Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com OM paramAtmane namaH zrI sImandhara-kundakunda-kahAna digambara jaina sAhitya smRti saMcaya, puSpa naM. mAnava jIvana kA mahAna kartavya samyagdarzana ( bhAga - 3 ) parama upakArI pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmI ke pravacanoM meM se samyagdarzana sambandhI vibhinna lekhoM kA saMgraha gujarAtI saMkalana : brahmacArI harilAla jaina sonagar3ha (saurASTra) hindI anuvAda evaM sampAdana : paNDita devendrakumAra jaina bijauliyAM, jilA bhIlavAr3A (rAja0 ) prakAzaka : zrI kundakunda - kahAna pAramArthika TrasTa 302, kRSNakuMja, plaoNTa naM. 30, navayuga sI. eca. esa. li., vI.ela. mehatA mArga, vilepArle (vesTa), mumbaI - 400056; phona : (022) 26130820 saha-prakAzaka : zrI digambara jaina svAdhyAyamandira TrasTa sonagar3ha (saurASTra)-364250; phona : 02846-244334 Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com prathama saMskaraNa : 1000 pratiyA~ nyauchAvara rAzi : prApti sthAna : 1. zrI digambara jaina svAdhyAyamandira TrasTa, sonagar3ha (saurASTra) - 364250, phona : 02846-244334 2. zrI kundakunda-kahAna pAramArthika TrasTa 302, kRSNakuMja, plaoNTa naM. 30, vI. ela. mahetA mArga, vilepArle (vesTa), mumbaI-400056, phona (022) 26130820 Email - vitragva@vsnl.com 3. zrI AdinAtha-kundakunda-kahAna digambara jaina TrasTa ( maMgalAyatana) alIgar3ha-AgarA mArga, sAsanI-204216 (u.pra.) phona : 09997996346, 2410010/11 4. paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, e-4, bApUnagara, jayapura, rAjasthAna-302015, phona : (0141) 2707458 5. pUjya zrI kAnajIsvAmI smAraka TrasTa, kahAna nagara, lAma roDa, devalAlI-422401, phona : (0253) 2491044 6. zrI paramAgama prakAzana samiti zrI paramAgama zrAvaka TrasTa, siddhakSetra, sonAgirajI, datiyA (ma.pra.) 7. zrI sImandhara-kundakunda-kahAna AdhyAtmika TrasTa yogI niketana plATa, 'svaruci' savANI holanI zerImAM, nirmalA konvenTa roDa, rAjakoTa-360007 phona : (0281) 2477728, mo. 09374100508 TAIpa-seTiMga : viveka kampyUTarsa, alIgar3ha mudraka : Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com prakAzakIya yaha eka nirvivAda satya hai ki vizva kA pratyeka prANI sukha cAhatA hai evaM nirantara usI ke lie yatnazIla bhI hai; tathApi yaha bhI satya hai ki anAdi se Aja taka ke parAzrita prayatnoM meM jIva ko sukha kI upalabdhi nahIM huI hai| ___ dhArmika kSetra meM Akara isa jIva ne dharma ke nAma para pracalita aneka prakAra ke kriyAkANDa-vrata, tapa, niyama, saMyama ityAdi aGgIkAra karake bhI sukha ko prApta nahIM kiyA hai| yahI kAraNa hai ki vItarAgI jinendra paramAtmA kI sAtizaya vANI evaM tatmArgAnusArI vItarAgI santoM kI asIma anukampA se sukhI hone ke upAya ke rUpa meM paryApta dazAnirdeza huA hai| vItarAgI paramAtmA ne kahA ki mithyAtva hI ekamAtra duHkha kA mUla kAraNa hai aura samyagdarzana hI duHkha nivRtti kA mUla hai| mithyAtva arthAt prApta zarIra evaM parAzrita vikArI vRttiyoM meM apanatva kA abhiprAya /isake viparIta, samyagdarzana arthAt nija zuddha-dhruva caitanyasattA kI svAnubhavayukta prtiiti| isa vartamAna viSamakAla meM yaha sukha prApti kA mUlamArga prAyaH vilupta -sA ho gayA thA, kintu bhavya jIvoM ke mahAna bhAgyodaya se, vItarAgI prabhu ke laghunandana evaM vItarAgI santoM ke parama upAsaka adhyAtmamUrti pUjya sadgurudevazrI kAnajIsvAmI kA isa bhArata kI vasudhA para avataraNa huaa| ApazrI kI sAtizaya divyavANI ne bhavya jIvoM ko jhakajhora diyA evaM kriyAkANDa kI kAlI kArA meM kaida isa vizuddha AdhyAtmika darzana kA eka bAra punaroddhAra kiyaa| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com (iv) ApazrI kI sAtizaya adhyAtmavANI ke pAvana pravAha ko jhelakara use rikArDiMga kiyA gayA jo Aja sI.DI., DI.vI.DI. ke rUpa meM upalabdha hai| sAtha hI ApazrI ke pravacanoM ke pustakAkAra prakAzana bhI lAkhoM kI saMkhyA meM upalabdha hai, jo zAzvat sukha kA digdarzana karAne meM utkRSTa nimittabhUta hai| isa upakAra hetu pUjyazrI ke caraNoM meM koTiza namana karate haiN| isa avasara para mumukSu samAja ke viziSTa upakArI prazamamUrti pUjya bahinazrI campAbena ke prati apane aho bhAva vyakta karate hue atyanta prasannatA hai| prastuta grantha kA hindI anuvAda evaM sampAdana paNDita devendrakumAra jaina, bijauliyA~ (rAja.) dvArA kiyA gayA hai| jina bhagavantoM evaM vItarAgI santoM ke hArda ko spaSTa karanevAle Apake pravacana granthoM kI zrRMkhalA meM brahmacArI harilAla jaina, sonagar3ha dvArA saMkalita prastuta 'mAnava-jIvana kA mahAna kartavya-samyagdarzana bhAga-3' prastuta karate hue hama prasannatA kA anubhava kara rahe haiN| sabhI AtmArthI isa grantha ke dvArA nija hita sAdhe - yahI bhAvanA hai| nivedaka TrasTIgaNa, zrI kundakunda-kahAna pAramArthika TrasTa, mumbaI evaM zrI digambara jaina svAdhyAyamandira TrasTa, sonagar3ha Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com nivedana sa...mya...gda...za...na! kaisA AhlAdakArI hai ! apane jIvana kA yaha mahAna kartavya hai... isakA nAma sunate hI AtmArthI ko bhakti se romAMca ullasita ho jAtA hai| satya hI hai-apanI priya meM priya vastu dekhakara kise harSa nahIM hogA! hajAroM zAstroM meM hajAroM zlokoM dvArA jisakI acintya mahimA kA varNana kiyA hai-aise samyagdarzana kI kyA bAta ! - aisA samyagdarzana sAkSAt dekhane ko mile to kaisI Ananda kI bAta! isa kAla meM gurudeva ke pratApa se aisA samyagdarzana sAkSAt dekhane ko milatA hai kyoMki bhAvanikSepa se samyakpariNata jIva ve svayaM hI samyagdarzana haiN| isalie aise samakitI jIva ve svayaM hI samyagdarzana haiN| isalie aise samakitI jIvoM kA darzana vaha sAkSAt samyagdarzana kA hI darzana hai unakI upAsanA vaha samyagdarzana kI hI upAsanA hai, unakA vinaya-bahumAnabhakti vaha samyaktva kA hI vinaya-bahumAna-bhakti hai| apane saubhAgya se apane ko abhI samyaktva ke ArAdhaka jIvoM kI satsaMgati kA aura unakI upAsanA kA suavasara prApta huA hai / pUjya gurudeva, bhavya jIvoM ko samyagdarzana kA svarUpa samajhA rahe haiN| ApazrI kI maMgalakArI caraNachAyA meM rahakara samyagdarzana kI parama mahimA kA zravaNa aura usakI prApti ke upAya kA zravaNa-manthana karanA vaha mAnava jIvana kI kRtArthatA hai| gurudeva apane kalyANakArI upadeza dvArA samyagdarzana kA jo svarUpa samajhA rahe haiM, usI ke eka alpa aMza kA isa pustaka meM saMgraha kiyA hai| __saMsAra meM manuSyapanA durlabha hai parantu samyagdarzana to usase bhI ananta durlabha hai| manuSyapanA prApta karake bhI samyaktvahIna jIva vApasa saMsAra meM hI bhaTakatA hai... parantu samyagdarzana to aisI cIja hai ki eka kSaNa bhI Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com (vi) usakI prApti karanevAlA jIva avazya mokSa pAtA hai| isalie aise samyagdarzana kI prApti kA prayatna karanA vahI isa durlabha mAnava jIvana kA mahA kartavya hai... aura usake liye jJAnI - dharmAtmAoM kA sIdhA satsamAgama sabase bar3A sAdhana hai| jise samyagdarzana pragaTa karake isa asAra saMsAra ke janmamaraNa se chUTanA ho aura phira se nau mahIne taka nayI mAtA ke garbha meM na AnA ho use satsamAgama ke sevana pUrvaka Atmarasa se samyagdarzana kA abhyAsa karanA cAhie / samyagdarzana kI do pustakoM ke pazcAt yaha tIsarI pustaka jijJAsu sAdharmiyoM ke hAtha meM dete hue Ananda hotA hai / mAnava jIvana meM samyagdarzana kitanA Avazyaka kartavya hai yaha samajha meM Aye aura samyagdarzana kA prayatna karane kI preraNA jAgRta ho yahI isa pustaka kA uddezya hai / isI hetu se pUjya gurudeva ke pravacana, carcA tathA zAstroM meM se dohana karake samyagdarzana sambandhI vividha lekhoM kA isameM saGkalana kiyA gayA hai| brahmacArI harilAla jaina zruta paJcamI saMvat 2490, sonagar3ha Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com adhyAtmayugasRSTA pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmI (saMkSipta jIvanavRtta) bhAratadeza ke saurASTra prAnta meM, balabhIpura ke samIpa samAgata 'umarAlA' gA~va meM sthAnakavAsI sampradAya ke dazAzrImAlI vaNika parivAra ke zreSThIvarya zrI motIcandabhAI ke ghara, mAtA ujamabA kI kUkha se vikrama saMvat 1946 ke vaizAkha zukla dUja, ravivAra (dinAGka 21 apraila 1890 - IsvI) prAta:kAla ina bAla mahAtmA kA janma huaa| jisa samaya yaha bAla mahAtmA isa vasudhA para padhAre, usa samaya jaina samAja kA jIvana andha-vizvAsa, rUr3hi, andhazraddhA, pAkhaNDa, aura zuSka kriyAkANDa meM phaMsa rahA thaa| jahA~ kahIM bhI AdhyAtmika cintana calatA thA, usa cintana meM adhyAtma hotA hI nahIM thaa| aise isa andhakAramaya kalikAla meM tejasvI kahAnasUrya kA udaya huaa| pitAzrI ne sAta varSa kI laghuvaya meM laukika zikSA hetu vidyAlaya meM praveza dilaayaa| pratyeka vastu ke hArda taka pahu~cane kI tejasvI buddhi, pratibhA, madhurabhASI, zAntasvabhAvI, saumya gambhIra mukhamudrA, tathA svayaM kucha karane ke svabhAvavAle hone se bAla kAnajI' zikSakoM tathA vidyArthiyoM meM lokapriya ho gye| vidyAlaya aura jaina pAThazAlA ke abhyAsa meM prAyaH prathama nambara AtA thA, kintu vidyAlaya kI laukika zikSA se unheM santoSa nahIM hotA thaa| andara hI andara aisA lagatA thA ki maiM jisakI khoja meM hU~, vaha yaha nahIM hai| teraha varSa kI umra meM chaha kakSA uttIrNa hone ke pazcAt, pitAjI ke sAtha unake vyavasAya ke kAraNa pAleja jAnA huA, aura cAra varSa bAda pitAjI ke svargavAsa ke kAraNa, satraha varSa kI umra meM bhAgIdAra ke sAtha vyavasAyika pravRtti meM jur3anA huaa| vyavasAya kI pravRtti ke samaya bhI Apa apramANikatA se atyanta dUra the, satyaniSThA, naitijJatA, nikhAlisatA aura nirdoSatA se sugandhita ApakA Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com (viii) vyAvahArika jIvana thA / sAtha hI Antarika vyApAra aura jhukAva to satat satya kI zodha meM hI saMlagna thaa| dukAna para bhI dhArmika pustakeM par3hate the| vairAgI cittavAle kahAnaku~vara kabhI rAtri ko rAmalIlA yA nATaka dekhane jAte to usameM se vairAgyarasa kA gholana karate the| jisake phalasvarUpa pahalI bAra satraha varSa kI umra meM pUrva kI ArAdhanA ke saMskAra aura maGgalamaya ujjvala bhaviSya kI abhivyakti karatA huA, bAraha lAIna kA kAvya isa prakAra raca jAtA hai zivaramaNI ramanAra tUM, tUM hI devano deva / unnIsa varSa kI umra se to rAtri kA AhAra, jala, tathA acAra kA tyAga kara diyA thaa| satya kI zodha ke lie dIkSA lene ke bhAva se 22 varSa kI yuvA avasthA meM dukAna kA parityAga karake, guru ke samakSa AjIvana brahmacarya vrata aMgIkAra kara liyA aura 24 varSa kI umra meM (agahana zukla 9, saMvat 1970) ke dina choTe se umarAlA gA~va meM 2000 sAdharmiyoM ke vizAla janasamudAya kI upasthiti meM sthAnakavAsI sampradAya kI dIkSA aMgIkAra kara lii| dIkSA ke samaya hAthI para car3hate hue dhotI phaTa jAne se tIkSNa buddhi ke dhAraka - ina mahApuruSa ko zaMkA ho gayI ki kucha galata ho rahA hai parantu satya kyA hai ? yaha to mujhe hI zodhanA par3egA / I dIkSA ke bAda satya ke zodhaka ina mahAtmA ne sthAnakavAsI aura zvetAmbara sampradAya ke samasta AgamoM kA gahana abhyAsa mAtra cAra varSa meM pUrNa kara liyA / sampradAya meM bar3I carcA calatI thI, ki karma hai to vikAra hotA hai na? yadyapi gurudeva zrI ko abhI digambara zAstra prApta nahIM hue the, tathApi pUrva saMskAra ke bala se ve dRr3hatApUrvaka siMha garjanA karate haiM jIva svayaM se svatantrarUpa se vikAra karatA hai; karma se nahIM athavA para se nhiiN| jIva apane ulTe puruSArtha se vikAra karatA hai aura sulTe puruSArtha se usakA nAza karatA hai / vikrama saMvat 1978 meM mahAvIra prabhu ke zAsana - uddhAra kA aura Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com (ix) hajAroM mumukSuoM ke mahAna puNyodaya kA sUcaka eka maGgalakArI pavitra prasaMga banA - 32 varSa kI umra meM, vidhi ke kisI dhanya pala meM zrImadbhagavat kundakandAcAryadeva racita 'samayasAra' nAmaka mahAna paramAgama, eka seTha dvArA mahArAjazrI ke hastakamala meM AyA, ina pavitra puruSa ke antara meM se sahaja hI udgAra nikale - 'seTha! yaha to azarIrI hone kA zAstra hai|' isakA adhyayana aura cintavana karane se antara meM Ananda aura ullAsa pragaTa hotA hai| ina mahApuruSa ke antaraMga jIvana meM bhI parama pavitra parivartana huaa| bhUlI par3I pariNati ne nija ghara dekhaa| tatpazcAt zrI pravacanasAra, aSTapAhuDa, mokSamArgaprakAzaka, dravyasaMgraha, samyagjJAnadIpikA ityAdi digambara zAstroM ke abhyAsa se Apako ni:zaMka nirNaya ho gayA ki digambara jainadharma hI mUlamArga hai aura vahI saccA dharma hai| isa kAraNa ApakI antaraMga zraddhA kucha aura bAhara meM veSa kucha - yaha sthiti Apako asahya ho gyii| ataH antaraMga meM atyanta manomanthana ke pazcAt sampradAya ke parityAga kA nirNaya liyaa| parivartana ke liye yogya sthAna kI khoja karate-karate sonagar3ha Akara vahA~ 'sTAra oNpha iNDiyA' nAmaka ekAnta makAna meM mahAvIra prabhu ke janmadivasa, caitra zukla 13, saMvat 1991 (dinAMka 16 apraila 1935) ke dina dopahara savA baje sampradAya kA cihna mu~ha paTTI kA tyAga kara diyA aura svayaM ghoSita kiyA ki aba maiM sthAnakavAsI sAdhu nahIM; maiM sanAtana digambara jainadharma kA zrAvaka huuN| siMha-samAna vRtti ke dhAraka ina mahApuruSa ne 45 varSa kI umra meM mahAvIrya uchAla kara yaha adbhuta parAkramI kArya kiyaa| sTAra oNpha iNDiyA meM nivAsa karate hue mAtra tIna varSa ke daurAna hI jijJAsu bhaktajanoM kA pravAha dina-pratidina bar3hatA hI gayA, jisake kAraNa yaha makAna ekadama choTA par3ane lagA; ataH bhaktoM ne ina parama pratApI sat puruSa ke nivAsa aura pravacana kA sthala 'zrI jaina svAdhyAya Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com mandira' kA nirmANa kraayaa| gurudevazrI ne vaizAkha kRSNa 8, saMvat 1994 (dinAMka 22 maI 1938) ke dina isa nivAsasthAna meM maMgala padArpaNa kiyaa| yaha svAdhyAya mandira, jIvanaparyanta ina mahApuruSa kI AtmasAdhanA aura vIrazAsana kI prabhAvanA kA kendra bana gyaa| digambara dharma ke cAroM anuyogoM ke choTe bar3e 183 granthoM kA gahanatA se adhyayana kiyA, unameM se mukhya 38 granthoM para sabhA meM pravacana kiye| jinameM zrI samayasAra grantha para 19 bAra kI gayI adhyAtma varSA vizeSa ullekhanIya hai| pravacanasAra, aSTapAhur3a, paramAtmaprakAza, niyamasAra, paMcAstikAyasaMgraha, samayasAra kalaza-TIkA ityAdi granthoM para bhI bahuta bAra pravacana kiye haiN| divyadhvani kA rahasya samajhAnevAle aura kundakundAdi AcAryoM ke gahana zAstroM ke rahasyodghATaka ina mahApuruSa kI bhavatApa vinAzaka amRtavANI ko IsvI san 1960 se niyamitarUpa se Tepa meM utkIrNa kara liyA gayA, jisake pratApa se Aja apane pAsa nau hajAra se adhika pravacana surakSita upalabdha haiM / yaha maGgala guruvANI, deza-videza ke samasta mumukSu maNDaloM meM tathA lAkhoM jijJAsu mumukSuoM ke ghara-ghara meM guMjAyamAna ho rahI hai| isase itanA to nizcita hai ki bharatakSetra ke bhavyajIvoM ko paJcama kAla ke anta taka yaha divyavANI hI bhava ke abhAva meM prabala nimitta hogii| ina mahApuruSa kA dharma sandeza, samagra bhAratavarSa ke mumukSuoM ko niyamita upalabdha hotA rahe, tadartha sarva prathama vikrama saMvat 2000 ke mAgha mAha se (disambara 1943 se) Atmadharma nAmaka mAsika AdhyAtmika patrikA kA prakAzana sonagar3ha se murabbI zrI rAmajIbhAI mANikacanda dozI ke sampAdakatva meM prArambha huA, jo vartamAna meM bhI gujarAtI evaM hindI bhASA meM niyamita prakAzita ho rahA hai| pUjya gurudevazrI ke dainika pravacanoM ko prasiddhi karatA dainika patra zrI sadguru pravacanaprasAda IsvI san 1950 sitambara mAha se navambara 1956 taka prakAzita huaa| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com (xi) svAnubhavavibhUSita caitanyavihArI ina mahApuruSa kI maGgala-vANI ko par3hakara aura sunakara hajAroM sthAnakavAsI zvetAmbara tathA anya kauma ke bhavya jIva bhI tattva kI samajhapUrvaka sacce digambara jainadharma ke anuyAyI hue| are! mUla digambara jaina bhI sacce artha meM digambara jaina bne| __ zrI digambara jaina svAdhyAyamandira TrasTa, sonagar3ha dvArA digambara AcAryoM aura mAnyavara, paNDitavaryoM ke granthoM tathA pUjya gurudevazrI ke una granthoM para hue pravacana-granthoM kA prakAzana kArya vikrama saMvat 1999 (IsvI san 1943 se) zuru huaa| isa satsAhitya dvArA vItarAgI tattvajJAna kI dezavideza meM apUrva prabhAvanA huI, jo Aja bhI aviralarUpa se cala rahI hai| paramAgamoM kA gahana rahasya samajhAkara kRpAlu kahAna gurudeva ne apane para karuNA barasAyI hai| tattvajijJAsu jIvoM ke liye yaha eka mahAna AdhAra hai aura digambara jaina sAhitya kI yaha eka amUlya sampatti hai| IsvI san 1962 ke dazalakSaNa parva se bhArata bhara meM aneka sthAnoM para pUjya gurudevazrI dvArA pravAhita tattvajJAna ke pracAra ke lie pravacanakAra bhejanA prArambha huaa| isa pravRtti se bhArata bhara ke samasta digambara jaina samAja meM abhUtapUrva AdhyAtmika jAgRti utpanna huii| Aja bhI dezavideza meM dazalakSaNa parva meM saikar3oM pravacanakAra vidvAna isa vItarAgI tattvajJAna kA DaMkA bajA rahe haiN| bAlakoM meM tattvajJAna ke saMskAroM kA abhisiMcana ho, tadartha sonagar3ha meM vikrama saMvata 1997 (IsvI san 1941) ke maI mahIne ke grISmakAlIna avakAza meM bIsa divasIya dhArmika zikSaNa varga prArambha huA, bar3e logoM ke liye praur3ha zikSaNa varga vikrama saMvat 2003 ke zrAvaNa mahIne se zuru kiyA gyaa| sonagar3ha meM vikrama saMvat 1997 - phAlguna zukla dUja ke dina nUtana digambara jinamandira meM kahAnaguru ke maGgala hasta se zrI sImandhara Adi bhagavantoM kI paMca kalyANaka vidhipUrvaka pratiSThA huii| usa samaya saurASTra meM muzkila se cAra-pA~ca digambara mandira the aura digambara jaina to bhAgya Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com (xii) se hI dRSTigocara hote the| jinamandira nirmANa ke bAda dopaharakAlIna pravacana ke pazcAt jinamandira meM nityaprati bhakti kA krama prArambha huA, jisameM jinavara bhakta gururAja hamezA upasthita rahate the, aura kabhI-kabhI atibhAvavAhI bhakti bhI karAte the| isa prakAra gurudevazrI kA jIvana nizcaya-vyavahAra kI apUrva sandhiyukta thaa| IsvI san 1941 se IsvI san 1980 taka saurASTra-gujarAta ke uparAnta samagra bhAratadeza ke aneka zaharoM meM tathA nairobI meM kula 66 digambara jinamandiroM kI maGgala pratiSThA ina vItarAga-mArga prabhAvaka satpuruSa ke pAvana kara-kamaloM se huii| janma-maraNa se rahita hone kA sandeza nirantara sunAnevAle ina caitanyavihArI puruSa kI maGgalakArI janma-jayantI 59 veM varSa se sonagar3ha meM manAnA zuru huaa| tatpazcAt anekoM mumukSu maNDaloM dvArA aura antima 91 veM janmotsava taka bhavya rIti se manAye gye| 75 vIM hIraka jayantI ke avasara para samagra bhArata kI jaina samAja dvArA cA~dI jar3ita eka ATha sau pRSThIya abhinandana grantha, bhArata sarakAra ke tatkAlIna gRhamantrI zrI lAlabahAdura zAstrI dvArA mumbaI meM dezabhara ke hajAroM bhaktoM kI upasthiti meM pUjyazrI ko arpita kiyA gyaa| zrI sammedazikharajI kI yAtrA ke nimitta samagra uttara aura pUrva bhArata meM maGgala vihAra IsvI san 1957 aura IsvI san 1967 meM aise do bAra huaa| isI prakAra samagra dakSiNa aura madhyabhArata meM IsvI san 1959 aura IsvI san 1964 meM aise do bAra vihAra huaa| isa maGgala tIrthayAtrA ke vihAra daurAna lAkhoM jijJAsuoM ne ina siddhapada ke sAdhaka santa ke darzana kiye, tathA bhavAntakArI amRtamaya vANI sunakara aneka bhavya jIvoM ke jIvana kI dizA Atmasanmukha ho gyii| ina santa puruSa ko aneka sthAnoM se assI se adhika abhinandana patra arpaNa kiye gaye haiN| zrI mahAvIra prabhu ke nirvANa ke pazcAt yaha avicchinna paiMtAlIsa varSa kA samaya (vIra saMvat 2461 se 2507 arthAt IsvI san 1935 se 1980) Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com (xiii) vItarAgamArga kI prabhAvanA kA svarNakAla thA / jo koI mumukSu, adhyAtma tIrthadhAma svarNapurI / sonagar3ha jAte, unheM vahA~ to caturtha kAla kA hI anubhava hotA thaa| vikrama saMvat 2037, kArtika kRSNa 7, dinAMka 28 navambara 1980 zukravAra ke dina ye prabala puruSArthI AtmajJa santa puruSa deha kA, bImArI kA aura mumukSu samAja kA bhI lakSya chor3akara apane jJAyaka bhagavAna ke antaradhyAna meM ekAgra hue, atIndriya Anandakanda nija paramAtmatattva meM lIna hue / sAyaMkAla AkAza kA sUrya asta huA, taba sarvajJapada ke sAdhaka santa ne muktipurI ke pantha meM yahA~ bharatakSetra se svargapurI meM prayANa kiyA / vIrazAsana ko prANavanta karake adhyAtma yuga sRjaka banakara prasthAna kiyaa| - pUjya gurudeva zrI kAnajIsvAmI isa yuga kA eka mahAna aura asAdhAraNa vyaktitva the, unake bahumukhI vyaktitva kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki unhoMne satya se atyanta dUra janma lekara svayaMbuddha kI taraha svayaM satya kA anusandhAna kiyA aura apane pracaNDa puruSArtha se jIvana meM use AtmasAta kiyaa| ina videhI dazAvanta mahApuruSa kA antara jitanA ujjvala hai, utanA hI bAhya bhI pavitra hai; aisA pavitratA aura puNya kA saMyoga isa kalikAla meM bhAgya se hI dRSTigocara hotA hai / ApazrI kI atyanta niyamita dinacaryA, sAtvika aura parimita AhAra, Agama sammatta saMbhASaNa, karuNa aura sukomala hRdaya, Apake virala vyaktitva ke abhinna avayava haiN| zuddhAtmatattva kA nirantara cintavana aura svAdhyAya hI ApakA jIvana thA / jaina zrAvaka ke pavitra AcAra ke prati Apa sadaiva satarka aura sAvadhAna the| jagat kI prazaMsA aura nindA se aprabhAvita rahakara, mAtra apanI sAdhanA meM hI tatpara rahe / Apa bhAvaliMgI muniyoM ke parama upAsaka the I AcArya bhagavantoM ne jo mukti kA mArga prakAzita kiyA hai, use ina ratnatraya vibhUSita santa puruSa ne apane zuddhAtmatattva kI anubhUti ke AdhAra Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com (xiv) se sAtizaya jJAna aura vANI dvArA yukti aura nyAya se sarva prakAra se spaSTa samajhAyA hai| dravya kI svatantratA, dravya-guNa-paryAya, upAdAna-nimitta, nizcaya-vyavahAra, kramabaddhaparyAya, kAraNazuddhaparyAya, AtmA kA zuddhasvarUpa, samyagdarzana, aura usakA viSaya, samyagjJAna aura jJAna kI sva-para prakAzakatA, tathA samyakcAritra kA svarUpa ityAdi samasta hI ApazrI ke parama pratApa se isa kAla meM satyarUpa se prasiddhi meM Aye haiN| Aja dezavideza meM lAkhoM jIva, mokSamArga ko samajhane kA prayatna kara rahe haiM - yaha ApazrI kA hI prabhAva hai| samagra jIvana ke daurAna ina guNavantA jJAnI puruSa ne bahuta hI alpa likhA hai kyoMki Apako to tIrthaGkara kI vANI jaisA yoga thA, ApakI amRtamaya maGgalavANI kA prabhAva hI aisA thA ki sunanevAlA usakA rasapAna karate hue thakatA hI nhiiN| divya bhAva zrutajJAnadhArI isa purANa puruSa ne svayaM hI paramAgama ke yaha sArabhUta siddhAnta likhAye haiM : * eka dravya dUsare dravya kA sparza nahIM krtaa| * pratyeka dravya kI pratyeka paryAya kramabaddha hI hotI hai| * utpAda, utpAda se hai; vyaya yA dhruva se nhiiN| * utpAda, apane SaTkAraka ke pariNamana se hotA hai| * paryAya ke aura dhruva ke pradeza bhinna haiN| * bhAvazakti ke kAraNa paryAya hotI hI hai, karanI nahIM pdd'tii| * bhUtArtha ke Azraya se samyagdarzana hotA hai| * cAroM anuyogoM kA tAtparya vItarAgatA hai| * svadravya meM bhI dravya-guNaparyAya kA bheda karanA, vaha anyavazapanA hai| * dhruva kA avalambana hai parantu vedana nahIM; aura paryAya kA vedana hai, avalambana nhiiN| ina adhyAtmayugasRSTA mahApuruSa dvArA prakAzita svAnubhUti kA pAvana patha jagata meM sadA jayavanta varto! tIrthaGkara zrI mahAvIra bhagavAna kI divyadhvani kA rahasya samajhAnevAle zAsana stambha zrI kahAnagurudeva trikAla jayavanta varto !! satpuruSoM kA prabhAvanA udaya jayavanta varto !!! Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com (xv) anukramaNikA lekha AtmArthI sambodhana AtmArtha ke liye saccI tatparatA....... jJAnI ko pahacAnane kA cihna..... jJAnI ko pahacAnane kA cihna......... samyagdarzana kA upadeza......... nirvikalparasa kA pAna karo. samakita sAvana Ayo re.. jJAnI kI pahacAna (1)...... jJAnI kI pahacAna (2).................. caitanya kI hI zaraNa karo..... ta....tva....ca.... ......... samyagdarzana ke liye prApta sunaharA avasara... AtmA ko sAdhane kI vidhi.... AtmA kI dhagaza..... anubhava ke liye ziSya kI maGgala umaGga. dharmAtmA kA svarUpa-saJcetana.... bandhana se chuTakAre kA upAya batalAkara... jIva kA bandhana kyoM aura usase chuTakArA kaise?. AtmArthI kA pahalA kartavya. nizcayasamyagdarzana kaise pragaTa ho?. A~gana kaisA ho?. ...... Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com (xiv) lekha 14 102 112 127 141 155 173 189 nizcayasamyagdarzana kA mArga.. nava tattva kA jJAna, samyagdarzana kA vyavahAra. bhUtArthasvabhAva ke Azraya se hI samyagdarzana... nava tattva kA svarUpa aura jIva-ajIva...... samyagdarzana ke lie apekSita bhUmikA...... jJAyakasvabhAvI zuddha jIva kA anubhava...... bhagavAna AtmA kI prasiddhi... bhagavatI prajJA.......... bhagavatI prajJA..... AcAryadeva ziSya ko samajhAte haiM... AmantraNa.. chaha mAha kA korsa.. jJAna ko ura Ano.... darzana dhAro pavitrA..... samyagdarzana................... 198 203 207 212 216 221 222 223 Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com paramAtmane namaH mAnava jIvana kA mahAna karttavya samyagdarzana (bhAga - 3 ) AtmArthI sambodhana AtmArtha ke liye saccI tatparatA jagat ke choTe-bar3e aneka - vidha prasaGgoM meM jIva aTaka jAtA hai... aura isase vaha ulajha jAtA hai... aura usI ke vicAra manthana meM se bAhara nahIM nikala sakatA... pariNAmasvarUpa vaha Atma-prayatna meM Age nahIM bar3ha sakatA, use jAgRti ke liye sambodhana kA eka prakAra yahA~ prastuta kiyA gayA hai| he jIva ! jinheM tere AtmArtha ke sAtha koI sambandha nahIM hai aise choTe-bar3e sandarbhoM meM tU aTakegA to tere mahAna Atmaprayojana ko tU kaba sAdha sakegA ? jagata meM anukUla aura pratikUla prasaGga to banate hI rahanA hai / tIrthaGkara aura cakravartiyoM ko bhI aise prasaGga kyA nahIM Aye haiM? mAna aura apamAna; nindA aura prazaMsA; sukha aura duHkha, saMyoga aura viyoga; roga aura niroga; aise aneka parivartanazIla prasaGga to jagata meM banate hI rahanA hai parantu tere jaisA Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai. --
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 2 / [samyagdarzana : bhAga-3 AtmArthI yadi ina choTe-choTe prasaGgoM meM hI AtmA ko roka degA to AtmArtha ke mahAna kArya ko tU kaba sAdha sakegA? isalie aise prasaGgoM se atizaya upekSita ho.... usameM apanI zakti ko jarA bhI mata lgaa| ina prasaGgoM kA tere AtmArtha ke sAtha kucha sambandha hI nahIM hai - aisA nirNaya karake, AtmArtha kI siddhi jisa prakAra se ho, usI prakAra se tU pravartana kara! aura AtmArtha kI siddhi meM bAdhaka hoM - aise pariNAmoM ko atyantarUpa se chor3a... ugra prayatna dvArA chodd'| vidha-vidha pariNAmavAle jIva bhI jagata meM vartA hI kareMge... isalie usakA bhI kheda-vicAra chor3a... aura uparokta saMyogoM kI taraha hI unake sAtha bhI AtmArtha kA sambandha nahIM hai - aisA samajhakara unake prati upekSita ho... aura AtmArtha sAdhane meM hI ugrarUpa se pravartana kr| ___ cAhe jo karake, mujhe mere AtmArtha ko sAdhanA hai - yaha eka hI isa jagat meM merA kArya hai| isa prakAra atidRr3ha nizcayavanta ho / mere AtmArtha ke lie jo kucha sahana karanA par3e, vaha sahana karane ko maiM taiyAra hU~ parantu kisI bhI prakAra se maiM mere AtmArtha ke kArya se vicalita nahIM hoU~gA; usameM kiMcit bhI zithila nahIM hoU~gA... AtmA ke prati mere utsAha meM maiM kabhI bhaMga nahIM par3ane dUMgA - merI samasta zakti ko, mere samasta jJAna ko, mere samasta vairAgya ko, merI zraddhA ko, bhakti ko, ullAsa ko - mere sarvasva ko maiM mere AtmArtha meM jor3akara avazya mere AtmArtha ko sAdhUMgA - aise dRr3ha pariNAma dvArA AtmArtha ko sAdhane ke liye tatpara ho! AtmArtha sAdhane ke liye terI aisI saccI tatparatA hogI to Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [3 jagat meM kisI kI tAkata nahIM ki tere AtmakArya meM vighna kara ske| jahA~ AtmArtha kI saccI tatparatA hai, vahA~ sampUrNa jagat use AtmArtha kI prApti meM anukUla pariNama jAtA hai aura vaha jIva avazya AtmArtha ko sAdha letA hai / isalie he jIva ! jagat meM dUsarA saba bhUlakara, tU tere AtmArtha ke liye saccI tatparatA kara / AtmA kA anubhava ho taba .... jaba nija Atama anubhava Ave... taba ora kachu na suhAve.... jaba 0 rasa nIrasa ho jAta tatkSaNa....... akSa-viSaya nahIM bhAve.... jaba 0 goSThI kathA kutUhala vighaTe, pudgala prIti nazAve... rAga-dveSa juga capala pakSayuta manapakSI mara jAve.... jaba0 jJAnAnanda sudhArasa umage, ghaTa aMtara na samAve... 'bhAgacanda' aise anubhava ko hAtha jori zira nAMve ..... jaba 0 antarmukha prayatna dvArA jIva ko jaba AtmAnubhava hotA hai, taba use dUsarA kucha nahIM suhAtA; anubhava rasa ke samakSa anya saba rasa tatkSaNa nirasa ho jAte haiM, indriya-viSaya rucikara nahIM hote; hAsya kathA aura kautUhala zamana ho jAte haiM / pudgala kI prIti naSTa hotI hai / rAga-dveSarUpa capala paMkhavAlA mana pakSI mara jAtA hai, arthAt mana kA Alambana chUTa jAtA hai / isa anubhavadazA meM jJAna aura AnandarUpI sudhArasa aisA ullasita hotA hai ki antara ghaTa meM samAtA nahIM hai - aise Atma - anubhava kA aura anubhavI santa kA bahumAna karate hue kavi bhAgacandajI unheM hAtha jor3akara sira navAte haiM I Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 41 [samyagdarzana : bhAga-3 jJAnI ko pahacAnane kA cihna ___ bhedajJAna ke liye jise antara meM jijJAsA jAgRta huI hai aura bhedajJAna ke liye jo abhyAsa karatA hai - aisA ziSya pUchatA hai ki prabhu! AtmA jJAnasvarUpa huA, vaha kisa prakAra pahacAnA jAye? AtmA bhedajJAnI huA, vaha kisa prakAra pahacAnA jAye? jJAnI ko pahacAnane kA cihna kyA? anAdi se AtmA, vikArarUpa hotA huA ajJAnI thA, vaha ajJAna miTakara AtmA, jJAnI huA, vaha | kisa cihna se pahacAnA jAye? - yaha smjhaao| dekho! yaha jJAnI ko pahacAnane kI dhagaza! aisI dhagazavAle ziSya ko AcAryadeva jJAnI kA cihna batalAte haiM jo karma kA pariNAma, aru nokarma kA pariNAma hai| so nahiM kare jo, mAtra jANe, vo hi AtmA jJAni hai||75|| zrI samayasAra dekho, yaha jJAnI ko pahacAnane kA cihna! aise cihna se jJAnI ko pahacAnanevAle ko bhedajJAna hue binA nahIM rahatA, arthAt vaha svayaM bhI jJAnI ho jAtA hai| jo AtmA, jJAnI huA, vaha svayaM ko eka jJAyakasvabhAvI hI jAnatA huA, jJAnabhAva se hI pariNamita hotA hai aura vikAra ke athavA karma ke kartArUpa se vaha pariNamita nahIM hotA - yaha jJAnI kA cihna hai| yahA~ jJAnapariNAma ko hI jJAnI kA cihna kahA hai; jJAnI kA cihna Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [5 to jJAna meM hotA hai, kahIM zarIra meM yA rAga meM jJAnI kA cihna nahIM hotaa| zarIra kI amuka ceSTA dvArA yA rAga dvArA jJAnI nahIM pahacAnA jAtA; jJAnI to unase bhinna hai, isalie AcAryadeva kahate haiM ki he ziSya! jo jIva, jJAna ko aura rAga ko ekameka nahIM karatA, kintu pRthak hI jAnatA hai, pRthak jAnatA huA rAgAdi kA kartA nahIM hotA parantu jJAtA hI rahatA hai aura jJAnapariNAma kA hI kartA hokara pariNamita hotA hai, use tU jJAnI jaan| vyApya-vyApakapane ke siddhAnta se yahA~ jJAnI kI pahacAna karAyI hai| jise jJAnapariNAma ke sAtha vyApya-vyApakapanA hai, vaha jJAnI hai; jise vikAra ke sAtha vyApya-vyApakapanA hai, vaha ajJAnI hai| vyApya-vyApakapanA ekasvarUpa meM hI hotA hai, bhinna svarUpa meM nahIM hotA; isalie jise jisake sAtha ekatA hotI hai, use usake sAtha vyApya-vyApakapanA hotA hai aura usake hI sAtha kartA -karmapanA hotA hai| jJAnI, jJAna ke sAtha hI ekatA karake usI meM vyApaka hotA huA usakA kartA hotA hai, arthAt jJAnarUpa kArya se jJAnI pahacAnA jAtA hai; aisA jJAnI, vikAra ke sAtha ekatA nahIM karatA, usameM vaha vyApta nahIM hotA aura usakA vaha kartA nahIM hotA; isa prakAra jJAna ko vikAra ke sAtha ekatA nahIM hai - jJAnI kA aisA lakSaNa jo jIva pahacAnatA hai, use bhedajJAna hotA hai, use vikAra kA kartRtva ur3a jAtA hai aura jJAna meM hI ekatArUpa se pariNamatA huA vaha jJAnI hotA hai| bhedajJAna ke binA jJAnI kI saccI pahacAna nahIM hotI hai| jisa prakAra ghar3e ko aura miTTI ko ekatA hai parantu ghar3e ko Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com A [samyagdarzana : bhAga-3 aura kumhAra ko ekatA nahIM hai; usI prakAra jJAnapariNAma ko aura AtmA ko ekatA hai parantu jJAnapariNAma ko aura rAga ko yA karma ko ekatA nahIM hai; isalie jJAnapariNAma dvArA hI jJAnI kA AtmA pahacAnA jAtA hai| jJAnapariNAma ko rAga se bhinna pahacAnane para apane meM bhI jJAna aura rAga kI bhinnatA kA vedana hokara, jJAnapariNAma ke sAtha abheda aisA svayaM kA AtmA pahacAnane meM AtA hai| jJAnI ko pahacAnane kA prayojana to apane AtmA kI pahacAna karanA hI hai| jinhoMne bhedajJAna kara liyA hai - aise jIvoM kI pahacAna dvArA yaha jIva apane meM bhI aisA bhedajJAna karanA cAhatA hai| sAmane jJAnI ke AtmA meM jJAna aura rAga ko bhinna pahacAnanevAlA jIva, apane meM bhI jJAna aura rAga ko avazya bhinna pahacAnatA hai; isalie use avazya bhedajJAna hotA hai| bhedajJAna hone para yaha jIva, sakala vikAra ke kartRtvarahita hokara jJAyakarUpa se zobhita hotA hai| vikAra ke kartRtva meM to jIva kI zobhA kA hanana hotA hai aura bhedajJAna dvArA vaha kartRtva chUTane se Anandamaya jJAnapariNAma se vaha jIva zobhita ho uThatA hai| aisA jJAnapariNAma hI jJAnI ko pahacAnane kA cihna hai| dekho, yaha jJAnI ko pahacAnane kI vidhi! AhA! jJAnI ko pahacAnane kI vidhi, AcAryadeva ne adbhuta batalAyI hai| isa vidhi se jo jJAnI ko pahacAnatA hai, vaha svayaM jJAnI hue binA nahIM rahatA - aisI yaha pahacAna hai| yaha pahacAna hI dharma kI mahA khAna hai| isa vidhi se jisane jJAnI ko pahacAnA, usane hI jJAnI kI vAstavika nikaTatA kI hai| jaisA jJAnI kA bhAva hai, vaisA hI bhAva usane svayaM Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] meM pragaTa kiyA; isalie bhAva-apekSA se use jJAnI ke sAtha ekatA huii| bAkI kSetra se bhale najadIka rahe parantu yadi jJAnapariNAma se jJAnI ko nahIM pahacAne aura apane meM jJAnapariNAma pragaTa na kare to vaha vastutaH jJAnI ke najadIka nahIM rahatA; jJAnI ke bhAva se vaha bahuta dUra hai| ___ jaba jIva bhedajJAna karatA hai, taba vaha AtravoM se parAGmukha hotA hai, arthAt bandhabhAva se chUTakara mokSamArga kI ora DhalatA jAtA hai| du:khamaya Asrava aura sukharUpa jJAnasvabhAva, ye donoM bhinna haiM - aisA bhedajJAna karanevAlA jIva, usa kSaNa hI jJAnasvabhAva ke sAtha ekatA karake AsravoM se pRthak par3atA hai; aise jJAnapariNAma kA nAma bhedajJAna hai| usake dvArA hI jJAnI pahacAnA jAtA hai| ___ vaha jJAnI-dharmAtmA jAnatA hai ki maiM para se bhinna eka hU~, vikArarahita zuddha hU~ aura jJAnadarzana se paripUrNa huuN| jJAna se bhinna jo koI bhAva hai, vaha maiM nahIM; isa prakAra vaha bhedajJAnI dharmAtmA, asAra aura azaraNa saMsAra se parAGmukha hokara parama sArabhUta aura zaraNarUpa apane svabhAva kI ora DhalatA hai; isalie svabhAva sanmukha jhuke hue jJAnapariNAma ko hI vaha karatA hai| jJAnapariNAma ke atirikta dUsare kisI bhAva kA vaha kartA nahIM hotA; use to svayaM se bhinna jAnakara, vaha usakA jJAtA hI rahatA hai| __ AcAryadeva pramoda se kahate haiM ki yahA~ se, arthAt jaba se bhedajJAna huA, taba se jagat kA sAkSI purANa puruSa prakAzamAna huaa| bhedajJAna hone para hI caitanyabhagavAna AtmA apane jJAnapariNAma se jagamagA uThA... Ananda se zobhita ho utthaa| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 8] [samyagdarzana : bhAga-3 itanI bAta karate hI turanta hI jijJAsu ziSya ko prazna utpanna huA ki prabho! aise jJAnI ko kisa prakAra parakhanA? caitanya bhagavAna jagamagA uThA, use kisa prakAra pahacAnanA? vastutaH ziSya svayaM aisA bhedajJAna pragaTa karane ke liye taiyAra huA hai; isalie maiM bhI aisA bhedajJAna kisa prakAra pragaTa karU~? - aisI dhagaza se use prazna utpanna huA hai| taba AcAryadeva usase kahate haiM ki jJAnI apane jJAnamaya pariNAma ko hI karatA hai; jJAnamaya pariNAma kA hI kartApanA jJAnI kA cihna hai, vaha jJAnI kI nizAnI hai| jisa prakAra bar3e rAjA-mahArAjAoM ko dhvajA meM cihna hotA hai, usa cihna se ve pahacAne jAte haiN| jJAnI dharmAtmA to rAjA kA bhI rAjA hai, usakI dhvajA meM koI cihna hogA na? to kahate haiM ki hA~; rAgAdi ke akartApanarUpa jo jJAna-pariNAma, vahI jJAnI kI dharmadhvajA kA cihna hai; usa cihna dvArA jJAnI-rAjA pahacAnA jAtA hai aura isa prakAra jJAnapariNAma dvArA jJAnI ko pahacAnanevAlA jIva svayaM bhI usa kAla meM jJAnasvarUpa hokara, kartRtvarahita hotA huA zobhita hotA hai| isa prakAra samyagdRSTi jIva kA cihna btlaayaa| vAha ! gajaba adbhuta bAta kI hai !! jo jAgakara dekhe, use jJAta ho, aisA hai|. (samayasAra, gAthA 75 ke pravacana meM se) Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana : bhAga-3] www.vitragvani.com [9 AdhyAtmacarcA jJAnI kA upayoga aura samyaktva kA udyama, isa sambandhI sundara tattvacarcA yahA~ prastuta kI jA rahI hai / yaha carcA mumukSu ko vizeSa mananIya hai| prazna : dharmI ke jJAna kA upayoga para kI ora hotA hai ? uttara : hA~; sAdhakadazA meM dharmI jIva ke jJAna kA upayoga parasanmukha bhI hotA hai / prazna : jJAna kA upayoga parasanmukha ho, phira bhI dharma hotA hai ? uttara : hA~; parasanmukha upayoga ke samaya bhI, dharmI ko samyagdarzana- jJAnapUrvaka jitanA vItarAgabhAva huA hai, utanA dharma to vartatA hI hai; aisA nahIM hai ki jaba sva meM upayoga ho, taba hI dharma ho aura jaba para meM upayoga ho, taba dharma ho hI nahIM / parasanmukha upayoga ke samaya bhI dharmI ko samyagdarzanarUpa dharma to dhArAvAhikarUpa se vartatA hI hai| isI prakAra cAritra kI pariNati meM jitanA vItarAgI sthira bhAva pragaTa huA hai, utanA dharma bhI vahA~ vartatA hI hai / prazna : jJAnI kA upayoga bhI parasanmukha ho aura ajJAnI kA upayoga bhI parasanmukha ho - unameM kyA antara hai ? uttara : usameM bahuta mahAna antara hai; sabase pahalI bAta yaha hai ki jJAnI ko samyagdarzana ke samaya eka bAra to vikalpa TUTakara upayoga svasanmukha ho gayA hai; isalie bhedajJAna hokara pramANajJAna ho gayA hai; pazcAt aba upayoga upayoga parasanmukha jAye, taba bhI bhedajJAnapramANa to sAtha hI sAtha vartatA hI hai; jabaki ajJAnI to Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 10] [samyagdarzana : bhAga-3 ekAnta para ko hI jAnatA hai, para se bhinna svatattva kA use patA hI nahIM; isalie parasanmukha upayoga se para ko jAnatA huA vaha para ke sAtha hI jJAna kI ekatA mAnatA hai; isalie usakA jJAna hI khoTA hai; jJAnI ko jagat ke kisI bhI jJeya ko jAnate samaya pramANajJAna sAtha kA sAtha hI vartatA hai, isalie use samyagjJAna kA pariNamana sadA pravartita rahA karatA hai| isa prakAra ajJAnI ko to akelA parasanmukha kA upayoga aura adharma hI hai; jJAnI ko parasanmukha ke upayoga ke samaya, sAtha meM AMzika zuddhatArUpa dharma bhI hai| prazna : svasanmukha upayoga kaba hotA hai? uttara : ajJAnI ko to svasanmukha upayoga hotA hI nahIM; samasta jJAniyoM ko eka bAra to nirvikalpa anubhUti ke samaya svasanmukha kA upayoga ho hI gayA hotA hai; tatpazcAt cauthe, pA~caveM, chaThe guNasthAna meM parasanmukha upayoga hotA hai| cauthe, pA~caveM guNasthAna meM kabhI-kabhI upayoga sva meM sthira ho jAne para nirvikalpa Ananda kI viziSTa anubhUti hotI hai; munivaroM ko to upayoga bArambAra sva meM DhalA hI karatA hai| eka sAtha antarmuhUrta se adhika dIrgha kAla taka unakA upayoga para meM nahIM rhtaa| sAtaveM aura vahA~ se Age ke guNasthAnoM meM to upayoga kI sva meM hI ekAgratA hotI hai| sAdhaka kA upayoga eka sAtha dIrgha kAla taka sva meM vizeSa jame to zukladhyAna kI zreNI mA~Dhakara turanta hI kevalajJAna prApta kara letA hai| munidazA meM to bahuta thor3e-thor3e samaya ke antarAla meM upayoga svasanmukha hokara bArambAra nirvikalpa Ananda kA anubhava huA Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [11 karatA hai; jabaki cauthe-pA~caveM guNasthAna meM vaha kabhI hotA hai| use vizeSa antara par3atA hai aura kisI samaya turanta ho jAtA hai| prazna : savikalpadazA meM nizcayanaya hotA hai ? uttara : nizcayanaya kA upayoga zuddha AtmA ko hI dhyeya banAkara jaba usameM sthira ho jAtA hai, taba nirvikalpatA hI ho jAtI hai; isalie vastutaH to nizcayanaya ke samaya nirvikalpadazA hI hotI hai| aisA hone para bhI, zuddhasvabhAva ke sanmukha Dhalate upayoga ko savikalpadazA meM bhI kahIM-kahIM nizcayanaya ke rUpa meM kahA gayA hai| vahA~ vaha upayoga, zuddhasvabhAva ke sanmukha jhukatA jAtA hai... vaha Age bar3hate-bar3hate vikalpa tor3akara abheda dravya ko pahu~ca jAyegA aura nirvikalpa anubhUti meM sthira ho jAyegA - isa apekSA se savikalpadazA ke samaya bhI upayoga ko upacAra se nizcayanaya kahA hai| savikalpa hone para bhI, pariNati kA jhukAva, AtmA kI ora hI Dhala raha hai - aisA yaha upacAra batalAtA hai| ___ abheda dravya kI anubhUti kI ora jisakA jhukAva nahIM, vahA~ taka jo nahIM pahu~catA, usa jIva ke zuddhasvabhAva sambandhI savikalpa cintana ko nizcayanaya nahIM kahA jA sakatA - upacAra se bhI nahIM kahA jA sktaa| use nizcayanaya kA vikalpa hai-mAtra rAga hI hai parantu nizcaya 'naya' use nahIM hai| ___ jIva ko zuddhanaya kA nizcayanaya kA 'pakSa' bhI pUrva meM kabhI nahIM AyA - aisA kahakara usameM jo nizcayanaya ke pakSa kI bhI apUrvatA batalAyI hai, vaha to svabhAvasanmukha jhuka rahe jIva kI bAta Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 12] [ samyagdarzana : bhAga-3 hai, nikaTa meM samyagdarzana prApta karane kI jisakI taiyArI hai aura usake liye svabhAva ko lakSya meM lekara usa ora kA jora kara rahA hai - aise jIva kI usa dazA ko bhI apUrva ginA hai use nizcayanaya kA pakSa ginA hai / pazcAt svabhAva kI ora ke jora ke kAraNa turanta hI usakA vikalpa TUTakara andara upayoga sthira ho jAne para sAkSAt nizcayanaya hotA hai, usa samaya nirvikalpatA hai / isa nizcayanaya ke upayoga ke samaya AtmA ke Ananda ke sAtha meM jJAna kI ekAkAratA hone para adbhuta nirvikalpa Ananda kI anubhUti hotI hai... aho !... nirvikalpadazA kA vaha Ananda vikalpa ko gocara nahIM hai / prazna : anAdi ke ajJAnI jIva ko samyagdarzana prApta karane ke pahale to akelA vikalpa hI hotA hai na ? uttara : nahIM, akelA vikalpa nahIM; svabhAva kI ora Dhala rahe jIva ko vikalpa hone para bhI, usI samaya AtmasvabhAva kI mahimA kA lakSya bhI kAma karatA hai aura usa lakSya ke jora se hI vaha jIva AtmA kI ora Age-Age bar3hatA hai; kisI vikalpa ke jora se Age nahIM bar3hatA hai| apUrvabhAva se svabhAva ko lakSyagata karake, jisakI pariNati pahale-pahale hI zuddhasvabhAva ke anubhava kI ora jhuka rahI hai, use samyagdarzana prApta karane kI taiyArI hai| (aise jIva kI viziSTa pariNati kA alaukika varNana karate hue pUjya gurudevazrI ne kahA thA ki-) svabhAva ko lakSya meM lekara usake anubhava kA prayatna kara rahe usa jIva ko rAga to hai parantu usakA jora rAga ke Upara nahIM jAtA, usakA jora to antarasvabhAva kI ora hI jAtA hai; isalie Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [ 13 usakI pariNati, svabhAvasanmukha jhuka jAtI hai aura rAga TUTakara nirvikalpa anubhava hotA hai| pahale rAga thA, usakA kahIM yaha phala nahIM hai parantu andara svabhAva kI ora kA jora thA, usakA yaha phala hai| yadyapi usakA yaha phala kahanA, vaha bhI vyavahAra hai / vastutaH to usa samyagdarzana ke samaya kA prayatna alaga hI hai parantu yahA~ samyagdarzana ke pahale kI dazA meM jo vizeSatA hai, vaha batalAnI hai, isalie aisA kahA hai / rAga kI ora kA jora TUTane lagA aura svabhAva kI ora kA jora bar3hane lagA, vahA~ (savikalpadazA hone para bhI ) akelA rAga hI kAma nahIM karatA, parantu rAga ke avalambanarahita, svabhAvasanmukha ke joravAlA eka bhAva bhI vahA~ kAma karatA hai aura usake jora se Age bar3hate-bar3hate puruSArtha kA koI apUrva dhar3AkA karake nirvikalpa Ananda ke vedanasahita samyagdarzana prApta kara jAtA hai| eka bAra aisA nirvikalpa anubhava ho jAne ke bAda jJAnI ko vApasa vikalpa bhI AtA hai aura vikalpa ke samaya nizcayanaya kA upayoga nahIM hotA; tathApi usa samaya bhI usa jJAnI ko jJAna kA pramANarUpa pariNamana- samyagjJAnapanA-bhedajJAna to nirantara varta hI rahA hai, tathA dRSTi to nizcayanaya ke viSayarUpa zuddha AtmA para hI sadA par3I hai| aba use jo vikalpa uThatA hai, vaha pahale ke samAna nahIM hai| pahale ajJAnadazA meM to usa vikalpa ke sAtha hI ekatA mAnakara vahIM aTaka jAtA thA aura aba bhedajJAnadazA meM to usa vikalpa ko apane svabhAva se pRthak hI jAnatA hai; isalie usameM aTakanA nahIM hotA parantu zuddhasvabhAva kI ora hI jora rahatA hai / aisI sAdhaka jIva kI pariNati hotI hai / * Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14] www.vitragvani.com [ samyagdarzana : bhAga - 3 samyagdarzana kA upadeza prazna : Apa to samyagdarzana para hI bahuta vajana dete ho aura usake binA saba vyartha hai - aisA kahate ho parantu jaba taka samyagdarzana prApta na kareM, taba taka zubhabhAva ke Adara kA upadeza kyoM nahIM dete ho ? I uttara : bhAI ! anAdi kAla ke bhavabhramaNa kA anta kaise Ave aura AtmA kI mukti kaise ho ? - usake upAya kA yaha upadeza hai aura usakI zuruAta to samyagdarzana se hI hotI hai / azubha tathA zubha, ye donoM prakAra ke bhAva to jIva, anAdi kAla se upadeza binA bhI karatA hI AyA hai parantu usase koI bhava-bhramaNa kA anta nahIM AtA hai, isalie una para kyA vajana denA ? samyagdarzana na ho to ise samyagdarzana kA prayatna karanA parantu rAga ko to dharma mAnanA hI nhiiN| rAga ko dharma mAnanA to mithyAtvarUpa jahara kA sevana hai / isalie jise bhava se chUTanA ho, usake liye to pahale samyagdarzana kAhI upadeza hai aura, jijJAsu jIva ko samyagdarzana kA apUrva upAya samajhane para, usakA bahumAna karate-karate aura usakA prayatna karate-karate azubhabhAva Talakara utkRSTa prakAra ke zubhabhAva to sahaja ho jAte haiM, isalie ve to gauNarUpa se bIca meM A hI jAte haiM / jaise anAja pakane para ghAsa bhI sAtha meM paka jAtI hai parantu kisAna kA prayatna anAja ke liye hai, ghAsa ke liye nahIM; isI prakAra samyagdarzana ityAdi ko sAdhate-sAdhate bIca kI bhUmikA meM deva-guru kA bahumAna, 1 Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [15 pUjA, tattvavicAra ityAdi utkRSTa prakAra kA zubhabhAva bhI A jAtA hai parantu dharmI kA prayatna to samyagdarzanAdi ke liye hai, rAga ke liye usakA prayatna nahIM tathA vaha rAga ko dharma nahIM maantaa| azubha TAlakara zubha kare, use bhI vyavahAra se to ThIka kahA jAtA hai parantu manuSyabhava pAkara jisane samyagdarzana nahIM kiyA aura bhava-bhramaNa kA anta nahIM lAyA to usake zubha kI kyA kImata? usane AtmA kA kyA hita kiyA? yahA~ to AtmA kA hita ho aura bhava-bhramaNa kA anta Ave, aisI bAta hai| jisase AtmA kA bhava -bhramaNa na miTe, usakI kyA kImata? ___ puNya kI sevA karane se mokSa nahIM hotA, parantu jJAnasvabhAvI AtmA kI sevA, (arthAt zraddhA-jJAna-ramaNatA) karane se hI mokSa hotA hai; isalie usakA hI upadeza hai| . (pravacana meM se) santa kI zikSA AtmA ke zreSTha bhAvoM kA zreSTha phala avazya AtA hI hai| sacce bhAva kA saccA phala Aye binA nahIM rahatA, isalie dUsare prasaMgoM ko bhUlakara AtmA ke bhAva ko jisa prakAra protsAhana mile, vaise hI vicAra krnaa| sacce bhAva hone para usakA saccA phala avazya AyegA aura bAhara meM bhI saba vAtAvaraNa acchA ho jaayegaa| AtmA ko ulajhana meM nahIM rakhanA parantu utsAha meM rkhnaa| apane bhAva sudharane para saba sudhara jAtA hai, isalie AtmA ko ullAsa meM lAkara apane hita ke hI vicAra rakhanA; usameM zithila nahIM honaa| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 16] [samyagdarzana : bhAga-3 nirvikalparasa kA pAna karo bhAvaliMgI santa-muni ko samAdhimaraNa kA avasara ho... AsapAsa dUsare muni baiThe hoM, vahA~ una muni ko kabhI tRSA se kadAcita pAnI pIne kI jarA-sI vRtti utpanna ho jAye aura mA~ge... ki... paanii| __vahA~ dUsare muni unheM vAtsalya se sambodhana karate haiM ki are muni! yaha kyA ! abhI pAnI kI vRtti !! antara meM nirvikalparasa kA pAnI piyo... antara meM DubakI lagAkara atIndriya Ananda ke sAgara meM se Ananda kA amRta piyo... aura yaha pAnI kI vRtti chor3o... abhI samAdhi kA avasara hai... ananta bAra samudra bhare, itanA pAnI piyA... tathApi tRSA nahIM bujhI... isalie isa pAnI ko bhUla jAo... aura antara meM caitanya ke nirvikalpa amRta kA pAna karo... nirvikalpasamutpannaM jJAnameva sudhaarsm| vivekaM aMjuliM kRtvA tat pivaMti tpsvinH|| tapasvI munivara vivekarUpa aMjali dvArA nirvikalpadazA meM utpanna honevAle jJAnarUpI sudhArasa kA pAna karate haiM / he munizreSTha ! tuma bhI nirvikalpa Anandarasa kA pAna karake ananta kAla kI tRSA ko bujhA do..... isa prakAra jaba dUsare munirAja sambodhana karate haiM, taba ve muni bhI turanta pAnI kI vRtti tor3a DAlate haiM aura nirvikalpa hokara atIndriya Ananda ke amRta ko pIte haiM............. aho! dhanya una nirvikalparasa kA pAna karAnevAle vanavAsI santoM ko!. (- samAdhizataka, gAthA 39 para pUjya gurudeva ke pravacana meM se) Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] 1 samakita sAvana Ayo re..... samyagdarzana hone para AtmA meM caitanyarasa kI dhArA barasatI hai, ajJAnadazA ke tIvra AtApa zamana ho jAte haiM... anubhavarUpI bijalI kI camakAra hotI hai.... AtmabhUmi meM sAdhakabhAvarUpI aMkura jagate haiM.... bhramarUpI dhUla ur3atI nahIM aura asaMkhya AtmapradezoM meM sarvatra Ananda... Ananda... chA jAtA hai - ityAdi prakAra se samyagdarzana ko zrAvaNa mAha kI varSA Rtu kI upamA dekara kavi bhUdharadAsajI kaisA bhAvavAhI varNana karate haiM, vaha nimna kAvya se jJAta hogaa| (zrAvaNa mAha meM prasiddha hotA, yaha kAvya AdhyAtmarasikoM ko vizeSa priya lgegaa)| aba mere samakita-sAvana Ayo.. bItI kurIti-mithyAmati grISama, pAvasa sahaja suhAyo...... .....aba mere samakita-sAvana aayo| Aja hamAre samyaktvarUpI zrAvaNa AyA hai; kurIti aura mithyAmatirUpI grISmakAla aba bIta gayA hai aura Atmikarasa kI sahaja varSA zobha rahI hai| Aja mere aisA samyaktvarUpI zrAvaNa AyA hai| anubhava-dAminI damakana lAgI, surati ghaTA ghana chAyo, bole vimala viveka-papIhA, sumati suhAgina bhAyo .....aba mere samakita-sAvana Ayo.... samyaktvarUpI zrAvaNa Ane para, Atma-anubhavarUpI bijalI camakane lagI hai aura samyakrucirUpa ghanaghora ghaTA se Atmika AkAza AcchAdita ho gayA hai; vimala, vivekarUpI papIhA 'pIyu... Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 18] [ samyagdarzana : bhAga-3 pIyu...' bolate haiM aura unakI pIyu... pIyu madhura dhvani sumatirUpa suhAginoM ko bahuta priya lagatI hai - Aja hamAre aisA samyaktvarUpI zrAvaNa AyA hai| guru dhuni - garaja sunata zukha upajata, mora - sumana vihasAyo..... sAdhaka bhAva-aMkUra uThe bahu, jita tita haraSa savAyo..... ...... aba mere samakita - sAvana Ayo ...... samyaktvarUpI varSA Rtu meM, zrI vItarAga guru kI dhvanirUpa megha garjanA sunakara sukha utpanna hotA hai aura subuddhijanoM ke cittarUpI mayUra vikasita huA hai| AtmakSetra meM sAdhakabhAvarUpI aMkura uge haiM aura asaMkhya pradeza caitanyabhUmi meM sarvatra Ananda - Ananda chA gayA hai... aho! Aja mere samyaktvarUpI sAvana AyA hai| aisI AnandakArI samyaktvarUpI varSA Rtu meM sadA lavalIna rahane kI bhAvanApUrvaka antima kar3I meM kavi kahate haiM ki - bhUla-dhUla kahIM mUla na sUjhata, samarasa- jala jhara lAyo 4 'bhUdhara' kyoM nIkase aba bAhira, jina niracU ghara pAyo.... ...... aba mere samakita - sAvana Ayo ..... AtmA meM samyaktvarUpI varSA hone se bhUlarUpI dhUla kahIM ur3atI dikhAyI nahIM detI aura sarvatra samarasarUpI pAnI kA jharanA, phUTa nikalA hai / isalie kalAkAra kavi ( bhUdharadAsajI) kahate haiM ki aba bhU-dhara bAhara kaise nikalegA ? aba hama hamAre nijaghara se bAhara nahIM nikaleMge kyoMki niracU kabhI bhI nahIM cUtA - aisA ghara - avinazvara AdhyAtmika sthAna hamane prApta kara liyA hai| isalie aba to vahIM rahakara hama samyaktvarUpI zrAvaNa kA Ananda bhogeMge / Aja hamAre samyaktvarUpI sAvana AyA hai| * 1 Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] jJAnI kI pahacAna (1) (samayasAra gAthA 75 se 79 ke bhedajJAna-preraka adbhuta pravacanoM se) __ jJAnI huA AtmA kisa prakAra pahacAnA jAtA hai? usakA cihna kyA? - aisA ziSya kA prazna thA; usake uttara meM AcArya bhagavAna ne kahA ki jo jJAnI hai, vaha jIva, jJAnasvabhAvI apane AtmA ko rAgAdi se bhinna jAnatA huA, apane nirmala jJAnapariNAma ko hI karatA hai, isake atirikta anya kisI parabhAva ko jJAna ke kAryarUpa jarA bhI nahIM karatA; unakA vaha jAnanevAlA hI rahatA hai, yaha jJAnI kA cihna hai| aba prazna hotA hai ki jJAnI, pudgala karma ko tathA rAgAdi pariNAma ko jAnatA hai, to unheM jAnane para, unake sAtha usa jJAnI ko kartA-karmapanA hai yA nahIM? rAga ko jAnate samaya jJAnI, rAga kA kartA hotA hai yA nahIM hotA? usake uttara meM AcAryadeva kahate haiM ki jJAnI, rAgAdika ko jAnatA hone para bhI, vaha unameM antarvyApaka nahIM hotA, rAga ko vaha apane jJAna se bAhya sthita jAnatA hai; isalie rAgAdi kI zuruAta meM, madhya meM yA anta meM vaha jarA bhI vyApta nahIM hotA, unameM jarA bhI tanmaya nahIM hotA, unheM jJAnasvarUpa meM grahaNa nahIM karatA, unameM ekatArUpa pariNamita nahIM hotA aura usa rAgarUpa utpanna nahIM hotA; vaha rAga ko jAnate samaya rAga se bhedajJAnarUpa hI pariNamita hotA hai, jJAnasvarUpa ko hI svarUpa se grahaNa karake usameM ekatArUpa pariNamatA hai, rAga se bhinna jJAnarUpa hI utpanna hotA hai| isa prakAra jJAnarUpa hI utpanna hote hue usa jJAnI ko, rAgAdi Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 20] [samyagdarzana : bhAga-3 ke sAtha yA para ke sAtha kartA-karmapanA nahIM hai| rAga ko jAnane ke upayoga ke samaya bhI use rAga ke sAtha kiMcit bhI kartA-karmapanA nahIM hai; usa upayoga ke sAtha hI kartA-karmapanA hai| dekho, sAdhaka kI dazA! sAdhaka kA jahAja, rAga ke AdhAra se nahIM calatA; vaha to svAvalambI caitanya ke AdhAra se hI calatA hai| AhA...! sAdhaka jJAnI-dharmAtmA apane upayoga meM rAgAdi ko kiMcitmAtra bhI grahaNa karatA hI nahIM to usa rAga ke avalambana se sAdhaka kI zuddhatA bar3he- aisA kaise ho? caitanyasvabhAva ke avalambana se sAdhaka kI zuddhatA bar3hatI hai, yaha niyama hai| ___jaise pudgala ke pariNAmasvarUpa karma meM pudgala hI vyApaka hai, jIva unameM vyApaka nahIM hai; jIva yadi pudgala ke kArya meM vyApe, taba to vaha ajIva ho jAye; jaise miTTI kI avasthArUpa ghaTa meM (Adi meM, madhya meM yA anta meM) sarvatra miTTI hI vyApaka hai, kumhAra usameM vyApaka nahIM hai; yadi kumhAra usameM vyApaka hove to kumhAra svayaM hI ghaTa ho jAye ! jisa prakAra miTTI svayaM ghaTa hokara use karatI hai, vaise kumhAra svayaM kahIM ghar3A nahIM hotA, arthAt vaha use nahIM karatA; isI prakAra rAgAdi pariNAmoM meM zuddhanizcaya se jIva ko vyApakapanA nahIM hai| jIva to jJAnasvarUpa hai aura jJAnapariNAma meM hI usakA vyApakapanA hai| jIva svayaM jJAnarUpa hokara usakA kartA hotA hai parantu jIva svayaM rAgarUpa nahIM ho jAtA; isalie vaha rAga kA kartA nahIM hai| jJAnI apane AtmA ko upayogasvarUpa hI jAnatA hai, rAgasvarUpa nahIM jAnatA; isalie usake dravya meM, guNa meM aura paryAya meM sarvatra jJAna kA hI vyApakapanA hai, rAga kA usameM vyApakapanA nahIM hai; athavA usakI paryAya kI Adi meM-madhya meM Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [21 anta meM sarvatra upayoga hI vyApatA hai parantu usameM kahIM rAga vyApatA nahIM hai, rAga to bAhya hI rahatA hai; isalie jJAnI-dharmAtmA ko usa rAga ke sAtha kartA-karmapanA nahIM hai; mAtra jJAtAjJeyapanA hI hai| jaise stambha ityAdi paradravya ko jJAnI apane jJAna se bhinna jAnatA hai, usI prakAra rAgAdi parabhAvoM ko bhI jJAnI apane jJAna se bhinna jAnatA hai| prazna : isameM puruSArtha AyA hai ? uttara : are bhAI! antara kA mahAvItarAgI puruSArtha isameM AtA hai| ananta paradravyoM se aura sarva parabhAvoM se apane jJAna ko pRthak kA pRthak hI rakhanA-isameM jJAna kA ananta puruSArtha hai| bAhara meM daur3a-bhAga kare, usameM ajJAnI ko puruSArtha dikhatA hai, parvata khodane meM ajJAnI ko puruSArtha bhAsita hotA hai parantu jJAna, rAga se bhinna par3akara svayaM apane cidAnandasvabhAva meM sthira huA, usameM rahA huA apUrva -acintya samyak puruSArtha ajJAnI ko nahIM dikhatA hai| nirmala paryAya kI anubhUti ko AtmA ke sAtha abhedatA hone se usa anubhUti ko nizcaya se AtmA hI kahA aura rAgAdi bhAvoM ko usa anubhUti se bhinnatA hone se una rAgAdi ko nizcaya se pudgala kA hI kahA hai| isa prakAra bhedajJAna kI anubhUti meM jJAnI ko sva-para kA spaSTa baMTavArA ho jAtA hai| dekho, yaha jJAnI-dharmAtmA kI dukAna kA mAla ! jJAnI ke pAsa to jJAna; aura rAga kI milAvaTarahita zuddhajJAnarUpa spaSTa mAla milegA; jJAna aura rAga kI milAvaTa ve nahIM karate haiN| jaise jinheM brahmacarya kA raMga hai - aise santoM se to brahmacarya ke poSaNa kI hI bAta milegI, vahA~ kahIM viSaya-kaSAya ke poSaNa kI bAta nahIM milegI; Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 22] [samyagdarzana : bhAga-3 isI prakAra jisane rAga aura jJAna kA spaSTa vibhAjana kara diyA hai aura jJAnasvabhAva kA raMga lagAyA hai, aise jJAnI-dharmAtmA se to vItarAgI bhedajJAna ke poSaNa kI hI bAta milegI; rAga ke poSaNa kI bAta jJAnI ke pAsa nahIM hotii| 'rAga karate-karate tujhe dharma kA lAbha hogA' - aisI bAta jJAnI ke pAsa nahIM hotii| jJAnI to aisA kahate haiM ki terA jJAna, rAga se atyanta bhinna svabhAvavAlA hai; isalie tU jJAna ko aura rAga ko bhinna-bhinna pahacAnakara tere jJAna kI ora jhuka aura rAga se pRthak ho| jJAna kI ruci kara aura rAga kI ruci chodd'| ___ jJAnI, antarmukha hokara samyagdarzana-jJAna-Ananda ityAdi nirmala paryAyarUpa pariNamita hue haiM, usa nirmala paryAyoM ko svayaM tanmayarUpa se jAnate haiM, arthAt una nirmala paryAyoM ke sAtha to unheM kartA-karmapanA hai, parantu paradravya ke sAtha yA parabhAvoM ke sAtha unheM kartA-karmapanA nahIM hai| samyagdarzana, jJAna, AnandarUpa jo nirmala bhAva haiM, ve hI AtmA ke pariNAma haiM aura una nirmala bhAvoM ke Adi-madhya-anta meM sarvatra AtmA svayaM hI antarvyApaka hai| nirmala pariNAmoM meM rAga antarvyApaka nahIM, rAga to bAhya hai| AtmA hI nirmala pariNAmoM meM antaraMgarUpa se vyApaka hai; isalie jJAnI ko apane nirmala pariNAmoM ke sAtha hI kartA-karmapanA hai, rAgAdi ke sAtha kartA-karmapanA nahIM hai| ___ ahA! aise bhedajJAna kI vArtA, jJAnI ke mukha se apUrva ullAsabhAva se jo sunatA hai, use caitanya khajAnA khula jAtA hai| zrI padmanandisvAmI kahate haiM - tatprati prIticittena yena vArtApi'hi shrutaa| nizcitaM sa bhavetbhavyo bhAvinirvANa bhaajnm|| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [ 23 caitanyasvarUpa AtmA ke prati prIticittapUrvaka usakI vArtA bhI jisane sunI hai, vaha bhavya jIva nizcaya se bhAvI nirvANa kA bhAjana hai / aura, AdinAtha bhagavAna kI stuti meM ve kahate haiM ki he bhagavAna! Apane kevalajJAna pragaTa karake apane to caitanyanidhAna khole aura divyadhvani dvArA caitanyasvabhAva darzAkara jagata ke jIvoM ke liye bhI Apane acintya caitanyanidhAna khule rakha diye haiM / ahA ! usa caitanyanidhAna ke samakSa cakravartI ke nidhAna ko bhI tuccha jAnakara kauna nahIM chor3egA ? rAga ko aura rAga ke phaloM ko tuccha jAnakara dharmI jIva antarmukharUpa se caitanyanidhAna ko sAdhate haiM / samyagdarzanAdi samasta nirmalabhAva kI Adi meM caitanya kA hI avalambana hai, madhya meM bhI caitanya kA hI avalambana hai aura anta meM bhI caitanya kA hI avalambana hai, parantu aisA nahIM hai ki samyagdarzana kI zuruAta meM rAga kA avalambana ho ! samyagdarzana hone ke pazcAt madhya meM bhI rAga kA avalambana nahIM aura pUrNatA ke liye bhI rAga kA avalambana nahIM - Adi, madhya yA anta meM kahIM nirmala pariNAma ko rAgAdi ke sAtha kucha sambandha nahIM hai, unase bhinnatA hI hai| isa prakAra nirmala pariNAmarUpa se pariNamita jJAnI ko vikAra ke sAtha jarA bhI kartA - karmapanA nahIM hai / I rAga, kartA aura nirmala paryAya usakA karma - aisA nahIM hai tathA jJAnI, kartA aura rAga usakA karma - aisA bhI nahIM hai / jJAnI ke jo nirmala pariNAma haiM, ve to antara sthita haiM aura rAga to bAhya sthita haiN| eka hI kAla meM vartate jJAna aura rAga meM jJAna to antara sthita hai aura rAga to bAhya sthita hai / jJAnI antaH sthita aise apane nirmala pariNAma ke kartArUpa hI pariNamate haiM aura bAhya sthita rAgAdi ke Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 24] [samyagdarzana : bhAga-3 kartApane nahIM parantu jJAtApane hI pariNamate haiN| jJAna pariNAma to antarmukha svabhAva ke Azraya se hue haiM aura rAga pariNAma to bahirmukha jhukAva se-pudgala ke Azraya se hue haiN| AtmA ke Azraya se hue, use hI AtmA kA pariNAma kahA aura pudgala ke Azraya se hue, unheM pudgala ke hI pariNAma kaha diyA hai| rAga kI utpatti AtmA ke Azraya se nahIM hotI; isalie rAga, AtmA kA kArya nahIM hai| aise AtmA ko jAnatA huA, jJAnI apane nirmala pariNAma ko hI karatA hai, usake pariNAma kA pravAha caitanyasvabhAva kI ora bahatA hai; rAga kI ora usakA pravAha nahIM bahatA hai| nirmala pariNAmarUpa se pariNamita AtmA, rAga meM tanmayarUpa pariNamita nahIM hotaa| jaise ghar3e meM sarvatra miTTI tanmaya hai; usI prakAra kisI rAga meM jJAnI kA pariNAma tanmaya nahIM hai| jJAnI ke pariNamana meM to adhyAtmarasa kI relamaThela hai| caitanya ke svaccha mahala meM rAgarUpa mela kaise Ave? jJAnI, rAga se pRthak kA pRthak rahakara, apanI nirmalaparyAya ko tanmayarUpa se jAnatA hai| dravyaguNa aura usake Azraya se utpanna honevAlI nirmalaparyAya - ina sabako ekAkArarUpa se jJAnI jAnatA hai aura rAga se apane ko bhinnarUpa jAnatA hai| bhedajJAna dvArA jhaTaka-jhaTakakara rAga ko caitanya se atyanta bhinna kara DAlA hai| kaisA bhinna? ki jaise paradravya bhinna haiM, vaisA hI rAga bhI caitanya se bhinna hai| aise bhedajJAna ke binA sAdhakapanA hotA hI nhiiN| caitanya ko aura rAga ko spaSTa bhinna jAne binA kise sAdhanA aura kise chor3anA - isakA nirNaya kahA~ se karegA? aura isake nirNaya binA sAdhakapane kA puruSArtha kahA~ se hogA? bhedajJAna dvArA dRr3ha nirNaya ke jora binA sAdhakapane kA caitanya kI ora kA puruSArtha zuru hI nahIM hotaa|. Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] jJAnI kI pahacAna (2) (samayasAra gAthA 76 se 79 ke bhedajJAnapreraka adbhuta pravacanoM se) santa kahate haiM ki hama jJAnI kA jo antaraGga cihna batalAte haiM, usa antaraGga cihna dvArA jo jJAnI ko pahacAnatA hai, usa jIva ko avazya bhedajJAna hotA hai| jo jIva, bhedajJAna karake rAga se bhinna nirmala pariNAmarUpa pariNamita huA hai, vaha jJAnI jIva apane nirmala samyagdarzanAdi pariNAma ko ni:zaGka jAnatA hai| samyagdarzana ho aura patA nahIM par3e - aisA nahIM hotA hai| dharmI jIva apane nirmala pariNAma ko tathA rAgAdi ko bhI jAnatA hai parantu jaba rAga ko jAnane kI ora upayoga ho, taba usa rAga kA kartA hotA hogA! aisI zaGkA nahIM krnaa| rAga ko jAnane para bhI vaha usakA kartA nahIM hai, kyoMki rAga ke sAtha upayoga ko ekameka nahIM karate aura rAga ko upayoga meM praveza nahIM hone dete| dharmI, rAga ko jAne aura nirmala pariNAma ko bhI jAne parantu usameM itanA antara hai ki rAga ko jAnate hue usake sAtha kartA -karmapanA nahIM hai aura nirmala pariNAma ko jAnate hue usake sAtha kartA-karmapanA hai, arthAt rAga ko to parajJeyarUpa se jAnate hue usake akartA rahate haiM aura nirmala pariNAma ko svajJeyarUpa se jAnate hue usake sAtha kartA-karmarUpa pravartate haiN| jahA~ rAga ko zuddha svajJeya se bhinna jAnA, vahA~ rAga kI ora ke puruSArtha kA jora TUTa gayA aura svajJeya-sanmukha puruSArtha ddhlaa| dekho! yaha jJAnI ko pahacAnane kI vidhi kahI jAtI hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26] [ samyagdarzana : bhAga - 3 rAga aura jJAna kA bheda DAlakara, jahA~ svabhAva - sanmukha jhukA vahA~ nirmala pariNAmarUpa kArya aura usakA jJAna donoM sAtha hI vartate haiM / nirmala pariNAma ho aura use na jAne - aisA nahIM hotA tathA bhedajJAna ho aura nirmala pariNati na ho - aisA bhI nahIM hotA / bhedajJAna kA honA aura AsravoM kA chUTanA, arthAt samyagdarzanAdi nirmalatA kA pragaTa honA - isakA eka hI kAla hai| jJAna andhA nahIM hai ki apane nirmala kArya ko na jAne / 'hameM zraddhA - jJAna hue haiM yA nahIM isakA patA nahIM parantu cAritra karane lago' - aisA koI kahatA hai - parantu bhAI ! tere zraddhA - jJAna kA abhI ThikAnA nahIM hai, kisa ora jAnA hai, isakA patA nahIM hai, mArga ko nihArA nahIM hai to andhe-andhe tU kisa mArga para jAyegA ? mokSamArga ke badale ajJAna se bandhamArga meM hI calA jAyegA / samyagdarzana ho, vahA~ svayaM ko patA par3atA hai ki mArga khula gayA... svabhAva zraddhA meM AyA anubhava meM AyA aura aba isa svabhAva ko hI mujhe sAdhanA hai / isa svabhAva meM hI mujhe ekAgra honA hai - aisA dRr3ha nizcaya huA / aise nizcaya ke binA mArga kI zuruAta bhI nahIM hotI / www.vitragvani.com dravya-guNa aura usake Azraya se pragaTa huI nirmala pariNati ye tInoM ekAkAra sukharUpa hai, nirvikAra hai / isameM duHkha nahIM, isameM vikAra kA kartRtva yA harSa - zoka kA bhoktRtva nahIM hai| AhA ! jJAnI ko apane nirmala Ananda kA hI bhoga hai, harSa - zoka kA vedana svabhAva meM se nahIM AtA; isalie svabhAvadRSTi meM jJAnI usake bhoktA nahIM haiM / nirmala pariNati meM karmaphala kA abhAva hai, nirmala pariNati meM to svAbhAvika Ananda kA hI vedana hai / jo harSazoka kI vRtti hai, vaha dharmI AtmA kA kArya nahIM hai; dharmI kA usakA dravya - guNa yA nirmala paryAya, usa vikAra kA AtmA Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai. -- -
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [27 kAraNa nahIM hai| vikAra ke sAtha use kAraNa-kAryapane kA abhAva hai; mAtra jJeya-jJAyakapanA hI hai| ahA! bhedajJAnI ke samyak abhiprAya meM (svabhAva kI) kitanI mahattA hai!! aura ajJAnI ke viparIta abhiprAya meM svabhAva kA kitanA anAdara hai!! isakA logoM ko khyAla nahIM aataa| jahA~ bhedajJAna huA, vahA~ caitanyasvabhAva meM hI svapane kA samyak abhiprAya huA aura anya sabase pariNati bhinna par3akara svabhAvonmukha huii| ajJAnI, rAga aura jJAna kI ekatAbuddhi se sampUrNa AtmA ko rAgamaya mAna rahA hai| ___jagat ke bhaya se nIti nipuNa puruSa apane dharma-mArga ko nahIM chodd'te| jahA~ bhedajJAna huA, vahA~ jJAnI ko sampUrNa jagat se upekSA huI; jagat kA koI tattva merI nirmala pariNati kA kAraNa nahIM, merI nirmala pariNati kA kAraNa to merA AtmA hI hai| mere AtmA ke atirikta jagat ke tattva mujhase bAhya haiM, unakA mere antara meM praveza nahIM haiM to bAhara meM rahakara mujhameM ve kyA kareMge? dravya, guNa aura nirmalaparyAya ke piNDarUpa zuddhAtmA hI merA antaraGga tattva hai, aise jo anubhavatA hai, vahI jJAnI hai, vahI dharmI hai| ____ (samayasAra) 76-77-78 gAthA meM aisA kahA hai ki jo jJAnI huA, vaha AtmA apane nirmala pariNAma ko hI karatA hai, isake atirikta rAgAdi bhAva ke sAtha yA karmoM ke sAtha use kartA-karmapanA nahIM hai| jo nirmala bhAva pragaTa huA, vaha karmabandhana meM nimitta bhI nahIM hai| aba, 79 vIM gAthA meM aisA kahate haiM ki pudgaladravya ko jIva ke sAtha kartA-karmabhAva nahIM hai, arthAt AtmA ke zuddhabhAva, pudgala ke avalambana se pragaTa nahIM hue| samyagdarzana-jJAna-cAritra kA Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 28] [samyagdarzana : bhAga-3 lakSya paradravya ke prati nahIM hotA; caitanya ke hI avalambana se ve samyagdarzana Adi pragaTa hote haiM, isalie pudgaladravya, caitanya ke pariNAma ko karatA nahIM hai| pudgaladravya kI apekSA se caitanya ke nirmala pariNAma paradravya haiN| una paradravya pariNAma meM pudgala vyApta nahIM hotaa| pudgala kahane se pudgala kI ora kA bhAva bhI usameM hI jAtA hai| kyA zubharAga kA avalambana thA, isalie samyagdarzana huA? - nahIM; yadi rAga ke avalambana se samyagdarzana ho, taba to rAga, samyagdarzana meM antarvyApaka ho jAye parantu aisA nahIM hai| rAga ko caitanya ke nirmala pariNAma ke sAtha kartA-karmapanA nahIM hai| deha kI kriyA, caitanyapariNAma kA kAraNa ho - aisA bhI nahIM hai| caitanya ke nirmala pariNAma meM sarvatra (Adi-madhya-anta meM) caitanya hI vyApaka hai, usameM kahIM rAga yA pudgala vyApaka nahIM hai| darzanamohakarma naSTa huA aura samyagdarzana pragaTa huA - to kyA usameM pudgalakarma kartA aura samyagdarzana usakA kArya- aisA hai ? - nahIM; karma meM darzanamohaparyAya naSTa hokara dUsarI jo avasthA huI, usameM pudgala hI vyApaka hai aura jIva meM jo samyagdarzana huA, usameM jIva svayaM hI vyApaka hai| isa prakAra pudgala ko jJAnI ke pariNAma ke sAtha kartA-karmapanA nahIM hai| ajJAnI ko pudgalakarma ke sAtha nimitta-naimittika sambandha hai parantu yahA~ to jJAnI ke pariNAma kI bAta hai| jJAnI ke nirmala pariNAma ko pudgalakarma ke sAtha nimitta-naimittika sambandha bhI TUTa gayA hai| pudgala se nirapekSarUpa se hI jJAnI apane samyagdarzanAdi bhAvoMrUpa pariNamita hotA hai| anAdi ke ajJAna se huA jo vikAra ke sAtha kA kartA -karmapanA; vaha jJAnI ko chUTa gayA hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [29 caitanyapada, vahI AtmA kA pada hai; vikAra, vaha AtmA kA pada nahIM hai, vaha to apada hai - aise caitanya pada ko pahacAnane para hI bhagavAna sarvajJadeva kI vAstavika pahacAna hotI hai| jinendradeva ke darzana se mithyAtva ke Tukar3e-Tukar3e ho jAte haiM - aisA zAstroM meM kahA hai parantu vaha kisa prakAra? bhagavAna sarvajJadeva kA AtmA akelA caitanyapiNDa hai, rAga se rahita hai - aisA hI apanA AtmasvabhAva svIkAra kare to jinendradeva ko dekhA kahalAye aura taba hI moha kA nAza ho parantu rAga ke sAtha AtmA ko ekAkAra mAne to usane bhagavAna ko bhI nahIM phcaanaa| jo rAga se lAbha mAnatA hai, vaha bhagavAna kA darzana nahIM karatA parantu rAga kA hI darzana karatA hai; vaha rAga ko hI dekhatA hai, rAga se bhinna caitanya ko vaha nahIM dekhatA hai| jIva ke zuddharatnatraya ko rAga kA jarA bhI avalambana hai ? to kahate haiM ki nahIM; rAga ke avalambana se ratnatraya honA jo mAnatA hai, vaha jIva vAstava meM rAga kA upAsaka hai; vaha vItarAga bhagavAna ke mArga kA upAsaka nahIM hai| jo rAga se lAbha mAnatA hai, vaha jIva, rAga se pRthak par3ane kA puruSArtha kaise karegA? are ! rAga se caitanya kI bhinnatA ko pahale jAne bhI nahIM; vaha zuddha AtmA ko kisa prakAra zraddhA-jJAna-anubhava meM legA? jJAnI to jAnatA hai ki mere zuddharatnatraya ko para kA yA rAga kA kiJcit bhI avalambana nahIM hai; merA AtmA svayaM hI kartA hokara mere nirmala pariNAma ko karatA hai, dUsarA koI nhiiN| jisa prakAra jJAnI jIva, rAgAdi pariNAma ko yA paradravya ke pariNAma ko karatA nahIM; usI prakAra pudgala bhI 'paradravya ke Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 30] [samyagdarzana : bhAga-3 pariNAma ko' karatA nahIM; paradravya ke pariNAma, arthAt jIva ke nirmala pariNAma, ve pudgala kI apekSA se paradravya haiM, unheM pudgala nahIM krtaa| jIva apane svabhAvapariNAmarUpa pariNamatA hai aura usa pariNAma meM vaha svayaM hI vyApatA hai; pudgala yA rAga usameM vyApta nahIM hotA, isalie ve nirmala pariNAma ajIva kA (yA rAga kA) kArya nahIM hai| pudgaladravya usake svabhAvarUpa kArya meM vyApta hotA hai| ___ harSa-zoka, rAga-dveSarUpa vibhAva, vaha jIva ke svabhAva kA kArya nahIM hai; isalie paramArtha meM use pudgala ke svabhAvarUpa kArya kahA hai| zuddhapariNAma kI paramparA ko Agamapaddhati' kahA jAtA hai, Agamapaddhati svabhAvarUpa hai aura vikAra tathA karma kI paramparA ko 'karmapaddhati' kahA jAtA hai, donoM dhArA hI atyanta pRthak hai| vikAra, vaha karma kA svabhAva hai; nirmala pariNAma, vaha jIva kA svabhAva hai| vikAra, vaha jIva kA svabhAva-kArya kaise ho? svabhAva kA kArya svabhAva jaisA zuddha hI hotA hai| azuddhatA kahA~ se AyI? to kahate haiM ki pudgala ke Azraya se AyI huI azuddhatA pudgala kA hI svabhAva hai, jIva ke svabhAva meM se vaha azuddhatA nahIM aatii| kSayopazama samyaktva meM se kSAyika samyaktva huA, vahA~ vaha kSAyika samyaktvarUpa kArya, jIva kA prApya karma hai, vaha kSayopazamabhAva kA prApya karma nhiiN| isa prakAra samasta guNoM kI paryAyoM meM smjhnaa| pUrva kI nirmala paryAya bhI dUsarI nirmala paryAya ko prApta nahIM karatI - to phira vikAra yA nimitta usa nirmala paryAya ko prApta kare, yaha bAta kahA~ rahI? zuddhaparyAya ko azuddhatA ke sAtha yA Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [ 31 paradravya ke sAtha kartA-karmapanA nahIM hai; zuddhaparyAya ko dravya ke sAtha hI kartA-karmapanA hai / dravya ke sAtha paryAya kA ekatva hone para nirmala kArya huA hai / dravya hI apanI zakti se nirmala paryAya kA kartA hotA hai; vahA~ usake nirmala kArya meM vikAra kA aura karma ityAdi kA to abhAva hI hai| ajJAnabhAva se to jIva hI vikAra kA kartA hai parantu yahA~ to jJAnI kI pahacAna kI bAta hai; bhedajJAna dvArA jahA~ ajJAna kA nAza huA, vahA~ ajJAnajanita kartA - karmapanA bhI jJAnI ko chUTa gyaa| usa jJAnI ko paradravya ke sAtha kartA-karmapanA kiJcit mAtra bhI nahIM hai| samyagdarzana - jJAnAdi nirmala pariNAmoM kA hI kartArUpa se prakAzita hotA huA jJAnI zobhita hotA hai / jJAnI apanI ora para kI pariNati ko bhinna-bhinna jAnatA huA, jJAnabhAva se hI pravartatA hai aura pudgaladravya apanI yA para kI pariNati ko kiJcitmAtra bhI jAnatA nahIM - rAgAdibhAva bhI sva kA yA para ko nahIM jAnate, isalie ve bhI jJAna se bhinna hI haiM / isa prakAra spaSTa bhinnapanA hone se jJAna ko aura para ko kiJcitmAtra bhI kartA - karmapanA nahIM hai| jahA~ aisI bhedajJAna jyoti jAgRta huI, vahA~ ajJAnajanita kartA-karmapane ko vaha cAroM ora se atyanta naSTa kara DAlatI hai| jaba taka bhedajJAna jyoti pragaTa nahIM huI, taba taka hI bhrama ke kAraNa jIva- - pudgala ko kartA-karmapanA bhAsita hotA hai aura jJAna tathA rAga ke bIca bhI ajJAnI ko bhrama se hI kartAkarmapanA bhAsita hotA hai / jJAnabhAva meM usa kartA-karma pravRtti kA atyanta abhAva hai| jJAnasvabhAvI bhagavAna apane jJAnamaya kArya meM zobhita hotA hai, isakA nAma dharma hai aura yaha mokSa kA mArga hai / Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 32] [samyagdarzana : bhAga-3 yadi maraNa se bacanA ho.... aura AtmA kI zAnti cAhie ho to | caitanya kI hI zaraNa karo jIva isa deha se bhinna jJAnasvarUpa hai, vaha kabhI nayA nahIM huA parantu anAdi se hai / vaha anAdi kAla se apane ajJAna ke kAraNa saMsAra paribhramaNa meM janma-maraNa kara rahA hai; usa janma-maraNa se chUTakara mokSa hone kA upAya batalAte hue AcArya bhagavAna kahate haiM ki he jIvoM! maraNa se bacanA ho to usakA upAya vItarAgI saMyama hai; aura vaha saMyama, caitanyamUrti AtmA ke bhAna binA pragaTa nahIM hotA; isalie pahale AtmA ko pahacAno; vaha eka hI zaraNa hai| saMsAra meM jIva azaraNa hai| sarvajJa bhagavAna ne jaisA caitanyasvabhAva kahA hai, use hI zaraNabhUta jAnakara usakI ArAdhanA karanA, vaha mokSa kA upAya hai| isalie kahA hai ki - sarvajJa kA dharma suzarNa jANI, ArAdhya! ArAdhya! prabhAva ANI; anAtha ekAnta sanAtha thAze, ainA binA koI na bAMhya shaashe| (zrImad rAjacandra) he jIva! sarvajJa bhagavAna ne AtmA kA jaisA svabhAva kahA hai, use hI zaraNabhUta jAnakara usakI ArAdhanA kara... ArAdhanA kara! isake atirikta dUsarA koI jagat meM zaraNa nahIM hai| AtmA ke bhAna binA ekAnta anAthapanA hai, vaha miTakara caitanya kI zaraNa meM hI terA sanAthapanA hogA.... isalie he bhAI! AtmA kI pahacAna karake usakI zaraNa le| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [33 jJAnAnandasvarUpa AtmA kI samyak zraddhA, jJAna aura usameM lInatArUpa dharma, vahI jIvoM ko zaraNabhUta hai| usa dharma ke atirikta dUsarA koI zaraNa nahIM hai| svarga ke indra ko bhI caitanya kI zaraNa ke atirikta dUsarA koI zaraNa nahIM hai| cAroM ora hajAroM devoM kI senA aGgarakSakarUpa se khar3I hoM, vaha bhI maraNa ke samaya zaraNa nahIM hotii| vaha indra to samyagdRSTi hai, ekAvatArI hotA hai, antara meM AtmA kI zaraNa kA use bhAna hai; deha chUTane kA prasaGga najadIka Ane para zAzvat jinapratimA kI zaraNa meM jAkara unake caraNakamala para hAtha rakhakara kahatA hai ki he nAtha! he sarvajJadeva! Apake dvArA kathita vItarAgI dharma kI hI mujhe zaraNa hai / he prabhu! samyagdarzana aura samyagjJAna to hai, aba manuSyabhava meM cAritra kI ArAdhanA karake maiM bhI bhavabhramaNa kA nAza karU~gA... isa prakAra ArAdhanA kI bhAvanA bhAte-bhAte zAnti se deha chUTa jAtI hai aura manuSyabhava meM avatarita hotA hai, vahA~ caitanya ke prati dRSTi lagAkara... lIna hokara... nagna-digambara munidazA dhAraNa karatA hai aura pazcAt antara meM aisI dhyAna kI ekAgratA pragaTa karatA hai ki alpa kAla meM kevalajJAna prApta karatA hai| ananta tIrthaGkara, indra, cakravartI isa caitanya kI zaraNa ko hI aGgIkAra karake mukti ko prApta hue haiN| isalie usakA bhAna karake usakA hI zaraNa lene yogya hai| vaha eka hI mRtyu se bacane kA aura mukti prApta karane kA upAya hai| apUrva samyagdarzana hone ke pazcAt bhI, AtmA meM lIna hokara cAritradazA pragaTa karanA, vaha mokSa kA sAkSAt kAraNa hai; isalie pravacanasAra zloka 12 meM AcArya bhagavAna kahate haiM ki - he dharmI jIvo! he mokSArthI jIvo! yadi AtmA kI zAnti cAhie ho aura bhava ke cakkara se chUTanA ho to zuddhadravya kA Azraya Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 34] [samyagdarzana : bhAga-3 karake mokSamArga meM ArohaNa kro| cAritra, dravyAnusAra hotA hai, arthAt jitanA jora karake dravya meM lIna ho, utanA cAritra hotA hai| jitanA dravya kA Azraya kare, utanI zAnti pragaTa hotI hai; isalie pahale zuddhadravya ko pahacAnakara usake hI Azraya se lInatA kro| pahale zuddhadravya kI pahacAna to honI caahie| zuddhadravya para jisakI dRSTi hai, vahI samyagdRSTi hai| samyagdarzana, vaha cAritra kA mUla hai aura cAritra, vaha mokSa kA mUla hai| caitanya-cintAmaNirUpa zuddha AtmA meM dRSTi aura lInatA karake, usakI jitanI bhAvanA kare utanA phala pragaTa hotA hai... bhagavAna caitanya-cintAmaNi anAdi -ananta paripUrNa hai| usakI bhAvanA karane se samyagdarzana-jJAna -cAritra aura mokSa ho jAtA hai| yaha dehAdi kA saMyoga to ananta bAra AyA aura gayA, yaha kahIM AtmA kI cIja nahIM hai; tathA puNya-pApa bhI anAdi se kiye parantu unarUpa AtmA ho nahIM gyaa| yadi puNya ke samaya puNyarUpa hI ho gayA hotA to vaha palaTakara vApasa pApa kahA~ se AyA? aura pApa ke samaya yadi pAparUpa hI ho gayA hotA to vaha pApa palaTakara vApasa puNya kahA~ se AyA? puNya-pApa donoM kA nAza hone para bhI, AtmA aisA kA aisA akhaNDa caitanyamUrti rahatA hai| aise zuddha caitanyadravya kA Azraya karane se cAritra pragaTa hotA hai aura jitanI vItarAgI cAritradazA pragaTa huI, usameM dravya abhedatA pAtA hai| jitanA antara kA Azraya kare, utanA cAritra pragaTa hotA hai aura jitanA cAritra pragaTa ho, utanI dravya kI zuddhatA pragaTa hotI hai| isalie he mumukSuoM ! yA to zuddhadravya kA Azraya karake, athavA to vItarAgI cAritra kA Azraya karake mokSamArga meM ArohaNa kro| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [35 jinhoMne apane caitanyatattva ko jAnA hai aura apane jJAna ko caitanyatattva kI bhAvanA meM lIna kiyA hai - aise santa munivara antarasvabhAva ke saMyama meM sAvadhAna haiM aura unakA vaha vItarAgI saMyama, du:khamaya aise maraNa ke nAza kA kAraNa hai| ghAtanazIla jo yama, usakA saMyama nAza karatA hai, arthAt munivaroM kA saMyama, maraNa ko mAra DAlanevAlA hai aura janma-maraNarahita - aisI siddhadazA kA kAraNa hai| jise saMyama pragaTa huA, usake janma-maraNa kA nAza ho jAtA hai; isalie he jIva! yadi tujhe zAnti cAhie ho, janma-maraNa kI yAtanA se chUTanA ho to aisI munidazA pragaTa karanA hI pdd'egaa| yati-munivara apane saMyama meM yatnazIla vartate hue yAtanAmaya yama kA nAza karate haiN| jo samyagdarzana-jJAna prApta karake caitanya kI zaraNa se vItarAgI saMyama pragaTa karate haiM, unheM phira se dUsarI mAtA ke garbha meM avatAra nahIM hotA, unheM duHkhamaya maraNa kA nAza hokara mukti ho jAtI hai| isalie - he jIvoM! yadi maraNa se bacanA ho... aura AtmA kI zAnti cAhie ho to caitanya kI zaraNa kro|. ArAdhanA kA utsAha samyaktvAdi kI ArAdhanA kI bhAvanA karanA, ArAdhanA ke prati utsAha bar3hAnA, ArAdhaka jIvoM ke prati bahumAna se pravartana karanA - ityAdi sarva prakAra ke udyama dvArA AtmA ko ArAdhanA meM jor3anA, yaha muniyoM kA tathA zrAvakoM kA - sabakA kartavya hai| ArAdhanA ko prApta jIvoM kA darzana aura satsaMga ArAdhanA ke prati utsAha jAgRta karatA hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36] www.vitragvani.com [ samyagdarzana : bhAga-3 ta....ttva....ca....rcA (bAMkAnera, caitra zuklA 8 se 13 kI rAtri - carcA meM se) prazna : eka samaya meM rAga aura vItarAgatA donoM bhAva sAtha meM hote haiM ? -- -- - uttara : hA~; sAdhaka ko AMzika rAga aura AMzika vItarAgatA - aise donoM bhAva eka sAtha hote haiN| jaise, samyagdarzana huA, vahA~ AMzika zuddhatA pragaTa huI aura abhI sAdhaka ko azuddhatA bhI hai; isa prakAra AMzika zuddhatA aura AMzika azuddhatA - aise donoM bhAva sAdhakadazA meM eka sAtha hote haiM parantu usameM jo zuddhatA hai, vaha saMvara-nirjarA kA kAraNa hai aura jo azuddhatA hai, vaha Asrava-bandha kA kAraNa hai; isalie sAdhaka ko Asrava-bandha-saMvara aura nirjarA aise cAroM hI prakAra eka sAtha hote haiN| aho! yaha to adhyAtmatattva kA antaraGga viSaya hai| yaha hindustAna kI mUla vidyA hai| prazna : jaba rAga para lakSya ho, taba to jJAnI ko bahirmukhatA hI hai na ? uttara : rAga para bhale hI upayoga kA lakSya ho parantu usa samaya bhI andara sAdhaka ko rAgarahita zuddhapariNati to vartatI hI hai / upayoga bhale hI bAhara meM ho, isase kahIM jo zuddhapariNati pragaTa huI hai, usakA abhAva nahIM hotA; jitanI zuddhatA hai, utanI antarmukha pariNati hai / prazna : samyagdarzana prApta karanA hI hai to use kyA karanA ? uttara : rAga aura caitanya ko bhinna jAnakara, caitanyasvabhAva meM Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [ 37 antarmukha honaa| pahale antara meM jJAna se nirNaya kare; pazcAt antarmukha upayoga dvArA nirvikalpa anubhava hone para samyagdarzana hotA hai parantu pahale usakI yogyatA ke liye hI bahuta taiyArI caahie| deva-guru -zAstra kaise hote haiM ? unheM pahacAnakara unakA vinaya - bahumAna ho aura unake dvArA kathita tattva ko pahacAne, pazcAt antarmukha hone para samyaktva hotA hai / prazna : AtmA ne yaha hAtha U~cA kiyA - aisA dikhatA hai na ? uttara : nahIM; aisA dikhatA nahIM parantu svayaM kI mithyA kalpanA se aisA mAnatA hai ki AtmA ne hAtha U~cA kiyaa| AtmA to kahIM ise A~kha se dikhatA nahIM, zarIra ko dekhatA hai; zarIra kA hAtha U~cA huA - aisA dikhatA hai parantu AtmA ne vaha U~cA kiyA - aisA to kahIM dikhatA nhiiN| eka AtmA apane se bhinna dUsare padArtha kA kucha bhI kare, yaha bAta mithyA hai| isa mithyAtva meM viparIta abhiprAya kA mahApApa hai; usameM caitanya kI virAdhanA hai / yaha moTA doSa ajJAniyoM ko khyAla meM nahIM AtA / pApa - pariNAma kare aura paisA mile vahA~ koI aisA mAne ki pApa ke kAraNa paisA milA to yaha bAta jaise mithyA hai, usI prakAra hAtha U~cA hone para AtmA ne use U~cA kiyA - aisA mAnanA bhI mithyA hai| prazna : AtmA kahA~ rahatA hai ? uttara : AtmA, AtmA meM rahatA hai; AtmA, zarIra meM nahIM rahA hai / zarIra aura AtmA bhale hI eka jagaha ho parantu AtmA kI sattA zarIra se bhinna hai / AtmA to caitanya prakAzI hai / -- AtmA svayaM hI hai parantu ajJAna ke kAraNa svayaM apanI sattA Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 38] [ samyagdarzana : bhAga - 3 ko hI bhUla gayA hai; isalie AtmA to mAno guma ho gayA ! aisA lagatA hai| yadi antaramaMthana kare to apane meM hI apanA patA lage aisA hai / prazna : bhedajJAna karane ke liye sIdhA aura sarala upAya kyA ? uttara : bhinna lakSaNa jAnakara bhinna jAnanA, (yahI sIdhA aura sarala upAya hai)| prazna : yaha kisa prakAra ho ? uttara : andara vicAra karanA cAhie ki andara jAnanevAlA tattva hai, vaha maiM hU~ aura vikalpa kI vRtti kA utthAna hai, vaha mere caitanya se bhinna hai| prazna : mithyAtva ke abhAva ke liye zubhabhAva aura kriyA kI AvazyakatA nahIM lagatI ? uttara : bhAI! zubhabhAva se yA deha kI kriyA se mithyAtva kA nAza hotA hai - aisA jo mAnatA hai, use to mithyAtva kA poSaNa hotA hai| mujhe zubhabhAva se dharma hogA aura maiM deha kI kriyA kara sakatA hU~ - aisA mAne to usameM mithyAtva kA poSaNa hotA hai / - prazna : to phira samyaktva kA mArga kyA ? uttara : isa rAga se para caitanya ko jAnanA, vaha samyaktva kA mArga hai| isake binA zubhabhAva to ananta bAra kiye| bhAI ! samajha kA ghara gaharA hai| usake liye satsamAgama kA bahuta abhyAsa cAhie, bahuta pAtratA aura bahuta jijJAsA cAhie / prazna : AtmA ko jAnane se kyA hotA hai ? Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [39 uttara : antara meM upayoga lagAkara AtmA ko jAnane se atIndriya Ananda kA svAda Ave, aisA apUrva svAda Ave ki pUrva meM kabhI AyA nahIM thA parantu vaha kahIM bAteM karane se ho - aisA nahIM hai, usake liye to antara kA koI apUrva puruSArtha caahie| prazna : vAMcana-zravaNa bahuta karane para bhI anubhava kyoM nahIM hotA? uttara : andara meM vaisA yathArtha kAraNa nahIM detA isalie; yadi yathArtha kAraNa de to kArya ho hii|antr kI dhagaza se vicAraNA jage aura svabhAva kI ora kA prayatna kare to AtmA kA kArya na ho - aisA nahIM ho sktaa| prayatna kare rAga kA, aura kArya cAhe svabhAva kA - yaha kahA~ se Aye ? svabhAva kI ora kA prayatna kare to svabhAva kA kArya (samyagdarzana) avazya pragaTa ho| isake lie andara kA gaharA prayatna caahie| prazna : saMsAra arthAt kyA? uttara : apanA jo zuddhasvarUpa hai, usase saMsaraNA, arthAt cyuta hokara azuddharUpa pariNamita honA, vaha saMsAra hai, arthAt rAga-dveSa -ajJAna ityAdi malinabhAva, vaha saMsAra hai| prazna : saMsAra kahA~ hai? uttara : jIva kA mokSa aura saMsAra donoM jIva meM hI hai; jIva se bAhara nhiiN| jIva kI azuddhatA hI jIva kA saMsAra hai, bAhara ke saMyoga meM jIva kA saMsAra nahIM hai; isI prakAra jIva kI zuddhatArUpa mokSa bhI jIva meM hI hai aura usa mokSa kA upAya bhI jIva meM hI hai| prazna : saMsAra kauna sA bhAva hai? Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 40] [samyagdarzana : bhAga-3 uttara : saMsAra udayabhAva hai| prazna : dharma arthAt kyA? uttara : dharma arthAt AtmA kI shuddhtaa| AtmA kyA cIja hai - usake svabhAva kA bhAna karake, usameM ekAgratA dvArA jo rAgadveSarahita zuddhatA pragaTa hotI hai, vaha dharma hai| prazna : sAmAyika kI AvazyakatA hai yA nahIM? uttara : eka samaya kI sAmAyika, AtmA meM mukti kI jhaMkAra detI hai| sAmAyika pA~caveM guNasthAna meM hotI hai aura usake pahale cauthe guNasthAna meM samyaktva hotA hai| samyaktva ke binA, arthAt AtmA ke bhAna binA saccI sAmAyika nahIM hotI hai| deha kI kriyA ko yA zubharAga ko sAmAyika mAne athavA unase dharma mAne to use sAmAyika kA patA nahIM hai| svarUpa kA dhyAna karake usameM ekAgra rahane se rAga-dveSarahita samabhAva aura atIndriya Ananda kA vedana pragaTa ho, usakA nAma sAmAyika hai|| prazna : aisI sAmAyika na ho, taba taka to zubhabhAva karanA na? uttara : bhAI ! rAga to anAdi se karatA hI AyA hai| yaha to jise dharma karanA hai, usake liye bAta hai| dharma ke liye sat vicAroM ko antara meM lagAnA caahie| pahale samyak bhUmikA to nizcita kro| aisA manuSya avatAra milA, usameM janma-maraNa ke cakkara miTeM, aisI apUrva cIja kyA hai ? vaha samajhanA caahie| pazcAt samajha ke prayatna kI bhUmikA meM bhI U~cI jAti kA zubhabhAva to hotA hai parantu usa rAga se caitanya kI bhinnatA jaba taka bhAsita na ho, taba taka dharma kI zuruAta nahIM hotI; zubhabhAva kI bAta to Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] anAdi se sunatA aura Adara karatA AyA hai parantu yaha cidAnanda tattva rAga se pAra hai, isakI bAta apUrva hai| AtmA kI yaha bAta apUrva hai, pAtra hokara jijJAsA kare, use samajha meM Ane yogya hai| jise pyAsa lagI ho, jise AtmA kI bhUkha jAgRta huI ho, use yaha bAta pace - aisI hai| prazna : bhedajJAna na huA ho parantu usakA prayatna karatA ho to usake pariNAma kaise hote haiM ? uttara : usake pariNAma meM satsamAgama aura sat vicAra kA gholana hotA hai| AtmA kyA hai, sat kyA hai, jJAnI kaise hote haiM - aise prakAra ke tattva ke sad vicAra hote haiM; pariNAma meM para kI prIti kA rasa atyanta manda ho jAtA hai, sacce deva-guru kA bahumAna jAgRta hotA hai, kudeva-kuguru kI ora kA jhukAva chUTa jAtA hai, svasanmukha jhukane jaisA hai - aisA nirNaya karake bArambAra usakA antara udyama karatA hai, use tIvra anIti ke yA mA~sAhAra Adi ke kaluSita pariNAma chUTa hI gaye hote haiM, andara meM yathArtha tattva kA bArambAra gholana karatA hai - aisA jIva antarmukha hone ke bArambAra ke abhyAsa dvArA bhedajJAna pragaTa karatA hai| prazna : yaha AtmA sarvajJa bhagavAna jaisA hai - vaha kisa prakAra? uttara : jaise sarvajJa bhagavAna haiM, vaisA merA AtmA hai - aisA jahA~ nirNaya karane jAye, vahA~ apanI paryAya meM to sarvajJapanA nahIM, sarvajJapanA to zaktisvabhAva meM hai; isalie paryAya ke sanmukha dekhane se sarvajJa jaisA AtmA nahIM pahacAnA jAtA parantu svabhAvasanmukha Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 42] [ samyagdarzana : bhAga - 3 hokara hI sarvajJa jaise AtmA kI pahacAna hotI hai aura isa prakAra svasanmukha ho, tabhI sarvajJa kI vAstavika pahacAna hotI hai / prazna : AtmA kise kahanA ? uttara : jise AtmA sambandhI zaGkA uThatI hai, vaha svayaM AtmA hI hai / zaGkA uThatI hai, vaha AtmA ke astitva meM uThatI hai / AtmA na ho to zaGkA kauna kare ? isalie jo zaGkA karatA hai aura jo jAnanevAlA tattva hai, vaha AtmA hai / zaGkA kahIM isa jar3a zarIra meM nahIM hai; zaGkA karanevAlA jo tattva hai, vaha caitanya hai, vahI AtmA hai| prazna : abhI mokSa hotA hai ? uttara : mahAvidehakSetra meM abhI bhI jIva, mokSa prApta karate haiM / isa kSetra meM abhI puruSArtha kI nyUnatA ke kAraNa mokSa bhale na ho parantu antara meM AtmA ke samyak anubhava se aisA nirNaya ho sakatA hai ki aba alpa kAla meM hI AtmA sampUrNa mukta hogA / samyagdarzanAdirUpa mokSa kA mArga isa kAla meM ho sakatA hai, usake liye antara meM bahuta zravaNa - maMthana aura svabhAva kI ora kA abhyAsa caahie| prazna : anAdi ke mithyAdRSTi jIva ko samyaktva kisa gati meM hotA hai ? uttara : cAroM hI gatiyoM meM ho sakatA hai; usameM prathama upazama samyaktva hotA hai| jIva sAtaveM naraka meM bhI samyaktva prApta kara sakatA hai / kSAyika samyaktva kA prArambha manuSyagati meM hI hotA hai / prazna : AdhyAtmika jJAna kise kahA jAtA hai ? uttara : AtmA ke Azraya se jo jJAna ho, use AdhyAtmika Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [43 jJAna kahA jAtA hai| usake saMskAra dUsare bhava meM bhI AtmA ke sAtha hI rahate haiN| prazna : nirvikalpadazA ke samaya jo antarmukha jJAna-upayoga hai usa jJAna kA jJeya, jJAna hai yA Ananda? uttara : usa antarmukha upayoga kA jJeya pUrA AtmA hai; jJAna aura Ananda saba usameM abheda A jAtA hai; usa jJAna meM Ananda kA vedana vyakta hai| prazna : Apa pUrva janma ko mAnate ho? pUrva janma kisa prakAra anubhava kiyA jA sakatA hai ? uttara : hA~; AtmA anAdi-ananta hai, isalie isase pahale dUsare bhava meM kahIM usakA astitva thaa| AtmA kahA~ thA? yaha bhale hI kadAcit na jAne parantu itanA nirNaya to hotA hI hai ki isase pahale AtmA kA astitva kahIM thA hii| aisA koI niyama nahIM hai ki jAtismaraNajJAna ho to hI AtmajJAna ho| kisI ko jAtismaraNa -jJAna na hone para bhI AtmajJAna hotA hai; kisI ko jAtismaraNa -jJAna ho, tathApi AtmajJAna nahIM bhI hotaa| kisI ko donoM sAtha vartate haiN| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44] www.vitragvani.com [ samyagdarzana : bhAga-3 samyagdarzana ke liye prApta sunaharA avasara moha ke kSaya kA amogha upAya zrAvaNa kRSNa dUja ke pravacana meM pUjya gurudeva ne moha kSaya kA apUrva mArga darzAyA... ahA ! ullAsapUrvaka jisa upAya kA zravaNa karane se mohabandhana zithila par3a jAtA hai... aura jisakA gahana antarmanthana karane se kSaNamAtra meM moha kA kSaya ho jAtA hai - aisA mohakSaya kA amogha upAya santoM ne darzAyA hai| jagat meM atyanta virala aura mahAdurlabha samyaktva prApti kA mArga isa kAla meM santoM ke pratApa se sugama banA hai... yaha vAstava meM mumukSu jIvoM kA koI mahAn sadbhAgya hai| aisA alabhya avasara prApta karake, santoM kI chAyA meM anya saba bhUlakara apane ko, apane Atmahita ke prayatna meM kaTibaddha honA caahie| svabhAva kI sanmukhatApUrvaka svarUpa meM lIna hokara, moha kA kSaya karake jo sarvajJa arahanta paramAtmA hue, unake dvArA upadiSTa moha ke kSaya kA upAya kyA hai ? vaha yahA~ AcAryadeva batAte haiM / unhoMne pravacanasAra gAthA 80 meM yaha batAyA ki bhagavAna arahantadeva kA AtmA, dravya-guNa-paryAya tInoM se zuddha hai / unake zuddha dravya - guNa- paryAya ko pahacAnakara, apanI AtmA ke sAtha unakA milAna karane se, jJAna aura rAga kA bhedajJAna hokara, svabhAva aura parabhAva kI bhinnatA hokara, jJAna kA upayoga antara -svabhAvasanmukha hotA hai / vahA~ ekAgra hone para guNa - paryAya ke bheda kA Azraya bhI chUTa jAtA hai aura guNabheda kA vikalpa bhI chUTakara Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [45 paryAya, zuddhAtmA meM antarlIna hotI hai| paryAya antarlIna hone se moha kA kSaya hotA hai / isa prakAra bhagavAna arahanta ke jJAna dvArA, moha ke kSaya kA upAya btlaayaa| aba, isI bAta ko dUsare prakAra se batalAte haiM, usameM zAstra ke jJAna dvArA moha ke abhAva kI vidhi batalAte haiN| prathama to jisane prathama bhUmikA meM gamana kiyA hai - aise jIva kI bAta hai| sarvajJa bhagavAna kaise hote haiM ? merA AtmA kaisA hai ? mujhe AtmA kA svarUpa samajhakara apanA hita karanA hai jise aisA lakSya hotA hai, vaha jIva, moha ke nAza ke lie zAstra kA abhyAsa kisa prakAra karatA hai ? - vaha yahA~ batalAte haiM / vaha jIva, sarvajJopajJa dravyazruta ko prApta karake, arthAt bhagavAna dvArA kathita sacce Agama kaise hote haiM ? - yaha nirNaya karake, phira usI meM krIr3A karatA hai, arthAt Agama meM bhagavAna ne kyA kahA hai ? isa bAta kA nirNaya karane ke lie satat antara-manthana karatA hai / dravyazruta kA vAcyarUpa zuddhAtmA kaisA hai ? - isakA cintana-manana karanA hI dravyazruta meM krIr3A hai| - dravyazruta ke rahasya ke gahana vicAra meM utarane para mumukSu ko yaha lagatA hai ki ahA ! isameM aisI gambhIratA hai / rAjA paira dhotA ho, taba jo Ananda AtA hai, harSa kA anubhava hotA hai, usase bhI zruta ke gahana rahasyoM ke samAdhAna hone para AnevAlA Ananda to jagat se alaga jAti kA hai / zruta ke rahasyoM ke cintana kA rasa bar3hane para, jagat ke viSayoM kA rasa ur3a jAtA hai / aho ! zrutajJAna ke artha ke cintana dvArA mohagranthI TUTa jAtI hai| jahA~ zruta kA rahasya khyAla meM AyA ki aho ! yaha to Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 46 ] [ samyagdarzana : bhAga - 3 cidAnandasvabhAva meM sanmukhatA karAtA hai| vAha ! bhagavAna kI vANI ! vAha, digambara santa! ve to mAno Upara se siddha bhagavAna utare hoM !! ahA ! bhAvaliGgI digambara santa-muni to apane paramezvara haiM, ve to bhagavAna haiN| bhagavAna zrI kundakundAcAryadeva, pUjyapAdasvAmI, dharasenasvAmI, vIrasenasvAmI, jinasenasvAmI, nemicandra siddhAnta - cakravartI, samantabhadrasvAmI, amRtacandrasvAmI, padmaprabhamaladhArideva, akalaGkasvAmI, vidyAnandisvAmI, umAsvAmI, kArtikeyasvAmI -ina sabhI santoM ne alaukika kAma kiyA hai| ahA ! sarvajJa kI vANI aura santoM kI vANI, caitanyazakti ke rahasya kholakara AtmasvabhAva kI sanmukhatA karAtI hai - aisI vANI ko pahacAna kara, usameM krIr3A karane se, usakA cintana -manana karane se jJAna ke viziSTa saMskAra dvArA Ananda kA prasphuTana hotA hai, Ananda kA phabbArA phuTatA hai, Ananda kA jharanA jharatA hai / dekho, yaha zrutajJAna kI krIr3A kA lokottara Ananda ! abhI jise zruta kA bhI nirNaya na ho, vaha kisameM krIr3A karegA ? yahA~ to jisane prAthamika bhUmikA meM gamana kiyA hai, arthAt deva- zAstra - guru kaise hote haiM ? - usakI kucha pahacAna kI hai, vaha jIva kisa prakAra Age bar3hakara moha kA kSaya karatA hai aura samyaktva pragaTa karatA hai ? - usakI bAta hai| bhagavAna ne dravyazruta meM aisI bAta kI hai ki jisake abhyAsa se Ananda kA phabbArA phuutte| bhagavAna AtmA meM Ananda kA sarovara bharA hai, usakI sanmukhatA ke abhyAsa se ekAgratA dvArA Ananda kA phabbArA phUTatA hai| caitanya - sarovara meM se anubhUti meM Ananda kA jharanA bahatA hai / Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [47 AcAryadeva ne kahA hai ki he bhavya! tU hamAre nija-vaibhava ke svAnubhava kI isa bAta ko, apane svasaMvedana pratyakSa se pramANa krnaa| ekatvasvabhAva kA abhyAsa karane se antara meM svasanmukha svasaMvedana jAgRta huA, taba vaha jIva, dravyazruta ke rahasya ko prApta huaa| jahA~ aisA rahasya prApta huA, vahA~ antara kI anubhUti meM Ananda ke jharane, jharane lage... zAstra ke abhyAsa se, usake saMskAra se, viziSTa svasaMvedana zaktirUpa sampadA pragaTa karake, Ananda ke phubbAresahita pratyakSa Adi pramANa se yathArtha vastusvarUpa jAnane para, moha kA kSaya hotA hai| aho! moha ke nAza kA amogha upAya kabhI niSphala nahIM jAtA - aisA aphara upAya santoM ne prasiddha kiyA hai| vikalparahita jJAna kA vedana kaisA hai? usakA antarlakSya karanA, vaha bhAvazruta kA lakSya hai| rAga kI apekSA chor3akara, sva kA lakSya karane ko bhAvazruta kahate haiM aura usa bhAvazruta meM Ananda ke phabbAre haiN| pratyakSasahita parokSapramANa ho to vaha bhI AtmA ko yathArtha jAnatA hai| pratyakSa kI apekSArahita akelA parokSajJAna to parAvalambI hai; vaha AtmA kA yathArtha saMvedana nahIM kara sktaa| AtmA ke sanmukha jhukakara pratyakSa huA jJAna aura usake sAtha aviruddha - aisA parokSapramANa, usase AtmA ko jAnane para andara se Ananda kA jharanA bahatA hai| yaha samyagdarzana prApta karane kA aura moha ke nAza kA amogha upAya hai| arahanta bhagavAna ke AtmA ko jAnakara, vaisA hI apane AtmA kA svarUpa pahacAnane se jJAnaparyAya antarlIna hokara samyagdarzana hotA hai aura moha kA kSaya hotA hai... tatpazcAt usI meM lIna hone se pUrNa zuddhAtmA kI prApti hotI hai aura sampUrNa moha kA Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 48] [samyagdarzana : bhAga-3 nAza hotA hai| samasta tIrthaGkara bhagavanta aura munivara isI eka upAya se moha kA abhAva karake mukti ko prApta hue haiM... aura vANI dvArA jagat ko bhI isa eka hI mArga kA upadeza diyA hai| yaha eka hI mArga hai; dUsarA mArga nahIM hai - aisA pahale kahA thaa| zrI pravacanasAra kI 86 vIM gAthA meM kahA hai ki samyak prakAra se zruta ke abhyAsa se, usameM krIr3A karane para, usake saMskAra se viziSTa jJAna-saMvedana kI zaktirUpa sampradA pragaTa karane se, Ananda ke udbhavasahita bhAvazrutajJAna dvArA vastusvarUpa jAnane se, moha kA nAza hotA hai| isa prakAra bhAvajJAna ke avalambana dvArA dRr3ha pariNAma se dravyazruta kA samyak abhyAsa, vaha mohakSaya kA upAya hai| isase yaha nahIM samajhanA cAhie ki pUrva kathita upAya aura yahA~ kahA gayA upAya alaga-alaga prakAra ke haiM / vastuta: ve alaga-alaga do upAya nahIM haiM, eka hI prakAra kA upAya hai; use mAtra alaga -alaga zailI se samajhAyA hai| __ arahantadeva kA svarUpa pahacAnane meM Agama kA abhyAsa A hI jAtA hai kyoMki Agama ke binA arahanta kA svarUpa kahA~ se jAnA? aura samyak dravyazruta kA abhyAsa karane meM bhI sarvajJa kI pahacAna sAtha hI AtI hai kyoMki Agama ke mUla praNetA to sarvajJa arahantadeva haiM, unakI pahacAna ke binA Agama kI pahacAna nahIM hotii| aba, isa prakAra arahanta kI pahacAna dvArA athavA Agama ke samyak abhyAsa dvArA jaba svasanmukhajJAna se AtmA ke svarUpa kA nirNaya kare, taba hI moha kA nAza hotA hai| isalie donoM zailiyoM meM moha ke nAza kA mUla upAya to yahI hai ki zuddhacetanA se vyApta Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [49 aise dravya-guNa-paryAyasvarUpa zuddha AtmA meM svasanmukha honaa| dekho, yahA~ akele zAstra abhyAsa kI bAta nahIM kI hai parantu bhAvazruta ke avalambana dvArA dRr3ha kiye hue pariNAma se, samyak prakAra se abhyAsa karane kI bAta kahI hai| bhAvazruta tabhI hotA hai ki jaba dravyazruta ke vAcyarUpa zuddha AtmA kI ora jJAna kA jhukAva hotA hai| isa prakAra ke dRr3ha abhyAsa se avazya samyagdarzana prApta hotA hai| - aise samyaktva sAdhaka santoM ko namaskAra ho! . usakA janma saphala hai muktvA kAyavikAraM yaH zuddhAtmAnaM muhurmuhuH| saMbhAvayati tasyaiva saphalaM janma sNsRtau|| (niyamasAra kalaza 93) kAya vikAra ko chor3akara jo bArambAra zuddhAtmA kI sambhAvanA (samyakbhAvanA) karatA hai, usakA hI janma, saMsAra meM saphala hai| pahale to kAyA se bhinna cidAnandasvarUpa kA bhAna kiyA hai, taduparAnta kAyA se upekSita hokara bArambAra antara meM zuddhAtmA ke sanmukha hokara usakI bhAvanA bhAtA hai, usa dharmAtmA kA avatAra saphala hai, usane janmakara AtmA meM mokSa kI dhvani pragaTAyI, AtmA meM mokSa kI jhaMkAra pragaTa kI... isalie usakA janma saphala hai| ajJAnarUpa se to ananta avatAra kiye, ve saba niSphala gaye, unameM AtmA kA kucha hita nahIM huaa| cidAnandasvarUpa kA bhAna karake jisa avatAra meM AtmA kA hita huA, vaha avatAra saphala hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 50] [samyagdarzana : bhAga-3 AtmA ko sAdhane kI vidhi mumukSu kA maGgala abhiprAya darzana-jJAna-cAritra dvArA AtmA kI ArAdhanA se hI (AtmA kI) siddhi hotI hai, isake atirikta dUsare prakAra se siddhi nahIM hotI; isalie darzana-jJAna-cAritra se AtmA kI upAsanA karanA, yaha mokSArthI jIva kA prayojana hai| caitanya kI prApti karanA hI jisakA maGgala abhiprAya hai - aisA mokSArthI jIva, mukti ke lie prathama to jJAnasvarUpa AtmA kI pahacAna karake usakI zraddhA karatA hai| yaha cetanasvarUpa AtmA hI maiM hU~ aura isake sevana se pUrNa sukharUpa mokSa kI prApti hogI - aisI niHzaGka zraddhApUrvaka usameM lInatA ho sakatI hai| ___jo ziSya, mokSa kI jhaGkAra bajAtA huA AyA hai, vaha maGgala abhiprAyavAlA ziSya sarva prakAra se prayatnapUrvaka AtmA ko jAnatA hai, zraddhA karatA hai aura phira usameM sthiratA kA udyama karatA hai; use chUTane kI bAta hI rucikara lagatI hai| zravaNa meM, manana meM, zAstra-paThana meM sarvatra vaha chUTakAre kI bAta hI khojatA hai| ___ pahalI bAta to yaha hai ki AtmA ko jAnanA caahie| jahA~ vAstavika jJAna kiyA, vahA~ aisA AtmA maiM' - aisI niHzaGka zraddhA bhI huii| aisI zraddhA-jJAna karanevAle ko rAga kA abhiprAya nahIM hai, saMsAra kA abhiprAya nahIM hai; ekamAtra caitanya kI prApti kA hI maGgala abhiprAya hai, bandhana se chUTane kA hI abhiprAya hai| jisa prakAra dhana kI prApti kA abhilASI, rAjA ko pahacAna Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [51 kara, usakI zraddhA karake, mahA-udyamapUrvaka usakI sevA karake use rijhAtA hai| vinaya se, bhakti se, jJAna se, sarva prakAra se sevA karake, rAjA ko rijhAkara prasanna karatA hai| isI prakAra mokSArthI jIva, antarmukha prayatna se prathama to AtmA ko jAnatA hai aura zraddhA karatA hai| jJAna dvArA jo AtmA kI anubhUti huI, vaha anubhUti hI maiM hU~ - aise AtmajJAnapUrvaka pratIti karatA hai aura tatpazcAt AtmasvarUpa meM hI lIna hokara AtmA ko sAdhatA hai - yaha AtmA ko sAdhane kI vidhi hai| AbAla-gopAla, arthAt bAlaka se lekara vRddha taka sabako yaha AtmA jJAnasvarUpa hI anubhava meM AtA hone para bhI, bhedajJAna ke abhAva ke kAraNa ajJAnI jIva use rAga ke sAtha ekameka anubhava karatA hai| AtmA ko rAgamaya mAnakara, rAgavAlA hI anubhava karatA hai| isa kAraNa use AtmajJAna, samyagdarzana athavA cAritra udayagata nahIM hote| isa prakAra use AtmA kI siddhi nahIM hotii| jJAnI dharmAtmA, samyak abhiprAya se AtmA ko rAga se bhinna anubhava karate haiN| aise anubhava ke binA kisI prakAra AtmA kI siddhi nahIM hotI; isalie pahale antarmukha puruSArtha dvArA AtmA ko samyak prakAra se jAnakara, usakA zraddhAna aura anubhava karanA - aisA bhagavAna santoM kA maGgala Azaya hai| jJAnasvabhAva kI sevA, upAsanA, ArAdhanA karane kA hI santoM kA upadeza hai / jaba paryAya ko antarmukha karake jJAnasvabhAva ke sAtha ekAkAra kare aura rAga se pRthak hokara jJAna kA anubhava kare, taba jJAna kI upAsanA kI gayI kahalAtI hai| AtmA jJAnasvarUpI hone para bhI, jJAna kI aisI upAsanA usane Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 52] [samyagdarzana : bhAga-3 pUrva meM eka kSaNa ke lie bhI nahIM kI hai| rAga meM tanmaya hokara ajJAna kA hI sevana kiyA hai, anAtmA kI hI sevA kI hai| jJAna kI sevA to taba hotI ki jaba antara meM rAga se pRthak par3akara jJAnasvabhAva ko pahacAnakara zraddhA aura anubhava meM le| ___ mumukSu kA maGgala abhiprAya aura maGgala kAmanA yaha hai ki rAga se bhinna jJAnasvabhAvI AtmA kA sadA sevana karanA, arthAt nirantara -satat anubhava karanA - yahI siddhi kA pantha hai| AcAryadeva kahate haiM ki hama AtmA ko nirantara caitanyasvarUpa anubhava kara rahe haiM aura dUsare jo samyagdRSTi haiM, ve bhI nirantara usakA anubhava karate haiN| he mumukSu jIvoM! tuma bhI AtmA ko sarva prayatna se jAnakara, zraddhA meM lekara, usakA anubhava kro| samyaktva ke liye kisakI zaraNa? samyaktvasanmukha jIva ko abhI apane bhUtArthasvabhAva ke Azraya se nirvikalpa vedana pragaTa nahIM huA vahA~, aho! yaha merA AtmA ekAkAra jJAyakasvarUpa hU~, aise bahumAna kA vikalpa use uThatA hai parantu usa vikalpa kI zaraNa nahIM; zaraNa to bhUtArthasvabhAva kI hI hai aura usakI zaraNa se hI samyagdarzana hotA hai| yadi vikalpa ko zaraNarUpa mAne to usake avalambana se haTakara, bhUtArthasvabhAva meM kaise AyegA? aura use samyagdarzana kahA~ se hogA... isalie vikalpa kI zaraNa nahIM... svabhAva kI hI zaraNa hai| samyagdarzana ke pazcAt bhI jJAnI ko vikalpa AtA hai parantu jJAnI usakI zaraNa nahIM lete haiN| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [53 AtmA kI dhagaza jise AtmA kI vAstavika dhagaza jagatI hai, usa jIva kI dazA kaisI hotI hai ? yaha samajhAte hue eka bAra gurudeva ne kahA thA ki : AtmArthI ko samyagdarzana ke pahale svabhAva samajhane ke liye itanA tIvra rasa hotA hai ki jJAnI ke pAsa se svabhAva sunate hI vaha grahaNa hokara antara meM utara jAye... AtmA meM pariNama jaaye| aho! merA aisA svabhAva, guru ne batalAyA !! isa prakAra guru kA upadeza TheTha AtmA meM sparza kara jAtA hai| jisa prakAra kore ghar3e para pAnI kI bUMda par3ate hI vaha cUsa letA hai athavA tamatamAte lohe para pAnI kI bUMda par3ate hI vaha cUsa letA hai; isI prakAra jise tIvra AtmajijJAsA jagI hai... aura jo duHkha se ati saMtapta hai - aise AtmArthI jIva ko zrIguru se AtmazAnti kA upadeza milate hI vaha use cUsa letA hai, arthAt turanta hI usa upadeza ko apane AtmA meM pariNamA detA hai| ____ AtmArthI ko svabhAva kI jijJAsA aura jhanajhanAhaTa aisI ugra hotI hai ki svabhAva' sunate hue to hRdaya meM cIrakara utara jAye... are ! svabhAva kahakara jJAnI kyA batalAnA cAhate haiM ? isI kA mujhe grahaNa karanA hai - isa prakAra roma-roma meM svabhAva ke prati utsAha jage aura pariNati kA vega sva-sanmukha Dhale, aisA puruSArtha utpanna kare ki svabhAva prApta karake hI rahe, svabhAva kI prApti na ho, taba taka use caina nahIM pdd'e| - aisI dazA ho, taba AtmA kI vAstavika dhagaza kahalAtI Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 54] [samyagdarzana : bhAga-3 hai aura aisI dazAvAlA jIva, antara-pariNati meM AtmA ko prApta karake hI rahatA hai| jaba taka aisA antarapariNamana na ho, taba taka apane AtmArtha kI kacAsa samajhakara atyanta antarzodha karake AtmArtha kI ugratA karatA hai| mumukSu kI vicAraNA... he jIva! tujhe antara meM aisA laganA cAhie ki AtmA ko pahacAne binA chuTakArA nahIM hai, yadi isa avasara meM maiM apane AtmA kA anubhava karake samyagdarzana pragaTa nahIM karU~ to merA kahIM chuTakArA nahIM hai| are jIva! vastu ke bhAna binA tU kahA~ jAyegA? tujhe sukha-zAnti kahA~ se milegI? terI sukha-zAnti terI vastu meM se AyegI yA bAhara meM se? tU cAhe jisa kSetra meM jA, parantu tU to tujhameM hI rahanevAlA hai| aura paravastu, paravastu meM hI rahanevAlI hai| para meM se kahIM se terA sukha AnevAlA nahIM hai, svarga meM jAyegA to vahA~ se bhI tujhe sukha nahIM milanevAlA hai; sukha to tujhe tere svarUpa meM se hI milanevAlA hai... isalie svarUpa ko jaan| terA svarUpa tujhase kisI kAla meM pRthak nahIM hai; mAtra tere bhAna ke abhAva se hI tU duHkhI ho rahA hai, vaha duHkha dUra karane ke liye tIna kAla ke jJAnI eka hI upAya batalAte haiM ki 'AtmA ko phcaano| isa prakAra antara vicAraNA dvArA mumukSu jIva apane meM samyagdarzana kI laganI lagAkara apane AtmA ko usake udyama meM jor3atA hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana : bhAga-3] www.vitragvani.com [55 anubhava ke liye ziSya kI maGgala umaGga anubhava ke liye maGgala umaGga se ziSya prazna karatA hai bhagavAna! pakSAtikrAnta kA kyA svarUpa hai ? pakSAtikrAnta jIva kaisA hotA hai ? usakI anubhUti kaisI hotI hai ? dekho, nirvikalpa Ananda ke anubhava ke liye ziSya ko maGgala umaGga uThI hai... aise anubhava kI umaGgapUrvaka prazna uThA hai, vaha prazna bhI maGgala hai..... guru ke prati atyanta AsthA hai aura anubhava kI utkaNThA hai... anubhava ke kinAre Akara guru ko pUchatA hai ki prabhu ! nirvikalpa anubhava kA svarUpa kyA hai aura anubhava kI vidhi kyA hai ? pakSAtikrAnta hone ke liye kinAre para khar3A hai aise ziSya kA hRdaya bhI maGgala hai aura vaha aise anubhava ke liye maGgala prazna pUchatA hai / usake uttara meM AcAryadeva, (samayasAra) 143 gAthA meM nirvikalpa anubhava kA svarUpa batalAte haiM / nayadvayakathana jAne hi kevala samaya meM pratibaddha jo / nayapakSa kucha bhI nahiM grahe, nayapakSa se parihIna vo // 143 // dekho, yaha mahA uttama gAthA hai / samyak zrutajJAnI ko anubhava ke samaya kevalI bhagavAna ke sAtha rakhA hai| cauthe guNasthAna ke dharmAtmA bhI anubhava ke kAla meM kevalI bhagavAna jaise pakSAtikrAnta haiN| jaise kevalI bhagavAna koI vikalpa nahIM karate; usI prakAra zrutajJAnI dharmAtmA bhI kisI vikalpa ko upayoga ke sAtha ekameka nahIM karate / AhA ! aisI anubhUti meM kaisA Ananda kA rasa AtA hai, use Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 56] [ samyagdarzana : bhAga - 3 dharmI hI jAnatA hai! dharmAtmA, anubhUti meM cidAnandatattva ko hI grahaNa karate haiM; vikalpamAtra ko grahaNa nahIM karate, kevala jAnate hI haiN| 'vikalpa ko jAnate haiM' - aisA kahA, parantu anubhava ke kAla meM kahIM vikalpa kI ora upayoga nahIM hai; upayoga ko vikalpa se bhinna hI anubhavate haiM, usa upayoga ke sAtha vikalpa ko kiJcit bhI ekameka nahIM karate, isalie aisA kahA ki vikalpa ko jAnate haiM parantu grahaNa nahIM krte| caitanya kI zAnti kA svAda jisameM na Ave, usase kyA prayojana hai ? para se to AtmA ke prayojana kI kucha siddhi nahIM hotI, bAhara ke rAga se bhI koI prayojana siddha nahIM hotA, aura andara 'maiM zuddha hU~' - ityAdi vikalpoM dvArA bhI caitanya ke anubhava kA prayojana siddha nahIM hotaa| dharmAtmA samasta vikalpoM ke pakSa ko ullaMghakara caitanya kA anubhava karatA hai - usakA yaha varNana hai / jisa prakAra bhagavAna kevalajJAnI paramAtmA, kevalajJAna ke dvArA samasta naya pakSoM ko mAtra jAnate hI haiM parantu apane meM una naya pakSa ke vikalpoM ko kiJcit bhI grahaNa nahIM karate, usI prakAra zrutajJAnI ko svasanmukhatA meM svabhAva ke hI grahaNa kA utsAha hai aura vikalpa ke grahaNa kA utsAha chUTa gayA hai; kevalI bhagavAna to zrutajJAna kI bhUmikA ko hI ullaMgha gaye haiM; isalie unheM vikalpa kA avakAza hI nahIM hai aura zrutajJAnI ko yadyapi zrutajJAna kI bhUmikA hai, tathApi usa bhUmikA meM utpanna vikalpa ke grahaNa kA utsAha chUTa gayA hai| jJAna, vikalpa ke Azraya se chUTakara svabhAva ke Azraya meM jhukA hai| bhagavAna sarvajJadeva sadA hI vijJAnaghana hue haiM aura zrutajJAnI bhI anubhava ke kAla meM vijJAnaghana haiM; isalie ve bhI Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [57 pakSAtikrAnta haiN| zrutajJAnI kI aisI AtmadazA hotI hai, vahI samyagdarzana aura samyagjJAna hai| bhAI! nimitta ke Azraya se lAbha ho, yaha bAta to kahIM raha gayI! parantu zAntarasa ke piNDa caitanya ko andara ke zuddhanaya ke vikalpa ke Azraya se bhI kiJcit lAbha nahIM hai| sAkSAt caitanya ko anubhava karane kA mArga antara meM koI alaga hai, caitanyasvarUpa meM ArUr3ha hokara zAntarasa ke vedana kI dazA meM kisI vikalpa kA pakSa nahIM rahatA, usakA nAma pakSAtikrAnta samayasAra hai; yahI nirvikalpa pratItirUpa se pariNamita parama-AtmA hai, yahI jJAnabhAva se pariNamita huA hone se jJAnAtmA hai, yahI vikalpa se bhinna caitanya jyotirUpa hai, isake anubhava meM bhagavAna AtmA kI prasiddhi hai; vikalpa meM AtmA kI prasiddhi nahIM thI, usameM to AkulatA thI aura antara ke nirvikalpa anubhava meM AtmA kI prasiddhi huI hai| aisI anubhUtisvarUpa zuddha AtmA hai, vahI samayasAra hai|| aho! pahale caitanya ke anubhava kI yaha vidhi bhalIbhA~ti lakSya meM lekara dRr3ha nirNaya karanA caahie| mArga kA saccA nirNaya bhI na kare, use anubhava kahA~ se hogA? lakSya karake prayoga karane para, pariNamana hotA hai, yaha eka hI anubhava kI vidhi hai; dUsarI koI vidhi nahIM hai| anAdi se nahIM prApta huA ho vaha isa rIti se hI samyagdarzana ko prApta karatA hai| isa vidhi se naraka meM bhI jIva, samyagdarzana prApta karatA hai, svarga meM, manuSya meM, yA tiryaJca meM bhI isI vidhi se samyagdarzana aura Atma-anubhava prApta hotA hai| naraka -svarga ityAdi meM jAtismaraNa ityAdi ko samyaktva prApti kA kAraNa kahA hai, vaha upacAra se hai parantu vaha niyama se kAraNa nahIM Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 58] [samyagdarzana : bhAga-3 hai| are! vikalpa bhI sAdhana nahIM to phira bAhara ke kauna se sAdhana lenA hai ? 'maiM zuddha paramAtmA saccidAnanda hU~' - aisA vikalpa bhI vAstava meM paralakSI-parAzrayIbhAva hai, vaha bhI anubhava kA sAdhana nahIM hai| zrutajJAna ko svasanmukha karanA, vaha hI eka anubhava kA sAdhana hai| vikalpAtIta hokara caitanya kA svasaMvedana kare, taba zrutajJAnI bhI kevalI paramAtmA kI taraha pakSAtikrAnta-vikalpAtIta hai, vaha bhI vItarAga jaisA hI hai| ___- jo jIva ekAnta eka naya ko pakar3akara naya pakSa ke vikalpa meM hI aTakatA hai parantu vikalpa se bhinna par3akara jJAna ko svasanmukha nahIM karatA, vaha mithyAdRSTi hI rahatA hai| -- vikalpa se bhinna par3akara svasanmukharUpa se jisane caitanya kA anubhava kiyA hai, prajJAchainI dvArA jJAna aura vikalpa ko pRthak kara DAlA hai; usa jJAnI ko jaba nirvikalpa anubhava kA kAla na ho, taba naya pakSa ke jo vikalpa uThate haiM, vaha mAtra cAritramoha kA rAga hai parantu dharmI ko una vikalpoM ke grahaNa kA utsAha nahIM hai| vaha vikalpa ko sAdhana nahIM mAnatA hai aura unakA vaha kartA nahIM hotA hai; usakA jJAna, vikalpa se pRthak kA pRthak pariNamatA hai| ___- aura jaba naya pakSa sambandhI samasta vikalpoM se pAra hokara svasaMvedana dvArA dhyAna meM ho taba to zrutajJAnI bhI vItarAga jaisA hI hai, abuddhipUrvaka ke vikalpa bhale par3e hoM, parantu usake upayoga meM kisI vikalpa kA grahaNa nahIM hai; nirvikalpa ke anubhava meM akele paramAnanda ko hI anubhava karatA hai| dekho, bhAI! AtmA ke anubhava kA yaha mArga anAdi-ananta Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [59 eka hI prakAra kA hai| aho! ananta sarvajJoM dvArA kathita, santoM dvArA sevita, tIrthaGkara bhagavantoM aura kundakundAcAryadeva jaise santoM kI vANI meM AyA huA yaha mArga hai| ___bAraha vairAgya bhAvanA meM kahate haiM - bhAI! bAhara ke padArtha to zaraNa nahIM parantu andara ke vikalpa bhI zaraNarUpa nahIM haiN| yaha deha to kSaNa meM bikhara jAyegI, yaha to tujhe azaraNa hai| isase terA anyatva hai aura andara ke vikalpa bhI azaraNa-adhruva aura anitya haiN| unase tere caitanya kA anyatva hai-aisA jAnakara, tere caitanya kI hI bhAvanA bhA! tere caitanyadhAma meM ananta kevalajJAna aura pUrNAnanda kI paryAyeM pragaTa hone kI sAmarthya hai| isa kAraNa paramArtha se caitanya dhAma hI zAzvat tIrtha hai; antarmukha hokara usakI yAtrA karane se bhavasAgara se tirA jAtA hai| dharmI kahate haiM ki samasta vikalpoMrUpa bandhapaddhati ko chor3akara apAra caitanyatattva ko maiM anubhava karatA hU~; merA utpAda-vyaya-dhruva caitanyabhAva dvArA hI bhAye jAte haiN| zrutajJAna ko antarmukha karake aisA anubhava ho, vaha samyagdarzana hai| usake liye vikalpa kA AdhAra nahIM hai| are! nirvikalpa caitanya kI zAnti meM vikalpa kA sahArA mAnanA to kalaGka hai| nirvikalpa zAnti meM vikalpa kA sahArA nhiiN| anubhUti ke samaya vikalpa kA abhAva hai 'maiM sAdhaka hU~ aura siddha honevAlA hU~' - aise vikalpa, zrutajJAnI ko anubhava ke samaya nahIM haiN| nirvikalpa anubhava meM muni ko munipane ke vikalpa nahIM aura zrAvaka ko bhI zrAvakapane ke vikalpa nahIM haiM; nirvikalpapane meM donoM samAna haiN| muni ko vizeSa Ananda aura vizeSa sthiratA hai tathA gRhastha ko kama hai - yaha bAta bhI yahA~ gauNa Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 60] [ samyagdarzana : bhAga - 3 hai, kyoMki 'mujhe alpa Ananda hai aura muni ko adhika hai' aisA vikalpa bhI anubhava meM nahIM hai / isa prakAra anubhava meM zrutajJAnI ko kevalajJAnI kI bhA~ti pakSAtikrAnta kahA hai / isa prakAra anubhava ke liye maGgala umaGga se ziSya kA jo prazna thA, usakA AcAryadeva ne uttara kahA hai / prayatna kI dizA AtmA ke prayatna ke sandarbha meM dizA batalAte hue, pUjya gurudeva bahuta gaharAI se kahate haiM ki - AtmasvarUpa kyA hai, isakA nirNaya karane kI dhuna jAgRta honI cAhie... saba nyAya se nirNaya karane kI lagana laganI cAhie... samasta pahaluoM se andara nirNaya na ho taba taka caina na par3e... aise ke aise UparI taura para calatA nahIM kara denA cAhie, andara manthana kara-karake aisA dRr3ha nirNaya kare ki sArA jagata badala jAye to bhI apane nirNaya meM zaGkA na pdd'e| AtmA ke svarUpa kA aisA nirNaya karane se vIrya kA vega usakI ora hI DhalatA hai| antara meM puruSArtha kI dizA sUjha gayI, phira use mArga kI ulajhana nahIM hotI... phira to usakI AtmA kI lagana hI use mArga kara | detI hai| Age kyA karanA, usakA svayaM ko hI khyAla A jAtA hai... ' aba mujhe kyA karanA' - isakI ulajhana use nahIM hotI hai| aho! AtmA svayaM apanA hita sAdhane ko jAgRta huA... aura hita na sAdha sake aisA ho hI kaise ? AtmA kA arthI hokara AtmA kA hita sAdhane ke liye jo jAgRta huA, vaha avazya Atmahita sAdhatA hI hai / Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] dharmAtmA kA svarUpa-saJcetana jo anAdi se atyanta apratibuddha thA aura virakta jJAnI guru dvArA nirantara parama anugrahapUrvaka zuddha AtmA kA svarUpa samajhAye jAne se, sacce udyama dvArA samajhakara jo jJAnI huA, vaha ziSya apane AtmA kA kaisA anubhava karatA hai - usakA yaha varNana hai| ahamekko khalu suddho daMsaNaNANamaio sdaaruuvii| Na vi asthi majjha kiMci vi aNNaM paramANumettaM pi|| AtmA kA jaisA svarUpa hai, vaisA guru ke upadeza se jAnakara anubhava kiyA; vaha anubhava kaisA huA? usakA varNana karate hue ziSya kahatA hai ki pahale to maiM anAdi se moharUpa ajJAna se atyanta apratibuddha thA, bilkula ajJAnI thaa| phira virakta guruoM ne parama kRpA karake mujhe nirantara AtmA kA svarUpa smjhaayaa| jinhoMne svayaM AtmA ke Ananda kA anubhava kiyA hai... jinakA saMsAra zAnta ho gayA hai...jo zAnta hokara antara meM sthira ho gaye haiM... aise parama vairAgI virakta guru ne mahA anugraha karake mujhe bArambAra zuddha AtmasvarUpa smjhaayaa| jise samajhane kI mujhe nirantara dhuna thI, vahI guru ne smjhaayaa| ___ zrIguru ne anugraha karake, jaisA merA svabhAva kahA, vaisA jhelakara maiMne bArambAra use samajhAne kA udyama kiyA... 'aho, maiM to jJAna hU~, Ananda hI merA svabhAva hai' - aisA mere guru ne mujhase kahA; usakA maiMne sarva prakAra ke udyama se antarmaMthana karake nirNaya kiyA... merA udyama hone se kAlalabdhi bhI sAtha A gayI... karma bhI haTa gaye... sarva prakAra ke udyama se sAvadhAna hokara maiMne apanA svarUpa smjhaa| maiM apanA zuddhasvarUpa jaisA samajhA, vaisA hI sarvajJa paramAtmA ne aura ___Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 62] [samyagdarzana : bhAga-3 zrI guru ne mujhase kahA thA - isa prakAra deva-guru-zAstroM ne kyA svarUpa samajhAyA hai, usakA bhI yathArtha nirNaya huaa| jisa prakAra koI apanI muTThI meM rakhA huA svarNa bhUla gayA ho aura punaH smaraNa kare; usI prakAra maiM apane paramezvarasvarUpa AtmA ko bhUla gayA thA, usakA aba mujhe bhAna huaa| maiMne apane meM hI apane paramezvara AtmA ko dekhA... anAdi se apane aise AtmA ko maiM bhUla gayA thA, mujhe kisI dUsare ne nahIM bhulAyA thA, kintu apane ajJAna ke kAraNa maiM svayaM hI bhUla gayA thaa| apane AtmA kI mahimA ko cUkakara, maiM saMyoga kI mahimA karatA thA; isalie maiM apane AtmA ko bhUla gayA thA, kintu zrIguru ke anugrahapUrvaka upadeza se sarva prakAra ke udyama dvArA aba mujhe apane paramezvara AtmA kA bhAna huaa| zrIguru ne jaisA AtmA kahA thA, vaisA maiMne jaanaa| ___ - isa prakAra jJAnasvarUpa paramezvara AtmA ko jAnakara, usakI zraddhA karake tathA usakA AcaraNa karake, maiM samyak prakAra se eka AtmArAma huaa| AtmA ke anubhava se tRpta-tRpta AtamarAma huaa| aba maiM apane AtmA kA kaisA anubhava karatA hU~? maiM eka zuddha sadA arUpI, jJAnadRga hU~ yathArtha se| kucha anya vo merA tanika paramANumAtra nahIM are! - samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa se pariNamita maiM apane AtmA kA aisA anubhava karatA huuN| eka AtmA hI merA ArAma hai... eka AtmA hI merA Ananda dhAma hai... AtmA kI zraddhA-jJAna-AcaraNa karake maiM samyak prakAra se AtmArAma huA hU~... aba maiM saccA AtmA huA hU~... aba maiM apane AtmA kA aisA anubhava karatA hU~ ki Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [63 _ 'maiM' apane hI anubhava se pratyakSa jJAta hoU~ - aisA caitanyamAtra jyoti AtmA huuN| rAga se - indriyoM se merA svasaMvedana nahIM hotaa| caitanyamAtra svasaMvedana se hI maiM pratyakSa hotA huuN| apane matizrutajJAna ko antara meM ekAgra karake, maiM apanA svasaMvedana pratyakSa karatA huuN| ___apane mati-zrutajJAna ko indriyoM se aura rAga se bhinna karake svasaMvedana pratyakSa dvArA maiM apanA anubhava karatA huuN| - isa prakAra svasaMvedana pratyakSa meM AnevAlA maiM huuN| antarmukha anubhava se jo pratyakSa huA, vahI maiM huuN| mere svasaMvedana meM anya saba bAhara raha jAtA hai, vaha maiM nahIM hU~; svasaMvedana meM caitanyamAtra AtmA pratyakSa huA, vahI maiM huuN| ___ 'maiM eka hU~' - cinmAtra AkAra ke kAraNa maiM samasta kramarUpa tathA akramarUpa vartanevAle vyAvahArika bhAvoM se bhedarUpa nahIM hotA, isalie maiM eka huuN| jJAna kI hI akhaNDamUrti maiM eka huuN| paryAya meM manuSya-deva Adi bhAva kramarUpa hoM, yA yoga-lezyA-mati-zrutAdi jJAna akrama se ekasAtha hoM, kintu una bhedarUpa vyavahArabhAvoM ke dvArA merA bhedana nahIM ho jaataa| maiM to cinmAtra ekAkAra hI rahatA hU~ - mere anubhava meM to jJAyaka ekAkAra svabhAva hI AtA hai - isalie maiM eka huuN| apane AtmA kA maiM ekarUpa hI anubhava karatA hai... khaNDa-khaNDa bhedarUpa anubhava nahIM krtaa| paryAya ko caitanya meM lIna karake caitanyamAtra hI AtmA kA anubhava karatA huuN| AtmA ko rAgAdiyukta anubhava nahIM karatA; caitanyamAtra ekAkAra jJAyaka bhAvarUpa hI anubhava karatA hU~... apane AtmA ko jJAyakasvarUpa se hI dekhatA huuN| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 64] [samyagdarzana : bhAga-3 _ 'maiM zuddha hU~' - nara-nArakAdi jIva ke vizeSa tathA ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSasvarUpa jo vyavahAra navatattva haiM, unase atyanta bhinna TaGkotkIrNa eka jJAyakasvabhAvarUpa bhAva hU~; isalie maiM zuddha huuN| maiM navoM tattvoM ke vikalpoM se pAra hU~.... paryAya meM maiM zuddha jJAyakasvabhAva svarUpa pariNamita huA hU~, isalie maiM zuddha huuN| zuddha jJAyakabhAvamAtra apane AtmA kA maiM zuddharUpa se anubhava karatA huuN| nava tattva ke bhedoM kI ora maiM nahIM DhalatA - unake vikalpoM kA anubhava nahIM karatA, kintu jJAyakasvabhAva kI ora Dhalakara, nava tattvoM ke vikalparahita hokara, maiM apane AtmA kA zuddharUpa se anubhava karatA huuN| navoM tattvoM ke rAga-mizrita vikalpa se maiM atyanta pRthak ho gayA hU~; nirvikalpa hokara antara meM eka AnandasvarUpa AtmA kA hI anubhava karatA hU~, isalie maiM zuddha huuN| mere vedana meM zuddha AtmA hI hai| _ 'maiM darzana-jJAnamaya hU~' - maiM cinmAtra hone se sAmAnya -vizeSa upayogAtmakapane kA ullaGghana nahIM karatA, isalie darzana -jJAnamaya huuN| maiM apane AtmA kA darzana-jJAna upayorUpa hI anubhava karatA huuN| ___ 'maiM sadA arUpI hU~' - sparza-rasa-gandha-varNa jisake nimitta haiM - aise jJAnarUpa pariNamita hone para bhI, maiM una sparzAdi rUpI padArthoMrUpa pariNamita nahIM huA; isalie maiM sadaiva arUpI huuN| rUpI padArthoM ko jAnane para bhI, maiM rUpI ke sAtha tanmaya nahIM hotA; maiM to jJAna ke sAtha hI tanmaya hU~, isalie maiM arUpI huuN| rUpI padArtha mujhe apanerUpa anubhava meM nahIM Ate, isalie maiM arUpI huuN| - isa prakAra sabase bhinna eka, zuddha, jJAna-darzanamaya, sadA Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [65 arUpI AtmA kA maiM anubhava karatA hU~ aura aise apane svarUpa kA anubhava karatA huA maiM pratApavanta vartatA huuN| svasaMvedana pratyakSa AtmA ke anubhava se pratApavanta vartate hue aise mujhe, mujhase bAhya vartanevAle samasta padArthoM meM koI bhI paradravyaparamANumAtra bhI apanerUpa bhAsita nahIM hotaa| mujhase bAhara jIva aura ajIva, siddha aura sAdhaka, - aise ananta paradravya apanI -apanI svarUpasampadAsahita varta rahe haiM, tathApi svasaMvedana se pratAvapanta vartate hue mujhe, ve koI paradravya kiJcitmAtra apanerUpa se bhAsita nahIM hote| merA zuddhatattva paripUrNa hai, vahI mujhe apanerUpa se anubhava meM AtA hai| merI pUrNatA meM paradravya kA eka rajakaNamAtra mujhe apanerUpa bhAsita nahIM hotA ki jo mere sAtha (bhAvakarUpa se athavA jJeyarUpa se) eka hokara mujhe moha utpanna kare ! nijarasa se hI samasta moha ko ukhAr3a diyA hai| nijarasa se hI samasta moha ko ukhAr3akara - phira usakA aMkura utpanna na ho, isa prakAra usakA nAza karake mujhe mahAn jJAna prakAza pragaTa huA hai| mere AtmA meM se moha kA nAza ho gayA hai aura apUrva samyagjJAna prakAza phaila gayA hai - aisA maiM apane svasaMvedana se ni:zaGkarUpa se jAnatA huuN| mere AtmA meM zAntarasa ullasita ho rahA hai... ananta bhava hone kI zaGkA nirmUla ho gayI hai... aura caitanyAnanda ke anubhavasahita mahAna jJAna prakAza pragaTa ho gayA hai| - isa prakAra zrIguru dvArA parama anugrahapUrvaka zuddha AtmA kA svarUpa samajhAye jAne para, nirantara udyama dvArA samajhakara ziSya apane AtmA kA aisA anubhava karatA hai| (zrI samayasAra, gAthA 38 para pUjya gurudevazrI kA pravacana) Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 66] [samyagdarzana : bhAga-3 bandhana se chuTakAre kA upAya batalAkara AcAryadeva ziSya kI jijJAsA tRpta karate haiM (zrI samayasAra gAthA 69-70ke pravacanoM kA dohana) he bhAI! santa tujhe AtmA kA saccA bhojana jimAte haiM ki jisake svAda se tujhe AtmA ke atIndriya Anandarasa kA anubhava hogA; isalie eka bAra usakA rasiyA ho.... aura jagat ke dUsare rasa ko chodd'| maGgalasvarUpa bhedajJAna jyoti ko namaskAra ho! samayasAra ke isa kartA-karma adhikAra meM vastusvarUpa kA rahasya aura samyagdarzana kI cAbI hai; sva-para kA tathA svabhAva aura vibhAva kA spaSTarUpa se bhedajJAna, AcAryadeva ne isa adhikAra meM karAyA hai| AtmA jJAnasvabhAvI hai, usakI pUrNa sAmarthya khila jAne para, vaha sarvajJa hotA hai| ve sarvajJa paramezvara jagata ke jJAtA haiM kintu kartA nhiiN| isa jagata meM ananta jIva aura ajIva padArtha haiM, ve anAdi -ananta svayaM siddha sat haiM, una padArthoM kA koI kartA nahIM hai| pratyeka padArtha, dravya-guNa-paryAyasvarUpa hai; dravya-guNa trikAla hai, paryAya pratikSaNa nayI-nayI hotI hai| jisa prakAra trikAlI dravya yA guNa kA koI kartA nahIM hai, usI prakAra usakI pratikSaNavartI paryAyoM kA bhI koI dUsarA kartA nahIM hai| sarvajJa, jagata ke padArthoM ko jyoM kA tyoM jAnanevAle haiM; ve sarvajJa bhI sabake mAtra jAnanevAle haiM, kisI ke karanevAle yA badalanevAle nhiiN| yadi koI svayaM ko padArthoM kA karanevAlA yA Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [67 badalanevAlA mAnatA hai to vaha trikAlavettA nahIM ho sktaa| isa prakAra jIva kA jJAnasvabhAva hI hai aura padArtha svatantra hai| jaba taka jIva apane jJAnasvabhAva ko nahIM jAnatA aura para ke sAtha kartA-karmapanA mAnatA hai, taba taka vaha ajJAnI hai| bhedajJAna dvArA sva-para ko bhinna-bhinna jAnakara, jaba apane jJAnasvabhAva meM hI ekatArUpa nirmalaparyAya ke kartArUpa jIva pariNamita hotA hai, taba vaha jJAnI hai| rAgAdi bahirbhAva merA kArya aura maiM unakA kartA - aise rAga ke sAtha kI ekatvabuddhi kA kartRtva, vaha ajJAnI kA kArya hai aura ajJAnI usakA kartA hai; isalie usa vikAra kA kartA jJAnasvabhAva bhI nahIM hai aura jar3akarma bhI nahIM hai; kSaNika ajJAnabhAva hI usakA kartA hai, jJAnabhAva se jIva usakA kartA nahIM hai| jJAnI yA ajJAnI kisI ko bhI para kA kartApanA to hai hI nahIM tathA paradravya usakA kartA nahIM; pratyeka dravya kA kArya apaneapane meM hI hotA hai, dUsare meM nahIM hotaa| ___ ajJAnI, kartA aura dehAdi kI kriyA usakA kArya - aisA nahIM hai tathA jar3akarma ityAdi kartA aura rAgAdi usakA kArya - aisA bhI nahIM hai| AtmA ke kArya kA kartA, AtmA aura jaDa ke kArya kA kartA, jar3a hai| ajJAnI bhale hI mAne ki maiM dehAdi kI kriyA kA kartA hU~, tathApi vaha kahIM dehAdi kI kriyA kA kartA nahIM ho sakatA hai| dehAdi kI kriyA ke kartArUpa jar3a-pudgala svayaM pariNamita hote haiN| ajJAnI to usa samaya mAtra ajJAnabhAva kA hI kartA hokara pariNamita hotA hai| vaha ajJAna hI saMsAra kA mUla hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 68] [samyagdarzana : bhAga-3 ___ kartA-karma sambandhI vaha ajJAna kaise miTe? usakI yaha bAta hai| jaba jIva, bhedajJAna dvArA sva-para ko bhinna-bhinna jAnatA hai, taba svadravya meM ekatA karake vaha apanI samyagdarzanAdi nirmalaparyAya ke kartArUpa pariNamita hotA hai aura usake ajJAna kA nAza hotA hai| ___ 'merA AtmA eka jJAyakasvabhAva hI hai' - aisA jaba dRSTi meM liyA, taba kSaNika vikArabhAva apane svabhAvarUpa bhAsita nahIM hote parantu svabhAva se bhinnarUpa hI bhAsita hote haiM; isalie usa vikAra kA kartRtva bhI nahIM rahatA; jJAyakasvabhAva ke Azraya se utpanna nirmaladazA kA hI kartA hotA huA, karma ke sAtha ke sambandha kA nAza karake vaha jIva, siddhapada ko prApta karatA hai| yaha bAta isa kartAkarma adhikAra meM AcAryadeva samajhAte haiN| maGgalAcaraNa meM siddha bhagavantoM ko namaskAra kiyA gayA hai - kartAkarmavibhAvakU, meTi jJAnamaya hoya, karma nAzi ziva meM base, tiheM namU, mada khoy|| anAdi ke ajJAna se utpanna kartAkarma ke vibhAva ko dUra karake jo jJAnamaya hue aura karma kA abhAva karake siddhAlaya meM base haiM, una siddha bhagavantoM ko maiM madarahita hokara namaskAra karatA hU~ - isa prakAra kartAkarma adhikAra ke maGgalAcaraNa meM siddha bhagavantoM ko namaskAra kiyA hai| bahuta hI vinaya se aura para ke kartRtva ke abhimAna ko chor3akara, maiM siddha bhagavantoM ko namaskAra karatA huuN| bhAI ! yaha manuSyadeha kAyama nahIM rahegI, kSaNa meM yaha bikhara jAyegI... bhedajJAna karake AtmA kA suna, bhAI! - isake binA tujhe Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [69 koI zaraNa nahIM hogaa| jo para kA kartRtva mAnatA hai, vaha tujhe kahIM zaraNarUpa nahIM hogA; para se bhinna aisA terA caitanyatattva hI tujhe zaraNarUpa hai| use tU phcaan| __ isa saMsArarUpI nATaka kI raGgabhUmi meM jIva aura ajIva saMyogarUpa se ekameka jaise dikhAyI dete haiN| aneka prakAra ke svA~ga se mAno ki ve eka-dUsare ke kartA-karma hoM, aisA lagatA hai| vahA~ ajJAnI ko una donoM ke bIca bheda-dikhalAyI nahIM detA parantu jJAnI apane bhedajJAna ke bala se una donoM ko bhinna-bhinna jAna letA hai aura bhinna-bhinna jAnane se ve pRthak par3a jAte haiN| __isa jagat meM chaha muniyoM kI taraha chahoM dravya bhinna-bhinna haiM; kisI ko kisI ke sAtha kartA-karmapanA nahIM hai parantu ajJAnI jIva, moha se sva-para ko ekamekarUpa mAnatA hai aura para ke sAtha kartA-karma kI buddhi se vaha apanI prajJA ko (paryAya ko) para kI mAnatA hai; isalie vaha duHkhI hotA hai| bhagavAna kI vANI dvArA sva-para ko bhinna-bhinna pahacAnakara bhedajJAna karate hI use svadravya ke anubhava se atIndriya Ananda ullasita hotA hai| sudRSTi taraGgiNI meM chaha dravyoM kI bhinnatA ke sandarbha meM chaha muniyoM kA sarasa dRSTAnta diyA hai - jaise eka guphA meM chaha munirAja bahuta kAla se rahate haiM parantu koI kisI se mohita nahIM hai, udAsInatAsahita eka kSetra meM rahate haiM; usI prakAra chaha dravya eka lokakSetra meM jaannaa| isa jagatpI guphA meM jIvAdi chaha dravya anAdi se apane-apane guNa-paryAyasahita apane-apane svabhAva meM rahe hue haiM / eka jagaha unakI sthiti hai parantu koI eka-dUsare Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 70] [samyagdarzana : bhAga-3 meM mila nahIM jaate| aisA hI anAdi vyavahAra hai ki koI dravya anya dravya ke sAtha mila nahIM jAtA; kisI ke guNa anya ke sAtha mila nahIM jAte; kisI kI paryAya anya kI paryAya ke sAtha mila nahIM jAtI - aisI hI udAsIna vRtti hai / vastu kA aisA nirapekSasvabhAva yahA~ chaha vItarAgI muniyoM ke dRSTAnta se samajhAyA hai| eka guphA meM chaha vItarAgI muni rahate haiM, chahoM muni apane-apane svarUpa-sAdhanA meM hI lIna haiN| kisI ko kisI ke prati moha nahIM hai; chahoM vItarAgI muni eka-dUsare se nirapekSarUpa se svarUpa sAdhanA meM hI lIna haiM; isI prakAra isa lokarUpI guphA meM chahoM dravya, vItarAgI muniyoM kI taraha eka-dUsare se nirapekSa rahe hue haiM, koI dravya anya dravya kI apekSA nahIM rakhatA; saba apane-apane guNa-paryAya meM hI rahe hue haiN| - aisA nirapekSa vastusvabhAva hone para bhI, ajJAnI jIva, bhrama se yaha mAnatA hai ki maiM para kA kartA aura para merA kaary| para ke kartA-karmapane kI bAta to dUra rahI - yahA~ to andara ke vikArIbhAvoM ke sAtha bhI bhedajJAna karAkara, una vikArIbhAvoM ke sAtha kartA -karmapane kI buddhi chur3Ate haiN| ___ maiM eka caitanyasvabhAvI tattva aura vikArI vRttiyA~ aneka prakAra kI; to merA eka caitanyabhAva, anekavidha vikArI vRttiyoM kA kartA kaise ho? isalie eka caitanyasvabhAvI aise mujhe, anekavidha krodhAdi bhAvoM ke sAtha kartA-karmapanA nahIM hai - aisA jAnatA huA dharmI jIva, krodhAdi vikAra kA kartA nahIM hotaa| __ jJAna aura krodhAdi ko ekamekarUpa se mAnatA huA ajJAnI jIva yaha mAnatA hai ki maiM eka caitanya to kartA hU~ aura yaha krodhAdi aneka bhAva merA karma hai - isa prakAra usa ajJAnI ko vikAra ke Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] sAtha kartA-karma kI jo pravRtti anAdi se calI A rahI hai, usakA nAza kisa prakAra ho? usakI yaha bAta hai| kSaNika vikAra kI kartRtvabuddhi meM trikAlI cidAnandasvabhAva kA anAdara hotA hai, vaha ananta krodha hai| caitanya kA svAmitva cUkakara, jar3a kA aura vikAra kA svAmitva mAnA tathA usake kartApane kA ahaMkAra kiyA, yahI ananta mAna hai| sarala caitanyasvabhAva ko vakra karake, vikAra meM jor3A, yahI ananta vakratA / mAyA hai| jo apane caitanyasvabhAva se bhinna haiM - aise para aura vikAra ke grahaNa kI buddhi, vahI ananta lobha hai| - isa prakAra ajJAnabhAva meM anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha kA sevana hai, vahI ananta saMsAra kA mUla hai| bhedajJAna hote hI usa ajJAna kA nAza hotA hai aura ananta saMsAra kA mUla chida jAtA hai; isalie vaha jIva alpa kAla meM avazya mokSa prApta karatA hai| aisA bhedajJAna kaise ho? usakI yaha bAta hai| ananta jIva aura ajIva padArtha, jagat meM svameva sat anAdi-ananta haiM; ve pratyeka padArtha svabhAva se hI apane-apane kAryarUpa pariNamita hote haiN| padArtha meM dravya-guNa to trikAla hai, isalie unameM to kucha nayA karanA hai nahIM; nayA kArya paryAya meM hotA hai, usa paryAya kA kartA, padArtha svayaM hai| aba yahA~ ajJAnI, kartA hokara kyA karatA hai aura jJAnI kartA hokara kyA karatA hai - yaha bAta hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 72] [samyagdarzana : bhAga-3 sampUrNa caitanyasvabhAva ko AvRta kara - usake astitva ko bhUlakara, kSaNika krodhAdi 'vahI maiM hU~' - aisI buddhivAlA ajJAnI jIva, krodhAdi ke sAtha hI apanA kartA-karmapanA mAnatA hai| bhedajJAna jyoti usa ajJAnI kI kartA-karma kI pravRtti ko saba ora se zamana kara detI hai aura eka jJAnabhAva ke hI kartA-karmapane meM AtmA ko sthApita karatI hai| ____ AtmA to sva-para prakAzaka caitanyaprakAzI sUrya hai aura vikAra to andhakAra samAna hai| caitanya sUrya, vikArarUpI andhakAra kA kartA kaise ho? jaise sUrya aura andhakAra ko kabhI ekatA nahIM hotI; usI prakAra jJAna aura vikAra ko kabhI ekamekapanA nahIM hai| _ vikAra to caitanyasvabhAva se bahiraGga hai; caitanya kA antaraGga to samyagdarzana-jJAna-cAritra hai| aise caitanya meM antarmukha hokara 'jJAna vahI maiM' - aisA bhAna karane se jahA~ bhedajJAnajyoti pragaTa huI, vahA~ vaha jJAnajyoti kisI vikAra ke AdhIna nahIM hotI, usameM AkulatA nahIM parantu AnandatA hai, vIratA hai, udAratA hai| jJAnajyoti aisI udAra hai ki sampUrNa jagata ko jAnane para bhI, usameM saGkoca nahIM hotA, aura aisI dhIra hai ki cAhe jaise saMyoga ko jAnane para bhI, vaha apane jJAnabhAva se cyuta nahIM hotI hai; vikAra ko jAnane para bhI svayaM vikArarUpa nahIM hotI - aisI jJAnajyoti, vikAra ke kartA -karma kI pravRtti ko dUra kara DAlatI hai| rAga ko yA para ko karane kA usakA svabhAva nahIM parantu jagat ke samasta padArthoM ko jAnane kA usakA svabhAva hai| aisI jJAnajyoti pragaTa ho, vaha apUrva maGgala hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [ 73 isa prakAra jJAnajyoti ke prakAzana dvArA AcAryadeva ne isa adhikAra kA maGgalAcaraNa kiyA hai| aba, ajJAnI jIva kI kartA-karma kI pravRtti kaisI hotI hai ? yaha bAta do gAthAoM meM samajhAte haiM I re Atma Astrava kA jahA~ taka, bheda jIva jAne nahIM / krodhAdi meM sthiti hoya hai, ajJAni aise jIva kI // 69 // jIva vartatA krodhAdi meM, taba karama saMcaya hoya hai / sarvajJa ne nizcaya kahA, yoM bandha hotA jIva ke // 70 // dekho! sarvajJadeva kI sAkSI dekara AcAryadeva bAta karate haiM / AtmA, para se to atyanta pRthak hai hI; isalie para ke sAtha to kartApanA, ajJAnI mAne to bhI, nahIM ho sakatA / aba andara ke bhAva kI bAta hai| cidAnandasvabhAva ko bhUlA huA ajJAnI jIva, krodhAdi AsravabhAvoM meM tanmayarUpa se vartatA huA, unakA kartA hokara, karma bA~dhatA hai| 'jaise jJAna maiM hU~, vaise krodhAdi bhI maiM hU~' isa prakAra jJAna aura krodha ko ekamekarUpa mAnakara niHzaGkarUpa se krodhAdi meM apanepane vartatA hai, vaha ajJAnI jIva, moharUpa pariNamatA huA naye karmabandhana meM nimitta hotA hai| vastutaH jJAna to svabhAvabhUta hai, isalie jJAnakriyA to apanI hI hai; krodhAdi to parabhAvabhUta hai, isalie vaha krodhAdi kI kriyA niSedha kI gayI hai parantu jJAnakriyA aura krodhAdi kriyA ke bIca kI aisI bhinnatA ko nahIM jAnanevAlA ajJAnI jIva, jJAna kI taraha krodhAdi kA bhI kartA hotA huA navIna karmoM ko bA~dhatA hai| Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 74] [samyagdarzana : bhAga-3 jJAna to svabhAvabhUta hai, isalie jJAna meM niHzaGkarUpa se apanepane vartanA to yathArtha hai; jJAna vahI maiM' - aisI jo jJAnakriyA, usameM vikalpa kA Azraya kiJcit bhI nahIM hai| vaha jJAnakriyA to AtmA ke svabhAvabhUta hai; isalie usakA niSedha nahIM hai, use AtmA se pRthak nahIM kiyA jA sakatA; AtmA aura jJAna ke bIca jarA bhI bheda nahIM kiyA jA sakatA; isalie dharmAtmA, jJAnasvabhAva ko hI apanA jAnatA huA niHzaGkarUpa se usameM hI vartatA hai| isa jJAnasvabhAva meM niHzaMkarUpa se apanepane vartanerUpa jo jJAnakriyA hai, usameM samyagdarzana-jJAna-cAritra tInoM samAhita ho jAte haiM; isalie isa jJAnakriyA kA mokSamArga meM niSedha nahIM kI gayA hai; vaha to svIkAra kI gayI hai| - to kauna sI kriyA niSedha kI gayI hai ? vaha aba kahate haiM - jaise 'jJAna, vaha maiM' vaise krodhAdi bhI maiM - aisI buddhi se, jJAna aura krodhAdi meM bheda nahIM jAnatA huA ajJAnI niHzaGkarUpa se krodhAdi meM apanepane vartatA hai aura krodhAdi meM lInarUpa vartatA huA vaha ajJAnI, moha-rAga-dveSarUpa pariNamatA huA karma ko bA~dhatA hai - isa prakAra bandha kA kAraNa hone se usa krodhAdi kriyA kA niSedha kiyA gayA hai| dekho, do kriyAe~ huIM - 1. jJAnakriyA; 2. krodhAdi kriyaa| 1. 'jJAna vaha maiM' - aise jJAna ke sAtha ekatvapariNamanarUpa jJAna kriyA, vaha to svabhAvabhUta hai| 2. 'krodha vaha maiM' - aise krodhAdi ke sAtha ekatva pariNamanarUpa krodhAdi kriyA, vaha parabhAvabhUta hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [75 1. svabhAvabhUta jJAnakriyA kA to niSedha nahIM ho sktaa| (yaha jJAnI kI kriyA hai)| 2. parabhAvabhUta krodhAdi kriyA kA niSedha kiyA gayA hai| (yaha ajJAnI kI kriyA hai)| 3. tIsarI jar3a kI kriyA hai; usake sAtha jIva ko kartA -karmapane kA sambandha nahIM hai| __ jJAna ke sAtha AtmA ko trikAla ekatA (nitya tAdAtmya) hai parantu krodhAdika ke sAtha trikAla ekatA nahIM hai; vaha kSaNika saMyogamAtra hone se saMyogasiddhasambandharUpa hai, tathApi ajJAnI ina donoM ko (jJAna ko aura krodha ko) ekameka mAnakara vartatA hai, unake bheda ko nahIM dekhatA, taba taka vaha mohAdi bhAvarUpa pariNamatA huA karmabandhana karatA hai - aisA sarvajJa bhagavAna kahate haiN| eka........ patra bArambAra tumhAre patra meM AtmA kI jijJAsutA ko puSTi mile - aisA likhate ho, vaha par3hakara Ananda hotA hai aura jIva ko preraNA bhI milatI hai| jIvana meM AtmA kI jijJAsA sadA cAlU rahanA, pratyeka prasaGga meM usakI jAgRti rahanA, vaha avazya lAbha kA kAraNa hotA hai| jIvana meM jisakI tIvra bhAvanA posAtI hai vaha eka bAra avazya kAryarata hogA hii| jJAnI santoM ke samIpa rahakara antara kI saccI jijJAsutA jagAnA aura phira hamezA usake prayatna kI puSTi kiye karanA, aise prayatna dvArA avazya nija kArya ko saadhuuNgaa| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 76] [samyagdarzana : bhAga-3 jIva kA bandhana kyoM aura - usase chuTakArA kaise? aho! jaGgala meM rahakara AtmA ke Ananda meM jhUlate-jhUlate munivaroM ne amRta bahAyA hai| vikAra ke vega meM car3he hue prANiyoM ko phaTakAra karake jJAnasvabhAva kI ora mor3A hai| are jIvoM! vApasa muDo... vApasa mur3o! yaha vikAra tumhArA kArya nahIM hai, tumhArA kArya to jJAna hai| vikAra kI ora ke vega se tumhArI tRSA nahIM bujhegI... isalie usase vApasa haTo, vApasa htto| jJAna meM lInatA se hI tumhArI tRSA zAnta hogI; isalie jJAna kI ora Ao re... jJAna kI ora aao| AtmA kA jJAnasvabhAva hai; usa jJAnasvabhAva meM antarmukha hokara pariNamana karanevAle ko to apane jJAna-Ananda kA hI kartApanA hotA hai, vikAra kA kartApanA use nahIM hotA aura jahA~ vikAra kA kartApanA nahIM hotA, vahA~ bandhana, du:kha yA saMsAra bhI nahIM hotA parantu ajJAnI apane jJAnasvabhAva ko bhUlakara, usase vimukha vartatA huA, vikAra kA kartA hokara pariNamita hotA hai; isalie use bandhana, duHkha aura saMsAra hai| __yahA~ AcAryadeva use samajhAte haiM ki bhAI! tere trikAlI jJAnasvabhAva ko tU kSaNika vikAra se pRthak dekh| jJAna ke sAtha tujhe jaisI ekatA hai, vaisI rAgAdi vikAra ke sAtha ekatA nahIM hai| isalie una rAgAdi vikAra ke sAtha kI ekatAbuddhi chor3a... unake sAtha tujhe kartA-karmapanA nahIM hai, usa vikAra ke kartRtvarahita tere jJAnasvabhAva ko tU lakSya meM le| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [ 77 cidAnandatattva antara meM hai aura rAgAdi vRttiyA~ bahirlakSyI haiM; aisI rAgAdi vRtti kA bahumAna - ruci Adara varte, usa jIva ko trikAlI cidAnandatattva ke prati anAdara - aruci - krodha hai, yahI mahA pApa hai / bhedajJAna ke dvArA isa mahApApa se kaise bacanA ? usakI yaha bAta hai / bhedajJAna kyA cIja hai ? usake bhAna binA ananta bAra jIva ne bAhya tyAga kiyA, dayAdi ke zubhabhAva kiye aura usa bAhya kriyA kA yA rAga kA hI kartApanA mAnakara ajJAnIrUpa se saMsAra meM hI paribhramaNa kiyA aura du:khI huA; isalie ina rAgAdi ke sAtha ekatArUpa jo krodhAdi kriyA hai, vaha niSedha kI gayI hai / jJAna -kriyA kA hI kartA hU~, krodhAdi kriyA kA kartA nahIM hU~ - aise jJAna aura krodha kA bhedajJAna karanA, vaha prathama apUrva dharma hai I vikAra ke kartApanerUpa kriyA, AtmA ke svabhAva se bAhara hai, tathApi mAno ki vaha merA svabhAva hI ho - aisI ajJAnI ko Teva par3a gayI hai; isalie usa vikAra ke kartApanerUpa pariNamatA hai / karma ke udaya ke kAraNa vikArarUpa pariNamatA hai - aisA nahIM hai parantu use svayaM ko ajJAnabhAva se vikAra kA kartA hone kI Teva par3a gayI hai, isalie usa vikAra ke kartArUpa pariNamatA hai| yaha ajJAnI kI kriyA hai jo ki saMsAra kA kAraNa hai / jaise gAr3I kA ju~A uThAne kI AdatavAlA baila ju~A hote hI vahA~ apanI gardana DAlatA hai / isI prakAra vikAra ke kartApane kI AdatavAlA ajJAnI, vikAra kI ekatA karake pariNamatA huA saMsArarUpI ju~A meM apane ko jor3atA hai, vikAra ke kartApane kA Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 78] [ samyagdarzana : bhAga - 3 yaha adhyAsa, jJAnasvabhAva ke bArambAra abhyAsa dvArA chUTa sakatA hai kyoMki vikArI kriyA AtmA ke svabhAvabhUta nahIM hai; isalie vaha chUTa sakatI hai| zAstroM meM nizcaya aura vyavahAra kA saba kathana hai, vahA~ anAdi ke vyavahAra se Adatana ajJAnI jIva, nizcaya ko upekSita kara ekAnta vyavahAra ko pakar3a letA hai / AtmA kA jJAyakasvabhAva sat, jisameM para kA saMga nahIM, satI jaisA pavitra - jisameM vikArI parabhAva kI chAyA bhI nahIM - aise svabhAva kA saMga chor3akara jo vikAra ke saMga meM jAtA hai, vaha jIva bahirdRSTi ajJAnI hotA huA krodhAdirUpa pariNamita hotA hai / satI aMjanA ke pati pavanakumAra ne 22 - 22 varSa taka use dekhA nahIM, use upekSita kiyA... parantu satI ke mana meM pati ke Adara ke atirikta dUsarA vicAra nahIM / antataH pavanakumAra ko pazcAtApa huA ki maiMne binA kAraNa satI ko upekSita kiyA... isI prakAra 'pavana' jaisA caJcala ajJAnI jIva, anAdi se jJaptikriyArUpa satI ko chor3akara vikAra kA kartA hotA hai... use zrIguru samajhAte haiM ki are mUr3ha ! yaha vikAra kriyA terI nahIM hai; terI to jJatikriyA hI hai, vahI tere svabhAvabhUta hai... isalie usameM tanmaya ho aura vikAra kA kartRtva chor3a ! guru ke upadeza se isa prakAra bhedajJAna hote hI, jIva apanI svabhAvabhU jJaptikriyArUpa pariNamatA hai aura vibhAvabhUta vikArIkriyA kI kartApane kA tyAga karatA hai aura nijAnanda kA svAda letA hai / dekho, yaha jImana ! jaise bar3e utsava meM maisUrapAka ityAdi kA Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [79 jImana (bhojana) parosA jAtA hai, vaise yahA~ mokSa ke mahotsava meM santa sampUrNa jagata ko sAmUhika Amantrita karake bhedajJAna kA apUrva jImana parosate haiN| bhAI ! santa tujhe AtmA kA saccA bhojana jimAte haiM, jisake svAda se tujhe atIndriya Anandarasa kA anubhava hogA; isalie eka bAra usakA rasiyA ho... aura jagat ke dUsare rasa ko chodd'| samyaktva kI ArAdhanA kI mahimA samyaktva aura puNya ke bIca kitanA antara hai, yaha paramAtmaprakAza ke nimna kathana se spaSTa khyAla meM AtA hai| nirmala samyaktvAbhimukhAnAM maraNamapi bhdrN| tena vinA puNyamapi samIcinaM na bhvti||2-58|| nirmala samyaktva kI abhimukhatApUrvaka (ArAdhanApUrvaka) maraNa bhI bhalA hai parantu usake binA puNya bhI samIcIna nahIM hai, bhalA nahIM hai| jeNiyadaMsaNa-ahimuhA sokkhu aNaMtu lhNti| taM viNu puNNu karaMtA vi dukkhu aNaMtu sahati // 2-59 // jo jIva, nijadarzana ke sanmukha hai, arthAt samyaktva kA ArAdhaka hai, vaha to ananta sukha pAtA hai aura usake binA jIva, puNya karane para bhI ananta duHkha sahatA hai| isalie he jIva! tU samyaktva kI ArAdhanA kr| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 80] [samyagdarzana : bhAga-3 AtmArthI kA pahalA kartavya (samyaktva kA upAya batalAnevAlI viziSTa lekhamAlA) ____ AtmArthI kA pahalA kartavya samyagdarzana hai| vaha samyagdarzana kaise pragaTa ho? - yaha bAta bhagavAna kundakundAcAryadeva ne samayasAra kI terahavIM gAthA meM alaukika prakAra se kahA hai| nava tattva ke parijJAnapUrvaka usameM se zuddhAtmA kI anubhUti kisa prakAra karanA? - yaha bAta pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmI ne isa gAthA para pravacana karate hue vistAra se samajhAI hai| samyaktva ke pipAsu jIvoM ke lie ina pravacanoM kI lekhamAlA atyanta preraNAkArI hone se yahA~ prastuta hai| isa lekhamAlA meM nimna nau prakaraNa haiM - (1) bhava-bhramaNa ke mUla kA chedaka aura mokSasukha pradAyaka nizcayasamyagdarzana kaise pragaTa ho? (2) caitanya bhagavAna ke darzana ke lie A~gana kaisA ho? (3) nizcayasamyagdarzana kA maarg| (4) nava tattva kA jJAna, samyagdarzana kA vyvhaar| (5) bhUtArthasvabhAva ke Azraya se hI smygdrshn| (6) nava tattva kA svarUpa aura jIva-ajIva ke pariNamana kI svtntrtaa| (7) parama kalyANa kA mUla samyagdarzana... apekSita bhuumikaa| (8) nava tattva ke jJAna kA prayojana : jJAyakasvabhAvI zuddha jIva kA anubhv| (9) bhagavAna AtmA kI prasiddhi (sarvajJa ke nirNaya meM samyak puruSArtha) Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] AtmArthI kA pahalA kartavya (1) bhavabhramaNa ke mUla kA chedaka aura mokSasukha pradAyaka nizcayasamyagdarzana kaise pragaTa ho? prathama, dharma kI zurUAta arthAt samyagdarzana kaise ho? - usakI yaha bAta hai| AtmA meM zarIrAdi paravastue~ to hai hI nahIM aura avasthA meM eka samayamAtra kA vikAra arthAt saMsAra hai, vaha bhI AtmA ke svabhAva meM nahIM hai| sampUrNa caitanyavastu ko eka samaya ke vikAravAlI mAnanA, vaha adharma hai| AtmA kA svabhAva to eka samaya meM saba jAnane kI sAmarthyavAlA hai| AtmA, ananta guNoM se paripUrNa hai, usameM vartamAna jJAna kI avasthA ko antaronmukha karake, nitya svabhAva ke sAtha ekarUpa karanA aura pUrNa caitanyadravya ko zraddhA meM svIkAra karanA - isakA nAma dharma kI zurUAta hai| aise paripUrNa AtmA kI pahacAna karane ke lie kaisI mAnyatA chor3anI par3egI? samasta viparItamAnyatAe~ chor3anA pdd'egii| jo nimitta se, vikAra se athavA parAzraya se dharma mAnate-manavAte haiM - aise kudeva, kuguru, kuzAstra kI mAnyatA to samyaktva ke jijJAsu ko sarva prathama hI chor3a denA cAhie aura vartamAna jJAna kI apUrNadazA ke Azraya se kalyANa hotA hai - yaha mAnyatA bhI chor3a denA caahie| AtmA meM nimitta ityAdi paravastuoM kA abhAva hai, kSaNika vikAra kA niSedha hai aura apUrNa paryAya jitanA bhI AtmA nahIM hai; AtmA to ananta guNoM se paripUrNa hai, usakI zraddhA karanA hI paramArtha samyagdarzana hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 82] [samyagdarzana : bhAga-3 ahA! ATha varSa kI jJAnI rAjakumArI ko bhI antara meM aisA yathArtha bhAna hotA hai; isalie are! 'hama to gA~va meM paidA hue, alpa buddhivAle haiM aura hamArA adhikAMza samaya to vyApAra-dhandhe meM calA gayA hai to aba hameM aisA AtmA kaise samajha meM A sakatA hai ?' - aisA mata mAna baitthnaa| sabhI samajha sake, vaisA AtmA hai| pratyeka AtmA meM pUrNa jJAna-sAmarthya bharA hai parantu najara antaronmukha honA caahie| antara meM najara karate hI nihAla kara de - AtmA aisI vastu hai| najara karate hI nihAla ho jAe - aisA bhagavAna AtmA, caitanya kA bhaNDAra hai| ___koI yaha mAnatA hai ki alpa vikAsavAlI kSayopazamadazA, vaha kSAyikabhAva kA kAraNa hotI hai to vaha bhI paryAyabuddhi arthAt vyavahAra kI mukhyatAvAlA / vyavahAramUr3ha hai| akhaNDa paripUrNa AtmA kA Azraya kiye binA kSAyikabhAva pragaTa nahIM hotaa| jisa jijJAsu ko aisA pUrA AtmA mAnanA ho, use nimitta aura vikAra se dharma manavAnevAle kuguru-kudeva ityAdi kI saGgati chor3anA cAhie, unakA Adara aura prazaMsA chor3anA cAhie tathA apanI paryAya meM sacce deva-guru kI prazaMsA ityAdi kA jo zubhabhAva hotA hai, usa zubharAga meM bhI santoSa nahIM mAna lenA caahie| usa rAga ko dharma kA kAraNa nahIM mAnanA cAhie aura jJAna ke vartamAna parAzrita vikAsa kI prazaMsA athavA ahaGkAra bhI chor3anA caahie| yadi vartamAna vikAsa ko hI sampUrNa svarUpa mAneM to usakI prazaMsA tathA ahaGkAra hue binA nahIM raha sakatA; ataH jo jIva paripUrNa akhaNDa caitanyatattva ko mAnatA hai, vaha jIva, alpa vikAsa ko Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [83 apanA pUrNa svarUpa nahIM mAnatA; isalie use usa vikAsa kA ahaGkAra yA prazaMsA nahIM hotI aura vaha vartamAna paryAya ko abheda paripUrNa svabhAva ke sanmukha karake, usakI pratIti karatA hai, vahI nizcayasamyagdarzana aura apUrva dharma hai| vartamAna jJAna ke vikAsa jitanA hI apane ko mAnakara na aTakate hue; vartamAna jJAna ko antarasvabhAva meM jhukAne se, apUrNatA athavA paryAya kI mukhyatA dikhAI nahIM detI arthAt AtmA paripUrNa hI pratIti meM AtA hai| isa prakAra zuddhanaya dvArA paripUrNa AtmA ko pratIti meM lenA hI vAstavika samyagdarzana hai| ___ yahA~ ziSya prazna karatA hai ki 'AtmA jJAnamAtra hai, AtmA jJAtA-dRSTA hai' - aisA mAna liyA to vaha samyagdarzana hai yA nhiiN| usakA samAdhAna yaha hai ki aisI UparI mAnyatA nahIM calatI hai| sarvajJadeva ne jaisA AtmA kahA hai, vaisA pahacAnakara, antara meM ruci lagAkA dravyasvabhAva meM paryAya kI abhedatA hone para hI AtmA ko jJAtA-dRSTA mAnA kahA jAtA hai| isake atirikta hamane 'AtmA ko jJAtA-dRSTA mAna liyA' - aisA kahane vAstava meM samyagdarzana nahIM ho jAtA; antara meM paryAya ko jhukAkara, usakA vedana-anubhavana honA caahie| ____ are! sampUrNa jIvana viSaya-kaSAya meM bitAyA, zarIra kI sevA meM jIvana bitAyA aura AtmA kI darakAra kiye binA jIvana ko dhUladhAnI kara diyA; tathApi yadi vartamAna meM usa ruci ko badalakara AtmA kI ruci kare to yaha samajhA jA sakatA hai aura apUrva kalyANa hotA hai| ATha-ATha varSa kI samyagdRSTi ku~variyA~ / Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 84] [samyagdarzana : bhAga-3 lar3akiyA~ bhI apane pUrNa AtmA ko aisA mAnatI haiM ki aho! hama to caitanya haiM, apane AtmA ko siddha bhagavAna se kiJcit bhI kama mAnanA hamako nahIM poSAtA; hama to apane AtmA ko paripUrNa hI svIkAra karate haiM / antara svabhAva ke avalokana tarapha jhukane para ATha varSa kI bAlikA ko bhI aisA AtmabhAna hotA hai; isalie hameM yaha nahIM samajha meM A sakatA - aisA nahIM mAnanA caahie| samasta AtmAe~ caitanyasvarUpa haiM aura pUrA-pUrA samajha sake - aisI sAmarthya pratyeka AtmA meM vidyamAna hai| AtmA kA jaisA svabhAva hai, vaisA anubhava kiye binA AtmA jJAtA-dRSTA hai - aisA mAna lene mAtra se samyagdarzana nahIM hotA hai| zrI sarvajJa bhagavAna kI vANI meM jaisA AtmA kahA gayA hai, vaisA nirNaya meM lekara anubhava karanA caahie| zrI sarvajJabhagavAna, eka samaya meM tIna kAla-tIna loka ko pratyakSa jJAna se jAnate haiN| aise sarvajJabhagavAna ne AtmA kaisA kahA hai ? jaise svayaM pUrNa haiM, vaisA hI AtmA kahA hai, usase kama nahIM kahA hai| sarvajJabhagavAna ke jJAna meM rAgarahitarUpa se samasta vastue~ pratyakSa bhinna-bhinna eka sAtha jJAta hotI haiN| aise sarvajJabhagavAna, AtmA kA svarUpa apUrNa athavA vikArI nahIM batalAte, apitu pratyeka AtmA paripUrNa hai - aisA sarvajJabhagavAna batalAte haiN| isa prakAra AtmA kA paripUrNa svarUpa batalAnevAle sarvajJadeva kaise hote haiM ? unake sAdhaka-santoM kI dazA kaisI hotI hai aura unakI vANI kaisI hotI hai ? - aise sacce deva-zAstra-guru kI pahacAna to sarva prathama karanA caahie| sarvajJabhagavAna kahate haiM ki he bhAI! yadi tujhe dharma karanA ho to Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [85 tujhe apane AtmA ko apUrNa athavA vikArI mAnanA nahIM clegaa| yadi tU AtmA ko apUrNatAvAlA athavA vikAravAlA hI mAna legA to tere AtmA meM se apUrNatA aura vikAra kA abhAva kisa prakAra hogA? AtmA ko apUrNa mAnane se apUrNatA nahIM miTatI, apitu pUrNa AtmA kI zraddhA karane se apUrNatA krama-krama se nAza ho jAtI hai| pratyeka AtmA prabhu hai, pUrNa sAmarthyavAn hai; avasthA meM apUrNatA bhale hI ho, parantu sadA apUrNatA hI rahA kare aura pUrNatA pragaTa hI nahIM ho sake - aisA usakA svabhAva nahIM hai| paryAya se bhI paripUrNa hone kA pratyeka AtmA kA svarUpa hai; pratyeka AtmA nirlepa, nirdoSa paripUrNa paramAtmA hai - aisA bhagavAna kI vANI kA pukAra hai| apane aise pUrNa AtmA ko pahacAnakara, usake anubhavasahita samyagdarzana hotA hai aura tabhI dharma kI zurUAta hotI hai| isake atirikta dharma kA prArambha nahIM hotaa| zrI arahanta bhagavAna kahate haiM ki aho! pUrNa caitanyaghanasvabhAva para dRSTi dekara antarmukha ekAgra hokara maiMne kevalajJAna pragaTa kiyA hai| pratyeka jIva ke antara meM caitanya-samudra labAlaba uchala rahA hai, usameM antardRSTi karanA, vaha samyagdarzana hai| aisA paripUrNa caitanya AtmA hai, usakA bhAna kiye binA bAhara kI arthAt deva-zAstra -guru kI zraddhA se saccA samyaktva nahIM ho jAtA hai| bhAI! yaha bAta to apanA hita karane ke lie hai, para kA to koI kucha kara hI nahIM sktaa| ajJAnI, mAtra abhimAna karake saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| AtmA kA kalyANa kaise ho? - yaha Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 86] [samyagdarzana : bhAga-3 usakI bAta hai| bhAI! tU apanA to kara..., apanA to sudhAra...., apanA hita karane ke lie nija svabhAva meM antarmukha ho jA... apane pUrNa svarUpa ko dRSTi meM le| bhAI! yaha deha to kSaNa meM chUTa jaaegii| avasthA meM alpajJatA hone para bhI sampUrNa cetanatattva kA svIkAra karanevAlA aura alpajJatA kA niSedha karanevAlA jIva hI samyagdRSTi hai| aho! jagat ko yaha Atmatatva kI bAta to sarva prathama samajhane yogya hai| dUsarA kucha bhale hI Ave yA na Ave, parantu yaha bAta to avazya samajhane yogya hai| yaha samajhe binA kalyANa nahIM ho sktaa| yaha samajhane se hI bhava kA anta AtA hai| __ sarvajJabhagavAna kI vANI meM vastusvarUpa kI paripUrNatA prasiddha kI gayI hai| pratyeka AtmA apane svabhAva se pUrNa paramezvara hai, use kisI dUsare kI sahAyatA kI apekSA nahIM hotI tathA pratyeka jar3a paramANu bhI svabhAva se paripUrNa jar3ezvara bhagavAna hai| jar3a aura cetana pratyeka padArtha svatantra aura paripUrNa hai| koI tattva kisI dUsare tattva kA Azraya nahIM mA~gatA hai| isa prakAra samajhakara apane paripUrNa AtmA kI zraddhA karanA, vaha samyagdarzana hai| samayasAra kalaza sAta meM AcAryadeva kahate haiM ki - ataH zuddhanayAyattaM pratyagjyotizcakAsti tt| navatattvagatatvepi yadekatvaM na muNcti|| arthAt .... tatpazcAt zuddhanaya ke AdhIna jo bhinna Atmajyoti hai, vaha pragaTa hotI hai ki jo nava tattvoM meM prApta hone para bhI apane ekatva ko nahIM chodd'tii| jo bhinna Atmajyoti thI, vahI pragaTa huI hai| paryAya kI dRSTi Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [87 se dekhane para nava tattva dikhate haiM parantu ekarUpa caitanyajyoti arthAt svabhAva kI dRSTi se dekhane para usameM nava tattva ke bhaGga nahIM haiM aura nava tattva ke lakSya se honevAle rAga se bhI vaha bhinna hai - aise zuddha AtmA ko dekhanevAle jJAna ko zuddhanaya kahate haiM / bhagavAna ! tU andara se zraddhA-jJAna karake, vastu ko pahacAna to sahI ! nava tattva kI rAgamizrita zraddhA, vaha puNyabandha kA kAraNa hai; dharma kA kAraNa nahIM hai| nava tattva kI zraddhA ko vyavahArasamyaktva kahA hai| vaha vyavahArasamyaktva, zubharAga hai; use vastutaH samyaktva mAnanA to mithyAtva hai / aho! AcAryadeva kahate haiM ki jaba eka akhaNDa caitanyasvabhAva kI dRSTi chor3akara mAtra nava tattva ke bhedoM kA anubhava karanA bhI mithyAtva hai to phira kudevAdi kI zraddhA kI bAta hI kahA~ rahI ? usakI to bAta hI yahA~ nahIM lI gayI hai / abheda svabhAva ke Azraya se samyagdarzana pragaTa hone ke pazcAt dharmI ko nava tattvAdi ke vikalpa hone para bhI, usakI dRSTi bhinna ekAkAra Atmajyoti para hai / nava tattva kA jJAna karane para bhI Atmajyoti apane ekatva ko nahIM chor3atI arthAt dharmI kI dRSTi ekarUpa caitanyajyoti se nahIM haTatI hai| jo jIva, mAtra nava tattva kA rAgasahita vicAra karatA hai aura bhinna ekarUpa AtmA kA anubhava nahIM karatA, vaha to mithyAtvI hai / nava tattva ke bheda meM rahane se ekarUpa AtmA jJAta nahIM hotA anubhava nahIM AtA, kintu ekarUpa anubhava karane para usameM nava tattva kA rAgarahita jJAna samAhita ho jAtA hai / andara meM 'yaha bAta Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 88] [samyagdarzana : bhAga-3 mujhe nahIM samajha meM AtI' - aisI buddhi rakhakara sunegA to use samajhane kA yathArtha prayatna kahA~ se hogA? Aja yaha bAta maiM abhI suna rahA hU~ parantu pUrNa AtmA kI bar3I bAta kala mujhe yAda rahegI yA nahIM rahegI? - aisI bhI jise zaGkA hotI hai to vaha 'aho! yaha mere AtmA kI apUrva bAta hai, maiM antarmuhUrta meM ekAgra hokara isakA anubhava karU~gA' - aisI hoMza aura ni:zaGkatA kahA~ se lAegA aura aisI niHzaGkatA ke binA usakA prayatna antarmukha kaise ho pAegA? abhI bhI kyA kahA hai ? - yaha antara meM pakar3akara yAda rahane kI bhI jise zaGkA hai, use antarasanmukha hokara, vaisA anubhava kaise hogA? maiM paripUrNa kevalIbhagavAna jaisA hU~, eka samaya meM ananta lokAloka ko jAnane kI sAmarthya mujhameM hai, usameM antara ekAgra hoU~, itanI hI bAta hai| isa prakAra apanI sAmarthya kA vicAra karanA caahie| nava tattva ke bheda kI zraddhA chor3akara, akhaNDa caitanyasvabhAva ke Azraya se rAgarahita zraddhA karanA, vaha paramArtha samyaktva hai| akhaNDa caitanyasvabhAva ke Azraya se nava tattva kA rAgarahita jJAna ho jAtA hai| isI bAta ko spaSTa karate hue AcAryadeva samayasAra gAthA-13 meM kahate haiM ki isa prakAra bhUtArtha se eka AtmA ko jAnanA, vaha samyagdarzana hai| bhUdattheNAbhigadA jIvAjIvA ya puNNapAvaM c| AsavasaMvaraNijjarabaMdho mokkho ya sammattaM // bhUtArtha se jAne ajIva jIva, puNya pApa ru nirjraa| Astrava saMvara baMdha mukti, ye hi samakita jaannaa|| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [89 arthAt bhUtArthanaya se jJAta jIva, ajIva aura puNya, pApa tathA Asrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa - yaha nava tattva samyaktva haiN| ___ yahA~ nava tattvoM ko bhUtArthanaya se jAnane ko samyaktva kahA hai, usameM 'bhUtArtha' kahane se nava tattva ke bheda kA lakSya chor3akara, antara caitanyasvabhAva sanmukha Dhalane kI bAta AyI hai| bhUtArtha ekarUpa svabhAva kI ora Dhalakara, nava tattvoM kA rAgarahita jJAna kara liyA hai arthAt nava tattvoM meM se ekarUpa abheda AtmA ko pRthak karake zraddhA kI hai, vaha vAstava meM samyaktva hai| akele nava tattva ke lakSya meM aTakakara, nava tattva kI zraddhA karanA, vaha bhI abhI samyaktva nahIM hai| jise abhI yaha bhI nahIM patA ho ki nava tattva kyA hai ? use to vyavahArasamyaktva bhI nahIM hai| vyavahArasamyaktva ke binA to kisI ko sIdhA nizcayasamyaktva nahIM ho jAtA aura vyavahArasamyaktva se bhI nizcayasamyaktva nahIM ho jaataa| pahale jIva-ajIvAdi nava tattva kyA haiM ? vaha samajhanA caahie| maiM jIva hU~, zarIrAdi ajIva haiM, unase maiM bhinna huuN| ___nava tattva meM pahalA jIvatattva hai| jIva kise kahanA? zarIrAdi jIva nahIM haiM, rAga bhI vAstava meM jIva nahIM haiM aura alpa jJAnadazA bhI jIvatattva kA vAstavika svarUpa nahIM haiN| jIva to paripUrNa caitanyamaya ananta guNa kA ekarUpa piNDa hai| maiM paripUrNa paramAtmA ke samAna hU~, rAgAdi rahita caitanyasvarUpa hU~; mujhameM nimitta kA abhAva hai aura rAgAdi kA niSedha hai; isa prakAra pahale rAgasahita vicAra se jIva ko mAnatA hai, use bhI abhI samyaktva nahIM hai to phira jo pahale vyavahAra se - rAgamizrita vicAra se itanA bhI nahIM Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 90] [samyagdarzana : bhAga-3 jAnatA, vaha to eka caitanyatatva kA anubhava kisa prakAra karegA? vastusvarUpa ko samajhane-samajhAne para nava tattva kA vikalpa Aye binA nahIM rhtaa| bheda kiye binA samajhAnA kisa prakAra? parantu usa bheda ke Azraya se samyagdarzana nahIM hotaa| maiM jIva hU~, zarIrAdi padArtha mujhase bhinna ajIvatattva haiN| vaha ajIva vastu usake dravya-guNa-paryAyavAlI hai; isalie usakI paryAya usase svayaM se hI hotI hai; mujhase nahIM hotii| zarIra kI kriyA jIva ke kAraNa nahIM hotI, kyoMki jIva aura ajIva donoM tattva pRthak haiM / isa prakAra vaha tattvoM ko alaga-alaga mAne, taba usane jIva-ajIva ityAdi tattvoM ko vyavahAra se mAnA kahA jAtA hai| nava tattvoM ko, navarUpa se alaga-alaga mAnane ko vyavahArazraddhA kahate haiM parantu jIva-ajIva sabako ekameka mAnanA arthAt jIva, ajIva kA kartA hai - aisA mAnanA to vyavahArazraddhA bhI nahIM hai| ___ AtmA, zarIra kI kriyA kara sakatA hai - jo aisA mAnatA hai, use to jIva-ajIva tattva kI vyavahArazraddhA bhI nahIM hai| nava tattvoM ko, nava tattvarUpa se bhinna mAnanA, usa rAgasahita zraddhA ko vyavahArasamyaktva kahA jAtA hai aura nava tattva ke vikalpa se pAra hokara abheda caitanyatattva kI antardRSTi karanA, vaha paramArtha zraddhA hai| bhAI! yaha apUrva bAta hai| prazna - parantu sAheba! AtmA kI samajha meM buddhi nahIM lagatI hai na? uttara - dekho bhAI! buddhi anyatra to lagatI hai na? to dUsarI jagaha buddhi lagatI hai aura AtmA meM nahIM lagatI, isakA koI Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [91 kAraNa? saMsAra kI par3hAI meM aura vyApAra-dhandhA ityAdi meM to buddhi ko lagAtA hai aura antara-caitanya ke samajhane meM buddhi ko nahIM lagAtA to use isameM apanA hita bhAsita nahIM huA hai| yadi vAstava meM aisA bhAsita ho ki caitanyatattva kI samajha meM hI merA hita hai to usameM apanI buddhi lage binA rahegI hI nhiiN| aho! isameM merA kalyANa hai, isameM mere prayojana kI siddhi hai; isa prakAra use caitanyatattva kI mahimA bhAsita nahIM huI hai| yadi caitanya kI ruci ho to usameM buddhi lage binA nahIM raha sakatI aura yaha bAta samajha meM na Ave - aisA bhI nahIM ho sakatA hai| . ( OMOM kise harSa nahIM hogA...... samyagdarzana!.... ahA jo apane jIvana kA mahAkartavya hai usakA nAma sunane para bhI AtmArthI ko roma-roma meM kaisA harSa jAgRta hotA hai ! satya hI hai| svayaM ko parama priya vastu kA varNana sunakara kise harSa nahIM hogA aura usakI anubhUti kI to kyA bAta!! Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 92] [samyagdarzana : bhAga-3 AtmArthI kA pahalA kartavya - (2) caitanya bhagavAna ke darzana ke lie A~gana kaisA ho? nizcaya arthAt saccA samyaktva kise kahanA? jo samyaktva ananta kAla se saMsAra meM paribhramaNa karanevAle ananta jIvoM ne kabhI eka saikeNDamAtra bhI prApta nahIM kiyA, vaha samyagdarzana kaise prApta ho? - usakA upAya yahA~ batalAyA jA rahA hai| AtmA kA jaisA svabhAva hai, usakI samajha karake, usakA antara meM gholana karanA hI samyagdarzana kA upAya hai aura vaha prathama dharma hai| zarIrAdi paravastu aura vikAra hI maiM hU~ - aisA mAnakara, jIva apane dhruva caitanyasvabhAva ko cUka jAtA hai, use bhagavAna, mithyAtva arthAt adharma kahate haiN| usa viparItamAnyatA kA abhAva karake, dhruva caitanyasvarUpa AtmA kI pratIti karanA hI samyagdarzana hai| vaha samyagdarzana, kArya hai to usakA upAya kyA hai ? yahI ki svabhAva sanmukhatA kI ruci karake usakA antarvicAra karanA hI samyagdarzana kA upAya hai / jo zuddha AtmasvabhAva kI ruci aura lakSya hai, vahI samyagdarzana kA nizcaya upAya hai| zrI sarvajJadeva kahate haiM ki hama jJAnasvarUpa AtmA hai| antarmukha hokara svabhAva kA vizvAsa karake, usameM ekAgra hone se hamArI pUrNa zuddha rAgarahita kevalajJAnadazA pragaTa huI hai| tU bhI hamAre jaisA AtmA hai aura tujhameM bhI hamAre jitanI hI paripUrNa sAmarthya hai| hamArI avasthA meM se rAgAdi kA abhAva ho gayA hai kyoMki vaha Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [93 hamArA svarUpa nahIM thA; ataH terI avasthA meM jo mithyAtva-rAgAdi haiM, vaha terA bhI svarUpa nahIM haiM, apitu tU bhI vikArarahita zuddha caitanyasvarUpa hai| isa prakAra apane paramArthasvarUpa kA anumAna karake, usakI ruci kara - yahI samyagdarzana kI prApti kA upAya hai| ___ zarIra-mana-vANI ityAdi to jar3a haiM, ajIva haiM; ve AtmA se bhinna haiM - aisA dRSTigocara hotA hai aura krodhAdi vikArIbhAva to naye-naye kare to hote haiM, na kare to nahIM hote - aisA anubhava meM AtA hai| pUrva meM kAma-krodhAdi kI tIvra vikArI vAsanA huI ho, usakA vartamAna jJAna meM vicAra karane se unakA jJAna hotA hai parantu vaha vikArI vAsanA vartamAna meM pragaTa nahIM hotI; isalie vaha vikArI vAsanA, AtmA kA vAstavika svarUpa nahIM hai; jJAna hI AtmA kA svarUpa hai| isa prakAra anumAna se AtmA ke svabhAva ko lakSya meM lekara nirNaya karanA, vaha samyagdarzana kA kAraNa hai| kisI ko tIvra krodhAveza meM kisI kI hatyA karane kI vRtti utpanna huI aura usane do-cAra hatyAe~ kara DAlIM; tatpazcAt jaba vaha vRtti ruka gayI, taba vaha usakA pazcAtApa karatA hai| usa samaya pUrva meM hatyA karane kA jo krodha kA vega thA, vaha vartamAna meM nahIM AtA, kyoMki vaha caitanya kA svabhAva nahIM hai| dekho, yaha to tIvra vikAra kI bar3I bAta kI hai| isI prakAra dUsare bhI puNya athavA pApa ke jo vicAra Ate haiM, ve dUsare kSaNa miTa jAte haiM; isalie ve merA svarUpa nahIM haiN| maiM vikAra kA jJAna karanevAlA svayaM vikArarahita jJAnasvarUpa hU~ - aisA pahale anumAna karanA caahie| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 94] [samyagdarzana : bhAga-3 vaha anumAna bhI yathArtha hai, usameM antara nahIM par3atA - aisA svabhAva kA anumAna kiyA, vahI samyagdarzana kA upAya hai| aho! ananta kAla meM caitanya kA zaraNa kauna hai ? yaha jIva ne kabhI vicAra hI nahIM kiyA hai| bAhara meM koI padArtha AtmA ko zaraNarUpa nahIM hai, zarIra bhI zaraNarUpa nahIM hai / jisane caitanyatattva kI antara zaraNa cUka kara, bAhara meM zaraNa mAnI hai, vaha maraNakAla meM azaraNarUpa hokara maratA hai| dhruva-caitanyasvarUpa ko jAne binA kisakI zaraNa meM zAnti rakhegA? are bhAI! kyA aisA hI svarUpa hogA? kyA koI zaraNarUpa vastu nahIM hogI? antara meM caitanyatattva zaraNabhUta hai, usakA lakSya kr| __jise apUrva dharma karanA ho, vaha jIva, kudevAdi kI mAnyatA chor3akara pahale to AtmasvabhAva jaisA hai, vaisA jJAna meM vikalpasahita nirNaya karatA hai; tatpazcAt antarasvabhAva sanmukha hokara nirvikalpa anubhava pragaTa hone para vizeSa dRr3ha-nirNaya hokara samyakpratIti pragaTa hotI hai| isameM antara meM AtmA ke vicAra kI jo kriyA hai, jJAnI ko usakA mAhAtmya nahIM aataa| pahale nava tattvoM ke rAgamizrita vicAra binA, sIdhe eka AtmA ke anubhava meM nahIM AyA jA sakatA tathA eka abheda AtmA ke anubhava meM yaha nava tattva ke vikalpa sahAyakarUpa nahIM haiN| vartamAna jJAna kI dazA, akhaNDa caitanya ke sanmukha hokara, usake jJAnapUrvaka AtmasvabhAva kI nirvikalpa zraddhA honA hI nizcayasamyagdarzana hai - aisA samyagdarzana pragaTa karane ke jijJAsu ko nava tattva kA jJAna kaisA honA cAhie? yahA~ usakI bAta karate haiN| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [95 maiM jIva hU~, zarIra ityAdi ajIva haiM; dayA-dAna-vrata ityAdi bhAva puNya haiN| puNya hai, vaha jIva nahIM hai aura jIva hai, vaha puNya nahIM hai| ajIva se jIva bhinna hai| isa prakAra nava tattva abhUtArthanaya se haiM, unheM jyoM kA tyoM jAnanA caahie| dekho, itanA jAnanA bhI abhI koI dharma nahIM hai| dharma to antara meM bheda kA lakSya chor3akara, ekarUpa paramArthasvabhAva ke anubhava se hotA hai parantu isase pUrva uparokta kathanAnusAra nava tattva ke vicArarUpa zubhabhAva kI pravRtti Aye binA nahIM rahatI hai| aho! jIva ne kabhI apanI AtmA kI darakAra nahIM kI hai| jaise, baila aura gadhe apanA sampUrNa jIvana bhAra khIMca-khIMcakara pUrA kara dete haiM; usI prakAra bahuta se jIva to yaha manuSyabhava prApta karake bhI vyApAra-dhandhA aura rasoI ityAdi kI majadUrI kara-karake jIvana ga~vA dete haiN| koI bhI para kA to kucha kara hI nahIM sakatA, vyartha hI para kA abhimAna karatA hai parantu AtmA kauna hai ? aura usakA svarUpa kyA hai ? isa bAta kA kabhI antaraGga meM vicAra nahIM krtaa| maiM to trikAla jJAnasvarUpa jIvatattva hU~ aura zarIrAdi ajIvatattva haiM; donoM tattva bhinna-bhinna haiN| bAhara meM paisA ityAdi vastue~ lene -dene kI athavA rasoI karane kI kriyA jar3a kI hai, vaha maiM nahIM kara sakatA hU~; maiM to jAnanahAra tattva huuN| jIva aura ajIva sadA bhinna haiN| isa prakAra nava tattva ke yathArtha vicAra karanA bhI abhI vyavahArasamyaktva hai aura nava tattva ke bheda ke vikalparahita eka caitanyasvarUpa AtmA kI zraddhA karake anubhava karanA, vaha paramArtha Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 96] [samyagdarzana : bhAga-3 samyagdarzana hai| rAjA zreNika ko aisA samyaktva thA, usake phala meM saMsAra kA nAza karake ve AgAmI caubIsI meM pahale tIrthaGkara hokara, usI bhava se mukti prApta kreNge| yadyapi unheM vratAdika nahIM the, tathApi yahA~ kahA gayA vaisA AtmA kA bhAna thA arthAt samyagdarzana thA; isa kAraNa ve ekAvatArI hue haiN| tIrtha arthAt tirane kA upaay| samyagdarzana-jJAna-cAritra hI tirane kA upAya hai aura usakI pravRtti meM nava tattva kI zraddhA ityAdi nimittarUpa hai| vaha vyavahArazraddhA koI mUlasvarUpa nahIM hai, vaha svayaM tIrtha athavA mokSamArga nahIM hai parantu vaha vyavahAra zraddhA, paramArtha meM jAne para bIca meM Aye binA nahIM rhtii| isa jagat kA kartA koI Izvara hai athavA saba milakara eka brahmasvarUpa hI hai - ityAdi kathanarUpa kutattvoM kI zraddhA chUTakara zrI sarvajJadeva dvArA kathita nava tattvoM ko lakSya meM lenA, vaha vyavahArazraddhA hai; usameM abhI rAgapariNAma hai aura usa rAga se rahita hokara svasanmukharUpa se abheda AtmA kI pratIti karanA, vaha paramArtha samyagdarzana hai aura vahI dharma hai| prazna - maraNa ke kAla meM aisI pratIti kare to? uttara - bhAI! abhI bhI AtmA ke bhAna binA tU pratikSaNa bhAvamaraNa hI kara rahA hai; isalie usa bhAvamaraNa se bacane ke lie AtmA ke svabhAva kI pahacAna kr| zrImad rAjacandrajI kahate haiM ki - tU kyoM bhayaGkara bhAvamaraNa pravAha meM cakacUra hai! bhAI ! maiM para kA kartA hU~ aura vikalpa se mujhe lAbha hotA hai - Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [97 aisA mAnakara, isa viparItamAnyatA se terA AtmA pratikSaNa bhayaGkara bhAvamaraNa kara rahA hai| yadi tujhe usa bhAvamaraNa se bacakara apanI AtmA kA jIvana prApta karanA ho to caitanyasvarUpa AtmA kI pratIti kr| isa caitanya kI pratIti ke binA caitanya jIvana nahIM jiyA jA sakatA aura bhAvamaraNa se nahIM bacA jA sktaa| vyavahArasamyaktva meM to bheda se nava tattva kI zraddhA hai aura abheda paramArtha samyaktva meM to ekarUpa abheda AtmA kI hI prasiddhi hai| AtmakhyAti, vaha nizcayasamyaktva kA lakSaNa hai| he bhAI! tujhe bhagavAna ke samIpa AnA hai yA nahIM ? tujhe caitanya bhagavAna kA sAkSAt darzana karanA hai yA nahIM? to pahale tujhe vyavahArazraddhA ekadama sahI karanI pdd'egii| caitanya bhagavAna ke darzana karane meM pahale dvArapAlarUpa vyavahAra zraddhA AtI hai parantu yadi usa dvArapAla ke pAsa hI ruka jAegA to tujhe caitanya bhagavAna ke darzana nahIM hoNge| prathama, nava tattva ko bhalIbhA~ti jAnakara, eka abheda AtmA ke svabhAvasanmukha antara jhukAva karake, pratIti karane se caitanya prabhu ke darzana hote haiM; vaha samyagdarzana hai| samyagdarzana dvArA usa caitanya bhagavAna ke darzana karate hue, bhava kA anta A jaaegaa| isa caitanya bhagavAna ke darzana kiye binA, bhava kA anta nahIM A sakatA hai| jo jIva, nava tattva ke jJAna meM bhI gar3abar3I karatA hai, vaha to abhI caitanya bhagavAna ke A~gana meM bhI nahIM AyA hai; use caitanya bhagavAna ke darzana nahIM ho sakate haiN| pahale rAgamizrita vicAra se jIva-ajIva ko bhinna-bhinna mAnanA, vaha caitanya bhagavAna kA A~gana hai aura abhedasvarUpa kI rAgarahita anubhavasahita pratIti Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 98] [samyagdarzana : bhAga-3 karanA, vaha caitanya bhagavAna ke sAkSAt darzana hai, vaha nizcaya -samyagdarzana hai| nava tattva meM tIsarA puNyatattva hai| vaha puNyatattva bhI jIva ko zaraNabhUta nahIM hai| jIvatattva, nitya dhruvarUpa hai aura puNyatattva kSaNika vikAra hai| puNya ke AdhAra se jIvatattva nahIM hai| jIvatattva aura puNyatattva bhinna-bhinna haiN| trikAlI jIvatattva, vaha puNya kA kAraNa nahIM hai| yadi trikAlI tattva, puNya kA kAraNa ho to puNya kA abhAva kabhI nahIM hogaa| puNyatattva svayaM jIva nahIM hai aura jIvatattva, vaha puNya nahIM hai| isa prakAra donoM tattvoM kA bhinna-bhinna svarUpa jAnanA caahie| caitanyadeva kA samyagdarzana pragaTa karane ke lie pahale dvAra ke rUpa meM arthAt nimittarUpa meM vyavahArarUpa meM nava tattva kI zraddhA hotI hai, tathApi paramArtha samyagdarzana to eka abheda tattva kI zraddhA se hI hotA hai, vyavahArazraddhA to vAradAna ke samAna hai; mUla vastu to andara meM alaga hai| puNyabhAva, vaha trikAlI AtmA nahIM hai| yadi puNyabhAva se AtmA kA pragaTa honA mAnA jAe to jIva aura puNyatattva alaga -alaga nahIM rahate aura trikAlI jIvatattva ko puNya kA kAraNa mAneM to bhI jIva aura puNyatattva alaga nahIM rhte| dayA, dAna, pUjA, bhakti, tIrthayAtrA, brahmacarya ityAdi zubhapariNAma haiM, vaha puNyatattva hai| yadi vaha puNyatattva, AtmA ho to AtmA se usakI bhinnatA nizcita nahIM ho sakatI aura nava tattva bhI nahIM rahate hai| jIva meM jIva hai aura puNya meM puNya hai; jIva meM puNya Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [99 nahIM, puNya meM jIva nahIM hai| isa prakAra pratyeka tattva kA apanA bhinna-bhinna lakSaNa hai| nava tattvoM kA aisA nirNaya karanA, vaha vyavahArasamyaktva hai| puNyatattva, vaha AtmA nahIM hai aura puNyatattva, vaha pApa bhI nahIM hai| dayA, dAna, pUjA, bhakti ityAdi ke bhAva, vaha puNyatattva hai, vaha koI pApa nahIM hai to una dayA-pUjAdi ke bhAva ko pApa manavAnevAle ko to nava tattva kI vyavahArazraddhA nahIM hai| antarasvabhAva kA nirNaya karane ke bIca meM nava tattva kI zraddhA kA vikalpa Aye binA nahIM rahatA hai| ajJAnI loga aisA mAnate aura manavAte haiM ki dharma se dhana, dhana se dharma hotA hai| vastutaH unheM jIva aura ajIva tattva kI zraddhA nahIM hai| dharma kA sambandha dhana ke sAtha nahIM, kintu caitanya ke sAtha hai| dhana to ajIvatattva hai| kyA usa ajIva se jIva ko dharma hotA hai? dhana se dharma to nahIM hotA, kintu dhana se puNya bhI nahIM hotaa| dhana to jar3atattva hai aura puNya to jIva kA manda kaSAyabhAva hai, yaha donoM bhinna haiN| aisA hone para bhI jo jIva, paise se dharma mAnatA hai athavA paise se puNya yA pApa mAnatA hai, use vyavahAra zraddhA bhI saccI nahIM hai| zrI AcAryadeva to AtmA kI paramArtha zraddhA karavAnA cAhate haiN| abhI nava tattva jaise haiM, vaise vikalpa se mAneM, parantu nava ke bhedarahita eka paramArtha AtmA ko zraddhA kA viSaya nahIM banAve, vahA~ taka samyaktva nahIM hotA hai| jinamandira meM bhagavAna ke samIpa hAtha jur3ate haiM, zarIra namatA hai athavA bhASA bolI jAtI hai, vaha jar3a kI kiyA hai; usa jar3a kI Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 100] [samyagdarzana : bhAga-3 kriyA ke kAraNa puNya nahIM hai aura puNya se dharma nahIM hai| zubhabhAva se puNya hai aura antara meM paramArthasvabhAva ke zraddhA-jJAna-cAritra se dharma hai| are! jaina kahalAne aura sAdhu nAma dharAnevAloM ko bhI abhI nava tattva ke bhAva kA bhI patA nahIM hotA; ata: vAstava meM unheM jaina nahIM khte| ___ puNya aura pApa, vaha vartamAna kSaNika vikArIdazA hai aura jIva to trikAlI tattva hai| jar3a se puNya-pApa nahIM haiM tathA trikAlI jIvatattva bhI puNya-pApa kA kAraNa nahIM hai| yadi trikAlI jIvatattva meM puNya-pApa ho to unakA kabhI abhAva nahIM ho sktaa| isa prakAra jIvatattva meM puNya nahIM hai tathA ajIvatattva meM bhI puNya nahIM hai; puNya svatantra hai, kSaNika vikArIdazA hai / yaha saba zuddhanaya kA viSaya nahIM, abhUtArthanaya kA viSaya hai - aisI nava tattva kI zraddhA, vaha vyavahArasamyaktva hai| dekho, abhI to dharma ke A~gana meM Ane para vyavahArazraddhA meM bhI itanA svIkAra A jAtA hai, phira eka zuddha AtmA ke sanmukha hokara anubhava karane se samyakpratItirUpa dharma pragaTa hotA hai| cauthA, pApa tattva hai| jagat to parajIva ke marane se athavA zarIra kI kriyA se pApa mAnatA hai parantu vaha vAstava meM pApa nahIM hai| pApa to jIva kA kaluSitabhAva hI hai| ajIva meM pApabhAva nahIM hai; pApabhAva to jIva kI kSaNika vikArI avasthA hai| jIva kI avasthA ko chor3akara kahIM bAhara meM to pApa rahatA hI nhiiN| puNya-pApa ityAdi tattva, kSaNika avasthA meM haiM arthAt vartamAna avasthAdRSTi se dekhane para yaha nava tattva vidyamAna haiM, inheM jAnanA caahie| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [101 koI kudevAdi ko mAnatA ho aura kuvyavahAra meM bhaTakatA ho, usase chUTane ke lie aura sacce vyavahAra meM Ane ke lie yaha nava tattva kI zraddhA kAma kI hai kintu nava tattva to bhedadRSTi hai; isalie inake lakSya se paramArtha samyaktva nahIM hotA hai| abhedadRSTi meM to akelA bhUtArtha AtmA hI hai, usakI pratIti hI paramArtha samyaktva hai| jise aisA samyagdarzana pragaTa karane ke lie caitanya ke antara meM DhalanA ho, use pahale aisI nava tattva kI vyavahArazraddhArUpa A~gana meM AnA pdd'egaa| jisane vAstava meM aisA mAnA hai ki puNya se paisA prApta hotA hai, usane puNya aura ajIva ko eka mAnA hai tathA paise se dharma honA mAnanevAle ne ajIva aura dharma arthAt saMvaratattva ko eka mAnA hai tathA puNya se dharma mAnanevAle ne bhI puNya aura saMvaratattva ko eka mAnA hai - yaha sabhI viparItamAnyatAe~ haiN| jise nava tattva kI ThIka -ThIka zraddhA bhI nahIM hai, usakA to A~gana bhI sApha nahIM hai aura use caitanya ke ghara meM praveza nahIM hotA hai arthAt samyagdarzana nahIM hotA hai; isalie nava tattvoM ko jyoM kA tyoM mAnanA caahie| yaha caitanya svabhAva ke darzana ke lie A~gana hai| . Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 102] [samyagdarzana : bhAga-3 AtmArthI kA pahalA kartavya - (3) nizcayasamyagdarzana kA mArga are! maiM kauna hU~ aura merA svarUpa kyA hai ? kisa kAraNa se mujhe yaha saMsAra bhramaNa hai aura kisa kAraNa se yaha bhramaNa miTegA? - aisI yathArtha vicAradazA bhI jIva ko jAgRta nahIM huI hai| aisI vicAradazA jAgRta ho, nirNaya kare aura phira AtmasvabhAva ke sanmukha hokara pratIti kare, taba samyagdarzana pragaTa hokara bhavabhramaNa kA abhAva hotA hai| jise AtmA kA kalyANa karanA ho, sukhI honA ho, dharma karanA ho athavA samyagdarzana pragaTa karanA ho, use kyA karanA cAhie? - yaha bAta yahA~ cala rahI hai| pahale to jIvAdi nava tattvoM ko bhinna-bhinna jyoM ke tyoM jAnanA caahie| ina nava tattvoM ke vicArarUpa bhAva, akhaNDa caitanya vastu meM jAne meM nimitta hote haiN| jaise, daravAje ke dvArA ghara ke andara AyA jAtA hai parantu daravAjA sAtha meM lekara andara nahIM AyA jAtA hai; isI prakAra andara ke caitanya ghara meM Ane ke lie nava tattva ke vicAra karanA, vaha daravAjA hai arthAt nimitta hai parantu una nava tattva ke vicAra ke zubharAga se kahIM abhedasvabhAva meM nahIM pahu~cA jA sakatA tathA pahale nava tattva ke jJAnarUpa A~gana meM Aye binA bhI abheda meM nahIM jAyA jA sktaa| ___ aho! ananta kAla meM aisA manuSyadeha prApta huA, usameM vicAra karanA cAhie ki merA kalyANa kaise ho? ananta kAla meM Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [103 kalyANa nahIM huA aura nigodAdi ananta bhavoM meM paribhramaNa kiyaa| aba, isa ananta kAla meM durlabha manuSyabhava prApta karake AtmA kA kalyANa kaise ho? usakI yaha bAta hai| jisa prakAra rAjA se milane jAne para pahale bIca meM dvArapAla AtA hai; isI prakAra isa caitanya mahArAja kI pratIti aura anubhava karane jAne para bIca meM nava tattva kI zraddhArUpa dvArapAla AtA hai| una nava tattvoM kA varNana cala rahA hai; usameM jIva, ajIva, puNya aura pApa - ina cAra tattvoM kA varNana A gayA hai| samyagdarzana kaise prApta ho? yaha usakI vidhi kahI jA rahI hai| yaha samyagdarzana kA upAya hai| AtmA, deha ityAdi paravastuoM se bhinna caitanyavastu hai, use vaisA hI mAnanA, samyakzraddhA kA mArga hai| ___jaise, kisI manuSya ke pAsa karor3a rupaye kI pU~jI ho aura use karor3o rupaye kI pU~jIvAlA mAne to vaha mAnanA saccA kahalAtA hai parantu karor3a rupaye kI pU~jIvAle ko hajAra rupaye kI pU~jIvAlA mAneM to usa manuSya sambandhI mAnyatA saccI nahIM khlaatii| karor3a rupaye kI pU~jI kA jJAna karane ke bAda, karor3a rupaye kI pU~jI apane ko kaise ho? yaha bAta to mithyA hai| isI prakAra AtmA ananta guNoM kA svAmI siddha bhagavAna jaisA hai, use vaise pUrNasvarUpa meM pahale vicAra meM lenA, vaha vyavahAra se jIvatattva kI saccI mAnyatA hai, usameM abhI vikalpa hai| caitanyatattva kI nirvikalpa zraddhA karane se pUrva vaisA vikalpa AtA hai, vikalpa se bhI svIkAra to pUrNa kA hI hai| AtmA ko siddha samAna pUrNa na mAnakara, kSaNika vikAravAlA Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 104] [samyagdarzana : bhAga-3 mAne, use to jIvatattva kI vyavahArazraddhA bhI nahIM hotii| jo vikalpa se bhI mana dvArA bhI paripUrNa jIvatattva ko nahIM jAnatA, use vikalpa tor3akara usake anubhavarUpa paramArthazraddhA to kaise hogI? nava tattva kI vyavahArazraddhA, vaha bhI puNya hai, dharma nahIM hai to phira bAhara kI kriyA meM to dharma hogA hI kaise? are! andara ke alaukika svAnubhava kA mArga lakSya meM to le! jisa prakAra makkhI kapha ko khAne jAtI hai to usakI cikanAhaTa meM cipaTa jAtI hai; isI prakAra ajJAnI jIva, anAdi se caitanya ko bhUlakara indriya-viSayoM kI ruci karake usameM hI tallIna ho jAtA hai parantu kiJcit nivRtti lekara, 'are ! maiM kauna hU~, yaha saMsAra paribhramaNa kaise miTe?' isa prakAra jIvAdi tattvoM kA vicAra nahIM krtaa| abhI nava tattva ke vicAra meM bhI rAga ke prakAra par3ate haiM kyoMki nava tattvoM kA vikalpa eka sAtha nahIM hotA, apitu krama -krama se hotA hai, isalie usameM rAgamizrita vicAra hai| pahale rAgamizrita vicAra se nava tattvoM kA nirNaya karanA, vaha vyavahArazraddhA hai, vaha bhI abhI vAstava meM dharma nahIM hai kintu dharma kA A~gana hai aura nava tattvoM ke vikalpa se rahita hokara eka abheda AtmA ko lakSya meM lenA, vaha nizcayazraddhA hai, vahI prathama dharma hai| jisa prakAra bahiyoM kA lekhA dekhe to pU~jI kA patA par3atA hai; isI prakAra satsamAgama se zAstra kA abhyAsa, zravaNa-manana kare to jIva kyA-ajIva kyA? - isakA patA par3atA hai| koI kahatA hai ki 'hamAre jIvita rahate to gharabAra, vyApAra -dhandhA ityAdi kA bahuta kAma hotA hai; isalie jIte-jI ina Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [105 sabase bhinna AtmA kI zraddhA nahIM ho sakatI, parantu maraNa ke kAla meM kucha kruuNgaa|' - vastutaH to aisA kahanevAle ko tattva kI ruci hI nahIM hai, AtmA ko samajhane kI darakAra hI nahIM hai| are bhAI! abhI bhI zarIra, paisA ityAdi samasta padArthoM se AtmA bhinna hI hai, AtmA para kA kucha nahIM kara sakatA, phira bhI maiM kartA hU~ - aisA mAnatA hai, vaha ajJAnI hai| yadi para se bhinna AtmA kI bAta abhI nahIM samajhatA aura samajhane kI ruci bhI nahIM karatA to maraNa ke kAla meM kisa prakAra karegA? ___maiM jIva hU~ aura zarIrAdi padArtha mujhase bhinna ajIva haiM; AtmA una zarIrAdika ke kArya nahIM karatA, itanI-sI bAta bhI jise nahIM a~catI, use jIva-ajIvatattva ke pRthakpane kA bhAna bhI nahIM hai| prazna - AtmA, vyavahAra se to paisA ityAdi prApta kara sakatA hai na? uttara - aisA nahIM hai| paisA jar3a hai, usa jar3a ke Ane-jAne kI avasthA, usake kAraNa hotI hai; AtmA, vyavahAra se bhI use prApta nahIM kara sktaa| AtmA unheM prApta kara sakatA hai - aisA mAnanA to vyavahArazraddhA bhI nahIM hai| isane paisA prApta kiyA, isane aisA kiyA aura yaha prApta kiyA' - aisA bolA jAtA hai parantu vaha kahIM vastusvarUpa nahIM hai| nava tattva kA vicAra kare to vastusvarUpa khyAla meM AtA hai aura bahuta-sI bhramaNAe~ miTa jAtI haiN| trilokanAtha sarvajJa paramAtmA, divyadhvani meM pharamAte haiM ki he jIva! tU dhIrajavAna ho, jarA zAnta ho; tujhe AtmA kA kalyANa karanA ho, dharma karanA ho to hama kahate haiM, tadanusAra jIva-ajIva Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 106] [samyagdarzana : bhAga-3 ko bhinna smjh| abheda caitanyasvabhAva kI nirvikalpa zraddhA karane ke lie prathama rAgamizrita vicAra se jIva-ajIva ko bhinna jAnanA, vaha vyavahArazraddhA hai| ___jIva aura ajIva - ye do tattva mUladravya haiM, ve trikAlI haiM aura zeSa sAtoM tattva, kSaNika avasthArUpa haiN| avasthA meM jo kSaNika puNya-pApa hote haiM, ve jIva ke trikAlI svabhAva meM se nahIM Aye haiM tathA jar3a kI kriyA se bhI nahIM hue haiN| jIvadravya meM se puNya AyA - aisA mAnane se jIva aura puNya tattva alaga-alaga nahIM rahate aura jar3a kI kriyA se puNya mAnane para ajIva aura puNyatattva alaga-alaga nahIM rhte| puNya to kSaNika avasthA se hotA hai aura jIvatattva trikAla hai; isa prakAra nava tattvoM ko jAne binA vyavahAra zraddhA bhI saccI nahIM hotii| trikAlI jIvadravya ke lakSya se puNya-pApa utpanna nahIM hote haiM aura paravastu ke kAraNa bhI puNya-pApa nahIM hote, apitu jIva kI eka samayamAtra kI avasthA meM arUpI zubhAzubha vikArIpariNAma hote haiM, vaha puNya-pApa hai| ___ aba, pA~cavA~ Asravatattva hai| pahale puNya-pApatattva kI alaga pahacAna karAyI thI aura phira Asravatattva kA varNana karate hue, puNya-pApa donoM ko Asrava meM DAla diyA hai| isalie puNya ThIka hai aura pApa ThIka nahIM hai, isa prakAra jo puNya-pApa meM antara mAnatA hai, use Asravatattva kI zraddhA nahIM hai| puNya aura pApa donoM vikAra haiM, Asrava haiN| puNya-pApa se rahita siddhasamAna sadA pada merA - aisA vicAranevAle ne vyavahAra se nava tattva ko svIkAra kiyA hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [107 jisa prakAra kisI ke pAsa se udhAra liyA ho, kintu abhI usakA udhAra cukA na pAyA ho, usase pahale to vaha udhAra pUrA-pUrA cukAnA hai - yaha svIkAra kare to vaha vyavahAra meM sAhUkAra huA hai aura jaba sArA udhAra cukA de, taba vAstavika sAhUkAra huA kahA jAtA hai| isI prakAra caitanyadravya kI akhaNDa nidhi siddha samAna hai, ananta guNoM kA bhaNDAra hai, usameM ekAgra hokara, usakA anubhava karanerUpa udhAra cukAne se pahale usakI vyavahArazraddhA karanA, vaha vyavahAra meM sAhUkAra hai arthAt vyavahArazraddhA hai aura phira akhaNDa caitanyadravya kI pratIti karake, usakA anubhava karanA, vaha paramArtha se sAhUkArI hai arthAt paramArthazraddhA hai| aise paripUrNa AtmasvabhAva kI zraddhA karane meM krama nahIM hotaa| pUrNa kI zraddhA ke pazcAt cAritra meM krama par3atA hai| jisane puNya aura pApa ina donoM tattvoM ko vikArarUpa se samAna nahIM jAnA, kintu puNya ThIka hai aura pApa ThIka nahIM hai - aisA bheda mAnA, usane Astravatattva ko nahIM jaanaa| jaise, tAlAba meM nadI kA pAnI bAhara se AtA hai; isI prakAra AtmA meM AsravabhAva kahIM bAhara kI kriyA se nahIM AtA, parantu paryAyadRSTi se jIva kI avasthA meM AsravabhAva, usa kSaNa naye utpanna hue haiN| Asrava, trikAla jIvadravya se nahIM huA tathA ajIvadravya se bhI nahIM huA hai| aho! jaba bahuta se logoM ko nava tattva kA bhI bhale prakAra se patA nahIM hai, taba unheM antarasvabhAva kI dRSTi kaise hogI? ve jIva to AtmA ke bhAna binA jaise janme the, vaise hI kauve aura kutte kI taraha avatAra pUrA karake, marakara cale jAte haiN| unhoMne jIvana meM Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 108] [samyagdarzana : bhAga-3 hita ke lie kucha apUrva nahIM kiyA hai| bAhara meM kudevAdi kI viparItamAnyatA chor3akara, yaha sarvajJadeva dvArA kathita nava tattvoM ko bhalIbhA~ti jAneM to bhI abhI dharma kI vyavahAra rIti meM AyA hai, abhI paramArtha dharma kI rIti to isase bhI alaga hai| ___chaThavA~, saMvaratattva hai| saMvara, AtmA kI nirmalaparyAya hai| zarIra ko saMkucita karake baiTha jAnA, vaha koI saMvara nahIM hai| caitanya meM ekAgratA se samyagdarzana hotA hai, vaha pahalA saMvara hai| koI yaha mAnatA hai ki puNya, kSayopazamabhAva hai aura usase saMvara hotA hai to yaha mAnyatA mithyA hai| karma ke udaya meM jur3ane se zubhavRtti kA utthAna hotA hai, vaha puNya hai; vaha puNya, kSayopazamabhAva nahIM hai, apitu udayabhAva hai| puNya hai, vaha Asrava hai, vRtti kA utthAna hai; yadi use udayabhAva nahIM kaheMge to kise kaheMge? kyA akele pApa ko hI udayabhAva kahanA hai ? puNya tathA pApa yaha donoM udayabhAva dharma ke kAraNa nahIM haiN| saMvara to puNya-pApa se rahita nirmalabhAva hai, vaha dharma hai| caitanyasvarUpa AtmA meM ekAgratA se hI saMvara hotA hai - aisA saMvarabhAva, AtmA meM pragaTa hone se pUrva usakI pratIti karanA, vaha vyavahArazraddhA hai| jise aisA saMvarabhAva pragaTa huA ho, vahI sacce guru hote haiM; jinheM aisA saMvarabhAva pragaTa nahIM huA ho, vaha saccA guru nahIM kahalAtA hai| isalie saMvaratattva kI pahacAna meM sacce guru kI pratIti bhI sAtha hI A jAtI hai| jinameM saMvarapanA pragaTa nahIM huA ho - aise ajJAniyoM kA gururUpa se Adara karanevAle jIva ko saMvaratattva kI zraddhA nahIM hai aura guru kI pahacAna bhI nahIM hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [109 ___ aho! eka samaya kA saMvara, vaha mukti pradAtA hai| aise saMvara ke badale jo jar3a kI kriyA meM aura puNya meM saMvara manavAte haiM, ve saba kudeva-kuguru haiN| ve kuguru, sacce dharma ke lUTanevAle Thaga haiM, unheM jo gururUpa meM mAnatA hai, vaha jIva, dharma ke lUTeroM kA poSaNa karatA hai; ataH use dharma nahIM ho sktaa| jo para se athavA puNya se saMvara honA nahIM manavAte, apitu AtmA ke zraddhA-jJAna-cAritra se saMvara manavAte haiM aura aisA saMvara jinakI AtmA meM pragaTa huA hai - aise guru ko hI gururUpa se mAneM, taba to guru kI athavA saMvaratattva kI zraddhA huI kahalAtI hai| abhI yaha saba to vyavahArazraddhA meM A jAtA hai| aho! jo samyaktva ke pipAsu hote haiM, ve antara meM vicAra karake isa jAti kA khyAla to jJAna meM karo! yaha AtmA kI andara kI kriyA hai, isake atirikta bAhara kI kriyA AtmA nahIM kara sktaa| pahale antara meM paramArthasvabhAva ke sanmukha hokara usakI zraddhA karanA, vaha pahalA saMvara hai aura phira cAritradazA pragaTa hone para vizeSa saMvara hotA hai| AtmA para kA kucha kara sakatA hai, puNya se saMvara/dharma hotA hai - aisA mAnanevAle kI to vyavahArazraddhA bhI saccI nahIM hai| jo aise jIvoM ko gururUpa se mAnakara Adara karatA hai, usa jIva ko AtmA ke hita kI kucha bhI darakAra nahIM hai| mithyAtva kA sevana to sabase bar3A pApa hai; zuddha caitanya kI zraddhA karake usameM sthira honA, vaha saMvara hai| jinhoMne svayaM aisA saMvara pragaTa kiyA ho aura aisA hI saMvara kA svarUpa batalAte hoM, ve hI sacce guru haiM / saMvarabhAva pragaTa Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 110] [samyagdarzana : bhAga-3 hone se pUrva saMvara kA jJAna honA caahie| isa prakAra samajhane se hI nava tattva kI zraddhA huI kahalAtI hai| isake atirikta jo puNya se dharma manavAnevAle kudeva-kuguru-kuzAstra ko mAnatA hai, use nava tattva kI zraddhA bhI nahIM hai; isalie use to vyavahAra dharma bhI pragaTa nahIM huA hai, use AtmA kA paramArtha dharma hotA hI nhiiN| aho! yaha nava tattva kI bAta samajhanA atyanta Avazyaka hai| antara meM nava tattva kA khyAla kare to AtmA meM prakAza ho jAtA hai aura mArga spaSTa ho jAtA hai| pUrva ke viparIta prakAroM ke sAtha isa bAta kA mela nahIM khA sakatA; ataH pUrva kI pakar3a chor3akara, pUrvAgraha tyAgakara, madhyastha hokara pAtratApUrvaka vicAra kare to antara meM yaha bAta baiTha jAtI hai| yaha bAta samajhe binA AtmA kA kalyANa athavA dharma nahIM ho sakatA hai| sarvajJa bhagavAna ke dvArA kathita nava tattvoM ko rAgamizrita vicAra se mAnane kI bhI jisameM yogyatA nahIM hai aura kuguruoM ke dvArA kathita tattvoM ko mAnatA hai, use abheda AtmA ke sanmukha hokara paramArtha zraddhA nahIM ho sktii| nava tattva kA vicAra karane para bheda par3ate haiM aura rAga hotA hai; isalie vaha vyavahAra zraddhA hai| nava tattvoM ke vicAra eka samaya meM nahIM Ate haiM kyoMki ve to aneka haiM, unameM eka tattva ke vikalpa ke samaya dUsare tattvoM kA vikalpa nahIM hai; isalie nava tattva ke lakSya se bheda aura krama par3atA hai parantu nirvikalpadazA nahIM hotii| bhUtArtha AtmA meM ekapanA hai, vaha eka samaya meM akhaNDarUpa se pratIti meM AtA hai aura usake lakSya se hI nirvikalpadazA hotI hai Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [111 parantu aisI nirvikalpadazA ke lie Atmasanmukha hone se pUrva nava tattva ke vicAra Aye binA nahIM rahate haiM / jo nava tattva ke krama - vicAra meM bhI jo nahIM AyA hai, use usa kramarUpa vicAroM ko chor3akara akrama AtmasvabhAva kI ekatA kI anubhUti nahIM hotI hai| I prathama, nava tattva kI zraddhA karake, una nava ke bhedoM kA vicAra chor3akara abheda cetanadravya kI pratIti karane se samyagdarzanarUpI saMvara dharma pragaTa hotA hai| saMvaratattva kI zraddhA meM sacce guru kaise hote haiM ? - unakI zraddhA bhI A jAtI hai / saMvaratattva ko dhAraNa karanevAle hI sacce guru haiM / jo puNya ko saMvaratattva mAnate haiM athavA deha kI kriyA ko saMvaratattva mAnate haiM, ve sacce guru nahIM haiN| isa prakAra saMvara ityAdi tattva ko aura sacce guru ko pahacAne taba to vyavahAra zraddhA hotI hai, vaha puNyabhAva hai aura usase viruddha kudeva - kuguru ko mAne athavA puNya ko saMvara mAne to usameM mithyAtva ke poSaNa kA pApabhAva hai, use dharma nahIM hotA / dekho, roTI chor3a dI, isalie mujhe upavAsa athavA saMvara huA hai - aisA mAnanevAle ko saMvaratattva ke svarUpa kA patA nahIM hai aura jisakI eka tattva meM bhUla hotI hai, usakI nava tattvoM meM bhUla hotI hai / siddhaparamAtmA ke samAna apane AtmasvabhAva kA zraddhA - jJAna karake usameM rAgarahita sthiratA, vaha saMvara- dharma hai - aise saMvara ityAdi nava tattva kI vikalparahita zraddhA, vaha vyavahAra zraddhA hai aura nava tattva ke vikalparahita hokara eka bhUtArtha svabhAvarUpa AtmA kI pratIti aura anubhava karanA, vaha vAstava meM samyagdarzana hai / vahI prathama dharma hai| nizcayasamyagdarzana kA yahI mArga hai / * Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 112] [samyagdarzana : bhAga-3 AtmArthI kA pahalA kartavya - (4) nava tattva kA jJAna, samyagdarzana kA vyavahAra jise samyaktva aura Atmahita kI vAstavika jijJAsA jAgRta huI hai, aise jIva ko saMsAra sambandhI viSaya-kaSAyoM kA tIvra rasa to pahale hI chUTa gayA hotA hai, taduparAnta samyagdarzana ke liye prayatna meM antara ke vyavahArarUpa se use sarvajJa dvArA kathita nava tattva kA vicAra hotA hai| jise AtmA kI zAnti aura hitarUpa kartavya karanA ho, use kyA karanA? - yaha bAta cala rahI hai| prathama to jIva-ajIva ityAdi nava tattvoM ko jyoM kA tyoM mAnanA caahie| nava tattvoM ko mAne binA, nava ke vikalpa kA abhAva hokara ekarUpa vastusvabhAva kI dRSTi nahIM hotI aura vastusvabhAva kI dRSTi hue binA zAnti athavA hita nahIM hotaa| ___nava tattva haiM, ve paryAyadRSTi se haiN| nava tattvoM meM anekatA hai, usa anekatA ke Azraya se eka svabhAva kI pratIti nahIM hotI tathA paryAyadRSTi meM anekatA hai; isa bAta ko jAne binA bhI ekarUpa svabhAva kI vastudRSTi nahIM hotii| nava tattva ke vikalpa se eka abheda AtmasvabhAva kA zraddhA-jJAna nahIM hotA, parantu eka abheda AtmasvabhAva ke sanmukha Dhalakara usakA zraddhA-jJAna karane se usameM nava tattvoM kA rAgarahita samyagjJAna A jAtA hai| samyagdRSTi tiryaJca ko bhale hI nava tattva kI bhASA nahIM AtI ho, parantu usake jJAna meM se nava tattva sambandhI viparItatA dUra ho gayI hai| __Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [113 pahale, rAga kI mandatA hokara jJAna ke kSayopazama meM nava tattva jaise haiM, vaisA jAnanA caahie| unheM jAne binA bheda kA niSedha karake abheda kA anubhava pragaTa nahIM ho sakatA hai| nava tattvoM meM jIvatattva aura ajIvatattva, ve trikAla haiM, ve mUladravya haiM aura zeSa sAta tattva, kSaNika avasthArUpa haiN| puNya aura pApa, usa kSaNika avasthA meM hote haiM, ve vikArI aMza haiM / jIva meM honevAle puNya-pApa, asrava tathA bandha - ye cAroM tattva, jIva kI avasthA kA svatantra vikAra haiM / vaha, trikAlI jIva ke Azraya se nahIM hai tathA ajIva ke kAraNa bhI nahIM hai| yadi trikAlI jIva ke Azraya se vikAra hotA ho, taba to jIvatattva aura puNyAdi tattva bhinna nahIM rahate aura yadi ajIva ke kAraNa vikAra hotA ho to ajIvatattva aura puNyAdika tattva bhinna nahIM rahate; isa prakAra nava tattva bhinna-bhinna nizcita nahIM hote; isalie nava tattvoM ko jyoM kA tyoM bhinna-bhinna pahacAnanA caahie| bhagavAna AtmA, ananta cetanazakti kA piNDa dhruva hai; zarIra Adi ajIva se bhinna hai - aise rAgasahita vicAra se nirNaya karane ko jIvatattva kA vyavahAra nirNaya kahA jAtA hai| isa jagat meM akelA jIvatattva hI nahIM, parantu jIva ke atirikta dUsare ajIvatattva bhI haiN| jIva meM usa ajIva kA abhAva hai parantu ajIvarUpa se to ve ajIvatattva bhUtArtha haiM tathA caitanyatattva kA lakSya chUTakara ajIva ke lakSya se kSaNika avasthA meM puNya-pApa, Asrava aura bandhatattva hotA hai| jo yaha mAnatA hai ki ajIvakarma ke kAraNa jIva ko vikAra hotA hai to vastutaH usane ajIva aura Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 114] [samyagdarzana : bhAga-3 AsravAdi tattvoM ko eka mAnA hai; isalie usane nava tattvoM ko svatantra nahIM jAnA hai; ataH use nava tattva kI vyavahArazraddhA bhI nahIM huI hai| ___nava tattvoM meM puNya, pApa aura Asrava - ye tIna kAraNa haiM aura bandha, unakA kArya hai| kudeva aura kuguru - ye bandhatattva ke nAyaka haiN| jo puNya se dharma manavAtA hai athavA AtmA, jar3a kA kucha kara sakatA hai - aisA manavAtA hai, vaha kuguru haiN| aise kuguruoM ko puNya, pApa, Asrava aura bandhatattva ke rUpa meM svIkAra karake, unakA Adara chor3anevAle ne hI bandhatattva ko mAnA kahA jAtA hai| kuguru, una puNya, pApa, Asrava aura bandhatattva ke kartA haiM; isalie unheM una puNya, pApa, Asrava aura bandhatattva meM jAnanA caahie| jo jIva, vikAra meM dharma manavAnevAle kuguruoM ko satya mAnatA hai, unakA Adara karatA hai, usane Asrava Adi tattvoM ko saMvara-nirjarArUpa mAna liyA hai| vastutaH usane nava tattvoM ko nahIM jAnA hai| samyagdarzana to eka caitanyatattva ke avalambana se hI hotA hai| zuddha caitanyadravya kI pratIti karake usake Azraya se, ekAgratA se hI saMvara-nirjarA hote haiN| puNya, udayabhAva hai, usa udayabhAva se saMvara-nirjarA nahIM hone para bhI jo puNya ko kSayopazamabhAva mAnatA hai aura use saMvara-nirjarA kA kAraNa mAnatA hai to isa mAnyatA meM viparItazraddhA hai aura viparItazraddhA ananta saMsAra kA kAraNa hai| prazna - thor3I-sI bhUla kI itanI bar3I sajA? uttara - caitanyasvabhAva ko vikAra se lAbha mAnanA - yaha choTI-sI bhUla nahIM hai, apitu mahAbhayaGkara aparAdha hai| usameM Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] bhagavAna aura deva-guru kA mahA anAdara hai / mithyAmAnyatA dvArA ananta guNa ke piNDa caitanya kI hatyA karake vikAra se lAbha mAnatA hai, vaha mahA-aparAdhI hai; mithyAtva hI mahApApa hai / jisa prakAra pratIdina karor3oM rupaye kI AmadanIvAle bar3e rAjA kA ikalautA putra ho aura prAta:kAla rAjagaddI para baiThane kI taiyArI huI ho, usa kSaNa koI usakA sira kATa de to vaha kitanA bar3A aparAdha hai ? isI prakAra caitanya rAjA ananta guNa kI sampadA kA svAmI hai, usameM se nirmaladazA pragaTa ho - aisA usakA svabhAva hai| usa caitanya rAjA kI nirmalAnanda prajA/paryAya pragaTa hone ke kAla meM, use vikAra se lAbha mAnakara nirmala prajA ko arthAt nirmala pariNati ko viparIta mAnyatA se hatyA kara de, vaha caitanya kA mahA-aparAdhI hai| usa caitanyatattva ke virodha ke phala meM mahAduHkharUpa narakanigodadazA prApta hotI hai / aise duHkha se chUTane kA upAya kaise karanA ? yaha vidhi yahA~ santa karuNApUrvaka samajhAte haiM / [ 115 I nava tattva meM sAtavA~, nirjarAtattva hai / antara meM Atmatattva ke avalambana se nirmalatA kI vRddhi ho, azuddhatA kA abhAva ho aura karma kA khiranA ho - usakA nAma nirjarA hai| isake atirikta deha kI kriyA meM athavA puNya meM vAstava meM nirjarA nahIM hai / saMvara -nirjarA, vaha dharma hai, mokSa kA kAraNa hai; vaha AtmA ke Azraya se hI pragaTa hotI hai| isa prakAra nirjarAtattva ko nahIM jAnakara, puNya se nirjarA honA mAne athavA jar3a kI kriyA se yA roTI nahIM khAne se nirjarA honA mAne to use vyavahAra se bhI nava tattva kA patA nahIM hai; use satya vicAra kA udaya bhI nahIM hai / nirjarA to zuddhatA hai aura puNya azuddhatA hai / azuddhatA se Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 116] [samyagdarzana : bhAga-3 zuddhatA nahIM hotI, phira bhI jo azuddhatA se zuddhatA honA arthAt puNya se nirjarA honA mAnatA hai, usane nirjarA ityAdi tattvoM ko nahIM jAnA hai| nava tattva ke vikalparahita caitanyadravya ke bhAnasahita ekAgratA bar3hane para zuddhatA bar3hatI hai, azuddhatA miTatI hai tathA karma khirate haiM, vaha nirjarA hai| jise aisA nirjarAtattva pragaTa huA ho, unheM guru kahate haiN| saMvara-nirjarA - yaha donoM AtmA kI nirmalaparyAyeM haiM, dharma hai| saMvara-nirjarA, vaha mokSa kA sAdhana hai| aise saMvara-nirjarA ke phala meM jinheM pUrNa paramAtmadazA pragaTa huI hai, ve deva haiM aura vaha saMvara-nirjarArUpa sAdhakadazA jinheM vartatI hai, ve guru haiM tathA vaha saMvara-nirjarArUpa nirmalabhAva, svayaM dharma hai| isa prakAra nava tattva kI aura deva-guru-dharma kI pahacAna karanA, vaha vyavahArazraddhA hai| ___'tapa se nirjarA hotI hai' - aisA zAstra meM AtA hai, vahA~ loga AhAra chor3anA, vaha tapa hai aura usase nirjarA huI, bAhya dRSTi se aisA mAna lete haiN| vastutaH unheM to tapa kyA hai aura nirjarA kyA hai ? isakA bhI bhAna nahIM hai| tapa se nirjarA hotI hai, yaha bAta satya hai parantu usa tapa kA svarUpa kyA hai ? bAhyakriyA se nirjarA nahIM hotI, parantu antara meM caitanyasvarUpa kA bhAna karake, usameM ekAgra hone se sahaja hI icchA kA nirodha ho jAtA hai, vaha tapa hai aura usa tapa se nirjarA hotI hai| samyakpa se caitanya kA pratapana honA, vaha tapa hai| jise caitanya kA bhAna nahIM hai, use vAstavika tapa nahIM hotaa| jo puNya se athavA zarIra kI kriyA se saMvara-nirjarA mAnatA hai, use to, nauveM greveyaka jAnevAle mithyAdRSTi jIva ko jaisI nava tattva kI Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [117 vyavahArazraddhA ananta bAra hotI hai, vaisI vyavahArazraddhA kA bhI ThikAnA nahIM hai| jo puNya ko kSayopazamabhAva mAnatA hai aura use dharma kA kAraNa mAnatA hai, usane puNyatattva aura dharmatattva ko nahIM jAnA hai aura use dharma bhI nahIM hotA hai| __AtmA meM zuddhi kI vRddhi hue binA apane-Apa sthiti pUrNa hokara, phala dekara karmoM kA khira jAnA savipAka nirjarA hai| vaha nirjarA to sabhI jIvoM ko pratikSaNa hotI hai, vaha kahIM dharma kA kAraNa nahIM hai tathA AtmA ke bhAna binA brahmacarya, dayA ityAdi ke zubhabhAva se kiJcit akAmanirjarA hotI hai, vaha bhI dharma meM nahIM ginI jAtI hai; apitu nava tattva kA bhAna karake eka svabhAva ke Azraya se AtmA meM zuddhatA kI vRddhi, azuddhatA kI hAni aura karmoM kA khiranA, vaha sakAmanirjarA hai, jo ki mokSa kA kAraNa hai| ___ AThavA~, bandhatattva hai| vikAramAtra meM jIva kA ba~dha jAnA arthAt aTaka jAnA, vaha bandhatattva hai| jIva ko kisI para ke kAraNa bandhana nahIM hotA, parantu apanI paryAya, vikArabhAva meM ruka gayI hai, vahI bandhana hai| puNya-pApa ke bhAvoM se AtmA mukta nahIM hotA, apitu ba~dhatA hai; isalie ve puNya-pApa, bandhatattva kA kAraNa haiM; isake badale puNya ko dharma kA sAdhana athavA use acchA mAnanevAlA, bandha ityAdi tattvoM kA svarUpa nahIM samajhA hai| dayA, pUjAdi zubhabhAva athavA hiMsA, corI Adi azubhabhAva - ye saba vikAra haiM; inake dvArA AtmA chUTatA nahIM hai, apitu ba~dhatA hai| ___puNya aura pApa - ye donoM bhAva malinabhAva haiM, bandhanabhAva haiN| abhI puNya kareMge to bhaviSya meM anukUla sAmagrI prApta hogI aura Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 118] [ samyagdarzana : bhAga - 3 acchI sAmagrI hogI to dharma hogA - aisA jisane mAnA hai, usane vAstava meM puNya ko bandhatattva meM nahIM jAnA hai| vastutaH to puNyabhAva alaga vastu hai aura ajIva sAmagrI alaga svatantra vastu hai / puNya aura bAhya sAmagrI ko mAtra nimitta - naimittika sambandha hai / jo isa nimitta-naimittika sambandha se inkAra karatA hai, use bhI puNyatattva kI vyavahAra zraddhA nahIM hai / jIva ko bAhya anukUla sAmagrI se dharma karanA acchA lagatA hai kintu vastutaH isa mAnyatA meM bhI jIva aura ajIva kI ekatvabuddhi hai| pahale bhinna-bhinna nava tattvoM ko jAne binA abheda AtmA kI pratIti nahIM hotI aura usa pratIti ke binA dharma nahIM ho sakatA hai| trikAlI jIvatattva ke kAraNa bandha nahIM hotA tathA ajIvatattva ke kAraNa bhI jIva ko bandha nahIM hotA / bandhatattva usa trikAlI jIvatattva se bhinna hai tathA ajIva se bhI bhinna hai / bhAvabandha to para ke lakSya se honevAlI kSaNika vikArIvRtti hai, vaha bandhatattva trikAlI nahIM hai, apitu kSaNika hai / AtmasvabhAva ko cUkakara jo mithyAtvabhAva hotA hai use, tathA AtmabhAna ke pazcAt bhI jo rAgAdibhAva hote haiM, unheM bandhatattva jAne aura kutattvoM ke kahanevAle kudeva-kuguruoM ko bhI bandhatattva meM jAne, taba bandhatattva ko jAnA kahA jAtA hai| zrI arihanta bhagavAna ke dvArA kathita ina nava tattvoM ko jo nahIM jAnatA aura kutattvoM ko mAnatA hai, usane vAstava meM arihanta bhagavAna ko nahIM pahacAnA hai aura vaha arihanta bhagavAna kA bhakta nahIM hai| Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [119 he bhAI! yadi tU yaha kahatA ho ki maiM arihanta kA bhakta hU~, maiM arihanta prabhu kA dAsa hU~, to zrI arihantadeva dvArA kathita nava tattvoM ko to bhalIbhA~ti jAna aura unase viruddha kahanevAle kudeva-kuguru kA sevana chor3a! bhagavAna ne jisa prakAra kahA, tadnusAra nava tattvoM ko vyavahAra se bhI tU nahIM jAne to tUne arihanta bhagavAna ko nahIM mAnA hai aura tU arihanta bhagavAna kA bhakta, vyavahAra se bhI nahIM hai| vyavahAra se bhI arihanta prabhu kA bhakta vaha kahalAtA hai ki jo unake dvArA kathita nava tattvoM ko jAne aura usase viruddha kahanevAle anya ko mAne hI nhiiN| dekho, nava tattva ko jAnane meM bhI anekatA kA arthAt bheda kA lakSya hai| usa bheda ke lakSya meM ruke, taba taka vyavahArazraddhA hai parantu paramArthazraddhA nahIM hai| jaba usa anekatA ke bheda kA lakSya chor3akara, abheda svabhAva kI ekatA ke Azraya se anubhava kare, taba paramArtha samyagdarzana hotA hai aura tabhI jIva arihantadeva kA vAstavika bhakta arthAt jinendra kA laghunandana kahalAtA hai| jIva svayaM bandhanabhAva meM aTakatA hai to usameM ajIva kA nimittapanA hai| yadi akele caitanya meM jIva ke nimitta binA bhI bandhana hotA ho, taba to vaha bandhana, jIva kA svabhAva hI ho jaaegaa| akele caitanya meM svabhAva se bandhana nahIM hotA, parantu caitanya kI upekSA karake ajIva ke lakSya meM aTakane para bandhanabhAva hotA hai| avasthA meM kSaNika bandhatattva hai| isa prakAra use jAnanA caahie| ___are! bahuta se jIva to bAhara kI dhamAla meM hI samaya ga~vA dete haiM parantu antara meM tattva samajhane kI darakAra nahIM karate aura samajhane Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 120] [samyagdarzana : bhAga-3 ke lie nivRtti lekara satsamAgama bhI nahIM krte| inheM manuSyabhava prApta karane kA kyA lAbha hai ? are bhagavAna ! ananta kAla meM sat sunane kA aura samajhane kA avasara AyA hai; isalie AtmA kI darakAra karake samajha re samajha! abhI nahIM, kintu bAda meM karU~gA' - aisA vAyadA karane meM rUkegA to sat samajhane kA avakAza calA jAegA aura phira ananta kAla meM bhI aisA avasara prApta honA kaThina hai| santoM kA aisA yoga prApta hone para bhI yadi unake satsamAgama meM sat kI prApti kA mArga nahIM prApta kiyA to tujhe kyA lAbha? are! lakSmI tilaka karane Ave, taba mu~ha dhone nahIM jAyA jaataa| isI prakAra yaha sat samajhane kA aura caitanyalakSmI prApta karane kA avasara AyA hai; apUrva kalyANa prApta karane kA avasara AyA hai| isa avasara meM bAda meM karU~gA, bAda meM karU~gA' - aisA nahIM hotaa| yadi isa kAla meM darakAra karake sat ko nahIM samajhegA to punaH aisA avasara kaba prApta hogA? isalie prathama, AtmA kA pipAsu hokara tattvanirNaya kA udyama kara! ____ nava tattvoM meM se jIva-ajIva, puNya-pApa, Asrava-saMvara, nirjarA aura bandha - ina ATha tattvoM kA varNana ho gayA hai| ___ aba nauMvA~, mokSatattva hai| ananta jJAna aura Anandamaya AtmA kI pUrNa zuddhadazA pragaTa honA mokSatattva hai| jo aise mokSatattva ko pahacAnatA hai, vaha sarvajJadeva ko pahacAnatA hai; isalie vaha kudevAdi ko nahIM maantaa| jo kudevAdi ko mAnatA hai, usane mokSatattva ko nahIM jAnA hai| mokSa to AtmA kI pUrNa nirmala rAgarahita dazA hai| usa mokSatattva ko jAnane para arihanta aura siddha bhagavAna kI bhI pratIti hotI hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [121 abhI to arihanta bhagavAna, ajIva vANI ke rajakaNoM kA grahaNa karate haiM aura phira sAmanevAle jIva kI yogyatAnusAra una rajakaNoM ko chor3ate haiM - isa prakAra jo kevalI bhagavAna ko ajIva kA grahaNa-tyAga mAnatA hai, usane arihanta ko nahIM pahacAnA hai| jisane arihanta kA svarUpa nahIM jAnA hai, usane mokSatattva ko bhI nahIM jAnA hai; mokSa ke upAya ko bhI nahIM jAnA hai| vastutaH usane nava tattvoM ko hI nahIM jAnA hai aura nava tattvoM ko jAne binA dharma nahIM hotA hai| pratyeka AtmA kA svabhAva zaktirUpa se ananta kevalajJAna -darzana-sukha aura vIrya se paripUrNa hai| usakA bhAna karake usameM ekAgratApUrvaka jinhoMne ananta jJAna-darzana-sukha aura vIryarUpa ananta catuSTaya pragaTa kiyA hai, ve deva haiM aura unheM hI mokSatattva pragaTa huA hai| aisI muktadazA pragaTa hone ke pazcAt jIva kA punaH kabhI avatAra nahIM hotaa| ajJAnI jIva, AtmA ke rAgarahita svabhAva ko nahIM jAnate aura mandakaSAyarUpa zubharAga ko hI dharma mAna lete haiN| usa zubharAga ke phala meM svarga kA bhava ho, vahA~ rahane kI bahuta lambI sthiti hone se ajJAnI use hI mokSa mAna lete haiM tathA usa svarga meM se punaH dUsarA avatAra hotA hai; isa kAraNa ajJAnI jIva, mokSa hone para bhI avatAra honA mAna lete haiN| jIva kI mukti hone ke pazcAt punaH avatAra honA mAnanevAle mokSatattva ko nahIM jAnate haiM kintu bandhatattva ko hI mokSarUpa mAna lete haiN| avatAra kA kAraNa to bandhana hai, usa bandhana kA eka bAra sarvathA nAza ho jAne para phira se avatAra nahIM hotA hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 122] [samyagdarzana : bhAga-3 AtmA kI pUrNa cidAnandadazA ho gayI, isakA nAma mokSadazA hai| vaha mokSadazA hone para phira se avatAra arthAt saMsAra paribhramaNa nahIM hotaa| vaha mukta hue paramAtmA kisI ko jagat kA kArya karane ke lie nahIM bhejate tathA jagat ke jIvoM ko du:khI dekhakara athavA bhaktoM kA uddhAra karane ke lie svayaM bhI saMsAra meM avatAra dhAraNa nahIM karate, kyoMki unheM rAgAdi bhAvoM kA abhAva hai| jagat ke jIvoM ko duHkhI dekhakara bhagavAna avatAra dhAraNa karate haiM - aisA mAnanevAlA bhagavAna arthAt muktAtmA ko rAgI aura para kA kartA mAnatA hai; usane muktAtmA ko nahIM pahacAnA hai| punarbhavarahita mokSatattva ko prApta zrI siddha aura arihanta paramAtmA, ve deva haiM; jo unheM nahIM pahacAnatA, use to saccA puNya bhI nahIM hai| akSaya avinAzI caitanyasvabhAva kI pUrNAnandadazA, vaha mokSatattva hai| usa dazA ko prApta karane ke pazcAt jIva ko kisI kI sevA karanA zeSa nahIM rhtaa| pUrNa jJAna-Ananda dazA ko prApta arihanta paramAtmA, zarIrasahita hone para bhI vItarAga haiN| unheM pUrNa jJAna-Ananda hotA hai; unheM zarIra meM roga nahIM hotA, davA nahIM hotI, kSudhA nahIM lagatI; AhAra nahIM hotA, tathA ve kisI ko vandana nahIM karate aura unakA zarIra sphaTika ke samAna svaccha paramaudArika ho jAtA hai; ve AkAza meM pA~ca hajAra dhanuSa Upara vicaraNa karate haiN| jo aise arahanta paramAtmA ko nahIM mAnatA, usane to mokSatattva ko vyavahAra se bhI nahIM jAnA hai| zrI kevalI bhagavAna ko ananta jJAna aura ananta Ananda Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [ 123 pragaTa huA hai, vahA~ cAra ghAtikarma to kSaya hue haiM aura cAra aghAtikarma zeSa rahe haiM parantu ve jalI huI rassI ke samAna haiN| jisa prakAra jalI huI rassI bA~dhane ke kAma nahIM AtI; usI prakAra avazeSa cAra ghAtikarma haiM, usase kahIM arihanta bhagavAna ko kSudhA athavA rAgAdi nahIM hote - aise arihanta bhagavAna jIvanmukta haiM aura phira ve paramAtmA, zarIrarahita ho jAte haiM, ve siddha haiM / jinheM unakI pahacAna hotI hai, use vyavahAra se nava tattva kI zraddhA huI kahI jAtI hai| nava tattva meM mokSatattva kI zraddhA karane se, usameM arihanta aura siddha kI zraddhA bhI A jAtI hai| isa prakAra jIva- ajIva, puNya-pApa, Asrava - saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa - aise nava tattva abhUtArthanaya se arthAt vyavahAranaya se vidyamAna haiN| tAtparya yaha hai ki paryAyadRSTi se dekhane para ve nava tattva vidyamAna haiN| una nava tattvoM ko jAne binA caitanyatattva kI pratIti kI sIr3hiyoM para nahIM jAyA jA sktaa| yadi nava tattva ke vikalpa meM hI ruka jAe to bhI abheda caitanya kA anubhava nahIM hotaa| abheda caitanyasvabhAva ke anubhava ke samaya nava tattva ke vikalpa nahIM hote; isalie trikAlI caitanyasvabhAva kI dRSTi se dekhane para ve nava tattva abhUtArtha haiM, avidyamAna haiM / trikAlI tattva meM nava tattva ke vikalpa rahA hI kareM - aisA usakA svarUpa nahIM hai / bhUtArthasvabhAva kI dRSTi se to eka caitanyamUrti AtmA hI prakAzamAna hai - aise caitanya meM ekatA pragaTa ho, vaha samyagdarzana hai| dekho! prathama, abheda ke lakSya kI ora Dhalane para nava tattva ke vikalpa Ate avazya haiM parantu jaba taka una nava tattva ke vikalpa Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124] [ samyagdarzana : bhAga - 3 kI ora hI jhukAva rahA kare, taba taka samyagdarzana nahIM hotaa| nava tattva ke bheda kA avalambana chor3akara, abheda caitanya kI tarapha Dhalakara svAnubhUtipUrvaka pratIti pragaTa karanA, vaha niyama se samyagdarzana hai| www.vitragvani.com nava tattva bhinna-bhinna haiM, unameM anekatA hai / usa anekatA kA lakSya, rAga kA kAraNa hai; isIlie ise niyama se samyagdarzana nahIM kahA hai / una nava tattvoM meM ekapanA pragaTa karanevAlA zuddhanaya hai| usa zuddhanaya se ekarUpa AtmA kA anubhava karanA hI niyama se samyagdarzana hai / 'bhUtArthanaya se nava tattvoM meM ekapanA pragaTa karanA' isakA artha yaha hai ki nava tattvoM ke bheda kA lakSya chor3akara bhUtArthanaya se ekarUpa AtmA ko lakSya meM lenA / bhUtArthanaya meM nava tattva dikhAI nahIM dete, apitu ekarUpa jJAyaka AtmA hI dikhAI detA hai| nava tattvoM ke sanmukha dekhakara ekarUpa jJAyakasvabhAva meM ekapanA nahIM hotA; nava tattvoM ke samakSa dekhane se to rAga kI utpatti hotI hai| nava tattvoM ke bheda kA lakSya chor3akara abheda caitanya ko zuddhanaya se jAnane para, nava tattvoM meM ekapanA pragaTa kiyA kahA jAtA hai| -- bhedarUpa nava tattvoM ko jyoM kA tyoM jAnA, vahA~ taka to A~gana AyA hai| usa A~gana meM Ane ke pazcAt aba vahA~ se Age bar3hakara caitanyaghara meM jAne kI aura zuddhasvabhAva kI pratIti tathA anubhava karane kI yaha bAta hai / tAtparya yaha hai ki anAdi kA mithyAtva miTakara apUrva samyagdarzana kisa prakAra pragaTa ho ? usakI yaha bAta hai| yahIM se dharma kI prathama zuruAta hotI hai| nava tattva to abhUtArthanaya Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [125 se hI vidyamAna haiN| bhUtArthanaya se abhedasvabhAva meM ekapanA pragaTa karane para ve nava tattva abhUtArtha haiN| maiM jJAyaka caitanya hU~ - aise antara meM vidyamAna svabhAva ke Azraya kI dRSTi se eka AtmA kA anubhava hotA hai| zuddhanaya se aisA anubhava hone para anAdi kA mithyAtva miTakara, apUrva samyagdarzana pragaTa hotA hai aura dharma kI zuruAta hotI hai| prazna - nava tattvoM ko abhUtArtha kahA, kintu usameM to jIva tattva bhI A gayA; isalie jIvatattva ko bhI abhUtArtha kahA - yaha kisa prakAra? uttara - zuddha jIvatattva hai, vaha to bhUtArtha hai parantu 'maiM jIva hU~' - aisA jIva sambandhI vikalpa utpanna ho, vaha abhUtArtha hai| usa vikalpa ke dvArA jIva ko svabhAva kA anubhava nahIM ho sakatA; isalie maiM jIva hU~ - aise jIva rAgamizrita vikalpa ko athavA jIva ke vyavahAra bhedoM kA jIvatattva ke rUpa meM varNana karake unheM yahA~ abhUtArtha kahA hai - aisA samajhanA caahie| ____nava tattvoM meM anekatA hai, unake vicAra meM aneka samaya lagate haiM; eka samaya meM eka sAtha nava tattva ke vicAra nahIM hote| una nava tattvoM ke lakSya se rAga kI utpatti hotI hai aura antara meM caitanya kI ekatA kA anubhava eka samaya meM hotA hai| prathama, abheda caitanyasvabhAva meM antarmukha hokara zraddhA se caitanya meM ekapanA pragaTa karanA, vaha apUrva samyagdarzana hai| vyavahAranaya hai, vaha to nava tattva ke bheda se AtmA kA anekapanA pragaTa karatA hai| usa anekapanA pragaTa karanevAle naya se caitanya kA ekapanA/ekatva prApta nahIM hotA aura caitanya ke Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 126] [samyagdarzana : bhAga-3 ekapane kI prApti ke binA rAgarahita Ananda kA anubhava nahIM rahatA, samyagdarzana pragaTa nahIM hotaa| bhUtArthanaya nava tattva ke vikalparahita caitanya kA ekapanA pragaTa karanevAlA hai, usake Azraya se hI samyagdarzana hotA hai| nava tattvoM kI zraddhA, vaha caitanya kA ekapanA pragaTa nahIM karatI aura usake Azraya se samyagdarzana nahIM hotaa| nava tattva kI zraddhA ko samyagdarzana ke vyavahArarUpa meM sthApita kiyA jAtA hai kintu usake dvArA abheda svabhAva meM ekatA nahIM hotii| abhedasvabhAva ke Azraya se hI AtmA kA ekapanA prApta hotA hai| abhedasvabhAva ke Azraya se AtmA meM ekapanA prApta karanA hI paramArtha samyagdarzana hai aura vaha prathama dharma hai|. ahA! digambara santoM kI vANI... ahA! digambara santoM kI vANI paJcama kAla ke atyanta apratibuddha zrotAoM se kahatI hai ki bhAI! AtmAnubhUti prApta karane ke lie abhI se zuruAta kara de| samayasAra kI 38 vIM gAthA kI TIkA meM kahA hai ki virakta guru se nirantara samajhAye jAne para, darzana-jJAna-cAritrasvarUpa pariNata hokara jo samyak prakAra se eka AtmArAma huA hai, vaha zrotA / ziSya kahatA hai ki koI bhI paradravya, paramANumAtra bhI mujharUpa bhAsita nahIM hotA, jo mujhe bhAvakarUpa tathA jJeyarUpa hokara phira se moha utpanna kare, kyoMki nijarasa se hI moha ko mUla se ukhAr3akara, phira se aMkurita na ho - aisA nAza karake, mahAna jJAnaprakAza mujhe pragaTa huA hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [127 AtmArthI kA pahalA kartavya - (5) bhUtArthasvabhAva ke Azraya se hI samyagdarzana Atmahita ke pipAsu ko AtmA kA vAstavika svarUpa zodhane ke lie nava tattvoM ko bhalIbhA~ti jAnanA caahie| usameM apane hita-ahita ke kAraNoM kA vibhAjana karake, jisake Azraya se apanA hita pragaTa ho - aise zuddhAtmasvabhAva ke sanmukha antara meM jhukanA hI samyagdarzana kI aphara vidhi hai| nava tattva kA yathArtha varNana jainadarzana ke atirikta anyatra kahIM nahIM hai| ina nava tattvoM kI pahacAna karanA, vaha jainadarzana kI zraddhA kA vyavahAra hai| nava tattva kI pahacAna na ho, taba taka ekarUpa AtmA kI zraddhA nahIM hotI aura yadi nava tattva kI pRthak-pRthak zraddhA ke rAga kI ruci meM aTaka jAe to bhI eka AtmA kI zraddhA arthAt samyagdarzana nahIM hotA hai| nava tattva ko jAnA kaba kahA jAe? jaba jIva ko jIva jAne, usameM dUsare ko nahIM milAe~ arthAt jIva, zarIra kI kriyA karatA hai - aisA nahIM maaneN| ajIva ko ajIva jAne / zarIra ajIva hai| jIva ke kAraNa usa ajIva kA astitva nahIM mAne aura usa ajIva kI kriyA ko jIva kI nahIM maaneN| ___ puNya ko puNyarUpa meM jAneM, puNya se dharma nahIM mAneM tathA jar3a kI kriyA se puNya nahIM mAneM; pApa ko pAparUpa jAneM, vaha pApa bAhya kriyA se hotA hai - aisA nahIM maane| Asrava ko AsravarUpa jAneM, puNya aura pApa donoM Asrava haiM, unheM saMvara kA kAraNa nahIM mAneM pApa burA hai, puNya bhalA hai - aisA bheda paramArtha se nahIM maane| ___Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 128] [samyagdarzana : bhAga-3 saMvaratattva ko saMvararUpa jaaneN| saMvara vaha dharma hai, puNya se athavA zarIra kI kriyA se saMvara nahIM hotA, apitu AtmasvabhAva kI zraddhA-jJAna aura sthiratA se hI saMvara hotA hai| nirjarA arthAt zuddhatA kI vRddhi aura azuddhatA kA nAza; use nirjarA smjhe| vaha nirjarA bAhya kriyAkANDa se nahIM hotI, kintu AtmA meM ekAgratA se hotI hai| __ bandhatattva ko bandharUpa jaane| vikAra meM AtmA kI paryAya kA aTakanA, vaha bhAvabandha hai / vAstava meM karma, AtmA ko bA~dhate haiM athavA paribhramaNa karAte haiM - aisA nahIM mAneM, kintu jIva apane vikArabhAva se ba~dhA hai aura isI kAraNa paribhramaNa kara rahA hai - aisA smjhe| ___ AtmA kI atyanta nirmaladazA, vaha mokSa hai - aisA jaaneN| isa prakAra jAneM, taba nava tattvoM ko jAnA huA kahA jAtA hai| yaha nava tattva abhUtArthanaya kA viSaya hai| avasthAdRSTi meM nau bheda haiM, usakI pratIti karanA, vaha vyavahArazraddhA hai| usase dharma kI utpatti nahIM hotI, kintu puNya kI utpatti hotI hai| ina nava tattva kI pahacAna meM sacce deva-guru-zAstra tathA mithyA deva-guru-zAstra kI pahacAna bhI A jAtI hai| ina nava tattvoM kA jAnapanA bhI paramArtha samyagdarzana nahIM hai| nava tattva ko jAnane ke pazcAt samyagdarzana kaba hotA hai ? yaha bAta AcAryadeva isa gAthA meM kahate haiN| ina nava tattvoM meM ekapanA pragaTa karanevAle bhUtArthanaya se zuddhanayarUpa sthApita AtmA kI anubhUti, jisakA lakSaNa AtmakhyAti hai, usakI prApti hotI hai; yaha paramArtha samyagdarzana kI Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [129 vidhi hai| vyavahArazraddhA meM nava tattva kI prasiddhi hai parantu paramArthazraddhA meM to akele bhagavAna AtmA kI hI prasiddhi hai| nava tattva ke vikalpa se pAra hokara, ekarUpa jJAyakamUrti kA anubhava karanevAle ne bhUtArthanaya se nava tattvoM ko jAnA huA kahA jAtA hai aura vahI niyama se samyagdarzana hai| aisA samyagdarzana pragaTa kiye binA, kisI bhI prakAra se jIva ke bhavabhramaNa kA anta nahIM A sakatA hai| ___ jIva aura ajIva, ye mUla tattva haiM aura zeSa sAta tattva inake nimitta se utpanna huI paryAyeM haiM; isa prakAra kula nava tattva haiM, ve abhUtArthanaya se haiN| bhUtArthanaya se unameM ekapanA pragaTa karane se hI arthAt zuddha ekarUpa AtmA ko lakSya meM lene se hI samyagdarzana hotA hai| nava tattvoM ko samyagdarzana kA viSaya kahanA, vaha vyavahAra kA kathana hai| vAstava meM samyagdarzana kA viSaya bhedarUpa nahIM, kintu abhedarUpa jJAyaka AtmA hI hai| mokSazAstra meM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam - aisA kahA hai| vahA~ bhI vAstava meM nau kA lakSya chor3akara, eka caitanyatattva ke sanmukha Dhalane para hI saccA tattvazraddhAna kahalAtA hai| akhaNDa caitanya vastu kA Azraya karane para bhUtArthanaya se ekapanA prApta hotA hai| jisameM nimitta kI apekSA nahIM hai aura bheda kA vikalpa nahIM hai - aise trikAla zuddhasvabhAva ke sanmukha jhukakara anubhava karane se caitanya kA ekapanA prApta hotA hai aura usa anubhava meM bhagavAna AtmA kI prasiddhi hotI hai, vaha samyagdarzana hai| isake atirikta deva-guru ityAdi nimitta ke Azraya se to samyagdarzana nahIM hotA; dayA, pUjAdi ke bhAvarUpa puNya se bhI samyagdarzana nahIM hotA aura nava tattva kI vyavahAra zraddhA se bhI Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 130] [ samyagdarzana : bhAga - 3 samyagdarzana nahIM hotA / nava tattvoM kA bhalIbhA~ti vicAra bhI abhI to puNya hai| jar3a-zarIra kI kriyA se AtmA ko dharma hotA hai - aise mAnanevAle ko to jIva - ajIvatattva kI bhinnatA kI zraddhA bhI nahIM hai athavA 'zubhabhAva se puNya huA, vaha aba AtmA ko samyagdarzana prApta karane meM madada karegA' - aisI samasta mAnyatAe~ mithyA haiM / aisI mAnyatAvAle ko to nava tattva meM se puNyatattva kA bhI patA nahIM hai, use to zuddha AtmA kA anubhava hI nahIM hotA hai / pahale to satsamAgama meM zravaNa-manana karake nava tattvoM ko jAneM, tatpazcAt usameM bhUtArthanaya se ekapanA prApta kara sakeM, taba samyagdarzana hotA hai| bheda ke lakSya se nava tattva kI bhinna-bhinna zraddhA karane meM anekapanA hai, vaha paramArtha samyagdarzana nahIM hai| nava tattva vyavahAranaya kA viSaya hai, usa vyavahAranaya ke Azraya se samyagdarzana nahIM hotA; isa prakAra lakSya meM lekara jisane nava tattva kA jJAna karane meM bhI caitanya kI ruci kI hai, use phira nava tattva ke vikalparahita hokara abheda AtmA kI pratIti karane se nizcayasamyagdarzana hotA hai| aisA nizcayasamyagdarzana cauthe guNasthAna se hI hotA hai aura vahIM se apUrva Atmadharma kA prArambha hotA hai| aise nizcayasamyagdarzana ke binA cauthA guNasthAna athavA dharma kI zuruAta nahIM hotI hai| yaha saba samajhane ke lie satsamAgama se abhyAsa karanA caahie| pahale saMsAra kI tIvra lolupatA ko ghaTAkara satsamAgama kA samaya lekara AtmasvabhAva kA zravaNa - manana aura ruci kiye binA antaronmukha kisa prakAra hogA ? prathama, nava tattva kA nirNaya kiyA, usameM bhI jIva to A hI Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [131 jAtA hai parantu usameM vikalpasahita thA; isalie vaha jIvatattva abhUtArthanaya kA viSaya thA aura yahA~ samyagdarzana prApta karane ke lie bhUtArthanaya se vikalparahita hokara eka abheda AtmA kI zraddhA karane kI bAta hai| bhUtArthanaya ke avalambana se zuddha AtmA ko lakSya meM lene ke atirikta vyavahAranaya ke Alambana meM caitanya kA ekapanA pragaTa karane kI sAmarthya nahIM hai| abhUtArthanaya se dekhane para nava tattva dikhate haiM parantu bhUtArthanaya se to eka AtmA hI zuddhajJAyakarUpa prakAzavAna hai| zuddhanaya se sthApita eka AtmA kI hI anubhUti, vaha samyagdarzana hai| yadyapi anubhUti to jJAna kI sva-sanmukha paryAya hai parantu usa anubhUti ke sAtha samyagdarzana niyama se hotA hai; isalie yahA~ anubhUti ko hI samyagdarzana kaha diyA hai| vyavahAra meM nava tattva the, unake lakSaNa jIva-ajIva Adi nava the aura isa zuddhanaya ke viSaya meM ekarUpa AtmA hI hai; usameM nava kI prasiddhi nahIM, kintu caitanya kA ekapanA hI prasiddha hai - aise zuddha AtmA kI anubhUti kA lakSaNa AtmakhyAti hai| isa anubhUti meM vikalpa kI prasiddhi nahIM, kintu AtmA kI prasiddhi hai| jIva-ajIva ke nimitta-naimittika sambandha ko lakSya meM lekara dekhane se nava tattva haiM avazya; unheM vyavahAranaya sthApita karatA hai parantu bhUtArthanaya/zuddhanaya to eka abheda AtmA ko hI sthApita karatA hai| jIva-ajIva ke nimitta-naimittika sambandha para bhI vaha lakSya nahIM krtaa| AtmA trikAla ekarUpa siddhasamAna mUrti hai - aise AtmA kI zraddhA karanA, vaha paramArtha samyagdarzana hai, usameM bhagavAna AtmA kI prasiddhi hotI hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 132] [ samyagdarzana : bhAga - 3 yadyapi deva-guru-zAstra kI ora ke lakSya se AtmA kI prasiddhi nahIM hotI, tathApi jise deva - guru-zAstra kI pahacAna meM bhI viparItatA ho, vaha to samyagdarzana se atyanta dUra hai| abhI sacce deva - zAstra - guru kI bhI jise pahacAna nahIM hai, nava tattva kI zraddhA kA bhI patA nahIM hai, use to vyavahAra zraddhA bhI saccI nahIM hai, usakI to yahA~ bAta nahIM hai parantu koI jIva, nava tattva ko jAnane meM hI ruka jAe aura nava kA lakSya chor3akara eka Atmasanmukha na ho to use bhI samyagdarzana nahIM hotA hai / nava tattva kI zraddhA bIca meM AtI hai, use vyavahArazraddhA kaba kahate haiM ? yadi nava ke vikalpa kA Azraya chor3akara, bhUtArtha ke Azraya se AtmA kI khyAti kare, AtmA kI prasiddhi kare, AtmA kI anubhUti kare to nava tattva kI zraddhA ko vyavahArazraddhA kahate haiN| abheda AtmA kI zraddhA karake, paramArtha zraddhA pragaTa kare to nava tattva kI zraddhA para vyavahArazraddhA kA upacAra AtA hai; varanA nizcaya ke binA vyavahAra kaisA ? nizcayarahita vyavahAra ko to vyavahArAbhAsa kahate haiN| zrI AcAryadeva ne isa TIkA kA nAma AtmakhyAti rakhA hai / AtmakhyAti arthAt AtmA kI prasiddhi / ekarUpa zuddha AtmA kI prasiddhi karanA, anubhUti karanA, vaha isa TIkA kA mukhya prayojana hai| isa grantha meM nava tattva kA varNana AyegA avazya, parantu usameM mukhyatA to ekarUpa zuddha AtmA kI hI batalAnA hai| isa prakAra AcAryadeva ke kathana meM zuddha AtmA kI mukhyatA hai; isalie zrotAoM ko bhI antara meM ekarUpa zuddha AtmA ko lakSya meM pakar3ane kI mukhyatA rakhakara zravaNa karanA caahie| bIca meM vikalpa aura bheda kA varNana Ave to bhI usakI mukhyatA karake nahIM aTakate hue Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] zuddha AtmA ko hI mukhya karake lakSya meM lenA caahie| nava tattva ko jAnane kA prayojana to AtmasvabhAva ke sanmukha honA hI hai / [ 133 nava tattva meM jIva ko vAstava meM kaba mAnA kahalAye ? nava ke bheda kI sanmukhatA chor3akara ekarUpa jIvasvabhAva ke sanmukha Dhale to jIva ko mAnA kahalAye / Asrava - bandhatattva ko kaba mAnA kahalAye ? jaba unake abhAvarUpa AtmasvabhAva ko mAne to Asrava bandha ko mAnA kahalAye / saMvara-nirjarA-mokSatattva ko kaba mAnA kahalAye ? jaba svabhAvasanmukha Dhalakara AMzika saMvara- nirjarA pragaTa kare to saMvarAdi ko mAnA kahalAye / isa prakAra nava tattva ko jAnakara, yadi abheda AtmA kI ora Dhale to hI nava tattva ko vAstava meM jAnA kahA jAtA hai / yadi abheda AtmA kI tarapha nahIM Dhale aura nava tattvoM ke vikalpa meM hI aTaka jAe to nava tattva ko vAstava meM jAnA - aisA nahIM kahA jAtA / nava tattva ke vikalpa bhI abheda AtmA ke anubhava meM kAma nahIM aate| pahale nava tattva sambandhI vikalpa hote haiM parantu abheda AtmA kA anubhava karane para ve vikalpa miTa jAte haiM, nava tattva kA jJAna raha jAtA hai parantu ekarUpa AtmA ke anubhava ke samaya nava tattva ke vikalpa nahIM hote haiN| jaba aisA anubhava pragaTa ho, taba cauthA guNasthAna arthAt dharma kI pahalI sIr3hI kahalAtA hai / isake atirikta bAhya kriyA se athavA puNya se dharma kI zuruAta nahIM hotI / yahA~ bAhya kriyA kI to bAta hI nahIM hai / antara meM nava tattva kA vicAra karanA bhI abhedasvarUpa ke antara anubhava meM Dhalane ke lie kAma nahIM aataa| abheda AtmA meM DhalanA, vaha nava tattva ke Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 134] [samyagdarzana : bhAga-3 jAnane kA prayojana hai; isalie yadi vikalpa tor3akara AtmA meM ekAgra ho to nava tattva ko jAnA kahA jAtA hai| bandhatattva ko jAnA kaba kahA jAtA hai ? jaba usase pRthak ho tb| yaha bandha hai, yaha bandha hai' - isa prakAra raTA kare, parantu yadi bandhana se pRthak nahIM ho to vAstava meM bandha ko jAnA nahIM kahA jaataa| isI prakAra nava tattva ko jAnanA kaba kahA jAtA hai ? yadi nava tattva ke sanmukha hI dekhA kare to nava tattva kA yathArtha jJAna nahIM hotA aura AtmA kA jJAna bhI nahIM hotaa| yadi AtmasvabhAva ke sanmukha jhuke to hI nava tattvoM kA yathArtha jJAna huA kahA jAtA hai kyoMki AtmA kI ora DhalanevAle jJAna meM hI sva-para ko jAnane kI sAmarthya hotI hai| ajIva kI ora dekhate rahane se ajIva kA saccA jJAna nahIM hotA, parantu jIva aura ajIva bhinna haiM - aisA samajhakara abheda caitanyamUrti zuddha AtmA kI ora Dhalane se sva-para prakAzaka jJAna khilatA hai| vaha jJAna ajIvAdi ko bhI jAnatA hai| jJAna to AtmA kA hai; jJAna kahIM nava tattvoM ke vikalpa kA nahIM hai, vikalpa se to jJAna bhinna hai| jJAna to AtmA kA hone para bhI yadi vaha jJAna AtmA kI ora Dhalakara AtmA ke sAtha ekatA nahIM kare aura rAga ke sAtha ekatA kare to vaha jJAna sva-para ko yathArtha nahIM jAna sakatA arthAt vaha mithyAjJAna hai, adharma hai| rAga ke Azraya binA jJAyaka kA anubhava karane ko AtmakhyAti kahate haiM aura vaha samyagdarzana hai, vahA~ se dharma kA prArambha hotA hai| yahA~ dRSTi meM paripUrNa AtmA kA svIkAra huA hai, A~zika vItarAgatA Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] bhI huI hai aura abhI pUrNa vItarAgatA pragaTa karane kA kAma zeSa hai, vaha zraddhA ke bala se alpa kAla meM pUrA kara legA / [135 cauthe guNasthAna meM samyak AtmabhAna hone para dRSTi meM pUrA svarUpa A gayA hai; isIlie zraddhA se to kRtakRtyatA ho gayI hai parantu abhI AtmA ko kevalajJAnarUpa vikAsa nahIM huA hai, vItarAgapanA nahIM huA hai| maiM trikAla -caitanyasvarUpa jIvadravya hU~, ajIvatattva mujhase bhinna haiM aura dUsare sAtoM tattva haiM, ve kSaNika haiM; isa prakAra dharmI ko bhI nava tattva ke bheda kA vikalpa AtA hai parantu dharmI ko usa vikalpa meM ekatAbuddhi nahIM hai; isalie vikalpa kI mukhyatA nahIM hai kintu abheda caitanya kI hI mukhyatA hai aura AtmA meM ekAgra hokara vItarAga hone para vaise vikalpa hote hI nahIM haiN| dekho, yaha AtmakalyANa ke lie apUrva bAta hai / yaha koI dUsaroM ke lie nahIM, kintu mere lie hI hai - aisA sulaTA hokara svayaM apane Upara ghaTita na kare to usa jIva ko samajhane kI darakAra nahIM hai aura use AtmA kI yaha bAta antara meM samajha meM nahIM AyegI / isalie AtmArthI jIvoM ko antara meM apane AtmA ke sAtha isa bAta kA milAna karanA cAhie / aho ! isa gAthA meM bhagavAna kahate haiM ki bhUyattheNa abhigadA... nava tattvoM ko bhUtArtha se jAnanA, vaha samyagdarzana hai| vAstava meM bhUtArthanaya ke viSaya meM nava tattva haiM hI nahIM; nava tattva to abhUtArthanaya kA viSaya hai| bhUtArthanaya kA viSaya to akelA jJAyaka AtmA hI hai| jo eka zuddha jJAyaka kI ora jhukA, use nava tattva kA jJAna yathArtha ho gyaa| eka caitanyatattva ko bhUtArtha se jAnane se Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 136] [samyagdarzana : bhAga-3 samyagdarzana hotA hai - yaha samyagdarzana kA niyama kahA hai| nava tattva ke vikalpa, ve koI niyama se samyagdarzana nahIM haiN| ve vikalpa hoM, taba samyagdarzana ho bhI athavA na bhI ho; isalie vahA~ samyagdarzana hone kA niyama nahIM khaa| jabaki jahA~ bhUtArthasvabhAva kA Azraya hotA hai, vahA~ to samyagdarzana niyama se hotA hI hai; isalie vahA~ samyagdarzana kA niyama kahA hai| aba, jo nava tattva kahe haiM, unameM paryAyarUpa sAta tattvoMrUpa eka jIva aura dUsarA ajIva - ina donoM kA svatantra pariNamana batalAte haiN| jIva aura ajIva to trikAlI tattva haiM, unakI avasthA meM jIva kI yogyatA aura ajIva kA nimittapanA - aise nimitta -naimittika sambandha se puNya-pApa ityAdi sAta tattva hote haiM / vahA~ vikArI hone yogya aura vikAra karanevAlA - yaha donoM puNya haiM tathA yaha donoM pApa haiM; unameM eka jIva hai aura dUsarA ajIva hai| tAtparya yaha hai ki vikArI hone yogya jIva hai aura vikAra karanevAlA ajIva hai| jIva ke vikAra meM ajIva nimitta hai; isalie yahA~ ajIva ko vikAra karanevAlA kahA hai - aisA samajhanA caahie| jIva svayaM hI vikArI hone yogya hai; koI dUsarA use balajorI se vikAra karAtA hai - aisA nahIM hai| jIva sarvathA kUTastha athavA sarvathA zuddha nahIM hai parantu puNya-pAparUpa vikArI hone kI yogyatA usakI avasthA meM hai aura usa yogyatA meM ajIva nimitta hai| ajIva ko vikAra karanevAlA kahA, isakA artha yaha hai ki vaha nimitta hai - aisA samajhanA caahie| jIva kI yogyatA hai aura ajIva nimitta hai / jaba jIva meM apanI yogyatA se hI vikAra hotA hai, taba nimittarUpa meM ajIva ko vikAra karAnevAlA kahate haiM parantu Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [137 yadi jIva meM vikAra kI yogyatA na ho to ajIva use vikAra nahIM kraataa| jIva kI yogyatA se vikAra hotA hai, vaha jIvapuNya-pApa hai aura usameM nimitta ajIva hai, vaha ajIvapuNya-pApa hai; isa prakAra jIva aura ajIva donoM kA svatantra pariNamana hai| isI taraha sAtoM tattvoM meM eka jIva aura dUsarA ajIva hai - aise do-do prakAra yahA~ leNge| __jIva aura ajIva ye do to svatantra trikAlI tattva haiM aura ina donoM kI avasthA meM sAta tattvarUpa pariNamana kisa prakAra hai ? - vaha batalAte haiN| dekho, yaha saba bhI abhI to nava tattva kI vyavahArazraddhA hai| puNya aura pApa, donoM vikAra haiN| vikArI hone kA jIva kA trikAlIsvabhAva nahIM hai parantu avasthA kI yogyatA hai aura usameM ajIva nimitta hai| jIva meM puNya-pApa hote haiM, yadi ve ajIva ke nimitta binA hI hote hoM to vaha jIva kA svabhAva hI ho jAegA aura kabhI miTegA hI nhiiN| isI prakAra yadi nimitta ke kAraNa vikAra hotA ho to jIva kI vartamAna avasthA kI yogyatA svatantra nahIM rahegI aura jIva usa vikAra kA abhAva nahIM kara sakegA; isalie yahA~ upAdAna-nimitta donoM kI eka sAtha pahacAna karAte haiN| jaise, kama-jyAdA pAnI ke saMyogarUpa nimitta ke binA akele ATe meM yaha roTI kA ATA, yaha pUr3I kA ATA athavA yaha bhAkharI kA ATA hai' - aise bheda nahIM pdd'te| vahA~ ATe kI vaisI yogyatA hai aura usameM pAnI kA nimitta bhI hai| isI prakAra caitanya bhagavAna Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 138] [samyagdarzana : bhAga-3 AnandamUrti ekarUpa hai, usameM para-saMyoga arthAt karma ke nimitta ke binA akele svayaM se hI puNya-pApa ityAdi sAta bheda nahIM pdd'te| una sAta tattvoM kI yogyatA to jIva meM svayaM meM hI hai parantu usameM ajIva kA nimitta bhI hai; ajIva kI apekSA binA akele jIvatattva meM sAta prakAra nahIM pdd'te| jIva ne apanI yogyatA se puNyapariNAma kiyA hai, vaha jIvapuNya hai aura usameM jo karma nimitta hai, vaha ajIvapuNya hai; donoM meM apanI-apanI svatantra yogyatA hai| ajIva meM jo puNya hotA hai, vaha jIva ke kAraNa nahIM hotA aura jIva meM jo puNyabhAva hotA hai, vaha ajIva ke kAraNa nahIM hotaa| vartamAna eka samaya meM donoM eka sAtha haiM, usameM jIva kI yogyatA aura ajIva kA nimitta - aisA nimitta-naimittika sambandha hai| sarvajJa bhagavAna dvArA kathita ina nava tattvoM ko samajhe to sthUla viparItamAnyatAoM kA to abhAva ho hI jAtA hai| nava tattva ko mAnanevAlA jIva, Izvara ko kartA nahIM mAnatA; vastu ko sarvathA kUTastha athavA kSaNika nahIM maantaa| nava tattva ko mAne to jIva kA pariNamana bhI mAnegA; isalie jIva ko kUTastha nahIM mAna sakatA tathA ajIva ko bhI kUTastha nahIM mAna sktaa| jagat meM bhinna-bhinna aneka jIva-ajIva dravya mAne, eka dravya meM aneka guNa mAne, unakA pariNamana mAne, usameM vikAra mAne aura use abhAva karane kA upAya hai - aisA jAneM, tabhI nava tattva ko mAne kahA jA sakate haiN| jo nava tattva ko mAnatA hai, vaha jagat meM eka kUTastha sarvavyApI brahma hI hai - aisA nahIM mAna sktaa| samyagdarzana pragaTa karane kI taiyArIvAle jIva ko prathama, nava tattva kI aisI zraddhArUpa A~gana AtA hai| yahA~ zrI AcAryadeva ne sAtoM tattvoM meM jIva kI yogyatA kI Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [139 bAta kahI hai| jIva kI vartamAna paryAya kI yogyatA se hI puNya hotA hai| puNya ke asaMkhya prakAra haiM, usameM bhagavAna ke darzana ke samaya amuka prakAra kA zubhabhAva hotA hai; zAstra zravaNa ke samaya amuka jAti kA zubhabhAva hotA hai aura dayA-dAna ityAdi meM amuka prakAra kA zubhabhAva hotA hai - aisA kyoM? kyA nimitta ke kAraNa vaise prakAra par3ate haiM ? to kahate haiM ki nahIM; usa-usa samaya kI jIva kI vikArI hone kI yogyatA hI usa prakAra kI hai| itanA svIkAra karanevAle ko to abhI paryAyadRSTi se arthAt vyavahAradRSTi se athavA abhUtArthadRSTi se jIva ko tathA puNyAdi tattva ko svIkAra kiyA kahA jAtA hai; paramArtha meM to yaha nava tattva ke vikalpa bhI nahIM haiN| mithyAtva tathA hiMsAdi bhAva, vaha pApatattva hai, usameM bhI pAparUpa hone yogya aura pApa karanevAlA - yaha donoM jIva aura ajIva haiM arthAt pApabhAva hotA hai, usameM jIva kI yogyatA hai aura ajIva nimitta hai| puNya aura pApa donoM vikAra haiM, isalie 'vikArI hone kI yogyatA' meM hI puNya aura pApa donoM le liye haiN| nimitta ke binA ve nahIM hote aura nimitta ke kAraNa bhI nahIM hote| jIva kI yogyatA se hI hote haiM aura ajIva nimitta haiM / 'yogyatA' kahane para usameM yaha sabhI nyAya A jAte haiN| ___ yadyapi samyagdRSTi jIva, vikAra ko apanA svarUpa nahIM mAnate; phira bhI unako vikAra hotA hai, vahA~ cAritramohanIya karma ke udaya ke kAraNa samyagdRSTi ko vikAra hotA hai - aisA nahIM hai parantu usa bhUmikA meM rahanevAle jIva ke pariNAma meM hI puNya athavA pApa hone kI usa prakAra kI yogyatA hai, usameM ajIva karma to nimittamAtra hai| mithyAtva ke pApa meM, mithyAtvakarma kA udaya nimitta hai parantu Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 140] [samyagdarzana : bhAga-3 jisa jIva ko mithyAtva kA pApa huA, vahA~ usa jIva kI paryAya meM hI vaisI yogyatA hai / yadyapi mithyAtvakarma ke kAraNa, mithyAtva nahIM huA hai, tathApi mithyAtvAdi bhAva meM ajIva karma nimitta na ho - aisA bhI nahIM hotA hai| akele (jIva) tattva meM para kI apekSA binA vikAra nahIM hotA hai| yadi akele (jIva) tattva meM paralakSya ke binA vikAra hotA ho, taba to vaha vikAra, svabhAva hI ho jaaegaa| yahA~ jIva ko apanI yogyatA meM rAgAdi bar3hate-ghaTate haiM arthAt puNya-pApa ityAdi kI hInAdhikatA hotI hai to usake nimittarUpa sAmane ajIva meM bhI hInAdhikatA mAnanI pdd'egii| vaha hInAdhikatA aneka dravya ke binA nahIM ho sakatI hai; isalie pudgala meM saMyoga -viyoga, skandha ityAdi mAnanA pdd'egaa| jaise, yahA~ jIva ke upAdAna kI yogyatA meM aneka prakAra par3ate haiM; usI prakAra sAmane nimittarUpa ajIvakarma meM bhI aneka prakAra par3ate haiN| aisA hone para bhI koI dravya kisI dravya kA zatru to hai hI nhiiN| ajIvakarma, zatru hokara jIva ko jabaradastI vikAra karAtA hai - aisA nahIM hai| ajIva ko vikAra karanevAlA kahA hai, vaha nimittarUpa kahA hai| yaha gAthA bahuta sarasa hai, nava tattva samajhakara bhUtArthasvabhAva ke Azraya se samyagdarzana pragaTa karane kI adbhuta bAta isa gAthA meM AcAryadeva ne kI hai| use samajhakara antaraGga meM manana karane yogya hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana : bhAga-3] www.vitragvani.com [141 AtmArthI kA pahalA kartavya (6) nava tattva kA svarUpa aura jIva- ajIva ke pariNamana kI svatantratA mAtra nava tattva ke vicAra se samyagdarzana nahIM ho jAtA parantu abheda svarUpa ke anubhava meM nahIM pahu~ca sakA vahA~ bIca meM abheda ke lakSya se nava tattvoM kA vicAra Aye binA nahIM rahatA / nava ke vikalpa se bhinna par3akara eka AtmA kA anubhava karanA, vaha samyak zraddhA kA lakSaNa hai / I yaha dharma kI bAta calatI hai / sabase pahalA dharma, samyagdarzana hai| vaha samyagdarzana kaise ho ? usakI bAta isa terahavIM gAthA meM hai / jise AtmA kA dharma karanA hai, use prathama nava tattvoM kA pRthak -pRthak jJAna karanA caahie| ye nava tattva paryAyagata haiM / trikAlI svabhAva kI dRSTi meM nava prakAra ke bheda nahIM haiM; isalie svabhAva ke anubhavarUpa Ananda ke samaya to nava tattvoM kA lakSya chUTa jAtA hai parantu sarva prathama jo nava tattvoM ko pRthak-pRthak nahIM samajhatA, use eka abheda AtmA kI zraddhA aura anubhava nahIM ho sktaa| nava tattva ko vyavahAra se jaisA hai, vaisA jAnakara una nava meM se eka abheda caitanyatattva kI antardRSTi va pratIti zuddhanaya se karanA, vaha nizcayasamyagdarzana hai aura vahI sacce dharma kI zuruAta hai| yaha bAta samajhe binA ajJAnI jIva, bAhya kriyAkANDa ke lakSya se rAga kI mandatA se puNya bA~dhakara cAra gatiyoM meM paribhramaNa karate haiM parantu AtmA kA kalyANa kyA hai ? yaha bAta unheM nahIM sUjhatI aura unheM dharma bhI nahIM hotaa| Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 142] [samyagdarzana : bhAga-3 AtmA trikAlI caitanyavastu hai, vaha jIva hai aura zarIrAdi acetana vastue~ haiM, ve ajIva haiM / jIvatattva to trikAla caitanyamaya hai, usakI avasthA meM ajIva ke lakSya se vikAra hotA hai, vaha vAstava meM jIvatattva nahIM hai, phira bhI usakI avasthA meM puNya-pApa ke vikAra hone kI yogyatA jIva kI apanI hai| dayA, pUjA ityAdi bhAva, vaha zubharAga haiM, puNya hai; usa vikArarUpa hone kI yogyatA jIva kI apanI avasthA meM hai aura usameM nimittarUpa ajIva paramANuoM meM bhI puNyakarmarUpa hone kI svatantra yogyatA hai| puNya ke asaMkhya prakAra haiM, usameM jIva apanI jaisI bhUmikA ho, vaise pariNAmarUpa pariNamatA hai| puNya ke asaMkhyAta prakAroM meM se kisI samaya dayA kA vikalpa hotA hai, kisI samaya brahmacarya kA vikalpa hotA hai, kisI samaya dAna kA athavA pUjA-bhakti -svAdhyAya kA vikalpa hotA hai, kisI samaya nava tattva ke vicAra kA sUkSma vikalpa hotA hai - aisI usa-usa bhUmikA ke pariNAma kI hI yogyatA hai| jaba apanI eka paryAya ke kAraNa bhI dUsarI paryAya nahIM hotI to phira nimitta se AtmA kA bhAva ho - yaha bAta to kahA~ rahI? puNya kI taraha hiMsA, kuTilatA ityAdi pApapariNAma hoM, unameM bhI usa-usa kSaNa kI, usa jIva kI avasthA meM vaisI hI ulaTI yogyatA hai arthAt jIva, vikArI hone yogya hai aura pudgalakarma usameM nimitta hai; isalie use vikAra karAnevAlA kahate haiN| jIva aura ajIva donoM padArthoM kI avasthA apanI-apanI svatantra yogyatA se hI hotI hai| koI eka dUsare ke kartA nahIM haiM parantu Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [143 puNya-pApa ityAdi jIva kI vikArI paryAya haiM; isalie usameM nimitta kA bhI jJAna karAte haiN| akele jIvatattva meM apanI hI apekSA se sAta bheda nahIM par3ate haiN| eka tattva meM sAta avasthA ke prakAra par3ane para usameM nimitta kI apekSA AtI hai| AtmA kI avasthA meM puNya-pApa hone meM jIva kI yogyatA hai aura ajIva usameM nimitta hai, usa nimitta ko bhI puNya-pApa kahA jAtA hai| ____ pA~cavA~, Asravatattva hai| usa Asravatattva ke bhI asaMkhya prakAra haiN| usa AsravarUpa hone kI jIva kI yogyatA hai| yahA~ 'yogyatA' kahakara AcAryadeva ne jIva ke pariNAma kI svatantratA batalAI hai| jo jIva ke pariNAma kI svatantratA nizcita na kare, usameM trikAlI svayaM-siddha svatantra vastu kI zraddhA karake, samyagdarzana pragaTa karane kI yogyatA nahIM ho sktii| jIva kI avasthA meM jo AsravabhAva hotA hai, vaha jIva Asrava hai aura usameM nimittarUpa ajIvakarma, vaha ajIvaAsrava hai| yadi vikArI Asrava ko hI jIvatattva meM leM to vaha jIva, vikAra meM hI aTaka jAegA aura use dharma nahIM hogaa|avsthaa meM vaha vikAra apane aparAdha se hotA hai - yadi aisA nahIM jAneM to usa vikAra ke abhAva kA prasaGga kaise banegA? jIva kI avasthA meM jaise pariNAma kI yogyatA hotI hai, vaisA Asrava Adi bhAva hotA hai - aisA AcAryadeva ne kahA hai| tAtparya yaha hai ki zarIrAdi bAhya kI kriyA se Asrava hotA hai, yaha bAta ur3A dI hai| jIva-ajIva kI paryAya kI itanI svatantratA svIkAra kareM, taba nava tattva ko vyavahAra se svIkAra kiyA kahA jAtA hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 144] [samyagdarzana : bhAga-3 jIva ke jisa vikArIbhAva ke nimitta se jar3akarmoM kA AnA hotA hai, usa bhAva ko Asrava kahate haiM, vaha jIva Asrava hai| eka samayamAtra kA Asrava, jIva kI yogyatA se hotA hai - aisA nizcita kiyA, usameM usa samaya kartRtva-bhoktRtva ityAdi guNa kI vaisI hI yogyatA hai - aisA bhI A jAtA hai| jJAna ko vaisA hI jAnane kI yogyatA hai; cAritra meM usI prakAra ke pariNamana kI yogyatA hai; isalie para ke samakSa dekhanA nahIM rahatA, kintu apanI yogyatA ke samakSa dekhanA rhaa| yadi pratyeka samaya kI svatantratA nizcita kare to para ke Azraya kI mithyAbuddhi chUTa jAe tathA eka samaya kI paryAya kI yogyatA jitanA merA svarUpa nahIM hai - aisA nizcita karake, eka samaya kI paryAya kA Azraya chor3akara, trikAlIsvabhAva ke sanmukha Dhale binA nahIM rhe| 'paryAya kA Azraya chor3anA' - aisA samajhane ke lie kahA jAtA hai parantu vastutaH to akhaNDa dravya ke sanmukha Dhalane para paryAya kA Azraya rahatA hI nahIM hai| maiM paryAya kA Azraya choDUM - aise lakSya se paryAya kA Azraya nahIM chUTatA hai; paryAya ko dravya meM antarlIna karane para paryAya kA Azraya chUTa jAtA hai| nava tattva kI zraddhA ke binA sIdhe AtmA kI zraddhA nahIM hotI hai aura nava tattva kI zraddhA ke vikalpa karanemAtra se samyagdarzana nahIM ho jAtA hai| ___jIva kI paryAya aura ajIva kI paryAya - ye donoM bhinna -bhinna haiM / jIva ke vikAra ke kAraNa jar3akarma meM AsravadazA hotI hai - aisA nahIM hai parantu usa ajIva meM vaisI yogyatA hai aura Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] ajIvakarma ke kAraNa AtmA meM vikAra hotA hai - aisA bhI nahIM hai; vahA~ jIva kI apanI vartamAna yogyatA hai / prati samaya karma ke jo -jo rajakaNa Ate haiM, vaha vikAra ke pramANa meM hI Ate haiM - aisA nimitta-naimittika kA sumela hone para bhI vikAra ke kAraNa ve rajakaNa nahIM Ate; donoM kA vaisA hI svabhAva hai / jaise, tarAjU ke eka palar3e meM eka kilo kA bA~Ta rakhakara, dUsare palar3e meM eka kilo vastu rakhe taba kA~TA barAbara rahatA hai - aisA hI usakA svabhAva hai; usameM use jJAna kI AvazyakatA nahIM hai| isI prakAra jar3akarmoM ko kucha patA nahIM hai ki isa jIva ne kitanA vikAra kiyA hai; isalie usake pAsa jAU~ ? parantu usakI apanI yogyatA se hI vaha vaise karmarUpa pariNama jAtA hai| vikAra ke pramANa meM hI karma Ate haiM - aisA unakA svabhAva hai / vikAra ko jAnakara Asravarahita zuddha AtmA kI zraddhA karanA hI prayojana hai| yaha jAnakara bhI zuddha AtmA kI zraddhA kiye binA, kabhI dharma nahIM hotA hai| I [ 145 chaThavA~ saMvaratattva hai / saMvara arthAt samyagdarzana-jJAnacAritrarUpa nirmldshaa| vaha saMvara koI deva - zAstra-guru se athavA bAhya kriyA se nahIM hotA, kintu jIva kI apanI yogyatA se hotA hai| vaha saMvara, jIvadravya ke Azraya se hotA hai parantu yahA~ saMvaratattva kisa prakAra pragaTa hotA hai ? yaha bAta nahIM batalAnA hai| yahA~ to mAtra saMvaratattva hai, itanA hI siddha karanA hai / saMvaratattva kaise pragaTa ho ? yaha bAta bAda meM kI jaaegii| jar3akarma haTeM to samyagdarzanAdi hote haiM- aisI paratantratA nahIM hai| samyagdarzanAdi hone kI yogyatA jIva kI apanI hai / antarasvabhAva meM ekatA hone para jo saMvara-nirjarA Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 146] [samyagdarzana : bhAga-3 ke zuddha aMza pragaTa hote haiM, vaha to abheda AtmA meM ekarUpa ho jAte haiM parantu jaba nava tattva ke bheda se vicAra karate haiM, taba jIva kI paryAya kI yogyatA hai - aisA kahate haiN| usameM dravya-paryAya kA bheda pAr3akara kathana hai| nava tattva ke bheda pAr3akara saMvara-paryAya ko lakSya meM lene se karma ke nimitta kI apekSA AtI hai| akele abhedasvabhAva kI dRSTi meM to vaha bheda nahIM par3ate haiN| saMvara kI nirmalaparyAya pragaTa huI, vaha abheda meM hI mila jAtI hai| ___ jIva meM saMvara ke kAla meM karma ke upazama, kSayopazama athavA kSaya kI hI yogyatA usake kAraNa hI hotI hai, vaha ajIvasaMvara hai| jIva meM vikAra ke samaya, karma meM udaya kI yogyatA hotI hai aura jIva meM saMvara ke samaya, karma meM upazama ityAdi kI hI yogyatA hotI hai - aisA hI nimitta-naimittika sambandha hai| akele jIvatattva ko hI lakSya meM lo to sAta tattva ke bheda nahIM par3ate haiM tathA akele ajIvatattva ko hI lakSya meM lo to bhI sAta tattva ke bheda nahIM par3ate haiN| jIva aura ajIva ko eka-dUsare kI apekSA se avasthA meM sAta tattva hote haiN| una donoM kI avasthA meM sAta tattvarUpa pariNamana hotA hai| jIva meM sAta tathA ajIva meM bhI sAta bheda par3ate haiN| una sAta tattvoM kA lakSya chor3akara, akele caitanyatattva ko hI abhedarUpa se lakSya meM lene para usameM sAta prakAra nahIM par3ate aura sAta prakAra ke vikalpa utpanna nahIM hote, parantu nirmalaparyAya hokara abheda meM mila jAtI hai| jagat meM jIva aura ajIva vastue~ bhinna-bhinna haiM - aisA mAnakara unakA svatantra pariNamana mAneM aura usameM eka-dUsare kI Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [147 apekSA mAneM, taba nava tattvoM ko vyavahAra se mAnA jA sakatA hai parantu isa jagat meM akelA brahmasvarUpa AtmA hI hai athavA akele jar3a padArtha hI haiM - aisA mAne athavA jar3a-cetana donoM avasthA svatantra nahIM mAneM to use nava tattvoM kI yathArtha mAnyatA nahIM ho sakatI hai| nava tattvoM ko mAnane meM to vyavahAravIrya hai arthAt zubhavikalpa kA alpa vIrya hai aura phira ananta vIryarUpa caitanyadravya kI tarapha Dhale, taba eka zuddha AtmA kI pratIti hotI hai| nava tattva kI pratIti kI apekSA abheda caitanyatattva kI pratIti karane meM alaga hI jAti kA behada puruSArtha hai parantu jisameM eka paisA dene kI sAmarthya nahIM hai, vaha araboM rupaye kahA~ se de sakegA? isI prakAra jo kudevAdi ko mAnatA hai, usameM nava tattva ke sacce vicAra kI bhI tAkata nahIM hai| jahA~ nava tattva ke vicAra kI bhI tAkata nahIM hai, vahA~ vaha jIva, abheda AtmA kI nirvikalpazraddhA, anubhava kaise kara sakegA? aura isake binA use dharma athavA zAnti nahIM hogii| yahA~ AcAryadeva zuddha Atmatattva kA anubhava karAne ke lakSya se prathama to nava tattvoM kI pahacAna karAte haiN| usameM se chaThaveM saMvara tattva kI vyAkhyA cala rahI hai| jIva aura ajIva ko aisA nimitta -naimittika sambandha hai ki jIva kI avasthA meM jaba nirmala samyagdarzana Adi bhAva pragaTa hokara azuddhatA rUka jAtI hai, taba ajIva paramANuoM meM bhI karmarUpa pariNamana nahIM hotA, ise saMvara kahate haiN| jIva meM saMvararUpa hone kI yogyatA hai aura ajIva paramANu usameM nimitta hone se unheM saMvara kahate haiN| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 148] [samyagdarzana : bhAga-3 jIva ke nirmalabhAva kA nimitta pAkara karma ke paramANu AnA ruka gaye, use saMvara kahate haiN| prazna - kyA paramANu Ate hue ruka gaye? uttara - paramANu AnA hI nahIM the; isalie nahIM aaye| koI amuka paramANuoM meM karmarUpa pariNamana honA thA parantu jIva meM zuddhabhAva pragaTa hone ke kAraNa vaha pariNamana ruka gayA' - aisA nahIM hai| una paramANuoM meM bhI usa samaya karmarUpa hone kI yogyatA hI nahIM thii| zAstroM meM to aneka prakAra kI zailI se kathana AtA hai parantu vastusvarUpa kyA hai ? - vaha lakSya meM rakhakara isakA Azaya samajhanA caahie| pahale vikAra ke samaya karma-paramANu Ate the aura aba saMvarabhAva pragaTa huA, usa samaya karma-paramANu nahIM Ate, use saMvara kahA hai| jIva-ajIva donoM kA aisA sahaja mela hai ki jahA~ AtmA meM dharma kI yogyatA aura saMvarabhAva pragaTa huA, vahA~ use karmoM kA AnA hotA hI nahIM, pudgala meM usa samaya vaisA pariNamana hotA hI nahIM; isalie Ane yogya nahIM the una paramANuoM ko saMvara meM nimitta kahA arthAt pudgala meM karmarUpa pariNamana ke abhAva ko saMvara meM nimitta kahA hai| aho! pratyeka dravya aura paryAya kI svatantratA jAne binA svatattva kI ruci karake svabhAva tarapha DhalegA kaba? nava tattva ke jJAna meM pratyeka dravya-paryAya kI svatantratA kA jJAna tathA deva -zAstra-guru kA jJAna bhI A jAtA hai| sAtavA~, nirjarA tattva hai| AtmA kA bhAna hone para azuddhatA kA Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] abhAva hotA jAtA hai aura zuddhatA bar3hatI jAtI hai, isakA nAma nirjarA hai / vaha jIva kI avasthA kI yogyatA hai, kisI bAhara kI kriyA se vaha yogyatA nahIM huI hai| jIva meM nirjarAbhAva pragaTa ho, usa kAla meM karma khira jAte haiM, vaha ajIvanirjarA hai, usameM ajIva kI yogyatA hai / jIva aura ajIva donoM meM apanI-apanI nirjarA kI yogyatA hai / AtmasvabhAva kI dRSTi aura ekAgratA dvArA caitanya kI zuddhatA hone para azuddhatA kA abhAva huA, vaha jIva kI apanI yogyatA hai aura usa samaya nimittarUpa karma unake kAraNa svayaM abhAvarUpa hue haiN| AtmA ne karmoM kA nAza kiyA hai, yaha kahanA to nimitta kA kathana hai / -- [ 149 Namo arihaMtANaM ke bhAvArtha meM bhI ajJAnI ko Apatti lage - aisA hai / ' arihanta arthAt karmarUpI zatru ko haranevAle'; isalie bhagavAna ke AtmA ne jar3akarmoM kA nAza kiyA hai - aisA ajJAnI to vAstava meM mAna legA, parantu jJAnI kahate haiM ki nahIM; vAstava meM aisA nahIM hai| jar3akarma, AtmA ke zatru haiM aura bhagavAna ne karmoM kA nAza kiyA hai - yaha kathana to nimitta se hai / koI jar3akarma, AtmA kA zatru nahIM hai tathA AtmA kisI jar3akarma kA svAmI nahIM hai ki vaha usakA abhAva kara de / jIva, ajJAnabhAva se svayaM apanA zatru thA, taba nimitta karmoM ko upacAra se zatru kahA gayA aura jIva ne zuddhatA pragaTa karake, azuddhatA kA abhAva kiyA, vahA~ nimittarUpa karma bhI svayaM vinaSTa ho gaye; isalie karmoM ne AtmA kA nAza kiyA aisA upacAra se kahA jAtA hai / isa prakAra jIva aura ajIva donoM kA bhinnapanA rakhakara zAstroM kA artha samajhanA cAhie / Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 150] [samyagdarzana : bhAga-3 arihanta bhagavAna, bhASAvargaNA ko grahaNa karate haiM aura phira sAmanevAle jIva kI yogyatA pramANa vaha bhASA chor3ate haiM - isa prakAra jo bhagavAna ko ajIva kA kartA mAnatA hai, vaha ajJAnI hai| usane jIva ko ajIva kA svAmI mAnA hai, use vastu kI svatantratA kA patA nahIM hai tathA kevalI ke svarUpa kA bhI patA nahIM hai| kevalI ko vANI kA kartA mAnakara, vaha kevalIprabhu kA avarNavAda karatA hai| vItarAgadeva kyA vastusvarUpa kahate haiM ? - yaha samajhe binA bahata logoM kA manuSyajanma vyartha calA jA rahA hai| sAta tattvoM meM jIva aura ajIva ke svatantra nimitta-naimittikapane kI zraddhA karanA, vaha to vyavahArazraddhA meM A jAtI hai; paramArthazraddhA to usase alaga hai| jitane pramANa meM jIva zuddhatA karatA hai aura azuddhatA miTatI hai, utane hI pramANa meM karmoM kI nirjarA hotI hai| phira bhI donoM kA pariNamana svatantra hai| mAtra nimitta-naimittika sambandha ke kAraNa paryAya meM vaisA mela ho jAtA hai| ___ AThavA~, bandhatattva hai| jIva, vikArabhAva meM aTakatA hai, usakA nAma bandhana hai| bandhanayogya jIva kI avasthA hai aura usameM nimittarUpa jar3akarma ko bandhana karanevAlA kahate haiM parantu karma ne jIva ko bandhana karAyA - aisA nahIM hai; yogyatA to jIva kI avasthA kI hai| AtmA meM bandhana kI yogyatA huI; isalie karma ko ba~dhanA par3A - aisA bhI nahIM hai aura karma ke kAraNa jIva ba~dhA - aisA bhI nahIM hai| jisane svabhAva ke ekapane kI zraddhA kI hai, use paryAya kI yogyatA kA yathArtha jJAna hotA hai| mAtra nava tattva ko jAne, parantu antara meM svabhAva kI ekatA kI ora nahIM Dhale to yathArtha jJAna nahIM hotA aura samyagdarzana kA lAbha nahIM hotaa| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [151 ___ jaise, mAtA-pitA ko ha~satA dekhakara koI bAlaka bhI sAtha hI ha~sane lagatA hai parantu ve kisalie ha~sate haiM ? isakA use patA nahIM hai| isI prakAra jJAnI, AtmA ke sat svabhAva kI apUrva bAta karate haiN| vahA~ use samajhakara usakI hA~ karake jo utsAha batAtA hai, vaha to AtmA kA apUrva lAbha prApta karatA hai aura kitane hI jIva yaha bAta samajhe binA utsAha batAte haiM; jJAnI kucha AtmA kI acchI bAta kahate haiM - aisA vicAra kara hA~ karake mAna lete haiM parantu usakA bhAva kyA hai ? - vaha svayaM antara meM nahIM samajhe to use AtmA kI samajha kA yathArtha lAbha nahIM hotA; mAtra puNya ba~dhakara chUTa jAtA hai| antara meM svayaM tattva kA nirNaya kare, usI kI vAstavika kImata hai| svayaM tattva kA nirNaya kiye binA hA~ karegA to vaha TikegI nhiiN| prazna - paryAyadRSTi se nava tattva jAnanA vyavahAra hai, unase abheda AtmA kI zraddhA kA lAbha nahIM hotA; isalie usameM utsAha kaise AyegA? uttara - vyavahAra kA utsAha karane ko kauna kahate haiM ? parantu jise abheda AtmA ke anubhava kA utsAha hai, use bIca meM nava tattva kI vyavahArazraddhA A jAtI hai| abhedasvabhAva ke lakSya kI ora Dhalane meM prathama A~ganarUpa meM mithyA tattva kI mAnyatA chor3akara sacce nava tattva kA nirNaya karane meM utsAha Aye binA nahIM rahatA, parantu nava tattva ke vikalpa kI pradhAnatA nahIM hai, apitu abheda svabhAva kA lakSya karane kI pradhAnatA hai; usakA hI utsAha hai| nava tattva kA nirNaya bhI kutattva se chur3AnemAtra hI kAryakArI hai| yadi pahale se hI abheda caitanya ko lakSya meM lene kA Azaya ho to Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 152] [samyagdarzana : bhAga-3 bIca meM AyI huI nava tattva kI zraddhA ko vyavahAra zraddhA kahate haiM parantu jise pahale se hI vyavahAra ke Azraya kI buddhi hai, vaha jIva to vyavahAramUDha hai; use nava tattva kI vyavahArazraddhA bhI saccI nahIM hai| mAtra nava tattva ke vicAra se samyagdarzana nahIM hotA, parantu abheda svarUpa ke anubhava meM nahIM pahu~ca sake, taba bIca meM abheda ke lakSya se nava tattva ke vicAra Aye binA nahIM rahate haiN| jisa prakAra vAradAna ke binA mAla nahIM hotA aura vAradAna svayaM bhI mAla nahIM hai; isI prakAra nava tattva ko jAne binA samyakzraddhA nahIM hotI aura nava tattva ke vicAra bhI svayaM samyakzraddhA nahIM hai| vikalpa se bhinna par3hakara abheda AtmA kA anubhava karanA hI samyakzraddhA kA lakSaNa hai - aisA samyagdarzana kA nizcaya-vyavahAra hai| caitanyamUrti bhagavAna AtmA kA anubhava karake samyagdarzana pragaTa karanA hI AtmArthI jIva kA pahalA kartavya hai; isake atirikta jagat ke dUsare kisI bAhya kartavya ko AtmArthI jIva apanA kartavya mAnatA hI nahIM hai| aho! jIva kA svabhAva jJAyaka zuddha caitanya hai| usameM to bandhana athavA apUrNatA nahIM hai| jJAyakasvabhAva kI dRSTi se to jIva meM bandha-mokSa ityAdi sAtoM tattva nahIM haiM parantu vartamAna avasthA meM vikAra se bhAvabandhana kI yogyatA hai| karmoM ne jIva ko paribhramaNa nahIM karAyA hai, karma to nimittamAtra haiM; jIva apane vikAra se paribhramaNa kare, taba karmoM ko nimittarUpa se paribhramaNa karAnevAlA kahA hai| bar3e-bar3e nAmadhArI tyAgI aura vidvAn bhI isa bAta meM Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] gotA khAte haiN| jaise, pAnI ke saMyoga kA jJAna karAne ke lie pItala ke kalaza ko bhI pAnI kA kalaza kahate haiM; usI prakAra jaba jIva apane viparItabhAva se paribhramaNa karatA hai, taba nimittarUpa meM jar3akarma hote haiM, yaha batAne ke lie 'karma ne jIva ko paribhramaNa karAyA' - aisA vyavahAra kA kathana hai / usake badale ajJAnI usa kathana ko bhI pakar3a baiThe haiM / [ 153 dekho! karmoM ne jIva ko paribhramaNa karAyA - aisI mAnyatA ko to yahA~ vyavahArazraddhA meM bhI nahIM liyA hai| jIva- ajIva ko bhinna-bhinna jAneM, jIva kI avasthA meM bandhatattva kI yogyatA hai aura pudgala meM karmarUpa hone kI usakI svatantra yogyatA hai - aise donoM ko bhinna-bhinna jAneM, use yahA~ vyavahAra zraddhA kahA jAtA hai aura vaha samyagdarzana kA vyavahAra hai| abhI logoM ko samyagdarzana ke vyavahAra kA bhI ThikAnA nahIM hai aura ve cAritra ke vyavahAra meM utara par3e haiN| anAdi kI bAhyadRSTi hai; isalie zIghra bAhya tyAga meM utara par3ate haiN| bAhara se kucha tyAga dikhatA hai, isalie hamane kucha kiyA hai - aisA mAnakara santuSTa ho jAte haiM parantu andara meM to mahA mithyAtva kA poSaNa hotA hai, usakA kahA~ bhAna hai ? mithyAtva ananta saMsAra ke paribhramaNa kA kAraNa hai, usake abhAva kI darakAra bhI nahIM karate haiM / andara meM sUkSma mithyAtvasahita bAhya tyAga karake jIva nauveM graiveyaka taka gayA hai aura cAra gatiyoM meM paribhramaNa kiyA hai| dekho, nauveM graiveyaka jAnevAle kI vyavahAra zraddhA to sahI hotI hai| abhI ke bahuta se logoM meM to vaisI nava tattva kI vyavahAra zraddhA kA bhI ThikAnA nahIM hai to phira Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 154] [samyagdarzana : bhAga-3 dharma kA mArga to andara kI paramArthazraddhA meM hai, usakI to bAta hI kyA hai? jIva aura ajIva kI prati samaya kI svatantratA svIkAra karake sAta tattvoM ko jAnanevAle ko to vyavahAra samyagdarzana huA aura vikalparahita hokara antara meM abheda caitanyatattva kA anubhava aura pratIti kare, taba paramArtha samyagdarzana hotA hai; vahI AtmArthI jIva kA pahalA kartavya hai| aisI sthiti meM kaba hoyeMge! bhAI! para kI bhAvanA karane meM to terA ananta kAla vyatIta ho gayA hai| aba tere caitanya kI mahimA jAnakara usakI bhAvanA to kr| usakI bhAvanA se tere bhava kA anta aayegaa| aho! aisI bhAvanA bhA kara jaMgala meM jAkara dhyAna kareM aura aise lIna hoveM ki sthira bimba dekhakara zarIra ke sAtha jaMgala ke kharagoza aura hiraNa bhrama se (vRkSa samajhakara) apanA zarIra ghisate hoM - aisI sthiti meM kaba hoyeMge! Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [155 AtmArthI kA pahalA kartavya - (7) samyagdarzana ke lie apekSita bhUmikA (apharagAmI mumukSu kI bAta) caitanyamUrti bhagavAna AtmA kA anubhava karake samyagdarzana pragaTa karanA hI AtmArthI jIva kA pahalA kartavya hai isake atirikta jagata ke kisI bAhya kartavya ko AtmArthI jIva apanA kartavya nahIM maantaa| tIvra vairAgyasahita Atmaruci, vaha samyaktva kA kAraNa hai| jise nija AtmA kA hita karanA ho, use pahale kyA karanA cAhie? - yaha bAta cala rahI hai| jo AtmArthI hai; arthAt, jise apanA kalyANa karane kI bhAvanA hai, use deha se bhinna caitanyamUrti AtmA kauna hai ? use jAnanA caahie| AtmA ko jAnane ke lie prathama, nava tattvoM kA jJAna karanA caahie| una nava tattvoM meM prathama, jIva aura ajIva - ye do jAti ke tattva anAdi-ananta haiN| kisI ne unheM banAyA nahIM hai aura unakA kabhI nAza nahIM hotaa| jIva aura ajIva, yaha donoM svatantra tattva haiM aura ina do ke sambandha se donoM kI avasthA meM sAta tattva hote haiN| AtmA meM apanI yogyatA se puNya-pApAdi sAta prakAra kI avasthA hotI hai aura usameM nimittarUpa ajIva meM bhI sAta prakAra par3ate haiN| ____ AtmA, trikAlI caitanyavastu hai parantu use bhUlakara avasthA meM mithyAtva aura rAga-dveSa se ajJAnI jIva anAdi kAla se ba~dhA huA hai| vaha bandhanabhAva, AtmA kI yogyatA se hai; kisI dUsare ne use bandhana nahIM karAyA hai| yadi jIva ko vartamAna avasthA meM Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 156] [samyagdarzana : bhAga-3 bhAva-bandhana na ho to Ananda kA pragaTa anubhava honA cAhie, parantu Ananda kA pragaTa anubhava nahIM hai kyoMki vaha apanI paryAya meM vikAra ke bhAvabandhana se ba~dhA huA hai| jaise, sphaTika ke ujjvala svaccha svarUpa meM jo lAla-kAlI jhA~I par3atI hai, vaha usakA mUlasvarUpa nahIM hai parantu sphaTika kA vikAra hai, upAdhi hai| isI prakAra jIva kA svaccha caitanyasvabhAva hai, usakI avasthA meM jo puNya-pApa ke bhAva hote haiM, vaha usakA mUlasvarUpa nahIM hai; apitu vikAra hai, bandhana hai| vikArabhAva, vaha jIvabandha hai aura usameM nimittarUpa jar3akarma hai, vaha ajIvabandha hai; isa prakAra jIva-ajIva donoM kI avasthA bhinna-bhinna hai| yadi para nimitta kI apekSA binA akele AtmA ke svabhAva se vikAra ho, taba to vaha svabhAva ho jAegA aura kabhI bhI usakA abhAva nahIM ho sakegA, parantu vikAra to jIva kI avasthA kI kSaNika yogyatA hai aura usameM dravyakarma nimittarUpa haiM / nimitta ke lakSya se vikAra hotA hai parantu svabhAva ke lakSya se vikAra athavA bandhanabhAva nahIM hotaa| __nauvA~, mokSatattva hai| jIva kI pUrNa pavitra sarvajJa-vItarAga AnandadazA, vaha mokSa hai| isa mokSarUpa hone kI yogyatA jIva kI avasthA meM hai aura jar3akarma kA abhAva usameM nimittarUpa hai| jIva meM pavitra mokSabhAva pragaTa huA, vahA~ karma svayaM svataH chUTa gye| jIva aura ajIva - ye do trikAlI tattva haiM, unheM tathA unakI paryAya meM sAta tattvarUpa pariNamana hotA hai use; isa prakAra nava tattvoM ko pahacAnanA caahie| mokSarUpa hone kI yogyatA jIva kI hai aura jar3akarmoM kA chUTa Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [157 jAnA, vaha nimitta hai, vaha ajIvamokSa hai| isa prakAra yahA~ prathama to mokSatattva kI pahacAna karAyI gayI hai| antarasvabhAva ke Azraya se jIva kI paripUrNa pavitra avasthA pragaTa ho, use mokSa kahate haiM tathA ajIva karma ke abhAvarUpa pudgala kI avasthA ko bhI mokSa kahate haiM / mokSatattva ko jAna lenemAtra se mokSa nahIM ho jAtA, parantu mokSa ityAdi nava tattvoM ko jAnane ke pazcAt unakA Azraya chor3akara, antara ke abhedasvabhAva ke Azraya se mokSadazA pragaTa hotI hai| isa prakAra jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa - ina nava tattvoM kI pahacAna karAyI hai| ina nava tattvoM ko pahacAnane kA prayojana kyA hai ? nava tattvoM ko pahacAnakara antara meM abheda caitanyamUrti svabhAva kA zuddhanaya se anubhava karanA hI prayojana hai aura aisA anubhava karanA hI samyagdarzana hai, vaha kalyANa kA mUla hai aura vaha mAnava jIvana kA mahAkartavya hai| dekho, ananta kAla se kabhI caitanya kI samajha nahIM kI hai| anAdi kAla se jIva, saMsAra meM paribhramaNa karatA hai, usameM caitanya kI samajha kA rAstA liye binA dUsare bAhya sAdhana kiye haiM parantu saMsArabhramaNa kA abhAva nahIM huA hai kyoMki caitanya kI samajha karanA hI saMsArabhramaNa ke abhAva kA upAya hai, vaha upAya karanA raha gayA hai| isalie zrImad rAjacandrajI 'kyA sAdhana bAkI raha gayA..' - yaha batalAte hue kahate haiM ki - yama-niyama saMyama Apa kiyo, puni tyAga-virAga athAga lhyo| vanavAsa rahyo mukha mauna rahyo, dRr3ha Asana padma lagAya diyau| yaha sAdhana bAra ananta kiyau, tadapi kachu hAtha hajU na psyau| aba kyoM na vicArata hai mana se, kachu aura rahA una sAdhana se|| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 158] [samyagdarzana : bhAga-3 yama, niyama, vrata, tapa, bAhya tyAga, vairAgya ityAdi saba sAdhana kiye, parantu caitanyasvarUpI apanA AtmA kauna hai ? usakI samajharUpa saccA sAdhana zeSa raha gayA hai| isalie jIva kA kiJcit bhI kalyANa nahIM haA hai| __bhagavAna zrI kundakundAcAryadeva kahate haiM ki he bhavya AtmAoM! AtmA ke abhedasvarUpa kA anubhava karane se pUrva bIca meM nava tattva kI bhedarUpa pratIti Aye binA nahIM rahatI, parantu usa nava tattva ke bhedarUpa vicAra kA hI Azraya mAnakara aTakanA mata! nava tattva ke bhedarUpa vicAra ke Azraya meM aTakane se samyak AtmA anubhava meM nahIM AtA, parantu usa bheda kA Azraya chor3akara, rAgamizrita vicAra kA abhAva karake, abhedasvabhAva sanmukha hokara zuddha AtmA kA nirvikalpa anubhava aura pratIti karane se samyakzraddhA hotI hai| vaha samyakzraddhA hI AtmA ke kalyANa kA upAya hai, usase hI mokSa kA daravAjA khulatA hai| yadi avasthA meM jIva kI yogyatA aura ajIva kA nimittapanA - aisA nimitta-naimittika sambandha na ho to sAta tattva hI siddha nahIM hote| jIva aura ajIva kI avasthA meM nimitta-naimittika sambandha hai, usa dRSTi se dekhane para nava tattva ke bheda vidyamAna haiM aura yadi akele caitanyamUrti akhaNDa jIvatattva ko lakSya meM lo to dravyadRSTi meM nimitta-naimittika sambandha bhI nahIM hone se nava tattva ke bheda nahIM par3ate haiM; isalie zuddha caitanyasvabhAva kI dRSTi se dekhane para nava tattva abhUtArtha haiM aura eka caitanya parama tattva hI prakAzamAna hai| yadyapi vartamAna nirmalaparyAya hai avazya, parantu vaha abheda meM mila jAtI hai; arthAt, usa jIva ko dravya aura paryAya ke ___Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [159 bheda kA vikalpa nahIM hai - aisA anubhava hI samyagdarzana-jJAna aura samyakcAritra hai, vahI mokSa kA mArga hai| anubhava mAraga mokSa kA.... anubhava hai rskuup| jIva ke bhAvarUpa sAta tattva jIva meM haiM tathA usameM nimittarUpa jar3a kI avasthA meM sAta tattva haiM, vaha ajIva meM haiM - aise sAta prakAra akele zuddha jIva meM athavA akele ajIva meM nahIM hote haiN| ina nava tattvoM kA bahuta-bahuta prakAra se varNana kahA gayA hai, tadnusAra nava tattvoM kA nirNaya kiye binA AtmA kA svarUpa nahIM samajhA jA sakatA aura apanA svarUpa kyA hai ? - yaha samajhe binA caitanya sukha kI prApti nahIM hotI hai| amUlya tattva vicAra meM zrImad rAjacandrajI kahate haiM ki - maiM kauna hU~? AyA kahA~ se? aura merA rUpa kyA? sambandha dukhamaya kauna haiM ? svIkRta karU~ parihAra kyaa|| isakA vicAra vivekapUrvaka, zAnta hokara kiijie| to sarva AtmikajJAna ke, siddhAnta kA rasa piijie|| isameM jIva ke svarUpa kA vicAra karake nirNaya karane ko kahA hai| jIva sambandhI vicAra karane para usameM nava tattva ke vicAra A jAte haiN| maiM, caitanyasvarUpa jIva hU~; zarIrAdi, ajIva haiM; ve maiM nahIM huuN| puNya-pApa Asrava aura bandhabhAva, du:kharUpa haiM; saMvara-nirjarAbhAva, sukha kA kAraNa haiM aura dharma haiM / mokSa, pUrNa sukharUpa nirmaladazA hai; isa prakAra eka jIva sambandhI vicAra karane para usameM nava tattva A jAte haiM / jIva aura ajIva to svatantra tattva haiM aura usameM se jIva kI avasthA meM puNya-pApa-Asrava-saMvara-nirjarA-bandha aura mokSa Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 160] [samyagdarzana : bhAga-3 - aise sAta prakAra apanI yogyatA se par3ate haiM tathA ajIvatattva usameM nimittarUpa hai| ajIva kI avasthA meM bhI puNya-pApa Adi sAta prakAra par3ate haiN| eka AtmA hI sarva vyApaka hai aura dUsarA saba bhrama - aisA mAnanevAle kI mAnyatA meM sAta tattva nahIM rahate haiM aura sAta tattva ke jJAna binA AtmA kA jJAna nahIM ho sakatA hai| sAtoM tattvoM meM do -do bola lAgU par3ate haiM - eka jIvarUpa hai dUsarA ajIvarUpa hai| dekho, AtmA ko samajhe binA jIva kA ananta kAla vyatIta huA hai, usa ananta kAla meM dUsare bAhya upAyoM ko kalyANa kA sAdhana mAnA hai parantu antara meM siddha bhagavAna jaisA caitanyamUrti AtmA virAja rahA hai, usakA zaraNa lU~ to kalyANa pragaTa hogA - aisA nahIM mAnA hai| jIva ne ajJAnabhAvasahita pUjA-bhakti, vrata-upavAsa ityAdi ke zubharAga aura kriyAkANDa ko mukti kA sAdhana mAnA hai parantu vaha samasta rAga to saMsAra kA kAraNa hai; AtmA kI mukti kA kAraNa nahIM hai| isa prakAra samajhakara kyA karanA cAhie? yahI ki nava tattvoM ke aura AtmA ke abhedasvarUpa ko jAnakara, AtmasvabhAva ke sanmukha honA caahie| usakA Azraya karanA hI dharma hai aura vahI kalyANa hai| jo jIva, viSaya-kaSAya meM hI DUbA huA hai aura jise tattva ke vicAra kA avakAza bhI nahIM hai, vaha to pApa meM par3A huA hai, usakI yahA~ bAta nahIM hai| mujhe AtmA kA kalyANa karanA hai, jise aisI jijJAsA jAgRta huI hai, viSaya-kaSAyoM se kucha parAnmukha hokara jo nava tattva kA vicAra karatA hai aura antara meM AtmA kA anubhava karanA cAhatA hai, yaha usakI bAta hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [161 nava tattva kA vicAra paJcendriyoM kA viSaya nahIM hai| pA~ca indriyoM ke avalambana se nava tattva kA nirNaya nahIM hotA; isalie nava tattva kA vicAra karanevAlA jIva, pA~ca indriyoM ke viSayoM se to parAnmukha ho gayA hai; yadyapi abhI mana kA avalambana hai parantu vaha jIva mana ke avalambana meM aTakanA nahIM cAhatA hai; vaha to mana avalambana bhI chor3akara, abheda AtmA kA anubhava karanA cAhatA hai| svalakSya se rAga kA nakAra aura svabhAva kA Adara karanevAlA jo bhAva hai, vaha nimitta aura rAga kI apekSArahita bhAva hai| usameM bheda ke avalambana kI ruci chor3akara abhedasvabhAva kA anubhava karane kI ruci kA jo jora hai, vaha nizcayasamyagdarzana kA kAraNa hotA hai| vaha ruci antara meM tIvra vairAgyasahita hai| koI pUchatA hai ki nava tattva ke vicAra to pUrva meM ananta bAra kiye haiM ? to usase kahate haiM ki bhAI! pUrva meM jo nava tattva ke vicAra kiye haiM, usakI apekSA yaha koI alaga prakAra kI bAta hai| pUrva meM nava tattva ke vicAra kiye the, ve abhedasvarUpa ke lakSya binA kiye the aura yahA~ to abhedasvarUpa ke lakSyasahita kI bAta hai| pUrva meM akele mana ke sthUla viSaya se nava tattva ke vicAra taka to AtmA ananta bAra AyA hai parantu vahA~ se Age bar3hakara, vikalpa tor3akara, dhruva-caitanyatattva meM ekapane kI zraddhA karane kI apUrva vidhi kyA hai? - yaha nahIM samajhA; isalie bhavabhramaNa khar3A rahA hai parantu yahA~ to aisI bAta nahIM lI gayI hai| yahA~ to apUrva zailI kA kathana hai ki AtmA kA anubhava karane ke lie jo jIva nava tattva ke vicAra taka AyA hai, vaha nava tattva kA vikalpa tor3akara, usameM Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 162] [samyagdarzana : bhAga-3 se zuddha AtmA ko zodhakara, abheda AtmA kA anubhava karatA hI hai| nava tattva ke vicAra taka Akara vApasa phira jAe - aisI bAta yahA~ hai hI nhiiN| yahA~ to apharagAmI mumukSu kI hI bAta hai| __nizcaya ke anubhava meM to nava tattva ityAdi vyavahAra abhUtArtha haiM parantu nizcaya kA anubhava pragaTa karane kI pAtratAvAle jIva ko aisA hI vyavahAra hotA hai; isase viruddha dUsarA vyavahAra nahIM hotaa| vyavahAra ko sarvathA abhUtArtha ginakara usameM gar3abar3a kare aura tattva kA nirNaya na kare, vaha to abhI paramArtha ke A~gana meM bhI nahIM AyA hai| kutattvoM kI mAnyatA to paramArtha kA A~gana nahIM bhI hai, sacce tattva kI mAnyatA hI paramArtha kA A~gana hai| jaise, kisI ko sajjana ke ghara meM jAnA ho aura durjana ke A~gana meM jAkara khar3A rahe to vaha sajjana ke ghara meM praveza nahIM kara sakatA, parantu yadi sajjana ke ghara ke A~gana meM hI khar3A ho to vaha sajana ke ghara meM praveza kara sakatA hai| isI prakAra sajjana arthAt sarvajJa prabhu dvArA kathita caitanyamUrti bhagavAna AtmA kA anubhava karane ke lie sarvajJadeva dvArA kathita nava tattva ityAdi kA nirNaya karanA, vaha prathama anubhava kA A~gana hai; jo usakA nirNaya nahIM karate aura dUsare kutattvoM ko mAnate haiM, ve to abhI sarvajJa bhagavAna ke dvArA kathita AtmasvabhAva ke anubhavarUpa A~gana meM bhI nahIM Aye haiM; ata: unheM anubhavarUpI ghara meM to praveza hogA hI kaise? ___ pahale, rAgamizrita vicAra se nava tattva ityAdi kA nirNaya karane ke pazcAt jJAyakasvabhAva kI tarapha Dhalakara anubhava karane para vaha saba bheda abhUtArtha ho jAte haiN| abhUtArtha kisaliye kahe haiM? kyoMki paramArtha AtmA ke anubhava ke viSaya meM ve nahIM Ate haiN| ___Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [163 sacce nava tattva kI pahacAna meM sudeva-guru-zAstra kI aura kudeva Adi kI pahacAna A hI jAtI hai| Asrava aura bandhatattva kI pahacAna meM kudevAdi kI pahacAna A jAtI hai| nava tattva ke svarUpa ko viparItarUpa se sAdhanevAle sabhI kudeva-kuguru-kuzAstra haiN| saMvara aura nirjarA bhAva, vaha nirmala darzana-jJAna-cAritrarUpa mokSamArga hai, sAdhakabhAva hai| AcArya, upAdhyAya aura sAdhu - ve guru haiM, unakA tathA jJAnI-dharmAtmAoM kA svarUpa saMvara-nirjarA meM A jAtA hai| mokSa, AtmA kI pUrNa nirmaladazA hai|arihnt aura siddha paramAtmA, vItarAga sarvajJadeva haiM; unakA svarUpa mokSatattva meM A jAtA hai| isa prakAra nava tattva meM pA~ca parameSThI ityAdi kA svarUpa bhI A jAtA hai| nava tattva meM sampUrNa vizva ke samasta padArtha A jAte haiM kyoMki jagat meM nava tattva ke atirikta dUsarA koI tattva nahIM hai| isa prakAra tattvoM ke nirNaya kA vicAra samyagdarzana kA kAraNa hai| yahA~ kahA gayA vyavahAra, vaha samyagdarzana kA A~gana hai| kudevAdika ke A~gana meM khar3A ho to vaha antara AtmA ke ghara meM praveza nahIM kara sktaa| AtmA ke ghara meM praveza karanevAle ko nava tattva kI zraddhArUpa A~gana bIca meM AtA hai| jisa prakAra durjana ke A~gana meM khar3A huA vyakti, sajjana ke ghara meM praveza nahIM kara sakatA, parantu sajjana ke A~gana meM khar3A huA hI sajjana ke ghara meM praveza kara sakatA hai; isa prakAra A~gana kI bhI usa prakAra kI yogyatA hotI hai| isI prakAra AtmA ke anubhava meM jAne ke lie nava tattvarUpa A~gana samajhanA cAhie / khar3A ho pudgala ke A~gana meM aura kahe ki mujhe bhUtArthasvabhAva ke ghara meM praveza karanA hai to aisA Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 164] [samyagdarzana : bhAga-3 kabhI nahIM ho sktaa| svabhAva ke ghara meM jAne ke lie A~gana bhI usake yogya hI hotA hai; viruddha nahIM hotA hai| yahA~ AcAryadeva ne paramArtha AtmA ke anubhava ke nimittarUpa nava tattva ke vikalparUpa vyavahAra kA varNana kiyA hai| yaha nimitta to apanI paryAya meM hI hai; anubhava ke pahale bIca meM aisI paryAya hue binA nahIM rahatI aura samyagdarzana ke nimittarUpa jo paJcendriyapanA, deva-zAstra-guru ityAdi kA varNana AtA hai, vaha to bAhya saMyogarUpa nimitta hai; ve to svayaM hote haiM aura yaha nava tattva kI zraddhArUpa vyavahAra to apane antara meM usa prakAra ke prayatna se hotA hai| isalie isa adhyAtma grantha meM samyagdarzana ke nimittarUpa usakI hI bAta kI gayI hai| aho! isa samayasAra meM atyanta gahanatA bharI huI hai| aba, nava tattvoM ko jAnakara, paramArtha samyagdarzana pragaTa karane ke lie kyA karanA cAhie? isa viSaya meM AcAryadeva vizeSa spaSTIkaraNa karate haiN| pahale sAmAnyarUpa se bAta kI thI, aba usa bAta ko vizeSarUpa se samajhAte haiN| 'bAhya arthAt sthUla dRSTi se dekhA jAe to - jIva-pudgala kI anAdi bandhaparyAya ke samIpa jAkara ekarUpa se anubhava karane para yaha nava tattva bhUtArtha hai, satyArtha haiM aura eka jIvadravya ke svabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para ve abhUtArtha haiM, asatyArtha hai arthAt ve jIva ke ekAkAra svarUpa meM nahIM haiM; isalie ina nava tattvoM meM bhUtArthanaya se eka jIva hI prakAzamAna hai|' ajJAnI ko, nava tattva meM jIva aura ajIva eka hokara pariNamita hote haiM - aisA sthUladRSTi se lagatA hai parantu jJAnI to, nava tattvoM meM jIva aura Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] ajIva kA pRthak-pRthak pariNamana hai - yaha jAnatA hai / jJAnI, antardRSTi se jIva- ajIva ko alaga-alaga pariNamatA huA dekhatA hai, yaha bAta Age aayegii| [ 165 jise jIva- ajIva kA bhedajJAna nahIM hai - aisA ajJAnI jIva nava tattva ke vikalpa se jIva - pudgala kI bandhaparyAya ke samIpa jAkara anubhava karatA hai / akhaNDa cidAnandatattva kI ekatA ko cUkakara bAhya saMyoga ko dekhatA hai / bAhyalakSya se AtmA aura karma kI avasthA ko ekarUpa anubhava karane para to nava tattva bhUtArtha hai, vidyamAna hai| vyavahAranaya se dekhane para paryAya meM nava tattva ke vikalpa hote haiM parantu jise akele nava tattva kA bhUtArthapanA hI bhAsita hotA hai aura ekarUpa caitanyasvabhAva kA bhUtArthapanA bhAsita nahIM hotA, vaha mithyAdRSTi hai / jIva-pudgala ke sambandha kA lakSya chor3akara, akele zuddha jIvatattva ko hI lakSya meM lekara anubhava karane para akelA bhagavAna AtmA zuddha hI jIvarUpa se prakAzamAna hai aura nava tattva abhUtArtha haiM - aisA anubhava karanA samyagdarzana hai / abheda AtmA kI zraddhA karane se pUrva arthAt, dharma kI pahalI dazA hone se pahale jijJAsu jIva ko nava tattva kA jJAna nimittarUpa se hotA hai| nava tattva sarvathA hai hI nahIM - aisA nahIM hai / AtmA aura karma ke sambandha se honevAle nava tattvoM kI dRSTi chor3akara akele jJAyaka kI dRSTi se svabhAva sanmukha jAkara anubhava karanA, vaha samyagdarzana hai / jisa prakAra akele pAnI ke pravAha meM bhaGga nahIM par3atA, kintu bIca meM nAle ke nimitta se usake pravAha Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 166] [ samyagdarzana : bhAga - 3 meM bhaGga par3atA hai; usI prakAra yadi karma ke sAtha ke sambandha ke lakSya se jIva kA vicAra karo to nava tattva ke bheda vicAra meM Ate haiM parantu usa nimitta kA lakSya chor3akara akele caitanya pravAha ko hI dRSTi meM lo to usameM bhaGga-bheda nahIM par3ate haiM, vaha eka hI prakAra kA anubhava meM AtA hai / jaise, akele pAnI meM mIThA - khaTTA athavA khArA - aise bheda nahIM par3ate / mIThe, khaTTe athavA khArerUpa jo bheda par3ate haiM, vaha zakkara, nIMbU athavA namaka ityAdi paranimitta ke saGga kI apekSA se par3ate haiN| nimitta ke saGga kI apekSA se dekhane para pAnI meM ve bheda bhUtArtha haiM parantu akele pAnI ke svabhAva ko dekhane para usameM mIThA, khaTTA athavA khArA Adi bheda nahIM par3ate; isalie ve bheda abhUtArtha haiM / isI prakAra AtmA ko akele svabhAva se dekhane para to usameM bheda nahIM haiM parantu jar3akarma ke saMyoga kI apekSA se dekhane para AtmA kI paryAya meM bandha - mokSa ityAdi sAta prakAra par3ate haiN| paryAyadRSTi se ve bheda bhUtArtha haiM aura yadi akele AtmA ke trikAlI svabhAva kI dRSTi se anubhava kiyA jAe to usameM bandha-mokSa ityAdi sAta prakAra nahIM par3ate haiM; isalie ve abhUtArtha haiN| isa prakAra svabhAvadRSTi se to nava tattvoM meM eka bhUtArtha jIva hI prakAzamAna hai, usameM eka abheda jIva kA hI anubhava hai aura vahI paramArtha samyagdarzana kA viSaya hai / bhAI! yaha samajhe binA jIva ne ananta kAla meM jo kucha kiyA hai, usase saMsAra-paribhramaNa hI huA hai aura eka bhI bhava kama nahIM huA hai| yaha apUrva samajha karanA hI bhava - bhramaNa se bacane kA ekamAtra upAya hai| Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] nava tattva kahA~ rahate haiM ? jIva aura ajIva to svatantra tattva haiM aura unake sambandha se sAta tattva hote haiM, unameM jIva ke sAta tattva, jIva kI avasthA meM rahate haiM aura ajIva ke sAta tattva, ajIva kI avasthA meM rahate haiM / ajJAnI ko una donoM kI bhinnatA kA bhAna nahIM hai; isalie mAno ki jIva aura ajIva donoM eka hokara pariNamate hoM - aisA use lagatA hai / ajJAnI, bhinna akhaNDa caitanyatattva ko cUkakara jar3a aura cetana ko eka mAnatA hai aura isa kAraNa paryAyabuddhi meM vaha nava tattvoM ko hI bhUtArtharUpa se anAdi se anubhava kara rahA hai parantu svabhAvasanmukha Dhalakara ekarUpa svabhAva kA anubhava nahIM karatA hai I [ 167 muktasvabhAva kI dRSTi se to AtmA ekarUpa hai, usameM nava tattvoM ke bheda nahIM haiM parantu bAhya saMyogIdRSTi se, vartamAna dRSTi se dekho to nava tattva bhUtArtha dikhalAI dete haiM aura yadi vartamAna paryAya ko svabhAva meM ekAgra karake vartamAna meM svabhAva ko dekho to nava tattva abhUtArtha haiM aura akelA jJAyaka AtmA hI bhUtArtharUpa se anubhava meM AtA hai| vahA~ yadyapi saMvara-nirjarArUpa pariNamana to hai parantu vaha paryAya abheda anubhava meM samA gayI hai / bhagavAna AcAryadeva kahate haiM ki akhaNDa jJAyakavastu kI dRSTi se to AtmA meM ekapanA hI hai aura usake Azraya se ekapane kI hI utpatti hotI hai / yadyapi paryAya meM nirmalatA ke prakAra par3ate haiM parantu vaha paryAya abheda AtmA meM hI ekAgra hotI hai; isalie abheda AtmA kA hI anubhava hai| 1 ajJAnI ko jar3a-cetana kI ekatvabuddhi se anAdi se nava Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 168] [samyagdarzana : bhAga-3 tattva para hI dRSTi hai| jar3a ke saMga se bhinna akele caitanyatattva kA use patA nahIM hai| aho! mujhameM ananta guNa hone para bhI maiM abhedasvabhAvI eka vastu hU~, jJAyakasvarUpa hU~ - aisA anubhava karanA, vaha paramArtha samyagdarzana hai| abheda AtmA ke anubhava meM 'maiM jJAna hU~' - aise guNabheda ke vikalpoM ko bhI avakAza nahIM hai to phira nava tattva ke vikalpa hoMge hI kaise? jo abhI nava tattvoM ko bhI nahIM mAnatA, use to vyavahAradharma bhI nahIM hotA tathA para-saMyoga ke samIpa jAkara nava tattvoM ko bhUtArtharUpa se anubhava karanA; arthAt, eka jIva, tattva ko nava tattvarUpa anubhava karanA bhI abhI samyagdarzana nahIM hai| samyagdarzana kisa prakAra hai ? - vaha kahate haiN| antara meM caitanyasvabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para ve nava tattva abhUtArtha haiM aura eka paramapAriNAmika jJAyaka AtmA hI bhUtArtharUpa anubhava meM AtA hai - aisA anubhava karanA hI samyagdarzana hai| abhedasvabhAva kI pradhAnatA se AtmA kA anubhava karane para, vaha jJAyakamUrti bhagavAna to eka hI hai; ekapanA chor3akara vaha nava prakArarUpa nahIM huA hai| aho! aisI sarasa bAta! pAtra hokara samajhe to nihAla ho jAe - aisI bAta hai| pahale satsamAgama meM yaha bAta kAna meM par3ane ke pazcAt antara meM vicAra karake nirNaya karanevAle ko anubhava hotA hai| jahA~ mukhyatA caitanyasvarUpa kI huI hai, vahA~ abheda caitanya hI dRSTi meM rahatA hai / nava bheda kA vikalpa AtA hai, usakI mukhyatA nahIM hotI; isalie vaha abhUtArtha hai| maiM arthAt jIva caitanya paripUrNa Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [169 hU~, ekarUpa hU~, aise svabhAva kI dRSTi meM ekatA kI hI mukhyatA hai aura usameM nava tattva kI anekatA gauNa ho jAtI hai; isalie zuddhanaya meM nava tattva abhUtArtha haiN| __ AtmA ke abhedasvabhAva kI dRSTi chor3akara, paryAya meM parasaGga kI apekSA se dekhane para nava tattva bhUtArtha haiM parantu jahA~ zuddhanaya se bheda kA lakSya chUTakara, abhedasvabhAva kI mukhyatA meM DhalatA hai, vahA~ bhedarUpa nava tattvoM kA anubhava nahIM hai; isalie ve abhUtArtha haiM aura eka zuddha AtmA hI bhUtArtharUpa se prakAzamAna hai| aise zuddhAtmA kA anubhava hone para samyagdarzana pragaTa huA, usa samyagdarzana ke pazcAt dharmI ko nava tattva ke vikalpa Ate haiM parantu unakI zuddhadRSTi meM una vikalpoM kI mukhyatA nahIM hai, ekAkAra caitanya kI hI mukhyatA hai; isalie ve nava tattva abhUtArtha haiM / 'abhUtArtha' kahane se una nava tattvoM ke vikalpa, abhedasvabhAva kI dRSTi meM utpanna hI nahIM hote - yaha Azaya hai| dekho to sahI, AtmA kI kaisI sarasa bAta hai! yaha koI bAhara kI bAta nahIM hai kintu antara meM apane AtmA kI hI bAta hai| bhAI! tujhe sukha aura zAnti cAhie na? to tU usakI zodha kahA~ karegA? kahIM bAhara meM deva-zAstra-guru athavA strI, lakSmI, zarIra ityAdi meM sukha-zAnti zodhane se vaha prApta nahIM ho sktii| vItarAgI deva-guru to kahate haiM ki he bhAI! tujhe sukha-zAnti cAhie ho, samyagdarzana cAhie ho, satya cAhie ho, sAkSAt AtmasAkSAtkAra cAhie ho to nitya cidAnandasvabhAva meM hI use zodha! antara svabhAva meM zodhane se hI vaha prApta hone yogya hai| satsamAgama se nava Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 170] [samyagdarzana : bhAga-3 tattvoM ko jAnakara, antaraGga meM bhUtArtha caitanyasvabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para samyagdarzana, sukha-zAnti, satya aura AtmasAkSAtkAra hotA hai| nava tattva meM pahalA jIvatattva kitanA hai ? siddhabhagavAna ke AtmA jitnaa| jitanA siddhabhagavAna kA AtmA hai, utanA hI pratyeka AtmA paripUrNa hai| 'siddha samAna sadA pada mero' arthAt, merA AtmasvarUpa sadA hI siddha samAna hai| aisA AtmA, vaha samyagdarzana kA viSaya hai; arthAt, samyagdarzana apane AtmA ko vaisA svIkAra karatA hai| samyagdarzana hone para apane siddhasamAna AtmA kA saMvedana hotA hai, anubhava hotA hai| samyagdarzana kA viSaya akelA AtmA hai, nava tattva ke bheda, samyagdarzana kA viSaya nahIM hai| nava tattvoM ke vicAra to samyagdarzana ke lie vAradAna hai| vAradAna se mAla kA anumAna hotA hai ki ise kaisA mAla lenA hai ? jisa prakAra koI phaTA-TUTA kAlA thailA lekara bAjAra jA rahA ho to anumAna hotA hai ki yaha manuSya koI kesara lene nahIM lA rahA, kintu koyalA lene jA rahA hogA aura koI acchI kA~ca kI baranI lekara bAjAra meM jAtA ho to anumAna hotA hai ki yaha manuSya koyale lene nahIM jA rahA, kintu kesara Adi uttama vastu lene jA rahA hai| isI prakAra jo jIva, kudeva-kuguru kA poSaNa kara rahA hai; arthAt, jise vAradAna ke rUpa meM hI kAle thaile ke samAna kudevakuguru haiM to anumAna hotA hai ki vaha jIva, AtmA kA dharma lene ke lie nahIM nikalA hai parantu viSaya-kaSAya kA poSaNa karane ke lie Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [171 nikalA hai| jisake pAsa nava tattva kI zraddhArUpa vAradAna nahIM hai to aisA samajhanA cAhie ki vaha jIva, AtmA kI zraddhArUpI kesara lene ke lie nahIM nikalA hai parantu saMsAra bhramaNarUpa koyalA lene nikalA hai| jo jIva, zuddha AtmA kI zraddhArUpI mAla lene nikalA ho, usake pAsa sacce deva-guru ke dvArA kathita nava tattvoM kI zraddhA hI vAradAnarUpa se hotI hai| pahale tattvoM kA svIkAra karane ke pazcAt unake bheda kA lakSya chor3akara, zuddhanaya ke avalambana se abheda AtmA kA anubhava karane se dharma pragaTa hotA hai| jo kutattvoM ko mAnatA hai aura jise nava tattvoM kA bhAna nahIM hai, use to caitanya kA anubhava hotA hI nhiiN| jo jIva, zarIra kI kriyA se athavA zubhavikalpoM se dharma manavAtA hai, vaha phaTA huA vAradAna lekara mAla lene nikalA hai| usake phaTe hue thaile meM samyagdarzanarUpI mAla nahIM rahatA hai| abhI to jIva aura zarIra ekatrita hokara bolane ityAdi kA kArya karate haiM, jo aisA mAnatA hai ki usane to vyavahAra nava tattvoM ko bhI nahIM jAnA hai; use to yathArtha puNya kI prApti bhI nahIM hotI tathA yadi nava tattva ke vicAra meM hI aTakA rahe to vaha bhI mAtra puNyabandha meM aTaka rahA hai; use dharma kI prApti nahIM hotii| nava tattva ko mAnane ke pazcAt abheda eka caitanyasvabhAva ke samIpa jAkara anubhava karanevAle ko apUrva dharma pragaTa hotA hai aura usake lie mukti kA dvAra khula jAtA hai| yahA~ to jo nava tattva kI vyavahAra zraddhA taka AyA hai, aise Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 172] [samyagdarzana : bhAga-3 ziSya ko paramArtha samyagdarzana karAne ke lie zrI AcAryadeva kahate haiM ki tU caitanya jo vastusvabhAva kI antardRSTi kara! ekarUpa caitanya kI dRSTi meM nava tattva ke bhaGga-bheda kA vikalpa khar3A nahIM hotA, parantu eka zuddha caitanya AtmA hI anubhava meM AtA hai - isakA nAma samyagdarzana hai, isI kA nAma AtmasAkSAtkAra hai aura yahI dharma kI pahalI bhUmikA hai| abhedasvabhAva kI dRSTi se dekhane para nava tattva nahIM dikhate haiM parantu eka AtmA hI zuddharUpa se dikhAI detA hai; isalie bhUtArthanaya se dekhane para nava tattvoM meM eka zuddha jIva hI prakAzamAna hai aura vahI samyagdarzana kA dhyeya hai| vyavahAradRSTi meM nava tattva haiM parantu svabhAvadRSTi meM nava tattva nahIM haiN| svabhAvadRSTi se aisA anubhava karanA hI dharma hai, mAnava jIvana meM yahI mumukSu kA kartavya hai| su........khI aho AtmA AnandasvabhAva se bharapUra hai aise AtmA ke sanmukha dekho to duHkha hai hI kahA~ ? AtmA ke Azraya se dharmAtmA nizaMka sukhI hai ki bhale hI deha kA kucha bhI ho yA sampUrNa brahmANDa ulaTa-pulaTa ho jAye to bhI mujhe usakA du:kha nahIM hai| merI zAnti-merA Ananda mujha AtmA ke hI Azraya se hai / maiM apane AnandasvarUpa meM DubakI mArakara lIna huA, vahA~ merI zAnti meM vighna karanevAlA jagata meM koI nahIM hai| isa prakAra dharmAtmA AtmA ke Azraya se sukhI hai| (sukha zakti ke pravacana meM se) Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [173 AtmArthI kA pahalA kartavya - (8) | jJAyakasvabhAvI zuddha jIva kA anubhava hI nava tattva ke jJAna kA prayojana, aura vahI samyagdarzana jo jIva, nivRtti lekara jijJAsubhAva se sat-samAgama meM yathArtha bAta kA zravaNa bhI nahIM karatA, vaha jIva antara dhAraNA karake tattva kA nirNaya kaise karegA aura tattvanirNaya ke binA niHsandeha hokara AtmavIrya antara-anubhava meM kaise lagegA? isalie mumukSu ko jijJAsubhAva se sat-samAgama meM vairAgya| pariNatipUrvaka tattvanirNaya karake anubhava kA prayatna karanA caahie| jIva, dharma to karanA cAhate haiM parantu AtmA ko dharma kisa prakAra ho? yaha bAta ananta kAla se yathArtharUpa se samajha meM nahIM AyI hai| yadi eka saikeNDa bhI AtmA kI samajha kare to yaha saMsAra-paribhramaNa nahIM raha sakatA hai| paribhramaNa ke prabala kAraNarUpa AtmabhrAnti hai, usa AtmabhrAnti ke abhAva kA vAstavika upAya kyA hai? - yaha jIva ne kabhI nahIM jAnA hai| AtmabhrAnti ko mithyAtva kahate haiM, usa mithyAtva kA abhAva kaise ho; arthAt, samyagdarzana kaise ho? isa bAta ko kabhI nahIM jAnA hai| are! samakitI AtmajJa santoM kI upAsanA bhI sacce bhAva se kabhI nahIM kI hai| nava tattvoM ko samyak antarabhAna se jAnane para, AtmabhrAnti miTakara samyagdarzana hotA hai aura jIva ko dharma kA prArambha hotA hai - aisA yahA~ AcAryadeva batalAte haiN| jIva ne AtmA kI darakAra karake dharma kI yaha vidhi ananta Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 174] [samyagdarzana : bhAga-3 kAla se nahIM jAnI hai; isalie kaThina lagatI hai, to bhI AtmA ke hita ke lie dhyAna rakhakara samajhanA cAhie,kyoMki isake atirikta Atmahita kI dUsarI koI vidhi nahIM hai| yadi rucipUrvaka samajhanA cAhe to yaha vidhi, sahaja hai| AtmA meM trikAlasvabhAva aura vartamAna avasthA - aise do pahalU haiM / trikAlasvabhAva ekarUpa hai aura avasthA meM aneka prakAra haiN| usameM trikAlI ekarUpa svabhAva kI dRSTi chor3akara bAhya sthUla dRSTi se dekhane para nava tattvoM ke vikalpa vidyamAna haiM / ' maiM jIva hU~; zarIrAdi ajIva haiM; dayAdi ke pariNAma, puNya haiM; hiMsAdi ke pariNAma, pApa haiM; puNya-pApa, donoM Asrava haiM; samyaktvAdi ke dvArA usa Asrava kA rukanA saMvara hai; karma kA khiranA, nirjarA hai; mithyAtvAdi bhAva, bandhana haiM aura pUrNa zuddhatA hone para karmoM kA atyanta nAza, vaha mokSa hai|' - aise nava tattvoM kA rAgamizrita vicAra se nirNaya karane para, ve nava tattva bhUtArtha haiM parantu ekarUpa jJAyaka AtmA kA anubhava karane ke lie to yaha vikalparUpa nava tattva chor3ane yogya haiN| akele nava tattvoM kI rAgamizrita zraddhA bhI abhI samyaktva nahIM hai| prazna - ina nava tattvoM meM jJeya, heya aura upAdeya kauna-kauna tattva haiM? uttara - jAnaneyogya to sabhI haiM; arthAt, nava tattva to jJeya haiN| yahA~ nava tattva vikalparUpa liye haiM; isalie ve nava tattva heya haiN| nava tattva ke vikalparahita eka zuddha AtmA hI upAdeya hai| jahA~ paryAya apekSA se kathana ho, vahA~ puNya-pApa, Asrava-bandha ko heya Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [175 aura saMvara-nirjarA; mokSa ko upAdeya kahate haiM parantu dravyadRSTi meM to nava tattva, heya haiN| dravyadRSTi meM nava tattva ke bheda nahIM haiM, akelA zuddha AtmA hI hai| zuddha AtmA hI bhUtArtha hai| usake Azraya se hI samyagdarzanAdi hote haiN| nava tattva, abhUtArtha haiM, unake Azraya se samyagdarzanAdi nahIM hote, kintu rAga hI hotA hai; isalie yahA~ nava tattvoM ko heya kahA gayA hai| nava tattvoM kA rAgamizrita anubhava, vaha Atmadharma nahIM hai; antarmukha svabhAva meM Dhalane para paripUrNa eka AtmA hI pratIti meM Ave aura AtmabhaGga na ho, vahI samyagdarzana dharma hai| ___ nava tattvoM ko jyoM kA tyoM mAneM, 'merA svabhAva siddha samAna hai' - aisA mAne to vikalpa se jIvatattva ko mAnA kahA jAe; zarIra kA kAma, zarIra se hotA hai; AtmA use nahIM karatA - aisA mAne to rAgamizrita vikalpa se ajIva ko mAnA kahA jAe; puNyabhAva kSaNika vikAra hai, vaha dharma nahIM hai; jIva kA dharma, jIva ke Azraya se hotA hai, ajIva kI kriyA se jIva ko dharma nahIM hotaa| isa prakAra jIva -ajIva kI bhinnatA jAnakara, nava tattvoM ko yathArtha jAnanA bhI abhI darzanazuddhi hone ke pUrva kI bhUmikA hai parantu yaha nava tattva ke vikalpamizrita vicAra abhUtArtha haiM / sAdhaka ko vaha vikalpa AtA hai parantu use usakI mukhyatA nahIM hai| mukhyatA to zuddha caitanya kI hI hai, usake AdhAra se hI sAdhakadazA hai| __ananta guNoM kA piNDa jo AtmA hai, usakI dRSTi meM nava tattvoM ke vikalpoM kA abhAva hai| tAtparya yaha hai ki dharmAtmA kI dRSTi meM ekarUpa caitanyatattva kI hI asti hai - aisI dRSTi hI darzanavizuddhi hai aura vahI prathama dharma hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 176] [ samyagdarzana : bhAga - 3 pahale to bAhya sthUla dRSTi se dekhane para nava tattvoM ko bhUtArtha kahA aura antarasvabhAva ke samIpa jAkara zuddha jIva kA anubhava karane para una nava tattvoM ko abhUtArtha kahA hai - aisA anubhava karanA, vaha darzanavizuddhi hai / aba, isI bAta ko dUsarI zailI se kahate haiM / 'isI prakAra antardRSTi se dekhA jAe to jJAyakabhAva, jIva hai aura jIva ke vikAra kA hetu, ajIva hai aura puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha tathA mokSa jinake lakSaNa haiM- aise kevala jIva ke vikAra haiM aura puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha tathA mokSa - ye vikAra ke hetu, kevala ajIva haiN| aise yaha nava tattva, jIvadravya ke svabhAva ko chor3akara, svayaM aura para jinake kAraNa haiM - aise eka dravya kI paryAyoM ke rUpa meM anubhava karane para bhUtArtha haiM aura sarva kAla meM askhalita eka jIvadravya ke svabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para ve abhUtArtha haiM asatyArtha haiM; isalie ina tattvoM meM bhUtArthanaya se eka jIva hI prakAzamAna hai / ' - pahale, ajJAnI ke nava tattva kI bAta thI, usameM jIva aura pudgala ke saMyoga se dekhane kA kathana thA / yahA~ jJAnI ke nava tattva ke vikalpa kI bAta hai, usameM jIva aura ajIva, donoM svatantra dravya haiM tathA jIva aura ajIva donoM meM alaga-alaga sAta tattva haiM - yaha bAta lI hai| antarasvabhAva kI dRSTi se dekheM to eka jJAyakabhAva hI bhUtArtha hai aura nava tattva abhUtArtha haiM / yaha samajhe binA bAhara ke saba bhAva to raNa meM pITha dikhAne ke samAna hai, usase jIva ko kiJcit dharma nahIM hotA / bAhara ke bhAva, jIva ko kiJcitmAtra zaraNarUpa nahIM hote haiN| Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [177 abhedarUpa jJAyaka AtmA, vaha antaratattva hai, use antara meM nahIM dekhakara, mAtra vartamAna kSaNikaavasthA kA hI vicAra karane ko bahirdRSTi kahate haiN| jaise, sampUrNa hIre ke antara satva ko dekhanA, vaha antardRSTi hai aura usake kSaNika dAga ko dekhanA, vaha bahirdRSTi hai| isI prakAra AtmA meM trikAlI jJAyaka antarasvabhAva dekhanA, vaha antardRSTi hai aura kSaNika vikArI pragaTa paryAya ko hI lakSya meM lekara, usake vicAra meM rukanA, vaha bahirdRSTi hai| usa bahirdRSTi meM bhedarUpa nava tattva bhUtArtha haiM parantu antarasvabhAva kI dRSTi meM ve nava tattva abhUtArtha haiM aura eka jJAyaka bhagavAna AtmA hI bhUtArtha hai| jIva aura ajIva ke sambandha se vicAra karane para nava tattva ke vikalpa utpanna hote haiM, vaha paryAya meM haiM avazya, parantu abheda caitanyasvabhAva meM Dhalakara anubhava karane para ve sabhI abhUtArtha haiN| akele caitanya ko lakSya meM lekara anubhava karane para nava tattva ke vikalpa utpanna nahIM hote - aisA anubhava karanA hI samyagdarzana kA mArga hai parantu usase pUrva vikalpadazA meM nava tattvoM ko bhalIbhA~ti jAnanA caahie| unheM jAnane meM mumukSu ko vikalpa kI mukhyatA nahIM, apitu AtmA kA nirNaya karane ke lakSya kI mukhyatA hai| ____ abhI to jo jIva, nivRtti lekara jijJAsApUrvaka satsamAgama meM yathArtha bAta kA zravaNa bhI nahIM karatA, vaha jIva, tattva kI dhAraNA karake antara meM nirNaya kaise karegA? aura tattva kA nirNaya kiye binA niHsandeha hokara, antara meM anubhava kisa prakAra karegA? Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 178] [samyagdarzana : bhAga-3 - aise anubhava ke binA dharma nahIM ho sakatA aura saMsAra paribhramaNa kA abhAva bhI nahIM hotaa| isalie he bhAI! vairAgyapariNatipUrvaka satsamAgama se tattvanirNaya karake, antara meM AtmAnubhava kA udyama kr| samyagdarzana ke viSaya meM to caitanya kI ekatA hI hai, usameM nava tattva ke bhaGga-bheda nahIM haiN| pahale bAhyadRSTi se nava tattva batalAkara, aba antara meM le gaye haiN| antardRSTi se dekhane para AtmA to zuddha jJAyaka caitanya hai aura usakI avasthA meM jo kSaNika jIva-ajIva Adi tattva ke vikalpa haiM, vaha vikAra hai| jJAyaka caitanyasvabhAva svayaM usa vikAra kA hetu nahIM hai parantu usa vikAra kA hetu ajIva hai| paryAya meM jJAyakapanA chUTakara jo vikAra hotA hai, vaha jIva kA vikAra hai aura usakA nimitta, ajIva hai| jIva meM apanI avasthA kI yogyatA se puNya-pApa ityAdi sAta tattva hote haiM aura usameM nimittarUpa ajIva hai| usa ajIva kI avasthA meM bhI puNya-pApa ityAdi sAta prakAra par3ate haiM, ve donoM; arthAt, jIva aura ajIva kI avasthAe~ bhinna haiN| akele jJAyaka meM sAta tattva nahIM haiM; isalie usa svabhAva ke lakSya se sAta tattva ke vikalpa nahIM hote, parantu svabhAva kA lakSya chor3akara paryAya ke lakSya se bheda ke vikalpa hote haiM, usakA nimitta ajIva hai; jIvadravya kahIM usakA nimitta nahIM hai| dekho, usameM AtmA kI pahacAna karane ke lie kahA gayA hai, vahI dharma kI rIti hai| apanI AtmA meM dharma kA prArambha kaba hotA hai? jaisA AtmasvabhAva sarvajJa bhagavAna ne kahA hai, vaisA apanA Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [179 AtmasvabhAva pahacAne to apane meM dharma kA prArambha hotA hai| yaha prathama samyagdarzanadharma kI bAta calatI hai, AtmA ke svabhAva ko pahacAnane kI bAta calatI hai| ____ AtmA kI samajha karane meM antara kI dharma kriyA AtI hai| jar3a kI kriyA mujhase hotI hai aura zarIra kI kriyA se dharma hotA hai - aisA mAnanA to ajJAna kI kriyA hai| usa kriyA se saMsArabhramaNa hotA hai| AtmA meM samyagdarzanAdi nirmalabhAva pragaTa ho, vahI AtmA kI dharmakriyA hai aura usI se mokSadazA pragaTa hotI hai - aisI dharmakriyA kI yaha bAta cala rahI hai| AtmA to jJAyaka caitanyajyoti hai, Anandakanda nirvikArI mUrti hai - aisA jo jJAyakabhAva, vahI jIva hai, usameM nava tattva ke bheda nahIM haiM parantu usakI avasthA meM ajIva vastu ke lakSya se sAta bhaGga par3ate haiM, usakA nimitta ajIva hai| AtmA caitanyajyoti hai, vaha to zuddha jIva hai, jabaki usa jJAyaka caitanyasvabhAva kA anubhava na rahe, taba usakI avasthA meM ajIva ke nimitta se sAta bhaGga par3ate haiM aura nimittarUpa ajIva meM bhI sAta bhaGga par3ate haiN| yahA~ jIva aura ajIva ko alaga rakhakara una donoM meM sAta-sAta bhaGga batalAte haiN| eka ora zuddha jIva alaga rakhA, sAmane ajIva siddha kiyA; jIva ko svabhAva se jJAyaka siddha kiyA aura ajIva ko vikAra ke heturUpa meM btlaayaa| akele jIvasvabhAva ke lakSya se vItarAgabhAva kI utpatti hotI hai aura sAta tattva ke lakSya se to rAgarUpa vikalpa kI utpatti hotI hai - yaha btlaayaa| jJAyakasvabhAva kI dRSTi cUkakara sAta tattva ke bheda par3ate haiM, Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 180] [samyagdarzana : bhAga-3 ve to saba kevala jIva ke hI vikAra haiN| yahA~ mokSatattva ko bhI jIva kA vikAra kahA hai kyoMki yahA~ sAtoM tattva, vikalparUpa liye haiN| puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa - aise sAtoM tattvoM ke vikalpa, zuddha jIva ke lakSya se utpanna nahIM hote, apitu nimitta karma ke lakSya se utpanna hote haiM; isalie una sAtoM tattvoM ko yahA~ vikAra kahA hai| una sAta tattvoM ke lakSya se ekarUpa caitanya AtmA dRSTi meM athavA anubhava meM nahIM AtA hai aura ekAkAra jJAyakasvabhAva kI dRSTi meM aura anubhava meM sAta tattva ke bhaGga bheda ke vikalpa utpanna nahIM hote| ___ yadyapi saMvara, nirjarA aura mokSa to AtmA kI nirmala paryAyeM haiM parantu yahA~ to una tattva sambandhI vikalpa ko hI saMvara, nirjarA aura mokSatattva ginakara, use vikAra kahA hai| AtmA meM nirmalaparyAya pragaTI ho, usa paryAya ke lakSya se bhI rAga kI utpatti hotI hai aura usa rAga meM ajIva nimitta hai| saMvara, nirjarA aura mokSa, vaha AtmA kI nirmalaparyAya hai parantu una tInoM paryAyoM kA bheda karake, unakA Azraya karane se vikAra kI hI utpatti hotI hai| unake bheda vikalpa meM caitanya kI zAnti utpanna nahIM hotI; isalie una tattvoM ko bhI vikAra kahA hai| isalie unake bheda kA Azraya chor3akara, bhUtArtharUpa abheda svabhAva kA Azraya karanA cAhie - yaha isa kathana kA uddezya hai| jise zuddhadravya ke Azraya se saMvaradazA utpanna huI hai, usakI dRSTi usa saMvaraparyAya para nahIM hotI hai, apitu antara ke abhedasvabhAva para usakI dRSTi hotI hai| usa abhedasvabhAva kI dRSTi se hI saMvara, Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [181 nirjarA pragaTa hote haiM; usa abheda ke Azraya se hI saMvara, nirjarA Tikate haiM aura usa abheda ke Azraya se hI saMvara, nirjarA bar3hate haiN| abhedasvabhAva ke Azraya se hI mokSamArga hai| saMvara-nirjarArUpa paryAya ke lakSya se saMvara-nirjarA pragaTa nahIM hote, nahIM Tikate aura na hI vRddhigata hote haiM, apitu usa paryAya ke lakSya se to rAga kI utpatti hotI hai; isalie ekarUpa caitanyasvabhAva kI dRSTi aura anubhava ke atirikta sAta tattva ke vicAra karanA, vaha vikAra hai| puNya-pApa ityAdi sAta tattva, akele jIva kI avasthA meM hote haiM aura usake hetubhUta sAta tattva, akele ajIva kI avasthA meM hote haiN| isa prakAra jIva-ajIva kA svatantra pariNamana hai| ___ jise jJAna meM aise jIvAdi tattvoM kA khyAla na Ave, use nirmala caitanyasvabhAva kI dRSTi nahIM hotii| sAta tattvoM meM AtmA kI paryAya aura ajIva kI paryAya bhinna-bhinna hai| akhaNDasvabhAva ke anubhava se samyagdarzana pragaTa hone ke pazcAt bhI dharmI ko nava tattva ke vikAra Ate haiM parantu ve vikalpa ekatvabuddhipUrvaka nahIM Ate; isalie paramArtha se to ve jJAna ke jJeya ho jAte haiN| dharmI ko vikalpa kA aura jJAna kA bhinnapanA vartatA hai|| ___ abhI zreNika rAjA naraka meM haiM aura AgAmI caubIsI meM pahale tIrthaGkara honevAle haiN| unheM aneka rAniyoM aura rAjapATa kA saMyoga hone para bhI antara meM aise jJAyaka caitanyatattva kA bhAna thaa| asthiratA se rAga-dveSa hone para bhI, usa kSaNa bhI caitanya jJAyaka meM hI ekatA kI dRSTi thI; isalie prati kSaNa dharma hotA thaa| bharata cakravartI ko chaha khaNDa ke rAjya meM bhI aisA bhAna thaa| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 182] [samyagdarzana : bhAga-3 tIrthaGkara bhagavAna mAtA ke garbha meM hoM athavA choTe bAlaka hoM, taba bhI unheM caitanya kA aisA hI bhAna hotA hai| saudharma svarga ke indra -indrANI; arthAt, zakendra aura zacI indrANI ko bhI aisA bhAna hotA hai, ve ekAvatArI haiN| tIrthaGkara bhagavAna kI sabhA meM siMha-bAgha, sarpa ityAdi aneka tiryaJca bhI aisA AtmabhAna prApta kara lete haiN| naraka meM bhI asaMkhya jIvoM ko aisA bhAna hotA hai| ATha varSa kA bAlaka bhI aisA bhAna kara letA hai| yaha saba bheda to bAhya zarIra ke haiM, andara AtmA to sabakA eka samAna cidAnandI bhagavAna hai, usakA bhAna karake jo jAgRta hotA hai, use aisA AtmabhAna pragaTa ho jAtA hai| isa caitanyamUrti AtmasvabhAva ko samajhe binA, zAstroM kA paThana bhI mAtra puNyabandha kA kAraNa hai| jise AtmA kA lakSya nahIM hai, vaha kitane hI zAstra par3he, parantu use zAstra kA vaha samasta paThana, mAtra mana ke bojharUpa hai; antara meM caitanya Ananda kI sugandha use nahIM AtI hai, AtmA kI zAnti kA anubhava use nahIM hotA hai| tiryaJca Adi jIvoM ko zAstra kA paThana na hone para bhI tIrthaGkara bhagavAna ityAdi kI vANI sunakara, antara meM yathArtha bhAvabhAsana hone para ve AtmA ke Ananda kA anubhava pragaTa kara lete haiM / ve to Atma anubhavarahita gyAraha aGga ke pAThI se bhI utkRSTa; arthAt, prazaMsanIya hai| trilokanAtha tIrthaGkaradeva ne pratyeka vastu ko svatantra dekhakara nava tattva kA svarUpa batalAyA hai| una nava tattvoM ko pahacAnakara nau ke bheda ke vikalparahita, akele jJAyakasvabhAva kA anubhava karanA, vaha dharma hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [183 yahA~ jIva kI paryAya meM jo sAta tattva ke bheda par3ate haiM, usameM ajIva nimitta hai - aisI bAta lI gayI hai parantu ajIva meM sAta bheda par3ate haiM, usameM jIva nimitta hai, yaha bAta nahIM lI hai, kyoMki eka to usameM jIva kI adhikatA batalAnI hai aura dUsare, jIva ko sAta tattva ke bheda kA lakSya chur3Akara, svabhAva kI ekatA karAnI hai| ajIva meM koI sAta bheda chur3Akara ekatA karAne kA prayojana nahIM hai| jIva ke dravya-paryAya donoM kI pahacAna karake paryAyabheda kA lakSya chor3akara, abhedasvabhAva meM DhalanA hI prayojana hai| yahA~ svayaM bheda kA lakSya chor3akara, svabhAva meM ekAgra hone para ajIva nimitta kA lakSya chUTa jAtA hai aura usa samaya ajIva meM svayameva Asrava bandha ke nimittarUpa pariNamana chUTakara, saMvara, nirjarA, mokSa ke nimittarUpa pariNamana hotA hai| jisa prakAra pAnI ke eka pravAha meM bIca meM sAta khambevAlA pula Ane para pAnI meM sAta bhaGga par3a jAte haiM, usameM vaha pula nimitta hai; usI prakAra caitanyamUrti AtmA kA jJAnapravAha anAdi ananta ekarUpa hai, usakI kSaNika avasthA meM ajIva ke nimitta se sAta prakAra par3ate haiN| una sAta prakAroM ko lakSya meM lekara anubhava karane para, ekarUpa caitanya jJAyaka AtmA anubhava meM nahIM aataa| ahA! yaha to antara ke anubhava kA apUrva viSaya hai !! bAhya meM buddhi kA vizeSa kSayopazama ho to vaha isameM kAma Ave - aisA nahIM hai parantu caitanya kI ruci se jJAna ko antara meM jhukAne kA abhyAsa karanA hI antara ke anubhava kA upAya hai| aho! maiM sampUrNa jJAyaka hU~, jJAnazakti se paripUrNa bharA hU~, buddhi Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 184] [samyagdarzana : bhAga-3 kA vikAsa to jJAna kI alpa avasthA hai| are! kevalajJAna ke samakSa usakI kyA ginatI? aisI to ananta kevalajJAna avasthAoM kA piNDa merA eka jJAnaguNa hai aura aise ananta guNoM kA piNDarUpa sampUrNa caitanya vastu vaha maiM huuN| isa prakAra apane abheda AtmA ko lakSya meM lenA hI dharma kA prArambha hai| vastu kA svarUpa samajhe binA loga, bAhya meM upavAsa ityAdi meM dharma mAna baiThe haiM parantu bAhya meM AhAra na AnA to jar3a kI kriyA hai, usa samaya zubhabhAva hoM to vaha puNya hai aura dharma to una donoM se pAra AtmA kI antardRSTi se hotA hai| zubharAga karane se dharma nahIM ho jAtA tathA AhAra nahIM AyA, isase zubhabhAva huA - aisA bhI nahIM hai tathA jIva ke zubharAga ke kAraNa AhAra kI kriyA ruka gayI - aisA bhI nahIM hai| jIva kA dharma alaga vastu hai, zubharAga alaga vastu hai aura bAhara kI kriyA alaga vastu hai; isa prakAra samasta tattvoM ko jAnanA caahie| jise nava tattva kI vyavahArazraddhA bhI nahIM hai, use akhaNDa -svabhAva kI dRSTi nahIM hogii| 'maiM jJAyaka hU~' aisA vicAra / vikalpa, vaha bhI paramArthazraddhA nahIM hai| yahA~ 'maiM jJAyaka hU~' - aise vikalpa ko bhI nava tattva meM se jIvatattva meM le liyA hai; isalie vaha bhI vyavahAra zraddhA meM jAtA hai| zuddha jIvatattva kI zraddhA meM 'maiM jJAyaka hU~' - aisA vikalpa bhI nahIM hai| maiM jJAyaka hU~' - aisI anubhUti kare, vaha to AnandarUpa hai, usameM koI vikalpa nahIM hai; isalie aisI anubhUti to jIva hai parantu aisI anubhUti na kare aura mAtra usake vicAra meM hI rUka jAe to usameM bheda kA Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [185 vikalpa hai; vaha paramArtha jIva nahIM hai| paryAya ke lakSya se eka jIvadravya ko paryAyarUpa anubhava kiye jAne para jIva-ajIva, puNya-pApa ityAdi nava tattva bhUtArtha haiM parantu jaba taka yahA~ taka ke vicAra meM aTakA hai, vahA~ taka dharma nahIM hai| nava tattva ke bheda ke vicAra chor3akara akele zuddha jIva ko hI bhUtArtharUpa anubhava karane para dharma hotA hai aura mokSa kA dvAra khulatA hai| ___ pahale, jIva-pudgala donoM ke bandhaparyAya kI bAta kI thI, akele jIvadravya kI avasthArUpa se dekhane para nava tattva bhUtArtha haiM - aisA kahakara aba antaronmukha karAte haiM ki sarva kAla meM askhalita eka jIvadravya ke svabhAva ke samIpa jAkara anubhava karane para ve nava tattva abhUtArtha haiM aura jJAyaka eka AtmA hI bhUtArtha hai, yahI samyagdarzana hai| jJAyakadravya hI trikAlI askhalita hai, nirmala avasthA ke samaya athavA vikArI avasthA ke samaya bhI AtmA kA jJAyaka svabhAva sadA ekarUpa hai aura sAta tattva to skhalita haiM, kSaNika haiN| nava tattva ke vikalpa kSaNika haiM, una nava tattva ke vikalpa chor3akara eka akhaNDita jJAyakasvabhAva kI dRSTi karanA, vaha mokSa kA mArga hai| AtmA ke akhaNDasvabhAva ke samIpa jAkara; arthAt, svabhAvasanmukha ekAgra hokara anubhava karate samaya, nava tattva lakSya meM nahIM Ate; isalie ve nava tattva abhUtArtha haiN| asthiratA ke samaya dharmI ko nava tattva ke vikalpa Ate haiM to bhI una para dharmI kI dRSTi nahIM hotii| use una vikalpoM kI mukhyatA nahIM hai, apitu eka caitanya kI hI mukhyatA hai; isalie nava tattva abhUtArtha haiM aura Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 186] [samyagdarzana : bhAga-3 isalie una nava tattvoM ko chor3akara, bhUtArtharUpa bhagavAna AtmA hI akelA upAdeya hai| kisI ko yaha zaGkA hotI hai ki are! nava tattvoM ko chor3ane yogya kahA hai to kyA jIvatattva ko chor3a denA hai ? usakA samAdhAna yaha hai ki are bhAI! dhairyavAna hokara samajha! abhI kyA bAta calatI hai? - usakA Azaya grahaNa kara! yahA~ vikalpa chur3Akara nirvikalpa anubhava karAne ke lie nava tattvoM ko heya kahA hai, kyoMki nava tattva ke lakSya se vikalpa hue binA nahIM rahatA aura AtmA kA nirvikalpa anubhava nahIM hotaa| jIva ke vikalpa ko bhI chur3Akara zuddha jIva kA nirvikalpa anubhava karAne ke lie nava tattvoM meM jIvatattva ko bhI heya kahA hai| abhI yaha bAta sunanA bhI kaThina par3atI hai to vaha samajhakara antara meM anubhava to kaba kregaa| nATaka samayasAra meM kahA hai ki - bAta suni cauMki uThe vAta hI sauM bhauMki uThe, bAta sauM narama hoi, bAta hI sauM akrii| niMdA karai sAdhu kI, prazaMsA karai hiMsaka kI, sAtA mAneM prabhutA, asAtA mAtrai phkrii|| mokha na suhAi doSa, dekhai tahA~ paiThi jAi, kAla sauM DarAi jaisaiM, nAhara sauM bkrii| aisI durabuddhi bhUlA, jhUTha ke jharokhe jhUlI, phUlI phirai mamatA, jaMjIra nisauM jkrii||39|| isameM durbuddhi jIva kI pariNati kA varNana kiyA gayA hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [187 usameM kahate haiM ki ajJAnI jIva, hita-ahita kA vicAra nahIM karatA aura satya bAta sunate hI cauMka uThatA hai / satya bAta kAna meM par3ate hI bhar3akakara cillAne lagatA hai, apanI manonukUla bAta sunate hI narama ho jAtA hai aura apane ko arucikara bAta ho to cir3a jAtA hai tathA vaha jIva, mokSamArgI sAdhuoM kI nindA karatA hai aura hiMsaka adharmiyoM kI prazaMsA karatA hai| sAtA ke udaya meM apane ko mahAna mAnatA hai aura asAtA ke udaya meM tuccha ginatA hai| use mokSa to rucatA nahIM hai aura kahIM durguNa dikhAI de to unheM jhaTa aGgIkAra kara letA hai| use zarIra meM ahaMbuddhi hone ke kAraNa vaha mokSa se to aisA DaratA hai ki jaise zera se bakarI DaratI hai| isa prakAra usakI mUrkhatA, ajJAna se asatya ke mArga meM cala rahI hai aura mamatA kI sAGkala se jakar3akara buddhi pAnI bhara rahI hai| yahA~ kahate haiM ki bhAI ! suna to sahI ! yaha kyA bAta hai? dharma kI satya bAta kAna meM par3anA bhI durlabha hai| yadi dhairyavAna hokara antara meM samajhe to isa bAta kI mahimA kA patA cala sakatA hai| zuddhaparyAya kA lakSya karake usakA Adara karane meM bhI vikalpa utpanna hotA hai aura rAga hotA hai| trikAlI caitanyatattva ke Adara meM vaha paryAya pragaTa ho jAtI hai| paryAya ke Azraya meM aTakane se nirmalaparyAya nahIM hotI, parantu zuddhadravya kA Azraya karane se vaha paryAya svayaM nirmala ho jAtI hai| nirmalaparyAya vastu ke AdhAra se hotI hai; isalie nirmalaparyAya pragaTa karanevAle kI dRSTi vastu para hotI hai| paryAya para usakI dRSTi nahIM hotI hai| usa vastudRSTi meM nava tattva abhUtArtha haiM aura eka abheda AtmA hI prakAzamAna hai| ___Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 188] [samyagdarzana : bhAga-3 dekho! nava tattvoM ko abhUtArtha kahakara yahA~ paryAyadRSTi ko hI heya kahA hai aura akhaNDa caitanyatattva sarva kAla askhalita hai, usakI dRSTi karAyI hai| saMvara, nirjarA athavA mokSa, yaha koI tattva sarva kAla meM askhalita nahIM hai; isalie ye samyagdarzana kA viSaya nahIM hai| sarva kAla meM askhalita to eka caitanyadravya hI hai, vahI samyagdarzana kA dhyeya hai; isalie bhUtArthanaya se dekhane para nava tattvoM meM eka jIva hI prakAzamAna hai, usake anubhava se hI samyagdarzanAdi hote haiM / aise bhUtArtharUpa zuddha AtmA ko hI pratIti meM lenA, isa gAthA kA tAtparya hai aura yahI pratyeka AtmA kA pahalA kartavya hai| he jIva!.... he jIva! AtmapipAsu hokara nirantara antara prayatna dvArA aisA samyagdarzana pragaTa kr| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana : bhAga-3] www.vitragvani.com AtmArthI kA pahalA kartavya (9) bhagavAna AtmA kI prasiddhi ( sarvajJa ke nirNaya meM samyak puruSArtha ) [ 189 AtmasvabhAva ke nirNaya meM sarvajJa kA nirNaya, aura sarvajJa ke nirNaya meM AtmasvabhAva kA nirNaya - isameM bIca meM vikAra kahIM nahIM AyA - aise nirNaya ke jora se nizaMka hokara antara anubhava karane para bhagavAna AtmA prasiddha hotA hai / samyagdarzana hotA hai aura mokSa kA daravAjA khula jAtA hai / dharma karane ke lie jIva ko AtmA kA svabhAva samajhakara samyagdarzana pragaTa karanA caahie| AtmA kA svabhAva to jJAyaka hai, jJAna hI usakA svarUpa hai / avasthA meM jo kucha vikArI bhAva hote haiM, ve to mAtra vartamAna yogyatA se tathA karma ke nimitta se hote haiN| mUla vastusvarUpa meM vaha vikAra athavA nava tattva ke bheda nahIM haiM / zuddhanaya dvArA ekarUpa jJAyakasvabhAva kI dRSTi se anubhava karane para jJAyakasvabhAva eka hI bhUtArtha hai; nava tattva abhUtArtha haiN| 'maiM jJAyaka vastu hU~' - aisA jahA~ antardRSTi se nizcita kiyA, vahA~ bheda kA vikalpa TUTakara, abhedarUpa AtmA kA anubhava huA aura vahI samyagdarzana dharma hai| jaisA vastu kA mUlasvabhAva hai, vaisA paripUrNa pratIti meM le to dharma hotA hai yA usase ulaTA pratIti meM le to dharma hotA hai ? vastu ke pUrNa svabhAva ko pratIti meM le to usake Azraya se dharma hotA hai parantu yadi apUrNatA athavA vikAra ko hI sampUrNa vastu mAna le to Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai. maI 20 meM
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 190] [samyagdarzana : bhAga-3 usake Azraya se dharma nahIM hotaa| AtmA ke svabhAva kA nirNaya kaho yA sarvajJa kA nirNaya kaho, donoM eka hI hai, kyoMki AtmA kA svabhAva hai, vahI sarvajJa ko pragaTa huA hai aura sarvajJa jaisA hI isa AtmA kA svabhAva hai| donoM meM paramArtha se kucha bhI antara nahIM hai; isalie AtmA kA pUrNa svabhAva pahacAnane para usameM sarvajJa kI pahacAna bhI A jAtI hai aura sarvajJa kI vAstavika pahacAna karane meM AtmA ke svabhAva kI pahacAna bhI A jAtI hai| sarvajJa bhagavAna ne prathama to apane pUrNa jJAyakasvabhAva kI zraddhA kI thI, aura tatpazcAt AtmA meM ekAgra hokara pUrNa jJAnadazA pragaTa kI hai| usa jJAna dvArA ve bhagavAna eka samaya meM saba kucha jAnate haiM aura jAnanA vaha apanA svarUpa hone se usa pUrNa jJAna ke sAtha bhagavAna ko pUrNa svAbhAvika Ananda bhI hai aura unheM rAgAdi doSa bilakula nahIM hai| isa prakAra jahA~ sarvajJa kA yathArtha nirNaya kiyA, vahA~ apane meM bhI apane rAgarahita jJAnasvabhAva kA nirNaya huaa| paripUrNa jJAna hI merA svarUpa hai, isake atirikta rAgamizrita vicAra Ate haiM, vaha merA / caitanya kA vAstavika svarUpa nahIM hai| vastu kA svabhAva paripUrNa hI hotA hai| jaise, jar3a meM acetanapanA hai, usameM aMzamAtra bhI jAnapanA nahIM hai| jar3a kA acetana svabhAva hai; isalie usameM paripUrNa acetanapanA hai aura jJAna bilakula nahIM hai| isI prakAra AtmA kA svabhAva, jJAna hai to usameM jJAna paripUrNa hai aura acetanapanA bilakula nahIM hai| rAga bhI acetana ke sambandha se hotA hai; isalie rAga bhI jJAnasvabhAva meM nahIM hai| aise jJAnasvabhAva kA nirNaya aura anubhava karanA hI dharma kA prArambha hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [191 ___ 'jJAyakasvabhAva, vahI jIva hai' - aisA kahane se usameM jJAna kI pUrNatA hI AtI hai| paryAya meM alpajJatA ho, vaha usakA svabhAva nahIM hai| abhI avasthA meM alpa jJAna hai parantu avasthA meM sadA alpa jJAna hI rahA kare - aisA svabhAva nahIM hai| eka samaya meM pUrNa jJAnarUpa pariNamita honA hI usakA svabhAva hai tathA avasthA meM alpajJatA ke sAtha jo rAgAdika bhAva haiM, ve bhI vAstavika jIvasvabhAva nahIM haiN| rAga aura alpajJatA se rahita, ekarUpa jJAyakabhAva hI paramArtha jIva hai| aise pUrNa jJAyakasvabhAvI AtmA kA nirNaya karake, usameM ekAgra hone para paryAya meM alpajJatA athavA rAga-dveSa nahIM rahate haiM parantu sarvajJatA aura vItarAgatA ho jAtI hai| pahale to aise pUrNa AtmA ko zraddhA meM svIkAra karane kI yaha bAta hai| svabhAva kahanA aura phira usameM apUrNatA kahanA, taba to vaha svabhAva hI nahIM rhtaa| svabhAva kabhI apUrNa nahIM hotA aura jo apUrNa ho, use svabhAva nahIM kahate haiN| jisa prakAra choTI pIpala ke svabhAva meM causaTha paharI pUrNa caraparAhaTa zaktirUpa se vidyamAna hai, usameM se vaha pragaTa hotI hai| yaha choTI pIpala hI hai aura isameM se caraparAhaTa pragaTa hogI; isa prakAra usakI zakti kA vizvAsa karake, use ghisakara vaha caraparAhaTa pragaTa karane kA vikalpa AtA hai, kintu kaGkara ko ghisane kA vikalpa nahIM AtA hai kyoMki kaGkara meM caraparAhaTa pragaTa hone kA svabhAva nahIM hai - aisA jAnA hai| jisameM jo svabhAva hotA hai, usameM se hI vaha pragaTa hotA hai saMyoga meM se nahIM aataa| isI prakAra AtmA kA vaha svabhAva, jJAyakasvabhAva hai, usameM sarvajJatA kI sAmarthya hai, Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 192] [samyagdarzana : bhAga-3 usa pUrNa jJAnasvabhAva kA nirNaya karake usameM ekAgratArUpI ghisAvaTa | lInatA karane se pUrNa kevalajJAna pragaTa hotA hai| jahA~ jJAnasvabhAva bharA hai, usameM se jJAna pragaTa hotA hai; kisI saMyoga meM se jJAna nahIM aataa| zarIrAdi acetana haiM, unameM se jJAna nahIM aataa| maiM para kA kartA to nahIM hU~ hI, nava tattva ke vikalpa kA bhI maiM kartA nahIM hU~; maiM to pUrNa jJAyaka huuN| isa prakAra apane antarasvabhAva kA nirNaya karake, usameM ekAgra honA, vaha dharma hai| __ AtmA ke antarasvabhAva kI dRSTi karane para usameM eka jJAyakamUrti jIva hI bhUtArtharUpa se prakAzamAna hai, nava tattvoM ke vikalpa usameM nahIM haiN| bhale hI sAdhaka ko nava tattvoM ke vikalpa hoM parantu usakI dRSTi to abheda svabhAva meM hI hai| usa abhedasvabhAva kI hI mukhyatA meM use jJAna kI nirmalatA hotI jAtI hai aura rAga -dveSa kA abhAva hotA jAtA hai| vikalpa hone para bhI abhedasvabhAva kI dRSTi meM to ve abhUtArtha hI haiN| isa prakAra zuddhanaya dvArA ekarUpa prakAzita zuddha AtmA kA anubhava hotA hai| aise zuddha AtmA kI anubhUti, vaha Atmaprasiddhi hai aura zuddha AtmA kI prasiddhi, vaha niyama se samyagdarzana hai| isa prakAra yaha sarva kathana nirdoSa hai, bAdhArahita hai| koI kahatA hai 'sarvajJa bhagavAna ke jJAna meM jAnA hogA, taba AtmA ko dharma hogA, abhI yaha saba samajhane se kyA kAma hai ?' to aisA kahanevAle kI dRSTi viparIta hai; use AtmA ke dharma kI ruci nahIM hai| jJAnI usase kahate haiM ki are bhAI! sarvajJa bhagavAna ne saba dekhA hai aura vaisA hI saba hotA hai' - isa prakAra sarvajJa ke jJAna kI Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [193 aura vastu ke svabhAva kI tU bAta to karatA hai parantu tujhe jJAna kI mahimA to AtI nahIM hai| hama pUchate haiM ki tU jo sarvajJa kI bAta karatA hai, usa sarvajJa kA nirNaya tUne kisa jJAna meM kiyA hai ? jisa jJAna meM sarvajJatA kA aura vastu ke svarUpa kA nirNaya karatA hai, vaha jJAna, AtmasvabhAva sanmukha Dhale binA rahatA hI nahIM aura use vartamAna meM hI dharma kA prArambha ho jAtA hai tathA sarvajJa bhagavAna ke jJAna meM bhI aisA hI jJAta hotA hai| jisane AtmA kI pUrNa jJAnasAmarthya ko pratIti meM lekara usameM ekatA kI hai, use hI vAstava meM sarvajJa ke jJAna kI pratIti huI hai| jo rAga ko apanA svarUpa mAnakara, rAga kA kartA hotA hai aura rAgarahita jJAnasvabhAva kI jise zraddhA nahIM hai, use sarvajJa kI bhI vAstavika mAnyatA nahIM hai; isalie sarvajJa ke nirNaya meM hI jJAnasvabhAva ke nirNaya kA samyak puruSArtha A jAtA hai| vahI mokSasanmukha kA puruSArtha hai aura vahI dharma hai| logoM ko bAhara kI dhUmadhAma dikhe, usameM puruSArtha lagatA hai parantu antara meM jJAnasvabhAva ke nirNaya meM hI jJAtA-dRSTApane kA aura rAga ke akartApane kA samyak puruSArtha A jAtA hai, use bahirdRSTi loga nahIM jAnate haiM / vastutaH jJAyakapanA hI AtmA kA puruSArtha hai, jJAyakapane se alaga dUsarA koI samyak puruSArtha nahIM hai| ___ jIva, jAnanevAlA hai; AtmA, jJAyakasvabhAvI hai - aisA samyak nirNaya kiyA, vahI AtmA kI antarakriyA hai, vahI dhArmikakriyA hai parantu bAhara kI dehadRSTi se dekhanevAle ko yaha bAta khyAla meM nahIM AtI hai| avasthA kA palaTanA, vaha kriyA hai| maiM jJAyakasvabhAva Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 194] [samyagdarzana : bhAga-3 hU~' - isa prakAra svabhAva meM dRSTi karake palaTanA, vaha dharma kI kriyA hai aura maiM vikArI hU~' - aisI vikArI dRSTi karake palaTanA, vaha adharma kI kriyA hai; deha kI kriyA, vaha jar3a kI kriyA hai| zuddhanaya dvArA antardRSTi se dekhane para AtmA eka jJAyakabhAvarUpa prakAzamAna bhUtArtha anubhava meM AtA hai| zrI AcAryadeva kahate haiM ki are bhAI! tU antara meM to dekha! vahA~ chalAchala jJAnasvabhAva bharA hai| jaise, jahA~ sarovara meM pAnI bharA ho, vahIM vaha uchalatA hai; isI prakAra antara ke caitanya sarovara meM paripUrNa jJAna bharA hai, usameM DubakI mAra to paryAya meM jJAna uchlegaa| kahIM para ke sAmane dekhane se athavA bheda ke vicAra se tere guNa pragaTa nahIM hoMge; isalie unheM chor3akara antara ke paripUrNa svabhAva ke sanmukha dRSTi kara aura usameM hI ekAgra hokara anubhava kr| jo nava tattvoM ko nahIM pahacAnatA, use to anubhava meM AtmA kI prasiddhi nahIM hotI aura nava tattva ko jyoM kA tyoM jAnakara, nava tattva ke vikalpa meM hI rukanevAle ko nava tattva kI hI prasiddhi hai parantu bhagavAna AtmA kI prasiddhi nahIM hai; arthAt, samyagdarzana nahIM hai| nava tattva ke bheda kI dRSTi chor3akara, ekAkAra jJAyakasvabhAva kI dRSTi se anubhava karane para bhagavAna AtmA kI prasiddhi hotI hai| vaha samyagdarzana hai aura vahIM se dharma kA prArambha hotA hai| yahA~ 'AtmA kI prasiddhi' hone kI bAta kahI hai, usakA Azaya kyA hai ? trikAlI AtmasvabhAva to prasiddha hI thA, vaha kahIM DhakA nahIM thA parantu avasthA meM pahale usakA bhAna nahIM thA aura aba usakA bhAna hone para avasthA meM bhagavAna AtmA kI Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [195 prasiddhi huii| nirmala avasthA pragaTa hone para dravya-paryAya kI abhedatA se 'AtmA hI prasiddha huA' - aisA kahA hai| anubhava meM kahIM dravya- paryAya kA bheda nahIM hai| rAgamizrita vicAra chUTakara jJAna, jJAna meM hI ekAgra huA, isakA nAma AtmakhyAti hai| yahA~ usa AtmakhyAti ko samyagdarzana kahA hai| yadyapi AtmakhyAti, svayaM to jJAna kI paryAya hai parantu usake sAtha samyagdarzana avinAbhAvIrUpa se hotA hai; isIlie usa AtmakhyAti ko hI yahA~ samyagdarzana kahA hai| isa prakAra nava tattvoM meM bhUtArtharUpa se prakAzamAna eka AtmA ko jAnanA hI niyama se samyagdarzana hai - aisA siddha karake zrI AcAryadeva nizaGkatApUrvaka kahate haiM ki yaha sarva kathana nirdoSa hai| aisA hI vastu svarUpa hai aura aisI hI samyagdarzana kI vidhi hai; isake atirikta dUsarI koI vidhi nahIM hai| isake alAvA dUsarA kucha mAneM to, vaha bAdhAsahita hai| nava tattva ko bhalIbhA~ti nahIM jAne to vaha mithyAtvarUpa doSasahita hai tathA nava tattva ke bheda ke vikalpa meM hI rUkA rahe aura ekarUpa jJAyakasvabhAva kI pratIti nahIM kare to vaha bhI mithyAtvarUpa doSasahita hai| nava tattva ko jAnane ke pazcAt jJAyakasvabhAva kI ekatA meM jJAna Dhale, vahI nirdoSa samyagdarzana hai, vahI nirdoSa upAya hai| yahA~ to AtmArthI jIva, nava tattvoM ko jAnakara antara ke anubhava meM jhukegA hI - aisI hI bAta hai| nava tattva meM aTakakara vApisa mur3a jAegA - aisI bAta hI nahIM hai| tAtparya yaha hai ki yaha to apharagAmI mumukSu kI hI bAta hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 196] [samyagdarzana : bhAga-3 nava tattva ko jAnanevAlA kauna hai ? nava tattva ko jAnanevAlI to jJAna kI avasthA hai| koI indriyA~ athavA rAga, nava tattva ko jAnane kA kAma nahIM karate, parantu jJAna kI avasthA hI unheM jAnane kA kAma karatI hai| aba, yadi jJAna kI jo avasthA hai, usa avasthA ne antarmukha hokara jJAyakasvabhAva meM ekatA kA kAma nahIM kiyA aura bahirmukha rahakara bheda ke lakSya se vikalpa meM ekatA karake aTaka gayI to usa jJAna avasthA meM AtmA prasiddha nahIM huA; arthAt, dharma nahIM huA, kyoMki usa jJAnaparyAya ne svasanmukha hokara svabhAva kA kAma nahIM kiyA, kintu paralakSya se rAga meM hI aTaka kara saMsArabhAva kI utpatti kI hai| isalie jJAna kI avasthA meM nava tattva ke bheda kA bhI lakSya chor3akara, abheda AtmA kI dRSTi karake jJAyaka kA anubhava karanA hI samyagdarzana kA upAya hai| jise pahale nava tattva ke vicAra se caitanya kA anubhava karanA bhI nahIM AtA, vaha vikalpa tor3akara antara meM caitanya kA sAkSAt anubhava kisa prakAra kara sakegA? pahale nava tattva ke jJAna dvArA caitanyasvabhAva ko buddhi meM pakar3akara, phira usa svabhAva ke nirNaya kA gholana karate-karate vikalpa TUTakara, antara meM ekAgratA hotI hai| jJAyakasvabhAva ke sanmukha Dhalakara akele jJAyaka kA rAgarahita anubhava karanA hI dharma kI nirdoSa kriyA hai| __ he bhAI! nava tattva ke nirNaya meM sarvajJa kA nirNaya bhI samAhita ho jAtA hai| prathama, yadi tujhe sarvajJa kA nirNaya na ho to apane jJAna meM sarvajJa kA nirNaya kr| apane jJAna meM sarvajJa kA nirNaya kiyA to Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [197 usa jJAna meM AtmA ke paripUrNa jJAnasvabhAva kA nirNaya A jAtA hai| sarvajJa kA nirNaya karane se apane jJAtAsvabhAva kI pratIti huI aura paryAya, jJAnazakti ke sanmukha hokara ekAgra hone lagI, vahI saccA puruSArtha hai| bhale hI usa jIva ko paryAya meM jJAna kI apUrNatA ho aura rAga bhI hotA ho, tathApi vaha jIva, rAga kA kartA nahIM hotA; vaha to rAga kA bhI jJAyaka rahatA hai aura alpajJatA jitanA vaha apanA svarUpa nahIM maantaa| paryAya meM alpajJatA hone para bhI usakI dRSTi to paripUrNa jJAnamUrti svabhAva meM hI hai - aisA jIva, sAdhaka hai| sarvajJa ko pUrNa jJAna hai aura isa sAdhaka samyagdRSTi ko apUrNa jJAna hai, itanA antara hai parantu yaha sAdhaka jIva bhI jJAnasvabhAva kI ekatA kI dRSTi meM rAga kA kartA nahIM, apitu jJAyaka hI hai| isa prakAra jJAyakasvabhAva kA nirNaya karake usake anubhava dvArA samyagdarzana pragaTa karanA hI pratyeka AtmArthI-mokSArthI jIva kA pahalA kartavya hai| isa prakAra AcAryadeva ne isa terahavIM gAthA meM samyagdarzana kA varNana kiyA hai| samyaktva kA mArga batalAkara santoM ne mahAna upakAra kiyA hai| samyaktvadhAraka santoM kI jaya ho|. Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198] www.vitragvani.com [ samyagdarzana : bhAga-3 bhagavatI prajJA (bhedajJAna kI vidhi aura mokSa kA upAya darzAnevAlA adbhuta pravacana) mokSArthI ko prathama to yaha bAta apane antara meM majabUta karanI cAhie ki mere mokSa kA sAdhana mujhameM hI hai, mere jJAna ko jitanA antarmukha ekAgra karU~, utanA merA mokSa kA sAdhana hai; isake atirikta jitanI bahirmukhavRtti ho, vaha mokSa kA sAdhana nahIM hai - aise nirNaya ke jora se antarmukha pariNamana hotA hai parantu jo rAga ko hI mokSa kA sAdhana mAnatA hai, use rAga se pRthaka pariNamana nahIM hotA, vaha to rAga ke sAtha upayoga ko ekameka karake ba~dhatA hI hai| jaise AtmA kA mokSarUpI kArya, AtmA se pRthak nahIM hai; usI prakAra usakA sAdhana bhI AtmA se pRthak nahIM hai, vaha sAdhana 'bhagavatI prajJA' hI hai / AtmA ko aura rAga ko nikaTatA hai parantu ekatA nahIM; donoM ke lakSaNa bhinna haiM / bhagavatI prajJA ko aura AtmA ko to ekatA hai / AtmA aura bandha donoM ke bhinna-bhinna lakSaNoM ko jAnakara, bhagavatI prajJA unheM cheda DAlatI hai; una donoM ko pRthak karake prajJA, AtmA ke sAtha to ekatA karake usameM lIna hotI hai aura bandha ko apane se pRthak hI rakhatI hai| aisA bhedajJAna karanevAlI bhagavatI prajJA hI mokSa kA sAdhana hai, usa prajJA dvArA hI AtmA ko bandhana se bhinna kiyA jA sakatA hai / antara meM bhedajJAna kA prayatna karanevAlA jijJAsu ziSya punaH pUchatA hai ki prabho ! Apane AtmA aura bandha ko prajJAchainI dvArA pRthak karane ko kahA parantu jJAna ko aura bandha ko cetaka Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai. --
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [199 caityapane ke kAraNa atyanta nikaTatA hai, (ziSya nikaTatA kahatA hai parantu ekatA nahIM kahatA) - aisI nikaTatA hai ki mAno donoM sAtha hI hoM; jahA~ jJAna hai, vahIM rAga hai| isa prakAra nikaTatA hai to unheM prajJAchainI dvArA vAstava meM kisa prakAra chedA jA sakatA hai, donoM kA pRthak anubhava kisa prakAra hotA hai ? dekho! yaha bhedajJAna kI vAstavika dhagazavAle ziSya kA prazna ! jise antara meM vAstavika utkaNThApUrvaka prazna utpanna huA hai, use AcAryadeva, bhedajJAna kI vidhi samajhAte haiN| he vatsa! AtmA aura bandha ke niyata svalakSaNoM kI sUkSma antaraMga sandhi meM prajJAchainI ko sAvadhAna hokara paTakane se unheM chedA jA sakatA hai| isa prakAra bandha se pRthak AtmA kA anubhava kiyA jA sakatA hai - aisA hama jAnate haiN| dekho! AcAryadeva, svAnubhava se bhedajJAna kI vidhi batalAte haiN| AtmA aura bandha, ajJAna se eka jaise lagate haiM, parantu vAstava meM ve bhinna hI haiM - aisA prajJA dvArA hama jAnate haiN| prajJAchainI dvArA unheM vAstava meM chedA jA sakatA hai| antara meM kucha lakSya bA~dhakara ziSya kahatA hai ki prabhu! Apa jo kahate ho, vaha lakSya meM to AtA hai parantu vAstava meM una donoM ko chedakara bandha se pRthak AtmA kA sAkSAt anubhava kaise ho? antara meM pRthakatA kA abhyAsa karate-karate najadIka AyA huA ziSya, bhedajJAna kI AturatA se prazna pUchatA hai, antara kI dhagaza se prazna pUchatA hai| aisI taiyArI hone se zrIguru use jisa prakAra samajhAte haiM, usa prakAra turanta hI vaha samajha jAtA hai; isalie use antara meM Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200] [ samyagdarzana : bhAga - 3 sundara Anandamaya bodha taraGge uchalatI haiN| isa prakAra sAvadhAnarUpa se paTakane meM AyI huI bhagavatI prajJAchainI hI AtmA ke mokSa kA sAdhana hai / www.vitragvani.com pra.... jJA, arthAt vizeSa jJAna, tIkSNa jJAna, sUkSma-ugra tIkSNa jJAna; usake dvArA AtmA aura bandha donoM ke bhinna-bhinna lakSaNa jAnakara unheM pRthak kiyA jA sakatA hai| una donoM ke bhinna-bhinna lakSaNa kaise haiM ? yaha samajhAte haiM : prathama AtmA kA svalakSaNa to 'caitanya' hai, aura bandha kA svalakSaNa to rAgAdika hai / vaha caitanya jo ki AtmA kA svalakSaNa hai, vaha bAkI ke samasta dravyoM se asAdhAraNa hai / vaha caitanya, utpAda - vyaya - dhruvarUpa se vartatA huA jina-jina guNa - paryAyoM meM vyApakara vartatA hai, AtmA hai aise caitanya lakSaNa se AtmA ko lakSita karanA / AtmA cinmAtra hai-aise lakSya meM lene se sahavartI ananta guNa aura kramavartI ananta paryAyeM usameM A jAtI hai parantu rAga usameM nahIM AtA / AtmA se bhinna aise rAgAdika to bandha kA svalakSaNa hai, ve rAgAdibhAva kahIM caitanya kI taraha AtmA ke samasta guNa -paryAyoM meM vyApta nahIM hote; ve to caitanya camatkAra se sadA bhinnarUpa se hI bhAsita hote haiN| caitanyarahita AtmalAbha kabhI sambhava nahIM hai, parantu rAgarahita AtmalAbha to sambhavita hai| caitanyarahita, caitanya se pRthak AtmA kabhI prApta nahIM ho sakatA parantu rAgarahita, rAga se pRthak AtmA to prApta hotA hai - anubhava meM AtA hai / aho! caitanya aura rAga kA kitanA spaSTa pRthakpanA ! bhAI ! Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai. -
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [201 tujhe terA caitanya jIvana saphala karanA ho-saccA sukhI jIvana jInA ho to rAga ko tere caitanya ghara meM Ane nahIM denA... tere caitanya ko rAga se pRthak hI rkhnaa| jJAna meM bhinna jJeyarUpa se rAgAdi jJAta hote haiM, vaha to jJAna kA cetakapanA prasiddha karate haiM / ve kahIM jJAna ko rAgarUpa prasiddha nahIM karate aura jJAna bhI usa rAga ko rAgarUpa hI jAnatA hai, use svapane (jJAnapane) nahIM jaantaa| jJAna aisA jAnatA hai ki yaha jo jAnanevAlA hai, vaha maiM hU~ aura yaha rAgarUpa jo jJAta hotA hai, vaha maiM nahIM; vaha bandhabhAva hai| usa bandhabhAva meM cetakapanA nahIM hai, mere cetakapane meM vaha jJeyarUpa se jJAta hotA hai; isa prakAra jJeya-jJAyakapane kA nikaTa sambandha hone para bhI, rAga ko aura jJAna ko ekatA nahIM parantu bhinnatA hai| spaSTa lakSaNa ke bheda se unheM pRthaka jAnate hI apUrva bhedajJAna hokara jJAna, rAga se bhinna par3a jAtA hai - aisA rAga se pRthak pariNamatA jJAna hI mokSa kA sAdhana hai| jahA~ jJAna aura rAga donoM bhinna-bhinna jAne, vahA~ unakI ekatA kA bhrama nahIM rahatA, arthAt jJAna, rAga meM ekatArUpa bandhabhAva se pravartita nahIM hotA parantu rAga se bhinna mokSabhAva se pariNamatA hai| isase aise pavitra jJAna ko AcAryadeva ne bhagavatI prajJA' kahakara usakA bahumAna kiyA hai, vahI vAstava meM mokSa kA sAdhana hai| mokSa ke sAdhana kI aisI mImAMsA kauna kare? ki jo jIva, mokSArthI ho, jise saMsAra kA rasa ur3a gayA ho, arthAt kaSAyeM upazAnta ho gayI ho aura mAtra mokSa kI hI abhilASA jisake antara meM ho - Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202] www.vitragvani.com -- [ samyagdarzana : bhAga-3 kaSAya kI upazAntatA, mAtra mokSa abhilASa bhava meM kheda antaradayA vaha kahiye jijJAsa aisA jijJAsu AtmArthI jIva, mokSa ke sAdhana kI mImAMsA karatA hai, antara meM gaharA vicAra karake nirNaya karatA hai, bhedajJAna karatA hai| are jIva ! antara meM gaharA utarakara eka bAra khoja to kara, tujhe tere mokSa kA sAdhana tujhameM hI dikhegA / (samayasAra) 294 vIM gAthA kI TIkA meM AcAryadeva ne bhagavatI prajJA ko hI mokSa ke sAdhanarUpa se varNana karake, pazcAt usa para kalaza bhI alaukika car3hAyA hai; tIkSNa prajJAchainI kisa prakAra AtmA aura bandha ko atyanta pRthak kara DAlatI hai, usake puruSArtha kA adbhuta varNana 181 veM kalaza meM kiyA hai / (snagdharA) prajJAchetrI ziteyaM kathamapi nipuNaiH pAtitA sAvadhAnaiH sUkSme'taH saMdhibaMdhe nipatati rabhasAt Atmakarmobhayasya / AtmAnaM magnamaMtaH sthira vizadalasat dhAmni caitanyapUre baMdhaM cAjJAnabhAve niyamitamabhitaH kurvatI bhinnabhinnau // 181 // isa kalaza kA bhedajJAna preraka pravacana AgAmI lekha meM par3heM / Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [203 AtmA aura bandha ko pRthak karake mokSa ko sAdhanevAlI | bhagavatI prajJA ___ jisake antara meM bhedajJAna kI caTapaTI huI hai - aise mokSArthI ziSya ne pUchA thA ki he prabhu! prajJA hI mokSa kA sAdhana hai - aisA Apane samajhAyA to usa prajJA dvArA vAstava meM kisa prakAra AtmA aura bandha ko pRthak kiyA jA sakatA hai? usake uttara meM AcAryadeva ne bhedajJAna kI alaukika bAta (gAthA 294 veM meM) samajhAyI; AtmA kA lakSaNa jJAna aura bandha kA lakSaNa rAga - ina donoM ko spaSTarUpa se bhinna batalAyA; isa prakAra AtmA aura bandha donoM ko atyanta pRthak karanevAlI bhagavatI prajJA hI mokSa kA sAdhana hai| isa prakAra bhagavatI prajJA ko hI mokSa ke sAdhana ke rUpa meM varNana karake, aba AcAryadeva usake Upara alaukika kalaza car3hAte haiM; isa 181veM kalaza meM tIkSNa prajJAchainI kisa prakAra AtmA aura bandha ko atyanta pRthak kara DAlatI hai, usake puruSArtha kA adbhuta varNana kiyA hai| bhedajJAna ke varNana kA yaha zloka bahuta sarasa hai, isameM bhedajJAna kI alaukika vidhi batAyI hai| pravINa puruSa, arthAt vicakSaNa buddhivAle AtmArthI jIva, atyanta sAvadhAnI se prajJAchainI dvArA AtmA aura bandha ko bhinna-bhinna kara DAlate haiN| apane sarva prayatna dvArA arthAt sampUrNa jagata kI ora se parAGmukha hokara caitanya ke sanmukha Dhalane ke udyama dvArA atyanta jAgRtipUrvaka AtmA aura bandha kI sandhi ke bIca prajJAchainI paTakakara, mumukSu jIva unheM pRthak kara DAlate haiM - donoM ko pRthak karane ke liye donoM kA Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 204] [samyagdarzana : bhAga-3 Azraya nahIM, Azraya to eka AtmA kA hI hai; 'prajJA' jahA~ AtmA kI ora Dhalakara ekAgra huI, vahA~ bandha se vaha pRthak par3a hI gyii| jJAnapariNati aura AtmA kI ekatA huI, usameM rAga nahIM AyA, usameM bandhabhAva nahIM AyA; isa prakAra bandha pRthak hI raha gayA aura AtmA, bandhana se chUTa gyaa| isa prakAra bhagavatI prajJA, bandha ko chedakara AtmA ko mukti prApta karAtI hai| ___ dhImI zAnta halakavAle isa zloka meM AcAryadeva kahate haiM ki he jIva! bandha se rahita aise tere cidAnanda AtmA ko antara meM avalokana karane ke liye tU dhIra ho... dhIra hokara, arthAt rAga kI AkulatA se jarA pRthak par3akara antaronmukha ho! rAga se pRthak par3akara jo antara meM DhalA, usane AtmA aura bandha ke bIca prajJAchainI ko pttkaa| pravINa puruSoM dvArA sAvadhAnI se paTakane meM AyI huI yaha prajJAchainI kisa prakAra par3atI hai ? zIghra par3atI hai, tatkSaNa hI AtmA aura bandha kA bhedajJAna karatI huI par3atI hai; jaisA jJAna antara meM DhalA ki turanta hI bandha ko chedakara AtmA se pRthak pAr3a DAlatA hai| dekho! yaha bandha ko chedane kI chainI ! yaha prajJAchainI hI mokSa kA sAdhana hai| (1) eka to ( prajJAchetrI ziteyaM ) prajJAchainI tIkSNa hai| (2) dUsarA (kathamapi) kisI bhI prakAra se, arthAt sarva udyama ko usameM hI rokakara vaha chainI paTakI jAtI hai| (3) tIsarA (nipuNaiH ) nipuNa puruSoM dvArA, arthAt mokSa ke udyamI mokSArthI puruSoM dvArA vaha paTakI jAtI hai| (4) cauthA (pAtitA sAvadhAnaiH) sAvadhAna hokara, arthAt Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [205 moha ko dUra karake, AtmasvarUpa ke sanmukha hokara vaha prajJAchainI paTakI jAtI hai| aura (5) pA~cavA~ (nipatati rabhasAt ) vaha prajJAchainI zIghrarUpa se par3atI hai| isa prakAra pA~ca vizeSaNoM se AcAryadeva ne bhedajJAna kA apUrva puruSArtha darzAyA hai| aise puruSArtha se paTakane meM AyI huI prajJAchainI, AtmA aura bandha ko sarva ora se atyanta pRthak kara DAlatI hai; bandha ke eka aMza ko bhI AtmA meM nahIM milAtI, isa prakAra bandha ko sarva prakAra se chedakara AtmA ko mokSa prApta karAnevAlI isa 'prajJA' ko AcAryadeva ne bhagavatI' kahakara usakI mahimA kI hai| pUrva meM teIsaveM kalaza meM kahA thA ki re bhavya ! tU kisI bhI prakAra se - marakara bhI, tattva kA kautuhalI ho aura deha se bhinna AtmA kA anubhava kara; isI prakAra yahA~ bhI kahate haiM ki he mokSArthI ! tU kisI bhI prakAra se sampUrNa jagata kI darakAra chor3akara bhI, isa bhagavatI prajJA ko antara meM paTakakara bandha ko cheda DAla ! 'kisI bhI prakAra se' - aisA kahakara, karma ityAdi vyavadhAna kareMge, yaha bAta ur3A dI hai| koI kahe - karma rokeMge to? - to AcAryadeva kahate haiM ki are jIva! tU eka bAra prajJAchainI ko hAtha meM to le... prajJAchainI hAtha meM lete hI (arthAt jJAna ko antarmukha karate hI) karma to kahIM bAhara raha jAyeMge aura chida jaayeNge| yahA~ to kahate haiM ki karma rokeMge...' aisA yAda kare, vaha vAstavika mokSArthI nahIM hai| vAstavika mokSArthI to udyamapUrvaka Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 206] [samyagdarzana : bhAga-3 prajJAchainI dvArA bhedajJAna karake AtmA aura bandha ko atyanta pRthak kara DAlatA hai| ahA! AtmA ko bandhana se mukta karanA, vahI merA kartavya hai| zuddha AtmA ko prApta karanA, vahI merA eka kartavya hai - aisI jise tIvra dhagaza jAgRta huI ho aura santoM se bhedajJAna kA aisA upadeza mile, vaha jIva bhedajJAna kA puruSArtha kiye binA kaise rahe? aura aisA mokSArthI jIva, bandha ke eka kaNa ko bhI apane svarUpa meM kaise rakhe? rakhegA hI nahIM; aura bhedajJAna ke kArya meM vaha pramAda bhI kaise kare? karegA hI nhiiN| jisa prakAra bijalI kI camaka meM suI pironI ho, vahA~ pramAda kaise calegA? usI prakAra ananta kAla ke saMsAra bhramaNa meM bijalI kI camaka jaisA yaha manuSya avatAra, usameM caitanyamaya bhedajJAnarUpI DorA pirAne ke liye AtmA kI bahuta jAgRti caahie| bhAI! ananta kAla meM isa caitanya bhagavAna ko pahacAnane kA aura mokSa ko sAdhane kA avasara AyA hai| lAkhoM kA kSaNa-kSaNa jA rahA hai, AtmabhAna binA uddhAra kA koI avasara nahIM hai; isalie sarva udyama se tere AtmA ko bhedajJAna meM jor3a... zUravIratA se prajJAchainI dvArA tere AtmA ke bandhabhAva ko cheda ddaal| prajJAchainI usa bandha ko chedane kA amogha zastra hai, prajJAchainI ko sAvadhAna hokara paTakane para, arthAt jagata kI anukUlatA meM aTake binA aura jagata kI pratikUlatA se Dare binA, jJAna ko antara meM svasanmukha DhAlane se bandhana bAhara raha jAtA hai, arthAt AtmA, bandhana se chUTa jAtA hai| isa prakAra bandhana ko chedakara mokSa prApta karane kA sAdhana bhagavatI prajJA hI hai| (zrI samayasAra kalaza, 181 ke pravacana meM se) Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [207 jaise mAtA vAtsalya se bAlaka ko samajhAtI hai, usI prakAra AcAryadeva ziSya ko samajhAte haiM jisa prakAra mAtA, bAlaka ko zikSA de taba kisI samaya aisA kahatI hai - beTA! tU to bahuta catura... tujhe yaha zobhA detA hai ! aura kabhI aisA bhI kahatI hai tU mUrkha hai... pAgala hai! - isa prakAra kabhI mRdutA yukta zabdoM se zikSA de to kabhI kar3aka zabdoM se ulahAnA de parantu donoM samaya mAtA ke hRdaya meM putra ke hita kA hI abhiprAya hai; isalie usakI zikSA meM komalatA hI bharI huI hai; usI prakAra dharmAtmA santa, bAlaka jaise abudha ziSyoM ko samajhAne ke liye upadeza meM kabhI mRdutA se aisA kahate haiM ki he bhAI! terA AtmA siddha jaisA hai, use tU jAna! aura kabhI kar3aka zabdoM meM kahate haiM ki are mUrkha! puruSArthahIna nAmarda! tere AtmA ko aba to pahacAna, yaha mUr3hatA tujhe kaba taka rakhanI hai ? aba to chor3a! - isa prakAra kabhI mRdu sambodhana se aura kabhI kar3aka sambodhana se upadeza deM parantu donoM prakAra ke upadeza ke samaya unake hRdaya meM ziSya ke hita kA hI abhiprAya hai| isalie unake upadeza meM komalatA hI hai.... vAtsalya hI hai|| yahA~ samayasAra kalaza 23 meM bhI AcAryadeva, komalatA se sambodhana karake ziSya ko upadeza dete haiN| ayi! kathamapi mRtvA tattvakautUhalI san anubhava bhavamUrteH pArzvavartI muhuurtm| pRthagatha vilasaMtaM svaM samAlokya yena tyajasi jhagiti mUrtyA saakmektvmohm|| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 208] [samyagdarzana : bhAga-3 re bhAI! tU kisI bhI prakAra se tattva kA kautuhalI ho| hita kI zikSA dete hue AcAryadeva kahate haiM ki he bhAI! kucha bhI karake tU tattva kA jijJAsu ho... aura deha se bhinna AtmA kA anubhava kr| deha ke sAtha tujhe ekatA nahIM hai kintu bhinnatA hai... tere caitanya kA vilAsa deha se bhinna hai; isalie tere upayoga ko para kI ora se chor3akara antara meM jhukaa| para meM terA nAstitva hai, isalie tere upayoga ko para-tarapha se vApasa httaa| tere upayogasvarUpa AtmA meM para kI pratikUlatA nahIM hai| maraNa jitanA kaSTa (bAhya pratikUlatA) Ave to bhI usakI dRSTi chor3akara antara meM jIvanta caitanyasvarUpa kI dRSTi kr| mRtvA api, arthAt marakara bhI tU AtmA kA anubhava kara - aisA kahakara AcAryadeva ne ziSya ko puruSArtha kI preraNA dI hai| bIca meM koI pratikUlatA Ave to tere prayatna ko chor3a mata denA parantu maraNa jitanI pratikUlatA sahana karake bhI tU AtmA ko najara meM lenA... usakA anubhava krnaa| mujhe mere AtmA meM hI jAnA hai... usameM bIca meM para kI dakhalagIrI kaisI? pratikUlatA kaisI? bAhara kI pratikUlatA kA AtmA meM abhAva hai-aise upayoga ko palaTAkara AtmA meM jhukA - aisA karane se para ke sAtha ekatvabuddhirUpa moha chUTa jAyegA... aura tujhe para se bhinna terA caitanya tattva Ananda ke vilAsasahita anubhava meM aayegaa| 38 gAthA taka para se bhinna zuddha jIva kA svarUpa bahuta-bahuta prakAra se spaSTa karake samajhAne para bhI jo nahIM samajhatA aura dehAdi ko AtmA mAnatA hai, use AcAryadeva kar3aka sambodhana karake Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [209 samajhAyeMge ki hamane itanA-itanA samajhAyA, tathApi jo jIva, deha ko -karma ko tathA rAga ko hI AtmA kA svarUpa mAnatA hai, vaha jIva mUr3ha hai, ajJAnI hai, puruSArthahIna hai| para ko hI AtmA mAnamAnakara vaha AtmA ke puruSArtha ko hAra baiThA hai| re pazu jaise mUr3ha ! tU samajha re samajha! bhedajJAna karake tere AtmA ko para se bhinna jAna... rAga se pRthak caitanya kA svAda le| isa prakAra jaise mAtA, bAlaka ko zikSA detI hai, usI prakAra AcAryadeva, ziSya ko aneka prakAra se samajhAte haiN| isameM usake hita kA hI Azaya hai| ___AcAryadeva kahate haiM ki bhAI! jar3a kI kriyA meM terA dharma DhU~r3hanA chor3a de! isa caitanya meM terA dharma hai, vaha kabhI jar3a nahIM huaa| jar3a aura caitanya donoM dravyoM ke bhAga karake maiM tujhe kahatA hU~ ki yaha cetanadravya hI terA hai; isalie aba jar3a se bhinna apane zuddha caitanyatattva ko jAnakara tU sarva prakAra se prasanna ho... terA citta ujjvala karake sAvadhAna ho... aura yaha svadravya hI merA hai' - aisA tU anubhava kr| AhA... ! aisA caitanyatattva hamane tujhe dikhAyA... aba tU Ananda meM A... prasanna ho! jaise do lar3ake kisI vastu ke liye jhagar3eM to mAtA bIca meM par3akara bhAga kara DAlatI hai aura samAdhAna karAtI hai; usI prakAra yahA~ AcAryadeva, jar3a-cetana ke bhAga karake, bAlaka jaise ajJAnI ko samajhAte haiM ki le, yaha terA bhAga! dekha... yaha cetanya hai, vaha terA bhAga hai aura yaha jar3a hai, vaha jar3a kA bhAga hai; terA caitanya bhAga aisA kA aisA sampUrNa zuddha hai, usameM kucha bigar3A nahIM hai; isalie terA Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 210] [samyagdarzana : bhAga-3 yaha caitanya bhAga lekara aba tU prasanna ho... Anandita ho... tere mana kA samAdhAna karake tere caitanya ko Ananda se bhoga... usake atIndriya sukha ke svAda kA anubhava kr| __ajJAnI kA ajJAna kaise miTe aura use caitanya ke sukha kA anubhava kaise ho? - isake liye AcAryadeva upadeza dete haiN| kar3aka sambodhana karake nahIM kahate parantu komala sambodhana karake kahate haiM ki he vatsa! kyA isa jar3a deha ke sAtha ekamekapanA tujhe zobhA detA hai ? nahIM, nahIM; tU to caitanya hai... isalie jar3a se pRthak ho... usakA par3osI hokara, usase bhinna tere caitanya ko dekh| duniyA kI darakAra chor3akara tere caitanya ko dekha! yadi tU duniyA kI anukUlatA yA pratikUlatA dekhane meM rukegA to tere caitanya bhagavAna ko tU nahIM dekha skegaa| isalie duniyA kA lakSya chor3akara, usase akelA par3akara, antara meM tere caitanya ko dekha... antarmukha hote hI tujhe patA par3egA ki caitanya kA kaisA adbhuta vilAsa hai! he bandhu! tU caurAsI ke avatArarUpI kue~ meM par3A hai; usameM se bAhara nikalane ke liye jagata ke cAhe jitane parISaha yA upasarga AveM, maraNa jitane kaSTa AveM, tathApi unakI darakAra chor3akara tere caitanya dala ko dekha / deha yA zubhAzubhabhAva mere svaghara kI cIja nahIM hai parantu ve to mere par3osI haiN| ve mere samIpa meM rahanevAle haiM parantu mere sAtha ekameka hokara rahanevAle nahIM haiM; isa prakAra eka bAra unakA par3osI hokara pRthak AtmA kA anubhava kara, do ghar3I to tU aisA karake dekha! do ghar3I meM hI tujhe tere caitanya kA apUrva vilAsa dikhAyI degaa| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [211 yaha bAta sarala hai kyoMki tere svabhAva kI hai aura tujhase ho sake aisI hai tathA aisA karane meM hI terA hita hai... isalie sarva prakAra ke udyama se tU aise caitanya kA anubhava kara - aisA santoM kA upadeza hai| santoM ke pratApa se.... bandhana meM sukha nahIM; mokSa meM sukha hai| bandhana se chuTakAre kA avasara Ane para harSa se bachar3e jaisA prANI bhI utsAha se uchalakUda karatA hai / Aha! chUTane ke avasara para, Dora kA baccA bhI harSa se nAcatA hai| to are jIva! anAdi kAla ke bandhana se ba~dhA huA tU; santa tujhe usa bandhana meM se chUTane kA upAya batAveM aura usa bandhana se chUTane kI bAta sunakara terA AtmA harSa se ullasita na ho - yaha kaise bane? vAha ! santoM ke pratApa se mujhe chuTakAre kA avasara aayaa| isa prakAra mumukSu kA AtmA, mokSa ke upAya ke prati Ananda se ullasita ho jAtA hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212] www.vitragvani.com AmantraNa [ samyagdarzana : bhAga-3 apane antara meM apUrva atIndriya zAntarasa kA anubhava karake, santa-dharmAtmA AmantraNa dete haiM... kise AmantraNa dete haiM ? sampUrNa jagata ko AmantraNa dete haiM... kisakA AmantraNa dete haiM ? zAntarasa kA svAda lene kaa| apane andara meM zAntarasa kA samudra ullasita ho rahA hai, usake anubhavapUrvaka dharmAtmA-santa, jagata ke samasta jIvoM ko AmantraNa dete haiM ki he jagata ke jIvo! Ao... Ao... yahA~ bhagavAna jJAnasamudra meM zAntarasa uchala rahA hai... usameM magna hokara usakA anubhava kro| dUdha-pAka - jAmuna ityAdi kA rasa to jar3a hai, usake anubhava meM to azAnti hai aura vaha to ananta bAra bhogI jA cukI jhUThana hai / AhA... hA... ! ....isalie aise jar3a ke svAda kI ruci chor3o... aura isa caitanya ke zAntarasa ko aasvaado| yaha zAntarasa kA samudra itanA adhika ullasita huA hai ki sampUrNa loka ko apane meM Dubo le... isalie jagata ke samasta jIva ekasAtha Akara isa zAntarasa meM nimagna hoo... samasta jIva Ao... koI bAkI raho nahIM isa prakAra sampUrNa jagata ko AmantraNa dekara vAstava meM to dharmAtmA svayaM kI zAntarasa meM lIna hone kI bhAvanA ko hI mathatA hai / majjaMtu nirbharamamI samameva lokA Alokamucchalati zAMtarase samastAH / AplAvya vibhramatiraskariNIM bhareNa pronmagna eSa bhagavAna avabodhasiMdhuH // 32 // Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] AcArya bhagavAna ne mokSamArga khullA karake samajhAyA... zAntarasa kA samudra dikhalAyA... vaha samajhakara caitanya ke zAntarasa ke samudra meM nimagna huA ziSya, apanA pramoda prasiddha karate hue kahatA hai aho! isa jJAnasamudra bhagavAna AtmA, vibhramarUpa Ar3I cAdara ko samUlatayA dUra karake svayaM sarvAMga pragaTa huA hai; isalie aba samasta loka usake zAntarasa meM eka sAtha hI magna hoo| yaha zAntarasa sampUrNa lokaparyanta uchala rahA hai| [213 dekho, yaha AmantraNa ! zAntarasa meM nimagna hone kA AmantraNa kauna nahIM svIkAregA ? caitanya ke asaMkhya pradeza meM zAntarasa kA samudra ullasita ho rahA hai, vaha AcArya bhagavAna ne dikhalAyA.... usameM kauna DubakI nahIM mAregA ! yahA~ to kahate haiM ki pUrA jagata Akara isa zAntarasa meM DubakI lgaao| I AhA...hA...! aisA bhagavAna AtmA kA zAntarasa ! aise bhagavAna AtmA kA adbhuta svabhAva dekhakara dharmAtmA kA bhAva uchala gayA hai / aho ! AtmA kA aisA zAntarasa samasta jIva prApta kro| sabhI jIva Ao! jvAjalyamAna aMgAre jaise vikAra meM se bAhara nikalakara isa zAntarasa meM magna hoo... atyanta magna hoo... jarA bhI bAkI rakhanA nhiiN| yaha zAntarasa thor3A nahIM parantu sampUrNa loka meM uchala rahA hai... zAntarasa kA apAra samudra bharA hai, usameM lIna hone ke lie DhiMDhorA pITakara sampUrNa jagata ko AmantraNa hai| apane bhAva meM jo rucA hai, usakA dUsaroM ko bhI AmantraNa dete haiN| kitane hI zrAvaka, sAdharmiyoM ko jimAte haiM, usameM kitanoM ke hI aise bhAva hote haiM ki koI bhI sAdharmI raha jAnA nahIM cAhie... Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 214] [ samyagdarzana : bhAga - 3 kyoMki itane sabameM se koI jIva aisA priya ho ki bhaviSya kA tIrthaGkara honevAlA ho, koI kevalI honevAlA ho, koI alpa kAla meM mukta honevAlA ho, to aise dharmAtmA ke peTa meM merA grAsa jAye to merA dhanya avatAra! kauna bhaviSya meM tIrthaGkara honevAlA hai, kauna alpa kAla meM mukti jAnevAlA hai, isakA bhale patA na ho parantu jimAnevAle kA bhAva aisA hotA hai ki alpa kAla meM mukti jAnevAlA koI dharmAtmA raha jAnA nahIM cAhie - isakA artha aisA hai ki jimAnevAle ko dharma kA aura mukti kA prema hai; jimAnevAle ke bhAva yadi AtmabhAvanApUrvaka yathArtha hoM to svayaM ko alpa kAla meM mukti lene kA bhAva hai; isalie dUsare dharmAtmAoM ke prati bhAva uchala jAte haiN| yahA~, jisane caitanya ke zAntarasa kA svAda cakhA hai santa dharmAtmA sampUrNa jagata ko sAmUhika AmantraNa dete haiM zAntarasa kA svAda cakhe binA koI jIva nahIM raha jAnA cAhie; sampUrNa jagata ekasAtha Akara isa zAntarasa kA AsvAdana karo... isameM nimagna hoo- isameM vastutaH to svayaM ko hI bhagavAna aise * yaha - -- AtmA ke zAntarasa meM DUba jAne kI tIvra bhAvanA prasphuTita huI hai| aho! samayasAra kI eka - eka gAthA meM AcAryadeva ne adbhuta racanA kI hai, alaukika bhAva bhare haiM; kyA kaheM ? jise samajha meM Aye, use patA par3atA hai| deharUpa goda meM prabhu caitanya bAlabhAva se so rahA hai| pravacana mAtA caitanya kI loriyA~ gAkara use jagAtI haiM / laukika mAtA to bAlaka ko sulAne ke liye loriyA~ gAtI haiM aura yaha pravacanamAtA Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] to zarIra aura rAga ko apanA svarUpa mAnakara soye hue bAla jIvoM ko jagAne ke liye loriyA~ gAtI haiM are jIva ! tU jAga / jar3a se aura rAga se pRthak par3akara tere caitanya ke zAntarasa kA pAna kara... zAntarasa meM nimagna ho / [ 215 jaise bIna ke madhura nAda se sarpa, jahara ko bhUla jAtA hai aura bIna ke nAda meM ekAgra hokara Dola uThatA hai; usI prakAra isa samayasAra kI vANIrUpa AcAryadeva kI madhura bIna ke nAda se kauna-sA AtmA nahIM DolegA ? caitanya ke zAntarasa ke raNakAra sunakara kisa jIva kA jahara (mithyAtva) nahIM utara jAyegA ? aura kauna nahIM jAgegA ? saba jAgeMge, saba ddoleNge| AhA ! AtmA kI adbhuta bAta sunate hue asaMkhya pradeza meM jhanajhanAhaTa se AtmArthI jIva Dola uThatA hai aura caitanya ke zAntarasa meM magna hotA hai / dekho ! yaha caitanya rAjA ko prasanna karane kI bheMTa ! aisI antara pariNatirUpI bheMTa diye binA AtmarAjA kisI prakAra rIjhe, aisA nahIM hai| pariNati ko antara meM ekAgra karane se caitanya ke asaMkhya pradeza meM zAntarasa kA samudra ullasita hotA hai, usa zAntarasa meM nimagna hone ke liye sampUrNa jagata ke jIvoM ko AmantraNa hai / saba Ao... saba Ao! mujhe aisA zAntarasa pragaTa huA aura jagata kA koI jIva raha nahIM jAnA caahie| * ( samayasAra kalaza 32 ke pravacana meM se ) Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 216] [samyagdarzana : bhAga-3 chaha mAha kA korsa ____ AtmaprApti ke abhyAsa kA korsa kitanA? adhika se adhika chaha mahIne ! jisa prakAra meTrika ke abhyAsa kA korsa dasa-gyAraha varSa kA hotA hai; bI.e. ke abhyAsa kA korsa tIna varSa kA hotA hai; isI prakAra yahA~ dharma ke abhyAsa meM bI.e. kA arthAt brahmasvarUpa AtmA ke anubhava kA korsa kitanA? AcAryadeva kahate haiM ki adhika se adhika chaha mahIne taka abhyAsa karane se tujhe brahmasvarUpa AtmA kA anubhava avazya hogA... parantu abhyAsa ke lie eka zarta ! kyA zarta?... ki dUsarA saba kolAhala chor3akara abhyAsa karanA... kisa prakAra abhyAsa karanA? yaha bAta sikhalAte hue AcAryadeva kahate haiM ki - virama kimapareNAkAryakolAhalena svayamapi nibhRtaH san pazya ssnnmaasmekm| hRdayasarasi puMsaH pudgalAdbhinnadhAmno nanu kimanupalabdhi ti kiM copalabdhiH // 34 // dekho, jise AtmA kA anubhava karane kI lagana lagI hai - aise ziSya ko sambodhita karate hue AcAryadeva kahate haiM ki he bhavya! virama.... jagat ke anya saba vyartha ke kolAhala se tU virakta ho, anya vyartha ke kolAhala se tujhe kucha lAbha nahIM hai; isalie usase tU virakta ho jA... bAhya kolAhala ko eka ora rakhakara andara meM caitanya ko dekhane kA abhyAsa kr| samasta parabhAvoM ke kolAhala se rahita - aise caitanyasvarUpa ko dekhane ke Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [217 lie nivRtta ho... nivRtta hokara, arthAt zAnta hokara, nizcala hokara, ekAgra hokara, vizvAsI hokara, sthira hokara, gupta rIti se cupacApa vinIta hokara, dRr3ha hokara, antara meM caitanya ko dekhane kA chaha mahIne taka isI prakAra abhyAsa kara... / eka bAra chaha mahIne taka aisA abhyAsa karake, tU vizvAsa karake dekha ki aisA karane se tere hRdaya sarovara meM pudgala se bhinna caitanya prakAza kI prApti hotI hai yA nahIM ? chaha mahIne meM to avazya prApti hogI / he bhAI! apanI buddhi se deha aura rAgAdika ko apanA mAnakara, unakA to tUne ananta kAla se abhyAsa kiyA hai, tathApi caitanyavidyA prApta nahIM huI aura terA AtmA anubhava meM nahIM AyA tathA tU ajJAnI hI rahA... isalie aba apanI isa mithyAbuddhi ko chor3akara, jisa prakAra hama kahate haiM, usa prakAra abhyAsa kara / aise abhyAsa se chaha mahIne meM to tujhe avazya caitanyavidyA prApta hogI.... chaha mahIne taka laganapUrvaka abhyAsa karane se tujhe avazya AtmA kA anubhava hogaa| bhAI ! chaha mahInA to hama adhika se adhika kahate haiM / yadi tU utkRSTa AtmalaganapUrvaka prayatna karegA, taba to do ghar3I meM hI tujhe AtmA kA anubhava ho jaaegaa| ahA ! dekho to sahI, yaha caitanya ke anubhava kA mArga ! kitanA sarala aura sahaja ! caitanya kA anubhava, sahaja aura sarala hone para bhI, duniyA ke vyartha ke kolAhala meM jIva ruka gayA hone se use vaha durlabha ho gayA hai; isalie AcAryadeva viziSTa zarta rakhate haiM ki duniyA kA vyartha kolAhala chor3akara, caitanya ke anubhava kA abhyAsa kara... / eka caitanyatattva ke atirikta saba bhUla jA... isa Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 218] [ samyagdarzana : bhAga - 3 prakAra mAtra caitanya kA hI abhilASI hokara, antara meM usake anubhava kA abhyAsa kara to usakI prApti kyoM nahIM hogI ? avazya hogI / 'kitane samaya meM ?' mAtra do ghar3I meM ! kadAcit tujhe kaThina lage aura derI lage to bhI adhika meM adhika chaha mahIne meM to avazya AtmA kI prApti hogii| isa prakAra AtmaprApti ke abhyAsa kA adhika meM adhika korsa chaha mahIne kA hai| yahA~ adhika meM adhika chaha mahInA kahakara, kahIM kAla kI ginatI para vajana nahIM denA hai parantu ziSya ko Atmalagana ke bhAva kaise ugra haiM ? - yaha batAnA hai| jo ziSya sampUrNa jagat kI darakAra chor3akara AtmA kA anubhava karane ke lie taiyAra huA hai, vaha ziSya, kAla ke mApa ke samakSa nahIM dekhatA... 'ki kitanA kAla huA !' vaha to antara meM caitanya ke pakar3ane ke abhyAsa meM gahare se gaharA utaratA jAtA hai, pratikSaNa caitanyasvabhAva ke samIpa hI samIpa hotA jAtA hai - aisA kA aisA dhArAvAhI abhyAsa TheTha AtmA kA anubhava hone taka vaha cAlU hI rakhatA hai| aise anubhava ke abhyAsa meM use apane hI antara meM pratibhAsita hotA hai ki mere cidAnandasvabhAva kI zAnti aba nikaTa hI hai, sukha ke samudra ko sparza kara havA A rahI hai to aba sukha kA samudra ekadama pAsa hI hai; isalie AcAryadeva ne kahA hai ki he bhAI! chaha mahIne taka aisA abhyAsa karane se tujhe apane hI hRdaya meM caitanya kA vilAsa dikhalAyI degaa| isalie abhI taka kI abhyAsa kI huI terI ulaTe-sIdhe dalIloM / kutarkoM ko eka ora rakha de aura isa prakAra antara meM caitanya ke anubhava kA abhyAsa kara | Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] dekho, yaha caitanyavidyA kA abhyAsa ! yaha caitanyavidyA to bhArata kI mUla vidyA hai| pUrva kAla meM to bAlyavaya se hI bhArata meM bAlakoM meM aisI caitanyavidyA ke saMskAra DAle jAte the... mAtAe~ bhI dharmAtmA thIM, ve apane bAlakoM ko aise uttama saMskAra sikhalAtI thIM aura bAlaka bhI antara meM abhyAsa karake, antara meM utarakara, ATha-ATha varSa kI umra meM AtmA kA anubhava karate the / bhArata meM caitanyavidyA kA aisA adbhuta dharmakAla thA.... usake badale Aja to isa caitanyavidyA kA zravaNa prApta honA bhI kitanA durlabha ho gayA hai ! parantu jise hita karanA ho aura zAnti apekSita ho, use yaha caitanyavidyA sIkhanA hI hogI... isake atirikta jagat kI dUsarI kisI vidyA ke dvArA AtmA kA hita athavA zAnti kA aMza bhI prApta nahIM ho sktaa| isalie he jIvoM! 'yaha bAta hameM samajha meM nahIM AtI... hameM kaThina lagatI hai... hameM abhI samaya nahIM hai' - isa prakAra vyartha kA bakavAsa karanA banda karo... aura isa caitanya ke abhyAsa meM hI apanI AtmA ko jodd'o| chaha mahIne taka eka dhArA se abhyAsa karane se tumheM avazya AtmabhAna aura AtmazAnti hogI / [219 bAhara kI dUsarI vidyA - maiTrika athavA ema.e. ityAdi par3hane ke lie kitane varSa ga~vAtA hai ? paisA kamAne ke lie videza meM bhI kitane varSa ga~vAtA hai... to yaha caitanyavidyA jo ki apUrva hai, usake lie eka bAra chaha mahIne to nikAla / chaha mahIne to antara meM caitanyavidyA kA abhyAsa kara ! mana nahIM, rAga nahIM, para kI apekSA nahIM - isa prakAra para ke avalambanarahita svAzrita caitanya ke anubhava ke lie nizcalarUpa se chaha mahIne to andara meM prayatna Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 220] [samyagdarzana : bhAga-3 kara! dUsarI saba bAtoM se nivRtta hokara, samasta parabhAvoM se maiM pRthak hU~ - aisA lakSya meM lekara, antara meM utarakara caitanyasarovara meM eka bAra to DubakI mAra! svarUpa ke abhyAsa se AtmaprApti sulabha hai; adhika se adhika chaha mahIne meM vaha avazya prApta hotA hai| jise dhuna lagI..... yaha nirAlambI jJAna jagata meM kisI se ghiratA nahIM hai, rAga kA bhI gherA jJAna ko nahIM hai, jJAna to roga se yA rAga se-sabase addhara kA addhara hI rahatA hai| aise jJAnasvarUpa AtmA sabase mahAn bar3A padArtha hai| jagata meM isakI tulanA nahIM hai, isakA anubhava karane kI jise dhuna lagI, vaha satat apane pariNAma ko svasanmukha jhukAyA karatA hai| anubhava jIvana, vahI santoM kA vAstavika jIvana hai| Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana : bhAga-3] www.vitragvani.com -- jJAna ko ura Ano dhana samAja gaja bAja rAja to kAja na Ave, jJAna Apako rUpa bhaye phira acala rahAve; tAsa jJAna ko kArana sva- para viveka vakhAno, koTi upAya banAya bhavya tAko ura Ano / je pUraba ziva gaye, jAhiM, aba Age je haiM, so saba mahimA jJAna tanI muninAtha kahe haiM; (paNDita zrI daulatarAmajI ) samyagjJAna kI mahimA karake use dhAraNa karane kI preraNA pradAna karate hue chahaDhAlA meM kavi kahate haiM ki dhana, samAja, hAthI, ghor3A, vaibhava yA rAja yaha kahIM jIva ko kAma nahIM Ate; samyagjJAna jyoti nijasvarUpa hai, vaha pragaTa hone para acalarUpa se jIva ke sAtha rahatA hai| sva para kA bhedajJAna, vaha samyagjJAna kA kAraNa hai; he bhavya ! karor3oM upAya dvArA bhI aise samyagjJAna ko antara meM pragaTa kro| pUrva meM jo mokSa prApta hue haiM, vartamAna meM pA rahe haiM aura bhaviSya meM prApta kreNge| vaha saba samyagjJAna kI hI mahimA hai - aisA munivaroM ne kahA hai / [221 Shree Kundkund - Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com 2221 [samyagdarzana : bhAga-3 darzana dhAro pavitrA tIna loka tihu~kAla mAMhI nahIM darzana so sukhakArI, sakala dharama ko mUla yahI, isa vina karanI duHkhkaarii| mokSamahala kI parathama sIDhI, yA vina jJAna-caritrA, samyaktA na lahe, so darzana dhAro bhavya pvitraa| 'daula' samajha suna ceta sayAne, kAla vRthA mata khove, yaha narabhava phira milana kaThina hai jo samyak nahi hove| (paNDita zrI daulatarAmajI) samyaktva kI mahimA karake use dhAraNa karane kI preraNA pradAna karate hue kavi kahate haiM ki tIna loka aura tIna kAla meM samyagdarzana ke samAna sukhakArI dUsarA koI nahIM hai; samasta dharmoM kA mUla yahI hai; isake binA samasta karanI duHkharUpa hai| yaha samyagdarzana, mokSamahala kI pahalI sIr3hI hai; isake binA jJAna aura cAritra samyaktA prApta nahIM krte| isalie he bhavyo! aise pavitra samyagdarzana ko dhAraNa kro| he sujJa ! daulatarAmajI yaha zikSA sunakara tU ceta... aura samaya vyartha na ga~vA; yadi isa avasara meM samyaktva prApta nahIM kiyA to punaH aisA narabhava prApta honA kaThina hai| (r) Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.vitragvani.com samyagdarzana : bhAga-3] [223 samyaktva niSkampa meruvata aru nirmala grahI samyaktva ko, zrAvaka! dhyAo dhyAna meM use hI du:kha kSaya hetu ko // 86 // samyaktva ko jo dhyAvatA vaha jIva samyakdRSTi hai, duSTASTa karmoM kSaya kare samyaktva ke pariNamana se // 87 // samyaktva siddhi kara aho svapna meM duSita nahIM, vaha dhanya hai sukRtArtha hai, zUra, vIra, paNDita vhii|| __(bhagavAna kundakundAcArya) tIna kAla aru tIna loka meM samakita sama nahIM zreya hai mithyAtva sama azreya ko nahIM jagata meM isa jIva ko|| (zrI samantabhadrAcArya) kyA koI tujhe zaraNabhUta hoMge? abhI to choTI-choTI umra meM deha chor3akara cale jAte haiM, bacAne ke lie daza-daza hajAra rupayA kharca kare; parantu paisA kyA kara sakatA hai? bar3e karor3apati hoM aura videza se DaoNkTara bulAveM, parantu jahA~ maraNa kA kAla AyA ho, vahA~ ve kyA bacA sakate haiM ? samUharUpa se ekatrita sage-sambandhI bhale hI terA dIrghAyupanA cAheM aura tU bhI bhale hI dInatA se unakI ora Tukura-Tukura dekhatA rahe to bhI kyA koI tujhe bacA sakeMge? kyA koI tujhe zaraNabhUta hoMge? / Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust, Mumbai.