Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandanavanakalpataruH 26 saGkalanam : kIrtitrayI // prakAzanam : zrIjainagranthaprakAzanasamitiH, khaMbhAta // vi.saM. 2067, I.saM. 2011 mUlyam : rU. 100/ jAlapuTasaGketaH prAptisthAnam : zrIvijayanemisUrIzvarajI svAdhyAya maMdira 12, bhagatabAga, zeTha ANaMdajI kalyANajInI peDhI samIpa, pAlaDI, amadAvAda - 380007 dUrabhASa : 079-26622465, 09408637714 samparkasUtram : "vijayazIlacandrasUriH" C/o. Atul H. Kapadia A-9, Jagruti Flats, Behind Mahavir Tower, Paldi, Ahmedabad-380007 dUrabhASa : 079-26574981 M. 9979852135 email : ____sheelchandrasuri_darshan@yahoo.com mudraNam : 'kriSnA grAphiksa' nAraNapurA jUnA gAma, amadAvAda-380013 dUrabhASa : 079 - 27494393
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ | vAcakAnAM pratibhAvaH mAnyAH, sAdaraM praNAmAH / paJcaviMze 'nandanavanakalpatarau' _ 'Anandasya kSaNe' vidvajjaneSu mamA'pi nAmollekho nitarAM prasAdayati mAm / sajjanAH svalpamapi satkarma saMsmaranti / DA. abhirAjarAjendramizrasya 'anubhUtizatakam' atIva mArmikaM vidyate / atra paJcAzattamaM padyam abhivyanakti yat sRSTikAlAdeva dharmasya prAdurbhAvo bhavati / dharmaH sanAtano bhvti| 32tame padye 'lambarA' iti padasya artho mayA na jnyaayte| 'mRdaGgadAsaprahasane' DA. mizramahodayena kapaTAcaraNasya pariNAmaH prastUyate / / 'mama hRdayasparzinI ghaTanA' iti stambhe manivaryaiH praNItAH prastatAzca sarvA ghaTanA nitarAM hRdayaM saMspazanti / 'RNamuktiH' iti ghaTanA vizeSeNa prabhAvayati mAm / adyA'pi loke niHspRhA vidyAdAnaratA vidvadvaryA virAjatetarAm / 'jagataH saundarye' AdhunikasamAjasya vAstavikI kurUpatA prastUyate, yatraiko yuvA netrazaktimadhigamyA'pi jIvikAmanadhigamya punarnetrazaktivihIno'bhUt / 'svarNimagujarAtasya vizvArthamaikyasandezaH' na kevalaM gujarAtasya vartate, api tu samagrabhAratasyA'sti / sameSAM dharmANAM sampradAyAnAM siddhAntAnAM ca samAzrayaH tu manye bhAratadeza evA''sRSTeH / / __kAmaye 'nandanavanakalpataro:' AgAminI zAkhA kalikAlasarvajJasya jIvitaM guNAn siddhAntAn vaiduSyaJca sarvatobhAvena prAkAzyaM nayatu / mayA svakIye 'zrIrAmacaritamAnasa kA kAvyavaibhava' iti hindI granthe zrIrAmacaritamAnase prayuktasya 'varuNapAza' iti zabdasya tAtparyabodhAya kalikAlasarvajJasya 'vyutpattiratnAkarakalitAabhidhAnacintAmaNinAmamAlA' iti granthasya sadupayogaH kRtaH / viduSAM kRte'sya kozasya mahAn sadupayogo vartate / atra tasya mahApuruSasya jyautiSazAstrasya pANDityamapi zobhatetarAm / nakSatrAnAmullekhe'tra tAsAM devatAnAM saGketo vartate / yathA 'athAzvinyazvazakinI dasradevatA' (abhidhAna 108) / vinItaH DA0 rUpanArAyaNapANDeyaH mAnyavareSu sampAdakamahodayeSu, sAdaraM vikasantutamAM me praNatayaH / kuzalI kuzalaM kAmaye "svasti" / nandanavanakalpataroH paJcaviMzI zAkhA 10+120 = 130 puTaiH (krAuna-AkAraiH), uttamakargajaiH zobhanamukhapuTaiH hastalagnA samayena / tasyAH cAkacikyamayaM sphuraNaM tvahaM rAtrAveva prAptavAn, sphuradakSaravarNaiH / abhirAjarAjendramizrANAM zataka-anyokti-galajjalikAbhiH saha prahasanaM sampuTIkRtya zAkheyaM nitarAM cakAsti / punazca vikasanti AcArya rAmakizoramizra-es.jagannAtha-vAsudevapAThakamunikalyANakIrtivijayAnAM lekhA: iti gandhaH suvarNe / jinAnAM citrakAvyAni, kathAH, kiMbahunA prAkRtamapi asmAn pracodayati iti punarvaktavyaM nasti /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvikam ___ "sarvabhASIya-vizvapustakamelAyAmasmAbhirnItAnAM pustakAnAM 30-40 pratizataM pustakAnyapi yadi vikrItAni syustadA'pi vayamatyantaM hRSTA bhavAmaH / etAdRzIM dhAraNAmeva manasikRtya beGgalUrunagare vizvasaMskRtapustakamelAyAmahaM kevalaM kutUhalena tatratyaM gatividhi draSTuM vividhasaMsthAbhyazcA'smatprakAzitAni pustakAni darzayituM gatavAnaham / kintu tatra - / dvitIyadina eva prAyaH sarveSAmapi prakAzakAnAM pustakApaNA riktA dRSTAH, / Ahatya sAdhikacatuSkoTirUpyakANAM pustakAni vikrItAni, - asmatpustakAnyapi haThAt krItAni janaiH, - sarvatra saMskRtamayaM vAtAvaraNaM janAnAM saMskRtaprema ca dRSTam - ityAdi / yadyahaM tatra kutUhalenA'pi na gato'bhaviSyaMstadA nizcayena bahvanutapto'bhaviSyam"|- etAni vacanAni santi ahamadAbAdanagarastha-sarasvatIpustakabhaNDArAkhyasya pustakasaMsthAnasvAminaH / ____ evamanyAnyamAdhyamairasmAbhirvizvasaMskRtapustakamelAviSaye bahu-bahutaraM zrutaM paThitaM ca / etAdRzAM zreSThAnAM kAryakramANAmAyojanArthaM saMskRtabhAratIsaMsthAyA rASTriyasaMskRtasaMsthAnasyA'nye ca kAryakarA nUnaM dhanyavAdArhAH / yata etAdRzAH kAryakramA eva saMskRtabhASAyAH prasAra-pracArAdyarthaM dADhApAdanArthaM ca prANavAyusamA bhavanti / adyatanaH samAjo hi mahatA vegena bhautikonnati tathAkathitasukhaM ca mRgajalatulyaM prAptuM pradhAvatIva / sAmAjika-naitika-vyavahArikamUlyAni cA'pyadyatve pratidinaM parAvartanaM prApnuvanti / hyo yanniSiddhamAsIt tadadya haThAt svIkRtaM bhavet, yaccA'dya prastutaM syAt tat zvo viruddhamapi bhavet / evaM ca sati nyAyyaH panthAH kaH? - iti nirNetuM nizcetuM vA'pi na zaknoti Adhuniko lokaH / etAdRzi kAle janebhyo yogya mArgadarzanaM kartuM prabhUSNurekA saMskRtabhASaiva dIpadaNDatulyA / saMskRtabhASA yadi zikSitA syAt tadA tanmAdhyamenaiva samagro'pi zAstramahArNavastarItuM sarvathA sukaro bhavet / athavA'laM tena mahArNavena, ekaiko'pi nItyAdibodhako grantha eva, are ! kecana zlokA evA'smAn samagramapi jIvanaM sa-sukhaM, sAnandaM ca jIvituM nyAyyaM panthAnaM ca nirNetuM nizcetuM tatra ca saJcaraNAya pUrNatayA mArgadarzanaM sAhAyyaM ca kartuM sarvathA samarthAH / etAdRzamahattvapUrNAyAH saMskRtabhASAyAH pracAra-prasArAdyarthaM prANavAyupradAnatulyaM yugakRtyaM kurvANAyAH saMskRtabhAratyAdisaMsthAyAH parizramo'vazyaM stutyaH / etena parizrameNa saMskRtabhASA prollasitA bhavatu, bhAratIyajanasamAjasya ca bhautikatRSNAgahane kutracidvinaSTaM sattvaM punarapyujjIvatu vikasitaM ca bhavitvityAzayA virmaamH| jIrApallI-tIrtham (rAjasthAnam) kIrtitrayI caitrazuklA paJcamI, 2067
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandanavanakalpatara: 26 anukramaH kRtiH ko pRSTham sva. pravartakamunizrIyazovijayaH zrIpArzvanAthastotram // gurubhagavadbhayaH zAsanasamrATa zrIvijayanemisUrIzvarebhyaH patram gItadvayam 1. yAce'ham 2. vibhItA sItA vandanA munilAvaNyavijayaH prA. abhirAjarAjendramizraH DaoN. vAsudeva vi. pAThakaH 'vAgarthaH' kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryavizeSaH 1. hemastutiH 2. zrIhemacandrastavaH 3. kalikAlasarvajJasUrIzvarANAM prazastaM jIvanam 4. haima-subhASitAni 5. zrIhemacandrAcAryAH taiviracitaM mahAdevadvAtriMzikAstotraM ca vijayazIlacandrasUriH prA. kizoracandrapAThakaH A. vijayahemacandrasUriH vijayazIlacandrasUriH 6. kalikAlasarvajJasya samudAradRSTiH 7. kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryANAM jIvanacaritam 8. zrIhemacandrAcAryANAM ziSyavRndam 9. zrIhemacandrAcAryANAM pramukhasAhityasRSTiH 10. zrIhemacandrAcAryANAM kAvyasRSTiH 11. zrIhemacandrAcAryANAM prazastiH 12. kalikAlasarvajJasya samudAradRSTiH 13. kalikAlasarvajJasya yogasiddhiH 14. prajJAtIrthasya vandanam prAkRtavibhAgaH Arhantyam (arihaMtattaM) pariziSTam A. vijayazIlacandrasUrayaH anu. muni trailokyamaNDanavijayaH munidharmakIrtivijayaH munikalyANakIrtivijayaH munikalyANakIrtivijayaH munikalyANakIrtivijayaH munikalyANakItivijayaH munikalyANakIrtivijayaH munivizrutayazavijayo gaNiH munivizrutayazavijayo gaNiH muniakSayaratnavijayaH 103 104 amRta paTela 106 108
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandanavanakalpatara: 26 anukramaH . kRtiH kartA pRSTham 111 rAjezakumAra mizraH munidharmakIrtivijayaH DA. rUpanArAyaNapANDeyaH AsvAdaH tIrthaGkaramahAvIrasya upadezAH patram granthasamIkSA 'vedamahattvam' kathA mahAdAnam ko mitradharmaH ? vAtyAsAraH tIrthaGkarapArzvanAtha kathA kathAtrayI heturatra bhaviSyati marma narma vArtA zrIhemacandrAcAryacandrakArpaNasamAroha nandanavanakalpataroH paJcaviMzyAH zAkhAyA lokArpaNanimittamAyojitA saMskRta-sabhA hRdayasantarpakaM vRttam kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryasya pratibhA nandanavanakalpataroH udbhavo vikAsayAtrA ca saMskRtakAvyasAhitye jainamunInAM pradAnam munidharmakIrtivijayaH munidharmakIrtivijayaH DaoN. nArAyaNadAzaH DaoN. AcAryarAmakizoramizraH sA.RjumatizrI: ec. vi. nAgarAjarAv kIrtitrayI M V001 WWW Wo 0 or kIrtitrayI 34 139 kIrtitrayI muniratnakIrtivijayaH munidharmakIrtivijayaH munikalyANakItivijayaH munitrailokyamaNDanavijayaH 141
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Rad PO) // zrIpArzvanAthastotram // sva. pravartakamunizrIyazovijayaH te sarvadaiva bhuvane na ca zocayanti klezApadaM sapadi te pravimocayanti / tAn vairiNo'pi vacanairna ca vaJcayanti ye tvAM supuSparacanairaramarcayanti // // te karmarajjunigaDaM tvatikhaNDayanti sUktairvidagdhasamitiM suvimaNDayanti / te vairicakramapi cA'tra na caNDayanti ye tvatstavena duritantvatituNDayanti // 2 // vighnavrajaM satatameva nivArayanti buddhyA ta eva sadasacca vicArayanti // ApattatiM jinavara pravidArayanti tvadbhaktimeva hRdi ye pravidhArayanti ro te siddhisaudhagamane paritUrayanti saMsAraghoravipinaM paricUrayanti // te lobhamitranivahaM parizUrayanti ye tvalavastavabharaM paripUrayanti pApapravAhamiha te paripIlayanti puNyavrajaM pratidinaM parikIlayanti // kAmAmamArgamanizaM parimIlayanti ye tvannavastavabharaiH parizIlayanti // 5 // zrotRRn sudharmavacanairbhuvi pAvayanti mAyAlatAJca vikaTAM parilAvayanti // te'lpaM janAnapi kadApi na dAvayanti ye tvAM sudhArasamayaM hRdi bhAvayanti // 6 // te toSapoSavacanaiH paritUSayanti dhyAnAmRtaM dhRtigatAH paricUSayanti // sajjJAnadAnamanizaM paripUSayanti ye svaM manastava navaiH paribhUSayanti cho te pApapaGkamanizaM parizoSayanti krUrAn virodhavitatAnapi toSayanti // cAritrakandamatulaM paripoSayanti tvAM pArzva pArzva iti ye parighoSayanti // 8 // te jJAnadAnamanizaM pravidAsayanti zAntiM ta eva hRdaye tvadhivAsayanti // duSkarmakardamamalaM pravihAsayanti ye bhaktitastava manaH pravikAsayanti // 7 // te duHkhAgni zamadamajalairdeva ! nirvApayanti svIyAnehaHkSaNamapi vRthA naiva te yApayanti saMtrastAnAmabhayamanizaM sarvato dApayanti ye tvadbhaktipravaNahRdayaM sadgaNe khyApayanti
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ // 11 // pharo rU te bhavyAnAM bhavavanamahodanvatastArayanti svaM zAntAdyaiH sakalasurasairbhASitaM dhArayanti // vidrAvyAntarbhavakuviSayAn sarvadotsArayanti ye tvatstutyA svahRdamanizaM bhaktitaH pArayanti te'driprAyAnapi ripugaNAn sthAnatazcAlayanti sphItaM gItaM tvatizayayazaHpUramAsphAlayanti // aMhaHpaDUM satatamilitaM svAtmanaH kSAlayanti tvadbhaktau ye satatamalasaM cittamuttAlayanti te rAgAdInatirayaripUna sarvato dhvaMsayanti svAntaM zAntaM damayamaguNaiH sarvadottaMsayanti // karmavAtA~zcirataracitAnAzu visaMsayanti ye tvatpAdAnabhinavanavaiH sarvadA zaMsayanti te sadyuktipravaravacanairvAdinastrAsayanti vAditrastAn sadasi vimukhAn sarvadA''zvAsayanti sAdhussvAntAbjavanamanizaM sarvathollAsayanti // ye tvatkIrtIH kaluSaharaNIH sarvata: kAsayanti te bhavyAnAM bhavabhayavatAM savrataM grAhayanti zokAkIrNAnatibhayabharAnnityamutsAhayanti // doSAraNyaM tRNamiva tapastejasA dAhayanti ye tvadbhakti praguNahRdayaM karma nirvAhayanti te pApaughaM tarumiva paradhyAnatastakSayanti zAstravrAtAnvitatagahanAn buddhito lakSayanti // sattUptyarthaM zubhaphalabharaM nirbharaM bhakSayanti ye tvadbhaktau bhavikamanujAn sarvadA dakSayanti // 16 // iti zrIvividhabhayavibhaJjanasajjanamano'nuraJjanakujananirbIjagaJjanasamastasahRdayaziraHzlAghyasuzIlazIlitazarIrazobhasvasaubhAgyasandohasubhUSitabhUtalavitatagahanagambhIrasvaparasamayAraNyavividhavilAsapaJcAnanAyamAnazrImadvijayanemisUrIzvarANAM pAdapadmendindirAyamANavineyayazoviracitaM zrIpArzvasya stutiphalapazaMsA stotraM samAptam //
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ patramekam zAsanasamrAjAM paramagurubhagavatAM zrIvijayanemisUrIzvarANAM ziSyeSvanyatamA Asan AcAryavaryAH zrIvijayalAvaNyasUrIzvarAH / te hi tarka-vyAkaraNa-sAhityAdInAM pAragAmiNo bahUn granthAn bahUMzca TIkAgranthAn viracitavantaH / kiM bahunA ? kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitaH siddhahemavyAkaraNasya bahannyAso'dyatve'tyalpapramANaH prApyate, tasya ca vizAlastruTito bhAga etaiH zrIvijayalAvaNyasUrIzvaraiH svaprajJayA puuritH| te hi yadA munyavasthAyAmAsan tadA rAjasthAnasya sojatanagarAt prAyo vaikrame 1984 tame saMvati tailikhitamidaM patraM svagurubhagavadbhayaH zAsanasamrADbhyaH / atra patre teSAM chando'laGkArAdInAM vizadaM jJAnaM kAvyaviracanasAmarthyaM ca vilokyate /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ gurubhagavadbhyaH zAsanasamAT - zrIvijayanemisUrIzvarebhyaH patram munilAvaNyavijayaH mAtrAcchandassu AryAprakaraNam pathyAvRttam I svasti zrImantaM, prabhUtabhUtigaNanAthasantAnaiH / viracitasaMstavanaracanaM, tathA'jinavirAjitanupArzvam // 1 // vipulAvRttam candiralalitalalATataTaM, vilasanmaGgalollasitakAyam / paricArakezasanmukuTAAparadehadezaM ca // 2 // capalAvRttam vimalaM tathA trilokI-manaskamAnasamarAlabAlanibham / vRSabhAsitena gamyaM, manohareNa kila caraNena // 3 // mukhacapalAvRttam bhraSTA jaDAzayA vai, kRpAdRzA yasya bhUmimaNDalake / svargaGgA mAnyatvaM, dadhate paramamalazekharakam // 4 // jaghanacapalAvRttam sarasazrIkhaNDAnAM, bhogAnAM cakriNA ca pravareNa / / paricaryamANakAyaM, ca cakriNA pAvanAzavatA // 5 // ityAryAprakaraNam //
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha gItiprakaraNam gItivRttam vyaktivizeSaM vande, satyapi ca prastutetarazleSe / rAgAnartitamatigaM, rudratvaM samadRzaM ca kamapIha // 6 // SaDbhiH kulakam // upagItivRttam stambhitavAdistambhAtizayena stambhanezena / dharmokastambhenA''DhyabhuvamalaGkurvatAM teSAm // 7 // udgItivRttam dadhati sudarzanaratnaM, puruSottamatAmapi pravarAm / kRSNatvagadAkara te, vijahAnA api sadA ca ye teSAm // 8 // AryAgItivRttam sakalakalAbhAjaH zucipakSoditoditavarodayAH santo'pi / parihRtadoSAkaratAH kakSIkRtamitratAzca kila ye teSAm // 9 // iti gItiprakaraNam // atha vaitAlIyaprakaraNam vaitAlIyavRttam Ananda bhAsvarA varAH, kalyANadharA ye kSamAdharAH / pArthivatA yairupekSitA, teSAM vai budhasadmanAM sadA // 10 // aupacchandasikavRttam sarvasumatizekharAzca sarvAsumativizeSavinAkRtA jagatyAm / parivarjitapAkSika grahA ye yadapi vijJAnAzritAzca teSAm // 11 // ApAtalikAvRttam madhyasthatayA viditA ye, upalokAgrasiddhitayA'pi / cArukramapadmagatA ye, rasabhAjo'pi jaDAzayakAn // 12 // dakSiNAntikAvRttam atItabhUSAstathA'pi ye, sadA sumanasAbhyarcitakramAH / sadA prasannIkRtA yakaiH, vratAH sumanasAM satphalapradaiH // 13 //
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ udIcyavRttivRttam kSitau hi sArasvatAmRtaiH zubhamAlAkArairjagadvaraiH / vibhaktirociSNubhiH sadA sAdhupadairbudhasammatairiha // 14 // prAcyavRttivRttam lAvaNyasumAlinaH sadAdimamahAzayA vRttacAravaH / lakSAtigamAnasammitA avadhizAlinaH sattaraGgatA // 15 // pravRttaka vRttam tathA ca sadrUpazobhitAH pAtragAzca santApahA nRNAm / sadA sadudyAnabhUmayazcArubhavyakamalaprabodhadAH // 16 // __ aparAntikAvRttam ye sadA ca gIryANabandhurA mAnapAlino ye dhanArcitAH / kastu rAgamAyAtu duHkhade viSayakarmaNItthaM vahanti ye // 17 // cAruhAsinIvRttam sadA'jitavarAstathA'pi ye na kairapi jitA dhiyAM gRhAH / prasannamukhasomasundarAH subhadrasukhadAyinastathA // 18 // iti vaitAlIyaprakaraNam // athA'nuSTuppakaraNam vakra vRttam azatrughnAH sumitAbhinanditA api ye teSAm / sadvallabhAH kSamAkAzA ye santi santataM teSAm // 19 // pathyAvakram vAcaspatidharA ye'pi vibudhAcAryatAdharAH / syAdvAdanirmito bhedo manye'haM dharma-dharmiNoH // 20 // viparItapathyAvakram ye sadAnandakAnana-pradezAstilakAdhArAH / nayAnurAgiNaH sadA vividhAgamabhAjazca // 21 //
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ capalAvakra vRttam yazojodyotamamalaM prakAzaM jJAnasambhUtam / puSpadantAviva dadhurye vizvamupakurvANAH // 22 // yugmavipulA narendraprabhavo ye hi durviSahapratApagAH / ye mauktikaphalAzAzca sAdhuhaMsA vivekinaH // 23 // navipulAvRttam bodhiM maNiM dadhati ye jayantaM timiragaNam / kAntizAlinamanizaM puNyapuApyamamalam // 24 // tavipulAvRttam ye ca sampadaM sarvadA bhavyAnAM nRNAM sarvadA / pravahanti vizvottamAsteSAM pavitrAtmanAm // 26 // ityanuSTupprakaraNam // purANapasiddhie lacchIcaMdubbhavANaM dIvAliladdhanaMdaNabhAvANaM sAyarANaM va gahirANaM bAlacaMdasahoyarANaM varuNAgAsavayaMsANaM va jaNanayaNamAlAsahassehiM daMsaNijjANaM / vizadazIlotkarSeNaiva 'nemIze'ti prasiddhAvapi sthitaye zrImadvijayanemisUrIzeti suvarNapaGktinAmnodvahatAM cetanacintAmaNInAM jaGgamakalpatarUNAM jagadgurUNAM gurucaraNAnAM caraNAmbhojadvayImabhivandya marudharAntargatasojitaroDAbhidhagrAmAjjita-jaya-mahendrayuto lAvaNyAbhidho dharmasUnuH maulau viracitAJjalirmudA'do vijJapayati / nijAvadAtAdharIkRtasurazAkhinAM puNyapuJjAnAM zrImatAM kRpApatraM hariyutamupalabdham / upalabhya ca nirdhanazekharazcintAmaNimiva amandAnandapulakitAGgo'haM saJjAtaH / zrImatAM prabhaJjanaprakopaM rudhirapatanaM zarIradaurbalyaM zrImadvijayanandanasaripakavAnAM ca vAyaprakopaM jJAtvA cetazcintAyate / nidAghasya madhyamavayasi nA'dhikaM vihariSyAmi / pakSAntaritaM patramavazyaM likhiSyAmi, mama vAtAtiridAnIM kanIyasyevA'sti / kevalaM zrImadbhyo'nyatra vihatiH nyAyAbhyAsatruTizcA'tIva zalyapradA / tatpUrtaye prabalautsukye'pi saMyogavazenA'tra vyavasthitaH kiM kurve ? zrImatAM zarIrasvAsthyamasmAdRzAM jIvanadavarikA, ataH vaktumanarhatve'pi zarIrasvAsthyavyavasthAM yAce / kimapi vinayapathapratipanthi likhitaM bhavet tasya kSamAM yAcayAmi //
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ gItadvayam prA. abhirAjarAjendramizraH 1. yAce'ham sukhAya naiva dhanaM vaibhavaM prayAce'ham parArtinAzane tamekapaNaM yAce'ham !! upaiti sAndratamassarvato bhayaM sUte / khalIkaroti dRzaM vartmani bhramIbhUte / kvacinna rajjureva jAyatAM bhujaGgo me tato nu caNDike ! vivekakaNaM yAce'ham parArtinAzane tamekapaNaM yAce'ham // 1 // jagatsamagrameva dAvasakulaM jAtaM samaya'devamandiraM vadhasthalaM jAtam ! aho svabimba eva hiMsrasauniko jAtaH kamIkSya kutra kathaM maGgalAni yAce'ham parArtinAzane tamekapaNaM yAce'ham // 2 // viparyayo na jagati hanta kIdRzo dRSTaH abhISTatAGgato jano'pi lokito'niSTaH / aho nu sAndrazoNitaM vahajjalaM jAtam caritrahemni tataH zuddhatAM prayAce'ham parArtinAzane tamekapaNaM yAce'ham // 3 // janazrutiH pratIyate samanvitaM bhavanam / zataiH sahasramitairekalasya saMzrayaNam manAMsi khaNDitAni, khaNDitAzca vizvAsAH svarASTrasImni punarakhaNDatAM prayAce'ham parArtinAzane tamekapaNaM mAce'ham // 4 // dhane samAgate, gatava hArdikI prItiH pravardhite'pi rakSaNe, pravardhitA bhItiH / ghanAndhakAralInamIkSyate jagattasmAt raviM prakAzavitaraNA'kRpaNaM yAce'ham parArtinAzane tamekapaNaM yAce'ham // 5 // 1. Combined Family.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. vibhItA sItA vIkSate vibhItA sItA kyA'sti devaro me kvA'styaraNyabandhurme'sau kvA'sti sodaro me ? pUtatIrthasevAtUSA dohadA'bhibhUtA zvApadapracAre vane kvA'hamatra nItA / Apated virAdho bhUyo dUSaNoDaparo me // 1 saMzaye nimagnA sA'haM nirNayaM na jAne bhAvinI lalATantapA niyatikathA kA me ? bhAtyadRSTabhogo'kSINo vipanirbharo me // 2 bhUmigatabhedAjjAtA no pitA na mAtA bane sukhaM duHkhaM soDhaM punarvanamavAptA vanaM bhAti dhAtassamprati bhAgyataskaro me // 3 jAnakIvilApaM zrutvA khagAstyaktagAnAH kuzagrAsaviratA mRgyo drumA vepamAnAH no vibhA'vaziSTA sUrye kaumudI na some // 4 pRcchanti sItAvyathAM sthaviramRgavadhUTyaH nayanasalilavAkyaiH sarvAstAM bhRzaM lihantyaH __ kena kulizaghAtA jAte ! arpitAstaveme // 5 samucchalati sItAgarbhaH pratIkAraroSAt mAtRvipacchUlaM dRSTvA pituzcA'pi doSAt janaya janani ! zIghraM yathAunubhava vikramaM me // 6 samAzvasihi vatse ! prItyA vaco bhaNati ko'yam vAlmIkinAmA munistAtasakhasso'ham itaH paraM putrIbhUtA vasasyAzrame me // 7
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ vandanA DaoN. vAsudeva vi. pAThakaH 'vAgartha' gaurIsuta gaNAdhyakSa surAsuranarArcita / sAphalyaM te kRpAsAdhyaM zubhakAryeSu sarvadA // prabhuM prANanAthaM parezaM namAmi varAM vatsalAM mAtRbhUmiM namAmi / dayArdraM kRpArdaM bhaje vizvavandyam guruM gauravArthaM prasannaM namAmi // prabho bhaktimattA bhaved jJAnayuktA vibho jJAnazaktirbhavet karmayuktA / zubhA karmaniSThA bhavet saumyatADhyA gatirme bhavet sadgurorAziSADhyA // guroH pAdapadme mudA nannatissyAt guroH pUjanArthaM pavitrA matissyAt / kaTAkSaiH kRpAsArayuktaiH gurutvam karotu prasAdena satpAtratAM me // dezikAnAM dayAdRSTyA vRSTissarvArthasAdhikA / tayA syAtsuphalaM sattvaM satatotkarSakArakam // 10 354, sarasvatI nagara, AMbAvADI, amadAvAda - 15. dUrabhASa : 079-26745754
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryavizeSaH vizvaprathitavaiduSyANAM kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryANAmAcAryapadasya navamazatAbdI (vi.saM. 1166taH vi.saM. 2066) nimittIkRtya nandanavanakalpataroriyaM zAkhA tebhyaH samarpyate / atra ca vibhAge vividhalekhakailikhitaM zrIhemacandrAcAryasambandhi sAhityaM prakAzitamasti /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemastutiH vijayazIlacandrasUriH prasannamadhugambhIrAM sarvazAstrAvagAhinIm / ojasvinI ca saralAM haimI vANI namAmyaham // 1 // jo hemasUrihiyae aNurAgo vIyarAgamaggammi / avayarau so maNammI amhANaM bhavasamuddasaMtANo // 2 // dhaMdhukkadharA dhanyA yasya dhIrasya janmanA / vratavedenducandre(1145)'bde kArtika pUrNimAdine // 3 // caccigapAhiNiputto sUro sirimoDhavaMsagayaNatale / nAmeNa caMgadevo caMgo devo vva so jayau // 4 // abdhivratArka somAbde(1154) caGgaH pravrajitaH pradhIH / zrIdevacandrasUrINA-mantevAsitayA mudA // 5 // dhanlA pAhiNimAyA sahalaM sayalaM ca jIviyaM tIse / varataNayarayaNameyaM samappiyaM jIa suhaguruNo // 6 // 12
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ caGgo'pi somacandrAkhyAM bibhrANo'khaNDasaMyamaH / UrjasvI samabhUta saumyaH siddhasArasvato guNI // 7 // bAlattaNe vi nUNaM annUNaguNohapUriyaM hiyayaM / gurujaNakaruNAvasao viNimmiyaM somacaMdeNa // 8 // tasyA'nanyaguNagrAmA-bhirAmAM vIkSya pAtratAm / dattaM sUripadaM tasmai guruNA guNacAruNA // // rasarasasasaharataraNi-ppamie(1166) varisettha thaMbhatitthapure / vaisAhasuddhataiA-diNe diNeso bva teyaMsI // 10 // somcndrmunistvek-viNshtybdvyaastdaa| saMjAto hemacandreti-nAmataH sUrizekharaH // 11 // gujjarabhUminareso jagappasiddho'tthi siddharAyaniyo / piyasajjaNasaMsaggo vijjAsaMvaDDhaNe ratto // 12 // AkarNya zrIhemasUre-rbAlye'pyadbhutavaiduSam / vidyA-saMskArasaMsiddhyai nRpeNA''kArito guruH // 13 // tihuaNagaMDaniveNa hi viNNatehiM guruhiM to raiA / aNusAsaNagaMthA ahiNavA aubvA jagakkhAyA // 14 // anekalakSasaGkhyAka-padyapramitanUtanam / sAhityaM sarvaviSayaM nirmitaM hemasUriNA // 15 // gujjaradharaNIahivo kumArapAlo vi jeNa paDibuddho / jAo sAvayasIso gurussa guruguNagariDhussa // 16 // kumAranRpatidvArA saptavyasanavAraNam / durgateriNaM yenA-'khiladeze pravartitam // 17 // aTThArasadesesu vi amAriparipAlaNaM khu saMjAyaM / jassovaesavasao so naMdau hemasUrigurU // 18 // anAgraho muktihetuH, sAmyaM kAmyaM sadA budhaiH / ityevaM sUcitaM yena nijAcaritajIvitaiH // 19 //
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijjAnilao tilao bhUmImahilAnilADadesaThio / dhammarasAyaNavejjo pujjo vilasau sa hemaguru // 20 // yasyopakAramAhAtmyA- dadyA'pi dRzyate aho ! / dayAsaMskArapracurA gaurjarI janatA khalu // 21 // nikkAraNabaMdhusamo asarisakaruNAyaro sa hemagurU / siripuNNatallagacchA-laMkAro jayau cirakAlaM // 22 // nidhihastakarArkAbde'Nahillapurapattane / pratiboddhumiva diva-spatiM sUrirdivaM gataH // 23 // atthaMgae gurummi guruvirahuppaNNativvakheyamaNo / kumaranariMdo chammA-sANaMtaramuvagao saggaM // 24 // zrIkalikAlasarvajJai- granthA ye santi nirmitAH / tAn paThan sarvazAstreSva-skhaladgAmimatirbhavet // jar3a hor3a merusiharI keNa vi jIveNa toliuM sakko / to hemasUripahuNo vayaNarahassaM havar3a gammaM // 26 // navamI janmazatAbdI samAgatA hemasUrigururAjAm / samitisamudranabhoyuga-pramite'bde (2045) bhAgadheyena // 27 // manasi nidhAya tamavasara - mekAdazyAM zucAvasitapakSe / paM. zIlacandragaNinA racitA hemastutizcAruH // 28 // yad bAlacApalamidaM kRtavAnahakaM nimittamatredam / maguruM prati pravahati bhaktitaraGgo manasi satatam // 29 // jayau sirI hemagurU jayaMtu taha teNa viraiyA gaMthA / jayau kumaranariMdo jayau aNaNNA ya tassa gurubhattI // 30 // 0 14
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIhemacandastavaH prA. DaoN. kizoracandrapAThakaH vasantatilakAvRttam he hemacandra ! yatipuGgava gurjarezakAruNyadhAma jinazAsanamAnadaNDa / AluNThamAnamanizaM timirAndhanetramuddhATya netrayugalaM mama, rakSa rakSa // 1 // nirmathya zabdajaladhiM mahatodyamena yaH siddhahemamaNidIpakamujjahAra / vAcAM malaM karuNayA vimalaM sa kartumindhetarAmamalajJAnamayaM pradIpam // 2 // nAnApurANanigamAgamavRttijAtaM sUkSma samIkSya bhavatA kaNAdRSTyA / syAdvAda ityanupamo bhuvi saptabhaGgI siddhAntitaH sunipuNaM ca variSThapanthAH // 3 // saddharmakarmaparikarmaNi marmavijJaM syAdvAdavedyaviSayaM viSayAnapekSam / nUnaM dvijAdvijapavitrasudharmarUpaM sArasvataM kimapi dhAma vayaM bhajAmaH // 4 // 15
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMzodhya sUkSmataradRSTibalena cA''dyaM satkAvyazAstranicayaM, bhavatA nibaddhaH / kAvyAnuzAsanamiti prathito nibandhaH siddhAntazuddhivibubhutsujanAya nUnam // 5 // tvaM bhrAntiparvatagaNAya vareNyavajramajJAnarAzidalane'si divAkarastvam / nIlAmbudo'si bhavatApavipannarANAM zAntAya zrIguruvarAya namo namaste // 6 // tvatsarjanaM suvimalaM niravadyarUpaM tApatrayAdizamanaM tava pAlanaM ca / tvaddhiMsanaM timirasaGgavinAzarUpaM tvantu tridevamayatAM bhajase, namaste // 7 // zrIhemacandrazaraNaM caraNau namAmaH zrIhemacandrazaraNaM manasA vrajAmaH / zrIhemacandrazaraNaM vacasA gRNAma: zrIhemasUrimanizaM zirasA vahAmaH // 8 // 'padmapANi', 7, Anandanagara, cakkaragaDha roDa, amarelI-365601 16
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJa sUrIzvarANAM prazastaM jIvanam | pUjyAcAryadevasUriziSyaH vijayahemacandrasUriH kalikAlasarvajJetyapratimabirudena jagati samasta vizeSatazca jainazAsane prakhyAtimantaH zrIhemacandrAbhidhAnAH sUrIzvarA ArhatazAsanasya bADhaM prabhAvanAkArakAH saJjAtAH / teSAM jIvanaM kavanaJca sarveSAM kRte atyAzcaryakaraM vidyate / pUrvabhavIyaprabalasaMskArasampattiM samAdAyaiva te hi pUjyA atrAvataritavantaH, kathamanyathA tAdRzi laghutame vayasi mativibhavavirAjitAH, prabalavairAgyabhAvanAbhAvitAntaHkaraNA dIkSAgrahaNAya samutsukamAnasAzca syuH ! janma dIkSAgrahaNaM ca - dhaMdhukAbhidhAne grAme moDhavaNigjAtIyaguNagauravazAli-cacca(cAciga)kule taddharmapatnI-ratnakukSiNIzrIcA(pA)hiNIjananIkakSau vi.saMvati 1145 tame kArtikazaklapUrNimAyAM samAsAditajanmAna ete pajyapuruSA dhRtacAMgadevapuNyAbhidhAnA bAlyakAlAdeva viziSTakSayopazamazAlino nijApUrvabuddhicAturyacamatkRtavicakSaNacetasa Asan / samavayaskasahAdhyAyibAlakeSu sarvathA'nanyasadRzA hyete darzanamAtrAdeva sarveSAM paramaprItikarA bhRzamAhlAdajanakAzcA'bhUvan / pUrNatallagacchIyazrIdattasUrIzvaraparamparAyAm AcAryazrIguNasenasUrIzvarapaTTAmbaradivAkarAH zrIdevacandrasUrIzvarAH samabhUvan / prAkRtabhASAyAM gadyapadyamayazrIzAntinAthacaritraracanAkArakAste hi pUjyA grAmAnugrAma viharanto dharmopadezadAnena bhavyajanAn pratibodhayantazca dhaMdhukAgrAme pAdau avadhAritavantaH / ____ pUjyAcAryabhagavatAM darzanamAtreNaiva saJjAtApUrvasnehasadbhAvazcAMgadevaH zanaiH zanaiH paricayaM kurvan gADhapremAspadaM jAtaH / sUrIzvarA yadA tato vihAraM kRtavantastadA bAlazcAMgadevo nija-janakajananyoranumatiM gRhItvA taiH sahaiva vihAramakarot /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlo'pyabAladhiSaNaH sa guruNA saha viharan kramazaH staMbhatIrtha(khaMbhAta)nagaraM saMprAptaH / tatra tavAstavyaneminAmakatanmAtuladvArA cAcigapAhiNyau vibodhya guruzrIdevacandrasUriNA navavarSIyazcAMgadevo dIkSitaH, tasya munisomacandra ityabhidhAnaM ca vihitam / sUripadapradAnam - svalpenaiva kAlena viziSTakSayopazamabalena vinA''yAsaM samadhigatasakalavAGmayavaiduSyaM taM gurupravaraH zrIdevacandrasUrIzvaraH vi.saM. 1166tame varSe marudharadeze nAgoranAmake nagare mahatA mahena sUripadaM dattavAna, tadA tasya zrIhemacandrasUririti navyAbhidhAnaJca kRtavAn / tatazca sa ajArinAmake grAme vAgadhiSThAtrIM zrIsarasvatIdevIM samArAdhya samprApya ca tadIyavaraprasAdaM viracayya tarkavyAkaraNakAvyakozachando'laGkArAdisamastaviSayeSu laghubRhattamAnanekamaulikagranthAn jainasAhityasya mahatImupAsanAM vidadhe / teSAmananyasAdharaNaM vaiduSyaM nirupamaM grantharacanAkauzalaJca vijJAya ko'pi matimAn kiM na nijamUrdhAnaM dhUnayet ? grantharacanayA sArddha taiH sUrIzvaraiH zrIsiddharAjajayasiMhAbhidhAnabhUpAlaH zrIkumArapAlAbhidhakSmApAlazca pratibodhitaH / tatra kumArapAlamahIpAlastu jainadharmamaGgIkRtya dvAdazavratArAdhanarUpazrAvakAcArapAlanena paramArhata iti viralaM birudamapi prAptavAn / api ca sa hi zrIhemacandrAcAryaguruvaropadezena svIyASTAdazadezeSu amAri (jIvahiMsAnivRtti) pravartitavAn / adhunA bihAra-baGgAdidezApekSayA gurjaramarudharAdidezeSu yad pravarAcAravicAravaizA darIdRzyate tatra hetuH zrIkumArapAlanRpateH samucitA ahiMsA pradhAnA rAjyavyavasthaiva / na hyatra viSaye keSAmapi vaimatyam / prAnte - zrIhemacandrAcAryabhagavadvihitabhUpAlapratibodhamupavarNya kenacit kavinA vihitAM stutimullikhya viramAmi santyanye kavitAvitAnarasikAste bhUrayaH sUrayaH, kSmApastu pratibodhyate yadi paraM zrIhemasUregirA / unmIlanti mahAmahAMsyapi pare lakSANi RkSANi vai, no rAkAzazinA vinA bata bhavatyujjAgaraH sAgaraH // iti
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ - subhASitAni // vijayazIlacandrasUriH 'subhASitaM' gIrvANavANyA AbhUSaNam / naikaiH pravacanaiH prabandhaiH kAvyairvA yat prayojanaM na sidhyet, tad bahuza ekena laghunA subhASitena sidhyatIti sarveSAmanubhavaH / prabhUtabhASaNenA'pi pratyAyayitumazakyo jana ekena subhASitena lokoktyA vA pratyAyyate iti tu viditameva viduSAm / pratipAdyasya viSayasya dADharkSyArthaM vaizadyArthamapi ca subhASita - prayogo lokoktiprayogo vA kriyata eva kavibhirgranthakAraizca svakIyagrantheSu / arthAntaranyAsaH, kAvyaliGgaM - etau dvAvalaGkArau tu bahudhA subhASitasyaiva kAryaM nirvahata ityapi srvprtiitm| pazyantu ekamudAharaNamatra bahuprasiddham '"satAM hi sandehapadeSu vastuSu pramANamantaHkaraNapravRttayaH // " arthAntaranyAso'trA'tIva marmaspRktayA prayuktaH kavinA, etadeva kAraNaM yadidaM zlokArthaM vidvadgoSThiSu svatantra-subhASitatvena sarvadA''driyamANaM saJjAtam / kAlidAsa - bhavabhUtiprabhRtibhya ArabhyA'saGkhyeyAnAM kavInAM granthAH IdRzasUktibhirbharitAH santIti tathyaM tattadgranthapAThinAM sujJAtameva / asyAmeva vidvatparamparAyAM saJjAtaH zrIhemacandrAcArya: / tattvataH sa jainamunireva tathA'pi svIyasamayabhAvi-vidvadvRnde sa vidvanmUrdhanyatvena kalikAlasarvajJatvena ca khyAtimAptavAniti tu niHsandigdhamaitihAsikatathyam / tena naike granthA viracitAH / zabdAnuzAsana - chandonuzAsana - kAvyAnuzAsana-liGgAnuzAsanavAdAnuzAsaneti nAmakAni paJcA'nuzAsanAnyapi sAGgopAGgAni tenopajJAni / triSaSTizalAkApuruSacaritAbhidhAnaH purANagrantho'pi mahAkAyo mahAkAvyAtmako vyaraci tena / etadgranthaviSaye mAnyAnAM viduSAmevaMvidhA zrUyata ukti: '"yadihA'sti tadanyatra, yannehA'sti na kutracit " / ukteretasyAH satyatvapratItistu granthasyaitasyA'vagAhanaM vinA'zakyaiva / asmin mahAkAvye sUriNA tena mahAtmanAM caritAni nirUpayatA prasaGgaM prApyA'nekAH sUktayaH subhASitarUpA lokoktirUpAzca grathitAH santi / tAsAM sUktInAM rasapAnamatra kArayitumupakramaH / ye bhadraMbhadratulyA vyavahArajaDA janA dezaM kAlaM copekSya svakIyapAramparyeNaiva vartante tAnuddizya 19
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryaH kathayati - "nahi sIdanti kurvanto dezakAlocitAM kriyAm' || ayogyAnAM viruddhAnAM vA sAhacarya kIdRg hAsyAspadaM bhavetedadAcArya itthaM sUcayati - "kadalI nandati kiyad badarItarusannidhau ? // " "vINAyAM vAdyamAnAyAM vedodagAro na rAjate // " mUDhA anAgatabhayopAyamakRtvA bhaye upasthite mauDhyena itastato vihvalIbhUya dhAvanti, tadarthaM sUktiriyam - "kIdRzaM kUpakhananaM sadyo lagne pradIpane ? // " 'yatra dAridyaM tatra trINi prabhUtAni syuH - santatiH, kSut, rogAzca' iti lokaprasiddham / etanmanasi nidhAyeva AcAryeNoktam - "prAyeNa hi daridrANAM, zIghragarbhabhRta: striyaH // " matsariNo dveSavatazca janAllokA dUrameva syurityAzayenA''cAryeNoktam - "kuTutumbyAH pakvamapi phalamaznAti ko'thavA ? // " sampattau sarve'pi svajanAH syuH, vipadvelAyAM tu svIyA bhAryA'pi tyajatIti lokasthitiM varNayatyAcArya evam - "Asanne vyasane lakSmyA lakSmInAtho'pi mucyate // " prANAH prakRtizca sadA sahaiva yAntIti lokoktiH / AcAryo virudhyatyatra - "prakRtivyatyayaH prAyo, bhavatyante zarIriNAm // " ayamatrAzayaH - svasthaH zAntazcA'pi dRzyamAno jano maraNAsannadazAyAM prAyo viklavo rodanazIlaH paramukhaprekSI ca syAdeva / uktireSA smArayatyetAM nIlakaNThadIkSitoktim - "prAyo muhyati cetaH prANinAM prANanirgamAvasare / puNyena yadi na muhyati putrAneva smaran mriyate // " sahasA mukhAdudgacchantI vAk prAyazaH bhAvini kAle bhaviSyataH kAryasya pUrvasaMketaM dadAtIveti nirUpyate AcAryeNetthaM - __ "bhAvikAryAnumAnena vAgucchalati jalpatAm // " ucite-zreSThe sthAne pade vA'yogyasya janasya sthApanaM nitAntamanucitamiti sUcayatIyamAcAryoktiH 20
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ "karpUrabhANDe ko nAma lavaNaM vinivezayet ? // " jAtivAdo neSTa eva, kintu tadaniSTatA 'amukA jAtirnIcA, amukA ca zreSThA' ityAtmakajAtigatabhedabhAvatiraskArAyaiva / guNAvaguNavarNananiSedho naiva tatra kriyate / jAtigatAnAM samUhagatAnAM vA guNa-doSANAM varNanaM tiraskArabhAvanAM vinA syAdeveti nidarzayannAhA''cAryaH - "brAhmaNajAtiradviSTo, vaNigjAtiravaJcakaH / priyajAtiranIrSyAluH zarIrI ca nirAmayaH / / vidvAn dhanI, guNyagarvaH, strIjanazcA'pacApalaH / rAjaputraH sucaritaH prAyeNa na hi dRzyate // " yuktAnAM saGgo yogyaireva varyo nA'yogyairiti tu sarve jAnanti / etannirUpaNaM tvAcAryapratibhetthaM karoti - "ajayaM paGkajinyA hi, rAjahaMsasya yujyate // " samarthenA'pi janena viruddhamAcaraNaM naiva karaNIyamiti zikSayatyevamAcAryaH - "kAryaM sapauruSeNA'pi vaNijA nahi pauruSam // " gurvAjJAM vinA, tAmullaMghya vA sundaraM kArya kriyamANamapi na zlAghAspadaM, vastutastu tAdRzaM kArya akAryameveti sUcayituM vakti AcAryaH - ___ "kRtaM tena kRtenA'pi, gurvAjJA yatra laThyate // " tuccho jano'pi satAM saMsargato mahattvamavApnuvan sveSTaM sAdhayatIti sUcyate'nayoktyA''cAryeNa - "ayo'pi yAnapAtrasthaM, pAraM prApnoti vAridheH // " hIno'pi padArthaH svIyahInatAbalenaivoccatvaM prApnuyAt kadAcit, etAvanmAtratastasya hInatA hIyeta, uccatA ca siddhayeteti na mantavyaM, etat saMsUcayanniva vadatyAcAryaH - "girizikharagatA'pi kAkapAlI, pulinagatairna sameti rAjahaMsaiH // " jIvanapathe yadi mArgadarzako na prApyeta, ayogyo vA prApyeta, tadA yat syAjjIvanasya tadAha - __"antareNopadeSTAraM, pazavanti narA api // " bhagavadgItAyA vAkyamidaM prasiddhamasti - "yacadAcarati zreSThaH, tattadevetaro janaH" / etamarthameva bhaGgyantareNA''cAryaH kathayati - "yat kurvanti mahAnto hi, tadAcArAya kalpate // " 21
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ parAkramavanto vidyAvanto vA puruSA yatra gaccheyustatra teSAM gRhaM sanmAnAdi ca bhavedeva, na teSAM tadarthamAyAsazcintA vA kartumarheti bhAvaM manasi nidhAyA''cArya Aha - "siMha: prayAti yatraiva tasyaukaH svaM tadeva hi // " mahAntaH sadaiva zaktimanta eva syaH / paranta te dhIrA gambhIrAzcA'pi syaH ataH kadA'pi vivekaM vimarza vA'kRtvA te zaktiprayogaM naiva kurvanti / zAntiprayogeNaiva yAvatkAryANi sidhyanti, tAvatte zAntimeva prayuJjantIti kathayannAha sUriH - "mahAntaH zaktimanto hi, prathamaM sAma kurvate // " sAdhavaH sarvaM janaM sAdhumeva matvA vyavaharanti, te 'zaThe zAThyaM samAcare'diti nItiM na jAnanti na vA''carantIti nirdizannAha - "viparItaM na zaGkante kadA'pi saralAzayAH // " 'asArAt sAramuddhare'diti subhASitameva bhaGgyantareNetthaM nirUpayatyAcArya: - "kSArAbdhito'pi ratnAni, gRhNanti nipuNAH khalu // " 'uttamA kRSiH, madhyamaM vANijyaM, adhamA sevA' ityevaM hi lokamAnyatA / sevA arthAt kaikaryam / tatra dhanalAbho yathAkAmaM bhavatyapi, kintu svamAnaM hitvaiva sa syAdityatra na sandehaH / sevA-svamAnayorna kadA'pi sahAvasthAnam / svamAnasya baliM dattvA'pi ye sevAM kurvate te kIdRzAH syuH ? etat zlokArdharUpayoktyA kathayatyAcAryaH - ___"atRptA eva kurvanti, sevAM mAnavighAtinIm // " sarvatra susthatvamicchatA janena kiM zAstramanusartavyaM kevalaM? kiM vA lokAcAro'nusaraNIyaH? atra viSaye sUreriyaM mArgadarzikoktiH - "upAdeyA zAstra-lokavyavahArAnugA hi gIH // " nana sarvatra zAstrAdiSa loke ca gurupadasya mahAna mahimA varNyate / 'AjJA garUNAmavicAraNIyA' 'guruvacane ca vimarzaH' ityAdivAkyAnyapi guroravazyamAnyatvameva sUcayanti / atra prazno bhavatyevaM - kadA'pi kazcid gururunmArgagAmI zAstrAdiviparItakArI vA bhavet,tadA kiM kartavyam ? tAdRzAvasthAyAmapi sa gururAdaraNIya eva, uta tyaktavyo'pi ? etadviSaye spaSTaM mArgadarzanaM kurvannAcAryo vakti - "gurau prazasyo vinayo, gururyadi gururbhavet / gurau guruguNairdIne vinayo'pi trapAspadam / / gurorapyavaliptasya kAryAkAryamajAnataH / utpathapratipannasya parityAgo vidhIyate // " 22
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahatAM - puruSANAM vA rASTrANAM vA pakSANAM vA - yuddhe'thavA saMgharSe trAsasta nirdoSANAM prajAnAmeva bhavatIti tathyaM anayA sUktyA varNayatyAcAryaH - "vanabhaGgAya sampheTo mattayohi vanebhayoH // " manastApena santaptAnAM janAnAM candramA api sUryAyate, amRtamapi viSAyate, zItamapyuSNAyate ityevaM atyalpazabdairitthamAcAryaH sUcayati - "na tApo mAnaso jAtu, sudhAvRSTyA'pi zAmyati // " subhikSaM durbhikSaM ca dhanikAnAM sAdhanasampannAnAM janAnAM kRte bhidyate / teSAM subhikSe vinA mUlyenA'lpamUlyena vA yathecchadhAnyAdiprAptirasti, durbhikSe tu kiJcidadhikamUlyaM dattvA'pi te tu sveSTamavApnuvantyeva, atasteSAM kRte na vizeSo bhedaH paristhitidvaye / ye tu sAdhanahInAH nirdhanA daridrAzca, teSAM kRte durbhikSaM tu syAdeva durbhikSam, atha ca subhikSakAlo'pi teSAM kRte durbhikSatulya eva bhavati / bhikSA'vApterabhAvAddhanAdisAdhanAbhAvAcca / imamarthaM nirUpayannAcAryo mArmikAmuktiM kathayati - "nirdhanasya subhikSe'pi, durbhikSaM pAripArzvakam // " svakIyAyAH striyAH paribhavaM Rte pANDuputrAn kaH saheta ? na kevalaM manuSyAH, api tu pazavo'pi taM naiva sahante iti sanAtanaM lokavyavahAramuccAratyAcArya evam - "nArIparibhavaM rAjan ! sahante pazavo'pi na // " kAmadevasya mAhAtmyaM sarvasmin kAle, sarvaividvadbhiH, sarvaiH zAstrakAraiH, sarvatra dezeSu nirapavAdatayA svIkRtaM gItaM cA'sti / AcAryo'pi tat svakIyavANyA gAyatIttham - "himaM sahyeta hemante, grISme ca tapanAtapaH / jhaJjhAvAto'pi varSAsu, na punaryovane smaraH // " 'nirastapAdapedeze, eraNDo'pi drumAyate' - iti prasiddhA'sti lokoktiH / tAmanusarannAcAryo'pi likhati sma - "nirvakSadeze kriyate, hyeraNDasyA'pi vedikA // " striyo mitho vivadamAnA bahuzaH sarvatra ca prApyante / mandamatayastatra hastakSepaM kRtvA vivAda varddhayantyeva, na zamayituM zaktAH / vyavahAracaturAstu strIbhya eva tAsAM vivAdazamanakAryaM samarpya tato nivrtnte| evaM kRte tAsAM vivAdaH zIghraM saukaryeNa ca zAmyatIti caturajanAnAmanubhavaH / etanmanasikRtyevA''cAryeNa likhitam - "strINAM vivAdo nirNetuM strIbhireva hi yujyate // " droNaguruNA duryodhanAyA''diSTaM - sarvathA doSamuktaM janaM mArgayA''naya ca / tena gurvAdezAnusaraNAya 23
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ hRdayapUrvakaM prayatitam / kintu antataH sa hatAzo bhUtvA''gato gurUsamIpe, niveditaM ca 'naiko'pi jano nirdoSaH sarvathA mayA dRSTo'vApto vA' / tadAkarNya guruNA yad vicAritaM sambhavet tadevA''cAryo pratipAdayatIva - "sarvo'pi sAparAdho hi, chalamanviSyate yadA // " kecana nirantaramAtmaprazaMsAyAM nimagnAH santi / kecit tu paranindAmeva sarvasvaM manyante / katipaye tu svazlAghAM paranindAM caitadubhayamapi kRtvaiva paritoSamAvahanti / bahudhA eteSu triSu vibhAgeSveva vibhaktA janA dRzyante / parantu ye'lpaprAyA janA naikasminnapi vibhAge samAvizanti, arthAnna nijaprazaMsAmicchanti kurvanti zRNvanti vA, nA'pyanyanindAkaraNa-zravaNayosteSAM ruciH, teSAM sthitiH kA bhavati? / AcAryastAn satpuruSatvena saMsthApayannatra viSaye gadati "svaprazaMsevA'nyanindA, satAM lajjAkarI khalu // " lobhaH paramo durguNo'smAkam / sakRdapi tadvazaM gatAzced vayaM gatA eva / yathA yathA prAptirvardhate, tathA tathA'dhikaprAptericchA'pi vardhata eva / saiva ca lobha ityucyate / zAstreSvapi kathitametaditthaM- "jahA lAho tahA loho, lAhA loho pavaDDai" (yathA lAbhastathA lobho lAbhAllobhaH pravardhate) / anyacca lobhAkrAnto jano lobhanirmitakArpaNyadoSAnubhAvataH svIyavastunoM'zamekamapi parasmai na datte na vA darzayatyapi / manuSyeSu tu prasiddhaiveyaM sthitiH, kintu tiryagyoniSu vanaspatiSvapi caivaM sthitiH kadAcid dRSTigocarA bhavati tanmahate AzcaryAya / lobhasaJjayA vanaspatirapi kiM kuryAdityetad darzayatyAcAryo'nayA sUktyA "taravo'pi nidhi prApya pAdauH pracchAdayanti yat // " paramatattvasAdhakena 'kabIra'nAmakena mahAsAdhakena svIye bhASAnibaddha pade gItaM "kahata kabIrA suna mere guniyA, Apa mUe pIchu Duba gaI duniyA" / AcAryastu tato'pyekaM padamagre gatvA kathayati - "akSNoH pidhAne pihitaM, nanu vizvaM carAcaram // " vratinAM yatInAM kartavyaM kim ? vivAdo vA vivAdopazamo vA ? kvacit sampatti, kadAcinmaThAzramAdikam, kadA'pi tu sattAdhikAramuttarAdhikAritAM vA nimittIkRtya vivadamAnAn sAdhUn dRSTvA bADhaM vyathita AsIdAcAryaH / atha ca kecittu dharmameva puraskRtya vivadante sma / evaM kurvANAn sAdhUn saMnyastAMzca samuddizya mArmikImuktimuktavAnAcAryaH - "Adyo dharmo vratasthAnAM vivAdopazamaH khalu // " kiyatIH sUktIlikheyam ? / etAdRzyastvaparimitAH sUktayo nirmitA grathitA vA''cAryapAdena / anayaiva ca rItyA tena vyavahArabodho'pi pradattaH / sUcitavAMzca saH, yat vyavahArajJAnaM - vyavahArakauzalaM lokavyavahArataH zAstrAdhyayanato'pyavAptuM zakyamasti, ata eva vyavahArabodhaprAptirna 'kAvya'prayojanaM bhavitumarhati / ata eva cA''cAryeNa svIye kAvyAnuzAsane kAvyaprayojanapratipAdanAvasare "vyavahAravide" iti prayojanaM pUrvasUribhirAdRtamapi naiva svIkRtam / iyameva AcAryasya navonmeSazAlinI pratibheti me matiH / vyavahAracaturAya zrIhemacandrAcAryAya namo namaH / / 24
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ [pUjyapAdA gurubhagavanta: zrIvijayazIlacandrasUrayaH kalikAlasarvajJa - zrIhemacandrAcAryANAM navazatatamaM janmotsavaM nimittIkRtya ( vikramasaMvat 2045 varSe) hemAcAryairviracitaM mahAdevadvAtriMzikAstotraM saMzodhanapurassaraM prakAzitavanta Asan / vigatavarSe AcAryANAM navazatatame sUripadotsave pustakasyA'sya dvitIyA''vRttiH prakAzitA zrI hemacandrAcAryAH tairviracitaM mahAdevadvAtriMzikAstotraM ca 'bhUd, yasyAM gurudevairAvazyakaM saMzodhanaM saMvardhanaM ca vihitamAsIt / asmin pustake tairgurjarabhASayA yA tathyAnveSiNI bhUmikA'' likhitA samabhavat, sA bahUnAM mAnyAnAM samAdarabhAjanaM jAtA / nandanavana - sambandhibhistathyairavagatA bhavantviti dhiyA zrIvijayazIlacandrasUrayaH anu. - muni trailokyamaNDanavijayaH kalpatarorvAcakA api hemAcAryANAM mahAdevadvAtriMzikAyAzca tasyA bhUmikAyAH saGkSiptAnuvAdo'tra prastUyate / ] vaikramIyaH 2045 saMvatsaro yathA kalikAlasarvajJa- zrIhemacandrAcAryANAM navamajanmazatAbdyA varSa AsIt, tathA vaikramIyaH 2066vatsarasteSAmAcAryapadaprAptyA navazatatamaM varSamasti / IdRzAH puNyA avasarA asmabhyaM teSAM dhanyAnAM guNastutyarthaM, tajjIvanakavanaviSaye cintana - parizIlana - svAdhyAyAdyarthaM, tairvihitAnAM sukRtAnAM mUlyAGkanArthaM ca sabalaM nimittaM dadati / kalikAlasarvajJAnAM janmadinamasti kArtikI pUrNimA / dinamidaM kiyanmahimAnvitam ! sikkhasampradAyapravartakAnAM gurunAnakadevAnAM janmadinamapIdameva / tathaiva viMzazatAbdyA jainA AtmasAdhakAH zrImadrAjacandrA apyasminneva dine janiM labdhavantaH / yadyapi janisamayo na manujecchAvazavartI, tathA'pi mahatAM janmadinaM janmasamayazca samApattyA sahajatayaiva vA tathA ghaTete; yathA teSAM videhAnantaramAyatisantatInAM kRte tAni dinAni te kSaNAzcotsavasya preraNAyAzca maGgalaM parva samApadyante / kArtikapUrNimAtulya eva mahattApUrNo maGgaladivaso'kSayatRtIyA / vaizAkhazuklatRtIyAyA idaM zubhadinaM zrIhemacandrAcAryANAmAcAryapadaprApterahaH / bhAratavarSe saMvatsarasya ye'GguligaNyAstricaturA vAsarAH sarvazreSThA maGgalamuhUrttanibhAzca parigaNyante, teSviyamakSayatRtIyA'pi samAviSTA bhavati / IdRze zreSThadine, vikramasaMvat 1166varSe ekaviMzativarSAtmikAyAmudgacchadyauvanasya vAsantyAM kalAyAM, jainadharmasaGghasya sarvoccapadaM-sUripadaM prApyeta; tadapi mahApuruSANAmamISAM jIvanasya kIdRzI madhurA samApatti: ! * * * yadi zrIhemacandrAcAryANAM samagratayA mUlyAGkanaM cikIrSitaM bhavet, tadapi punaH saGkSepeNa ; tarhi teSAM jIvanaM caturSu bhAgeSu vibhAjanIyaM bhavet : 1. sAhityasarjanam 2. saMskAravapanam 3. amAripravartanam 4. brahmayogatapa:sAdhanam / 25
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. indraH, pANiniH, kAtyAyanaH, pataJjaliH, zAkaTAyanaH, amarasiMhaH, dhanaJjayaH, dhanapAlaH, bhaTTI, guhasenaH, kAlidAsaH, vAlmIkiH, vyAsaH, haribhadrasUriH, mAtRceTaH, mammaTa: - ime sarve'pyAryasaMskRteH samarthA udgAtAraH santi / ete sarve'pi vibhinnakAlakhaNDeSu vibhinnatayA ca yA yAH sAhityavidhAH praNItavantaH, tA niHzeSA api sAhityavidhA hemacandrAcAryA AtmadvitIyatayaiva paripoSitavantaH / tathA caiteSAM sarveSAM pUrvasUrINAM sAhityata uttamA zAn saGgRhya svakIyaM ca sattvaM tatra saMyojya bhAratavarSAyA'mUlyaH sAhityanidhiste upAhRtavantaH / 2. gaurjararASTraM tadadhInAnyaSTAdaza saMsthAnAni ca tannAmedAnIntanamadhyarddhaM hindusthAnaM - tasmin naitikamUlyAnAmAropaNArthaM satataM sabalapuruSArtho hemacandrAcAryairvihitaH / puruSArtho'yaM gurjaradharitryAM sampUrNataH saphalo jAtaH / ata eva gaureSu dayaudArya, mArdavaM, sujanatA, lajjA, sauhArdai, sahiSNutetyAdInAM tattvAnAmavataraNaM jAtam / madyapAnadyUtAdivyasanebhyo jIvahatyAdiduSkarmabhyazca gaurjarA yadadyA'pi prAyo viprakRSTAH, tasya mUlabhUtaM kAraNaM hemAcAryairuptAH saMskArA eva / 3. ahiMsA - bhUtadayA hemAcAryANAM jIvanadharma AsIt , AsIcca jIvanadhyeyamapi / svayaM te vItarAgAH zramaNA Asan, tato'hiMsAyAH parizuddhamAcaraNaM teSAM nijajIvane tvAsIdeva / tadAcaraNameva tadAcaraNaprerakANi tattvAni caiva teSAM cittabhUmau divyanirjharamekaM pravAhitavanti - dayAnirjharam / "na kasmaicid duHkhaM rocate / sarve'pi sukhIbhavituM- sukhamayaM jIvanaM yApayitumicchanti / svasmAt kasyA'pi trAso bhayamupadravo mRtyurvA na jAyeta sa eva manujadharmaH, sa eva ca prakRtiniyamaH / na kevalaM manuSyANAmapi tu taditarasya yasya kasyA'pi jIvasya trAsanaM mAraNaM vA sattvasRSTeH prakRtezcA'kSamyo'parAdha eva" - etAdRgvicAradhArayA teSAM hRdayaM sadaivA''IbhUtaM vidyate sma / / te gaditavantaH "svAGge kuzAgreNa dIryamANo manuSyo na tAvadapi soDhuM zaknoti, kintUccairArArTi karoti, krodhena pratIkArAya dhAvati ca / paramasAveva niSkAraNameva kevalaM kSullakasvArthasyodarasyA'ndhazraddhAyA vA pUrtaye'nyAn prANinastIkSNaiH zastrairvidArayati / kIdRzIyaM viDambanA ! kiM tena tadA sA kuzAgratodanavedanA naiva smaryate ?" iti / ahiMsAyA jIvadrUpaM - ahiMsApuruSa iti niHzaGkatayA paricAyayituM zakyeta, tAdRzI teSAmahiMsAM prati bhaktiH zraddhA cA''stAm / iyamutkaTA zraddhaiva teSAM kRte ekaM mahAntamavasaraM prakalpitavatI - kumArapAlasya paricayaH ; yasyopayogastairgurjaradeze tadadhInasaMsthAneSu cA'hiMsAyAH prasArAya pAlanAya ca samIcInaiH sAdhanaiH samucitarItyA ca vihitaH / tathAca kRtvA gurjaradezamahiMsApradhAnasaMskRterAbhijanamahiMsAyAH sandezavAhakaM ca te nirmitavantaH / prasaGgato vArtekA'trollikhyate / naDUlasya rAjA AlhaNadevo, ya: kumArapAlasya sAmanta AsIt, yazca paramazaivIbhUyA'pi kumArapAlasyA'hiMsAyA Adezamanusarati sm| tena svakIyarAjye'hiMsApAlanAya 26
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ datta eka Adezo rAjasthAnataH zilAlekharUpeNa prApto'sti, yasmin tena pratipakSamaSTamyAmekAdazyAM caturdazyAM ca jIvahiMsAyAH pratibandho ghoSito'sti / vikramasaMvat 1209varSasyA'smin zilAlekhe tasya rAjJaH kumArapAlAdhInatvasya spaSTaM sUcanamasti / atha cA'muM jIvamAtravadhaniSedhasambandhinaM zilAlekhaM kevalagovadhaniSedhaparaM matvA'smAkaM vizvavikhyAtaH purAtattvavit (sva.) zrIhasamukha-sAMkaLiyAvaryaH, govadhaniSedhasambandhe sarvakArasya nItiyathArtheti pradarzayituM, 'kumArapAlasya zAsane'pi sarvathA govadhaniSedho na sambhavita' iti vidhAnaM kRtavAn / tasyA''tmavRttAnte 'purAtattvane caraNe' ityasmin (pra.- Ara.Ara. zeThanI kaMpanI, 1985) 138tamapRSThe likhitamasti - "evaM caiva sarvakArasyA'gre govadhaniSedhasya durAgraho na yukta iti me matiH / yato bhAratavarSasyetihAse na kadApi sarvathA govadhaniSedha AsIt / jainadharmasya mahAzrayadAtA kumArapAlo'pi govadhaniSedhaM sarvathA pravartayituM na samarthIbhUtaH / pakSe kevalaM dinatrayaM govadhaniSedhasyA''dezastena pradattuM zakyo jAtaH / " sa evA'gre evamullikhati yadetasya matasya kRte tadA svayaM prabhUtAnAmAkSepANAM pAtrIbhUtaH, paraM taTasthasaMzodhanasya phalarUpeNa prApta tathyameva svena dRDhamAlambitamityAdi / ___ DaoN. sAMkaLiyAvaryasya viziSTavidvattAM prati prabhUte Adare satyapi tasyoparitanakathane'smAkaM sammatirasambhavA / yataH kumArapAlasyA''darzo na kevalaM govadhaniSedhaH, apitu prANimAtrAyA'bhayadAne tasya rucirAsIt / svazAsane AkITakakuJjaraM kasyA'pi hiMsA na bhavettadarthaM so'tyantasamutsuka AsIt / evaM sati govadhaniSedhamAtreNa sAkaM tasya sambandhaM yojayituM kathaM yujyeta? anyacca yasya zilAlekhasyA''dhAro Do. sAMkaLiyAvaryeNa gRhItastasmin 'prANinAmabhayadAnaM, jIvavadhaH, amAriH' ityetAdRzAH zabdAH santyeva / ete zabdA yeSUpayuktAstAni vAkyAni spaSTatayA nizcitadineSu (pratipakSaM triSu) yasya kasyA'pi jIvasya hiMsAyAH pratibandhaM sUcayanti / eSu vAkyeSu hiMsakasya pApiSThatararUpeNa gaNanA'sti / uparyullikhitakirADUkSetrastha-zilAlekhasadRze ratanapurasya zilAlekhe tu pratibandhitadivaseSu kumbhakArANAM nibhANDaprajvAlanasyA'pi niSedhaH pravartito'sti / evaM ca govadhaniSedhamAtrasya vArtava kutaH samAgateti / atha cA'yaM prazno'vaziSTaH / mA bhUH kevalaM govadhaniSedhaH, jIvavadhaniSedha eva tiSThatu / paraM svayaM kumArapAlo'pi pratipakSaM kevalaM dinatrayameva taM pravartayituM kila zakto jAtaH ? na khalu sadaiva ? iti / praznasyA'sya samAdhAnamittham / zilAlekho'yaM yatra samprAptaH sa pradezo na kumArapAlasya sAkSAdadhInaH, apitu gurjararASTrAdhInasaMsthAnam / tatra sAkSAdAjJA tu AlhaNadevasya vartate sma / atha ca yathedAnIM gaNatantravyavasthAyAmeko madhyasthaH sarvakAro bhavati, tadAzraye ca vibhinnA rAjyasarvakArA tattatpradezeSu vyavasthAM nibhAlayanti; tatra ca samagrasya rASTrasya sarvasyAH prajAyA vA sambandhinISu vArtAsu kAsucinmUlabhUtanItiviSayiNISu ca sarvoparivatino madhyasthasarvakArasya AdezaH pravartate, taditarAsu prAntIyAsu vArtAsu ca rAjyasarvakArasyA'dhikAro bhavati / tathaiva prAyo gurjaradeze idAnIntanakendrazAsitapradezasameSu ca sAkSAd 27
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ gurjarazAsiteSu pradezeSu, tadA kumArapAlasya sampUrNato'hiMsAyA vyasanamuktezca sadA'nullaGghanIyo vidhi: pravartamAno'bhavadeva ; paraM kumArapAlasya sAmantAnAM rAjyeSvahiMsAyAH sampUrNataH pAlanaM nA''sIditi smbhaavyte| sAmantAnAM rAjyeSvahiMsAyA adhikAdhikaM pAlanaM kArayituM sa sannaddha AsIt, rAjasthAne ca vaikramIyaM 1209saMvatsaraM yAvat pakSe dinatrayamahiMsApAlane sa sAphalyaM prAptavAnAsIdityevA'tra tAtparyam / dhyeyaM tvetadeva yat kumArapAlena tatsAmantairvA sampUrNato'lpato vA yatkiJcidapyahiMsAyAH pAlanapravartanAdi vihitaM, tasya prerakabalaM hemacandrAcAryA evA''san / tairuptAH kAruNyasaMskArAstAvad dRDhamUlA jAtA, yat tadanantaraM zatakAni yAvat tu te jIvitavanta eva; paramadyA'pi, yadA gurjaradezasya zAsakairahiMsA madhyakAlInA'yuktarUDhirandhazraddhA vA parigaNyate, nipuNatayA'dhikAdhikahiMsArthaM protsAhyate ca, tadA'pi, tadAtve uptAnAM dayAsaMskArAnAmaMzA gurjaradezasya rAjasthAnasya ca pradezeSu dRzyante'nubhUyante ca / 4. atha ca kIdRzaM hemAcAryANAM zIlam ? paramanaiSThikayA brahmasAdhanayA maNDitaM yogamayaM tapomayaM ca teSAM jIvanaM tatpratisparddhinAmapi hRdaye AdaramahobhAvaM ca prerayat syAditi niHzam / teSAM lalATe tapodIptiH sattvazrIzca tAvad vilasantyau syAtAM yat tAn dRSTvaiva 'sAtaM vartate ?' ityetAdRzAn praznAn praSTuM sAhasameva na bhavedapitvanAyAsenaiva mukhAt 'tapo vardhate ? puNyaM vardhate? jJAnaM vardhate?' ityetAdRzA AtmaniSTharSaye eva praSTuM yogyAH prazno niHsareyuH / idaM paramaM sattvabalameva tAnanAsaktAn samabhAvino'nanyasAmarthyavatazca kRtavat syAt / / __ asyodarkarUpeNa vikasitaM teSAM puNyabalaM dRzyatAm / dvau dvau samrAjau teSAM caraNayoH praNamane teSAmAdezAnusaraNe ca svasaubhAgyaM manvAte sma, svanAmnA''cAryanAmno yojanasyA'vasaraM sagauravaM vardhApayataH sm| kadAcidevameva haimazabdAnuzAsanaM siddharAjasya hemAcAryANAM ca nAmnoH saMyojanena siddhahemazabdAnuzAsanarUpeNa nimitaM syAt / tato'pyagregatya kumArapAlena tu paraduHkhabhaJjakena vIravikrameNeva jagata evA'naNIkaraNasyA'pArthivaH svapno dRSTaH, AsevitaH, taddizi ca sarvasvaM viniyojya svanAmnA saMvadapi pravartitam / tatrApi tenA'dbhutaM sRSTam / svagurUNAM hemacandrAcAryANAM nAma tu tasya kRte'nivAryamAsIdeva, kintu tena sahaiva, svasya vadhArthaM satataM prayatitavataH, svena dazakAni yAvadatratatrA'TATyAM kArayituzca pitRvyasya purogAmino rAjJaH siddharAjasyA'pi nAma tatra saMmIlyA''tmano'dbhutaudAryasya paricayastena vizvAya pradataH / tena pravartitasya saMvatsarasya nAmA''sIt-siddhahemakumArasaMvat / __ asya saMvannAmno dve pramANe samupalabhyate / ekaM-hemAcAryaiviracitAyA abhidhAnacintAmaNinAmamAlAyAH svopajJavivaraNe (6.172) - 'saMvad varSe / yathA vikramasaMvat, siddhahemakumArasaMva'diti / dvitIyaM - saurASTra zrIzatruJjayatIrthe caturmukhajinAlaye ekatra virAjamAne dhAtuvigrahe utkIrNo lekha: - 'zrIsiddhahemakumAra saM. 4 vaizAkha va. 2 gurau bhImapallIsatka vyava. harizcandra bhAryA guNadevi zreyArthaM zrIzAntinAthabimbaM kArita miti / 28
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvatsaro'yaM kadA pravartita iti na spaSTaM jJAyate / sAmAnyato rAjJAM rAjyAbhiSekasamaye maraNakAle vA tannAmnA saMvatsaraH pravartate / aitihyaM darzayati yat kumArapAlasya maraNakAle saMvatpravartanasya sambhAvyataiva nA''sIditi tasya rAjyAbhiSekaprasaGge eva saMvatsaro'yaM pravartita ityanumIyate / paraM tanna yuktam / yato rAjyaprApteranantaraM varSadazakaM kumArapAlena sAmantaiH zatrubhizca sAkaM yuddhe eva vyatItam / asmin varSadazake tena svasthAnasthirIkaraNamatiricya mahattvayutaM kAryaM kartuM naiva zaktam / evaM ca svarAjapadameva yadA na nizcalaM tadA kutaH saMvatsarapravartanasyA'vakAzalezo'pi? yAvallokopakArakANi kAryANyeva na vihitAni, lokahRdaye sthAnameva nA'vAptaM, tAvatsaMvatsarapravarttanaM hAsyAspadameva na bhavet ? kumArapAlasadRzo dhIrapuruSo na kadA'pi tAdRzamavivekijanocitaM karma kuryAt / anyacca, saMvannAmni tena yayorapi nAmnI saMyojite, tayorekasya hemAcAryasya pragADhaH samparko rAjyAbhiSekataH prabhUtakAlAnantaraM jAtaH, aparasya siddharAjasya kRte tanmanasi tadA rAjyAbhiSekakAle tIvrA viSamabhAvanaiva pravarttamAnA syAditi ca yadi pazyema, taoNpi nUnaM jJAyeta yad rAjyaprAptivarSe tu siddhahemakumArasaMvatsarasya pravartanaM nitAntaM duHzakameva / / tarhi kadA'yaM saMvatsaraH pravartita iti parAmazyamAne vaikramIye 1216tamavarSe ghaTaneyaM ghaTitA syAditi bhAsate / tathAhi- kumArapAlaprabodhaprabandhe (siMghIgranthamAlAyAM prakAzite kumArapAlacaritasaGgrahe'ntargate) vikramasaMvat 1216varSe mRgazIrSazukladvitIyAdine kumArapAlasyA'hiMsAkumAryAH sArdhaM vivAhasyA'dbhutaM rUpakaM vaNitamasti (pR. 93) / rUpakato jJAyamAnaM tathyaM tvetat - 1216varSaparyantaM kumArapAlenA'mAripravartanasya svakIye dhyeye sarvoccaM lakSyaM sAdhitamAsIt / iyaM lakSyasiddhirevA'hiMsAyAH sAkaM vivAhaH sambhAvyate / AjJAvatiSvaSTAdazamaNDaleSu varSacaturdazakaM yAvat hiMsAyA vAraNaM kumArapAlena vihitamityapi tatra samupalabhyate (pR. 111) / kumArapAlasya svargArohaNaM vaikramIya 1230varSe jAtamiti vaikramIya 1216varSata eveyaM kAlagaNanA''rabhyate iti nizcitam / amAripAlanAdRte vidhavAnAM dhanasya rAjyena grahaNasya pratibandhaH, aSTAdazasu dezeSu vyasanamuktiH, prajAyA anRNIkaraNaM, hiMsAdhAritameva yeSAM jIvanaM teSAM hiMsAnirodhe'pi susthityarthaM varSatrayaM yAvadrAjyena poSaNamityAdInyanekAni yazasvIni lokopakArINi ca kAryANi tAvatparyantaM tena sampAditAnyAsannityapi tattadgranthebhyo jJAyate / ato vaikramIya 1216varSaM yAvat kumArapAlena svanirdhAritalakSyANAM siddhiH sampAditA syAt, tatsmRtyarthaM ca saMvatsaraH pravartitaH syAditi kalpanA sarvathA yuktA bhAti / uparitanI kalpanA yadyavitathA tadyabhidhAnacintAmaNigrantho'pi yathA vidvAMso manvate tathA vikramasaMvat 1206taH 1209sya madhyabhAge na, apitu 1216varSataH pazcAnnirmitaH syAditi mantavyam / triSaSTizalAkApuruSacaritre prasaGgato hemAcAryaiH svena nirmitAnAM granthAnAM yA''valI pradarzitA, tasyAmapyabhidhAnacintAmaNigranthasya nAma bahupRSThabhAgavartItyapi jJeyam / saMvatpravartanasya varSo yaH ko'pi syAt, tAtparyaM tvetad yat kumArapAlenA'pi svanAmnA hemacandrAcAryANAM nAmnaH saMyojane AgrahaH sevitastathAkRtvA gauravamanubhUtaM ca / hemAcAryaistAdRzAM pratApinAmapi samrAjAM 29
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyatI prItiH sampAditA syAt ! * * * zaGkeyaM manasi jAtu jAyeta yad rAjJoranunayArthaM hemAcAryaiH kiyatI cATukAritA kRtA syAt ? tayo: kiyatyaH prazastayo racitA bhaveyuH ? Atmano jIvane caryAyAM ca kiyat parivartanamaGgIkRtaM syAt ? iti / I jAyeta, avazyaM jAyeta | 'rAjA mitraM kena dRSTaM zrutaM vA' ityetat sUtraM paricinvAnasya yasya kasyA'pyetAdRzI zaGkA jAyetaiva / paramasyottarametAvadeva yad bhautikInAmeSaNAnAmAsaktInAM ca bandhanairyo grastaH syAt, tasya kRte IdRzI kalpanA yathA pUrNato vAstavikI samucitA ca bhavet; tathA paramanirIhasyA'nAsaktasya sakalakalyANasAdhakasya ca sAdhujanasya kRte IdRgAzaGkAyA AnayanaM sarvathA'vAstavikamanucitaM ca / 'hemacandrAcAryai rAjJozcATukAritA kRtA syAdityasyA'pekSayA 'rAjabhyAM hemAcAryANAM prItyarthaM kRpAdRSTiprAptyarthaM ca satataM prayatno vidhIyamAno bhavediti satyasya nedIyaH / atraikato hemAcAryANAM nirlepagarimA''kalyate, aparatazca tayoH sattAdhIzayoH saMskAritA'pi dRzyate / kiyatsaMskRtau bhavetAmamU rAjAnau yat sAdhutAyA vidvattAyAzca caraNayoH praNipatane Atmano gauravamanubhavetAm ! hemAcAyairjIvanasya bahUni varSANi gurjarabhUmau tatrA'pi vizeSato'Nahilapattane eva vyatItAni / tairjIvanasya prArambhakAle evaiko'gocaraH saGketo labdha AsIt - "mahAtman ! bhavatA gurjaradezo na kadApi tyaktavyaH / yato bhavataH puruSArthenA'tra prabhUtAni pAramArthikAni kAryANi setsyanti / anyatra gamanena tAnyazakyAni bhaviSyanti / tato na vihAtavyaM gurjararASTram" iti / ( kumArapAlapratibodha:) AcAryAH saGketamimaM samyaganvasaran / phalataH samrAjordvayoH samparkaM sAdhanIkRtya te zaktA gurjaradeze sAmpradAyikaM sauhArdaM vikAsayituM, gurjaraprajAbhirjIvadayAM pAlayituM, vidyAkSetre saMskAreSu ca daridratvena parigaNyamAnaM gaurjararASTraM vaizvikastare vidyAdhAmatvena saMskArabhUmitvena ca nirmAtum / asya kRte rAjJAM rAjanItijJAnAM rAjanItezca samparkasteSAM jIvane'nivArya AsIt / paraM te AjIvikA, dAnapatrANi, sattAdhikAraH, padonnatiH - ityetAdRzAM bhautikatattvAnAM lipsavo stutipAThakajAtIyA vA nA''san, yattaiH kasyacana cATukAritA karaNIyA bhavet / te tu prabhAvakA vivekapuruSA Asan / sarveSAmAdaraH, taddvArA ca sarveSAM svakIyasyA'bhigamasya dizi preraNaM, samagravAtAvaraNasyA''nukUlyasampAdanaM, tatazca svakIyatve'pyavaiyaktikAnAM svArtharahitAnAM ca prayojanAnAM sAdhanaM - eSA teSAM kAryapaddhatirAsIt / antatastu te zramaNA Asan - akiJcanA vItarAgAzca / te naiva rAjasakAzAt sukhAsikAdInAM bahumAnaM gRhItavanta: / dhanaM grAmAdhipatyaM bhUmisvAmyaM vA naiva prAptavantaH / svakIyamAzramaM maThaM vA naiva sthApitavantaH / naiva svakIyaM sampradAyaM pravartitavantaH, na caiva tadarthaM rAjasAhAyyaM yAcitavantaH / sandarbhe'smin zrImadrAjacandraiH kathitA vArttA smaryate / tAtparyaM zrImatAmasti, zabdA asya 30
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhakasya / zrImadbhiH kathitamAsIt "anumAnatastriMzat sahasrANi kuTumbAni hemAcAryANAmanurAgINyAsan / pratyekaM kuTumbe paJcaSAn manuSyAn gaNayema cedapi sArdhalakSamAhatya bhavet / etAvanto'nuyAyino bhaveyuzcet ko'pi pumAnAtmanaH svatantraM sampradAyaM sthApayedeva / AzcaryaM nAma hemAcAryA asmin karmaNi sarvathA niHspRhA evA'vAtiSThan / te naivA''tmIyaM pRthaggaNaM nirmitavantaH" iti / paristhitAvasyAM rAjJAM cATukAritA karaNIyA bhavet tAdRzI sthitisteSAM jIvane AgatA syAdityasambhavameva / ___ vastuto hemacandrAcAryA rAjaprIti sampAdayituM zaktAstatraiko hetustAn sarvajJasiMhAsanamArUDhIkartuM zaktA teSAM sarvatomukhI pratibhA; dvitIyastu sAmpradAyikAn jAtIyAn vA vivAdAn matabhedAMzcA'tikrAntA samudArA sahiSNustattvagrAhikA samanvayasAdhikA ca dRSTiH / asyAH prajJAyA asyAzca dRSTeH pariNAmenaiva siddharAjasya 'katamo dharmo mokSaprApakaH' ityasya praznasyottararUpeNA''cAryAzcArisaJjIvinIcArasyodAharaNaM pradarzya rAjJaH prajAyAzca santarpakaM samanvayasAdhakaM pratyuttaraM dAtuM samarthA abhavan / atha cA'nayA prajJayA dRSTyA ca preritA eva te somanAthazivAlaye kumArapAlena sAkaM sthitvA mahAdevastotraM praNItavantaH / ghaTitaM caitada yata kamArapAlasyA''cAryAna pratyatibhaktyA''kalIbhatAstejodeSiNo rAjAnaM pracoditavantaH - "bhavatprItyarthamAcAryA evaM samanvayaM samanvayaM pralapanti kathaJcit tAdRzaM kurvanti ca / paraM bhavadbhiH sArdhaM somanAthatIrthayAtrAyai AgantuM kathyatAm / naivA''gamiSyanti / miSaM pradarzya cyutA bhaviSyantI"ti / rAjA kadAcidetat tathyaM bhAvitavAn somanAthayAtrArthamAcAryAn vijJapitavAMzca / AcAryAstatkSaNameva vArtAyA marmA'vagatavanto rAjavijJaptimavadhAritavantazca / tejodveSiNo'patrapitA jAtAH / paraM vAtaitAvatA na samAptA / rAjAcAryAdayo yadA somanAthamAsAditavantastadA zivAlaye AcAryANAM purataH punarvijJaptiH samupasthitA"bhavatAmarucirna bhavati cedasya jyotiliGgasya pUjanaM kriyatAM, gRhyatAmeSa pUjopacAraH" / AcAryANAmasAmAnyaparIkSAyAH kSaNa AsIt / kintu sadAsvasthA yogina AcAryA vinA vilambaM 'pUjopacAreNa pUjanaM munInAmasammata'miti niyamamanusRtya yaugikaprakriyayA tAdRzIM zivapUjAM vyaracayan, yat tAM dRSTvA zivAlayasya mahAmAnyA adhIzA api vismayamApannAH / tadanantaraM cA'cAryAstatraiva mahAdevastotraM praNItavantaH, samagraM parisaraM divyayA bhavyayA ca vItarAgatayA''cchAditavantazca / teSAM tat stotraM tejodveSiNAM dharmAntarAsahiSNUnAM kRte nizitamuttaramAsIt / tenaiva sAkaM, Izastu vItarAga eva syAt, zivastu kalyANakRdeva bhavet, zivasya svarUpaM kalyANamayameva varteta, satozca rAgadveSayordevatvasya zivatvasya vA'sambhava evetyAdInAM sanAtanAnAM siddhAntAnAM ninAdo'pi tatra pratiphalati sma / samanvayastu tatstotre prativAkyaM syandate sma / somanAthasya vizvavizrute Alaye tadA'vazyaM trimUrteH - brahmaviSNumahezAnAM zilpaM vidyamAnaM syAt / tat trimUrtizilpaM bhAvapravaNAnAmIzamayAnAM stutipAThe samAdhisthAnAmAcAryANAM dRSTipathamavatIrNa 31
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAt / dRSTvA ca tad vilakSaNaM zilpamAcAryacetasyabhinava unmeSa udbhUtaH syAt- trayANAM tattvAnAM mitho bhinnatve mUrteraikyaM katham ? kiM ca tadrahasyam ? trimUrtirUpeNa pratiSThitA brahmaviSNumahezA vastutaH ke ? iti / kSaNaM yAvat tasmin cintanAmbhodhau nimajjya tasyA'gAdhagAmbhIryata AcAryairupalabdhaM rahasyaM tvetatte brahmaviSNumahezA na sthUlabhautikatattvAni, pratyuta nirAkArANi guNAtmakAni paramatattvAni / teSAM nAmAni yadRcchayA dIyantAm- brahmaviSNumahezA iti jJAnadarzanacAritrANIti vA / zabdabhedena na pAramArthe kiJcidapi bheda iti / mahAdevadvAtriMzikAyAM pradarzitaH samanvayo'yaM kila hemAcAryasannibhasya pracaNDamedhAvataH kRte eva suzakaH / anyasya kasya tatsAmarthyam ? hemAcAryaiH somanAthadevAlaye zivaliGgasamakSaM praNItasya stotrasya sambandhe kAnicana tathyAni jnyeyaani| tathAhi 1. stotrasyA'sya satyaM nAma mahAdevastotraM vItarAgamahAdevastotraM vA nA'sti, apitu mahAdevadvAtriMzikA iti / 2. dvAtriMzikAyAmasyAM tannAmAnurUpamanuSTabvRttIyAni dvAtriMzadeva padyAni (apavAdarUpeNA'STAviMzatitamamAryAchandasi), trayastriMzattamaM copasaMhArarUpamAryAchandasi / adyopalabhyamAne catuzcatvAriMzatpadyAtmake mahAdevastotre'dhikAni padyAni pazcAt prakSiptAni syuriti sambhAvyate / tathyamidaM prAcInapratyAdhAraNa pramANIbhavati / 3. prabandheSu yadyapi somanAthayAtrAvarNane'ntimameva padyaM dRzyate / paraM tad dRSTvA 'zivAlaye tu hemAcAyaireka eva zloka uktaH, stotraM tu pazcAd viracita'miti kalpanA na yuktA / tAdRzAH samarthA AcAryAH, yadA vizAlo janasamudAya: sAkAGkSIbhUyopasthitaH syAt tadA, ekenaiva zlokena stuti samApayeyurityasambhavam / vistarabhiyA saMvAdAdInAM saGkSepIkaraNaM prabandheSu bahudhA dRzyate eveti / 4. 'stotre'smin na kA'pi dArzanikaprauDhatA dRzyate / atIva sAdhAraNaiSA kRti'riti keSAJciccintanam / paraM te praSTavyA yat zabdagatakAThinyenaiva kiM dArzanikaprauDhatA sampadyate? nUtnatattvodghATanaM tvasmAbhistrimUrttiviSaye yathA dRSTaM tathA'smin stotre'styeva / mahAdevasya mahattvasyaizvaryasya ca viSaye sUkSmavimarzo'pyatra bahudhA samasti / tajjJA evA'trasthAni rahasyAni pratibodhayituM prabhaveyuH / stotrasthavaiziSTyeSvekaM vayamapi pazyema- 'arham' iti hemAcAryANAM paramapriyo nityaM hRdayasthaH praNidhAnamantraH / stotre'smin tairmantrasyA'sya niruktirghaTakatattvAni ca sphuTaM varNitAni / sAmAnyato mantro'yaM jainadharmasambaddho jaina-paJcaparameSThinAM samAvezaka eva parigaNyate / paraM stotre'smin brahmaviSNumahezAnAmapi 'aham'mantraghaTakatattvarUpeNa samAvezaH pradarzito'sti / kimiyaM na dArzanikaprauDhatA ? / 32
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyatrApi rahasyamidaM samupalabhyate / siddhahemazabdAnuzAsanasya svopajJavivaraNe hemAcAryaiH 'aham' akSaraM sakalAgamopaniSadbhUtarUpeNa paricAyitamasti / evaMrItyA paricayasya kAraNamitthaM vivRNvanti laghunyAse kanakaprabhasUrayaH - "sakaleti / sakalAH samastA ye AgamA laukikA lokottarAzca teSAmupaniSadbhUtaM rahasyabhUtam / nanu 'arha'mityasyA'rhadvAcakatve sati kathaM laukikAgamAnAmupaniSadbhUtamidam ? iti / stym| sarvapArSadatvAcchabdAnuzAsanasya samagradarzanAnuyAyI namaskAro vAcyaH / ayaM cA'hamapi tathA / tathAhi "akAreNocyate viSNU, rephe brahmA vyavasthitaH / hakAreNa haraH prokta-stadante paramaM padam // (-mahAdevadvAtriMzikA-32) iti zlokenA'rham-zabdasya viSNuprabhRtidevatAtrayAbhidhAyitvena laukikAgameSvapi arhamiti padamupaniSadbhUtamityAveditaM bhavati" iti / brAhmaNAnAM nagarapurANe'pi 'arham'padamAhAtmyaM varNitam - "akArAdi-hakArAntam, UrdhvAdhorephasaMyutam / nAdabindukalAkrAntaM, candramaNDalasannibham // etadeva paraM tattvaM, yo vijAnAti bhAvataH / saMsArabandhanaM chittvA, sa gacchet paramAM gatim // " haribhadrAcAryakRta-aSTakaprakaraNasya vRttau zrIjinezvarasUribhirapyuparitanazlokasadRzA eva zlokA uddhRtA vartante "aSTavargAntakaM bIjaM, kavargasya ca pUrvakam / vahninoparisaMyuktaM, gaganena vibhUSitam / / etadeva paraM tattvaM, yo vijAnAti bhAvataH / saMsArabandhanaM chittvA, sa gacchet paramAM gatim // " evaM samagratayA vimarza mahAdevadvAtriMzikAyAmupaniSadAM purANAnAM ca rahasyAni nikSiptAni santItyanubhUyate eva / hemacandrAcAryANAM ziSyA api vidvamUrdhanyAH pratibhAsampannAzcA''san / teSAM sarveSAM ziSyANAM vArtA na kriyate cedapi rAmacandrAcAryANAM vArtA'vazyamullekhyA / kumArapAladevaprabandhato (siMghIgranthamAlAprakAzite kumArapAlacaritrasaGgrahe'ntargatataH) yathA jJAyate 33
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA rAmacandrAcAryA cAraNajJAtIyA Asan / pravrajyAnantaraM sarvavidyAvizAradatvamavApya te ekadA gurubhiH sAkaM viharanto mArge patitAM bahumUlyAM ratnamAlAM dRSTvA sahasaivocuH-"ekastAdRzaH samaya AsId yadA mArge vikIrNAn dhAnyakaNAnapi cAyaM cAyaM saJcayArthamabhilASo bhavati sma / adya tu mArgapatitAni ratnAnyapi nA'smAkamAdarabhAjanAni" iti / rAmacandrAcAryA vilakSaNapratibhAM dhArayanti sma / tadviracitAnAmanekeSAM granthAnAM nirdezA upalabhyante / dazarUpakAtizAyI dvAdazarUpakagranthastaiviracita AsIda, yazcA'dyA'nupalabhyaH / taiviracitAni nATyadarpaNaH, dravyAlaGkAra, ekAdazarUpakANi cA'dyA'pi saMskRtasAhitye vilakSaNAM prabhAM prasArayanti / prabandhazatakartRtvena teSAM kIrtiH / svAtantryaprema rAmAcAryANAM grantheSu jIvane cA'pi vAraMvAraM dRzyate / kumArapAlasyA'nugAmI ajayapAlo yadA tAnAjijJapad yad "bAlacandrAya sUripadaM dadAtu, no ced rAjasabhAyAM tapte lohapaTTe upavizyA''tmAnaM vilopayatu" tadA'pi "bAlacandrAya sUripadaM na deya"miti guroricchAmanullaGghya "antarAtmana Rte kasyA'pyAjJAM na svIkaromI"ti kathayitvA sagauravaM mRtyuvikalpaM svIkRtavantaste(saM. 1230) / prasaGgo'yaM teSAM sattvasya parAkASThAM dyotayati / cAraNajJAteH sahajasAdhyAyAM dRDhAyAM prakRtau sAdhujanasulabhAyA nirIhatAyA jJAnajanyAyA prasannatAyAzca mizraNena teSvIdRzamalaukikaM sattvamuddIptaM syAditi sambhAvyam / vikramasaMvat 1298varSe, mantrIzvara-vastupAlasya videhAnantaraM mantriNastejaHpAlasya netRtve, pattanapure saJjAtasya sakalajainazrIsaGghasya sammelanasyaitihAsikAni tathyAni nirUpayamANasyedAnIM ca viluptasya zilAlekhasya kAgadapratikRtaya upalabhyante / tasmin lekhe sammelane upasthitAnAmAcAryANAmAvalyAM kecana vasativAsinaH(=saMveginaH) kecicca caityavAsinaH / tatra vasativAsinAmAcAryANAM nAmAvalyAM zrIhemacandrAcAryANAM paTTaparamparApratiSThitAnAmapi nAmopalabhyate / taccaivaM- "rAjaguru-zrIhemacandrasUrisantAne zrImeruprabhasUriH" / stambhatIrthe khAravADAvibhAge zrIanantanAthasya prAcInajinAlayasya jIrNoddhArasamaye, tasyaikasyA bhitteH 185 dhAtuvigrahAH samupalabdhAH / vigrahANAmevaM nikSepasya kAraNadvayameva sambhaveta : vidharmiNAmAkramaNe teSAM saMrakSaNaM pUjanAdikAle'navadhAnenA'tIvagharSaNenA'GgopAGgAdInAM vikRtitasteSAM pUjArhatvasya nAzanaM vA / stambhatIrthe upalabdhAnAM dhAtuvigrahANAM nikSepasya kAraNaM gharSaNamevA''sIditi vigrahANAmavalokanena spaSTaM bhAsitamAsIt / teSvekasmin vigrahe'pUrNo'yaM lekha: paThyate sma "saMvat 1496 varSe zAke 1362 pravarttamAne vai.su. 5 gurau mRgazIranakSatre saumyayoge zrIsUryodayAt divA prathamaprahara chAyApada 8 chAyAlagne vahamAne zubhe adyeha zrIstambhatIrthe zrIkumararAyavihAre zrIbhUmigRhe zrIzatruJjayAvatAre zrIyugAdidevaraGgamaNDape pUrvajakArita-zrImahAvIradevamUrti zrIrAjagacche kalikAlasarvajJa
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhuzrI-hemacandrasUripaTTe zrIrAjaguru-zrIhariprabhasUri....'' ___ uparyullikhitalekhadvayAd jJAyamAnAni tathyAni tvetAni1. hemAcAryA vasativAsinaH-saMvignA AcAryA Asan, na tu caityavAsinaH / 2. hemAcAryANAM khyAtI rAjagurutvenA''sIt / teSAM ziSyA api rAjagurutvenaiva paricIyante sma / dhAtuvigrahalekhAttu hemAcAryANAM ziSyasantatI rAjagacchatvenaiva prasiddhA'bhUditi jJAyate / saMvat 1298varSe tejaHpAlamantriNaH samaye hemAcAryANAM paTTaparamparAyAM meruprabhasUrayaH, saMvat 1496varSe ca hariprabhasUrayo vidyamAnA Asan / anayoH prathama AcAryo 'hemacandrasUrisantAne' ityevamullikhito'sti, na tu praziSyatvena; dvitIyazca 'hemacandrasUripaTTe' iti / sArastveSa evA'tra yad hemAcAryANAmanantaraM sArdhatrizatato'pyadhikavarSANi yAvat paJcadazazatakasyA'ntaM yAvat teSAM ziSyasantativartate sma // // 1 // // 2 // // 3 // // zrImahAdeva-dvAtriMzikA // prazAntaM darzanaM yasya, sarvabhUtA'bhayapradam / maGgalyaM ca prazastaM ca, zivastena vibhAvyate mahattvAdIzvaratvAcca, yo mahezvaratAM gataH / rAga-dveSavinirmuktaM, vande'haM taM mahezvaram mahAjJAnaM bhaved yasya, lokAlokaprakAzakam / mahAdAnaM mahAdhyAnaM, mahAdevaH sa ucyate mahAntastaskarA ye tu, tiSThantaH svazarIrake / nirjitA yena devena, mahAdevaH sa ucyate / rAga-dveSau mahAmallau, durjayau yena nirjitau / mahAdevaM tu taM manye, zeSA vai nAmadhArakAH zabdamAtro mahAdevo, laukikAnAM mate mataH / zabdato guNatazcaiva, mUrtito jinazAsane zaktito vyaktitazcaiva, vidhAnaM lakSaNaM tathA / mohajAlaM hataM yena, mahAdevaH sa ucyate ||4|| ||5|| // 6 // ||7|| 35
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ namo'stu te mahAdeva !, mahAdoSavivarjita ! / mahAlobhavinirmukta !, mahAguNasamanvita ! mahArAgo mahAdveSo, mahAmohastathA'paraH / kaSAyAzca hatA yena, mahAdevaH sa ucyate mahAkrodho mahAmAno, mahAmAyA mahAmadaH / mahAlobho hato yena, mahAdevaH sa ucyate mahAkAmo hato yena, mahAbhayavivarjitaH / mahAvratopadezI ca, mahAdevaH sa ucyate mahAdayA damo yasya, mahAkSAntirmahAtapAH / mahAmaunI mahAyogI, mahAdevaH sa ucyate mahAvIryaM mahAdhairyaM, mahAzIlaM mahAguNAH / mahApUrjArhakatvAcca, mahAdevaH sa ucyate svayambhUtaM yato jJAnaM, lokAlokaprakAzakam / anantavIrya-cAritraH, svayambhUH so'bhidhIyate zivatvAcca jinaH proktaH, zaGkarazca prakIrtitaH / kAyotsargI ca paryaGkI, strIbhUSAdivivarjitaH anAkArazca sAkAro, mUrttAmUrttastathezvaraH / paramAtmA ca bAhyAtmA, antarAtmA tathaiva ca paramajJAnayogena, parAtmA paramavyayaH / paramakSAntisahitaH, paramAtmA sa ucyate paramAtmA siddhisamprAptau, bAhyAtmA tu bhavAntare / antarAtmA bhaved dehe, ityeSa trividhaH zivaH sakalo doSasaMyukto, niSkalo doSavarjitaH / paJcadehavinirmuktaH, samprAptaH paramaM padam ekamUrttistrayo bhAgA, brahma-viSNu-mahezvarAH / tAnyeva punaruktAni, jJAna - cAritra - darzanai: kAryaM viSNuH kriyA brahmA, kAraNaM tu mahezvaraH / kArya-kAraNasampUrNo, mahAdevaH sa ucyate 36 zaraza // 9 // // 10 // // 11 // // 12 // // 13 // // 14 // // 15 // // 16 // // 17 // // 18 // // 19 // // 20 // // 21 //
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajApatisuto brahmA, mAtA padmAvatI smRtA / abhIcirjanmanakSatraM, ekamUrtiH kathaM bhavet ? // 22 // vasudevasuto viSNu-rmAtA vai devakI smRtA / rohiNI janmanakSatraM, ekamUrtiH kathaM bhavet ? // 23 // peDhAlasya suto rudro, mAtA vai satyakI smRtA / mUlaM ca janmanakSatraM, ekamUrtiH kathaM bhavet ? ||24|| caturmukho bhaved brahmA, trinetrastu mahezvaraH / caturbhujo bhaved viSNuH, ekamUrtiH kathaM bhavet ? // 25 / / raktavarNo bhaved brahmA, zvetavarNo mahezvaraH / / kRSNavarNo bhaved viSNuH, ekamUrtiH kathaM bhavet ? // 26 / / jJAnaM viSNuH sadA proktaM, cAritraM brahma ucyate / samyaktvamIzvaraH proktaH, arhanmUrtistrayAtmikA // 27 // kSiti-jala-pavana-hutAzana-yajamAnA-''kAza-soma-sUryAkhyAH / ityete'STau bhagavati, vItarAge guNAH proktAH // 28 // kSitirityucyate kSAnti-rjalaM zAntiH prasannatA / nissaGgatA bhaved vAyu-rhatAzo yoga ucyate // 29 // yajamAno bhavedAtmA, nabho dAna-dayAdibhiH / somamUrtirbhaveccandro, jJAnamAditya ucyate // 30 // puNya-pApavinirmukto, rAga-dveSavivarjitaH / ato'rhadbhyo namaskAraH, kartavyaH siddhimicchatA // 31 // akAreNa bhaved viSNU, rephe brahmA vyavasthitaH / hakAreNa haraH prokta-stasyA'nte paramaM padam / // 32 // bhavabIjAGkarajananA, rAgAdyAH kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNurvA, mahezvaro vA namastasmai // 33 // // mahAdeva-battIsI // 37
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJasya samudAradRSTiH munidharmakIrtivijayaH asmin jagati kecijjanmato mahAntaH bhavanti, kecicca kAryato mahAntaH santi / teSu keSAJcit prabhAvastu teSAM vidyamAnatAyAmeva pravartate, kintu kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryasadRzAH kecideva viralA bhavanti yeSAM prabhAvo na kevalaM teSAM vidyamAnatAyAmapi tu sArvakAliko bhavati / etAdRzasya mahApuruSasya jIvanaM sadA sarvajanAnAM hitAyaiva bhavati, sarveSAM kRte'nusaraNIyaM cA'pyasti / jagati bahavo janA jAtA yairlokopayogIni bahUni kAryANi kRtAni kintu tAni kAlamahAgarte vilInAni jAtAni / kintu, AnavazatavarSebhyaH kalikAlasarvajJasya nAma sAdaraM gRhyate kAryANi ca smaryate sarvaiH, ityetadevA'sya mahApuruSasya mahattAM pradarzayati / kasmiMzcit kSetre kAryaM kurvanto mahApuruSAstu bahavaH, kintu sarveSvapi kSetreSu niSThApUrvakaM kArya kurvan tvetAdRzaH ko'pi virala eva / eSa mahApuruSaH sarvatra samanvayavAdI samudAradRSTirdIrghadraSTA cA''sIt / samaryAdaM jainadharmamAcaritavAneSa mahApuruSo dharmanipuNo vyavahAranipuNo rAjanItinipuNazcA'pyAsIt / atrA''zcaryaM tvetadeva yadeSa rAjanItinipuNaH sannapi nirlepatAM sAdhutAM ca na tyaktavAn / nirlepasAdhuH sannapi vyavahAradakSa AsIt / vizvamAnyo vidvAn sannapi garvarahita AsIt / tata eva tena dhArmikakSetreNa saha vyavahArakSetre rAjakIyakSetre sAmAjikakSetre cA'pi lokopayogIni bahUni kAryANi kRtAni / svaprajJayA mahApuruSeNaitena sarvebhyo nUtanA dRSTirnUtanA kalpanA ca dattA / svIyodAradRSTyAH prabhAveNaiva sa na kevalaM jaineSu gUrjaradeze ca api tu sarvadharmamAnyajaneSu samaste vizve cA'pi prasiddhi prAptavAn, tatazca vizvasmin vizve gUrjararAjyasya gaNanA saJjAtA / evaM samastaprajAnAM jIvane jainadharmasya ahiMsAdayaH siddhAntA vyApakatvena prasRtAH / svajIvane kalikAlasarvajJena 'syAdvAda'zabda: sArthakatayA'nusRto'sti / tata eva vikhyAtau parAkramiNau cA'pi siddharAjajayasiMhaH kumArapAlazceti dvau rAjAnau tadanuyAyitvaM svIkRtavantau / etau dvau rAjAnau na jainadharmiNau, api tu sarvadharmAnurAgiNau AstAm / tathA'pi kalikAlasarvajJasya ziSyatvAGgIkaraNe gauravamanubhavataH sma / paNDitazivadattenaikasyAM patrikAyAM likhitam - saMskRtasAhityasya vikramAdityarAjasya ca kAle kAlidAsasya yat sthAnaM, zrIharSasya ca rAjasabhAyAM yat sthAnaM bANabhaTTasyA''sIt, prAyastAdRzaM, tato'pyadhikaM
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ ca sthAnaM caulukyavaMzodbhavasya siddharAjajayasiMhasya rAjye kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryasyA''sIt - iti / kumArapAlarAjaM bodhayituM kalikAlasarvajJena prAkRtadvayAzrayamahAkAvye racitAni kAnicit padyAnyavalokanIyAni / tatra sarvatra sarvadarzanamAnyakathanAnyeva prayuktAni / sUrerudAradRSTiM pramANIkartumetAnyeva padyAni samarthAni santi / yathA - mokSaH kathamavApyeta ? - adizustidaM nivisTe cadustavaggavivayyidakazAe / zAvayya-yogalahide zAhU zAhadi aNamaNe // 8-2 // (saM. atisusthitaM niviSTaH, caturthavargaM vivarjitakaSAyaH / sAvadhayogarahitaH, sAdhuH sAdhayati ananyamanAH / / ) (atisamAhitaM yathA bhavatyevaM niviSTo, dharmadhyAnanirato, varjitakaSAyaH, sAvadyayogarahito, mokSakatAnamAnasazca saMyato nirvANaM sAdhayati / ) puJja nizAdapaje supaJale yadipadheNa vajante / zayalayayavazcalattaM gazcante lahadi palamapadaM // 8-3 // (saM. puNyaH nizAtaprajJaH, suprAJjalaH yatipathena vrajan / sakalajagadvatsalatvaM gacchan labhate paramapadam / ) (puNyavAn, nizAtaprajJaH, kauTilyarahito yatipathena vrajan, sakalajagadvatsalatvaM gacchan puruSaH paramapadaM labhate / ) zapala-viva kAlahide peskante savvamolladisTIe / mida-piyamAcaskante ciSThadi maggammi mo kassa // 8-4 / / (saM. sva-paravivakSArahitaH, prekSamANaH sarvamAdRSTyA / mita-priyamAcakSANaH, tiSThati mArge mokSasya // ) (sva-paravivakSArahitaH, sarvamArdadraSTyA prekSamANo, mitaM priyaM cA''cakSANaH, mokSasya mArge tiSThati / ) yati arihaparamamanto paDhiyyate kIrate na jIvavadho / yAtisa-tAtisajAtI tato jano nivvatiM yAti // 8-9 // (saM. yadi arhatparamamantraH, paThyate kriyate na jIvavadhaH / yAdRza-tAdRzajAtistato jano nirvRtiM yAti / ) (jIvavadho na kriyate, iti arhatAM paramamantraM yaH parAvartate sa hInottamakulo'pi jano nirvANaM yAti / ) 39
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaI himagirihi caDeviNu nivaDai aha payAyataruhi vi ikkama / nikkaiaveM viNu samayAcAreNa viNu maNasuddhieN lahai na sivu jaNu // 8- 20 // (saM. yadi himagirau Aruhya nipatati atha prayAgatarau api ekamanAH / niSkaitavena vinA samayAcAreNa vinA manaH zuddhayA labhate na zivaM janaH // ) (yadi himagirau prayAgavaTe cA'pi AruhyaikamanAH nipatati, tathA'pi niSkaitavena samayAcAreNa manaH zuddhyA ca vinA janaH zivaM na labhate / 1) taM bolliai ju saccu para, imu dhammakkharu jANi / aho paramatthA, ehu sivu, ehu suharayaNahaM khANi // 8-39 // (saM. tat kathyate yat satyaM paraM idaM dharmAkSaraM jAnIhi / eSaH paramArthaH, etat zivaM, eSA sukharatnAnAM khAni: / ) (kevalaM satyameva vadanIyam - etadeva dharmAkSaraH, paramArthaH, zivaM sukhanidhizca santi, iti jJeyam / ) saccaI vayaNaI jo buvai, uvasamu vuJai pahA / passadi sattu vi mittu jimvaM, so gRNhai nivvANu // 8-44 // (saM. satyAni vacanAni yo brUte, upazamaM vrajati pradhAnam / pazyati zatrumapi mitraM yathA sa gRhNAti nirvANam II) (yaH satyavacanAni vadati, sadA upazamayati, zatrau mitre ca samadRSTiH, so jano nirvvANaM prApnoti / ) - ityAdi / kathaM varNayAni kalikAlasarvajJasyodAradRSTim ! dvau mahAparAkramiNau samarthau ca rAjAnau sUrestasya bhaktau AstAm / tato yasya rAjAnau bhaktau tasyA'nuyAyivargo'tivizAlaH syAdevetyatra na kA'pi zaGkA / yadIcchet sa tarhi bhinnasampradAyasya sthApanaM kuryAt, rAjJo balena balAtkAreNa cA'pi jainadharmAnuyAyinaH saGkhyAvRddhiM kArayet, svanAmAGkitAni bahUni mandirANi dharmasthAnakAni granthAlayAn ca nirmAtuM zaknuyAt, tathA'pi kutracidapi svasya svadharmasya ca mahattAM prasthApayituM prayatno na kRtaH sUriNA / yata eSa sUrIzo na mahattvAkAGkSI, nA'pi cA'haGkArI AsIt, api tu samadarzyadAradRSTizcA''sIt / etau dvau api rAjAnau sUrestAdRzau rAgiNau AstAm yataH siddharAjena svazAsane 'siddha - hemasaMvat' ityasya tathA kumArapAlena ' siddhahema - kumArasaMvat' ityasya prArambhaH kRta AsIt / atra sUrIzvaraH kevalaM 'hemasaMvat, hema-siddhasaMvat, hema-siddha-kumArasaMvat' ceti kartuM zaktaH AsIt, kintvadAradRSTinA sUriNaivaM na kRtam / tato'pyadhikamaudAryaM tvetad yat- 'siddharAjastu kumArapAlasya zatrurUpa AsIt, tathA'pi sUriNA sadupadezadvAreNa siddharAjasyA'pi nAma kumArasaMvati ullekhita 'miti / 40
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ adya gUrjarajanAnAM citte sahiSNutaudAryaM sarvadharmasamanvayadRSTizcetyAdayo ye ye guNA dRzyante, teSAM mUlamasti kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaH / sUriNA uktaM cA'pi Adyo dharmo vratasthAnAM virodhopazamaH khalu // ___ yaM kamapi dharmaM devaM vA''zrayantu, kintvanyeSAM dharmANAM devAnAM vA tiraskAramavahelanaM ca na kurvantu / sadA sarvaiH saha samabhAvena vyavaharantu / sUriNA'sya sampUrNatayA pAlanaM kRtam / kutracidapi klezo na kRto na kAritazca / samabhAvabhAvitAtmanaH kalikAlasarva-zrIhemacandrasUrezcaraNayoH sUripadasya navamazatAbdIvarSe zatazo vandanAni / zrIdevasUrINAM digambaraiH saha vAde jAyamAne AcAryahemacandrA api tena sArdhaM gatAH / tadA digambaraH kumudacandravAdI svayaM jyAyAn kiJcidvyatikrAntazaizavaM zrIhemacandraM prati 'pItaM takraM bhavatA?' ityabhihite zrIhemacandrastaM prati 'jarAtaralitamatiH kimevamasamaJjasaM brUSe ? zvetaM takraM, pItA haridrA' iti vAkyenA'dhaHkRtaH 'yuvayoH ko vAdI ?' iti pRcchan zrIdevasUribhistiraskaraNAya 'ayaM bhavataH prativAdI'tyabhihite kumudacandraH prAha - 'mama vRddhasyA'nena zizunA saha ko vAdaH ?' iti taduktimAkarNya 'ahameva jyAyAna, bhavAMstu zizuH yo'dyA'pi kaTIdavarakaM nivasanaM ca nA''datse' iti hemacandreNoktam / (prabandhacintAmaNiH)
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayi bhoH ! saMskRtabhASA - kAvya - sAhitya- tarka - yoga-purANetihAsaprabhRtividyAdhyayanAdhyApanasarjanAdipaTiSThA vidvajjyeSThA: ! paricitacarA eva tatrabhavatAM bhavatAM pANini - mammaTAnandavardhanAmarasiMhakAlidAsAkSapAda-pataJjali - vyAsAdayo maharSayo mahAkavayo granthakArAzca / etairvinA hi samagrA api pUrvoktA vidyAzAkhA: zUnyAyeran khalu ! kintveteSAmeva vividhadezeSu vividhakAlakhaNDeSu ca saJjAtasthitikAnAM samanvaya ekasminneva deze ekatra caiva kAlakhaNDe ekasyAM caiva vyaktau saJjAta iti vArtA kadAcit karNanayana-manogocarA syAt tadA sA kiM zraddheyA bhavet khalu ? naiva / asambhavitamevaitat kila ! kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcAryANAM jIvanacaritam munikalyANakIrtivijayaH tathA'pi etasminneva bhArate deze'sambhavitamapi tathA'zraddheyamapyetat saJjAtameva / kadA ? kutra ? itipraznAvaliruttiSThetaiva no manasyetat zrutvA / are ! idAmidAnImevA'sminneva sahasrAbde'traiva ca gUrjaradeze'sambhavitamapyazraddheyamapi caitat saJjAtaM kalikAlasarvajJAnAM zrImatAM hemacandrAcAryANAM jIvane / teSAM nityasmaraNIyamabhidhAnaM keSAM deza- videzIyAnAM viduSAmaviditaM nanu ! vizvasyaikamanupamaM ca mahAvyaktitvaM, bhAratIyasaMskRteryazaujjvalA gauravagAthA, gUrjaradezaM bhASA-sAhitya-saMskAraiH samRddhIkurvajjIvat tapaH, jJAnamahArNava(Ocean of knowledge) tayA atizAyiprajJa (Intellectual giant) tayA ca sarvatra prathitaM sArvakAlikaM sArvadezikaM vizvajanInaM vyaktitvaM kilaitat - iti tu sarvathA'vijJApanIyameva viduSAM khalu / evaMsthite'pi aidaMyugInAnAM vidyAcaNAnAM vidyArthinAM jijJAsUnAM ca kadAcit jAyetA'pi jijJAsA kathaGkAramete vizvasyA'nupamaM mahAvyaktitvaM sampAditavanta: ? kathaGkAraM caite jJAnamahArNavatA atizAyi-prajJatayA ca jagati prasiddhAH ? kathaM ca gUrjaradezaM bhASA-sAhitya-saMskArairete samRddhIkRtavanta: ? kathaGkAraM caiteSu pANini-mammaTAnandanavardhanAmarasiMha- kAlidAsAkSapAda-pataJjali - vyAsAdInAM maharSINAM mahAkavInAM granthakArANAM ca samanvayaH ? ityAdi / yat - etAH sarvAH anyAzcA'nuktAH sarvA api jijJAsA: zamayitumevA'yamupakramo racito'sti / kintu sthIyatAM kSaNam / tairhi vizvajanInairmahAtmabhiryau deza - kAlAvalaGkRtAvAstAM tAvapi prathamaM jJaiyau khalu ! ataH aidamprAthamyena tAveva prathamaM vicArayAmaH / tatrA'pi prathamaM tAvat teSAM dezaM janmabhUmiM karmabhUmiM vicaraNabhUmi * apArazrutakUpAradRzyatayA saJjAtakalikAlasarvajJaprasiddheH / ( kumArapAlacaritasaGgrahe) 42
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvamapyekamevagUrjaradezaM vicArayAmaH, sahaiva tAdAtvikI kAlaparisthitimapi kiJcid vilokayAmaH / gUrjararAjyasya (gUjarAtasya) adyaikA svatantrA svArasyapUrNA cA'bhivyaktirasti / bahuzo gUrjarajanAnanye janA nirbalatayA bhAvayantaH kiJcid hInatayA prekSante / kintu gUrjarasadRzAH sAhasikAH parAkramiNo dhIrAzca janA atyalpAH santi / prAcyakAle samagro'pi sAmudrikavANijyavyApAraH prAyazo gUrjarajanAdhIna evA''sIt / vANijyamAdhyamena te sarvatrA'pi jagati gacchanti sma, vasanti sma, tatratyaizca janaiH sahA''nukUlyena sammilanti sma cA'pi / garjaravaNijo jAvA-samAtrA-brahmadeza-nepAla-cIna-pArasakala-AphrikA-grIsa-romaprabhatidezeSvapi vANijyArthaM bhramaNaM kurvanti sma / tatratyAM saMskRti kalAdisamRddhiM cA'trA''nayanti sma, atratyAM ca tatra tatra nayanti sma / are ! AphrikIyadezeSu vANijyArthaM vasituM gatAH sarvaprathamaM videzino gaurjarA eva / yUrapIyAstu tato bahukAlAntaraM tatra prAptAH / iyaM ca paramparA''dhunikai!jarairapi akSuNNatayA rakSitA'sti / adya sarvatrA'pi jagati svIyavANijyakalayA gUrjarAH prasiddhAH santi / gUrjaradhanikAnAM nAmAni samprati vaizvikasAmayikeSvapi sAdaraM gRhyante / na caitAvat, gUrjarA vaijJAnikAH, sArasvatAH, vividhazAkhIyA vidvajjanAzcA'dya vizvaprasiddhAH santi / sarvato'pyadhikaM tvetad yad - gUrjarajanA mUlata eva nirupadraviNaH, zAntAH, dayAlavaH, ahiMsakAH, milanazIlAH, sahiSNavaH, saMskAriNazca santi / ___ atra prazno'yaM jAyate yad IdRzyA gUrjaraprajAyAH mUlaM kulaM ca kutra vartate ? iti / kintvasyottaraM prAptumitihAsapRSThAni avalokanIyAni / vikramAt pUrvaM tRtIyazatAbdyAmaidamprAthamyena gUrjarapradezasya saurASTrasya collekhAH prApyante mauryakAlIneSvazokAdInAM zilAlekheSu - girinAraparvatasya talahaTTikAyAm / yadyapi tadAtve gUrjara-iti nAmollekho nA''sIt / ekato girinagaraM saurASTradezazca, anyato valabhIsAmrAjyaM, madhye cA'vikasito'rdhavikasito vA''nartapradezo dakSiNe ca lATadeza AsIt / (uttare ca rAjasthAnapradeze marubhUmau zrImAlanagare gUrjarANAM rAjyamAsIt / ) atra ca vikramasya prathamazatIM yAvanmauryavaMzIyAnAM sAmrAjyamAsIt / tato dvitIyAt paJcamaM zatakaM yAvadatra kSatrapavaMzIyanRpANAM zAsanamAsIt / atha ca tatkAle bhinnamAlanagare (zrImAlanagare) gUrjarANAM sAmrAjyaM kiJcidiva durbalaM jAtam / ataste zanaiH zanaiH tato niHsRtyA''nartAdipradezeSu samAgatAstatraiva coSitAH / itazca pUrvabhArate magadha-vaGgotkalAdidezeSu vAraM vAraM durbhikSa-duSkAlAdayaH prAkRtikavipattayaH samajAyanta / tathA magadheSvapi zuGgavaMzIyA rAjAnastadAtve zAsati sma / taizcA'tyAcAraM kRtvA jainA bauddhAzca sAdhavo bhRzaM pIDitAH / ataH sarvametat sammukhIkartumazaknuvanto'thA'pi ca svasya mArgasya cA'stitvaM rakSituM baddhAdarAste pUrvabhAratAcchanaiH zanaiH niHsRtya pazcimaM madhyaM dakSiNaM ca bhArataM prati prasthitAH / tatrApi jainAnAM dvau vibhAgAvapi prAyazastadAtva eva saJjAtau / tayozca digambarAH sAdhavo mukhyato dakSiNabhArataM prAptAH, zvetAmbarAzca madhyaM pazcimaM ca bhArataM prAptAH / tatra ca rAjasthAnaM pUrvameva jainasAdhubhirbhAvita* zrIpArzvanAthasantAnIyAH zrIratnaprabhasUripramukhA AcAryA bhagavato mahAvIrasya nirvANAdaciramevA'tra samAgatA Asan / taizcA'tropakezanagare lakSazo janA jainadharmeNa bhAvitA: upakeza(osavAla)gotrasya ca sthApanA'pi kRtA / 43
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAsIt / ato bahavo jainasAdhavastatraiva samAgatAH / tAnevAnusaranto jainazrAvakA gRhasthAzcA'pi samAgatAH / te ca svena saha bhASAM, jainasaMskRti, jainagranthAn, lipi, lekhanakalAM, mukhyatazcA'hiMsAmayaM dayApUrNaM ca dharmamapi samAnItavantaH / anena rAjasthAne mevADapradeze maru(mAravADa)pradeze ca zanaiH zanaiH jainadharmaprasAro jAtaH / atha ca rAjasthAnAdapi jainasAdhavo vihRtya vihRtya dakSiNe saurASTradeze, valabhIpradeze, lATapradeze cA'pi gatAH / tatra ca pUrvameva bauddhAnAM prasara AsIt / te hi azokasya kAlAdeva rAjyAzrayaM prAptAH santo'tra baddhamUlAH saJjAtAH / (teSAM sthAnAni adyA'pi girinagare (jUnAgaDha) tAladhvaje (talAjA[bhAvanagaraM]) ca draSTuM zakyAni / ) eteSAM trayANAmapi pradezAnAM madhyavibhAga AnartapradezatayopalakSyamANo'thA'pi vikasito nA''sIt / tatra hi bahuza AbhIrajAtayo'nyAzca tAdRzyo yAyAvarajAtayo vasanti sma / vikramasya saptame zatake samagre bhArate vicarito hyu-ena-tsAMgaH svaparibhramaNalekheSu mo-lA-po (mAlavaH), pha-la-pI (valabhI), ku-ce-lo (gUrjara:-bhinnamAlaH), su-lA-cA (surASTrA), yuha-zaM-to (ujjayantaH-girinagaram) ityAdInullikhan kathayati yadete pradezA atIva samRddhAH santi / atra bauddhAnAM zatazo vihArAH santi, anyeSAmapi ca dharmANAM mandirAdisthAnAni santi - iti / itazca bhinnamAla(zrImAla)pradeze gUrjarajJAtIyA rAjaputrAH kSatriyAzca kiJcidiva durbalA jAtA Asan / ataste zanaiH zanaistato niHsRtyA''narta-saurASTrAdipradezeSu samAgatya tatraiva vasanti sma / ata Anartapradezo'pi zanaiH zanairvikAsaM prAptaH / etena jainasAdhavo'pi tatra viharantaH samAgatAH / tatratyAMzca janAn dharma-saMskArAdiSu mArgadarzanaM kRtavantaH / tathA ca sa pradezo dharma-saMskArAdibhiH samaddho jAyamAna AsIt / ____ atha ca tadAtve zrImAladeza-lATapradeza-saurASTrapradeza-valabhIpradezAdiSu jainAnAM bauddhAnAM ca madhye bahavo vAda-vivAdA jAyante sma / bauddhAzca rAjyAzrayaM prAptatvAt adhikasamarthA Asan, ato'pi jainAsteSAM sAmmukhyaM kartuM kiJcidivA'zaktA Asan / tAvatA valabhIpradeze sthitena prabhAvakeNa mahAjainAcAryeNa mallavAdigaNikSamAzramaNena bauddhaiH saha vAdaM kRtvA te jitAH / tatrA'yaM paNabandha AsIt - yadi jainAH parAjitA bhaveyustadA taibarboddhAnAM ziSyatvamaGgIkartavyaM, yadi ca bauddhAH parAjitAH syustadA tairdezatyAgaH kartavyaH / tatazca bauddhA (zrImAladezAllATapradezaM yAvat) dezatyAgaM kRtvA nirgatAH / * itazca vikramasya navame zatake valabhIpradezasya turuSkairbhaGgaH kRtaH / anyataH pUrvottarabhArate zaGkarAcAryasya prabhAveNa ziSTA jainA api tato nirgatya pazcimabhArataM samAgatAH / zrImAlapradezAccA'dhikAdhikagUrjarA AnAdipradezeSu samAgatAH / atastadAtva eva gUrjarANAmAdhikyAt sa pradezaH gUrjaradezatayA prasiddho jAtaH / gUrjareSvapi mukhyataH cApotkaTa (cAvaDA) vaMzIyAH kSatriyA eva tatra prabalA Asat, ataste evA'tra pradeze zAsakA jAtAH / * bauddhAnAM pazcimabhAratAnmallavAdinA, dakSiNabhAratAdakalaGkadevena, zeSabhAratAcca zaGkarAcAryeNa dezatyAgaH kAritaH // 44
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ prArambhe tu gUrjaradezo laghurevA''sIt, kintu zanaiH zanaiH tacchAsakAnAM zaurya-parAkrama-nItibalena tasya sImAno vistAraM prAptAH / dezasya prajAbhirapi nikaTastha-mAlavadeza-zrImAladeza-valabhIpradezAdInAM saMskati-saMskArAdInAmAdhAreNa svasaMskRti-saMskArAdayo'karitA vRddhi prApitAzca / kintu tAsAM(prajAnAM) dharmasaMskAra-prema-dayA-'hiMsAdayastu jainamunibhirevA''mUlamAropitA aGkaritA: pallavitAzca / jainAcAryairhi jAnadbhirajAnadbhirvA gUrjaraprajAnAM mAnasaM saMskartuM pUrNatayA prayatitamasti / yataH pUrvottaradezebhyo niHsRtAnAM jainAnAM prathamamAzrayasthAnaM rAjasthAnapradezastatazca garjaradezo jAto'tastau dvAvapi dezau saMskarta dharmasamaddhaM ca kartuM jainasAdhubhiH svIyaM sarvaM sattvaM vyApAritamiti yadi kathyeta tadA nA'sti atizayoktiH / itihAsavido'pi vadanti yad bhinnamAla-valabhyoH patanAnantaraM gUrjaradezaM gUrjarANAM zAsanaM ca sthApayituM draDhayituM ca jainamantribhirjena zreSThibhizcaivA'tyadhikatayA prayatitaM sAphalyaM ca prAptamasti / kathanamidaM sarvathA vAstavikamasti / gUrjarANAM prathamasya rAjJo vanarAja-cApotkaTasya mantriNo jAmbazreSThina Arabhya Adhunikasamaye zreSThizrIlAlabhAI-dalapatabhAI ityenaM tathA zreSThizrIkastUrabhAI-lAlabhAI-ityenaM yAvat pazyema tadA jJAyate yad rAjakIyaparisthitiSu jainAnAM varcasvaM prabhAvazca kIdRzo'stIti / yadyapyaidaMyugInA jainazreSThino na tathA rAjakIyaprabhAvayutAH santi tathA'pi tathyametat tu jagadviditamasti yad bhAratadezasyA'dhikAMzaM vANijyaM jainazreSThina eva kurvantIti / evaM ca gUrjaradezasya tatprajAnAM ca saMskaraNe samRddhIkaraNe ca mukhyabhAgo jainAnAmasti / brAhmaNAnAmanyeSAmapi dharmiNAM tatra bhAgo'styeva - iti tu sarvathA svIkAryameva, tathA'pi ahiMsA-dayA-nirupadravitAdiguNAn prajAnAM mAnase pravAhayituM sthirIkartuM ca jainAcAryairyathA yAvacca prayatitaM tathA tAvacca nA'nyaH / adyatve gUrjararAjyAdanyAni rAjyAni pazyema, yatra purA brAhmaNAdInAmeva varcasvamAsIt, tatra hiMsA-mAMsabhakSaNamadyapAnAdayaH sarvathA sulabhAH / nanu brAhmaNajAtIyA eva mAMsAhAraM kurvANA api dRzyante kutracit / etadvaiparItyena yatra pUrvaM jainA AdhikyenoSitAstatrA'hiMsA-zAntyAdIni vilokyantaM eva / gUrjaradezamevA'dhikRtya vadema tadA gUrjaradeze cApotkaTavaMzIyAnAM zAsanasyA''dyasthApakasya vanarAjacApotkaTasya guravo jainAcAryAH zrIzIlaguNasUraya Asan, yeSAM dharmapUrNa mArgadarzanaM prApya vanarAjena svIyavaMzasthApanA nyAyyena pathA dRDhIkRtA / tatazca tadArabhya gUrjaradezasya rAjadhAnyAM zrImadaNahillapurapattane rAjasabhAyAM jainasAdhUnAM sthAnaM mahattvapUrNa sthiraM ca jAtam / tatazcaulakyavaMzasthApakasya malarAjadevasya zAsane'pi jainAcAryANAM sthAnamavicalamAsIt / tatpatreNa cAmaNDarAjena tu svIye zAsane zrImato vIragaNino jainamanerAcAryapadapradAnamahotsavaH kArita AsIt, te cA''cAryA nijagurupade sthApitAH / tasya putreNa durlabharAjena svIye zAsane sarveSAmapi jainasAdhUnAM pattananagare vAsAyA'numatiH pradattA / tadavasare ca samAgatA jainAgamaTIkAkRtAM zrImadabhayadevasUrINAM * yathA mahArASTre / + yathA krnnaattke| 45
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ guruvaryA jinezvarasUrayo'nye ca buddhisAgaravyAkaraNaracayitAro buddhisAgarasUrayo'pi tasya rAjJaH sabhAyAM dharmabodhanArthaM nityaM samAgacchanti sma / atha zrIdurlabharAjabhrAtRnAgadevaputrasya ( prathama ) bhImadevasya tu mAtulA eva prasiddhajainAcAryA droNAcAryAbhidhA Asan / etairhi zrImadabhayadevasUriviracitAnAmAgamagranthaTIkAnAM saMzodhanaM kRtamAsIt / teSAM ca ziSyaiH sUrAcAryAbhidhairhi bhojarAjapreSitAya gAthAyA yathocitamuttaraM pradattamAsIt dhArAM ca gatvA bhojarAjasya sabhApaNDitAH svIyapratibhAbalena nirjitAH / bhImadevasya putraH karNadevo'pi jainAcAryANAmupadezAn zRNoti sma tebhyazcA''raM pradatte sma / tatputraH siddharAjo jayasiMho vidvAn nItimAn sarvadharma - matasamanvayecchukazcA''sIt / tasya zAsane pattane samAgatAnAM zrImadabhayadevasUrINAM saMyamAdiguNairAkRSTaH sa tebhyo maladhArIti birudaM dattavAn / teSAmeva ziSyANAM maladhAri zrIhemacandrasUrINAM pravacanaM dharmopadezaM ca zrotuM sa yathAvakAzaM gacchati sma / teSAmupadezena sa rAjA svIyarAjye azIterdinAnAmamArighoSaNamapi kAritavAn / tasya sabhAyAmeva vAdizrIdevasUrayo vAde digambarAcAryaM kumudacandrAbhidhaM parAjitavantaH / tatazcA'smAkaM caritranAyakAH kalikAlasarvajJAH zrIhemacandra - sUrayo'pi tasya rAjJo vidyAkSetre dharmakSetre cA'nanyA mArgadarzakAH snyjaataaH| tasya rAjJo'nvaye saJjAtasya zrIkumArapAlasya tu te pade pade praSTavyA gurava evA''san / teSAmupadezena cA'nenA'STAdazasu dezeSu jIvadayA'mArighoSaNaM ca pravartitam / tadArabhyaiva gUrjaradeze yajJa-yAgAdiSvapi jIvavadho niSiddho jAtaH / mAMsabhakSaNaM madyapAnaM ca sarvathA pratiSiddhaM jAtam / tato'pi vIradhavalasya rAjJa: zAsane vastupAla - tejaH pAlayozca tanmahAmAtya - senApatyoH jainamantriNo rAjyakAryakartrIH satorjainAcAryANAM vijayasenasUripramukhANAM mArgadarzanaM prAdhAnyaM bhajati sma / evaM naike gUrjaradezIyA rAjAnastadanantaramapi jainasAdhUnAM mArgadarzanenopadezena ca hiMsA - madyapAnAdinivAraNAM kRtavanta: / are ! mogalabAdazAha akabbaro'pi jainAcArya zrIhIravijayasUrINAM guNai raJjitahRdayastebhyaH sakAzAd dharmopadezazravaNaM kRtavAn teSAM preraNayA ca samagre deze SANmAsikImamArighoSaNAM (ahiMsAghoSaNAM) kAritavAn / astu tAvat / prakRtaM prastumaH / evaM ca jainasAdhUnAM satataM vicaraNena saMskAradAnena ca gUrjaradezasya * bhojarAjapreSitA gAthA - sUrAcAryasyottaram - + dRzyatAm Ain -e-akabarI, akabaranAmA ca / helAniddaliyagaiMdakuMbhapayaDiyapayAvapasarassa / sIhassa maeNa samaM na viggaho neva saMdhANaM // aMdhayasuyANakAlo, bhImo puhavIi nimmio vihiNA / jeNa sayaM pi na gaNiyaM kA gaNaNA tujjha ekkassa // 46
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajAH zAntA dayA-paropakAra - sahiSNutA - 'hiMsAdiguNopetAH jAtA: * / tAsAM kulaM mUlaM cA'tIva gauravazAli gabhIraM ca vartate / atha ca gUrjarapradezasyaiva prajAjanAnAmanyatamA Asan kalikAlasarvajJAH zrIhemacandrAcAryAH / tairhi kathaM nijajIvanaM jJAna-darzana- saMyamopazama - yogAdiguNaiH projjvalaM kRtaM kathaM ca kalpanAtIto vizAlo grantharAzirviracito, gUrjaradezazca bhASA - saMskAra - dayAdiguNaiH samRddhIkRtya kathaM hemayugaH pravartita ityetajjJAtuM calantu bho rasikajanAsteSAM jIvanacaritrayAtrAyAM pratiSThAmaH / kintu sthIyatAM kSaNaM, prathamaM tAvat teSAmeva guNagabhIrAM gauravazAlinIM pavitrAM ca guruparamparAmapi jAnImahe yatra saJjAtAH pratyekaM gurubhagavantaH svaparahitaikaratA jJAnino vizuddhAcaraNaniSThA jinazAsanasamarpitAzcA''san / jainAnAmantimatIrthakRtAM zrImatAM mahAvIrasvAminAM pramukha ziSyANAM zrIsudharmasvAminAM paramparAyAM kAlakrameNa caturazItirgacchAH saMbhUtAH / teSAmanyatamo'sti pUrNatallagacchaH / tasmiMzca gacche'nyadA zrIdattasUraya nAmnA''cAryA AgamajJA atyantaM prabhAvakAzca saJjAtAH / te hyekadA cAraM cAraM vAgjarDadeze ratnapuranagare samAgatA: / taiH saha teSAM bahuzrutaH ziSyasamudAyo'pyAsIt / atha ca tasminnagare yazobhadra nAmnA bhadrapariNatirdAnI ca rAjA zAsti sma / munayazcaite sAcAryA rAjaprAsAdAbhyarNadeze eva vasatiM yAcitvA sthitAH / tAn vandituM pratyahaM bahavo bhAvikajanAH samAgacchanti sma / teSAM ca vijJaptyA''cAryabhagavantastebhyo dharmadezanAmapi zrAvayanti sma / saMsArasvarUpabodhinIM sumadhurAM dharmadezanAM zrutvA naike janAH saMvegavAsitAH santo munidIkSAM gRhNanti sma naike ca zrAvakocitavratAni gRhNanti sma / evameva dinAni vyatiyanti sma / athaikasyAM rAtrau yazobhadro nRpaH svaprAsAdagavAkSe upaviSTaH AsIt svIyaparivAreNa saha / tAvatA tena nikaTavasatau sthitAnAM munInAM svAdhyAyaparAyaNAnAM madhuradhvaniH zrutaH / tacchravaNenA''hlAditahRdayasya tasya citte saMvego jAgRtaH, cintitaM ca tena yad - "dhanyAH khalvete munayo ye niSpApAH santaH kevalamAtmasAdhane dharmArAdhane ca niratAH samayAkurvanti / tadeteSAM pAdapadmapraNatyA'hamapi svIyamAtmAnaM vigatapApaM dhanyaM ca kariSyAmi prAtaHkAle" / prabhAte ca kRtasarvakartavyaH sa sarveNA'pi mantri - sAmantAntaH purAdiparivAreNa parikaritaH san zrIdattasUrInAcAryapAdAn vandituM teSAM vasatau samAgataH / tatra ca sa AcAryabhagavatpurato bhUmau svaziro nAmayitvA bhaktibhAvapUrvakaM vanditavAn sAzruH sAJjalizca viniveditavAn - 'bhagavantaH ! dhanyA yUyaM ye khalu saMsArAsAratAM vijJAya sarvasaGgatyAgaM kRtvA''tmakalyANaniratAH paralokaM sAdhayatha / vayaM tvihalokamAtrapratibaddhAH bhautikasukharatAzcA''rambha - parigrahAdibhiH kevalaM pApameva cinumaH' / lokamAnyatilakena svIye pravacane ekadA kathitamidam / mevADapradezasamIpavartI pradezaH / + 47
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ gurubhirapi taM laghupApaM hitakAkSiNaM ca jJAtvA tasmai mAnuSyadaurlabhya-mohaprAbalyAdibodhinIhaparobhayalokasAdhanaprerikA ca dharmadezanA pradattA / tAM zrutvA tasya hRdaye dharmAnurAgAGkarAH prasphuTitAH / tena gurupAdau praNamya kathitaM - 'bhagavantaH / bhavadbhirubhayalokasAdhanI yA preraNA pradattA sA'pUrvaiva, yataH priyatamo'pi janaH kevalamihalokasukhArthameva prerayati khalu / tadbhavatAM preraNA mama hRdaye lagnA'sti / ucitakAle'hamavazyaM rAjyamidaM tyaktvA bhavatAM caraNayoH zaraNaM svIkRtya nijajanu saphalIkariSyAmi / ' tataH sa punaH punaH gurupAdau praNamya svasthAnaM gataH, AcAryabhagavanto'pi saparivArAH katipayadinAnantaraM tato'nyatra vihRtya gatAH / itazca rAjA'nyadA zaratkAle svIyakSetreSu saJjAtaM dhAnyajAtaM vilokayituM sImani gatavAn / tadAtve ca karSakainiSphalaM tRNAdikaM puJjIkRtya jvAlayitumArabdhamAsIt / rAjJA'pi tamagni vilokayatA sahasA dRSTaM yadekA garbhavatI sarpiNI tasyaivA'gnemadhye kuto'pyAgatA dagdhA'stIti / tanmanasi hAhAkAro jAtaH / pazcAttApaklinnahRdayaH sa sabASpanetrazcintitavAn - 'nUnaM gRhavAso hi mahatAM pApAnAM janisthAnamasti / asya tyAga eva zreyaskaraH' / evaM ca tasya cittaM vairAgyaraGgaraJjitaM jAtam / sa satvarameva svanagaraM prApya kaJcicchrAvakamAkAritavAn pRSTavAMzca- 'mahAbhAga ! pUjyAH zrIdattasUribhagavanto'dhunA kiM vA sthAnaM pAvayanti ?' tenoktaM - 'svAmin ! adhunA te bhagavanto hi DiNDuANakapure virAjante' / zrutvaitat santuSTo rAjA taM sammAnya preSitavAn svayaM ca rAtrAveva kamapyanApRcchyA'zvArUDho gurubhagavatAM pArve samAgataH / tataH prabhAte gurubhagavato vanditvA sAJjalivijJaptavAn - prabho ! mayi kRpAM kRtvA dIkSAdAnenA'nugRhNantu mAm' / gurubhagavadbhirapi tasya zuddhabhAvaM jJAtvA tadvijJaptiraGgIkRtA / tatastena svakaNThasthito bahumUlyo ratnahAraH zrAvakebhyo dattvA tanmUlyena nUtanaM jinamandira nirmAtumuparuddham / zrAvakairapi tadaGgIkRtya zIghrameva manoramyo jinAlayo nirmApito yo'dyA'pi yazobhadranRpasya mUrtimat puNyamiva vilasatitarAm / * tataH prazaste dine zubhe muhUrte ca rAjJe gurubhagavadbhirdIkSA pradattA / dIkSAvasara eva rAjJA pratijJA kRtA yad - 'adyaprabhUti yAvajjIvamekAntaradine upavAsaH kartavyaH, tatpAraNake cA''Amlameva kartavya'miti / dIkSAnantaraM ca yazobhadramuniryathApratijJaM tIvratapazcaraNaM zuddhavratapAlanaM ca kurvan sahaiva kaThoraparizrameNa zrutasAgaramapyavagAhya kramaza AcAryapadamapi prAptavAn / ataH paraM yazobhadrasUraya iti vikhyAtAste bahuSu grAma-nagarAdiSa vicaranto naikAn bhavyajanAn pratibodhayanti sma yathocitaM sAdhuvratAni zrAvakocitavratAni vA tAn grAhayati sma / evaM ca vipulaziSyaparivArayutAste'nyadA svapade pradyumnasUririti svIyaM samarthaM ziSyamAcAryatvena sthApayanti sma / tata ekadA tIvratapaHzoSitadehAste viharantaH saparivArA ujjayanta(giranAra)parvate samAgatAH / tatra * A.somaprabhasUriH kumArapAlapratibodhagranthe kathayatIdam / + AcAmlamiti dine ekavArameva rUkSaH zuSko rasahInazcA''hAro grahItavyaH / 48
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ ca dvAviMzatIrthakRtAM zrIneminAthasvAminAM jinAlaye darzana-vandanAdikRtvA tatraivopaviSTAH santaH pradyumnasUripramukhAn svaziSyAn kathayanti sma yat - 'nizcayanayena tu rAga-dveSa- mohAdirahitazcirAsevitajJAna-darzana- cAritrazcA''tmaiva tIrtham / tathA'pi pradezo'yaM tIrthakarapadAkrAntaH kalyANakatrayapavitritazca vyavahAratastIrthamasti / atha ca duHkhAvaho'yaM deho'nyatrA'pi tyaktavya eva, tat kathaM nA'tra prazastatIrthabhUmau tyajyeta ?' ityuktvA ziSyairvAryamANA api te caturvidhamapyAhAraM tadAnImeva pratyAkhyAyA'nazanaM gRhItavantaH paramAtmapratimAsammukhameva ca dattadRSTayo rAga-dveSAdirahitAzca paramatattvasamApattau lInA jAtAH, duHSamakAle cA'pi pUrvamaharSINAM mArgaM samyagAsevya trayodaze dine svargavAsinaH saJjAtAH / tadanantaraM teSAM paTTaziSyAH zrIpradyumnasUrayo'pi tapo - vratapAlana - jJAnArAdhana - mukhyakartavyeSu lInAzcirakAlaM vihRtya bahUn bhavyajanAn pratibodhayanto janopakAraM kRtavantaH sahaiva nijajIvanakRtyeSu tilakAyamAnaM zAstragranthAnAmalaGkArAyamANaM ca sthAnakaprakaraNaM nAma granthaM viracitavantaH / atha teSAM mukhyaziSyA Asan jainAgamagranthAnAM TIkAkRtAM zrImatAmabhayadevasUrINAM sodarA bhrAtaraH zrIdevacandrasUrayo, yairhi svIyatapastejasA'dUSyavaiduSyeNa nirmalayazodhavalimnA ca nikhilaM bhuvanamAhlAditaM kRtam / taizca prAkRtApabhraMzAdibhASAmayaM zrIzAntinAthatIrthakRtAM caritaM svaguruviracitasthAnakaprakaraNasya vRttiM ca viracayya jagate svIyavaiduSyaM paricAyitamasti, yaduktaM somaprabhAcAryaiH kayasukayakumuyabohA, cauracaorappamoyasaMjaNaNI / saMtijiNacariyakahA, juNhavva viyaMbhiyA tatto // 1 // jeThA ThaviyA, pajjunnamuNIsareNa dhammadumA / kAUNa tANa vivaiM, te jeNa lahAviyA vuDDhi // 2 // (kumArapAlapratibodhe) IdRzA bahuzrutAstapasvino yoginazcaite devacandrasUraya eva kalikAlasarvajJAnAM zrIhemacandrAcAryANAM gurava Asan / tathA caitAdRzyAsIt zrIhemacandrAcAryANAM guNagauravinA guruparamparA / athedAnIM teSAmeva hRdayAhlAdakaryAM jIvanacaritayAtrAyAM prasthAnaM kuryAma sarvatrA'pratibaddhatayA vicaranto devacandrasUrayo'nyadA gUrjaradezasya dhandhukkakanagare ( idAnIMta dhandhukAnagare) samAgatAH / tAnAgatAn jJAtvA bhUyAMso nagarajanAstAn vandituM dharmadezanAM zrotuM caa''gtaaH| gurubhirapi saMsArAsAratvaprakAzanI uttamA dharmadezanA dattA / tAM zrutvA sabhAmadhyasthita eko devakumArasadRzaH sukumAro vaNikkumAra utthAya sAJjalirvyajJapayat - 'prabho ! janma- jarA - maraNAdilaharIbhiH saMsArasamudre hriyamANAya me pravrajyApravahaNadAnena tArayantu kRpayA' / gurubhagavadbhirapi zrutvaitadAnanda-vismayAdibhAvayaugazrIneminAthaparamAtmanAM dIkSA - kevalajJAna-nirvANAbhidhAstrayaH kalyANakA (kalyANakAriNaH prasaGgAH) ujjayantagirAveva saJjAtAH / 49
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ padyayutaiH pRSTaM - 'kastvaM bho bhAgyazAlin ! kau ca te puNyazAlinau mAtApitarau ?' tAvatA tasya kumArasya samIpasthitena neminAmnA janena savinayaM niveditaM 'prabho! ayaM caccazreSThinatatpatnyAH zIlavatyA dharmaparAyaNAyAzca cAhiNInAmnyA me bhaginyAH putro nirupamarUpavAn prakRSTamativaibhavavAn jagaduddharaNakaraNamanorathavAMzcA'sti / yadA'yaM svamAturgarbhe samAgatastadA tayA svapne prathamaM svIyagRhAGgaNe vizAlo ramyazcA''mravRkSaH phalito dRSTaH / tadanantarameva sa vRkSastasyA gRhaM tyaktvA'nyatra vizAle ramaNIye codyAne gataH / tatra sa vRkSaH svacchAyA - parNa - puSpa phalAdibhirbahUnAM janAnAmupakArakara AzrayasthAnaM ca jAta ityapi dRSTam / kiJca, mAtuH kukSisthe'smin dezo'yaM nirupadravo'zivAdirahitazca jAta:, sarvatra ca sukAlaH pravartitaH / asya janmasamaye diGmukhAni vimalAni jAtAni, janmasthale ca sagandhodaka-kusumavRSTirjAtA, nabhasi ca divyavAditrANAM nAdaH prasRtaH / asya janmadino'pi vaikramIya1145tamAbdasya kArtikI pUrNimA'sti / janmana ArabhyA'yaM sarveSAM priyaH prasannatApradazcA'sti / ato'sya nAma caGgadeva iti sthApitam / - etacchrutvA caGgadevasya ca sAmudrikalakSaNAni pazyadbhirgurubhagavadbhirmadhurasvareNa kathitaM 'bhoH ! asya mAtrA svapne yadudyAnaM dRSTaM tajjinazAsanamasti / tatra ca vrata - dIkSAgrahaNapUrvakaM gato'yaM samastazAstrANAM paramArthamavagAhya tIrthakaravallokopakAraM kariSyati / ato bhavAn asya mAtA- pitarau bodhayitvA'smai dIkSAdAnArthamanumatiM dApayatu / bahUnAM lokAnAmupakAro bhaviSyati' / - tatazcaGgadevasya dIkSAnujJArthaM tai: pitrorbodhanAya bahu prayatitaM kintu pituratIvapriyatvAt tena sarvathA niSiddham / tato gurubhagavadbhistanmAtA''kAritA kathitaM ca tat tasyai yat sarvamapi tanmAtulasya kathitamAsIt / tayA'pi ca kathitaM - 'prabho ! ahamapi jAnAmi yadayaM me putro jinazAsanasyaiva nyAsarUpo'sti / kintu asya piturayamatIva priyo'sti / ataH so'numatiM naiva dAsyatyasmai dIkSAgrahaNArtham' / 'astu, yathAkAlaM sarvamapi bhaviSyatI'tyuktvA katiciddinAnantaraM guruvastato vihRtya stambhatIrthaM (khambhAtanagaraM) prati prasthitAH / caGgadevo'pi ca dharmaikacitto vratagrahaNe ca tIvrecchukaH pituranupasthitau mAtulaM mAtaraM cA''pRcchya gurubhiH sahaiva prasthitaH / itazca vANijyArthamanyatra gatazcacca zreSThI yadA gRhaM pratyAgatastadA svaputraM apazyan vyAkulo jAtaH, svapatnyAzca pArzvAt tasya gurubhiH sahagamanaM jJAtvA tayA vArayantyA'pi tatkAlameva stambhatIrthanagaraM prAptaH / tatra ca tadA jainazrAvakaH udayananAmA ( gUrjaradezasya mahAmAtyaH) daNDanAyaka AsIt / tena ca caGgadevasya vRttaM jJAtacaramAsIt / ataH satvarameva sa gurubhagavatAM pArzve samAgataM cacca zreSThinaM yAtrA zramApanayanArthaM bodhanArthaM ca svagRhamAnItavAn tasya ca yathocitaM satkArAdi kRtavAn / tatazcaGgadevamapi tatrA''nIya tadutsaGge upavezitavAn / athaitAvatA'pi tasya manastApo vyAkulatA ca nA'pagatA''sIt / sa ugravacobhiruktavAn 'mantrivarya ! ahamenaM gRhe netumevA''gato'smi / yadi bhavAn me tathAkartuM rodhayet tadA mayA nyAyArthaM 50
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddharAjasadasi gantavyaM syAt / nA'haM kuto'pi bibhemi' / udayanamantriNA'pi taM bhRzaM sAntvayitvA sAJjali kathitaM - 'zreSThivarya ! bhavataH putro bhavadutsaGga evopaviSTo'sti / bhavAn hi taM gRhe netumapi zaktastathA'trA''cAryabhagavatAM caraNayoH samarpayitumapi zaktaH / yadi sa gRhe sthAsyati tadA bhautikadRSTyA kadAcit bhavatkuTumbasya kiJcicchreyaH sAdhayiSyati / yadi dharmazAsanAya taM samarpayiSyati bhavAMstadA sa svena saha samagraM dezamapi dharmaparAyaNaM kRtvA digantavyApinI kIrtimarjayiSyati / kiJca, pazyatu bhavAn, bhavAnasti vaNik / vANijyaM kRtvA dhanaM prApnoti / bhavAnanubhavati yadadhikAdhikadhanaprAptyA'pi santoSo naiva bhavati / tato'pyadhikaM prAptuM lAlasA bhavatyeva / nA'yaM kevalaM bhavadanubhavaH / mamA'pi koTizo dhanamarjayitvA'pyayamevA'nubhavaH / tathyamidaM putrAdisvajanamohaviSaye'pi samAnameva / kiyantamapi kAlaM sahA'vasthityA'pi prema moho vA nivArayituM na zakyaH / pratyuta ghRtenA'gniriva vardhata eva / prAnte ca kAla eva viyojanena balAdapi taM nivArayet / etacca saMsArasya sanAtanaM satyam / bhavAnapi caitajjAnAtyeva / anyacca, yacchreyaskaraM kAryaM kartumasmAdRzAM zarIrANi manAMsi ca na prabhaveyustatrA'sya bAlasya zarIraM manazcA'vazyaM prabhavet / evaM sthite'pi kevalaM zarIramohena bhavAMstaM yadi rodhayiSyati tadA satpathAt taM cyAvayiSyati kevalam / tathA kurvaMzca bhavAnasyA'kalyANameva sAdhayiSyati' / etacchrutvA kiJcidanizcitamanasko jAtazcacca zreSThI sahasA'vadat - 'bhavaduktaM satyaM syAt / kintu dhanArthaM putramapi vikrINIyAmityetAdRzo'dhamo'haM nAsmi' / 'mA maivaM vadatu cintayatu vA / nA'haM mUryo'smi yad bhavantaM tAdRzaM parigaNayeyam / kintu bhavAneva cintayatu - pattanasyA'gragaNyajanAnAmanyatamatvena zobhiSyamANaM ratnamidaM dhandhukkanagare dhUlIdhUsaraM bhavituM kathaM vA maMsyate bhavAn ? api ca, dezasya gauravaM na kevalaM lakSmyAM vANijye yuddhavidyAyAM vA parantu dharmasaMskArapracAra-prasAreNA'pi bhavati / pattanasthaprasiddhajainAcAryazrIzAntisUriviSaye tu bhavatA'pi zrutaM syAdeva / evaM sthite'pi kevalaM laukikakAryArthameva yadi bhavAMstaM gRhe neSyati tadA'haM bhavantaM naiva vArayiSye, kintvetAvat tu bhavantaM kathayAmyeva yat tasya jIvanasamRddhi prakaTIbhavantIM rodhayan bhavAMstasya svasya ca jIvanaM mahApAtakayutameva kariSyati / ataH paraM bhavadicchaiva pramANam' - udayana uktavAn / caccasya cittaM kiJcidiva vicArayituM pravRttam / zAntisUreH kathAstu tenA'pi zrutA Asan / 'mama putro mahAn dharmaprabhAvako bhaviSyati, kadAcit sa dhandhukkanagare AgamiSyati, tadA ca tasya caraNayoH sahasrazo janA loThiSyanti, tasyA''ziSo grahItuM narA ahamahamikayA''gamiSyanti / narapatayazca tasya nAmagrahaNena dhanyatAmanubhaviSyanti / deza-videzeSu tasya yazaH prasariSyati........' svapnaM pazyanniva caccaH sahasA jAgRto jAto nirNayaM ca gRhNan sa udayanamantriNamavadat - 'mantrIzvara ! bhavaduktaM mama sammatam / eSo'haM bhavate matputraM samarpayAmi' / mantriNoktaM - 'mA maivaM vadatu bhavAn / bhavatA hi gurupAdebhyaH samarpayitavyaH saH / dhanyo'sti bhavAn / ratnatrayyAH pathi svaputrasya samarpaNena bhavatA mahat puNyamupAjitamasti / nUnaM dhanyo'sti bhavAn' /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatazca caGgadevaM gRhItvA dvAvapi gurubhagavatAM vasatau gatau / teSAM ca hastayo: samarpitaH sa cacca zreSThinA sAnandam / gurubhagavadbhirapi stambhatIrthanagara eva Aligavasatau zrIpArzvanAthajinacaitye vaikramIye 1154tamAbde mAghazuklacaturdazIdine zanivAsare udayanamantrikAritamahotsavapUrvakaM caturvidhazrIsaGghasyopasthitau mAtA - pitrorAzIH purassaraM ca dIkSitazcaGgadevaH / tasya ca nAma munisomacandra iti sthApitam / atha ca muniH somacandraH kuzAgrabuddhiratyantaM tejasvI cA''sIt / guravo'pi zrIdevacandrasUrayo mahAvidvAMso jJAninazcA''san / tatazca jAto maNikAJcanasaMyogaH / tasmin yuge lakSaNa - tarka - sAhityAni mahAvidyAtvena parigaNyante sma / somacandreNa muninA svalpenaiva kAlena tAsu tisRSvapi vidyAsu tathA'nyeSvapi yoga-tattvajJAna-purANetihAsa - darzanAdiviSayeSu AgameSu ca pAragAmitvamadhikArazca prAptau / jJAnAbhyAsena sahaiva ca tena nirmalImasaM cAritramindriyajayo'ntarmukhatA, zuddhavairAgyamupazamabhAva - ityAdikA guNA api svIyajIvane sAdhitAH / kiJca, somacandro muniryadyapi zAstreSu pAraGgato jAtastathA'pi tasya hArdo'bhilASastu vAgdevyAH sAdhanAM kRtvA siddhasArasvatIbhavanasyA''sIt / tadarthaM hi kAzmIradezaM gatvA kAzmIravAsinI sarasvatI devI ArAdhanIyeti nizcitya tena svabhAvanA gurubhagavadbhyo niveditA / tairapi prasannatayA svIkRtya kAzmIradezaM prati vihartumArabdham / atha ca pAdacAreNa gacchatAM teSAM katiciddinAnantaramevaikadA svayaM kAzmIravAsinI vAgdevI pratyakSIbhUtA kathitavatI ca - 'vatsa ! tava bhaktyA sAdhanayA ca prasannA'haM te'bhilASaM pUrayAmIhaiva / ato na tvayA kAzmIradezaM yAvadAgantavyam' / evaM ca devyA pradattena varadAnena muniH siddhasArasvato jAta: / * athA'nyadA muniH somacandraH svIyagurubhiH saha kasyacicchrAvakasya gRhe tatprArthanayA bhikSArthaM gatavAn / sa hi zrAvakaH pUrvamatIva dhanavAnAsIt, kintu karmodayAt sa nirdhano jAta: / tena svakRte praguNitaM kAJjikaM gurubhagavadbhya: pradattam / etad dRSTvA paritaH pazyatA muninA mandasvareNa gurubhagavadbhyaH kathitaM 'prabho ! kiyAn kRpaNo'yaM zrAvako yaH svagRhe kanakabharai: pUrNe satyapi kAJjikaM pradatte ?' / etat kathanaM sa zrAvakaH zrutavAn / tenA'pi parito dRSTam / tasya gRhe'GgArANAM rAzireva sarvatra vikIrNa AsIt / kintu caturaH sa muneH somacandrasya kathanasyA''zayamagavatavAn, yAvacca guravaH kiJcid vicArayeyustAvat tena svahastAbhyAM munirutpATyA'GkArarAzAvevopavezitaH / puNyavato muneH sparzanenaiva sa rAzi: suvarNatvena parAvRtto jAta: / etena hRSTaH sa zrAvaka uccairuktavAn - 'prabho ! nA'yaM muniH somacandro'pi tu hemacandraH, yataH * evameva ambikAdevyapi tasyopari prasannIbhUtA tasmai varaM dattavatItyapi prabandhairjJAyate / tathAhi - AcAryadevendrasUriH, muniH somacandraH, munirmalayagirizcetyebhistribhirapi kaThorasAdhanayA'mbikA devI prasannIkRtA tribhyo'pi yathepsitaM varaM pradadau / tatra devendrasUriNA tIrthoddhArasya, somacandreNa rAjapratibodhasya, malayagiriNA ca siddhAntagranthAnAM vivaraNalekhanasya varaM yAcitam / + adyatve'pi prAcInanagareSu (nidhAnatayA nikhAtaM dhanaM khananakAle'GgArarAzitvena bahudhA prakaTIbhavati, kintu kasyacid bhAgyavataH puNyaistadeva suvarNatayA'pi prakaTIbhavati / 52
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSaM svarNapuruSo'yaM zuddhacAritraniSThazca' / sa gurubhagavadbhayo vijJaptavAnapi yad - 'guravaH ! kRpayA guNagaNanidhaye'smai munaye AcAryapadapradAnaM kurvantu / tadarthaM ca jAyamAnaM sarvamapi vyayabhAramahameva nirvakSye / tatra ca mahotsavakaraNasya lAbhamapi mahyameva dadatu' / itazca, yadA muniH somacandraH pravacanaM datte sma tadA janAstasya vANyAM sAralyaM, sarasatvaM, bhASAzuddhiM, tArkikatAM, dRSTAntakathanaM, gabhIratAM, kAvyazaktiM ca vilokya mantramugdhA iva vizuddhAnandamanubhavanti sma, mahAmAtya udayanastu tAM zrutvA garvamanubhavati sma, kiMbahunA ? gurubhagavanto'pi tadAkarNya prasannatAmanubhavanti sma / atastairapi muneH somacandrasya sarvatogrAhi-vidvattAM vilakSaNapratibhAM vizuddhacAritraniSThAM yogyatAM ca nirIkSya tasyaikaviMze eva vayasi vaikramIye 1166tame vatsare vaizAkhazuklatRtIyA(akSayatRtIyA)dine AcAryapadapradAnaM nirNItaM, mahAmahotsavapurassaraM ca nAgapura(nAgaura)nagare candanAdibhirdakSiNakarNaM carcayitvA sUrimantraM ca zrAvayitvA munaye somacandrAyA''cAryapadaM pradattam / padapradAnAvasare ca tasya nAmA'pi parAvartya nUtanaM nAma 'AcAryahemacandrasUri riti sthApitam / itaH paraM te AcAryahemacandrasUraya iti vizrutA jAtA jagati / tasmiMzcA''cAryapadapradAnamahotsave AcAryazrIhemacandrasUrINAM mAtA - cAhiNI api upasthitA''sIt / tayA ca tadavasare dIkSAgrahaNArthaM svabhAvanA pradarzitA / tadA gurubhirapi tadbhAvanAmaGgIkRtya sA dIkSitA sAdhvIsaGgha ca pravezitA / tadAnImeva ca nUtanAcAryaiH svamAturupakArANAM vAtsalyabhAvasya ca smRtyA tasyai pravartinI paidamapi pradattam / ___ tadanantaraM prAyo varSAbhyantara evA'rthAt vaikramIye 1167 tame saMvatsare gurubhagavantaH zrIdevacandrasUraya ihalokaM tyaktvA samAdhipUrNamRtyunA svarlokamalaJcakruH / AcAryAH zrIhemacandrasUrayastu tato vihRtyA'NahillapurapattanaM prAptAH / tadAtve tatra siddharAjo jayasiMhaH zAsti sma / sa hyekadA gajArUDhaH san rAjamArgeNa saparivAro gacchannAsIt / tAvatA tena purataH samAgacchanta AcAryAH zrIhemacandrasUrayo dRSTAH / ataH sa teSAM sammukhaM gatvA sapraNAmamuktavAn - 'AcAryavaryAH ! kiM bhavadbhiH kiJcid vaktavyaM vA?' tadA pratyutpannamatibhistaiH sasmitaM kathitaM - "kAraya prasaraM siddha ! hastirAjamazaGkitam / trasyantu diggajAH kiM tairbhUstvayaivoddhRtA yataH // " etacchrutvA siddharAjo'tIva prasanno jAtaH / sa tAn svIyamAsthAnamalaGkartumAmantritavAn / siddharAjo jayasiMho hi caulukyavaMzIyo nRpa AsIt / ata: prathamaM caulukyavaMzasya paricayaM prApnuyAma / vaikramIye 802tame saMvati vanarAjacApotkaTenA''nartapradeze svIyarAjyasya cApotkaTavaMzasya ca * jainasAdhvInAM sarvoccaM padam /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthApanaM kRtam / tadaiva ca aNahillapurapattananAmakaM nUtanaM nagaraM tena svarAjyasya rAjadhAnItayA''vAsitam / tasya guravo hi jainAcAryAH zrIzIlaguNasUraya Asan mantriNazcA'pi jainA Asan / vanarAjazca gUrjarakSatriya AsIt / atastadrAjyaM gaurjaratretyabhidhaM prasiddham / * sa hi 868tame vaikramAbde 109varSavayasi svaputraM yogarAjaM nRpatvena saMsthApya svargataH / yogarAjo'pi hi viMzatyadhikazatavayA : 897 tame saMvati svaputrANAmaparAdhasya prAyazcittaM kartumagnau pravizya mRtaH / tatastatputraH kSemarAjaH 922tamaM varSaM yAvaddezaM zAsitavAn / tata: 922 tame varSe bhUyaDo nRpo jAta: / tata: 951 tame varSe vairasiMhaH 976tame ca varSe ratnAdityo rAjA'bhavat / 991 tame vatsare sAmantasiMhazcApotkaTo rAjA jAtaH / kintvetAvatA hi kAlenaiteSAM sAmrAjyaM kiJcinnirbalamiva jAtamAsIt / atha ca sAmantasiMhasyA''sthAne ekadA trayazcaulukyavaMzIyA rAjaputrA rAja - bIja - daNDakanAmAna: samAgatA: / teSAM ca jyeSThasya rAjasyA'zvaparIkSaNa - zastracAlanAdinaipuNyaM parAkramaM ca dRSTvA prasannena sAmantasiMhena svabhaginI lIlAdevI tasya pariNAyitA / rAjo'nyadA kacchadezaM gatavAnAsIt / tadA tatratyena nRpeNa lAkSAkeNa sahasaiva so'sinA nihataH / etad vRttaM jJAtvA tIvrazokAhatA tatpatnI lIlAdevI tadasahamAnA mRtA / sA hi tadA garbhavatyAsIt / ato mantribhistadudaraM vidArya kathamapi bAlako rakSitaH / sa hi mUlanakSatre jAto'tastannAma mUlarAja iti sthApitam / sa ca svamAtulasyA'tyantaM priyastatpArzva eva vardhamAno yathAkramaM sarvA api kalAH zikSitavAn, yauvanaM ca prAptaH / itazca, sAmantasiMho madyapa AsIt / ato yadA kadA'pi pAnamattaH sa mUlarAjaM nRpatvena sthApayati sma, madApagame tu svayaM nRpo bhavati sma / rAjyamapi ca tadAnIM bahubhiH zatrubhirAkrAntamAsIt / sAmantasiMhasya ca tAn pratikartuM sAmarthyaM nA''sIt / ato rAjapuruSANAM sUcanayA sAhAyyena caikadA mUlarAja: svamAtulaM hatvA svayameva nRpo jAto gUrjaratrArAjye ca caurlukyavaMzaM sthApitavAn / sa bahuparAkramaM kRtvA zatrubhyo dezaM rakSitavAn niSkaNTakaM ca kRtavAn / tena svapitRghAtako lAkSAko'pi nihataH, saurASTradezIyo mahAluNTAko grAharipurapi vazIkRtaH / evaM saurAjyaM kRtvA, pitRsadRzamAtulavadhapAtakena santaptahRdayo siddhapure rudramahAlayanAmakaM zivamandiraM kArayitvA kAnyakubja - kAzyAdipradezebhyo brAhmaNAnAkArya tAMstatra vAsitavAn tAn anyAMzca brAhmaNAn mahAdAnaiH samRddhIkRtyA'nyadA * gaurjaratramidaM rAjyaM vanarAjAt prabhRtyapi / sthApitaM jainamantryAdyaistadveSI naiva nandati // ( prabandhacintAmaNi:) + 752 ta: 868 tamaM vaikramAbdaM yAvat tasya jIvanam / 1. asevyA mAtaGgAH parigalitapakSAH zikhariNo, jaDaprItiH kUrmaH phaNipatirayaM ca dvirasanaH / iti dhyAturdhAturdharaNidhRtaye sAndhyaculukAt, samuttasthau kazcid vilasadasipaTTaH sa subhaTa: // ( iti caulukyakSatriyANAmutpattiH / ) 2. audIcyA brAhmaNA iti vizrutA ete'dyA'pi tatraiva vasanti / 54
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtulavadhaprAyazcittarUpeNA'gnisnAnaM kRtvA dehaM tyaktavAn / mUlarAjasya putrazcAmuNDarAjaH 1052tame vaikrame saMvati rAjA'bhavat / so'pi svapiturivA'tyantaM parAkramI AsIt / tasya parAkrameNa mAlavezaH sindhurAja: kAndizIkIbhUya raNAGgaNAt palAyitastathA lATasenApati bArapanAmAnamapi sa vazIkRtavAn / sa 1066tame saMvati zuklatIrthe'nazanaM prapadya svargataH / tadanu tasya putro vallabharAjo nRpo jAtaH, kintu kenacidajJAtavyAdhinA sa SaNmAsyaiva mRtaH / atastasya laghubhrAtA durlabharAjaH 1066tame vaikramAbde rAjA'bhavat / tena dvAdazAbdI yAvanyAyyena pathA rAjyaM pAlitaM naikAni ca satkAryANi vihitAni / tataH sa vAnaprasthatvaM svIkRtya rAjyaM ca svIyalaghubhrAtuSputrAya bhImadevAya dattvA tIrthATanamakarot / bhImadevaH 1078tame vaikramIye varSe garjaratrAdezasya rAjA jAtaH / tasya zAsanasya prArambha eva (1081tame vaikramAbde, 3 / 11025 tame aisavIye dinAGke) gajhanIvAstavyena mohammadAkhyena bhImadevasya pUrNapratikAre satyapi somanAthamahAdevasya vizruto devAlayo luNTito vinAzitazca / tasya pratigamanAnantaraM bhImadevena svIyaM rAjyaM vyavasthitaM kRtam / mitranRpANAM sAhAyyena sa sindhudezanRpaM jitavAn kAzIpatikalacUrI-karNadevAbhyAM ca saha avantIpatiM bhojarAjamapi parAjitavAn / tasya mantrI vimala: arbuda(Abu)parvatopari devakulapATake( delavADA) vizvavizrutaM vimalavasatinAmakaM jinAlayamArAsaNazilayA nirmApitavAn / tasya trayaH putrA Asan / kSemarAjaH*, mUlarAjaH (dvitIyaH), karNadevazca / kSemarAjo hi rAjyagrahaNaM nirAkRtya saMnyastaM gRhItavAn / mUlarAjastu yadyapyatyantaM tejasvI AsIt kintu laghuvayasyeva mRtaH / ato bhImadevaH vaikramIye 1120 tame varSe karNadevaM rAjye'bhiSiktavAn / AzApallyA bhillAn jitvA karNadevena karNAvatI(ahamadAbAda)nagaraM vAsitam / karNATakasya rAjJo jayakezinaH putryA mayaNalladevyA tasyodvAho jAtaH / tayoH putraH siddharAjo jayasiMhaH AsIt / atha kSemarAjaputro devaprasAdo yadyapi karNadevAnantaraM rAjyAdhikArI AsIt, tathA'pi svapitRvyasya karNadevasyecchA siddharAjAya rAjyadAne AsIdatastatsamAdhAnArthaM devaprasAdenA'gnipravezaM kRtvA prANAstyaktAH / karNadevenA'pi siddharAjo jayasiMho'STavarSamite vayasyeva rAjye'bhiSiktaH / siddharAjasya ca devaprasAdaputreNa tribhuvanapAlena saha gADhamaitryamAsIt / tau dvAvapi samAnabala-zIlau samAnazauryavantau ca sahaiva sarvamapi kalAkalApaM zikSitavantau / evaM satyapi tribhuvanapAlastaM sevakavat sevate sma, tadAdezAnusAraM ca vartate sma / atha ca siddharAjo jayasiMho laghuvayasyeva bahUn parAkramAn kRtvA svIyarAjyaM niSkaNTakaM kRtavAn, barbarakanAmAnaM rAkSasakalpaM mahAzUraM cA'pi jitavAnAsIt / tasya zauryamanitarasAdhAraNaM, kIrtirdigantavyApinI rAjanItizca digvijayinI AsIt / sa vidvAn vidyArasikazcA''sIt / tathA'pi vikramAdityasyeva zubhraM * kSemarAjaputro devaprasAdaH, tatputrastribhuvanapAlaH, tatputrazca kumArapAlaH /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazaH prAptuM mAlavadezamiva ca gUrjaradezamapi saMskAra-sarasvatIbhyAM samRddhIkartuM tanmanasi mahecchA''sIt / kasminnapi viSaye gUrjarANAM lAghavaM taM pIDayati sma / gUrjarAH subhaTAH, vidvAMsaH, sAdhavaH, sundaryaH samAjanetArazceti sarve'pi gauravAnvitA eva syuriti samIhA taM nidrAtumapi na datte sma / gUrjaradeze idaM nAstIti vaco'pi taddhRdaye zalyAyate sma / tasyA''sthAnasya vaibhavaM dRSTvA mahAnto narapuGgavAH mahApaNDitAzcA'pi cakitA bhavanti sma / tatra sAdhAraNaH paNDitastu praveSTumapi nA'rhati sma / sa sAhityAdArabhya saundaryaM yAvat sarvaviSayeSvapi rasaM darzayati sma, dArzanikacarcAsu tattvajJAne cA'pyAnandaM prApnoti sma / tasya mahecchAnAM pAra eva nA''sIt / sa icchati sma yad gUrjaradeze pattananagare caikaH kAlidAsaH syAt yaH svIyakAvyairgurjaradezasya gauravaM samunnataM kuryAt, yoH raghuvaMzasadRzIM tAdRzIM kRtimekAM racayet yAM zrutvA paThitvA ca dhanyaMmanyaH sarvo'pi gaurjaro janazcaulukyavaMzIyAnAM kIrtimAkAlaM gAyet, yazca vidyA-saMskArAdibhinisargata eva sarvottamaH pratibhAzAlI ca sAhityakAraH syAt, IdRzaM sAhityasvAminaM sa zodhayannAsIt samagre'pi deze / svAnvaye sarvottamA zilpakalA, sarvazreSThaM sAhityaM, sarvodAttAH prajAzca varteran iti tasya mahAkAGkSA''sIt / tasya mahimAnaM samagrabhAratavarSasyA'neke rAjAno bhaya-prazaMsAmaitryAdibhAvanirIkSamANA Asan / yadA pattane rAjapATikAyAM vrajatastasya hemacandrAcAryaimilanaM jAtaM, taizca tasya prazastirUpaH zlokaH zrAvitastadA'tyantaM prasannena siddharAjena cintitaM - 'nUnamate mahAtmAno me sarvAnapi svapnAnabhilASAMzca saphalIkariSyanti' / ataH sa tAn svIyAsthAne AmantritavAn / hemacandrAcAryairapi tasya manorathAH svapnAzca lakSitAH / ataste'pi tAn pUrayitukAmA iva pratyahaM siddharAjasyA''sthAnaM gantumArabdhAH / atha ca vaikramIye 1181tame saMvati siddharAjajayasiMhasya rAjasabhAyAM zvetAmbarAcAryavAdizrIdevasUri-digambarAcAryakumudacandrayormadhye jainasiddhAntAnAzritya vAdo jAtaH / tatrA'yaM paNa AsId yad yadi zvetAmbarAH parAjitAH syustadA taiH sarvairapi digambaratvaM svIkaraNIyaM, yadi ca digambarAH parAjitAH syustarhi taiH sarvairapi dezatyAgaH karaNIyaH* | kintu vAdizrIdevasUribhiH pratiSThApitAn tarkAn anyAMzca caturazItipraznAn pratyuttarayitumakSamANAM digambarANAM vAco mudritAH / taiH parAjayaM svIkRtya dezatyAgaH kRtH| asmizca vAdAvasare zrIdevasUrINAM sahAyakatvena zrIhemacandrAcAryA apyAsan / samApte ca vAde vAdizrIdevasUrIn stuvadbhirTemacandrAcAryairuktam - yadi nAma kumudacandraM nA'jeSyad devasUrirahimaruciH / kaTiparidhAnamadhAsyata katamaH zvetAmbaro jagati ? || anena vAdajayena tuSTo rAjA jayamupalakSya rAjavihAranAmakaM jinaprAsAdaM nirmApitavAn / tatra ca pratiSThAvasare bahavaH paNDitAH samAgatA Asan / teSu caiko mahApaNDito bhAgavato devabodho'pyAsIt / tasya * rAjamAtA mayaNalladevI svIyapitRpakSe digambaramatAvalambinI AsIt, AcAryakumudacandrazca tatkulagururAsIt - ityato'yaM pakSapAtaH // 56
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidvattA pratibhAcA'nanyasAdhAraNI AsIt / sahaiva sa garvonnato'pyAsIt / tena hi jinapratiSThAvasare stuti kurvatA kathitam - eko rAgiSu rAjate priyatamAdehArdhahArI haro nIrAgeSu jino vimuktalalanAsaGgo na yasmAt paraH / durvArasmaraghasmaroragaviSavyAsaGgamUDho janaH / zeSaH kAmaviDambito na viSayAn bhoktuM na moktuM kSamaH / / stutizlokamenaM zrutvA tatra sthitAH sarve'pi janA vismayacakitA jAtAstasya ca dhanyavAdAn kathitavantaH / rAjJA'pi sa svIyAsthAne samAgantumAmantritaH / rAjJo mukhya AsthAnakavihi zrIpAla AsIt / kenacit kAraNena tasya devabodhakavinA saha vaimanasyaM jAtam / athaikadA devabodho hemacandrAcAryAn milituM tadupAzrayaM gatavAn / tadA tatra zrIpAlaH kavirapyupaviSTa AsIt / tenA''cAryA vijJaptAH - 'enaM mA'trA''gantumanumanyadhvam' / tadA''cAryaiH kathitaM - 'etaddhi nocitam / sa hi siddhasArasvato mahApaNDitazca / yadi sa nirabhimAnIbhUya svayamevA'trA''gacchet tadA so'vazyaM satkartavyaH' / tata AgataM taM devabodhapaNDitaM hemacandrAcAryAH satkRtya svasamIpa evopavezitavantaH samayocitavacanaizca taM prINitavantaH / etena taSTaH sa mahApaNDitaH hemacandrAcAryAn stuvan kathitavAn - pAtu vo hemagopAlo daNDa-kambalamudvahan / zlokArdhamenaM zrutvA zrIpAlaH kaviranye ca tatra sthitA janAH kiJcida roSamizritamAzcaryamanubhUtavanto yAvat tAvat tenA'nyacchlokArdhamapi kathitaM - SaDdarzanapazugrAmaM cArayan jainagocare // etannizamya sarve'pi prasannA jAtAstaM ca mahApaNDitaM bhUyo bhUyaH prazaMsitavantaH / tata AcAryairapi tena saha sambhASaNaM kRtaM zrIpAlakavestasya ca vaimanasyaM nivArya dvayorapi maitryaM sAdhitam / yato hi sAdhoH prathamo dharmastu vairanivAraNameva vidyate / tathA hemacandrAcAryANAmapi jIvanamantraH sarvatra saumanasyaM samanvayazcaivA''sIt / / pravRttaM sarvaM jJAtvA siddharAjo'pi prasanno jAtastasya vRttizca hemacandrAcAryAn pratyadhikAdhikaM prahvIbhUtA / yadyapi tasya devabodhakaveH zrIpAlakavezcetyubhayorapyAzA''sIt, kintu devabodhasya pratibhAvattve'pi garviSThatvAt zrIpAlakavezca sAdhucaritattve'pi tAdRzapratibhArahitatvAt sa AcAryAn pratyeva samAkRSTaH / itazcA'nyAnyakAryaiH saha hemacandrAcAryANAM vidyAkAryamapi santataM pravarIvati sma / AdinaM vividhagranthAnAM parizIlanaM, saMzodhanaM, nUtanagranthasarjanaM lekhanaM cetyeva teSAM pravRttirAsIt / tathA teSAM 57
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanamatyantaM vizuddhamAsIt, teSAM vyavahAro mano-vANI-karmaNAmadvaitapUrvaka: saMyamayutazcA''sIt, etena sahoccAdhyAtmikI bhUmikAM, sarvajIvaiH sahA''tmaupamyaM, zatrUnapi jayato vinaya-namratA-mRdutArjavAdiguNAMzca dRSTvA sanRpAH sarve'pi janA amantramAkarSaNamanubhavanta iva teSAM samIpamAgacchanti sma sarvatra ca tAn stuvanti - AcAryA bahavo'pi santi bhavane bhikSopabhogakSamA nityaM pAmaradRSTitADanavidhAvatyugrajAgratkarAH / caulukyakSitipAlabhAladRSadA stutyaH sa ekaH puna nityottejitapAdapaGkajanakha: zrIhemacandro guruH // zrIhemacandrAcAryANAM hArdikI bhAvanA tu samagre'pi bhAratavarSe vihRtya lokAnugrahakaraNasyA''sIt, kintu rAjJaH siddharAjajayasiMhasyA'nyeSAM coparodhAta tathAgarjaradeze vizeSatazcA'Nahillapurapattane vAse'dhi paropakArAdilAbhaM dRSTvA te tatraiva sthitAH / tatra ca pratyahaM rAjAsthAne gacchatAM teSAM samudAradRSTi-sarvagrAhividvattA-tIvramedhA'nanyasadRzakAvyapratibhA-samanvayavAditApramukhaguNAnAmadhikAdhikaparicayena rAjA tAn prati vizeSasamAdaravAna jAto, jAtazcA'yaM maNi-kAJcanasaMyoga ubhayoH, yataH eka AsIt yuganirmAtA'nyazca saMskAranirmAtA, ekaH samaravijayI anyaH svavijayI, ekaH kAvya-kalApriyo'nyaH kAvya-kalAsarjakaH, eka: pracaNDazaktimAn anyastu asAdhAraNapANDityavAn / rAjJo hi svasvapnA AcAryai reva phaliSyantIti zraddhA dRDhA jAtA / atha ca rAjJo vRttiM tAn pratyeva prahvIbhUtAM, teSAM ca sarvatrA'dhikaM mahattvaM dRSTvA bahUnAM hRdayeSu IrSyAgniH prajvalitaH / cintitaM ca tairyad 'yadyevameva rAjA etAdRzAn mahattvayutAn kariSyati tadA'smAkaM kA'pi gaNanA naiva bhaviSyati' / ataste 'kathamapi hemacandrAcAryANAM chidrAnveSaNaM kRtvA rAjJe tannivedanIyaM rAjJA ca tiraskAraNIyAste' ityAzayA chidrAnveSaNe pravRttAH / itazca caityaparisare pratyahaM hemacandrAcAryANAM dharmopadezarUpANi pravacanAni pravartante sma / bahavaH zrAvakajanA anye'pi cA''cAryaguNa-vANyAdibhiH samAkRSTAH pradhAnapUruSAstAni zrotuM samAgacchanti sma / tadaikadA''cAryaiH sthUlabhadramuneH kathA zrAvitA yathA - kathaM sthUlabhadreNa saMsAratyAgaH kRta, kathaM cA''tmasAdhana kRtvA kAmavijayo jitendriyatvaM ca sAdhitaM, tatazca kathaM pUrvaparicitavezyAgRhe cAturmAsyaM kRtvA SaDrasayutaM bhojanaM gRhNatA'pi manasi smarasyA'vakAzo na dattaH pratyuta sA vezyA dharmamArge pratibodhya vrata-niyamAdi grAhiteti / dharmakathAM zrutvemAM janAH prasannA jAtAH sthUlabhadramunezca vairAgyaM prazaMsitavantaH / kintu tatrA'vasare kazcaneAlurapi tatropasthita AsIt / tena ca 'labdhaM mayedaM chidra'miti hRSyatA dvitIyadine rAjaparSadi sarveSAM purataH kathitaM 'yadete jainAcAryAH kIdRgasamaJjasaM kathayanti nanu? kiM kazcana vezyAgRhe'pyuSitvA SaDrasamayaM bhojanamapi ca kRtvA virAgI sthAtuM zaktaH khalu ? zrUyatAm -
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizvAmitra - parAzaraprabhRtayo ye cA'mbu - patrAzinaste'pi strImukhapaGkajaM sulalitaM dRSTvaiva mohaM gatAH / AhAraM saghRtaM payo- dadhiyutaM ye bhuJjate mAnavA steSAmindriyanigrahaH kathamaho dambhaH samAlokyatAm // ' etannizamya siddharAjajayasiMhena sAdaramAcAryAH pRSTAH 'prabho ! kimatra tattvam ?' AcAryairapi svasthatayA kathitaM - 'rAjan ! etasya kathanamucitameva, kintu tat pAmarAnAzritya / siMhasadRzaparAkramANAM tvanyadeva vilasitaM yaduktam - siMho balI dviradazUkaramAMsabhojI saMvatsareNa ratimeti kilaikavAram / pArApataH kharazilAkaNabhojano'pi kAmI bhavatyanudinaM bata ko'tra hetuH ? || ' etacchravaNena prasanno nRpastamIrSyAluM kathitavAn 'bhoH ! tvayA'tra kimapi vaktavyaM vA ?' tadA sa etatpratyuttaraM dAtumakSamo'dhomukha upaviSTaH / rAjA'pi ca taM sabhAjanAMzcoddizya kathitavAn - 'pratyuttaraM dAtuM yadi sAmarthyaM na syAt tadA rAjasabhAyAM yathAkathaJcit kathanena svIyalaghutaiva prakaTIbhavati' / etena sa lajjito jAtaH / - athaikadA kenacidanyenerSyAlunA rAjasabhAyAM kathitaM rAjJe - 'svAmin ! ete jainA: sarvathA nAstikAH santi, te pratyakSadaivatamapi sUryaM na manyante, tatpUjAdikaM ca naiva kurvate' / etacchrutvA rAjJA''cAryAbhimukhamavalokitam / tadA hemacandrAcAryaiH pratyutpannamatitayA kathitaM - 'rAjan ! vayaM jainA yathA sUryamArAdhayAmastathA tu na ke'pyArAdhayanti / tasmin nabhastalasthita eva vayaM jalAzanAdi gRhNImo nA'nyathA / anye tu na paramArthataH sUryArAdhakAH, yataH adhAma dhAmadhAmedaM vayameva hRdi sphuTam / yasyA'stavyasanaM prApte tyajAmo bhojanodake // payodapaTalaizchanne naiva kurvanti bhojanam / astaGgate'tibhuJjAnA aho bhAnoH susevakAH // astaGgate ca sUrye bhojanAdInAM tyAgAdi mahatphalaM prApyeta / etadarthe ca maharSiNA vyAsenA'pyuktam ye rAtrau sarvadA''hAraM varjayanti sumedhasaH / teSAM pakSopavAsasya phalaM mAsena jAyate // ' zrutvaitat prasannaH siddharAjaH sabhAsada uddizyoktavAn - 'vicAryaiva vaktavyaM sarvathA, na punaravicArye 'ti / 59
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ evamevA'nyadA rAjasabhAyAM samAgatebhyaH sarvebhyo'pi dharmagurubhyo'nyapaNDitebhyazca rAjJA pRSTaM - 'mAnyA dharmaguravo vidvAMsazca ! ahaM jJAtumicchAmi yadatra jagati pAtraM kim ?' tadA taduttararUpeNA'nyAnyairdharmagurubhiH paNDitaizca svasvasampradAyAnusAraM ye vartante ye vA'mukaM darzanaM manyante te pAtramiti pratipAditam / etena rAjJaH santoSo naiva jAtaH / athaitAvatA'pi hemacandrAcAryA maunamAzrityaivopaviSTA Asan / etadupalakSya rAjJA sAdaramAcAryAH pRSTA imamevA'rtham / etadvilokya bahava IrSyAlavo hRSTA jAtA yadadhunA jainatvAdete jainamunireva pAtramiti kathayiSyanti, tadA ca te'pi sAmpradAyikA matAgrahiNazcaiveti siddhaM bhaviSyati / tatazca rAjA jainebhyo vimukho bhaviSyatIti / kintu hemacandrAcAryANAM piNDamanyayaiva mRttikayA nirmitamAsIt / tairuktaM - 'rAjan ! zrUyatAm / pAtraparIkSA tu svavivekanaiva jAyate na tu kasyacit kathanena / etadarthe mahAbhArate dvaipAyanarSi-yudhiSThira-bhImAnAM saMvAdo'sti, taM zRNotu' / 'ekadA dvaipAyanarSirhastinApuramAgato rAjaprAsAde ca yudhiSThireNa saha ca kAJcid AvazyakI carcA kartumupaviSTaH / tadA yudhiSThireNa bhImamAhUya kathitaM - "bhoH ! bhavAn dvAri tiSThatu, kaJcidapyantarmA pravezayatu" / so'pi tat svIkRtya dvAri sthitaH / tAvatA tatra dvau janau dAnagrahaNArthamAgatau / tatra 'kasmai dAnaM dAtavya'miti nirNItumakSamo bhImo'ntargatvA yudhiSThiraM pRcchati sma - "mUrkhastapasvI rAjendra ! vidvAMzca vRSalIpatiH / ubhau tau dvAri tiSThete, kasmai dAnaM pradIyate ? ||" tadA yudhiSThireNoktaM - "sukhAsevyaM tapo bhIma ! vidyAkaSTadurAsadA / vidvAMsaM pUjayiSyAmi, tapasA kiM prayojanam ? // " bhImo'pi vicArako'sti / tenoktaM - "bandho ! zrUyatAM tAvat - zvAnacarmagatA gaGgA, kSIraM madyaghaTasthitam / apAtre patitA vidyA kiM karoti yudhiSThira !? // " etasya zravaNena yudhiSThirasyA'pyasAmaJjasyaM jAtam / "kimadhunAkartavya"miti sa cintAkulo jAtaH / tadA dvaipAyanaSiNoktaM - "na vidyayA kevalayA, tapasA cA'pi pAtratA / yatra jJAnaM kriyA cobhe, taddhi pAtraM pracakSate // " tatazca dvayorapi yudhiSThira-bhImayoH samAdhAnaM jAtam / ' 'ato rAjan ! evaM vivekena jJAna-kriyobhayayuktaM pAtraM nirNetavyam' / etacchrutvA rAjA prasanno jAtastasya cA''cAryAn prati samAdaro'dhiko jAtaH /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaMrItyaivA'nyadA rAjJA 'ko dharmo mayA samAcaritavyaH ?' iti rAjasabhAyAM pRSTe pUrvoktanItyaiva hemacandrAcAryaizcArisaJjIvanIcAranyAyadRSTAntaM zrAvayitvA dharmaparIkSA kathaM kartavyeti jJApitaM sarvadarzanasammAnenaiva satyadharmo mArgazcA''rAdhyate iti kathitam / etena rAjJaH samabhAva ito'pi vRddhiGgataH / atha caikadA hemacandrAcAryAzcaityaparisare zrIneminAthacaritaM varNayanto'vasaraprAptaM pANDavacaritaM varNitavantaH / tatra ca 'pANDavA jainadIkSAM gRhItavantaH siddhAcale cA'nazanaM gRhItvA nirvANaM prAptavantaH' ityapi savistaraM varNitavantaH / etacchrutvA kecaneAlavaH siddharAjasyA'gre - 'jainA ete smRtevidroha kurvanti, tatroktAd viparItaM bhaNanti / etenA'smatpure'riSTamapi kadAcidutpadyete'tyAdikamadhikSepaM kRtavantaH / tadA siddharAjo'pi teSAM samakSamevA''cAryAn etadviSayaM spaSTIkartuM vijJapayAmAsa / AcAryA api tadA mahAbhArata-varNitapANDavebhyo jainazAstravarNitapANDavAnAmanyatvaM mahAbhAratasya sandarbheNaiva pratipAdya sarvamapi spaSTIkRta-vantaH / etena tuSTo rAjA tAn sAdaraM prazaMsitavAn / / ___ evaM caitAdRzairbahubhyaH prasaGgebhyo jJAtaiH zrIhemacandrAcAryANAM samanvayakAritA-samudAradRSTi-klezAkaraNabahuzAstrajJatA-pratyutpannamatitA-nirAgrahitA-sarvagrAhipANDityAdibhirguNainitarAmabhibhUto rAjA tAn pratyadhikAdhikamAdaravAn jAtaH / prAyaH sarvakAryeSu ca teSAmabhiprAyaM pRcchati sma / kiJca, siddharAjajayasiMhasya putro nA''sIt / ato vaikrame 1185tame'bde tena putrakAmanayA pAdacAreNa tIrthayAtrA kRtA / tasya namravijJaptyA ca hemacandrAcAryA api sahaiva yayuH / tadavasare tenA'tinikaTatayA''cAryANAM jIvanaM vilokitaM, teSAM ca tyAga-tapaH-zuddhiH-ni:spRhatA-svasthatAdayo guNA apynubhuutaaH| tatastenA''cAryaiH sahaiva zatruJjayatIrtha-girinAratIrtha-somanAthatIrthAdInAM yAtrA kRtA / yAtrAnte ca tenA''cAryebhyo vijJaptaM - 'prabho ! bhavatAM yoga-jJAnabalena kRpayA vilokyatAM yanme putro bhaviSyati na vA?' tadA''cAryairapi somanAthasamIpasthe koTinagare (koDInAra) gatvA dinatrayopavAsaizcA'mbikAdevImArAdhya prasannIkRtya ca 'siddharAjasya putro bhaviSyati na ve'ti pRSTam / devyA kathitaM - 'siddharAjasya bhAgye santAnasukhaM nAsti / so'putra eva mariSyati / tasyA'nvaye tu tadbhAtustribhuvanapAlasya putraH kumArapAlo rAjA bhaviSyati / etadarthasaMvAdinI ceyaM gAthA purA vikramAdityAya rAjJe siddhasenadivAkarasUribhiH kathitA''sIt punne vAsasahasse sayaMmi varisANa navanavaiahie (1999) / hohI kumaranariMdo tuha vikkamarAya ! sAriccho // ' iti / tato devyantarhitA / AcAryairapi yathAtathaM sarvamapyetat siddharAjasya kathitaM, 'bhAgyAdadhikaM na kadA'pi * cArisaJjIvanIcAranyAyadRSTAntaM pariziSTe vilokyatAm / + ayaM prasaGgo yathA prabhAvakacarite varNitaH sa sarvo'pi pariziSTe vistareNa pradatto'sti / kRpayA tatraiva vilokyatAm / pRSTha - 54sthA TippanI vilokyatAm /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ prApyate'to vRthA zokaM mA kRthAH' iti sAntvanamapi pradattam / ___tataH siddharAjenaitat pramANIkartuM naimattikA apyetadarthaM pRSTAH / tairapi ca svIyanimittabalena tat tathaiva dRSTvA rAjJe niveditam / etena siddharAjasya mahad duHkhaM jAtam / kumArapAlasyopari tasya hRdaye dveSabhAvo jAgRtaH / tena cintitaM yad 'yAvadayaM jIviSyati tAvanme putro naiva bhaviSyati, ata enameva prathamaM ghAtayAmi' / tatastena kumArapAlaM mArayituM bahavaH prayatnAH kRtAH kintu bhAgyabalAt sa sarvadA'pi rakSito'bhavat / itazca cAmuNDarAyazAsanakAlAdeva caulukyAnAM mAlavadezaM jetuM svapna AsIt / siddharAjajayasiMho hi svaparAkrameNa taM svapnaM saphalIkatavAna / tena mAlavezo naravarmA bhISaNayuddhe jito mAlavadeze ca svazAsanAdhikAro niyojitaH / yadA sa svanagaraM pratinivRttastadA samastaprajAbhistasya vijayaM nimittIkRtya mahotsavaH kRtaH / sarvairdharmagurubhirapi tadavasare tasyA''zIrvacanAnyuktAni / yadA ca rAjA hemacandrAcAryANAM purataH samAgatastadA tairapi tasyA''zIrvAdarUpeNa zloko'yamuktaH - bhUmi kAmagavIM svagomayarasairAsiJca, ratnAkarA ! muktAsvastikamAtanudhvamur3apa ! tvaM parNakambhIbhava / dhRtvA kalpatarordalAni saralaidigvAraNAstoraNA nyAdhatta svakaraivijatya jagatIM nanveti siddhAdhipaH / tacchravaNena siddharAjasya hRdaye'pAra Anando jAtaH / sa AcAryAn sAdaraM namaskRtya svaprAsAdaM gataH / tata AsthAnamaNDape tena dhArAnagaryA AnItAni sarvANyapi vastUni pradarzitAni / teSu caiko granthasaGgraho'pyAsIt / taM nirIkSamANo rAjA bhojavyAkaraNaM nAma granthaM dRSTvA''cAryAn pRSTvAn - 'prabho ! kimeta'diti / AcAryerapi taM granthaM vilokya bhojarAjaprazastiH kRtA, kathitaM ca - 'bhojarAjena vyAkaraNametad viracitamasti, adhunA ca gUrjaradeze bahutredameva vyAkaraNaM pAThyate' / etannizamya siddharAjena cintitaM - 'mayA yat parAkramasphoraNaM kRtvA mAlavadezo jitastattu pAzavaM balamAsIt / yadyahaM tasya sarasvatIdhAmnaH saMskAritAM sAhityasRSTiM cA'tra prakaTayeyaM taDeMva me vAstaviko jayaH' / tatastena sabhAyAM sthitAn paNDitAnuddizya kathitaM - "kimasmAkaM deze nAsti tAdRzaH ko'pi paNDito yaH svapratibhayA nUtanaM vyAkaraNaM viracayet, tathA cA'smaddeze'smadIyameva vyAkaraNaM pAThyeta ?' vidvAn ko'pi kathaM nAsti deze vizve'pi gUrjare / sarve saMbhUya vidvAMso hemacandraM vyalokayan / / sarvairapi paNDitaiH kathitaM - 'rAjan ! vyAkaraNAdigranthasRSTau kila hemacandrAcAryA eva prabhaviSNavo nA'nyaH kazcit' / siddharAjasya manasi tu teSAmeva nAmA'vartata kintu tena sarveSAM sAmmatyamapi prAptam / tenA''cAryebhyo vijJaptam - 62
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazo mama tava khyAtiH puNyaM ca muninAyaka ! | vizvalokopakArAya kuru vyAkaraNaM navam // * hemacandrAcAryairapi tasya vijJaptiH svIkRtA kAzmIrAdidezebhyazca vividhavyAkaraNagranthA AnAyitAH / tatasteSAM gabhIrAdhyayanAvalokana-vivecanAdipurassaraM tairalpenaiva kAlenA'STAdhyAya-dvAtriMzatpAdamayaM salaghubRhadvRttikaM sAGgopAGgaM ca vyAkaraNaM siddha-hemacandrazabdAnuzAsanaM nAma viracitam / tena saha dhAtupAThaH, dhAtupArAyaNaM, zabdakozo'bhidhAnacintAmaNinAmamAlAbhidhAnaH, anekArthasaGgrahaH liGgAnuzAsanaM, kAvyAnuzAsanamalaGkAracUDAmaNi-vivekavRttiyutaM, chandonuzAsanaM, nighaNTuH, dezInAmamAlAbhidho dezyazabdAnAM kozaH, vyAzrayamahAkAvyaM cA'pi viracitam / / __ sarvo'pyeSa granthasamUha: siddharAjasya rAjapurohitena sabhApaNDitaizca triH sUkSmekSikayA paThito 'vizuddha eSa' iti ca kathitam / etenA'tIvA''nanditena rAjJA vyAkaraNamanye ca granthA samahotsavaM gajaskandhamAropya samagre'pi nagare zobhAyAtrA vihitA, tatsatkAra-sammAnAdi ca kRtam / tatasteSAM granthAnAM zatazaH pratayo lekhayitvA dezavidezeSu prahitA, gUrjaradeze ca sarvatra kAkala-kAyasthanAmAnaM vyAkaraNapaNDitaM niyojya teSAmadhyayanAdhyApanAdi prArabdham / __ siddharAjasya svadeze sAhityasRSTeH saMskAradAnasya ca svapnA hemacandrAcAryadvArA phalitA jAtA iti taddhRdayaM sarvathA santuSTaM jAtam / tanmanasi tadAsthAne ca hemacandrAcAryANAM sthAnaM prathamaM jAtam / AcAryANAM darzanenaiva sa cittanirvRtiM labhate sma / pade pade sa hemacandrAcAryANAM mArgadarzanamapekSate sma / AcAryA api nirapekSabuddhyaiva tasya niravacaM mArgadarzanaM kurvate sma / sahaiva sAhityasarjanaM prajAbhyazca niravadyajIvanapaddhateH zuddhadharma-saMskArANAM copadezaM kurvate sma / adya yA gUrjarAdibhASopayujyate tasyAH mUlaM yA'pabhraMzabhASA'sti tasyA vyAkaraNaM pUrNasvarUpaM ca taireva prastutam / tena sA bhASA, tatphalatvena ca gUrjarabhASA sunibaddhA jAtA / gUrjaradezasya svIyA bhASA prAptA, bhASAmAdhyamena caiva saMskArANAM poSaNaM prAptam / [ato gUrjaradezaH sarvadA'pi ca teSAM kRtajJa RNI caivA'sti / ] etat sarvaM vilokya siddharAjaH sarvathA samAdhAnaM prAptavAn / vAraM vAraM cA''cAryAn prati kArtazyaM prakaTitavAn / kiJca, atredaM cintanIyam - hemacandrAcAryaihi svaguNAnuraktasiddharAjapAbeM - jainadharmo rAjyAzrito bhavet, rAjA ca jainadharmopAsako bhavet - ityetadarthaM na kadA'pi prayatitaM na vA tadarthaM rAjakIyacAturyamupayuktam / tathA siddharAjaM tatsabhAsado vA prabhAvitAn kartuM taiH samanvayavAditvaM naiva prakaTitaM sAdhitaM vA kintu teSAM sahajaprakRtireva samanvayitAyA AsIt / svasampradAyasyonnatirbhavet, jainAnAM ca zreSThatvaM bhavedityAdi taiH svapne'pi naiva vicAritamAsIt / * tenA'tivistRta-durAgama-viprakIrNa-zabdAnuzAsanasamUhakadathitena / abhyathito niravamaM vidhivad vyadhatta zabdAnuzAsanamidaM munihemacandraH // (siddhahemavyAkaraNaprazasti:) + eteSAmanyAnAM ca granthAnAM paricayo'traiva pustake'nyatrA''lekhito'sti / kRpayA tatraiva vilokyatAm /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahaiva siddharAjo'pi vicArakaH sarvadharmAn pratyudAramatavAMzcA''sIt / sa yasya kasyA'pi kathanaM vinA vimarzena svIkuryAdityetat sarvathA'sambhavamAsIt / sa kevalaM guNAnurAgeNaiva hemacandrAcAryAn pratyAkRSTo jAtaH, yatastena teSAM sahajaM zItalatApradaM tejaH, mAdhurya, zAntaH samabhAvaH, sarvadarzanasaGgraho'nanyasadRzI ca vidvattetyAdayo guNA dRSTA anubhUtAzcA''san / svabhAvasiddhena guNAnurAgeNa sa devabodhasadRzagarviSThapaNDitapurato'pi bhUmAvevopavizati sma / evaM sthite - hemacandrAcArya rAjyAzrayaM prAptuM prapaJcAH kRtAH, siddharAjo vA taizcATukathanAdibhiH prabhAvita - ityAdikathanaM sarvathA'yogyaM dvayorapi ca pramANapuruSayoranyAyakaram / hemacandrAcAryAH hi karmayogitayA kevalaM niSpakSatayA sarveSAM samanvayakartAraH samabhAvino lokapriyAzca sAhityasraSTAra Asan / dharmAcAryatayA ca te tyAgino virAgino niHspRhA niSkarmiNazca sAdhupuruSA Asan / tatpuratazca siddharAjo jayasiMho hi kulaparamparayA yadyapi zaivadharmI AsIt tathA'pi rAjatvena sarvadharmasammAnakArI niSpakSo'sAmpradAyiko nyAyI cA''sIt / tasya sabhAyAM sarve'pi dharmAcAryAH samAgacchanti sma, jaineSvapi hemacandrAcAryebhyaH pUrvameva tasya vIrAcArya-maladhArihemacandrasUripramukhAcAryANAM gADhaparicaya AsIdeva / evaMsthite'pi sa kevalaM hemacandrAcAryANAM guNairasAdhAraNapANDityena vizAlapratibhayA caivA''kRSTa AsIt / satyaM tattvaM ca kim ? iti jJAtuM tasya tIvrotkaNThA''sIt, sA ca hemacandrAcAryai reva zamitetyatastenA''cAryA svamArgadarzakatvena sthApitAH / dvAbhyAmapyAbhyAM yugapuruSAbhyAM sammIlya gUrjaradezaH sAhitya-saMskAra-samRddhyAdibhiH sanAthIkRtaH, lokAnAM vidyAbhirucirvadhitA, vizeSatazca samagramapi dezaM tau samanvayadharmiNaM vidhAtuM saphalau jAtau / adya gUrjaradezaH samagre'pi bhAratavarSe'dhikasahiSNuradhikatayodAramatavAdI ca yadasti tasya mUlakAraNatvena hemacandrAcAryAH, syAdvAdaH(samanvayavAdaH), siddharAjajayasiMhaH kumArapAlazcA'sti; gUrjarabhASA, gUrjarAsmitA cA'pi eteSAmeva kAraNAdadyaparyantamakSuNNA vartate / astu, prakRtaM prastumaH - siddharAjena pUrvoktaguNAlaGkRtena satA'pi santAnarahitatvAt kumArapAlamAtsaryapreritena ca kumArapAlaM hantuM ghAtayituM vA bahavaH prayatnAH kRtAH, kintu bhAgyabalIyastvAt tasyA'nyAnyajanasAhAyyena ca sa sarvadA rakSito jAtaH / etena siddharAjasya vairavRttiratIva vRddhiGgatA''sIt / ataH kumArapAlo'pi tadbhayena dezatyAgaM kRtvA karNATa-kAJcI-kollApura-mAlava-citrakUTAdideza-pradezeSu vicaritaH prAyazca dezasya sarveSAmapi tIrthAnAM yAtrA'pi tena kRtA / etat sarvaM svIyaguptacarebhyo jJAtvA siddharAjena dezAd bahirapi taM mArayituM sainikAH preSitAH kintu tadA'pi sa rakSito jAtaH / vAgbhaTTamantrI, sajjanamantrI, AligamantrI, AligakulAlaH, jAmbamantrI, bhImAbhidhakSetrapatiH, kaTuvaNik, devazrIH, vausiribrAhmaNaH - ityAdayastaM vipatkAle bahu sAhAyyaM kRtavantaH / dvi-travAraM ca hemacandrAcAryairapi sa rakSita AsIt rAjabhaTebhyaH / tatastaM sAntvayitvA bhaviSyatkAle ca sa eva nRpatirbhaviSyati - iti cA''zvAsya prahita AsIt / etadapi taiH kevalaM jainamunisahajayA dayAvRttyA karuNayA caiva kRtaM, na punarbhAvini kAle kaJcillAbhaM prAptum / 64
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatazca vaikrame 1199tame varSe siddharAjo jayasiMhaH svargataH / tatastasya mantribhiryAvad yogya uttarAdhikArI na prApyeta tAvat sarvA'pi rAjyavyavasthA kRtA, janairapi ca siddharAjaguNAnuraktaistatra sAhAyyaM kRtam / yadA ceyaM vArtA kumArapAlena jJAtA tadA zIghrameva so'jJAtavAsaM tyaktvA'NahillapurapattanaM prApto dhairya parAkramaM ca pradarzya svayogyatAM pramANIkRtavAn / ato mantribhirdezajanaizca sa eva rAjatvenodghoSya 1199tame vaikramAbde mArgazIrSakRSNadvitIyAyAM mRgazIrSanakSatre ravivAsare rAjye'bhiSiktaH / rAjyAbhiSekakAle ca tasya vayaH paJcAzadavarSebhyo'pyadhikamAsIt / rAjyaM prApyaidamprAthamyena tena sarve'pi nijopakAriNaH smAraM smAraM pratyupakRtAH / atha siddharAjasya mRtyoranantaraM tadadhInA bahavo rAjAno'nye'pi ca kecana svatantrIbhUya gUrjaradezaM virudhya vartitumArabdhAH / ataH kumArapAlasya rAjyaprApteH prArambhikavarSANi tu virodhinAM virodhasya copazame eva vyatItAni / tenA'tyadhikaM parizramaM kRtvA sarve'pi zatravo virodhinazca jitAH / tasya jIvanasya prabhUtaH kAlo bhramaNe eva vyayita AsIdatastasya zAstrajJAnaM yadyapi nyanamAsIta tathA'pi vyavahArajJAnamanabhavajJAnaM ca pUrNamAsIt / zastravidyAyAmapi sa nipuNo mahAyodhazcA''sIdataH sainikeSu so'tIva priya AsIt / tena nijaM samagramapi vyavahArajJAnaM yuddhakauzalaM copayujya samagrAH zatravaH parAjitya mitrIkRtya cA'STAdazadezeSu svazAsanaM sthApitam / te ca dezAH sapAdalakSaH(zAkambharI), mAlavaH, koGkaNaH, sindhudezaH, yavanadezaH (turkastAnaH), kAzI, magadhadezaH, gauDadezaH, kAnyakubjaH, dazArNadezaH, cedIdezaH, mathurA, rAjasthAnaM, mahArASTra, vidarbhaH, kurudezaH, paJcanadaH, saurASTradezaH - ityAdaya Asan / etAvatA ca prAyo dazavarSamitaH kAlo vyatItaH / tadanantaraM sa sthiro jAtaH / idAnIM tasya vayaH prAyaH SaSTivarSamitamAsIt / atastena cintitaM - 'mama rAjyAdikaM sarvamapi susthaM jAtamasti / adhunA mayA zeSamAyuH zAntyA dharmasAdhanaM kRtvA vyayitavyam' iti / tasya hemacandrAcAryANAmupakArA api smRtipathamAgatAH / ataH sa teSAM caraNayoH patitvA vyajJapayat - 'prabho ! mama rAjyamidaM bhavadadhInamevA'to bhavanta evainaM rAjyaM svIkurvantu, ahaM bhavadAjJAkArI sevako bhaviSyAmi' / AcAryAstu tasmai svIyamaryAdAM bhautikavastuSu ca viraktiM bodhayitvA kathitavantaH - bhuJjImahi vayaM bhaikSyaM, jIrNaM vAso vasImahi / zayImahi mahIpRSTe, kurvImahi kimIzvaraiH ?' || etenA'dhikaM santuSTo rAjA tAneva svagurutvena sarvakAryeSu ca mArgadarzakatvena sthApitavAn / tataH pratyahaM sa teSAM pAdamUle dharmaM nIti ca boddhaM gacchati sma / tena hi svajIvane zAstrajJAnamatyalpaM prAptamAsIdataH sa tasminnapi vayasi paThitumArabdhavAn / sarvaprathamaM sa kAmandakIyarAjanItiM paThitavAn / tatastena vyAkaraNa-kAvya-sAhityAdInAmapyadhyayanaM kRtaM tadabhyAsena cA''tmanindAdvAtriMzikAbhidhaM kAvyamapi viracitamAsIt / tataH so'nyAnyazAstrANyapi paThitavAn / asmin vayasi jJAnaprAptestasya niSThAmAlokya janastasmai vicAracaturAnana iti birudaM pradattamAsIt / tasya guNasampadapi nirupamA''sIt / yAdRzo vIraH 65
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa tAdRza eva saMyataH, yathA nItinipuNastathaiva dharmaparAyaNo'pi, yadyapi durdharSastathA'pi saumyaH, tAttvikabuddhirapi vyavahArakuzalo'nubhavajJAnI ca, AvazyakatAyAM satyAM koTityAgyapi vyavahAre mitavyayI, yAdRzazca parAkramI tAdRza eva kSamAvAn sa AsIt / tasya parAkrama - kauzalAdibhirgurjaradezasya gauravaM caramazikharaM prAptam / atha vaikrame 1207 tame saMvati hemacandrAcAryANAM mAtuH sAdhvyA antakAla: sannihita AsIt / tayA'pi ca svasthena samAdhiyutena ca manasA'nazanaM svIkRtamAsIt / tadAtve zrAvakaistatpuNyArthaM koTitrayamitadhanaM vyayituM nirNItaM ghoSitaM ca / hemacandrAcAryA api tatropasthitA Asan / mAtrA dhanavyayaghoSaNaM zrutvA putrAbhimukhamAlokitam / tadA tairapi mAtuH kRte lakSatrayamitazlokasarjanapuNyamudghoSitam / tacca zrutvA sA prasannA jAtA parameSThinamaskArazravaNa-dhyAnAdipurassaraM ca samAdhimaraNaM prApya divaGgatA / tata Arabhya hemacandrAcAryA adhikAdhikasAhityasarjanAnuSaktAH kAlaM gamayanti sma / = ekadA kumArapAlena dharmacarcAyAM jijJAsayA 'jIvanasya sArthakyaM kutra kathaM ve 'ti AcAryAH pRssttaaH| tadA tasya satyajijJAsAM jJAtvA''cAryaiH kathitaM yad 'jIvanasArthakyaM hi bodha (jJAna) - zraddhA (darzana) - AcaraNa(cAritra)rUpAyA ratnatrayyA ArAdhane vidyate / ya enAM ratnatrayIM mano- vAkkAyayogaiH sampUrNatayA''rAdhayati tasya kasyA'pi sampradAyasyA'nuyAyitvaM nA''vazyakam / etadArAdhanenaiva sa kRtArtho bhavet' / tato rAjA'pi yathAvabodhaM sazraddhaM sadAcaraNe rato'bhavat / athA'nyadA nagaracaryAM kurvan sa vadhArthaM saunikagRhe nIyamAnAn pazUn vyalokata / pazUnAmArtanAdAn zrutvA tasya hRdayaM karuNayA dravIbhUtam / sahaiva tanmanasi glAnirapi saJjAtA yad 'rAjye yadetAdRzaM hiMsAdikAryaM bhavati tasya sarvasyA'pi uttaradAyitvaM mamaiva' / sa satvaraM gurUNAmantikaM gatvA'trA'rthe teSAM mArgadarzanamayAcata / tairapi 'dayaivA'hiMsaiva ca sarveSAmapi dharmANAM mUlamastI'ti prarUpitaM kathitaM ca - zrUyate sarvazAstreSu sarveSu samayeSu ca / ahiMsA lakSaNo dharmastadvipakSazca pAtakam // 1 // kSamAtulyaM tapo nAsti, na santoSAt paraM sukham / na maitrIsadRzaM dAnaM, na dharmo'sti dayAsamaH // 2 // - 'tatra ca pUrNatayA prayatno vidhAtavyaH' iti copadiSTam / etacca kumArapAlAyA'tIva rucitam / tena svIye sarvasminnapi rAjye'mArighoSaNaM kRtaM, mAMsabhakSaNaM ca sarvathA tyAjitam / etAvadeva na, tena svarAjye vasatAM sahasrazaH saunikAnAmapi mAMsavikrayaNAdivRttiM tyAjayitvA nUtanAM vRttimArabdhaM sUcitaM, varSatrayaM yAvat teSAM nirvAhaH syAt tAvanmitaM dhanamapi tebhyaH pradattaM rAjakozAt / tataH zanaiH zanaistena svazAsane sarvatraivamevA'mArighoSaNaM kRtaM pUrNatayA ca pAlitam / tacca pAlanaM tathA kAritaM tena yathA kutrA'pi ko'pi 'mriyasva-mAraye'tyAdi vacanaprayogamapi kartuM nA'numanyate sma / yadi sa tathA prayogaM kuryAt tadA tasya kaThoradaNDaH prApyeta / 66
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ etadamArighoSaNaM rAjapuruSANAM sAmantAnAmanyeSAM ca janAnAM nirbalatvaM bhIrutvaM vA'bhAsata / kintu kumArapAlaH svanirNaye dRDha evA'vartata / tasyA'vicalaM matamAsId yad bala-parAkramau anyad vastu, dayA'hiMsA cA'nyadeva vastu / dayAyA ahiMsAyAzca pAlanena na ko'pi nirbalo bhIrurvA bhavediti / __ athA'Nihallapurapattane caulukyAnAM kuladevyAH kaNTakezvarIdevyA mandiramAsIt / tasmin prativarSamekavAraM zatazo mahiSAdijIvAnAM balidAnaM kRtvA naivedyarUpeNa devyai samarpyate sma / balidAnaniyamaH kulaparamparAgata AsIt / sa kadAcidapi parAvartayituM na zakyate sma / yadA tadavasaraH samAgatastadA kumArapAlo hemacandrAcAryANAM mArgadarzanaM prAptuM teSAM pArve gataH / yadA sa tatra gatastadA janaiH sarvairapyUhitamAsId yadadhunA''cAryANAM parIkSA bhaviSyati / yato yadi sa tanniSedhaM kuryAt tadA nRpasya hAnirbhaviSyati, tathA te tadvidhAnAnumati dAtumapi naiva zaktAH, spaSTatayA hiMsAtvAt tasya / kintu sarveSAmAzcaryamadhye taiH kumArapAlasya kathitaM - 'rAjan ! bhavataH kuladevyAH kaNTakezvaryAH kRte balidAnArthaM pazUn dadAtu tasyai' / etacchravaNenA'vAGmUkA jAtAH sarve yAvat, tAvat tairuktaM - 'kintu, teSAM pazUnAM vadho naiva kartavyaH / api tu jIvanta eva te devyai samarpayitavyAH / yadi tasyAsteSAM mAMsasyecchA syAt tadA sA svayameva grahISyati / yadi sA na grahISyati tadA mantavyaM yat sA sarveSAM jantUnAM mAtRbhUtA kathaM teSAM svasantAnAnAM prANAnapahRtya mAMsaM gRhNIyAt ?' iti / / sarveSAM niSedhe virodhe ca jAte'pi kumArapAlena guruvaco'GgIkRtya tathaiva jIvantaH pazavaH samarpitA devyai / ArAtri ca mandire eva sthApitAste / dvitIyadine ca prAtastAn tathaiva jIvanto dRSTvA sarve'pi janA hRSTAH abhavan / yadyapi devyAH purohitena kumArapAlo bahu bhAyito bhatsitazca tathA'pi sa svanirNaye dRDho'vicalazcaivA'vartata jIvadayAmahiMsAM ca pAlitavAn / tasyedRzIM dRDhatAM dayA-'hiMsAdau ca gADhazraddhAM vilokya kavibhirbahu prazaMsitaH sa tadguravazca - pUrvaM vIrajinezvare bhagavati prakhyAti dharmaM svayaM prajJAvatyabhaye'pi mantriNi na yAM kartuM kSamaH zreNikaH / aklezena kumArapAlanRpatistAM jIvarakSA vyadhAt yasyA''sAdya vacassudhAM sa paramaH zrIhemacandro guruH // (kaviH zrIdharaH) tathA AjJAvartiSu maNDaleSu vipuleSvaSTAdazasvAdarAdabdAnyeva caturdaza prasRmarAM mAriM nivAryojasA / kIrtistambhanibhAMzcaturdazazatI-saMkhyAn vihArAMstathA klRptvA nirmitavAn kumAranRpatijaino nijainovyayam / / (mantrI yazaHpAlaH moharAjaparAjayanATake) 67
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ asyA'mArighoSaNasyaiva kumArapAlakAritasya suphalamidaM yadadyA'pi samagre'pi bhAratavarSe gUrjararAjye eva sarvAdhikatayA'hiMsApAlanaM bhavati, atraiva cA'dhikAdhikajanA: zAkAhAriNo vidyante / etadanantaraM tena samagrAdapi nijarAjyAnmadyapAna-dyUta-mRgayA-cauryAdidUSaNAnyapi sarvathA nivAritAni / etat sarvamapi tena kaJcid dharmavizeSaM pAlayituM naivA''caritamapi tu kevalaM nijaprajAnAmiha-pAralaukikakalyANArthamevA''caritam / tatra ca sampUrNamapi mArgadarzanaM preraNaM cA''cAryANAmevA''sId yaihi niSpakSatayA dayAbhAvanayA ca kevalaM vizuddhaM rAjadharmaM kumArapAladvArA pAlayitumeva tat kRtam / anyacca, sarveSAmapi dharmasampradAyAnAmetat sarvamapi hitakAryatvena sammatamevA'sti / ata: 'kumArapAlaM jainadharmiNaM kartuM tatazca rAjyAzrayaM prAptuM hemacandrAcAryaiH sarvamapyetat kRta'miti ye manyante tat sarvathA'nucitameva / anyadA madhyarAtre karuNaM vilapantyAH kasyAzcit striyA rodanaM zrutvA kumArapAlo nidrAto jAgRtaH, taduHkhaM dUrIkartuM ca svayameva tAmanveSTuM gataH / nagarAd bahirgatena tena smazAnabhUmau dRSTaM yat kAcit strI sarodanaM vilapantyasti, anyA ca tAM sAntvayantI tatraivopaviSTA'sti / tena tatra gatvA rodanakAraNaM pRSTA sA kathitavatI yad - 'aputrAyA asyA bhartA vANijyArthaM dezAntaraM gatastatraiva mRta - iti vArtA jJAtvaiSA roditi' / kumArapAlena pRSTaM - "kimarthameSA'trA''gatya roditi nanu ?' tayoktaM - 'adyA'pyeSA vArtA nA'nyaiH kaizcijjJAtA / yadi nagare evaiSA rudyAt tadA sarvairapi jJAyeta, tathA ca rAjapuruSainiyamAnusAramasyAH sarvamapi dhanaM svAyattIkriyeta / ata evaiSA'trA''gatya roditi' / kumArapAlena sahasA smRtaM yada - 'aputrAyA nAryA bhartRmaraNe sarvamapi dhanaM - rudatIvittamityabhidhaM - rAjyakoze kSipyate - iti hi sarvatra paramparAgato niyamo'sti' / tena cintitaM - 'yadi sarvamapyasyA dhanAdikaM rAjA gRhNIyAt tadA kathameSA svanirvAha kuryAt ? nUnamatyantamayogyo'nucitazca niyamo'styayam' / tato manasaiva taM niyamamapAkartuM nizcitya tena sA rudatI strI bhaNitA - 'putri ! mA rodIH / ahameva so'bhAgyo rAjA yasya bhayena rodiSi tvam / kintu mayA'dya tad dhanaM tyaktuM nirNItamasti / ataH sukhena gaccha svagRhaM, na ko'pi tvAM kadA'pi pIDayiSyati' / tato rAjaprAsAdamAgatya prAtaHkAle sarvAvasare svayamevotthAya ghoSitaM - 'adyaprabhati rAjyakoze rudatIvittaM naiva patiSyati, mayA hi tAdRzaM dhanaM sarvathA tyaktamasti' / enAM ghoSaNAM zrutvA mantribhiranyaizca rAjapuruSairbahu pratikRtaM kintu kumArapAlena dRDhatayA svanirNayaM jJApayitvA tat tyaktameva, prativarSaM ca tataH prApyamANAni koTizo rUpyakANi tyaktAni / karuNAparItacetasastasyedaM vRttaM jJAtvA prasannIbhUtA AcAryAstaM prazazaMsuryathA - na yanmuktaM pUrve raghu-nahuSa-nAbhAgapramukhaiH prabhUtorvInAthaiH kRtayugakRtotpattibhirapi / vimuJcan santoSAt tadapi rudatIvittamadhunA kumArakSmApAla ! tvamasi mahatAM mastakamaNiH // * adyatve'pi gUrjararAjye 65% janAH zAkAhAriNo rAjasthAne ca 60% janAH / 68
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAmacandrAcAryA api - aputrANAM dhanaM gRhNan putro bhavati pArthivaH / tvaM tu santoSato muJcan satyaM rAjapitAmahaH // iti taM stuvanti sma / prajAkalyANArthaM tena vihitAnAmIdRzAnAM kAryANAM sarve'pi janA hArdA prazaMsAM kRtavantaH / kintu bahavaH sAmantA rAjapuruSAzca taM nirbalahRdayaM bhIruvRttikaM ca manyante sma / etacca kumArapAlasya jJAtamAsIt / ata ekadA rAjapATyAM vrajan sa ekasmin zastrAbhyAsakSetre sapta kaTAhAn kramazaH ullambitAn dRSTvA sahaiva samAgatAn sAmantAdIn uddizya kathitavAn - 'kiM ko'pyastyatra ya etAn saptA'pi kaTAhAn ekenaiveSuNA samakameva vidhyAt ?' tadA tairuktaM - 'prabho ! pUrvaM bhavataH prapitAmaho bhImadevastanmahAmAtyazca vimalanAmeti dvAvevA''stAM yau etAn saptA'pi kaTAhAn svApratimabalena vidhyataH smaikenaiveSuNA / tataH paraM na ko'pi saJjAtastAdRzo balavAn ya etat kartuM samartho bhavet / tadA kumArapAlena samIpasthasainikahastAt zara-dhanuSI gRhItvA kathitaM - 'evaM vA? tahi pazyAmyahaM tAvat' / tato vIrAsanenopavizya zarasandhAna kRtvA visphAritanetrAbhyAM sarveSu pazyatsu tena tathA zaro mukto yathA samakameva saptA'pi kaTAhAn viddhvA bahinirgataH / etad dRSTvA taM nirbalaM bhIrukaM vA manyamAnAnAM sarveSAmapi mataM parAvRtam / evaMsthite kumArapAlaM dayAvattvAt ahiMsApAlakatvAt vyasanatyAjakatvAcca prAyaH sarve janA jainAzcA'pi manyante sma sagauravaM yad rAjA jainadharmI jAto'sti / kintu hemacandrAcAryA hyatra sarvathA taTasthA Asan / teSAM dRDhaM matamAsId yad - yadi kazcidapi dharmo rAjyAzrito bhavet tathA rAjA'pi taddharmarakto bhUtvA'nyadharmANAmupekSAM kuryAt tadA yadyapi prathamaM sa dharmaH sutarAM vistaret / parantu gacchatA kAlena sarvanAzasya pathyeva tasya gatiH / vastuto dharmasyA''dhAro janatAhRdayamasti na tu rAjasiMhAsanam / etat tathyaM yadi na svIkriyeta tadA kevalaM gharSaNamevA'vaziSyate / rAjabhirAzrayaNIyo hi eka eva mUladharmaH / sa cA'yaM - ahiMsAlakSaNo dharmo, mAnyA devI sarasvatI / dhyAnena muktimApnoti, sarvadarzanasammatam / / yo rAjemaM dharmaM samyaktayA''caret tasya na kasyA'pi virodhaH sammukhIkartavyo bhavet kadA'pi, pratyuta sarvA eva prajAstatsAhyamevA''caret / yathA hemacandrAcAryANAM cintanamAsIt tathaiva teSAM vANyapi adbhutA''sIt / te yadA vadeyustadA ko'pi virodhaM kartaM samartho nA''sIta / teSAM kathane kadApi kSadravastanAM mahattvameva na kriyeta sma / athaikadA teSAM mukhyaziSyai rAmacandrAcAryAbhidhaistebhyaH sUcitaM - 'prabho ! mahArAjaH kumArapAlo'dhunA kiJcidiva jainadharmaM pratyAkRSTo'sti / yadyetasyAH paristhitelAbhaM vayaM gRhNIyAmastadA jainAnAM taddharmasthAnAdInAM ca prabhUtAni kAryANyuttamatayA bhaviSyanti' / etannizamya hemacandrAcAryaiH kathitaM - 'bhoH ! manuSyasya -
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicArazIlamanuSyasya jIvane tAdRzaH kSaNa ekaH samAyAtyeva yadA sa kSudrAdapi kSudre jantAvapi svasminniva caitanyAvirbhAvaM lakSayet, lakSayitvA ca taM jantuM svatulyameva manyeta, tathA tasya pIDAyAM svayameva pIDAmanubhavet, tannAze ca svanAzameva bhAvayet / idamasti sarvajIveSvAtmaupamyamidameva cA''tmaupamyamasti jainatvam / asmin jainatve na kasyA'pi sampradAyavizeSasyA'dhikAro'sti kintu sarveSAM kRte'styetat / jainatvametad yadA hRdaye prakaTati tadaiva manuSyo jaino bhavet, nA'nyathA / kumArapAlamahArAjahRdaye'pi jainatvaM prakaTIbhUtamastIdam / yadi vayametajjainatvaM - tAttvikaM jainatvaM vyApArya tatprati kiJcid bhautikaM prAptamicchema tadA'smAdRzaH kSudro na ko'pi syAt' / gurorvAci rAmacandrAcAryairalaukikaM sattvamanubhUtam / tatra vRthA sAmpradAyiko'haGkAro nA''sIt pratyuta kevalaM zuddhatattvameva dharmatayA parigaNitamAsIt / rAmacandrAcAryANAmito'pyagre vaktuM sAmarthyaM nA''sIt tathA'pi sAhasamavalambya taiH kathitaM - 'yadyevaM tahi prabho ! vayaM jainadharmavistArasyA'vasaraM nAzayiSyAmaH' / evaM zrutvA''cAryairvedanApUrNasvareNa kathitaM - 'bhavantaH sarve'pi rAjAnaM jainadharmaM pratyAkRSTaM dRSTvA hRSyanti / idameva me mahad duHkhakAraNam / kazcana daridro jainadharmaM svIkuryAd rAjA vA kazcana jainadharma svIkuryAdityatra ko vA vizeSaH ? rAjA kadAcit bahUni mandirANi badhnIyAdityeva kila ! / api ca, yaH ko'pi kaJciddharmaM svIkuryAt - tenA'pi kim ? sa yadi taM dharmaM yathArtharItyA'vabudhya tadAcaraNe nirato bhavet tadaiva tena sa dharmaH svIkRta iti gaNyeta / yadi bhavAdRzA api IdRzameva mataM dhArayatha tadA'haM manye yad rAjJo vyaktitvasyA'nyAyo bhavati / pUrvasya kenacidalaukikapuNyena tasya hRdaye jagata: sarveSAmapi jIvAnAM prati AtmaupamyaM prakaTitamasti / sarvAnapi sUkSmasthUlajIvAn sa prema-dayA-karuNAdibhAvaiH pshytydhunaa| tasya vRttirapi dharmaM pratyadhikAdhikaM prahvIbhUtA'sti / etat sarvaM dRSTvA'haM tadbhamikocitaM dharmaM mAgaM ca darzayannasmi, kintu sahaiva taM tasya kuladharmapAlane'pi prerayAmi rAjadharmaM pratyapi jAgarayAmi / yataH kevalamasmAkaM dharmaH kiJcid vistaredityarthaM samagre'pi deze gharSaNamasAmaJjasyaM ca pravartayeyamityetAvAn kSudro naivA'ham / yato rAjJe yadi dharmo rucito'sti tadA'nyeSAmapi rAjapuruSAdibhyo dharmo rucita evetyevaM manituM na kimapi kAraNam / sarvebhyo'pi dharmaM rocayituM sAmarthyamasmatsamIpe tu nAstyeva / ato'smAbhiH kevalaM samanvayasya samAdhAnasya ca mArge evA'gresartavyam / tadaivA'smAbhirvItarAgajinezvarANAM mArga upazamabhAvazca samyagArAdhitaH - iti vaktuM zakyeta' / gurUNAM hRdayagahanAnniHsRtAnImAni vacanAni zrutvA rAmacandrAcAryAH stabdhIbhUtAH / taizcintitaM - 'nUnaM paramagurUNAM devacandrasUrINAM sarve'pi yogAdhyAtmabhAva-niHspRhatAdiguNAH pUjyaguruvaryairyathArthatayA sAtmIbhAvamAnItAH santi' / tataH paraM taiH kadA'pi gurubhya etadarthaM na niveditam / itazcaikadA kumArapAlena guravo vijJaptAH - 'prabho ! tAdRzaM kiJcit satkAryaM me Adizantu yatkaraNena me pAtakAni nazyeyurAtmA pavitro bhavet, mama nAma cA'maraM bhavet' / evaM vijJapteH zravaNena sarve'pi sabhAsadazcintitavantaH - 'nUnamete jainAcAryA adya rAjAnaM jainadharmasthAnameva nirmAtumupadekSyanti' / sarve teSAM 70
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacanaM zrotuM sakarNIbhUtA Asan / tAvatA guravo madhuravacobhiruktavanta: - 'rAjan ! bhavataH prapitAmahasya bhImadevasya zAsanakAle prabhAsatIrthe sthitasya somanAthamahAdevamandiraM mlecchairvinAzitamasti / samagradezavAsino hi tathA'pi somanAthamahAdevasya darzana-pUjAdyarthaM pUrNazraddhayA nirantaraM tatra samAgacchanti sadA'pi / yadi bhavAn puNyamupArjitumamaratvaM prAptuM pAtakAni ca nAzayitumicchati tadA somanAthamahAdevamandirasya jIrNoddhAraM kRtvA nUtanamuttuGgaM vizAlaM caikaM mahAdevAlayaM nirmAya tatra mahAmahena somanAthamahAdevaM pratiSThitaM karotu / bhavataH sarvo'pi abhilASa: pUrNIbhaviSyati sahaiva koTizaH zraddhAlUnAM bhaktibhAvasya puNyamapi prApsyate' | gurUNAmupadezaM zrutvA kumArapAlo'tIva prasanno jAtaH, sabhAsadazca sarve'pi nitarAM vismitA jaataa:| somanAthasya mukhyArcako'nye ca ye'pi janA AcAryAn jainetaradveSiNo manyante sma mAtsaryaM ca dharanti sma te'pi sasantoSamAcAryAbhimukhA jAtAH / AcAryaizca rAjAmAtya -senApati-nAgarajanapramukhebhyaH sarvebhyo'pi yAvat somanAthamahAdevasya pratiSThA na sampadyeta tAvanmadya - mAMsAdInAM tyAgasya pratijJA kAritA / kumArapAlena sapadyeva tadaGgIkRtya somanAtha-mahAdevamandirasya mUlazilpino'nvaye jAtaH zilpI anveSitastasya ca prabhAsatIrthakSetre yathAzIghraM nUtanaM somanAthamahAdevamandiraM nirmAtumanuruddhavAn / mandiranirmANArthaM ca kumArapAlena rAjyakozAd vipulaM dhanamarpitam / yadA ca dezajanairjIrNoddhAravRttamidaM jJAtaM tadA tairapi pUrNa zraddhayA bhaktyA ca yathAzakti dhanamarpitam / zilpinA'pi rAjJo dezajanAnAM ca bhaktyA zraddhayA ca protsAhitena zIghrameva nUtanaM ramaNIyaM vizAlaM ca mandiraM nirmitam / tato rAjJA mandirasya mukhyArcakAdibhizcarcayitvA jyautiSikaiH pratiSThAdina-muhUrta-lagnAdi nirNItamuddhoSitaM ca sarvatra 'somanAthamahAdevapratiSThArthaM sarvairapi prabhAsatIrthe samAgantavya'miti / tatastena hemacandrAcAryebhyo'pi pratiSThAyAmAgamanArthaM vijJaptiH kRtA taizca saharSaM svIkRtya kathitaM - 'bhavAn saparivArastatra prApnotu vayaM tu zatruJjayAditIrthayAtrAM kRtvA samAgamiSyAmaH' / etajjJAtvA tu sarvebhyo'pi tadvirodhibhyo'dhikamAzcaryaM saJjAtam / tato yathAkAlaM sarve'pi rAjAmAtyAdayaH saparivArAstatra prAptAH / AcAryA api pAdacAreNa tIrthayAtrAM kurvANAH pratiSThAkAle tatropasthitAH / etena bhAvabRhaspati - vizvezvarakavi-pramukhA atIva prasannA jAtA: / vaikrame 1211tame saMvati mahAmahenaiSA pratiSThA jAtA / tadA ca hemacandrAcAryairbhAvabRhaspatyAdibhiH saha zivapurANavarNitavidhinA mahAdevasya AhvAnA - 'vaguNThana-mudrAnyAsa - visarjanAdi kRtvA tatpratiSThA kRtaa| tato *mahAdevadvAtriMzikayA'nyaizca stotrairbhAvapUrNA stutirapi vihitA - yathA - trailokyaM sakalaM trikAlaviSayaM sAlokamAlokitaM sAkSAd yena yathA svayaM karatale rekhAtrayaM sAGguli / rAga-dveSa-bhayAmayAntaka-jarA-lolatvalobhAdayo nA'laM yatpadalaGghanAya sa mahAdevo mayA vandyate // * mahAdevadvAtriMzikA'traiva granthe'nyatra pradattA'sti / 71
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ yo vizvaM veda vedyaM jananajalanidherbhaGginaH pAradRzvA paurvAparyAviruddhaM vacanamanupamaM niSkalaGkaM yadIyam / taM vande sAdhuvandyaM sakalaguNanidhi dhvastadoSadviSantaM buddhaM vA vardhamAnaM zatadalanilayaM kezavaM vA zivaM vA / / bhavabIjAGkarajananA rAgAdyAH kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai // yatra tatra samaye yathA tathA, yo'si so'syabhidhayA yayA tayA / vItadoSakaluSaH sa ced bhavAn, eka eva bhagavannamo'stu te // ityAdi / / etadavasarAnantaraM bhAvabRhaspatyAdInAM sarveSAmapi hemacandrAcAryAn prati hArdo bahumAnabhAvaH saJjAtaH / atha ca tataH pratinivRttAH sarve'pi yathAkAlaM pattanaM samAgatAH / tato rAjJA AcAryebhyo vijJaptaM - 'prabho ! ahaM yogamArgamabhyasitumicchAmi / yadi mayi yogyatA syAt tarhi kRpayopadizantu' / tadA gurubhirapi tatprArthanaM svIkRtya yogazAstraM viracitaM svayameva ca samagramapi tad rAjJaH zikSitam / dvAdazaprakAzamaye'smin yogazAstre mArgAnusAritAguNAH yama-niyamAdiyogAGgAni zrAvakayogyadvAdazavratAni ca savistaraM varNitAni santi / tatastathaiva tasya bhaktimArgArArdhanArthaM viMzatiprakAzamayo vItarAgastavo'pi viracita AcAryaH / etAn dvAtriMzadapi prakAzAn pratyahaM prAtaHkAle bhaNitvaiva kumArapAlo'nna-jalAdikaM gahNAti sma / evaM ca yogazAstrasya satatamabhyAsena yogamArge so'gresaro'bhavat svavaMzaparamparAkramAgataM (Heridity) lUtArogamapi ca yogAbhyAsena zamitavAn / gurumukhAd dharmazAstrANAM nirantaraM zravaNenA'nyadA kumArapAlasya hRdaye zrAvakayogyAni dvAdazavratAni grahItuM bhAvanA jAgRtA / tena cA''cAryebhyastadarthaM nivedanaM kRtam / tairapi taducitaM matvA zubhadine caturmukhajinezvarapratimAsammukhaM tasmai vidhipUrvakaM vratAni pradattAni sahaiva paramArhata-iti birudamapi pradattam / tatastasyodyApanarUpeNa tena gurUpadezAt svanagare kumAravihAranAmakaM jinamandiraM kumArapAlezvaramahAdevamandiraM cA'pi nirmApitaM tatpratiSThA ca kAritA / ekadA gurubhyaH kenacinnirdhanazrAvakeNa hArdabhAvanayA hastavyUtamekaM sthUlavastraM pradattaM, tacca parihitaM gurubhiH / tadA tatrA''gatena kumArapAlena tad dRSTvA gurubhyo vijJaptaM - 'prabho ! kimityetAdRkvastradhAraNam ?' gurubhiruktaM - 'rAjan ! asmAkaM tvayameva dharmo yad nirdoSaM vastrAnna-pAnAdi yatra yato vA prApyate tad grahItavyam / paramatra bhavatA kiJciccintanIyaM vartate yad bhavadrAjye etAdRzo nirdhanAH kiyantaH santIti / ekato dhanavatAM pArve kiyad dhanamasti tasya gaNanaiva nAsti, anyatazcaitAdRzA janA api santi ye prAyo dine ekavArameva bhoktuM kaSTena labhante / IdRzAM durgatAnAM dhAraNa-poSaNAdi rAjJaH kartavyaM bhavati / bhavatA svakartavyaM samyaG nibhAlanIyam' gurUpadezaM zrutvA karuNAbhRtacetasA nRpeNa dIna-durgatAnAM 72
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanastaramUrvIkartuM pUrNatayA prayatitaM tatra ca sAphalyamapi prAptam / evaM cA'nekAnekasukRtyakaraNena kumArapAlasya puNyAni tAdRkprabalAni jAtAni yat tasya zAsanakAle samagra deze na kadA'pi durbhikSAdIni vyasanAni saJjAtAni nA'pi ca mAryAdi rogA utpannA naiva ca ko'pi duHkhitaH sthitaH / etacca hemacandrAcAryAH svayameva svaviracitAyAmabhidhAnacintAmaNinAmamAlAyAM kathayanti yathA - kumArapAlazcaulukyo rAjarSiH paramArhataH / mRtasvamoktA dharmAtmA mAri-vyasanavArakaH // 3/376) tathA somaprabhAcAryA apyAhuH - svacakraM paracakraM vA nA'narthaM kurute kvacit / durbhikSasya na nAmA'pi zrUyate vasudhAtale // moharAjaparAjayanATake mantrI yazaHpAlo'pyAha - padmAsadma kumArapAlanRpatirjajJe sa candrAnvayI jaina dharmamavApya pApazamanaM zrIhemacandrAd guroH / nirvIrAdhanamujjhatA vidadhatA dyUtAdinirvAsanaM yenaikena bhaTena mohanRpatijigye jagatkaNTakaH // ityAdi / / athA'nyadA gurUpadezena kumArapAla: pAdacAreNa tIrthayAtrAH kartukAmo yAtrAsaGghamAyojitavAn / sahasrazo janA atra saGke samAgatAH / guravo'pi svIyasAdhuvRndena saha samAgatAH / prathamaM taiH zatruJjayatIrthasya yAtrA kRtA / tatra ca gurubhiH prathamatIrthakRtaH zrIRSabhadevaprabhoH sammukhaM sthitvA mahAkavidhanapAlaviracitA RSabhapaJcAzikA stutirUpeNa gItA / tadA kumArapAlenoktaM - 'prabho ! bhavantaH svayameva viracitAni stutyAdIni kimarthaM na gAyanti ?' tadA''cAryairuktaM - 'rAjan ! dhanapAlasadRzaM sadbhaktigabhitaM stavanaM nA'smAbhiviracayituM zakyam' / teSAmIdRzIM vinamratAM dRSTvA kumArapAlo'nye ca sarvathA'bhibhUtAH saJjAtAH / tairanubhUtaM yannedamaupacArikaM namratvamapi tu vAstavikameva / tataste bhaktibhRtacetasA ujjayantagireH prabhAsAdikSetrANAM ca yAtrAH kRtvA svanagaraM samAgatAH / atha 'kAvyazAstravinodena kAlo gacchati dhImatA'miti subhASitAnusAraM prAyazo rAjAnaH svaprazastikAvyAnAM zravaNena zRGgArikazlokAnAM paThanAdibhizca vinodaM prApya kAlaM gamayanti / kintu kumArapAlanapAya naitat sarvaM rocate sma / ito hemacandrAcAryA api svAdhyAya-sAhityasarjanAdiSu magnA kAlaM vRthA yApayituM sajjA nA''san / ataH kumArapAlena tebhyo vijJaptaM - 'prabho ! bhavadbhirmayi bahUpakRtamasti / * anyatrA'pi te vadanti - kva siddhasenastutayo mahArthA azikSitAlApakalA kva caiSA? || tathA - kvA'haM pazorapi pazurvItarAgastava: kva ca / uttittIrgharaNyAnI padbhyAM parivA'smyataH // siddhahemavyAkaraNe'pi kathayanti te - anusiddhasenaM kavayaH, upomAsvAti saGgrahItAraH - ityaadi| 73
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhunA'nyamapyupakAraM kurvantu / kRpayA matkRte tIrthakara - cakravarti-vAsudeva-prativAsudeva - baladevAdInAM caritAni saMsRjantu yatpaThanena me kalmaSANi vinazyeyuH' / tadA hemacandrAcAryaistasya prArthanA svIkRtA, sarasayA saralayA madhurayA girA ca triSaSTerapi pUrvoktAnAM mahApuMsAM caritAni nibaddhAni tAni ca triSaSTizalAkApuruSacarita - mahAkAvyamiti prasiddhAni / atrA'rthe ca te svayamevocuryathA - jiSNuzcedi - dazArNa - mAlava- mahArASTrAparAntAn kurUsindhUnanyatamAMzca durgaviSayAn dorvIryazaktyA hariH / caulukyaH paramArhato vinayavAn zrImUlarAjAnvayI taM natveti kumArapAlapRthivIpAlo'bravIdekadA // pAparddhi- dyUta-madyaprabhRti kimapi yannArakAyurnimittaM tat sarvaM nirnimittopakRtikRtadhiyAM prApya yuSmAkamAjJAm / svAmin ! UrvyAM niSiddhaM dhanamasutamRtasyA'thamuktaM tathA'rhacvaityairuttaMsitA bhUrabhavamiti samaH samprateH sampratIha || pUrvaM pUrvajasiddharAjanRpaterbhaktispRzo yAcJayA sAGgaM vyAkaraNaM suvRttisugamaM cakrurbhavantaH purA / maddhetoratha yogazAstramamalaM lokAya ca dvayAzrayacchando-'laGkRti-nAmasaGgrahamukhAnyanyAni zAstrANyapi // lokopakArakaraNe svayameva yUyaM, sajjA: stha yadyapi tathA'pyahamarthaye'daH / mAdRgjanasya paribodhakRte zalAkA-puMsAM prakAzayata vRttamapi triSaSTeH // tasyoparodhAditi hemacandrAcAryaH zalAkApuruSetivRttam / dharmopadezaikaphalapradhAnaM, nyavIvizaccAru girAM prapaJce // (triSaSTizalAkApuruSacaritamahAkAvya - prazastiH // ) tataH kumArapAlenA'pi mahAgranthasyaitasyA'nyeSAmapi hemacandrAcAryaviracitAnAM granthAnAM kRte bhUi vyayaM kRtvA deza-videzebhyastAlapatrANi AnAyitAni teSu ca sarveSAmapi granthAnAM bahvayaH pratikRtayo lekhayitvA ekaviMzatirjJAnakozAH kAritAH, vividhamahAnagareSu ca preSitAH / evaM tenA'nyAnyapi bahUni satkAryANi kRtAni yathA - svarAjye prajAnAM sarvANyapi zulkagrahaNAni niSiddhAni, nirantaraM dAnazAlA: pravartitAH, svapUrvajaiH kAritAnAM devAlayAnAM jIrNoddhArAH, prabhUtanUtanamandiranirmANaM ca, tAraNadurge cA'tivizAlajinAlayasya nirmANamityAdi kRtam / tathA tasya manasi sarvAnapi dInadurgatAdijanAn sukhIkartuM hArdI bhAvanA''sIt sA'pi tena yathAzakti pUrNIkRtA / hemacandrAcAryA api * adyA'pi samagre rAjye vizAlatayA'dvitIyamidaM jinamandiraM gUrjararAjye tAraNagirau virAjate / 74
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumArapAlasya satkAryaiH prasannIbhUtAH satataM taM yathocitaM preraNaM dadati sma / vaikrame 1223 tame saMvati bhRgukacchanagare AmrabhaTTamantriNA nirmApitasya zakunikAvihArAkhyajinAlayasya pratiSThA hemacandrAcAryaiH kRtA / tadavasare ca rAjA sarve'pi ca mantri-sAmantAdaya upasthitA Asan / pratiSThAmahotsavo'pi cA''mrabhaTTenA'tyantamullasitahRdayena bhUridravyavyayaM kRtvA kRtaH / tadA tasyA'tIvotsAhamullAsaM ca dRSTvA nagaravAstavyA sindhudevI tasyopari kupitA satI taM vividhopadravaiH pIDayitumArabdhA / tena sa mRtaprAyo jAtaH / tasya parivArajanA bahu cintitA jAtAH / tadA kenacit hemacandrAcAryebhyo vRttametat kathayituM sUcitam / parivArajanairAcAryebhyastanniveditam / zIghrameva cA''cAryaistatra samAgatya svayogabalena sA sindhudevI nigRhItA, niyantritA''mrabhaTTaM ca moktumAdiSTA / sA'pi teSAM tejo'sahamAnA sadya evA''mrabhaTTa muktvA svasthAna gatavatI / tato yathocitamupacArerAmrabhaTTaH svastho jaatH| ___ tadanantaraM, kumArapAlena svanagare kecana jinAlayA nirmApitA Asan / teSAM pratiSThA vaikrame 1228tame saMvati kRtA / tatra ca zubhamuhUrta-lagnAdivelAM sAdhayituM hemacandrAcAryaiH svaziSyo bAlacandrAkhyo ghaTIyantraM dattvopavezita AsIt / kintu gurudrohiNA tena svIyamarthaM sAdhayituM lagnavelAtaH pUrvameva kathitaM yad - 'lagnavelA samAgate'ti / tatazcA''cAryairmantroccAraNapUrvaM tatkSaNameva pratiSThA kAritA / tadaiva ca vaTapadrAt kAnajInAmA zreSThI dhAvanneva samAgataH pratiSThAM ca samarthitAM dRSTvA''cAryapAdayovilagya vilapituM pravRtto yathA - 'prabho ! me pratimAyAH pratiSThA naiva jAte'ti / tadA zIghramevA''cAyairbahirAgatya nabhasi dRSTipAtaH kRto jJAtaM ca - 'lagnavelA tvidAnImeva samAyAte'ti / 'bAlacandreNa ca svArthasAdhanAya mRSaiva kathitamAsI'diti / tairjhaTiti taM zreSThinaM sAntvayitvA tatpratimAyAH prANapratiSThA kRtA kathitaM ca - 'asya zreSThinaH pratimAyAH pratiSThA'tyantaM zubhalagne saJjAtA'styata eSA cirakAlasthAyinI / pUrvaM kRtA tu pratiSThA na tathA cirakAlasthAyinI / manye daiveccheyamevA'stI'ti / etAdRzAH prasaGgAstveteSAM jIvane bahavaH samAyAtAH kintu taiH sarvadA'pi samatayA samAdhinA svasthatayA caiva vyavahRtam / eSa hi teSAmastitvena sahA''tmasAdbhUtAnAM yogAdhyAtmAdInAM prabhAva AsIt / atha ca siMhAvalokanena teSAM jIvanaM vilokyeta tadA jJAyate yad - nijaM samagramapi jIvanaM tairnityanUtanasAhityasRSTau zrutopAsanAyAM ca vyayitam / sahaivA'ntarmukhatAyA yogAdhyAtmAdInAM ca sAdhanA'pi nirantaraM pravartamAnA''sIt / teSAM dhyeyamAsIt bhavabIjAGkarajanakAnAM rAgAdInAM nAzaH / tadarthameva ca jIvanasya pratikSaNaM prayatitaM taiH / tena ca teSAM jIvanasya pratyekaM kSaNaH zuddhAnandena sAttvikaprasannatayA caiva vyatItaH / teSAM saMyame sAdhujIvane nityakriyAsu ca tAdRzaM zauryaM parAkramazcA''sIt yAdRzaM hyapUrvaraNarasena zatruNA saha yudhyamAnasya zUrayodhasya kasyacit syAt / tairhi svIyAmoghavAcA prAyaH sArdhalakSaM janAH jainadharmamaGgIkAritAH / etAdRzalokasaGkhyAbalena te hi kaJcana nUtanasampradAyaM svakIyaM gacchaM vA saMsthApayituM samarthA Asan / kintu tadarthamAvazyakI mahattvAkAGkSA teSAM nA''sIt nA'pi ca kSudratA tucchatA ca /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ te tu sarvathA samatvavantaH sthitaprajJA virAgino jJAninazcA''san, tatazca teSAM jIvane tAdRzyekA'pi pravRttirna vilokyate yayA svalpamapi cittadaurbalyaM prakaTIbhavet / teSAM jIvanasArthakyaM tvekamevA''sIt - svaparaunnatyam / tIrthakarANAmupadezamanusRtya svayaM pare ca janA svajIvanamunnataM kuryustena ca tIrthakaramArga tIrthakarazAsanaM ca projjvalaM kuryurityeva teSAM hArdo'bhilASa AsIt / etAdazenA''ntaragaNavaibhavena kaberAyamANAnAM teSAM bAhyaH zArIravaibhavo'pi prazasto yogasAdhanayA tapasastejasA ca dedIpyamAna AbAla-vRddhAnAM ca sarveSAmAkarSaNakAraNamAsIt / atrA'rthe ca teSAmeva samakAlInAH zrIsomaprabhAcAryAstAn yathAdRSTaM yad varNayanti tadeva paryAptam - *tuliyatavaNijjakaMtI sayavattasavattanayaNaramaNijjA / pallaviyaloyaloyaNa-harisappasarA sarIrasirI // 1 // AbAlattaNao vi hu, cArittaM jaNiyajaNacamakkAraM / bAvIsaparisahasahaNa-duddharaM tivvatavappavaraM // 2 // muNiyavisamatthasatthA nimmiyavAyaraNapamuhagaMthagaNA / paravAI parAjayajAyakittI maI jayapasiddhA // 3 // dhammapaDivattijaNaNaM atucchamicchattamucchiANaM pi / mahu-khIrapamuhamahurattanimmiyaM dhammavAgaraNaM // 4 // iccAiguNohaM hemasUriNo pecchiUNa cheyajaNo / saddahai adiDhe vi hu titthaMkaragaNaharappamuhe // 5 / / ityAdi / tatazca ye janAH sarvathA nAstikatayA tIrthakara-gaNadharAdimahApuruSANAmastitvamAsIt purA - iti na manyante sma te'pi hemacandrAcAryANAM bhavyavyaktitvasya darzanaM kRtvA sarvathA''stikA bhavanti sma - 'asmin kalikAle'pIdRzA mahApuruSA yadi vidyante tarhi pUrvaM tIrthakara-gaNadharAdayo mahApuruSA avazyaM saJjAtA eve'ti zraddadhati sma ca / / athA'tra jagati jAtAnAM keSAJcijjanma bhavyaM bhavati, zreSThatayA jIvitAnAM keSAJcijjIvanamapi bhavyaM bhavati, sahajatayA ca sarvamapi tyaktvA paralokaM saJcaratAM keSAJcinmRtyurapi mahotsavAyate / kintu traye'pi janma-jIvana-mRtyavaH keSAJcid viralAnAmeva bhavyA bhavanti / hemacandrAcAryA hyeteSAM viralAnAmanyatamA Asan / uttamatayA janma gRhItvA svaparakalyANa eva ca jIvana vyatItya caturazItivarSAyuSkANAM teSAM svargamanakAlaH sannihita AsIt / tairhi pUrvameva svamaraNasamaya: ziSyANAM kumArapAlasya ca kathita * tulitatapanIyakAntiH, zatapatrasapatnanayanaramaNIyA / pallavitalokalocana-harSaprasarA zarIrazrIH // 1 // AbAlatvato'pi khalu, cAritraM janitajanacamatkAram / dvAviMzatiparISahasahanadurdharaM tIvratapaHpravaram // 2 // jJAtaviSamArthasArthA, nirmitavyAkaraNapramukhagranthagaNA / paravAdiparAjayajAtakIrtiH matirjagatprasiddhA // 3 // dharmapratipattijananamatucchamithyAtvamUcchitAnAmapi / madhu-kSIrapramukhamadhuratvanirmitaM dharmavyAkaraNam // 4 // ityAdiguNaughaM hemasUreH prekSya chekajanaH / zraddhadhAti adRSTAnapi khalu tIrthakara-gaNadharapramukhAn // 5 / / (kumArapAlapratibodha:) 76
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ AsIt / etacca jJAnaM teSAM yogAbhyAsasya phalamAsIt / jIvane'jitAnAM sakalAnAmapi siddhInAM parIkSA mRtyukAla eva bhavati / hemacandrAcAryA hi tadarthaM sarvathA sannaddhA Asan / nizcitadine taiH ziSyagaNaH kumArapAlaH sakalasaGghazca svasthAne ekatra kRtaH / sarve'pi tatprayojanaM jAnanti smaiva / ataH sarve'pyudAsAH zokamagnAzcA''san / ziSyavRndaM stabdhatayaikataH sthitamAsIt / rAjA'pi gurucaraNayormastakaM nAmayitvopaviSTa AsIt / saGghazca sajalanetra AsIt / gurubhiH sarve'pi sapremadRSTyA nirIkSitAH sambhASitAzca / ziSyANAmapi bhavabIjAGkaranAzArthaM sAdhanamArAdhanaM ca kartumanuziSTam / tato rAjJe kathitaM - 'rAjan ! bhavAn kulaparamparayA paramamAhezvaro dharmAcaraNena ca paramArhato bhUtvA'pi jIvane paramamAnavo'pi saJjAtaH / bhavatA nijajIvanaM saphalIkRtamasti / ataH zokaM mA kArSIt / kiJca, bhavato gamanakAlo'pi kevalaM SaNmAsAvaziSTa eva / ato'dhikAdhikasatkAryANi kRtvA maraNaM saphalIkarotu' / tatastaiH ziSyagaNena nRpeNA'nyaizca saha namratayA kSamAyAcanaM kRtam / sakalajagajjIvaiH sahA'pi kSamAyAcanaM kRtaM, yathA - kSamayAmi sarvAn sattvAn, sarve kSAmyantu te mayi / maitryastu teSA sarveSu tvadekazaraNasya me // arhatsiddha-sAdhu-dharmasvarUpacatuHzaraNaM svIkRtaM - tvAM tvatphalabhUtAn siddhAMstvacchAsanaratAn munIn / tvacchAsanaM ca zaraNaM pratipanno'smi bhAvataH // tataH zuddhAtmasvarUpe layaM prAptAnAM teSAM mukhAnmRdu-madhurasvareNa zlokAvaliH prasphuTitA - na zabdo na rUpaM na raso nA'pi gandho na vA sparzalezo na varNo na liGgam / na pUrvAparatvaM na yasyA'sti saJjA sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH // Atman ! devastvameva tribhuvanabhavanodyotadIpastvameva brahmajyotistvamevA'khilaviSayasamujjIvanAyustvameva / kartA bhoktA tvameva vrajasi jagati ca sthANurUpastvameva svasmin jJAtvA svarUpaM kimu tadiha bahirbhAvamAviSkaromi ? || ityAdi / zanaiH zanaisteSAM netre paramazAntau nimagne iva nimIlite / vadanaM tejasA prollasitam / nirdiSTe ca kSaNe zaddhasvarUpAnusandhAne lInAnAM teSAM prANA yogaprakriyayA brahmarandhrAnnirgatAH / garjaradezasya saMskAranetAro mahAtapasvinaH paramasaMyamavanto'nanyasAdhAraNavidvAMso mahAnRpatidvayapratibodhakAH samarthasAdhavazca zrIhemacandrAcAryAH svargabhuvamalaJcakruH / etacca vaikrame 1229tame saMvati ghaTitam / 77
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ teSAmantimayAtrAyAM lakSazo janA upasthitA Asan / candanakASThamayacitAyAM teSAM pArthivadehasyA'gnisaMskAro jAta: / tadanantaraM kumArapAlena rAjJA sabASpanetreNa tadbhasmanA tilakaM kRtam / tataH sarvairapi janaistatropasthitaistadbhasma gRhItam / etena tatra sthAne mahAn garta eva saJjAtaH, sa cA'dyA'pi pattananagare vidyate 'hemaiMkhADa' iti nAmnA prasiddhazcA'sti / - tadanantaraM SaNmAsAnte kumArapAlanRpo'pi hemacandrAcAryanirdiSTadine paramAtmatattvalInahRdayo gurubhiH kRtAnAmupakArANAM smaraNaM kurvan, yathA - zrIhemasUriprabhupAdapadmaM vande bhavAbdhestaraNaikapotam / lalATapaTTAnnarakAntarAjyAkSarAvaliryena mama vyalopi // ityAdi, prasannacittaH kRtajagajjIvamaitrIbhAvaH svabhrAtRjenA'jayapAlena kRtAd viSaprayogAnmartyadehamimaM tyaktvA svarlokaM prAptaH / atha caitat caritamiha samAptaM bhavati / kintu virAmAt pUrvaM kAcit spaSTatA kartavyA / kalikAlasarvajJAnAM zrIhemacandrAcAryANAM sampUrNaM jIvanacaritaM kutrA'pi varNitaM na prApyate / vividhagrantheSu kevalaM yAH kAzcana ghaTanA: prasaGgAzca prApyante tAneva gumphitvA'tra kiJcid varNitamasti / tatrA'pi ca teSAmeva samakAlInaiH zrIsomaprabhAcAryaiH kumArapAlapratibodha: - nAma prAkRtabhASAmayo grantho viracito'sti, sa ca hemacandrAcAryaziSyaireva saMzodhito'styataH sarvathA prAmANiko'stIti tadanusArameva teSAM janmAdiprasaGgA varNitAH santi / tathaiva keSucit prabandheSu bahavazcamatkArapUrNaprasaGgA api hemacandrAcAryAnAzritya varNitAH santi / te'tra carite naiva samAviSTAH / api ca, gUrjaradezanRpateH siddharAjajayasiMhasya kumArapAlasyA'pi caritaprasaGgAH kecanA'tra hemacandrAcAryacarite samAviSTAH santi, yatasteSAM trayANAmapi mahApuruSANAM jIvanAnyanyonyasammIlitAni pRthakkartuM ca naiva zakyAni / kiJca, pAzcAtyaviduSA bulara - ityanenA'nyaizca kaizcit teSAM jIvanaprasaGgAH likhitAH santi / kintu te sarve'pi vidvAMsaH prAyo jainaparamparAyA jainasAdhvAcArANAM cA'nabhijJAH Asan / atastaiH svamatikalpanayA tatra tatra yatkiJcidasamaJjasaM varNanaM kRtam / tacceha sarvathA nA''dRtam / prAnte mama manogatabhAvAn prakaTIkRtya samarthayAmi / etaccaritAlekhane mAM pravartayitRbhimarma pUjyaguruvaryairbahUn granthAnarpayitvA mahattvapUrNavRttAni ca kathayitvA bhRzamupakRto'smi / ato nitarAM teSAmRNabhAraM dhArayAmi / caritAlekhanavyAjena sarvAnapi granthAnetAn paThato me hemacandrAcAryANAmantaraGgaparicayo jAtastena ca manasi ye kecana vikalpA asamaJjasabhAvAzcA''san te sarve'pi svayamevopazAntA: / sahaiva ca jIvane sarvatrA'pi sameSu viSameSu ca prasaGgeSu samatvaM kathaM dhAryaM, samanvayanaM kathaM kartavyaM, svasthatayA ca kathaM * adyatve idaM sthAnaM muslimajanAnAM hastagatamasti / 78
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ stheyamityAdayo mahattvapUrNA zikSApAThAH prAptAstathA caritAlekhanametat kurvatA nitAntaM cittaprasannatA hRdayapraphullitatA ca prAptA / ete sarve'pi lAbhA nandanavanakalpatarumAdhyamena saMskRtasAhityavAcakAnAmapi syarityAzAsamAno viramAmi / - - - - - - - - - nAma sandarbhagranthasUciH asmin caritAlekhane'nyeSu ca lekheSu vividhA granthA lekhAzcopayuktAH santi / teSAM sUciratra pradattA'sti / saMskRta-prAkRtagranthAH gUrjarabhASApustakAni granthanAma granthakAraH lekhakaH kumArapAlapratibodhaH somaprabhAcAryaH kalikAlasarvajJahemacandrAcArya DaoN. ramaNalAla cI. zAha prabandhacintAmaNiH merutuGgAcAryaH AcArya hemacandra DaoN.vi.bhA.musalagAMvakaraH prabandhakozaH rAjazekharasUriH zrIhemacandrAcArya dhUmaketuH vividhA AcAryAH rAjarSikumArapAla purAtanaprabandhasaGgrahaH dhUmaketuH hemasamIkSA madhusUdana modI kumArapAlaprabandhaH ajJAtaH kartA jaina jarnala, eprila-1968 vividhA lekhakAH prabhAvakacaritAni prabhAcandrasUriH jainaparaMparAno itihAsa tripuTImahArAjAH kumArapAlacaritasaGgrahaH vividhA AcAryAH jainasAhityano saMkSipta itihAsa mohanalAla da. desAI lekhaH mahAn AcArya zrIhemacandrasUri rAjarSi kumArapAla zrImad hemacandrAcAryanI kRtio hemacandrAcArya- ziSyamaNDala zrImad hemacandrAcArya hemacandrAcAryanI apabhraMzasevA madhyakAlIna bhAratanA mahAvaiyAkaraNa kavi hemacandrAcArya jainadarzana ane hemacandrAcArya gUrjaralekhAH lekhakaH AgamaprabhAkaramunizrIpuNyavijayajI purAtattvAcArya zrIjinavijayajI motIcaMda gi. kApaDiyA bhogIlAla sAMDesarA mohanalAla da. desAI caturabhAI zaM. paTela paM. aMbAlAla premacaMda zAha jayanta ThAkara DaoN. nagIna jI. zAha --------
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIhemacandAcAryANAM ziSyavRndam munikalyANakIrtivijayaH zrIhemacandrAcAryasadRzAnAM mahApurUSANAM parikare yeSA nitarAM jJAnapipAsA syAt tAdRzA vidyApriyAH ziSyA eva sammIlitA bhaveyuriti tu sahajameva / teSAM ziSyA prAyaH sarve'pi prazastA vidvAMsaH sAhityakArAzcA''san - iti itihAso vadati / tatrA'pi teSAM mukhyaziSya AcAryarAmacandrasUrirAsIt / tAdAtvika-vidvatsu ca tasya sthAnaM svagurUNAmanantaramevA''sIt / enamatiricyA'nye'pi guNacandraH, mahendrasUriH, vardhamAnagaNiH, devacandraH, udayacandraH, yazazcandraH, bAlacandraH - ityAdyAsteSAM ziSyA Asan / te sarve'pi vidvAMso yathAzakti sAhityaracayitArazcA''san / hemacandrAcAryANAmananyasAdhAraNapANDityasya chAyA teSu sarveSu dRzyate sma / atha sarveSAmapi teSAM paricayaM prApnumaH 1. mahAkavirAmacandrasUriH bAlye eva dIkSAM gRhItvA hemacandrAcAryANAM ziSyatvamaGgIkurvANasya cAraNajJAtIyasyA'sya janmasthAna-mAtApitrAdi na kimapi jJAyate / hemacandrAcAryANAM mukhyaziSya eSa evA''sIt / bAlyAdeva tasya kAvyazaktiranupamA pratibhA cA'sAdhAraNyAsIt / ekadA siddharAjajayasiMhena gurubhyaH pRSTaM - 'prabho ! ko bhavatAM vidvAn guNI ca ziSyaH ?' gurubhiH smitvA 'rAmacandra' iti kathite rAjA tatparIkSArthaM - 'kenA'tivRddhaM dinam ?' iti sahasA taM pRSTavAn / tadAtve ca nidAghasamaya AsIt / rAmacandreNA'pi tatkSaNameva kathitaM - deva ! zrIgiridurgamalla ! bhavato digjaitrayAtrotsave dhAvaddhIraturaGganiSThurakhurakSuNNakSamAmaNDalAt / vAtodbhUtarajomilatsurasaritsaJjAtapaGkasthalI dUrvAcumbanacaJcurA ravihayAstenA'tivRddhaM dinam // zrutvaitadatIva prasannena rAjJA tasya kavikaTAramallaH - iti birudaM pradattam / hemacandrAcAryANAM svargamanAjjAtaH kamArapAlasya zokastenaivopazamita AsIt / kumArapAlasya mukhya AsthAnakavirapi sa evA''sIditi sambhAvyate / ____ tena raghuvilAsaH, nalavilAsaH, yaduvilAsaH, satyaharizcandraH, nirbhayabhImavyAyogaH, mallikA-makarandaprakaraNaM, rAghavAbhyudayaM, rohiNImRgAGkaprakaraNaM, vanamAlAnATikA, kaumudI 80
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ mitrANandaM, yAdavAbhyudayaM ceti ekAdaza nATakAni viracitAni; sudhAkalaza: itinAmnA ca subhASitakozo viracito'sti / svagurubhrAtrA guNacandreNa saha tena nATyadarpaNaM nAmA nATyazAstragrantho'pi viracito'sti tathA dravyAlaGkAranAmA tarkazAstragrantho'pi racitaH / granthadvayamapi svacitavRttyalaGkRtameva rAjate / etadatiricya tena siddhahemavyAkaraNasya bRhadvatteAso'pi viracito'sti / tathA'nyAnyapi kumAravihAra-zatakam, udayanavihAraprazastiH, RSabhadvAtriMzikA-prabhRtIni kAvyAni ca viracitAni santi / tatsamakAlInAnAM sarveSAmapi viduSAM sAhityato'sya sAhityapravRttiradhikA'sti, vizAlA vividhA'pi cA'sti / gUrjaradezasya vidvadbhiH prAyo dvAviMzatirnATakAni viracitAni, kintu teSAmekAdaza nATakAni zrIrAmacandrasUriNA racitAni / gUrjaradezasya bhAratasya ca saMskRtasAhityakSetre tasya pradAnaM vaividhyapUrNa zreSThaguNavattAyuttaM cA'sti / tadviracitasya satyaharizcandranATakasya iTalIdezIyabhASAyAM rUpAntaramapi saJjAtam (I. saM. 1913) / evaM satyapi tasya mukhyapradAnaM tu nATyazAstre evA'sti / yato nATyazAstrasya granthA eva atyalpAH santi / teSAM ca rAmacandrasUrernATyadarpaNaM vaiziSTyayutamasti / vividhaviSayakAnyudAharaNAni prastotuM tena catuzcatvAriMzato nATakebhyo'vataraNAni sandRbdhAni / tadullikhitanATakAnAM kAnicana tvadyA'prApyANi / yathA vizAkhadattaracitaM devIcandraguptanATakaM na prApyate'dya / kintu tasya bahUnyavataraNAni nATyadarpaNe vidyante / taizca mauryakAlInetihAsasya bahUni tathyAni prakaTIbhavanti / kiJca nATyadarpaNe tena rasazAstramabhinayakalAM cA''zritya kAnicana mahattvapUrNAni tAdAtvikarUDhibhaJjakAni ca vidhAnAni kRtAni / atha ca pazcAtkAlInagrantheSu tasya prasiddhiH prabandhazatakartRtayA kRtA'sti sAhityakAraiH / sa svayamapi svIyagranthe vizeSaNamidaM svakRte prayunakti, yathA"zrImadAcAryahemacandraziSyasya prabandhazatakartRmahAkave rAmacandrasya bhUyAMsa: prabandhAH // " (nirbhayabhImavyAyogaH, prastAvanAyAm) tathA "iti zrImadAcAryahemacandrasya ziSyeNa prabandhazatavidhAnaniSNAtabuddhinA nATyalakSaNanirmANapAtAvagADhasAhityAmbhonidhinA vizIrNakAvyanirmANatandreNa zrImatA rAmacandreNa viracitaM..... dvitIyaM rUpakam // " (kaumudImitrANande) kintu prabandhazatanAmA grantho na prApyate nA'pi ca zataM prabandhAH prApyante'dya / / svabhAvena sa svAtantryapriyo mAnI ca / svakRte sa vividhAni vizeSaNAni prayuGkte AtmazlAghAM cA'pi kurute, yathA - kaviH kAvye rAmaH sarasavacasAmekavasatiH / (nalavilAse) - paJcaprabandhamiSapaJcamukhAnakena, vidvanmanaHsadasi nRtyati yasya kIrtiH / vidyAtrayIcaNamacumbitakAvyatandraM kastaM na veda sukRtI kila rAmacandram // (raghuvilAse) * granthAgraM - 53000zlokapramANam /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ - Rte rAmAnnA'nyaH kimuta parakoTau ghaTayituM rasAnnATyaprANAn paTuriti vitarko manasi me / / (nalavilAse) - prabandhA ikSuvat prAyo, hIyamAnarasAH kramAt / kRtistu rAmacandrasya, sarvA svAduH puraH puraH // (kaumudImitrANande) svAtantryapriyatA'pi tasya viziSTamapratimaM ca lakSaNam / etadarthaM tena pradarzitA uddAmabhAvanA adyA'pi prastutA eva / svIyakRtiSvapi tena yathAsambhavaM svAtantryaM maulikatvaM ca prakaTitamasti / kAnicidudAharaNAni pazyAmaH svatantro deva ! bhUyAsaM, sArameyo'pi vartmani / mA sma bhuvaM parAyattastrilokasyA'pi nAyakaH // - sUktayo rAmacandrasya, vasantaH kalagItayaH / / svAtantryamiSTayogazca, paJcaite harSavRSTayaH // (satyaharizcandranATake) - svAtantryaM yadi jIvitAvadhi, mudhA svarbhUrbhuvo vaibhavam // (nalavilAse, 2-2) - na svatantro vyathAM vetti, paratantrasya dehinaH // (nalavilAse 6-7) - ajAtagaNanAH samAH paramataH svatantro bhava // (nalavilAse prAnte) - prApya svAtantryalakSmImanubhavatu mudaM zAzvatI bhImasenaH // (nirbhayabhImavyAyoge) etAdRzavilakSaNapratibhAvato'sya kavermaraNaM svagurubhrAturbAlacandrasyejyA kumArapAlAnvaye jAtasyA'jayapAlanRpasya dveSAd babhUva / 2. muniguNacandraH anena viduSA''cAryarAmacandrasUriNA saha nATyadarpaNaM dravyAlaGkArazceti granthadvayaM savRttikaM viracitam / tathA svasyA'nyAbhyAM gurubhrAtRbhyAmAcAryamahendrasari-vardhamAnagaNibhyAM sahA''cAryasomaprabhasUriviracitaH kumArapAlapratibodhagranthaH sAdyantaH zrutaH saMzodhitazca / 3. AcAryamahendrasUriH anena viduSA svagururacitA'nekArthasaGgrahopari anekArthakairavAkarakaumudI nAma TIkA vaikrame 1241tame saMvati likhitA'sti / 4. vardhamAnagaNiH kumAravihAraprazastervyAkhyAM nirmAyA'nena viduSA tasyA ekasya padyasya SoDazAdhikazatamarthAn likhitvA svIyamadbhutaM pANDityaM prakaTitamasti / yad vadati svayameva saH - "zrIhemacandrasUriziSyeNa vardhamAnagaNinA kumAravihAraprazastau kAvye'muSmin pUrvaM SaDarthe kRte'pi kautukAt SoDazottaraM vyAkhyAnaM cakre // "
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. devacandragaNiH anena viduSA nATakadvayaM likhitamasti / tatra candralekhAvijayaprakaraNanATake kumArapAlasya zAkambharIjayo varNito'sti / dvitIye ca mAnamudrAbhaJjakanATake sanatkumAra-vilAsavatyo-zcitraNamasti / 6. udayacandragaNiH asya viduSo na ko'pi granthaH prApyate, kintvasya vyAkaraNaviSayako bodho'tIva spaSTaH sUkSmadarzI cA''sIt / tasya preraNayA''cAryadevendrasUriNA siddhahemabRhadvRtteH katicidurga-padavyAkhyA nAma TIkA, upamitibhavaprapaJcAkathAsAroddhAraH ityAkhyo granthazca viracitau / tathA, AcAryadevendrasUriziSyeNa kanakaprabheNa haimanyAsasArasamaddhAro viracito'sti / 7. yazazcandragaNiH asyA'pi viduSo na ko'pi granthaH prApyate / kintu jyotirvidyAyA aGgavidyAyAzcA'dhyetA'yaM mantravAdyapyAsIditi prabandhagranthebhyo jJAyate / anyAnyeSu pradhAnakAryeSu hemacandrAcAryANAM sahakAritvamasyaivA''sIt / 8. munibAlacandraH ___ mahattvAkAGkSI munirayaM yadyapi vidvAnAsIt tathA'pi gurudrohaM gurubhrAtRdrohaM ca kRtvA sarvatra laghutAM ca prApya mAlavadezaM gatavAn tatraiva ca maraNaM prAptavAn / jainasaGketIva pracalitA snAtasyA-ityAdyapadaprasiddhA vardhamAnasvAmistutiranenaiva viraciteti sambhAvyate / anyadA zrIkumArapAlanRpapurataH zrIyogazAstravyAkhyAne saJjAyamAne paJcadazakarmAdAneSu vAcyamAneSu 'danta-keza-nakhAsthi-tvag-romNAM grahaNamAkare' iti sUrikRte pAThe paM. udayacandragaNinaM 'romNo grahaNa'miti bhUyo bhUyo vAcayantaM prabhubhilipibhedaM pRSTe sa 'prANi-tUryAGgANAm' iti vyAkaraNasUtreNa prANyaGgAnAM siddhamekatvamiti lakSaNavizeSaM vijJapayan prabhubhiH zlAghito rAjJA nyuJchanena sambhAvitaH / (prabandhacintAmaNiH) 83
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJAnAM zrIhemacandrAcAryANAM pramukhasAhityasRSTiH munikalyANakIrtivijayaH svIyaM kalikAlasarvajJatvaM pramANIkartuM hemacandrAcAryairyA sAhityasRSTirvidvajjagate upAyanIkRtA'sti tasyAH paricayo'tra prastuto'sti / teSAM kuzAgraprajJayA sArvatrikapratibhayA ca prAyaH sarve'pi viSayAH sasAphalyamavagAhitAH santi / teSAM samakAlInA mahAvidvAMsa AcAryA zrIsomaprabhasUrayasteSAM granthasRSTernAmAni likhanti yathA - vyAkaraNaM paJcAGga, pramANazAstraM pramANamImAMsA / chando'laGkRti-cUDAmaNi ca zAstrevibhurvyadhita // 1 // ekArthA'nekArthA, dezyA nighaNTuriti ca catvAraH / vihitAzca nAmakozAH, zucikavitAnadyupAdhyAyAH // 2 // tryuttaraSaSTizalAkAnaretivRttaM gRhivratavicAre / adhyAtmayogazAstraM vidadhe jagadupakRtividhitsuH // 3 // lakSaNa - sAhityaguNaM, vidadhe ca dvayAzrayaM mahAkAvyam / cakre viMzatimuccaiH, sa vItarAgastavAnAM ca ||4|| iti tadvihitagranthasaGkhyaiva nahi vidyate / nAmA'pi na vidantyeSAM mAdRzA mandamedhasaH ||5|| etena teSAM viziSTApratibhAyAH sUkSmadarzitvasya sarvadiggAmipANDityasya bahuzrutatvasya ca paricayaH prApyate / yadyapi, kecana vidvAMso manyante - yo hi maulikamapUrvaM ca viracayati sa eva pratibhAsampanna iti kathyeta sAhityasarjakatvaM ca tasyaiva parigaNanArham / hemacandrAcAryairhi pUrvasAhityasraSTRNAM granthAnupayujyaiva prAyaza: svagranthA vinirmitA / atasteSAmapUrvatvaM maulikatvaM ca nAsti / tathA'pi, maulikatAmapUrvatAM cA'dhikRtya hemacandrAcAryANAM mataM kiJcidapUrvameva / te kathayanti yat 'ko'pi sAhityasraSTA sarvathA nUtanaM vastu viracayituM na kadA'pi samarthaH, pUrvasUrINAM sAhityaM tenA'valambanIyameva / kevalaM tasya vikAso vikAsasya ca zailI sarveSAM bhinnA nUtanA vA bhavati' / 84 -
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaduktaM taireva svaviracita - pramANamImAMsAgranthasya TIkAyA Arambhe " anAdaya evaitA vidyAH saGkSepavistAra- vivakSayA navanavIbhavanti, tattatkartRkAzcocyante / " etanmatena yadi hemacandrAcAryaviracitagranthAnAmeva parIkSaNaM kriyeta tadA teSAM maulikatvamapUrvatvaM cA'kSuNNameva sarvathA / tatazcA''cAryANAM pratibhA sAhityasarjakatvaM cA'pyakSuNNameva / astu, prakRtaM prastumaH / atraikaikazasteSAM granthAnAM paricayaH pradatto'sti / 1. siddhahemazabdAnuzAsanam (siddhahemavyAkaraNam ) hemacandrAcAryebhyaH pUrvaM vartamAneSu vyAkaraNeSu vistAraH, kAThinyaM, kramabhaGga AnuvRttibAhulyaM cetyAdayo doSAH santi / tannivAraNArthaM hyAcAryaiH svapUrvavartivyAkaraNAnAM samyagdhyayanaM kRtam / tatazcaikaM sarvAGgaparipUrNamupayogi nirdoSaM ca vyAkaraNaM viracitam / tadabhidhAnaM ca nRpasya siddharAjajayasiMhasya svasya ca nAmno'rdhaM bhAgaM gRhItvA siddhahemazabdAnuzAsanamiti kRtam / atra vyAkaraNe taiH pUrvavartivyAkaraNAnAM bahUni sUtrANyudAharaNAni ca yathAtathamevA'tra gRhItAni santi, kintvetAvatA'pi teSAM nibandhanakramavaiziSTyaM sarvathA maulikamapUrvaM ca / tathA bahutra taiH sUtrANAM bhAvamavagamya tato nUtanAnyeva sUtrANi viracitAni / kintu sarvANyapi sUtrANi suvyavasthitAni susambaddhAni ca / tathA sUtrANAM praNayanamapyAvazyakatAnurUpaM kRtamasti / ekamapi sUtraM tAdRzaM nAsti yasya kAryamanyena sUtreNa kriyeta / evaM ca teSAM maulikatA pratibhAsampannatA ca sarvathA'kSuNNA vartate / - kiJca, pANinIyA'STAdhyAyI hyatIva vistRtA durbodhA ca / tathA sA prakriyAnusAriNyapi nAsti / itarapakSe kAtantraM vyAkaraNaM yadyapi prakriyAnusAri tathA'pi paripUrNaM nAsti / ato hemacandrAcAryaiH kAtantrasya prakriyAnusAriNI paramparA punarujjIvitA, tathA pANinIyavyAkaraNApekSayA laghu spaSTaM ca, kAtantrApekSayA ca sarvAGgaparipUrNaM vyAkaraNaM viracayya vyAkaraNakSetre nUtanasya hemasampradAyasya nirmANaM kRtam / vyAkaraNasya sAdhAraNabodhavAnapi vidyArthI teSAM vyAkaraNaM saralatayA hRdayaGgamaM kartuM zaknoti, saMskRtabhASAyAzcasamastazabdAnAmanuzAsane pAraGgato bhavati / anena paravartino vaiyAkaraNAstathA prabhAvitA jAtA yathA pANinIyavaiyAkaraNA api aSTAdhyAyyA adhyayanamadhyApanaM ca prakriyAnusAreNaiva kartumArabdhAH / SoDazazatAbdyA anantaraM (bhaTTojIdIkSitena siddhAntakaumudIpraNayanAnantaraM) tu sarvatrA'pi prakriyAnusAreNaiva pANinIyavyAkaraNasya paThana-pAThanaM bhavati / sUtrapAThakramAnusAryadhyayanAdi tu prAyaza ucchinnameva / AcAryairhi vyAkaraNena sahaiva tasya laghuvRttirbRhadvRttirbRhanyAsazca viracitAH / tathA uNAdisUtrANi tadvivaraNaM, dhAtupATho, dhAtupArAyaNaM tadvivaraNaM, vyAkaraNagatodAharaNAnAM siddhyarthaM ca dvayAzrayaM mahAkAvyaM ceti sarvANyapi tadaGgAni svayameva viracayya pANineH pataJjalerbhaTTojIdIkSitasya bhaTTezca kAryANi ekalenaiva kRtAni / atha ca pANinimanusRtya hemacandrAcAryairapi svIyavyAkaraNamaSTasvadhyAyeSu vibhaktamasti / tatra 85
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptasvadhyAyeSu saMskRtabhASAvyAkaraNam, aSTame cA'dhyAye prAkRtabhASAvyAkaraNaM nibaddhamasti / saMskRtavyAkaraNamiva prAkRtavyAkaraNamapi sarvAGgaparipUrNamasti / etaccA'dyAvadhi apUrvameva / yataste'nyavaiyAkaraNavat pANinIyavyAkaraNAllokopayoginoM'zAn gRhItvaiva santuSTA na jAtAH kintu svakAlaM yAvat pracalitAyA bhASAyA api vyAkaraNaM nibaddhavantaH / teSAM pUrvavartivaiyAkaraNairapi vararuci-caNDapramukhairyadyapi zaurasenI-mAgadhI-paizAcIbhASANAM svarUpaM svasvavyAkaraNeSu kiJcinnirUpitamasti, tathA'pi apabhraMzabhASAyA vyAkaraNaM tu hemacandrAcAryANAmevA'pUrvaM pradAnam / atra ca tairudAharaNarUpeNa sarvatra pUrNA gAthA: pUrNAni vRttAni pUrNAni cA'vataraNAni pradattAni santi, yairhi teSAM saGgrAhakapratibhA lokabhASAnurAgazca pratIyate / etacca vilokyA'pabhraMzasAhityasya prAcyasamRddhi prati vidvajjagat jAgRtaM jAtaM tanmUlagranthAnAM saMzodhane ca lagnam / evaM cA''cAryairapabhraMza-bhASAvyAkaraNaM viracayyA'pUrvamaitihAsikaM ca kAryaM kRtamasti / adyatve bhASyamANAnAM gUrjara-mArupramukhabhASANAM mUlameSaivA'pabhraMzabhASA'sti, tasyAzca vyAkaraNasya tadudAharaNAnAM cA'bhyAsenaitAsAM bhASANAM kramiko vikAsaH kathaM jAtastAsu ca ke rUDhaprayogAH ke ca nUtanA ityAdInAmadhyayanaM bodhazca saralatayA bhavati / vidvajjanA vadanti yat- prAcInabhASANAmadhyayanArthaM siddhahemazabdAnuzAsanaM vinA na kimpyupyukttrm|| atha ca prAkRtavyAkaraNasyA'pi prayogAnAM siddhyarthaM taiH prAkRtavyAzrayamahAkAvyaM viracitamasti / evaM ca saMskRta-prAkRtavyAkaraNasya sAGgopAGgaM viracanena tairubhe api bhASe pUrNatayA'nuzAsite - ityatastavyAkaraNasya siddhahemazabdAnuzAsanamityabhidhAnaM sarvathA sArthakamasti / 2. nAmAnuzAsanam - 1. abhidhAnacintAmaNinAmamAlA - zabdAnAM mahArNavarUpe'smin zabdakoze prAyo dvisahasrazlokeSu vibhAgaza ekasminnarthe prayuktA naike zabdAH saGgrahItAH santi / asya ca kozasya vivaraNaM hyAcAryaiH svayameva viracitamasti / 2. anekArthasaGgrahaH - asmin zabdakoze ekasya zabdasya naike'rthAH saGgrahItAH santi / 3. nighaNTuzeSaH AyurvedasambandhinAM vaidyakIyAnAM vA zabdAnAM saGgraho'yaM teSAM sArvatrikI pratibhA pramANIkaroti / 4. dezInAmamAlA - dezIbhASAsu rUDhAnAM, vyAkaraNena sAdhayitumazakyAnAM, prAkRtabhASANAmabhyAse cA'tyantamupayoginAM zabdAnAmapUrvaH saGgraho'yaM teSAM sUkSmadarzitvaM vividhabhASAjJAnaM lokavyavahArajJAnaM ca pramANIkaroti / atra sagRhIteSu zabdeSu bahavo drAviDa-arabbIya phArasIyabhASAsambandhinaH zabdA api santi / 3. liGgAnuzAsanam liGgAnuzAsanaM vinA zabdAnuzAsanamapUrNameva / tAmapUrNatAM dUrIkartuM tairvividhaliGgAnAM zabdAnAM saGgraho'tra kRto'sti / atra yAvantaH zabdAH santi tAvantaH kasminnapi liGgAnuzAsane na santi /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. chando'nuzAsanam svasamayAt pUrvavatinAM sameSAmapi saMskRta-prAkRtA-'pabhraMzakAvyeSUpayuktAnAM chandasAM samAvezastairatra kRto'sti / chandasAM mahAkoze'smistaiH pratyekaM chandasAM zAstrIyaM lakSaNaM saMskRtabhASAyAM tadudAharaNaM ca yathAsvaM saMskRtAdibhASAyAM pradattamasti / atra ca sarvANyapi udAharaNAni taiH svayameva viracitAni, na punaH kutazcidavatAritAni / asmin granthaistaiH sAdaraM bharata-piGgala-svayambhUpramukhAH smaraNaviSayamAnItAH santi, tathA mANDavyaH, bharataH, kAzyapaH, saitavaH, jayadevaH - ityAdayaH prAcyAzchandaHzAstrapraNetAra ullikhitAH santi / 5. kAvyAnuzAsanam rAjazekharasya kAvyamImAMsA, mammaTasya kAvyaprakAzaH, Anandavardhanasya dhvanyAlokaH abhinavaguptasya ca locanaH - ityetebhyo granthebhyo vividhAM sAmagrI gRhItvA viracito'yaM grantho viduSAM mate yadyapi saGgrahagranthastathA'pi atrA'pyAcAryANAM maulikatA pratibhA cA'kSuNNaiva / asya granthasya vivaraNaM tairalaGkAracUDAmaNivivekazceti TIkAdvayena svayameva kRtamasti / 6. pramANamImAMsA hemacandrAcAryANAM vizuddhadArzanikapratibhA projjvalatayA prakaTayatyayaM granthaH / bhAratIyadarzanavidyAyA brAhmaNa-jaina-bauddheti-tisRNAmapi zAkhAnAM tAttvikaparibhASAsu lAkSaNikavyAkhyAsu yathAkramaM yAni vikAsavRddhi-parivartanAni jAtAni tAni granthasyA'syA'dhyayanenA'vabudhyante / AcAryaiH svapUrvavartinAmAgamikatArkikANAM zvetAmbarANAM digambarANAM siddhasenadivAkarasUrijinabhadragaNi-samantabhadrA'kalaGkAdyavAdidevasUriparyantAnAM sarveSAmapi jainAcAryANAM mantavyAni sarvagrAhiNyA buddhi-zaktyA saGkalayya svIyayA vizadayA'punaruktayA ca viziSTazailyA sUtreSu svopajJavizadatamavRttau ca nirUpitAni / teSAM bhASA'tyantaM parimitA zabdADambarazUnyA sahajA saralA cA'sti / nirUpaNamapi naa'tisngkssipt-vistRtmsti| atra granthe taiH pramANAni nayAn sopAyAMzca bandha-mokSAdIn paramapuruSArthopayogino viSayAMzcarcayitvA'nekAntavAdasya nayavAdasya ca zAstrIya nirUpaNaM kRtamasti / etacca teSAM bhAratIyapramANazAstrakSetre viziSTaM pradAnamasti / tulanAtmakadRSTyA darzanAnAmadhyayanaM kurvatAM jijJAsUnAM kRte granthasyA'syA'dhyayanamatIva mahattvamAvahati / yato'trA''cAryairdiGnAga-dharmakIrti-pramukhabauddhaviduSAM, kaNAda-bhAsarvajJa-vyomaziva-zrIdharA'kSapAda-vAtsyAyanodyotakara-jayanta-vAcaspatimizra-zabara-prabhAkara-kumArila-mukhyavedikaviduSAM ca granthAnAM cArvAkadarzanasya ca viduSo jayarAzibhaTTasya tattvopaplavasiMhagranthasya padArthA vizadatayA cacitAH santi / ayaM hi grantho yadyapi sampUrNo na prApyate tathA'pi aitihAsika- dRSTyA tasya jainatarkasAhitye bhAratIyadarzanasAhitye ca viziSTaM sthAnamasti / 7. triSaSTizalAkApuruSacaritamahAkAvyam - mahAbhAratamuddizya vidvadbhirghoSitaM yad - 87
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ "yadihA'sti tadanyatra, yannehA'sti na kutracit // " idaM ca vacanaM triSaSTizalAkApuruSacaritamahAkAvyasya viSaye'pi samAnameva / yatastriSaSTizalAkApuruSacaritaM nAma jainasiddhAnta-kathetihAsa-paurANikakathA-tattvajJAnAdInAM sarvasaGgrahaH / SaTtriMzatsahasrazlokapramANe'smin granthe hemacandrAcAryANAM sudhAvarSiNyA vANyA gauravaM mAdhuryaM ca pade pade'nubhUyate / atra triSaSTeruttamapuruSANAM caritAni nibaddhAni santi / te cottamapuruSAH 24 tIrthakarAH, 12 cakravartinaH, 9 vAsudevAH, 9 prativAsudevA: 9 baladevAzca santi / sahaiva bahUnyavAntaracaritAnyapi atrA''cAryairyathAyathaM nivezitAni santi / AcAryANAM sarvasaGgrAhiNyA pratibhAyAH prabhAveNa granthe'smin tAdAtvikasAmAjikadhArmika-vaicArikarUDhayo bahutra pratibimbitA vilokyante / kAvyazAstrIyadRSTyA'pi grantho'yaM prAsAdikaH kalpanA-mAdhuryollasitazcA'sti / sAdyantamasya paThanena saMskRtabhASAyAH prAyaH sarve'pi zabdA avabudhyeran - iti vyavasthA''cAryaiH sahajatayA kRtA'sti / kiM bahunA ? hemacandrAcAryANAM kalikAlasarvajJatvaM sAdhayitumayameka eva grantho'lam / 8. yogazAstram mahArAjakumArapAlasya yogAbhyAsakRte vinirmito'yaM grantho dvAdazaprakAzAtmako'sti / asmin pAtaJjalayogasUtrazailyA aSTAnAM yogAGgAnAM jainadRSTyA vistRtA saralA vizadA ca carcA kRtA'sti / viSayavarNane cA''cAryANAM maulikatA pratipadaM prollasati / tatra prathame prakAze yamAH, dvitIya-tRtIyacaturtheSu prakAzeSu niyamAH, caturthe eva AsanAni, paJcame prANAyAmaH, SaSThe pratyAhAraH, saptame dhAraNA, aSTama-navama-dazameSu dhyAnam, ekAdaze samAdhiH, dvAdaze ca svAnubhavasiddhaM yogatattvaM varNitAni santi / sahasrAdhikamUlazlokamayasyA'sya granthasya vRttirapi taireva viracitA'sti yatra ca jainAgama-siddhAntayogagranthAnAM yathA tathaiva mahAbhArata-manusmRti-purANopaniSadAdInAmapyavataraNAni pradattAni / / 9. vyAzrayaM mahAkAvyam zAstrakAvyAnAM paramparAyAM vyAzrayamahAkAvyasya sthAnamadvitIyamasti / etanmahAkAvyaM vyAkaraNasyetihAsasya kAvyatvasyeti trayANAmapi vAhakamasti / asya dvau vibhAgau staH / prathame vibhAge viMzatiH sargAH santi / teSu siddhahemazabdAnuzAsanasya saMskRtavibhAgasthAyAH saptAdhyAyyAH prayogAnAmudAharaNAnAM ca siddhyA saha caulukyavaMzajAtAnAM mUlarAjAdyAnAM siddharAja-jayasiMhaparyantAnAM nRpANAM varNanaM kRtamasti / dvitIye ca vibhAge aSTasu sargeSu prAkRtavyAkaraNAparanAmnaH siddhahemazabdAnuzAsanasyA'STamAdhyAyasya prayogAnAmudAharaNAnAM ca siddhyA saha kumArapAlarAjasya caritaM nibaddhamasti / evaM caitanmahAkAvyaM saMskRtabhASAyA prAkatasya ca SaNNAmapi mahArASTrI-zaurasenI-mAgadhI-paizAcI-calikApaizAcIapabhraMzabhASANAM bodhArthamatyantamupayogi / sahaiva mahAkAvyasyA'pi sarveSAmapi lakSaNAnAmasmin vidyamAnatvAt kAvyatvadRSTyA'pi sarvathA sAphalyaM vahati mahAkAvyamidam / tathaiva caulukyavaMzIyanRpANAmitihAsajJAne'pi sarvathA prastutamidaM mahAkAvyam / 10. vItarAgastavaH vItarAgabhaktimayamidaM kAvyaM kAvyatvadRSTyA'pi zreSThamasti / bhaktitattvena * zrIhemacandraprabhavAd vItarAgastavAditaH / kumArapAlabhUpAlaH prApnotu phalamIpsitam // (vItarAgastavasyA'ntimaH zlokaH)
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahA'tra sarvatra jainadarzanamapi vyAptamasti / viMzatiprakAzamaye'smin bhaktistave zAntaraso nirAlambaM pravahati, AnandaH sarvatrojjAgaro'sti, svIyArAdhyatattve ca layaprApteH pravRttirapi sahajA'sti / mahArAjakumArapAlasyaivakRte vinirmitamidaM bhaktikAvyaM hemacandrAcAryANAM zreSThasarjakatvaM dyotayati / 11. anyayogavyavacchedadvAtriMzikA kevalaM dvAtriMzavRttamaye'smin vardhamAnajinastutirUpe kAvyagranthe hemacandrAcArya: sarveSAmapi darzanAnAM siddhAntAn viSayIkRtya vizadA carcA kRtA'sti / cintanasya bhaktezcA'tyantaM sundaraH samanvayo'tra kAvye'sti yadeSa grantho dArzanikadRSTyA kAvyakalAdRSTyA cetyubhayathA'pyatyantamutkRSTo'sti / asmin granthe AcAryazrImalliSeNasUribhiratyantaM prAsAdika-rocaka-zailyA sarasayA ca bhASayA syAdvAdamaJjarInAma vRttiviracitA'sti / 12. ayogavyavacchedadvAtriMzikA vardhamAnajinastutirUpa evA'yamapi kAvyagranthaH kevalaM dvAtriMzadvattamaya evA'sti / atra ca jainadarzanasya tatsiddhAntAnAM ca mahattvaM prasthApitamasti / ayamapi grantho dArzanikadRSTyA kAvyatvadRSTyA cotkRSTa evA'sti / 13. mahAdevastotram hemacandrAcAryANAmudAttasamanvayabhAvanAyA utkRSTaM phalamastyetanmahAdevastotram / catuzcatvAriMzadvRttamaye'smin stotreH tairvividhAn dRSTikoNAnupayujya mahAdevasya stutirvihitA'sti / (asya stotrasya vizeSaparicayastvasminneva granthe'nyatra pradatto'sti / ) athA''cAryANAM mukhyasAhityasRSTeH paricayo'tra pradatto'sti / anye'pi teSAM vedAGkazAdayo granthAH santi, kintu vistarabhayAdatra nA'tra paricAyitAH / / vidvAMso hi mahAbhAratakArAn vyAsamaharSIn teSAM vizAlagrantharacanadRSTyA sarvazreSThagranthakAratayA manyante, teSAM ca sarvagrAhitvaM darzayituM 'vyAsocchiSTaM jagat sarvam' iti samudghoSayanti / evamevA'trA''cAryANAM vizAlakAyaM vipulagranthasamUhaM dRSTvA yadi "hemocchiSTaM tu sAhityam" iti kathayema tadA nA'tyuktiH / teSAM sAhityasya vAstavikaM mUlyaM vividhatA sarvadezIyatA ca staH / taihi na kA'pi vidyAzAkhopekSitA pratyuta viziSTatayA sevitaiva / teSAM pratibhA sArvatrikI, adhyayanaM paripUrNaM, viSayasaMzodhanaM ca sarvAvayavi vartate / teSAM saGgrAhakatA'pyananyasAdhAraNA'nupameyA cA'sti / teSAM sAhitye tattadviSasambandhinAM tatkAlajJAtAnAM ca prAyaH sarveSAmapi granthAnAmuddharaNAni santi / asmin kSetre teSAM pratispardhI na ko'pyasti / athaivaM satyapi teSAM maulikatA'kSuNNaiva vartata iti tu mahAzcaryajanakam / astu // sadA hRdi vahema zrIhemasUreH sarasvatIm / suvatyA zabdaratnAni tAmraparNI jitA yayA / / (kIrtikaumudyAM mahAkaviH somezvarabhaTTaH)
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIhemacandAcAryANAM kAvyasRSTiH munikalyANakIrtivijayaH atra zrIhemacandrAcAryaviracitebhyo granthebhyaH kAnicana kAvyAni teSAM sudhAvarSiNyA vANyAH prAsAdikatvaM, mAdhurya, gauravaM, sAmagrayeNa ca pratibhAmAsvAdayituM prastutAni / mAtrayA'pyadhikaM kiJcinna sahante jigISavaH / itIva tvaM dharAnAtha ! dhArAnAthamapAkRthAH // 1 // kSuNNAH kSoNibhRtAmanekakaTakA bhagnA'tha dhArA tataH kuNThaH siddhapateH kRpANa iti re mA maMsata kSatriyAH ! / ArUDhaprabalapratApadahanaH samprAptadhArazcirAt / pItvA mAlavayoSidazrusalilaM hantA'yamedhiSyate // 2 // (siddhahemazabdAnuzAsanaprazastau) akRtrimasvAdupadAM paramArthAbhidhAyinIm / sarvabhASApariNatAM jainI vAcamupAsmahe || (kAvyAnuzAsanamaGgalazlokaH) na dharmaheturvihitA'pi hiMsA, notsRSTamanyArthamapodyate ca / svaputraghAtAnnRpatitvalipsAsabrahmacAri sphuritaM pareSAm // 1 // pratikSaNotpAda-vinAzayogi-sthiraikamadhyakSamapIkSamANaH / jina ! tvadAjJAmavamanyate yaH, sa vAtakI nAtha ! pizAcakI vA // 2 // (anyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAm) (bhagavadbhaktiH-vItarAgastave) anAhUtasahAyastvaM tvamakAraNavatsalaH / anabhyathitasAdhustvaM tvamasambandhabAndhavaH // 1 // anaktasnigdhamanasamamajojjvalavAkpatham / adhautAmalazIlaM tvAM zaraNyaM zaraNaM zraye // 2 / / abhavAya mahezAyA'gadAya narakacchide / arAjasAya brahmaNe kasmaicid bhavate namaH // 3 //
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ asaGgasya janezasya nirmamasya kRpAtmanaH / madhyasthasya jagattrAturanaGkaste'smi kiGkaraH // 4 // agopite ratnanidhAvavRte kalpapAdape / acintye cintAratne ca tvayyAtmA'yaM mayA'rpitaH // 5 // lAvaNyapuNyavapuSi tvayi netrAmRtAJjane / mAdhyasthyamapi dauHsthyAya kiM punadveSaviplavaH ? // 6 // yugAntareSu bhrAnto'smi tvadarzanavinAkRtaH / namo'stu kalaye yatra tvadarzanamajAyata // 7 // zamo'dbhuto'dbhutaM rUpaM,sarvAtmasu kRpA'dbhutA / sarvAdbhutanidhIzAya, tubhyaM bhagavate namaH // 8 // sarve sarvAtmanA'nyeSu doSAstvayi punarguNAH / stutistaveyaM cenmithyA, tatpramANaM sabhAsadaH // 9 // audAsInye'pi satataM, vizvavizvopakAriNe / namo vairAgyanighnAya, tAyine paramAtmane // 10 // hiMsakA apyupakRtA, AzritA apyupekSitAH / idaM citraM caritraM te, ke vA paryanuyuJjatAm ? // 11 / / janmavAnasmi dhanyo'smi, kRtakRtyo'smi yanmuhuH / jAto'smi tvadguNagrAma-rAmaNIyakalampaTaH // 12 // bhrAntastIrthAni dRSTastvaM, mayaikasteSu tArakaH / tat tavA'Gghau vilagno'smi, nAtha ! tAraya tAraya // 13 / / yAvannA''pnomi padavI, parAM tvadanubhAvajAm / tAvanmayi zaraNyatvaM, mA muJca zaraNaM zrite // 14 // tava cetasi varte'hamiti vArtA'pi durlabhA / maccitte vartase cet tvamalamanyena kenacit // 15 / / aprasannAt kathaM prApyaM, phalametadasaGgatam / cintAmaNyAdayaH kiM na, phalantyapi vicetanAH ? // 16 / / madRzau tvanmukhAsakte, harSabASpajalomibhiH / aprekSyaprekSaNodbhUtaM, kSaNAt kSAlayatAM malam // 17 // tvadvaktrakAntijyotsnAsu, nipItAsu sudhAsviva / madIyairlocanAmbhojaiH, prApyatAM ninimeSatA // 18 //
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuNThA'pi yadi sotkaNThA, tvadguNagrahaNaM prati / mamaiSA bhAratI tarhi, svastyetasyai kimanyathA ? // 19 // tava preSyo'smi dAso'smi, sevako'smyasmi kiGkaraH / omiti pratipadyasva, nAtha ! nA'taH paraM bruve // 20 / / (ityAdayaH) (bhAvanA) vane padmAsanAsInaM kroDasthitamRgArbhakam / kadA''ghrAsyanti vaktre mAM jaranto mRgayUthapAH ? // 1 // zatrau mitre tRNe straiNe svarNe'zmani maNau mRdi / mokSe bhave bhaviSyAmi nivizeSamatiH kadA ? // 2 / / (yogazAstre prakAzaH 3) (bhagavadAzrayaH) na zraddhayaiva tvayi pakSapAto na dveSamAtrAdaruciH pareSu / yathAvadAptatvaparIkSayA tu tvAmeva vIra ! prabhumAzritAH smaH / / (ayogavyavacchedadvAtriMzikAyAm) (upamotprekSAdayo'laGkArAH) dvayAzrayamahAkAvye na jAnU arujallaGkAM bhramato yasya mAruteH / aho A'ntaM jigamiSo rujet tasyA'pi jAnviha* ||1/32 // (* aNahillapurapattane) jaGganma ityuktiparaiH saparNadhvadyaSTibhI razmidhRtAnaDudbhiH / grAmyairavidvadbhirudIkSyate'sau *yUkhAsradindurdadhipiNDabuddhyA // 2/41) (* dyaureva ukhA-sthAlI, tata: sraMsate'dhaH patatIti dyUkhAsrat) - ityAdayaH // triSaSTizalAkApuruSacaritamahAkAvye arthastasya mahArthasya paryapUryanta sevakAH / mahAsarovarasyeva syandairabhyarNabhUmayaH // 1 / 1 / 43 / / atrA'ntare ca kenA'pi sArthavAhasya Dhaukitam / pakvacUtAJcitaM sthAlaM bhraSTasandhyAbhrasannibham // 1 / 1 / 58 / / mahAkAyA mahAskandhA mahiSAstoyavAhinaH / mahIM prAptA ivA'mbhodA janAnAM cicchidustRSam // 1 / 170 / /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhvanyajana AjAnusaMlagnanavakardamaH / Amuktamocaka iva pracacAla zanaiH zanaiH // 1 / 1096 / / vRndArakANAM hasteSu hastebhyaH saJcariSNavaH / babhrAjire te kalazAH zrImatAM bAlakA iva // 1 / 1531 / / trAbhyAM sA padAbhyAM pade pade / vikasvarANi padmAni ropayantIva bhuvyapi // 1 / 2 / 75 / / - ityAdayaH / / zrIhemacandrAcAryA yathA'sAdhAraNapANDityAlaGkRtAH zAstra pAragAmiNa Asan tathaiva sAmAnyajanatAvyavahArairlokasAhityenA'pi ca pUrNatayA paricitA Asana / triSaSTizalAkApuruSacaritamahAkAvye taireSA kSamatA pUrNatayopayuktA'sti / etasyAH zreSThamudAharaNaM, vivAhaprasaGge varaM vadhUmanuvaraM voddizya strIbhiryAni kautukadhavalagItAni gIyante tAnyapi tairatra mahAkAvye yathAprasaGgaM nibaddhAni santi / teSAmanyatamadatra prastutamasti - vadhUTyoH pAripAzvikyazcaturA narmakarmaNi / evaM kautukadhavalAn gAtumArebhire striyaH // (1 / 2 / 854 ta:-) jvarIvA'bdhi zoSayitaM modakAna parikhAditama / zraddhAluranuvarako manasA kena nanvasau ? // 1 // maNDakebhyo'khaNDadRSTiH kAndukasyeva kukkuraH / spRhayAluranuvaro manasA kena nanvasau ? // 2 // AjanmAdRSTapUrvI kiM vaTakAn rorabAlavat / zraddhatte'ttumanuvaro manasA kena nanvasau ? // 3 // toyAnAM cAtaka iva dhanAnAmiva yAcakaH / pUgAnAM zrAddho'nuvaro manasA kena nanvasau ? // 4 // tAmbUlavallIpatrANAM tRNAnAmiva tarNakaH / zraddhAluradyA'nuvaro manasA kena nanvasau ? // 5 // haiyaGgavInapiNDasya biDAla iva lampaTaH / zrAddhazcUrNasyA'nuvaro manasA kena nanvasau ? / / 6 / / vilepanasya kedArakardamasyeva kAsaraH / zraddhAM dadhAtyanuvaro manasA kena nanvasau ? ||7|| nirmAlyAnAmivonmatto mAlyAnAM lolalocanaH / zraddhAnubandhyanuvaro manasA kena nanvasau ? |8||
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemacandrAcAryaiH svaracitakAvyAnuzAsanAdigranthasamUhasya TIkAsu yAni kAvyAnyudAharaNatayoddharaNatayA vA saMdRbdhAni teSAmavalokanena jJAyate yat te svakAlAt pUrvaM pravRttaiH svasamakAle ca pravartamAnaiH sarvairapi vidyApravAhai: nitarAM paricitAH Asan / tataH kAnicanA'tra prastutAni - dvau vajravarNI jagatIpatInAM sadbhiH pradiSTau nanu sArvajanyau / yaH syAjjapAvidrumabhaGgazoNo yo vA haridrArasasannikAzaH // (kAvyAnuzAsane, a0 1) haMho snigdhasakhe ! viveka ! bahubhiH prApto'si puNyairmayA gantavyaM katiciddinAni bhavatA nA'smatsakAzAt kvacit / tvatsaGgena karomi janmamaraNocchedaM gRhItatvaraH ko jAnAti punastvayA saha mama syAd vA na vA saGgamaH // (tatraiva) svAsthyaM pratibhA'bhyAso bhaktividvatkathA bahuzrutatA / smRtidADhaya'manirvedaH mAtaro'STau kavitvasya / / (tatraiva) sandhyAM yat praNipatya lokapurato baddhAJjaliryAcase dhatse yacca nadIM vilajja ! zirasA taccA'pi soDhaM mayA / zrIrjAtA'mRtamanthane yadi hareH kasmAd viSaM bhakSitaM mA strIlampaTa ! mAM spRzetyabhihito gauryA haraH pAtu vaH // (kAvyAnuzAsane, a0 2) kRSNenA'mba ! gatena rantumadhunA mRd bhakSitA svecchayA satyaM kRSNa !, ka evamAha, musalI, mithyA'mba ! pazyA''nanam / vyAdehIti vikAzite zizumukhe mAtA samagraM jagat / dRSTvA yasya jagAma vismayapadaM pAyAt sa vaH kezavaH / / (tatraiva) - ityAdi / evamevA'pabhraMza(prAkRta)bhASAvyAkaraNe'pi hemacandrAcAryaiH purAtanAni navInAni ca lokasAmAnyaprasiddhAnyevodAharaNAni sandRbdhAni, tAni ca mAru-gUrjarAdibhASAyA adhyayanAya kramikavikAsabodhAya cA'tyantamupayuktAni / tataH kAnicanA'trA'pi prastUyante - ei ti ghoDA eha thali ei ti nisiA khagga / etthu muNIsima jANiai jo navi vAlai vagga // 4-330 // (saM0 chAyA) ete te azvAH eSA sthalI ete te nizitAH khaDgAH / atra manuSyatvaM (pauruSaM) jJAyate yo naiva vAlayati valgAm // dahamuhu bhuvaNabhayaMkaru tosiasaMkaru Niggau rahavari caDiau / caumuha chaMmuhu jhAivi ekkahiM lAivi NAvai daiveM ghaDiau // 4-331 // (saM0) dazamukhaH bhuvanabhayaGkaraH toSitazaGkaraH nirgataH rathavare ArUDhaH / caturmukhaM (brahmaNaM) SaNmukhaM (kArtikeya) dhyAtvA ekasmin lAtvA iva daivena ghaTitaH // 94
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ (saM0) (saM0) (saM0) (saM0) jo guNa govai appaNA payaDA karai parassu / tasu hau~ kalijugi dullahaho bali-kijjau~ suaNassa // 4-338 // yaH guNAn gopayati AtmanaH prakaTAn karoti parasya / tasya ahaM kaliyuge durlabhasya balIkriye sujanasya / / jiva jiva vaMkima loaNahaM Niru sAmali sikkhei / tiva~ tiva~ vammaha niaya-sara khara-patthari tikkheDa // 4-344 // yathA yathA vakratAM locanayoH nitarAM zyAmalI zikSate / tathA tathA manmatho nijakazarAn kharaprastare tejayati // bhallA huA ju mAriA bahiNi ! mahArA kaMtu / lajjejjaMtu vayaMsiahu jai bhaggA gharu eMtu // 4-351 // bhavyaM bhUtaM yanmAritaH bhagini ! madIyaH kAntaH / alajjiSyam vayasyAbhyaH yadi bhagnaH (palAyitaH) gRham aiSyat / / jahi~ kappijjai sariNa saru chijjai khaggiNa khaggu / tahi~ tehai bhaDa-ghaDa-nivahi kaMtu payAsai maggu // 14-357 // yatra kalpyate zareNa zaraH chidyate khaDgena khaDgaH / tatra tAdRze bhaTa-ghaTAnivahe kAntaH prakAzayati mArgam / / sAhu vi lou taDapphaDai vaDDattaNahA~ kaeNa / vaDuppaNu pari pAviai hatthi mokkalaDeNa // 4-366 // sarvo'pi lokaH vihvalIbhavati mahattvasya kRte / mahattvaM punaH prApyate hastena muktena (dAnaM kurvateti zeSaH) / jai sasaNehI to muia aha jIvai ninneha / bihiM vi payArehiM gaia dhaNa kiM gajjahi khala meha ! // 4-367 // yadi niHsnehA tadA mRtA, atha jIvati, niHsnehA / dvAbhyAmapi prakArAbhyAM gatA priyA, kiM garjasi khala ! megha ! // amhe thovA riu bahua kAyara emva bhaNaMti / muddhi nihAlahi gayaNayalu kaI jaNa joNha karaMti ? // 4-376 // vayaM stokA ripavaH bahavaH, kAtarA evaM bhaNanti / mugdhe ! nibhAlaya gaganatalaM kati janAH jyotsnAM kurvanti ? / / maha kaMtahoM be dosaDA helli ! ma jhaMkhahi Alu / dentahA~ hau~ para uvvaria jajjhaMtahoM karavAlu // 4-379 // (saM0) (saM0) (saM0)
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ (saM0) (saM0) mama kAntasya dvau doSau sakhi ! mA manyasvA'lIkam / (dAna) dadataH ahaM paramuvRtA (ziSTA), yudhyamAnasya karavAlaH // tilaha~ tilattaNu tAu~ para jAu~ na neha galaMti / neha paNai te jji tila tila phiTTavi khala hoti // 4-406 // tilAnAM tilatvaM tAvat paraM yAvat na snehAH galanti / snehe praNaSTe te eva tilAH tilAH bhraSTvA khalAH bhavanti / / bambha te viralA ke vi nara je savvaMga-chailla / je vaMkA te vaMcayara je ujjua te bailla // 4-412 // (saM0) brahman ! te viralA: kepi narAH ye sarvAGgacchekAH / ye vakrA te vaJcakAH ye RjavaH te balIvardAH / / piusaMgame kau niddaDI piahoM parokkhahA~ kemva / mai~ binni vi vinnAsiA nidda na emva na temva // 4-418 // (saM0) priyasaGgame kutaH nidrA priyasya parokSe katham / mayA dve api vinAzite nidre na evaM na tathA // sarihi~ na sarehi~ na saravareha~ na vi ujjANa-vaNehiM / desa ravaNNA hoMti vaDha ! nivasaMhi~ saaNehi~ // 4-422 // saridbhiH na sarobhiH na sarovaraiH nA'pi udyAnavanaiH / dezAH ramyAH bhavanti mUrkha ! nivasadbhiH sujanaiH // bAha vichoDavi jAhi tuhu~ hau tevai ko dosu / hiayaTThiu jai nIsarahi jANau~ muMja sarosu // 4-439 // (saM0) bAhuM tyaktvA yAsi tvaM, bhavatu tathA, ko doSaH ? hRdayasthitaH yadi niHsarasi jAnAmi muJja ! saroSam // ityAdayaH // atra vyAkaraNe pradattAnAmudAharaNAnAM vaividhyaM dRSTvaiva jJAyate yad hemacandrAcAryANAM prasaraH sarvasAmAnyajanasamUhe'pyAsIt / etAdRzyudAharaNAni saGgrahya taiH sarvo'pi lokasamUha: zaurya-prema-nItyAdiguNaiH sanAthIkRta iva / (saM0)
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIhemacaLAcAryANAM guNaiH prabhAvitai: samakAlInaiH pAzcAtyakAlInaizca sarvasAmpradAyikairvivadbhiH kRtA prazastiH munikalyANakIrtivijayaH jainAgamAnAM siddhAntagranthAnAM ca samarthA vRttikRtaH AcAryamalayagirayo hemacandrAcAryANAM samakAlInAH sahavartinazcA'pyAsan / te svayameva vyAkaraNAdisvatantragranthAnAM TIkAgranthAnAM ca racayitAraH santo'pi hemacandrAcAryAn svaTIkAgrantheSu sAdaraM sabahumAnaM ca sandarbhayanti, yathA - tathA cA''huH stutiSu guravaH (AvazyakasUtravRttau) ___ tathA teSAM samakAlInA eva zrIsomaprabhasUrayastAn stuvanti - kiM stumaH zabdapAthAdhehemacandrayatermatim / ekenA'pi hi yenedaka kRtaM zabdAnazAsanam // 1 // stumastrisandhyaM prabhuhemasUrerananyatulyAmupadezazaktim / atIndriyajJAnavivajito'pi, yaH kSoNibhartuLadhita prabodham // 2 // (kumArapAlapratibodhagranthe) klRptaM vyAkaraNaM navaM viracitaM chando navaM vyAzrayAlaGkArau prathitau navau prakaTitaM zrIyogazAstraM navam / tarkaH saJjanito navo jinavarAdInAM caritraM navaM baddhaM yena na kena kena vidhinA mohaH kRto dUrataH / (zatArthakAvyaTIkAyAm) 3. teSAM ziSyau zrIrAmacandrasUri-guNacandrasUrI kathayata: - zabda-pramANa-sAhitya-cchandolakSmavidhAyinAm / zrIhemacandrasUripAdAnAM prasAdAya namo namaH // (nATyadarpaNe) 4. gurugUrjararAjasya cAturvidyaikasRSTikRt / / triSaSTinarasadvRtta-kavirvAcAM na gocaraH // (muniratnasUrayo'mamacaritre) 5. santyanye kavitAvitAnarasikAste bhUrayaH sUrayaH mApastu pratibodhyate yadi paraM zrIhemasUregirA / unmIlanti mahAmahAMsyapi pare-lakSANi RkSANi vai no rAkAzazinA vinA bata bhavatyujjAgaraH sAgaraH // (upA.jinamaNDanagaNI kumArapAlaprabandhe) 97
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6. 7. 8. sAhitya - vyAkaraNAdyanekazAstranirmANapratnaprajApatiH zrIhemacandrayatipatiH / 9. vaiduSyaM vigatAzrayaM zritavati zrIhemacandre divam // niHsImapratibhaikajIvitadharau ni:zeSabhUmispRzAM puNyaughena sarasvatI - suragurU svAGgaikarUpau dadhan / yaH syAdvAdamasAdhayannijavapurdRSTAntataH so'stu me sabuddhyambunidhiprabodhaviSaye zrIhemacandraH prabhuH // (A. malliSeNasUriH syAdvAdamaJjarImaGgalAcaraNe) saptarSayo'pi gagane satataM caranto trAtuM kSamA na mRgIM mRgayoH sakAzAt / yAcciraM kaliyuge prabhuhemasUrirekena yena bhuvi jIvavadho niSiddhaH // (vividhagacchIyapaTTAvalIsaGgrahe) 10. ya: sujJaiH sarvavit proktaH kalikAle'pi sUrirAT / tasya zrIhemacandrasya pramANaM me'tra vartatAm // ( zrImadhusUdanaH modI hemasamIkSArambhe) (pUrNakalazagaNI prAkRtadvayAzrayaTIkArambhe) (rAjakaviH somezvaradevaH surathotsavamahAkAvye) 11. " teSAM samaye na ko'pi gaccho na kA'pi paramparA jainasampradAye AsId yatra sthitAH sAdhavasteSAM guNairmugdhAH santasteSAM stutiM na kRtavantaH syuH / tairhi svajIvane rAjA, rAjyaM, mitrANi, virodhinaH, ziSyAH, jainAH, jainetarAH, dharmopadezaH, sAhityasarjanaM, nirgranthajIvanaM, lokasamparka: - ityeteSAM sarveSAmapi viSayANAM samAnatayottaradAyitvaM pAlanIyamAsIt / tacca taiH svajIvanasya pratyekaM kSaNaM pUrNatayopayujya pAlitam / ****** deza-videzAnAM sarvo'pItihAso yadi vilokyeta tadA'pi teSAM sadRzo nirlepaH, AdarzajIvI, vidvAn, sAhityasraSTA, rAjanItidakSaH, vyavahArajJaH, tejasvI, pratibhAvAMzca puruSaH prAptumazakya eva / ata eva teSAM kalikAlasarvajJaH iti birudaM sarvathA sArthakamasti " | 98 (AgamaprabhAkaraH munizrIpuNyavijayaH) 12. nUnaM hemacandrAcAryA vartamAnakAlIna bhAratIyamAnasasraSTRSvanyatamAH / bhAratIye cetihAse teSAM sthAnaM vAlmIki-vyAsa-zaGkarAcAryAdInAM sadRzamasti / (- ke.em. pANikkara: A Survey of Indian History granthe) 13. hemacandrAcAryANAM samakAlInairAcAryairvidvadbhizca teSAM kRte prayuktaM 'kalikAlasarvajJaH' iti birudaM, teSAM sarvAsvapi vidyAzAkhAsu vismayAvahAM sAdhikArAM gatiM dRSTvA sarvathA yogyamevA'sti / kavitayA zAstrakAratayA ca te vastuto mahAsamarthAH Asan / tairhi svapratibhayA svadezasya bhAgyaM saMskRtizca parAvartite / na kevalaM jainA api tu gUrjaradezo'pi teSAM mahAntaM RNabhAraM dhArayati, tathA
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaizvikasaMskRta-sAhityakSetre'pi vaiyAkaraNatayA kozakAratayA kAvyazAstrapraNetRtayA chandaHzAstrakAratayA ca teSAM viziSTaM sthAnamasti / (-em. vinTaranitjh, jarmanavidvAn) 14. zabdavijJAnakSetre hemacandrAcAryANAM pradAnamativizAlaM vismayaprerakaM ca / teSAM pANDityaM hyagAdhamapratirUpaM cA'sti, tathA vidvajjanAnAM kRte'dyAvadhi te kalikAlasarvajJAH - kaliyuge sarvasyA'pi jJeyasya jJAtAraH - santi, yacca vizeSaNaM te sarvathA'rhanti / madhyakAlInabhArate teSAM parimANaM dhArayanto vidvAMso prAyo na santi / (-es. senaguptA, mahAvaiyAkaraNaH) 15. namo'stu hemacandrAya, vizadA yasya dhIprabhA / vikAsayati sarvANi, zAstrANi kumudAnIva // kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryAn pAzcAtyA vidvAMso jJAnamahArNavaH (Ocean of knowledge) iti sAdaraM varNayanti, tathaiva teSAM kRte atizAyiprajJaH (Intellectual Giant) iti vizeSaNaM prayuJjanti / teSAM pratibhAyAH prabhA na kevalaM dharmAdhyAtmakSetreSu api tu sAhitya-bhASA-tarkAdikSetreSvapi samAnatayA vistIrNA'sti / teSAM vyaktitve samakAlameva vaiyAkaraNasya, AlaGkArikasya, sAhityakArasya, dArzanikasyetihAsakArasya, purANakArasya, kozakArasya, chandonuzAsakasya, dharmopadezakasya, mahato yugakavezca samanvayo dRzyate / teSAM vyaktitvaM sArvakAlikaM sarvadezikaM vizvajanInaM cA'sti sahaiva teSAM kAryANi sampradAyAtItAni sArvajanInAni ca / ata eva te'nyebhya AcAryebhyo vidvadbhayaH kavibhyazcA'tyadhikaM zraddhA-sammAnAdhikAriNaH / teSAM jIvane pratipadaM vividhatA, sarvadezIyatA, pUrNatA, satyaM, samanvayitA ca dRzyate / te hi nirbhayA, rAjanIti-vicakSaNA, gurusevino, vAdimAnamardakAH, satyopAsakAH, saMskRtipoSakA, dezoddhArakAzcA''san / evaM satyapi kasmiMzcidapi jAgatikapadArthe teSAM moho mamatvaM vA nA''sIt / samagre'pi bhAratavarSasyetihAse yadi paraM sarvathA'pi madya-mAMsayoniSedho hi rAjJaH kumArapAlasya kAle eva jAtaH / tasya ca sampUrNa zreyo niHsandehatayA hemacandrAcAryANAmeva / siddharAjajayasiMhakumArapAlazcetyubhayornupayoH sattAkAle virAjamAnAnAM teSAM yugo haimayugaH iti nAmnetihAsasya suvarNapRSTheSvaGkito'sti / (-vi.bhA.musalagAMvakaraH, dArzaniko mahAvidvAn) 16. hemacandrAcAryA nAmA'dvitIyAH sAhityasraSTAro'nupamayugadraSTAraH, samarthAzca dharmAcAryAH, hemacandrAcAryA nAma sarvatomukhapariNataprajJA, sAGgopAGgaM sampUrNamadhyayanaM, sa-rasA sarvotkRSTasarjakatA, tathA hemacandrAcAryA nAma jJAnamahArNavaH, jaGgamo jJAnakozaH, vidyAmbhodhimanthanamandaragiriH / kiyad vA kathayAmaH ? tatsadRzasya mahorjasvinaH suputrasya kRte gUrjaradezo dezavAsinazca yAvantaM garvaM gauravaM ca vaheyustAvantamalpameva / kalikAlasarvajJAnAM teSAM kuzAgraprajJAyA agocarA na kA'pi vidyAzAkhA / sarvagrAhiNyA 99
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ buddhizaktyA tairvyAkaraNAlaGkAra-cchandaH-koza-kAvya-carita-darzana-tarka-yogAdIni sarvANyapi kSetrANi samavagAhitAni / teSAM vidyA-tapasoH prabhAveNa gUrjaradezo'dyA'pi zAnto'hiMsakaH samanvayavAdI cA'sti / __ (- caturabhAI zaGkarabhAI paTelaH, prAkRtavyAkaraNavit) 17. hemacandrAcAryA hi mahAtapasvino mahA-rAjanItijJA mahAntazca vidyAnidhayaH / cirakAlAya taiH pattananagarasya saMskArasvAminAM cakravatipadamanubhUtam / jainasAdhusahajaM dezabhramaNaM tyaktvA gUrjaradezamunnataM vikasitaM ca kartuM taiH svajIvanaM samarpitama / teSAM sarjanaM natanAmeva kalpanAsaSTi viracitavata / tataza aNahillapurapattanaM jagatyeva vizrutaM jAtam / caulukyavaMzena raghuvaMzasya yazaH prAptam / tatastaiH kumArapAlamapi pratibodhya zuddhamArge ca prerya madya-mAMsau niSedhitau, naitikaviziSTatAyAzcA'dbhutaM varNalepanaM kRtam / sAhityazAstra-vidyAyAH samRddheH kalikAlasarvajJatvaM prAptam / vAdino jitAH / agAdhaM ca jJAnanidhi mathitvA zreSThAni kRtiratnAni viracitAni / gUrjarajanAya saMskRtasAhityajagati sthAnaM pradattam / svayaM ca te rAjapuruSANAM madhye upaviSTAH, rAjyAdhikAropari ca naitikasattAyAH zreSThatvaM pramANitam / gUrjaradezasya mahattvAya ca zabdadehaH samarpitaH / adya teSAM svargamanasya zatazo varSANi vyatItAni tathA'pi gUrjarabhASA-bhASakasya lokasamUhasya jIvane te'dyA'pi jIvanti / (- ka.mA.manazI. bhAratIyavidyAbhavanasaMsthApaka:) 18. gUrjaradeze tAdRzA vidvAMso'tIva stokA yeSAM sthAnaM vaizvikasAhityakSetre syAt / hemacandrAcAryA teSAmanyatamAH / teSAmudAravyaktitvena gUrjaradezo vizvavyApako jAtaH / gUrjarabhASA, gUrjarasaMskArAH, gUrjarapraNAlikAH (rUDhayaH), gUrjaravyavahAra-vivekau-gUrjarasAhityaM, gUrjarANAM samanvayabhAvanA, gUrjarANAM ca gUrjaratvam - eteSu sarveSvapi hemacandrAcAryANAmastitvasyA'pratimaM mudrAGkanaM vartate / pUrvaM hi gUrjarANAM bhASAzuddhiSAbhimAnazca nA''stAm / hemacandrAcAryaistebhyo bhASAbhimAno bhASAzuddhizca pradatte / arthopArjane ratA janAH svapUrvajAnAM parAkramagAthAM vismaranta Asan / parAkrama eva jIvanamiti tathyaM teSAM manaso vilupyamAnamAsIt / hemacandrAcAryaiH zUrANAM bhaTAnAM sajjanAnAM sahRdayAnAM ca kartavyAni lokabhASAgrathitagAthAnAM mAdhyamena samupadizya nirbalA gaurjarA api parAkramiNaH kRtaaH| gUrjarANAM svIyAmasmitAM ta evameva sahajatayA prakaTitavantaH / / sUryodayavelAyAM, sarasvatInadItaTe sthitAmekAM mahAzakti, svanirmalatejasA samagramapi gUrjaradezaM prakAzayantI kalpayantu, bhavatAM hemacandrAcAryA dRzyeran / (dhUmaketuH, gUrjarasAhityakAra:) 19. kalikAlasarvajJarUpamapratimaM birudaM prAptavatAM zrIhemacandrAcAryANAM jIvanaM nAma bhAratIyasaMskRterekA yazaujjvalA gauravagAthA / prAcInA arvAcInA bhAratIyA vaidezikAzca vidvAMso yanmuktakaNThaM prazaMsita 100
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ vantastAdRzaM vizvavyApi vyaktitvaM dhArayatAM teSAM tulanAM sAhityakSetre sAdhutAkSetre ca vyatIte varSasahasre na ko'pi kartuM samartho jAta: / kAvya, vyAkaraNaM, chandaH, alaGkAraH, itihAsa:, purANaM, kozaH, caritaM, yoga:, adhyAtmaM, tyAgaH, tapa:, dhyAnaM, sadAcAraH, saMyamaH, rAjakalyANaM, lokakalyANam - ityeteSu vibhinnakSetreSu samakAlameva prAyaH saptatiM varSANi yAvad yAdRzaM ca vaiziSTyapUrNaM ciraJjIvi ca kAryaM taiH kRtaM tAdRzaM tAvacca na kenA'pi kRtam / hemacandrAcAryA nAma sadguNAnAM jIvan paryAya: / audAryaM, gAmbhIryaM, nirbhayatvaM, sUkSmadarzitvaM, samayaucityaM, paropakAritvaM jitendriyatvaM, tyAgaH, tapazcaraNaM, saMyamaH, zucitvaM, svadharmavAtsalyaM, paramatasahiSNutA, tarkapATavaM, samanvayatvaM sarvagrAhitvamityAdyagaNyaguNAnAM zreSThaM svarUpaM teSAM jIvane pade pade prakaTitaM bhavati / teSAM hRdayaM tathA kAruNyapUrNamAsIt yathA tatprabhAvAt teSAM samparkaM prAptasya virodhino dveSiNo vA'pi janasya hRdayaM pazcAttApenA''rdraM bhavati sma / gUrjaradezasyetihAse sukha-samRddhi - saMskAritAdInAzritya caulukyAnAM yuga eva suvarNayuga: / tasya ca parAkASThA dvayornRpazreSThayoH siddharAjarAjasiMha - kumArapAlayoH zAsanakAle samAgatA / tayozca dvayorapi nRpayormArgadarzanaM kRtvA satpathe pravartakAstu hemacandrAcAryA eva / atazcaulukyAnAM suvarNayugo haimayuga ityucyate / (- DaoN. ramaNalAla cI. zAha, jainadarzanavid gUrjarasAhityakArazca ) O kadAcit pratyUSe zrIkapardimantrI praNAmAnantaraM zrIsUribhirhaste kimetaditi pRSTe sa prAkRtabhASayA haraDai(harItakI) iti vijJapayAmAsa / prabhubhiruktaM- 'kimadyA'pi ?' anAhatapratibhatayA tadvacanacchalamAkalayya kapardinoktam - 'idAnIM tu na' / 'kuta: ?' 'antyo'pyAdyo'bhUt mAtrAdhikazcetyataH' / harSAzrupUrNadRzaH prabhavaH zrIrAmacandraprabhRtipaNDitAnAM purastAttaccAturIM prazazaMsuH / tairajJAtatattvaiH kimiti pRSTo haraDar3a iti zabdacchalena ha-kAro raDai (roditi), asmAbhiruktaM 'kimadyA'pi ?' ityabhihitamAtreNa vacastattvavidA'nena 'nedAnI' muktam / yataH purA mAtRkAzAstre hakAraH prAnte paThyate ata eva raDai, sAmprataM tvasmannAmani prathamastathA mAtrAdhikazcetyato na // (prabandhacintAmaNi:) 101 -
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyakAlasarvajJasya samudAra dRSTi: munivizrutayazavijayo gaNi: AcAryavarya kalikAlasarvajJasya samudAratAyAH kiM varNanaM syAt ? sa tu atyantaM namro'haGkArarahitazcA''sIt / dvau dvau rAjAno sadA tasya caraNayoH patatastathApi kadApi tairbalAt 'tava rAjyasya sarve janAH jainA eva bhavantu' iti na kathitam / api tu svayaM siddharAjAyA'pi kadApi 'jainadharmapAlanaM karotu' iti na kathitam / 'bhavAn mayA prarUpitaM dharmaM svIkarotu' iti na kathitam / kintu samanvayadRSTyA dharmaM nigadya janAnAM vivekacakSurudghATitam / tathaiva siddharAjabhUpAlasyA'pi vivekacakSuH svayameva vikasitaM bhavet iti kRtvA tatpArzve balAd kimapi na kAritam / tata: kumArapAlabhUpAloH gurjaranarezo'bhUt / sa tu atyantaM samarpita AsIt / tathApi svasya mAnasanmAnaM gauNIkRtya kevalamahiMsAyAH paripAlanaM eva kAritam / kintu kadApi parasparaM vividhadharmANAM saMghaTTanaM - saMgharSazca na kAritaH / api tu parasparaM premNo vRddhireva kAritA / na kevalametad yad svayaM na kalahapriyaH, api tu kumArapAlAyA'pi evaMrItyA zikSA dattA / yena kasyApi rAjyasasya lobhena svayaM na yuddhaM kRtavAn / kevalaM svarAjyarakSA kRte eva yuddhaM kumArapAlena kRtam / etA sarvA vArtA tu pratibodhAdirUpA jAtA / kintu sAhityakSetre'pi sva-paradarzanAnAM vividhaviSayAn adhikRtya svatantragranthA racitAH / madhyasthabuddhyA vicArAn kRtvA samyag lekhanaM kRtam / paradarzanakArA'pi teSAM samudAradRSTiM vilokya vismitA jAtA: / teSAM samudAradRSTyA eva kumArapAlamUpAla atIva AkRSTaH san tebhyo dUraM na gatavAn pratidinaM teSAmabhyarNe svAdhyAyAdi yathAzakyaM kRtavAMzca / ata: kalikAlasarvajJasya samudAradRSTyA teSAM nAma sampUrNa bhAratavarSe vizrutam / adyA'pi paradezIyA vidvAMso'pi svagranthe teSAM nAma likhati / IdRzI samudAradRSTirasmAkamapi bhavatu // 0 102
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyakAlasarvajJasya yogasiddhiH munivizrutayazavijayo gaNiH anekeSu viSayeSu labdhapratiSThasya kalikAlasarvajJasya kasmin viSaye siddhirnAsId ? teSAM yogasiddheH prAvINyaM tu vAyAmagoyaram / yogikule jAtatvAd Ajanmata eva te yogasiddhAH Asan / etatsamarthanAya katipayodAharaNAni dIyante / ___ ekadA bahudineSu gateSvapi yadA kumArapAlaH sUrivaryANAM pArve nA''gatastadA taiH zrAddhAH pRSTAH - 'kiM kAraNena rAjA na dRzyate?' / tadA zrAvakavargaH sarvaM vijJAya kathitaM yadadhunA rAjA anyasya kasyA'pi yogasiddhasya pArve gacchati / tadA AcAryavaryAnurodhAt zrAddhaiH pravacane rAjA AmantritaH / AcAryavaryAH saptapaTTakAnAmupariSTAt paTTakopari vyAkhyAnArthamupaviSTAH / zrAvakaiH pUrvanirdezAnusAraM kramaza ekaikaM kRtvA saptA'pi paTTakAni nisAritAni / AcAryavaryAstu nirAlambamAkAza eva sthitvA vyAkhyAnaM dadati sma / kumArapAlo'tyantamAzcaryacakito babhUva / 'kIdRzI yogasiddhiH kalikAlasarvajJasya' iti cintayan vismito jAtaH / ekadA te rAjJA pRSTA- 'adya kA tithi: ?' anyamanaskatayA guruvaryairamAvasyAyAH sthAne pUrNimA iti proktam / pazcAd svIyaskhalanaM vijJAtam / kintu samagrasabhAjaneSu 'adya pUrNimA iti jainAcAryAH kathayantI'ti vArtA prasRtA / ata AcAryavaryaiH svayogazaktyA''kAze pUrNacandro darzitaH / dvAdaza gavyUtAn yAvat sarvatra rAjJA janAH preSitAH / sarvatra candro dRSTaH, sarve ca sabhAsado vismitA babhUvuH / AcAryaistu pazcAt saGghasamakSaM svaskhalanAM prakaTIkRtya 'kevalaM jainazAsanasyA'varNavAdaM ro<< mayaitat kRtam' ityuktvA prAyazcitaM yAcitam / anayA rItyA yogasya siddhayaH kalikAlasarvajJasya jIvane anekA dRzyante / 103
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJAtIrthasya vandanam muni-akSayaratnavijayaH ( pU. yuga. A. vijayadharmasUrIzvarasamudAyavartI ) dezanAsamaye paramatAraka - paramAtmanA prabhumahAvIreNa 'uppanneI vA, vigameI vA, dhuveI vA' iti tripadI yathA gaNadharebhyo dattA, tathA'smadAptajanairasmabhyamekA manoharA kalyANakAriNI tripadI dattA / seyaM tripadI '1. parityajanIyo'varNavAdaH 2. arjanIya AzIrvAdaH 3. karaNIyo guNAnuvAdazceti' / tripadyA: prathamapadasya bhAvo'yaM yadanekadoSANAM mUlasadRze'varNavAde satpuruSANAM pravRtteranaucityAt kutsAparAbhidhAnAdavarNavAdAd durjanArhAd virameyussajjanAH / pUjyAnAM gurvAdikAnAM kRpAyA AtmapragaternibandhanatvAt ye ye pUjyAsteSAmAzIrvAdArthe sarvadodyamazIlairbhavitavyamiti dvitIyapadaM prerayati / sarvottamatRtIyapadArtho'yaM yad guNavatAM janAnAM guNastavanasyA'vasaraM kadA'pi na parityajet, guNAnuvAdasyA'smadguNavikAse nimittatvAt / idAnIM tripadyAstRtIyapadAcaraNasyA'vasaraH samupasthito'sti / yato navapadamaNDalasya tRtIyapadAlaGkAriSNoH kalikAlasarvajJazrImahemacandrAcAryabhagavataH sUripadanavamazatAbdI pracalatIdAnIm / atastasya pUjyapAdasya guNastavane cittamullasitam / Agacchata, avasaraM prApya vayaM sarve zrImato'dvitIyaprajJAvaibhavadyotaka-prasaGgAvalokanena tadIyaM guNasaGkIrtanaM kuryAm, tena ca pUrvoktatripadyA antimaM padyaM caritArthaM kurvImahi / yato 'mahAtmanAM kIrtanaM hi zreyo niHzreyasAspadam' / "bhoH samajyAsadaH ! sabhAyAmasyAmasti ko'pi prakRSTaprabhAvasampannaH kovido yo granthAdetasmAdapyutkRSTaM granthasarjanaM kartuM zaknuyAt ?" gurjaranezaH siddharAjajayasiMha AhvAnapUrNabhASayA svaprastAvaM vidvadjanAn prati prakaTIcakAra / 104
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastuto mAlavamahIpatinA bhojena viracito vyAkaraNagranthaH sarasvatIkaNThAbharaNAkhyaH siddharAjasya hastamAgata AsIt / samrATa siddharAjo'timuditavAn dRSTvA nayanAbhirAmaM tatsarjanam / kRtireSA rAjJo manasyekAM viziSTAmabhilASAM prAdurabhAvayat - "yadi dhArAnagaryA rAjaitAdRzaM granthaM sRSTvA'maratvamApnuyAt, tahahamapi kenA'pi gurjaraviduSA'smAdapyuttamaM granthaM madIyanAmayuktaM viracayyA'maratAM kathaM na prApnuyAm" iti / parAmarzabIjamidaM rAjJA rAjasamajyAyAmAhvAnapUrvakaM prakaTIkRtam / yata: 'sarve janAssanti mahattvAkAGkSAbhiH pUrNAH / ' sarve'pyanye vidvanmanyA vipazcito notsAhavanto'bhUvan svIkartumAhvAnamidam / yatastaiH sujJAtaM yat kAryamidaM duHsAdhataramasti / sarvAn nistejaso dRSTvA rAjJA prajJApuruSazrImadhemacandrAcAryo vijJapto yad - "yazo mama tava khyAtiH, puNyaM ca muninAyaka ! vizvalokopakArAya, kuru vyAkaraNaM navam // " tAM bhaktipUrNA vijJaptiM zrutvA prajJApratibhAsampanno hemacandrAcArya uktavAn - "gurjareza ! nizcinto bhava / bhavatprArthanAnurUpaM vyAkaraNagranthamahamalpAvadhau srakSyAmi / tavA'bhilASo'vazyaM paripUrNo bhaviSyati" / harSonmattaH siddharAja uccacAra - "gurudeva ! bhavati me pUrNavizvAsaH / bhavAnetadarthe prabhaviSNuH / ahamAdarapUrvakaM granthasarjanakAryaM bhavate samarpayAmi / " abhinavasarjanaM cikIrSaH zrIhemacandrAcAryaH kAryamArabdhavAn tvaritam / naike mAsA vyatItAH / prAyo varSAnte zrIhemacandrAcAryo'vadat - "rAjan ! tRpto bhava, tavA'bhISTaM sampannam / adya tIvraparizramatarau sapAdalakSamAna-bhavyavyAkaraNagranthaphalaM lagnamasti / " sandezamAnandadAyakaM zrutvemaM raNaraNakena siddharAjena tatkSaNameva tadvyAkaraNagrantho'valokitaH / tasyA'nupamA racanAM dRSTvA siddharAjasya manomayUro'nRtyat / aNahillapurapattane siddharAjena tasyAzcamatkRtipUrNakRterbhavyazobhAyAtrA nirdhAritA / samastanagarI navavadhUsadRzI vyabhUSyata rAjJA / sabahumAnena siddharAjena vyAkaraNagrantho hastyupari virAjitaH / jalapUrNajaladhiriva paurajanapUrNA bhavyAtibhavyA zobhAyAtrA nirgatA / pUtaM grantharatnaM pUjitaM lokaiH svarNarajatapuSpaiH / granthasanmAnArthamaitihAsikamahotsavaH kRtaH / siddharAjajayasiMha hemacandrAcAryayoH smRtyarthaM granthAbhidhAnaM 'siddhahemacandrazabdAnuzAsanam' iti kRtam / hemacandrAcAryasyAunupamaprajJAdyotakena tena granthena jagannabhomaNDale jinazAsanasya gauravapatAkoccaiH spandamAnA'bhavat / atulapuNyasya tIvratamaprajJAyAzca prAbalyAd hemacandrAcAryAnAM jIvanAkAzametAdRzaistvanekaprasaGgatArakairvyarAjata / vayaM tAn sarvAn prasaGgAn yugapadanumodayituM sUrihemacandrebhyastaireva racitasya vItarAgastavagranthasya zlokapaGkti prayujya viramAmo'traiva yad - 'mahatAM kA'pi vaiduSI ?' 105
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkRtavibhAgaH Arhantyam (arihaMtattaM) amRta paTela: = teNaM kAleNaM teNaM samae NaM assi ceva jaMbuddIve dIve bharahavAsassa dAhiNe addhabhAge majjhimakhaMDe gujjarattA nAmeNaM visayA hotthA / tattha NaM logahie logamahie colukkavaMse kumAravAlanAmadhejjo rAyA AsI, paramo ArahaMto, jiNavayaNabhAviyamaNo, devagurusaMthavamahiyavayaNo so'nnayA kalikAlasavvaNNuNo sirihemacaMdasUrIsaraguruNo caraNavaMdaNavattiyAe guruvasahimahigao, tattha ya desaNAvasANe avasaraM pappa pamuiyahiyaeNaM viyasiyavayaNeNaM harisaMsusamaddanayaNeNaM siraMsi karajuyaleNaM dasavattaM pauNaM viraiUNaM vinnavei - jahA bhayavaM ! kuNasu me kivaM, jeNa haM amiya-amiya- kivAsamiyalogatAvANaM mahiyapAvANaM jiyabhayANaM jiNANaM amiyaguNakittaNaM sumi, suttA appaNo savaNaM jiNaguNasuvaNNakittaNalaMkariyaM karemi, diNANudiNaM ca puNo puNo ya maNaM amaMdapuNNasaMbhArabhariyaM bhAvemi, appANaM ca jammaNajAyasaMjAyakheya-kkhoha - vikkhohavippajaDhaM vihAmi, kammapalimaMthuM ca parimaMthAmi.... tae NaM kumArapAla bhUvAlassa bhavamahaNaM mahaMtaMmaNuNNaM maNAhilAsamudayapavvayamArohiUNa dasaNakiraNajAla-viddhaMsiyaghaNaMdhayAraM sUrisUro - bho ! nariMda ! ime khalu jiNidA suriMdavidavaMdiyA savvesu sattajoNisu samayaM savvahA niruvamaM bhAvadayaM suhaM varisaMti - jamhA ete jiNA arihaMtA khalu sahAvao cciya dayAmayahiyayA dayAmayavayaNA, logahiyA te niyaM hiyamahiyaM avahIriUNa savvesu sattesu savvesu bhUsu savvesu jIvesu savvesu pANisu niyayaM nicchaiyaM hiyaM cciya jhAyaMti, 'hiyaM ca taM ahiMsA-saMjamatavomaieNaM dhammeNameva 'tti egaMtaM vayaMti, dhammaM ca taM sayaM sayayaM sammamArAheMti, - jao paramakAruNigANaM tANaM appA paramaTThahiyaTThANabhUo, maNaMsi ca tesiM ese ajjhatthie saMkappe citie varivaTTai - jahA savve appANA dhammattANasArakkhiyA havaMtu, pare ya appe dhammeNa eva rakkhantu, rakkhAvintu ya, dhammo ya viNA ahiMsAto na saMbhavei, ahiMsAe ya viNA karuNAbhAvaNaM na jAyai, karuNA ya mettIbhAvamaiyA hi agghai, mettI ya savvesu jIvesu ajIvesu vA, samattabhAvatto jIyaMtI vaTTai / ao - sammattaparikkhaNatthaM savve sattavaMtA sattA saMtu - amiyadayAmiyanuvaNNA paraparAbhavabhAvaNAvihUNA, paradosadaMsaNabaMdhiyanayaNA niyaguNavakkhANamukkavayaNA, avi ya savvesu bhAvesu sammaM sammattaM rAga - dosarahiyattaM pecchaMtu micchattaM ca dhiyaM dhisaNaM maiM buddhiM jahaMtu, jeNa ya guNaM guNameva, dosaM dosameva nirikkhaMtu, devaM tu devaM, na adevaM devaM, guruM tu guruM, na aguruM guruM, dhammaM tu dhammaM, na adhammaM dhammaM jANaMtu vA mANaMtu vA, jeNa jIvA savve 106
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ vi micchaMdhayAratto mA bhamaMtu bhIme bhavagahaNe' - imeyArUvA bhAvadayA tANaM arihaMtANaM arahaMtANaM aruhaMtANaM bhagavaMtANaM vijjai, iNamo ya bhAvadayA tANaM jagavallahANaM aNAhaNAhANaM arihaMtANaM 'arihaMtattaNaM atthi, esA savvajIvasaMjIvaNI savvaciMtAcUraNI bhAvadayA arihaMtattarUveNa savvesu savvesu arihaMtesu vaTTai cciya jeNaM te abhayadANasahAvA abhayavaMtA abhayaditA ya jagajIvajoNI jagANaMdAya jAyaMti... jayaMmmi jayaMti, ao taM arihaMtANaM arihaMtattaNaM sivakAraNaM sivarUvayaM sivaphalayaM savvayA savvahA sivAhiTThiyaM'ti, evaMvihaM 'arihaMtattaM paramatattaM'ti niyayahiyayamaMdire jhAeyavvaM-jahA etaM arihaMtattaM ciya sammaM sattaM savvasattahitaM savvaloaIsaraM, jao taM cciya savvasukkhaniyANaM, na'nnaM, taM cciya tilokassekkameva sakkhaM parukkhaM IsarattaM ti, tayA kalikAlasavvaNNuNo caraNaNaliNalINo sisso sakkayabhAsAniuNo sirimahiMdasUriMdo miva sirimahiMdanAma sUriMdo gahiya arihaMtattavakkhANaparamattho cavai - bhayavaM ! kallaM kila sayameva viraie tti sakkabhAsAvihUsie tisaTThIpurisacarie mahAkavve iNameva atthaM maMgalasilogarUveNaM nirUviaM atthi, - jahA - sakalArhatpratiSThAna-madhiSThAnaM zivazriyaH / bhU-rbhuvaH-svas-trayIzAnamArhantyaM praNidadhmahe // 1 // iti / 203/bI, ekatA evanyu, bereja roDa, vAsaNA, ahamadAbAda. anyadA hemacandracAryeSu rAjasabhAyAmAgacchatsu satsu vAmarAzirbharaTakastAnuddizya nindAzlokamAha yUkAlakSazatAvalIvalavalallolollasatkambalo dantAnAM malamaNDalIparicayAd durgandharuddhAnanaH / nAsAvaMzanirodhanAd giNigiNIpAThapratiSThAsthitiH so'yaM hemaDasevaDaH pilapilatkhalliH samAgacchati / / zrutvaitat smitAnanairAcAryaistatpAzrvaM gatvA madhurasvareNa kathitaM - "vidvadvarya ! uttamo'yaM zloko bhavatA kalpitaH, kintu truTirekA parimArjanIyA'sti / 'hemaDasevaDa' - ityasya sthAne 'sevaDahemaDa' iti kartavyaM, yato vizeSaNaM sarvadA pUrvameva paThyate' / etadAkarNya vAmarAzistrapAdhomukho jAtaH, sabhAsadazcA''cAryANAM samatvaM gAmbhIryaM ca dRSTvA vismayaM prAptAH / (prabandhacintAmaNiH) 107
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam pANDavAnAM pravajyA anyadA pattane - caturmukhAkhyajainendrAlaye vyAkhyAnamadbhutam / zrInemicaritasyA'mI zrIsaGghAgre pratuSTuvuH // 1 // * zrIhemacandrAcAryAH sudhAsAravacaHstomAkRSTamAnasavAsanAH / zuzrUSavaH samAyAnti tatra darzanino'khilAH // 2 / / pANDavAnAM parivrajyA-vyAkhyAne vihite'nyadA / itare matsarAdhmAtA: vyAcakhyupateridam // 3 // * siddharAjajayasiMhasya svAmin ! purA mahAvyAsaH kRSNadvaipAyano'vadat / vRttaM yudhiSThirAdInAM bhaviSyajjJAnato'dbhutam // 4 // tatredamucyate svAyuHprAnte pANDoH sutA amI / himAnImahite jagmuhimavadbhUdharAdhvani // 5 // zrIkedArasthitaM zambhuM snAnapajanapUrvakam / / ArAdhya paramAbhaktisvAntAH svAntamasAdhayan // 6 // yugmam // amI zvetAmbarAH zUdrA vidrutasmRtisUktayaH / taduktavaiparItyAni jalpanti nijaparSadi // 7 // anaucityakRtAcArAt pure te'riSTamityadaH / bhUbhRtA rakSaNIyAzca durAcArAH prajAkRtAH / / 8 / / vicArya hRdi kAryANi vicAraka ! vidhehi tat / ityuktvA virarAmA'sau paravyUho'tidhIragIH / / 9 / / rAjA'pyAha na bhUpAlA avimRzyavidhAyinaH / darzanAnAM tiraskAramavicArya na kurvate // 10 // anuyojyA amI cA'tra dadhuzcet satyamuttaram / tanme gauravitA eva nyAya evA'tra naH suhRt // 11 / / 108
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA hi - hemAcAryo'pi nirgranthaH saGgatyAgI mahAmuniH / asUnRtaM kathaM brUyAd vicAryaM tadidaM bahu ||12|| evaM bhavatviti procuH pravINA itare api / AjuhAva tato rAjA hemacandraM munIzvaram // 13 // apRcchadatha mAdhyasthyAt sarvasAdhAraNo nRpaH / zAstre cA''rhatI dIkSA kiM gRhItA pANDavaiH kimu ? ||14|| sUrirapyAha zAstre naH ityUce pUrvasUribhiH / hemAdrigamanaM teSAM mahAbhAratamadhyataH // 15 // parametanna jAnImo ye naH zAstreSu varNitAH / ta eva vyAsazAstre'pi kIrtyante'tha pare'pare ||16|| rAjA''ha te'pi bahavaH pUrvaM jAtAH kathaM mune ! athA'vocad gurustatra zrUyatAmuttaraM nRpa ! // 17 // vyAsasandarbhitAkhyAne zrIgAGgeyaH pitAmahaH / yuddhapravezakAle'sAvuvAca svaM paricchadam // 18 // mama prANaparityAge tatra saMskriyatAM tanuH / na yatra ko'pi dagdhaH prAg bhUmikhaNDe sadA zucau // 19 // vidhAya nyAyyasaGgrAmaM muktaprANe pitAmahe / vimRzya tadvacaste'GgamutpATyA'sya yayurgirau // 20 // amAnuSapracAre ca zRGge kutrA'pi connate / amuJcan; devatAvANI kvA'pi tatrodyayau tadA // 21 // atra bhISmazataM dagdhaM pANDavAnAM zatatrayam / droNAcAryasahastraM tu karNasaGkhyA na vidyate // 22 // etad vayamihA''karNya vyamRzAma svacetasi / bahUnAM madhyataH ke'pi ced bhaveyurjinAzritAH ||23|| girau zatruJjaye teSAM pratyakSAH santi mUrtayaH / zrInAsikyapure santi zrImaccandraprabhAlaye ||24|| kedAre ca mahAtIrthe ko'pi kutrA'pi tadrataH / bahUnAM madhyato dharmaM tatra jJAnaM na naH sphuTam // 25 // smArttA apyanuyujyantAM vedavidyAvizAradAH / jJAnaM kutrA'pi ced gaGgA na hi kasyA'pi paitRkI // 26 // 109
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjA zrutvA''ha tat satyaM vakti jainaSireSa yat / atra brUtottaraM tathyaM yadyasti bhavatAM mate // 27 / / atra kArye hi yuSmAbhirekaM tathyaM vaco nanu / ajalpi yada vicAryaiva kAryaM kArya kSamAbhRtA // 28 // uttarAnudayAt tatra maunamAzizriyaMstadA / svabhAvo jagato naiva hetuH kazcinnirarthakaH // 29 / / rAjJA satkRtya sUrizcA'bhASyata svAgamoditam / vyAkhyAnaM kurvatAM samyag dUSaNaM nAsti vo'Nvapi // 30 // (zrIprabhAcandrasUriviracite prabhAvakacarite hemacandrAcAryacaritre zlo. 141-169, 171) cArisaJjIvanIcAradRSTAntam purA kazcid vyavahArI pUrvapariNItAM patnIM parityajya (nUtanAM pariNIya) saMgrahaNIsAtkRtasarvasvaH sadaiva (Aste / tadA) pUrvapatnyA pativazIkaraNAya tadvedibhyaH kArmaNakarmaNi pRcchyamAne kazcid gauDadezIyo 'razminiyantritaM tava pati karomI'tyuktvA kiJcidacintyavIryaM bheSajamupanIya 'bhojanAntardeya'miti bhASamANaH sa gataH / kiyaddinAnte samAgate kSayAhani tasmiMstathAkRte sa pratyakSAM vRSabhatAM prApa / sA ca tatpratIkAramanavabudhyamAnA vizvavizvAkrozAn sahamAnA nijaM duzcaritaM zocantI kadAcinmadhyandine dinezvarakaThorataranikaraprasaratapyamAnA'pi zADvalabhUmiSu taM patiM vRSabharUpaM cArayantI, kasyA'pi tarormUle vizrAntA nirbhara vilapantI, AlApaM nabhasyakasmAcchuzrAva / tadA tatrA''gato vimAnAdhirUDhaH pazupatirbhavAnyA taduHkhakAraNaM pRSTo yathAvasthitaM nivedya tasyaiva tarozchAyAyAM puMstvanibandhanamauSadhaM tannirbandhAdAdizya tirodadhe / sA tadanu tadIyAM chAyAM rekhAGkitAM nirmAya tanmadhyavartina auSadhAGkarAnucchedya vRSabhavadane kSipantI, tenA'pyajJAtasvarUpeNauvadhAGkareNa vadananyastena sa vRSabho manuSyatAM prApa / ___ yathA tadajJAtasvarUpo'pi bheSajAGkaraH samIhitakAryasiddhiM cakAra tathA kaliyuge mohAt samyagaparijJAne'pi sarvadarzanArAdhanenA'viditasvarUpo'pi dharmo muktiprado bhavatIti nirNayaH / (prabandhacintAmaNiH) 110
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ AsvAdaH | tIrthaGkaramahAvIrasya upadezAH rAjezakumAra mizraH ekadA zraddhAluH mahAvIraM pRSTavAn - bhagavan ! ahaM sarvavratAn pAlayAmi / ajitadhanasya ekAMzadAnaM karomi ! upavAsamapi karomi, tathApi manaH zAntaM na bhavati / kRpayA kathyatAm, manasaH zAntyarthaM kiM karaNIyamasti ? bhagavAn mahAvIraH praznottaraM dattavAn - bhadra ! dhanadAnena santoSaM na dhAraya / svahastena parasevAM kuru| andhakAraM nAzayituM dIpakaM prajvAlaya / ajJAnAndhakAragrastaM jJAnadIpaprakAzena bhaktimArga darzaya, yena saMsAra-sAgarAt uddhAraH syAt / IzvarabhaktisaMlagnAya divyAnandAnubhUtiH bhavati / jijJAsunA praznaH kRtaH - bhagavan ! jainadharmasya kaH sAraH ? svAmimahAvIra uttare kathitavAn - bhadra ! tvaM svasmai yad icchasi, tatparasmai api vAJcha / yattvaM svasmai necchasi, tattvaM parasmai neccha / yattvaM svasmai karoSi, tattvaM parasmai kuru / etadeva jainazAsanamasti / ayameva jainadharmasya sAraH / jijJAsuH praznaM kRtavAn - bhagavan ! asmAkaM kiM kartavyamasti ? bhagavAn mahAvIra upadiSTavAn - bhadra ! yadi tvaM svapIDAM na vAJchasi, tatparapIDanamapi na kurU / sadAcAraM pAlaya / sadvicArAn dhAraya / jJAnaprakAzaM prasAraya / itthaM svAminA mahAvIreNa svAsyA'ntima upadezaH kArtikakRSNatrayodazyAM kRtaH / svAmimahAvIrasya upadezAH prasiddhAH santi / adhyApakaH, rAjakIya uccataramAdhyamikavidyAlayaH, devatAdhAraH, patrAlaya:-koTaH cambA - 249145 (uttarAkhaNDa-) 111
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ patram munidharmakIrtivijayaH namo namaH zrIgurunemisUraye / AtmIyabandho ! cetana ! dharmalAbho'stu / atra vayaM sarve'pi kuzalAH smaH / tatrA'pyevameva syAdityAzAse / deva-guru-dharmasya prasAdena pUjyapAdagurubhagavatA sahA'smAbhiH karNAvatInagarataH prArabdhA vihArayAtrA'dya sukhaM samAptA / vihAraM kurvatA yadA sAvarakuNDalAnagaraM prAptaM tadA mayaikaM dRzyaM dRSTam / mArgazIrSamAsa AsIt, zItakAlo vartate sma, pratyUSakAla AsIt / mArgasyaikasmin koNe catubhi: potaiH saha kukkurI svapiti sma / taiH saha sUkaryAstrayaH potA api nidrAnti sma / yaM kukkuraM nirIkSyetastato nazyantaH sUkarapotA api kukkurapotaiH saha sAnandaM sasukhaM ca premNA sAliGganaM suptAH, iti dRSTvA manasi vicAradhArA jAgRtA / cetana ! pratyekaM prANI prema vAtsalyaM cecchati / tadeva prANinAM nUtanaM caitanyaM jIvanaM cA'rpayati / manasA hatAzAH, sAmAjika-vyavahAraistrastAH, kauTumbikaklezaiH pIDitAH, sarvataH satatamupekSitAzca prANino'pi premNA vAtsalyena cA''hUtAH zAntimanubhavanti jIvane hi nUtnAM dizaM cA'vApnuvanti / upekSayA ghRNayA krodhena ca yanna bhavati tat premNA vAtsalyena ca bhavati / upekSAdikena kadAcidanyAn tvaM vazIkuryAH kintu teSAM hRdayaM na jetuM zaknuyAH / premNA vAtsalyena ca tvamanyAn vazIkuryA eva, 112
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA te hRdayenA'pi tavA'dhInA bhavanti / krUrAH zatravazca janA api premNA vAtsalyena cA'dhInA bhavanti / tathA'pi na jAne kimarthaM vayaM kAMzcidapi janAn premNA nA''hvAtuM zaknumaH, na ca madhuravAkyAni vaktuM zaknumaH / nirantaraM kleza-santApa-kaTutAdirUpAgnidAhena vayaM prajvalAmaH / / bandho ! kokilasya kAkasya ca madhye ko bhedaH? dvayorna ko'pi kimapyasmabhyaM dadAti / tathA'pi kokilo'smadbhyo rocate, kAkastvapriyo bhavati / atra kAraNametadeva yat, kokila: priyakaraM vacanaM vadati, kAkaH sadA'priyameva vakti / evaM priyavacanena premNA cA'zakyamapi zakyaM bhavati / adyaivaikaH prasaGgaH zruto mayA / satyaghaTanA'styeSA / unnatapure (unAnagare) eko bAlo vasati / sa sarvAnapi mukhena dazati / tato gRhasabhyAH prAtivezmikAzcA'tIva trastA jAtAH / kiM karaNIyamiti muhyanti sma te / AGglavaidyacikitsA - zAntikapauSTikakarma-bhUtapretapizAcAdizamanam - ityAdikA bahavaH prayatnAstasya zAntyarthaM kRtAH, kintu te sarve'pi niSphalA jAtAH / ante pitRbhyAM gRhasya bahirbhAge ekasmin koNe sa bAlako lauhazRGkhalayA baddhaH / dUrata eva jalamannaM ca dadanti tasmai / so'pi tatraiva snAnaM mUtrAdikaM cA'pi karoti / trastA gRhajanAH sarve'pi tamupekSante sma, na ca premNA vAtsalyena cA''hvayanti sma / ekaH sevArasikaH zikSaka unnatapure vasitumAgatavAn / tenaikA laghuzAlA prasthApitA / tatra mandabuddhIn bAlakAn premNA vividhayuktyA cA'bhyAsaM kArayati, vinA mUlyaM cA''hArAdikamapi kArayati / bAlakaH svabuddhyA bhojanaM, vastraparidhAnaM, snAnaM, yogyasthAne ca mUtrAdikaM kartuM yathA samartho bhavet tathA tasmai zikSaNaM dIyate tatra / etena zikSakena lauhazRGkhalayA baddhasya bAlakasya vArtA zrutA / sa tasya bAlakasya samIpaM gantumutkaNThito jAtaH / kintu grAmyajanaihajanaizca niSedhaH kRtaH / tathA'pi dinatrayAnantaraM sarvamapyavigaNayya bAlakasya nikaTaM gatavAn sa zikSakaH / tatratyairjanaiH sopahAsamuktam - eko'stu mandabuddhirAsIdeva, adya dvitIya AgatavAn / sotsAhaM samIpaM gatvA tasya bAlakasya zirasi premNA zikSakena tu hastaH prasAritaH, khAdituM 'biskITa-cAkleTa' ityAdikaM dattam / bAlakastvatIva prasanno jAtaH / tena bAlakena na daSTaM, na cA''rATiH kRtA / zikSakeNa sahA''nandena vyavahAraH kRtaH / tato bAlakasya pitRbhyAmanumatiM svIkRtya sa bAlako lauhazRGkhalayA mocitaH / tadA sa bAlako dazakSaNaM yAvattaM zikSakamAnandenA''liGgitavAn / pazcAt zikSakaM praNamya roditavAn / ante zikSakastaM bAlakaM svazAlAyAmAnItavAn / adya prAyo varSatrayaM vyatItam / sa bAlakaH svahastena snAti bhakSayati ca / atha kadAcideva dazati / prAyaH zAnta eva saJjAto'sti / sa zikSako'smatsamIpamAgatyoktavAn - guruvara ! etAdRzAstriMzad bAlakA atra vasanti / sarvAnapyetadarItyaiva paalyaami| kadAcitte bAlakAH krodhena vastUni troTayanti, janAn trAsayanti cA'pi, 113
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ kintu tAn bAlakAn premNA vAtsalyena caiva bodhayAmi / asmAkaM zAlAyAM kadAcidapi kaThoravANyAstucchakArasyoccairAkrozasya krodhasya vA prayogo naiva bhavati, kevalaM premNA, dhairyeNa, prazAntyA caiva taiH saha vyavahiyate / premNA kiM kiM na bhavati ? cetana ! kiM kathayAmi ? yadA 'ajAharA'tIrthamadhye mahotsavaH pracalita AsIt tadA'smAkaM samakSamaitairbAlakairnRtyaM kRtam / yathA hastAGgalyA sthAlI vartulAkAreNa bhrAmayanti janAstathaikena bAlakena pAdasyopari tripadyA bhramaNaM kAritam / evaM mandabuddhijanA api vividhAM pravRttiM kurvanti / sarveSAM janAnAmAtmani pracaNDazaktirastyeva kevalaM tAM zaktimadaghATayitameva kenA'pi prayatnaH karaNIyaH syAt / pitRbhyAM "ye bAlakA mandabuddhayo mUrkhAzce"ti upekSitAsta eva bAlakAH kasyacidapi premNaH sAhAyyena svajIvanaM nirvoDhuM zaktA jAtAH / adya gRhe gRhe klezo vartate / na ke'pi sukhinaH santi / atrA'pi kAraNamasti - premNo vAtsalyasya cA'bhAvaH / yadi sarve'pyanyeSAmaparAdhaM vismRtya cittasthitamupekSAdikaM vihAya premapUrvakaM vyavahareyustahi sarvatra sukhaM zAntizca prasareyuH / sarve'pi janAH premA'bhilaSanti, mAM premNA''hvayeyuH - iti sarve'pIcchanti, kintu na ke'pi prema dAtumanyebhya icchanti / bandho ! adya kecit paramparAvAdinastu premazabdaM nizamya dviSantyudvijanti ca / "mahat pApaM kRtaM khalu" iti manasikRtya premazabdamupekSante / etairjanaiH premazabdasya mahattAM nyUnIkRtyaiSa zabdo'tyantatucchazabdarUpeNa prasthApitaH, kintvetattu nizcitamasti yat, premNo vAtsalyasya ca vistAraM vinA na keSAJcidapi vikAsaH zakyo'sti / prema evA''tmikaM vikAsasya prathamaM sopAnamasti / tvaM jAnAsyeva pratyekaM tIrthaGkaraH pUrvasmin tRtIye bhave - zivamastu sarvajagataH parahitaniratA bhavantu bhUtagaNAH / doSAH prayAntu nAzaM sarvatra sukhIbhavatu lokaH // iti bhAvanayaiva tIrthaGkaranAmakarmopArjayati / 'zivamastu sarvajagataH' nAma premNo nitarAM vikAsaH / buddha-kRSNa-rAma-Izukhrista-allAha-iti ye ye'nye'pi mahApuruSA jAtAste te sarve'pi premNo vistAreNaiva mahApuruSatvamavAptAH - iti na kadApi vismartavyam / ante, tvamapi tava citte sthitaM premojjAgaraya / prathamaM gRhajanAn pazcAt kramazo mitrajanAn, prAtivezmikAna, nagarajanAn ca prema kRtvA''tmikavikAsasya mArge unnatiM sAdhaya - ityabhilASA / 114
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthasamIkSA 'vedamahattvam' (hindI-anuvAdasahitam) DA. rUpanArAyaNapANDeyaH praNetA : DA. rAjendraprasAdapANDeyaH anuvAdakaH DaoN. udayazaGkarajhAH prakAzakaH zAradAsaMskRtasaMsthAna, sI 26/59, jagatagaJja, vArANasI, 221002 pra. saM. - 2009 khri0, 2065 vi.saM., pR. saM. 28+208, mUlyam - rU. 400/ vaidikadharmasya saMskRteH paramparAyAzca sarvasvabhUtAH santi vedAH / vedAvabodhAya maharSibhirve vedAGgAni, darzanAni, purANAni ca viracitAni / vividhaM vedAH skandasvAmi-udgItha-veGkaTamAdhavaAnandatIrtha-AtmAnanda-sAyaNa-unaTa-mahIdhara-halAyudha-anantAcArya-bhaTTabhAskaramizra-mAdhava-bharatasvAminIlakaNThacaturdhara-dayAnanda-sAtavalekara-aravinda-karapAtrasvAmiprabhRtibhirAcAryairvyAkhyAtAH / vedasya carame bhAge jagadguruzaGkarAcArya-rAmAnujAcAryAdInAM bhASyANi nitarAM rAjante / pAzcAtyapaNDitaiH olDenabargavilsana-rAtha-aisena-roara-grAsamAna-kItha-griphitha-maiksamUlara-luDaviga-vebara-IgliGga-sTevensanakAlaNDa-gArbe-grAsTrA-eTala-maikaDAnalaprabhRtibhirapi vedasya tAtparya svakIyavicAradhArayA vicintitam / adyA'pi vedArthAvabodhane vidvAMsaH prayatante / prayatne'smin padyamayo vedArthaH DA0 rAjendraprasAdapANDeyena 'vedamahattvam' iti granthe prAstUyata / asmin granthe - zAntipAThaH, svastipAThaH, zivasaGkalpasUktam, puruSasUktam, saMjJAnasUktam, prajApatisUktam, vizvedevAsUktam, vAksUktam, pRthvIsUktam, uSassUktam, sUryasUktam, annasUktam(ka), zraddhAsUktam, nAsadIyasUktam, rudrazAntisUktam, sarvArpaNasUktam, sujIvanasUktam, vIrasUktam, satkarmaphalasUktam, akSasUktam, IzAvAsyopaniSad, abhayasUktam, pradUSaNamuktisUktam, dIrghAyuSyasUktam, vizvakarmasUktam, vRSTisUktam, brahmaudanasUktam, annasUktam(kha), vAyuhastasparzasUktam, strImahimA, patnIprema, ratisUktam, vRSabhakRSIvalasUktam, 115
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavikInAzasUktam, svarASTravijayaH, vaidikaM rASTragItaM ceti zIrSakeSu vedamantrANAmarthaH pratipAditaH / granthAdau 'vedamahattve' saptatriMzadadhikazatazlokeSu vedaviSayakAn svakIyAn vicArAn prastauti granthakAraH / granthAt prAk zobhante DA0 abhirAjarAjendramizra-pro. vempaTikaTambazAstri-zivajI upAdhyAya-kamalezadattazAstrimahAbhAgAnAm AzIrvacAMsi / vartamAne vaijJAnike yuge vedAnAmadhyayanasya kimapi prayojanamasti, na veti zaGkAyAH samAdhAnaM samyag vidhIyate'tra granthakRtA / vedeSu samAjavAdaH, samabhAvaH, satyaniSThatA, bhautikavijJAnaM, gaNitaM, rASTrabhAvanA, darzanaM, nItiH, kAvyaM, kalAzcetyAdiviSayANAmutso virAjate / vedAnAM parizIlanAya granthakAro nAstikAn saMbodhayati - 'stutiH sameSAJca mataM sameSAM samAnamantratvasamAnabhAgaH / sahoktibhAvazca sahaiva yAnaM vedeSu sAmyasya viziSTamUlam / / atharvavede pRthivI stutA'sti sA dharmabhASAbahulA tathoktA / bhASAsu dharmeSu samAnabhAvo vedeSu dRSTaH prathamaM samantAt // he nAstikA buddhiyutA bhavanto vedAnavazyaM parizIlayantu / samyak parIkSyA'pi vivicya samyak, samyak mataM svaM paricArayantu // ' (ve0, pR. 26-27) yadyapi prAcyaistathA pAzcAttyairvipazcidbhirvyAkhyAtaM vicintitaM ca vaidikaM sAhityaM tu nitarAM vipulataraM vidyate, tathA'pyatra tasya kAnicana tAnyeva sUktAni mantrA vA manoharaiH padyaiH svairaM vyAkhyAtAH, yeSAmAdhunikacintanadhArAyAM sakalasRSTeH samyagvikAsasya vivardhanAya, samAjasya lokasya ca hitAyA'titarAmapekSA vidyte| adya sarve samAje samatAM samAjavAdaM dharmanirapekSatAM pariveza-parirakSaNaM nArIpratiSThAM vaijJAnikI dRSTimArthikI pragati cA'bhilaSanti / etatsambaddhA viSamA granthe'smin saMkalitAH / RSayo nUtanAm vicArAn kAmayante 'navInAnAM vicAraNAM svAgate prastutaH sadA / prAcInapratibaddhAnAM samunmocanavAJchakaH // sadyojAtA vicArA ye sadyojAtA janAstathA / jagatyantaliptAnAM prabhutAvardhane kSamAH // ' (ve0, pR. 35-36) mImAMsakairvedAnAM nityatvamapauruSeyatvaM cA'GgIkriyate kintu granthakArasteSAM mataM tathaiva nA'GgIkaroti / so'nyathA vedAnAmapauruSeyatAM pratipAdayati / tad yathA - 'samAjasya kRtiH saiSA, samAjAyA'sti saJcitA / kartA bhoktA jano naikaH, tadarthe'pauruSeyatA // ' (ve0 pR. 6) 116
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedArthapratipAdane sa sanAtanI zrutisUtraparamparAM pAzcAttyapaNDitAnAM navInAM vA paddhatimapi na gRhNAti / ekamudAharaNamatra draSTavyaM vidvadvaryaiH cintAnIyA'sti vyAkhyeyam / 'brAhmaNo'sya mukhamAsIda bAha saMrakSakaH kRtaH / UrU tadasya yadvaizyaH padbhyAM zUdro ajAyata // ' (R0 10 / 90 / 12, zu.pa. 31111, atharva0 19 / 6 / 6, tai0 A0 3 / 13 / 5) iti mantrasya vyAkhyAne tasya navInA sAmAjikI dRSTiritthaM virAjate - 'cintako'sya mukhaM jAtaH, bAhU saMrakSakaH kRtaH / vyApArI corUrUpo'bhUt, sevakazcAlake pade // ' (ve0, pu. pR0 43) evamanyatrA'pi tasya vaidikAnAM zabdAnAM navA arthA virAjante / ete arthAH vedaM prati tasyA''dhunikI vicAradhArAM prastuvanti / anena vedAnAmadhyayanasyA'bhinavA vAJchA samutpAte / granthasya mudraNaM yadyapi bhavyataraM vidyate, tathApi kAnicit skhalitAni vyathayanti / tadayathA - agnisUkte (ve0, pR. 59) 'pUrveSAM sadRSINAM yA vandanIyAgnidevatA / navAnAmapi kanyA'sti, sA devAnatra cA''nayet // ' atra 'kanyA' iti padaM cintanIyamasti / mama matau 'vandyA' iti pAThaH syAt / Rgvede kathamapi 'agnidevatA' RSINAM kanyA bhavituM na zaknoti / yasya mantrasya rUpAntaramatra vartate, tasyArthe 'kanyA' iti padasyA'vakAzo nAsti / (dra0 R0 1 / 1 / 2) 'agni: pUrvebhirRSibhirIDyo nUtanairuta / sa devA iha vakSati / / ) asya granthasya hindIrUpAntaraM ramyaM vartate, kintu sandarbhe'smin rUpAntarakAreNA'pi kimapi cintanaM na kRtam / evamanyatra mudraNatruTizcintyeta / granthAnte'nUditaM vaidikaM rASTragItaM nitarAmabhinandanIyamasti, granthakRtazca prakRSTAM rASTrabhaktiM prAkAzyaM nayati / grantho'yaM na kevalaM saMskRtajJAnAm, api tu sameSAM rASTrabhaktAnAM cintakAnAM lokahitaniratAnAM ca saGgrAhyA sampattirasti-vedasya gauravasya vijJAnAya / yadyatra te mantrA api saMkalitA bhaveyuH, yeSAmartho'tra zobhate, tarhi granthasyA'sya viziSTo mahimA syAt / jayatu saMskRtaM saMskRtizca / manIkApUrA, sorAmaH, prayAgaH, u0pra0, 212502 117
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathA mahAdAnam munidharmakIrtivijayaH ekasmin grAme kecijjanA vidyAlayaM prasthApayitumudyamavanta Asan / tatrA'pi prAdhyApakaH zrImahezabhAImahodayastu tadarthaM parizramamavigaNayya prayatate sma / kecid grAmAgraNyo na zikSaNe, api tu rAjakArye rucivanta Asan / tataste sahajatayA nA'numatiM dadati sma / tathA'pi mahezabhAImahodayasyA'tIvaparizrameNa vAkcAturyeNa cA'nicchayA'pi te grAmAdhIzAH svIkRtiM dattavanta Asan / tatratyairgrAmajanairanyaizcA'pi kAryakaraNena dhanaM sampAdayituM bahu sAhAyyaM dattam / tathA'pi lakSamekaM rUpyakANAmidAnImapi AvazyakamAsIt, yato nUtanavidyAlayasya sthApanAyAM vizeSato dhanamAvazyakamAsIt / etena kAraNena kiM karaNIyaM, kuta Aneyam - iti cintAkula AsInmahodayaH / tadA sahasaivaikaH paGguH bhikSuka AgatavAn | aJjaliM kRtvA tena bhikSukeNa namaskAraH kRtaH / sa mahodayastasmai rUpyakamekaM dAtuM yAvaccintayati tAvadeva sa bhikSuka uktavAn " mahodaya ! vidyAlaye dAnarUpeNa kiJcid dAtumicchAmi kiM bhavAn svIkariSyati ?" sAzcaryaM mahodayena pRSTam - kiM dAsyate bhavatA ? bhikSuko jagAda - mahodaya ! mayA sahA''gacchatu / na kasyacidapi hRdayaM santApanIyamiti cintayitvA tena bhikSukeNa saha sakautukaM sa gatavAn / nimnajanA yatra vasanti tAdRze sthAne ekasmin laghAvuTaje'vasat saH / tatra dvAvapi gatavantau / bhikSukeNoktaM - mahodaya ! Agacchatu / bhikSukasya gRhe kiM syAt ? kiM dAsyatyeSaH ? iti cintayannuTaje praviSTavAn / bhikSukeNoTajasyaikaH koNaH khanitaH / tata ekaH kumbho niSkAsitaH / tatkumbhAt paJcazataM rUpyakANi bahUni kAgadAni ca bahirAnItAni / sarvamapi militvA paJcatriMzat - zatAdhikaM lakSamekaM rUpyakANi jAtAni / "etAni gRhNAtu, vidyAlayasya sthApanAyAmupayoktavyAni" ityuktaM bhikSukeNa / mahodayo gaditavAn - bhavAn kiM kariSyati ? bhikSukeNa vyAkRtam - etAni na mAmakAnyapi tu samAjasyaiva / atastadarthamevopabhoktavyAni / ahaM tvekAkI ! na mama ko'pi parivAro'sti / yAvajjIviSyAmi tAvadbhikSAM yAciSye / ato'laM cintayA / etacchrutvA mahodayastu cakitavAn / tena pRSTam - vidyAlaye zilAlekhe kiM nAma lekhanIyamasti ? bhikSukaH kathitavAn mahodaya ! asmAkaM bhikSukANAM kiM nAma syAt ? bhikSuka eva, kintu 'bhAratasya bhAvinAgarikebhyo bhikSukeNa datta eSa upahAra:' ityullekhanIyam / bhikSukasya dehe dAnavIro bhAmAzAho'sti iti cintayan gatavAn mahodaya: / 44 118
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 | ko mitradharma: ? munidharmakIrtivijayaH ekasyAM zAlAyAM dvau vidyArthinau sahAdhyAyinau AstAm / tayormadhye bADhaM maitryAsIt / gate kAle tatraiko jAtazcintakaH anyazca rAjapradhAno jAtaH / ekadA pradhAnasya patnI cintakasya gRhe AgatavatI / tayA pRSTam - bhavAn kathaM bhavato mitraM melituM gRhaM nA''gacchati ? cintaka uvAca - sAmprataM tu bahavo janAstaM melitumAgacchanti / tato'haM yadi nA''gaccheyaM tarhi na kA'pi bAdhA'sti, ahaM tu tadaivA''gamiSyAmi yadA sa nirvAcane parAjito bhaviSyati / pradhAnapatnI jagAda - kathamevaM bhavAn vadati ? cintakena kathitaM - tasmin kAle namaskAraM kurvantaH sarve'pi vimukhA bhaviSyanti, tato me suhRd hatAzayA'bhibhUto bhaviSyati ! tadotsAhasyauSadham, AzvAsanarUpaM vedanopazAmakaM paTTakaM ca gRhItvA mama mitrasya pIDAM dUrIkartumAgamiSyAmi / sAnandaM pradhAnapatnI Aha - satyaM, satyam / mitrasya dharmo na kolAhalavardhanam, api tu artipIDAzamanameva / 119
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAtyAsAraH kathA oDiAmUlam - zrIcandrazekharadAsavarmA anuvAdakaH - DaoN. nArAyaNadAzaH bahuvAraM smRtervAtAyanAni unmocitAni bhavanti / vRSTisikte gabhIranizIthe, zizirArdai prAtaHkAle, raudrAtapAJcite sumadhyAhne mamatAyA manobhUmi sahasA pravizati mahezaH / muhUrtaM yAvat caJcalA bhavati mamatA / tata: saMjJAM prApnoti sA / mahezasya gamanAt paraM bahUni varSANi atItAni / purAtana-smRtitatistAM vicAlayati, pIDayati / zizUnAM komalamukhAni dRSTvA sarvaM vismartum icchati sA / ta eva tasyA vizvAsAspadAni / tathApi rAtrAvekalazayanasamaye manasi Agacchati tasyAH kAlarAtreH kathA / / tadA vivAhAt paraM paJca varSANi evA'tItAni / vaivAhikajIvane mahezastasyai prAdadAt azeSatRpti vizeSAnandaM ca / puraskArarUpeNa ayacchat amUlyaratnadvayam - aMzumantam anAmikAM ca / zizudvayaM piteva saumyadarzanam / sukhenA''nandena ca paripUrNe tasyAH parivAre haThAt AvirbhUtA zyAmalI / zyAmalI kAryAlaye mahezasya sahakarmiNI / varSadvayAt samparkaH / tena samparkeNa mahezo vismarati AtmAnaM, svaparivezaM, svIyAM rUpavatI patnIM mamatAm / asmin viSaye itastato bahuvAraM zrutvA ekadA rAtrAvantataH pRSTavatI mheshm......| - yadahaM zRNomi, tatsatyaM vA... ? - api tvaM zyAmalIviSaye vadasi ? Am, tayA saha mama atiniviDasamparkaH vartate / - kiM dampatyoH pavitrasambandhAt api ? pRSTavatI mamatA / - Am, tasyai pratizrutavAn, AvAM vivAhapaJjIkaraNaM kariSyAvaH iti / parantu vivAhavicchedapatrake bhavatyA hastAkSarAt param / sahasA gRhamadhye apratyAzitabhAvena visphoraNam abhavat / evaM zroSyati iti kadApi na kalpitavatI mamatA / - tvaM nissara itaH, asmAt gRhAt, asmin muhUrte / - tathA doSam api na kariSyAmi, yato hi atra yathA tava adhikAraH tathA mama api / - tarhi mriyasva atra eva, ahaM nirgacchAmi / tadA madhyerAtram eva mahezaH svIyadravyANi dhRtvA nirgataH, na kadApi pratyAgataH / 120
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ janaH ayaM tayA nAgakanyayA nigaDitaH tasyAH pAzena / tasya gamanAt paraM tayA niHsaGgatA anubhUtA / gRhasya antaratamaH janaH gRhAt bahiH nirgataH / kaH vA aparAdhaH tasyA: ? dinaM dinaM taM pratIkSate sma saH aparAdhaH vA tasyA: ? zarIram asvasthaM cet ArAtri jAgaraNena sevA kRtA, saH aparAdho vA ? zizUnAM kRte kimapi kretuM bhojayituM vadati sma saH aparAdho vA ? kaH tasyAH aparAdhaH ? mamatA svayaM na jAnAti sma / paristhiti sambhAlayituM bahUni dinAni atItAni / tathA vayaH api na jAtam / triMzadvarSIyA yuvati: / dvau laghuzizU / vizAlaH saMsAraH / kiyantaH lokAH kiyantaH, sammardAH, kiyatyaH smsyaaH| asyAm avasthAyAM tayA hatAzA eva sammukhIkRtA / I arakSitaM tiSThati daivarakSitam iti nyAyena ekadA niraJjanabAbuH AgatavAn mamatAyA: samIpam / saH mahezasya uparitana: adhikArI ghaTanAM zrutvA saH duHkhaM vijJApya sahayogArthaM pratizrutibaddhaH jAtaH / avadat ca jIvane jIvituM jIvayituM ca saMgrAmasya AvazyakatA vartate / asImaM dhairya sAhasaM ca dhArayatu / bAladvayasya pragatyA eva bhavatyAH duHkhaM gamiSyati / etadartham asmAkaM kAryAlayapakSataH kasya api sAdhAraNasahayogasya AvazyakatA bhaviSyati cet avazyaM sAdhayiSyAmi / gabhIre sAgare nimajjantI mamatA kUlaM prAptavatI / pUrvam eva mAtRpradattaM sIvanayantram ekam AsIt / mAtrA zikSitam AsIt eva sIvanAdikam / tayApi tadA vayanAdikam api zikSitam AsIt / tAm abhijJatAm adhunA sA kArye prayuktavatI gRhe sA sIvanayantraM saMsthApya prativezinAM kAryANi svIkRtavatI / gRhe zizudvayam / ata: gRhAt bahiH agatvA gRhe eva sIvanApaNaM prArabdhavatI / prathamataH kAnicit dinAni kAryaM kRtvA ekA sahakarmiNI niyojitA / kramazaH kAryaM vardhitam / tena saha dAyitvam api / bAlau vidyAlayaM gatau / mamatAyA: vyavasAya: varddhitaH / niraJjanabAbo: sahayogena jillAzilpakendrAt RNaM svIkRtya sIvanayantracatuSTayaM svIkRtya janAn niyojitavatI / adhunA tasyA: sIvanApaNa: samyak pracalati / yadA kadA Agacchati niraJjanabAbuH / sAhAyyaM karoti, sahAnubhUtiM pradarzayati / upadizati - caraiveti caraiveti / pRSThataH mA pazyatu / kaSTaM prApsyati / bhavataH upakAraH avismaraNIyaH / kathaM niryAtanaM bhaviSyati asya sneha RNasya / mamatA vadati / - vayaM sarve mAyAbandhanena baddhAH parasparaM bhAvayantaH bhavAmaH / no cet kathaM sariSyati saMsAraH / Am, kathanIyam AsIt yat mahezaH atra nAsti / tAM kanyakAM nItvA kolakAtAM palAyitaH / sarva zrutvA api mamatA kimapi noktavatI / samaya: svIyagatyA gacchati / vayasaH vRddhayA saha mamatAyA: dAyitvabodhaH api varddhitaH / putraH aMzumAn adhunA chAtravRtti svIkRtya yantravidyAM paThati / kanyA paThati mahAvidyAlaye vijJAnam adhikRtya / 121 -- -
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ mamatA sarvam api bhagavataH upari atyajat / madhye madhye sIvanakArye mAtaraM sahayogaM karoti anAmikA / adhunA mamatA sIvanazikSAkendraM cAlayati / tadartham ekaM gRhaM nirmitavatI / anyA kanyakAH api Agacchanti prazikSaNArtham / taddinamAsIt- yadA te vAradvayam api bhojanaM na alabhanta / adhunA paristhitiH parivarttitA / sA putraM kanyakAM ca snehena pAlitavatI / madhye madhye aMzumAn pRcchati - mAtaH ! bhavatyAH tu ko'pi doSaH nAsti, tathApi pitA tyaktavAn kimartham ? mamatA udatarat - tatsarvaM samayaH vadiSyati / mama cintA tu vartate, bhavAn katham uttIrNaH bhUtvA niyukti prApsyati / agre aMzumAn kimapi na vadati, yato hi saH jAnAti, adhikapraznena mAtA duHkhaM prApsyati / kadAcit parizrAntAyAH tasyAH manaH zarIraM ca vizrAmam icchataH / tadA tasyAH pUrvasmRtayaH samakSam Agacchanti / vivAhAt param AdyavarSANi Asan anantasambhAvanAnAm AzAnAM ca varSANi / mahezaH tasya kathAM kathayati, tasya kompAnyAH kathAM vadati, kathayati tasya anubhavAn / vipaNanAdhikArI iti tasya bahuvAraM bahirgamanam Apatati sma / tadA duHkhena vadati sma mahezaH / - mama pronnateH paraM barhigamanaM na bhaviSyati / tadA tava pArve eva bhaviSyAmi, kAryAlayagamanasamayaM vihAya / ___ - bhavatu, bhagavantaM prArthaya, zIghraM pronnatiH bhavatu / hasantI avadat mamatA / kva gatAH te divasA:? sahasA vyagrA bhavati mamatA, anAmikA mahAvidyAlayAt AgamiSyati, tasyAH kRte alpAhAraH sajjIkartavyaH / sameSAm api bhAvanAnAm antaH bhavati / sarvamapi sukhena calati / haThAt prAtaH samAgataH niraJjanabAbuH / snAnaM samApya mandiragamanArthaM sajjIbhavati sma mamatA / gRhe eva anAmikA itastataH bhavati / etAvatA niraJjanabAbuH tasyAH zubhacintakena pariNataH AsIt / ataH mamatAyAH gRhadvAraM tadarthaM sadA unmuktaM tiSThati / taM dRSTvA pRSTavatI mamatA - - zrIman, bhavAn prAtaH eva... / kiJcit upavizatu zrIman ! ahaM tAvatA pUjAM nirvatayAni ? - adya kAcit zubhavelA, yato hi mama Agamanasamaye bhavatI pUjArthaM mandiraM nirgacchantI asti / evam uktvA svakoSAt dvitrANi bhAvacitrANi niSkAsya pradarzitavAn / - kimetat zrIman ? ahaM boddhaM na prabhavAmi / - kiM vayaH anAmikAyAH ? niraJjanamahodayaH hasan apRcchat / - adhunA viMzatiH pracalati.... / - bhavatI kasmin vayasi vivAhitA ? - aSTAdaze zrIman ! avicintya uktavatI mamatA / 122
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bhavatu, etat varasya bhAvacitram, etat vaiyaktikavivaraNam ca / bhavatI dRSTvA vicArya mAM vadiSyati / ahaM gacchAmi adhunA / kevalam etad avazyaM smArayAmi, kanyA adhunA vivAhayogyA abhavat iti / ataH sAkSAtsamaye samIcInaM kAryaM karaNIyameva / ityuktvA pratinivRttaH niraJjanabAvuH / sahasA tUSNIM jAtA mamatA / avakAzadivasaH iti vizeSakAryaM nAsIt / tasyAH manaHsthitim avagatya anAmikA apRcchat - - amba ! adya bhavatyAH kiM jAtam ? iti / - kutra, kimapi tu nAsti ! mAtA uktavatI / - parantu bhavatyAH manaH bhArAkrAntam iti darzanAmAtreNa ko'pi vadiSyati / mayA lakSitA eva bhavatI, klAntA parizrAntA iti pratibhAti / yathA ko'pi zatakilomitaM prastaraM bhavatyAH mastake sthApitavAn / kim abhavat bhavatyAH ? - nahi, re mAtaH,.... aham asya gRhasya eva cintayAmi / / - kutra, gRhasya kimapi asauvidhyaM tu na pazyAmi aham / - nahi, re, varSadvayAt param aMzumataH pAThaH samAptaH bhaviSyati, saH niyukti prApsyati, tadanu tadarthaM vadhvanveSaNaM bhaviSyati, vadhUH atra AgamiSyati, laghukaM gRham idaM....? - aho ! bhrAtA niyuktiM prApsyati, tasya vetanena upari ekaM gRhaM nirmAsyate, kA hAniH ? - tadanu punaH te pariNayaH ... ... / - aho ! kAraNam atra, ahaM vadAmi amba ! snAtakottaropadhiprApteH pUrvaM mama pariNayasya vArtAm api na kariSyati ... ... ... | - tattu satyameva, kintu pUrvavyavasthA karaNIyA khalu... .... / anAmikA viraktabhAvena mAtuH samIpAt palAyitA / mamatA manasA avadat, unmAdinIyam ... / anAmikAyAH vivAhaviSayacintanasamaye mahezasya smRtiH balAt pravizati adinavAtyAsAraH iva / ye prastAvaM nItvA AgamiSyanti, te prathamataH pitRparicayaM prakSyanti / uttamagRhaM nAsti cet, uttamavaro'pi na labhyate / kimuttaraM dAsyati sA...? sAmAnyam api doSaM vinA sA adya doSiNI ... / anekaTIkATippaNIH zrutavatI sA atItakAle / samayena saha tatsarvam api atItam / niraJjanabAbunA AzvastA sA / tadviSaye cintA mAstu iti / varapakSasya AvazyakI sundarI kanyA, anyat kimapi nAsti / yautukaviSaye api te kimapi na vadiSyanti / vastutaH yautukanAmazravaNena mamatA zaGkAgrastA bhavati / sA jAnAti eva - yautukena eva nArI yantraNAgrastA bhavati / zvazurAlaye nAnA kathAM nAnA vyathAM ca prApnoti vadhUH / antato AtmahatyAM tathAvidhaM kimapi vA Acarati / tathA udAharaNAni santi bahUni / / niraJjanabAbuH uktavAn, dinatrayAt paraM te AgamiSyanti / varapitA kazcana adhikArI / putraH 123
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ yantrajJaH / TATAkompAnyAM niyuktaH / AgAmini varSe videzaM gamiSyati / ataH tasya pitarau nizcitavantau, aiSamaH vivAhaM samApya navadampatI AgAmivarSe videzaM gamiSyataH / sundaraH prastAvaH / yadi tasyAH kanyA teSAM manomatA syAt ! avazyam anAmikAyAH bhAvacitraM dRSTvA te citavantaH, parantu bhAvacitrAt sarvaM na jJAyate khalu / tAbhyAM citA cet, patraH AgamiSyati, kanyAdarzanArtham / tataH eva antimanirNayaH bhaviSyati / mamatA cintayati, kanyA ekA vartate cet prastAvAH tu AgamiSyanti / parantu sapadyeva kanyAvivAhakathAcintanena tasyAH mastakameva cakrAkAreNa bhramati / bahudinebhyaH paraM mamatA svIyam asajjitaM gRhaM punaH sajjitavatI / gRhe nUtanayavanikAH yojitAH / atithiprakoSThasya sophAsanAni api parivarttitAni / cAyAdhAnyAM puSpAdhAnI puSpaiH pUrNA / bhittau yojitAni nUtanabhitticitrANi / yadapi bhavatu nAma, varapitA padasthaH adhikArI, putro'pi yantrajJaH / prathamataH gRhadarzanena eva rucibodhasya paricayaH bhavati / ekA eva kanyA tasyAH / kadApi kasyApi abhAvasya asauvidhyasya vA sammukhInA na jAtA / pituH mAtuzca snehaprAptyA anAmikA AtmAnaM bhAgyavatIM manute / asya sukhAyojanasya madhye mamatA lakSitavatI, anAmikAyAH manasi nAsti sukhasya sparzaH / kevalaM aSTacatvAriMzadhorAH eva avaziSTAH / madhye rAtridvayam / tRtIyasandhyAyAM te AganSyinti / kanyayA sukhena bhavitavyam AsIt / parantu anAmikAyAH manaM tu kutrApi na lagnam / kevalaM sA vadati, evaM tvarA kimartham amba ! bhavatyAH kanyA kiM bhavatyai na rocate ? mamatA udatarat - kiM tvayA cintyate, ekadA eva sarvaM nizcitaM bhaviSyati? bhavatI te drakSyanti / ceSyanti / punaH putreNa saha AgamiSyanti, tadA bhavatI taM drakSyati / ubhayoH manomatazcet eva vivAhaH bhaviSyati / punazca vivAhaH bhavati yogAyogasya viSayaH / anekatra nizcitaH api vivAhaH antimaparyAye na bhavati / vedyAm upaviSTaH varaH pratinivarttate / etat tu ArambhamAtram, kimarthaM cintitA bhavati ? itaH api lobhanIyAH prastAvAH AgamiSyanti / mamatA anAmikAyAH kathAyAH gurutvaM na jJAtavatI / sAdhAraNataH kanyAH prathamataH neti neti uktvA punaH sukhena gRhasaMsAraM sajjIkurvanti / anAmikA tasyAH kanyA, tadraktena nirmitA / tasyAH vacane sthitA / rAtrau anAmikA samyak na bhuktavatI / paThanavyAjena svaprakoSThaM gatavatI / mamatA api taddine samyak nidrAM na prAptavatI / parasmin prAtaH vilambana utthitavatI anAmikA / jAte alpAhArasamaye Ahvayat mmtaa| - are, bhavatyAH netre sphuTite iva lakSyete / ArAtri apaThat vA ? - nahi, amba ! rAtrau ko'pi kITa: netre patitaH / tadarthaM kiJcinmaditavatI netre / tadarthaM tathA lakSyate / - kutra, Agatya darzayatu manAk ... | mamatA kanyAM svasamIpam anayat / - bhavatI kranditavatI vA na vA, satyaM vadatu mAtaH ! - satyameva mukhaM gopAyitvA... kAmaM ruditavatI anAmikA mamatAvakSasi / 124
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ - amba ! kRpayA bhavatI asya vivAhasya prahasanaM samApayatu / - kimartham, etat tu ArambhamAtram / ito'pi sundarapuruSAH AgamiSyanti / bhavatI ceSyati ekam eva, ... bhavatyAH cayanam eva mama nizcayaH / - yadi bhavatyAH kathA satyameva, tarhi aham ekaM citavatI amba ! tadarthaM kiM bhavatI mAm anumaMsyate ? sahasA evam uttaraM prApsyati iti mamatA svapne api na cintitavatI / cintitavatIanAmikAyAH bAlasvabhAvaH idAnIm api na gataH / sAmpratam api uttamAdhamavicAro na jAtaH tasyAH / idAnIm api mama vastrAJcalaM na tyajati / parantu kiM kathayati adya? ... ... kadApi evaMvidhAM kathAM tu sA na zrutavatI / - bhavatI kiM vadati anAmikA, ahaM kimapi boddhuM na zaknomi / bhavAdRzI kanyA punaH asmin vayasi / nahi, nahi, kRpayA evaM kimapi na akariSyat, yena aham upahasitA abhaviSyam ! kiyaduHkhaM yantraNAM ca soDhvA ahaM bhavatIM pAlitavatI, kiM na jAnAti bhavatI ? - ahaM bhavatyAH manasi kadApi duHkhaM na dAsyAmi / AvayoH bandhutvam eva vartate / varSadvayAt param AvAM vivAhabandhanena Abaddhau bhaviSyAvaH / prathamataH svIyavRtteH pronnatiM vidhAya tadanu yatkimapi / - astu, astu, viramatu adhunA, vAcoyuktitaH / bhavatI kiM nirmAsyate svIyAM vRttim ? adya pitA nAsti iti, aham asyAM paristhitau asmi / antato ruditavatI eva mamatA / yathA ko'pi vAtyAsAraH pravAhito gRhe / - mayi vizvasitu amba ! bhavatyAH vizvAse ahaM viSaM na mizrayiSyAmi / asmin viSaye ito'pi na vadiSyAmi / bhavatyAH manasi kaSTaM dattavatI, kRpayA kSAmyatu mAm / ityuktvA anAmikA mAtuH padatale nyapatat / tasyAM rAtrau nidrAM na prAptavatI mamatA / AtmAnam asahAyAM manute sA / sahasA, tasyAH anubhavaH jAtaH, sampUrNe saMsAre sA ekAkinI vartate / asyAm api paristhitau pArzve sthAtuM ko'pi na vartate / jIvanasya catuSpathe sA pathabhraSTA jAtA / kena mArgeNa nirgamiSyati sA ? kaH samIcInaH kaH vA asamIcInaH? tasyAH ekA eva kanyA ! atra bhAvapravaNatAyAH kimapi mUlyaM nAsti / paristhitiH sammukhIkartavyA khalu ! bhavatu nAma kAcit kaThorA niSpattiH / prathamataH cintitavatI, niraJjanaM jJApayitum / anantaraM cintitavatI, prathamataH svIyabodho bhavatu / pravAhaH kena mArgeNa pravahati ? tadanu kimapi kartavyaM khalu ! parasmin prAtaH mamatA svIyaniSpattiM zrAvitavatI / avadat - anAmike ! adya sAyaM tam Ahvayatu asmAkaM gRhaM, cAyapAnArtham / ahaM tena saha vArtAlApaM kariSyAmi / yadyahaM drakSyAmi, tasya yogyatA vartate bhavatyAH hastaM dhArayitum, aham avazyaM bhavatyAH manasi duHkhaM na dAsyAmi iti pratizRNomi / tataH bhavatoH kRte tu mama jIvanam / yadi pariNayotsavaH samIcInatayA abhaviSyat, tarhi bahiHsthasaMsArasya lokanindAm api aham asahiSyam / mama jIvane uditaH vAtyAsAraH, prazAmyatu api / 125
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ - aho ! bahuprINAmi bhavatyAm amba ! uktavatI anAmikA / tataH svapriyaM bAndhavaM mAtuH AhvAnaM jJApitavatI / avanatA cirapratIkSitA sandhyA / Anandena itastataH bhavati anAmikA / yadi anubhavaH mAtrA saha itastataH kimapi vadiSyati, tarhi sarvaM samAptaM bhaviSyati / parantu sA tu jAnAti anubhavam / svalpaM vadati sarvadA saH / tam api sarvam asUcayat anAmikA / uttamacchAtrarUpeNa mahAvidyAlaye tasya sukhyAti: api vartate / tadupari vizvasiti mahAvidyAlayasya adhyakSaH, poSayati ca uccAbhilASam / asmin vAre sarvazreSThaH snAtako'pi bhavet ! bahiH moTaradvicakrikAyAH dhvaniH zrataH / anAmikA adhAvata dvAram udaghATayitam / - mAtRSvase ! namaskAraH ! ... ... mama nAma anubhavamahAntiH / - upavizatu, upavizatu pitaH ! mAM sarvam uktavatI anAmikA bhavataH viSaye / anubhavaH mukham avanatavAn / tasya mukhaM lakSitavatI mamatA / ... are, kiM pazyati sA ! etat tu tadeva mukham, saiva AkRtiH, tathaiva netre, unnataH kapolaH ! ayaM tu tasya eva pratirUpaM pratibhAti / sapadyeva utthAya tam AndolitavatI mamatA / sahasA AsandAt utthitaH anubhavaH / - mAM kimapi vadati vA mAtRSvase! yat praSTavyam avazyaM pRcchatu, ahaM nizcayena satyaM vadiSyAmi / mAmapi uktavatI anAmikA - kathaM snihyati bhavatI tasyAm ! ataH bhavatyAH manaHprAtikUlyena AvAM nA''cariSyAva: kimapi / - astu, putra ! kimuktavAn bhavataH nAma ? mamatA sahajA bhavituM ceSTate sma / - anubhava, ... ... anubhavamahAntiH / - pitA ki karoti ? - piturnAma mahezamahAntiH / pUrvaM vayam ekatra atiSThAma / pituH sthAnAntaraNaM jAtaM kolakAtAM prati / adhunA kolakAtAyAM vasati pitA / ahamatra chAtrAvAse ekalaH tiSThAmi / saralabhAvena udatarat anubhavaH / sapadyeva hRdaye mudgaraprahAram anvabhavat mamatA / sA cItkRtya saMjJAzUnyA jAtA / gRhAbhyantarAt cAyacaSakadvayaM dhRtvA pravizantI anAmikA mAtuH avasthAM dRSTvA cItkRtavatI / cAyacaSakadvayaM hastAt bhraSTaM jAtam / bahiH AkAze AsannaprAyAH varSAH / tAbhiH saha pravAhitA prabalavegena vAtyA / anumIyate sma, kramazaH asya vAtyasArasya vegaH vardhamAnaH asti / 126
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ | tIrthaGkarapArzvanAtha-kathA DaoN. AcAryarAmakizoramizraH trayoviMzatIrthaGkaraH zrIpArzvanAthaH kAzInarezasya rAjJo'zvasenasya putra AsIt / pitrA zrIazvasenena tasmai SoDazavarSIyAya svapatrAya zrIpArzvanAthAya rAjyasya zAsanasattA samarpitA / paraM zAsane tasya mano naa'rmt| katipayairvaSaireva sAMsArikasukheSu tasya viraktirutpannA / tataH sa svapitaramekadA jagAda - 'pitaH! mayA bahukAlaM yAvatsAMsArikasukhasuvidhAnAmupabhogaH kRtaH, kintu sukhaM prati tRSNAyAH kSayo nA'bhavat / yathA pRthivyAmindhanopayogenA'gnijvAlAzamanaM na bhavati, tathA sukhopabhogena tRSNAzamanaM na jAyate, paramubhayatra vRddhireva bhavati / ' pitA zrIazvaseno'kathayata - patra ! indhanopayogena yathA'gnijvAlA vardhate, tathaiva sukhopabhogena tRSNA'pi vardhate / etadrAjasukhaM kathyate / bhavAnasti rAjA / suta ! rAjasukhopabhogaM kuru / rAjA tu rAjasukhAni bhunakti / tvamatra cintAM kathaM karoSi ? putraH zrIpArzvanAtha uttaramadadAt - 'pitaH ! rAjasukhopabhogasamaye-yAni sukhAni rucikarANi pratIyante, tAni sarvANi duHkharUpANi bhavanti / ato rAjasukheSu me mano na ramate / asmAtkAraNAjjIvanaM sArthakaM kartuM tapasyAyai vanaM gacchAmi / ' pitrA vanaM gantuM niSedhito'pi pArzvanAtho'gre vinamraH sannavAca- 'pitaH ! jIva indriyalolupatAyAH santuSTaye duHkhasAgare nimajjati, satkarmANi tyaktvA duHkhakarmasu pravRtto bhavati / lipsAlobharAgadveSacauryaparastrIgamanAdipApakarmasu tasya tRSNA vardhata eva / ' atastRSNAzamanAya zrIpArzvanAtho rAjapadaM tyaktvA* vanaM jagAma / sa sAmadaparvate sAdhanArato babhUva / tatastena janatAyai satyasadAcArA'hiMsApAlanArthamupadezo dattaH / tena jainadharmasya trayoviMzatIrthaGkararUpeNA'maratvamavAptam / / 295/14, paTTIrAmapuram, khekar3A (bAgapata) u.pra. * zrIpArzvanAthena triMzadvarSavayasi gRhaM tyaktvA pravrajyA gRhItA / 127
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathA | kathAtrayI sA. RjumatizrI: (1) yadi mastakaM troTayet, tarhi iSTadhanaM prApnuyAt / kuzalapuranagarasya samIpaM bhAdaranadyA mukhAgre zaMkarasya devAlayo babhUva, tasmindevAlaye balIvardasya puttala AsIt, tasya puttalasya sanmukhameko lekho likhita AsIta. "yadi mastakaM troTayeta. tarhi iSTadhanaM prApnuyAt", tato janAstasmindevAlaye pazu-vihagAnAM zirAMsi atroTayan, vadhaM cA'kurvan / anyadaika AbhIrastatrA''gataH, sa vicArayati - asya balIvardasya kAraNenA'tra bahavaH jantavaH niyante, yAvadasya balIvardaputtalasya nAzo na bhavettAvadandhazraddhAlujanA idamakAryaM kariSyanti, tadasya 128
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ balIvardasya puttalaM naSTaM karomi, iti vicAryA''bhIraH puttalasya grIvopari prAharattadA tasya puttalasya mastakaM truTitaM, tasmAcca puttalAnniSkANAM rAziradho'patat / evaM ca tatra likhito lekho'vitatho'bhavat / (2) mUryo'pi rAjA bhavet / eko mUrkharAjA babhUva, tasya rAjyakAryabhAra sacivagaNa acAlayat, tasya rAjJaH samIpe sadaikA vicakSaNA dAsI vasati sma, sA dAsI yaH kazcit prasaGga uttiSThate taM sambhAlayati / ekadaikA nRtyamaNDalI rAjasabhAyAmAgatA, nartakI vividhAnAlApAnalapat, atha nartakI rAjAnamapRcchat - asau ko rAgo'sti ? tadA rAjJo dAsyavadat - asau paJcamo rAgo'sti, tato rAjA punaruktavAn - asau paJcamo rAgo'sti / atha kenacit kAraNena dAsI rAjamahAlayamagacchat, samayajJA nartakyapRcchat - rAjan ! asau ko rAgo'sti ? rAjAha - asau SaSTha rAgo'sti / tadA dAsyAgacchadabravIccA'sau goDI rAgo'sti / rAjA uktavAn - na.... asau goDI rAgo'sti, rAjA punaruktavAn - yadi dAsI nA''gamiSyattahi viMzatirAgAn yAvat prApsyam / nRtyamaNDalI rAjJo mUrkhatAmavagatavatI rAjasabhAM ca tyaktvodacalat / (3) kRpaNasya kRpaNatA eka: kRpaNaH prAtivezmikAya svasya kUpaM vyakrINat / tatpazcAt kRpaNo vicArayati - prAtivezmikAdahaM kUpanIrasya mUlyaM yAceya, tahi bahukaM dhanaM lapsye / dvitIye dine prAtaryadA prAtivezmikaH kUpAjjalaM bhartumAgacchattadA kRpaNa Aha - mayA kUpo vikrIto na tu nIram, ato nIrasya mUlyaM dehi / prAtivezmiko vicArayati-asau mAM durnItyA pIDayati, tata enaM pAThaM pAThayAmi / prAtivezmika abravIt - mama kUpe jala rakSaNasya bhATakaM (1000) sahasraM rUpyakANi dehi, kRpaNo vicArayati - asau prativezmiko mamA'pi tAto'sti / tataH sa Aha - gaccha, ahaM kUpena saha nIramapi niHzulkaM dadAmi / 129
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 | hetustra bhaviSyati ec. vi. nAgarAjarAv vidyArthIdazAyAM mama bahavaH satI. Asan / tanmadhye kecana suhRdaH, kecanA'sUyavaH, apare taTasthAH / ekastu nArAyaNAkhyaH atrollekhanIyaH / mayA sAhityaparIkSAyAM sarvaprAthamyamalabhyata / rAjye prathamaM sthAnaM labdhavAn iti mama guravaH santoSaM prAkaTayan / suhRdaH prazaMsAvacanAnyuktvA'bhyanandan / nArAyaNaH sabhrUbhaGga mAM vilokya "etanna mahat / yadi ahaM kiJcidadhikamapaThiSyaM, tarhi mayaiva prathama sthAnamalapsyatha / iyaM parIkSA na mukhyeti mayA udAsitam" ityuktvA niragacchat / sa ADhyasya pituH sutaH / sadottamAni vastrANi dhArayati sma / mama tAdRzaM kimapi nAsIt / mAdRzeSu sarvadA so'vajJAmeva prakaTayati sma / rASTraspardhAsu bhAgaM voDhuM mayA'vakAze labdhe tasyeA jAteti bhAti / zAlAdhyakSasya varivasyAM kRtvA nAgarAjaH sakalAn avakAzAn prApnoti iti sa vaktum Arabhata / spardhAyAM vijityA'haM suvarNapadakamapi prAptavAn / mAm abhinandayituM zAlAyAM sabhArambha AyojitaH / etattasya zirovedanAma ajanayat / mayA'pakAre'kRte'pi apakAriNamiva mAM nindati sma / kAlo yAtaH / mayA sAmAnyodyogo labdhaH / tena uttama udyogo lbdhH| ahaGkAreNa dvicakrikayA gacchan nArAyaNo mAM pathi padbhyAM carantaM vIkSya 130
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ sotprAsaM hasitvA gacchati sma / kadAcana mitrANAM samArambheSu vivAhAdiSu AvayoH parasparaM darzanaM abhavat / namaskartuM vadituM ca mayA prayatne kRte'pi sa "pazyannapi na pazyati" iti nItimavAlambata / nagare mamopanyAsAH bhavanti sma / kintu kadApi na tatra sa zrotumAgataH / evaM gacchati sma kAlaH / tatastasya baGgalUrunagare udyogo jAta iti mayA zrutam / bahUni varSANi gatAni / mama vivAho jAtaH / putra utpannaH / tasya vidyAbhyAsaH kAritaH / vidyAbhyAsaM pUrayitvA putro'merikadeze udyoga prAptavAn / kadAcanA'haM baGgalUranagare upanyAsaM kartuM prasiddhayA kayAcana saMsthayA AhUtaH / tatra vedikAyAm upaviSTo'haM sabhyAnAM madhye prathamapaGktau nArAyaNam apazyam / kiJcid vismito'pi ahaM svabhAvAnuguNatayA upanyAsam akaravam / tatastu samAptau jAtAyAM nArAyaNa Agatya namaskRtya "amoghaM bhASaNam / mahAn pramodaH / mama bAlyasuhRt evaM bhASata iti abhimAnasya sthAnam / adya prAtaH patrikAyAM bhavata upanyAso'stIti vArtAm adrAkSam / ata eva palyA sAkam Agamam" ityuktavAn / mama vismayo'dhiko jAtaH / sa patnI paryacAyayat / tata uktavAn "idAnImapi bhavAn maisUranagaryAM vartate khalu ?" iti / Am iti mayokte, sa punaravocat "kadA tatra gamanam" iti / idAnImeva relayAnena gamiSyAmi ityahamavocam / "adya mama gRhe uSitvA zvo gamyatAm" iti nArAyaNo vaktumArabhata / tasya patnI ca 'AgamyatAm' ityabravIt / "kSamyatAm / mayA'dya maisUrunagaraM prAptavyameva / " ityaham abravam / "tahi relasthAnaM prati ahameva bhavantaM prApayiSyAmi" - ityuktvA nArAyaNo mahatA vinayena svIyaM kAr2yAnam AnIya relasthAnaM mAM nItavAn / relayAne upaviSTo'haM bahudhA acintayam / pUrvaM kadApi adarzitaH snehaH kathamasya manasi utpannaH? kiM kAraNaM syAt ? iti / mayA kimapi na jJAtam / gataM dinadvayam / tato'nyasminnahani mayA dUravANIdhvanirazrUyata / bhASitumupakrAntavati mayi nArAyaNo'vadat "api kuzalaM bhavataH ? bhavatpatnyAzca ?" iti / evaM kuzalapraznAnantaraM so'bravIt "nAgarAja, AvayordIrghakAlikaH sneho bAndhavye pariNato bhavatu iti mamA''zA / mama putrI vartate / tava putro'sti / tayovivAha: sampadyatAm iti mamAzA / bhavAn anumanyatAm" iti / sahasotpannasya nArAyaNasnehasya nidAnaM mayA tadA jJAtam / tAdRzasya sambandhamanicchannapi saujanyenA'hamavadam "bhavata AjJA yuktaiva / mama putreNa sambhASya, yadi sa vivAhotsukaH tahi kathayiSyAmi" iti / katipayadinAnantaraM tena punaH samparkaH kRtaH / tadA mayoktam "kSamyatAm / mama putra idAnIM voDhuM necchati" iti / punarnArAyaNaM kadA'pyahaM na dRSTavAn /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ marma narma kIrtitrayI ArakSakAdhikArI janasammardaM viralIkartuM bhavAn kiM kuryAt ? padAnveSI dhanagrahaNaM khalu !! (ekasminnApaNe phalake likhitamAsIt - kilomitAyA: zarkarAyAH rU. 25/- iti) mahilA (tat paThitvA) kilodvayaM zarkarAyA dIyatAm / adyA''paNe zarkarA nAsti, kRpayA zva AgamyatAm / 1. ApaNikaH (mahilA samIpasthamApaNaM gatA / tatra likhitaM zarkarA rU. 32/- iti / ) bhoH ! kuta etAvAn vizeSa: ? tatra rU. 25/- atra tu rU. 32/- ! yadA'smadApaNe rzakarA na syAt tadA vayamapi rU. 25/- mUlyenaiva dadAmaH / mahilA 2. ApaNikaH cikitsakaH (patnI) mayA zIghrameva candrAmahodayAyA gRhaM gantavyaM, tasyAH putro rugNo'sti / patnI paristhitirgabhIrA'sti vA ? cikitsakaH Am / patnI kiM jAtaM bAlasya ? cikitsakaH tat tvahaM naiva jAnAmi / kintu candrAmahodayApArzve 'cikitsakAgamanAt pUrvaM kiM kartavya'mityabhidhaM pustakamasti / tasyAstadupayogakaraNAt pUrvameva tatra prAptavyam !! 132
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahilA (madhumakSikApAlaka) bho ! bhavadudyAnasyaikA makSikA mAM daSTavatI / zIghraM kimapi kriyatAm / avazyaM bhagini ! kRpayA sA makSikA me darzyatAm / adhunaiva tAM daNDayiSyAmi / pAlakaH yuvatiH yuvakaH (nRtyasthAne (Ball Room)) nRtyasya dhAvanasya ca madhye ko vizeSa: ? nA'haM jAnAmi / tadeva mayA cintitaM, kimAvAmupavizeva tAvat ? yuvatiH mAtA vatsa ! zAlAgamanasya prathamadine'dya tvayA paryAptaM zikSitaM vA ? naiva mAtaH ! mayA zvo'pi gantavyaM tatra / putraH karmakaraH svAmin ! ahamApaJcaviMzatervarSebhyo bhavataH kAryaM karomi / tathA'pi mayA na kadA'pi vetanavRddhyarthaM kathitam / tata eva bhavAn paJcaviMzativarSANi kAryaM kartuM zaktavAn khalu ! svAmI 133
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 | kalikAlasarvajJazrIhemacandAcAryANAmAcAryapadasya navamazatAbdI nimittIkRtyA''yojita: zrIhemacandAcAryacandakArpaNasamArohaH kIrtitrayI ahamadAbAdanagare zrIhaThIsiMha-kesarisiMhavATikAmadhye 2066tamasya vikramAbdasyA''zvinazukladvitIyAtithau 9-10-2010tame dinAGke zAsanasamrATazrIvijayanemisUrIzvarasantAnIyAnAM pUjyAcAryazrIvijayasUryodayasUrIzvara-zrIvijayazIlacandrasUrIzvarANAM puNyasAnnidhye teSAmeva preraNayA sthApitAyAH zrIhemacandrAcAryasmRtizikSaNanidherupakrameNa zrIhemacandrAcAryacandrakArpaNasamAroha Ayojita AsIt / / itaH pUrvaM DaoN. harivallabhabhAyANI, DaoN. dalasukha-mAlavaNiyA, DaoN. madhusUdana DhAMkI, DaoN.satyaraJjanabaeNnarjI, prA.jayanta koThArI, prA. ra.nA. mahetA - ityAdibhyo dazabhyo vidvadbhayo'yaM candrako'pito'sti / tasyAmeva zRGgalAyAM gUjarabhASAsAhityasya tribhyo mUrdhanyavidvadbhayaH prA. zrIkanubhAI jAnA - prA. zrAlAbhazaGkara purohita - DaoN. hasubhAI yAjJikAkhyebhyaH sAhityakSetre teSAM viziSTaM pradAnamupalakSya zrIhemacandrAcAryacandrakArpaNaM kRtam / asmin samArohe vizvavikhyAtaH zilpakalAvit padmabhUSaNo DaoN. madhusUdana DhAMkI, amarelInagarIyaH saMskRtavaiyAkaraNa: DaoN. vasanta parIkha:, DaoN. raghuvIra caudharI, prA. zirISa paJcAlaH, kavirAjendrazuklaH ityAdayo mUrdhanyasAhityakArA upasthitA Asan, avasarocitamudbodhanaM ca kRtavantaH / tribhiH prAptacandrakairvidvadbhirapi svIyapratibhAvaH saharSa pradarzitaH / 134
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIhemacandrAcAryacandrakaM prAptAstrayo vidvAMso vAmataH / zrIlAbhazaGkarapurohitaH zrIhasubhAIyAjJikaH zrIkanubhAIjAnI ca / 11100104 svIye AzIrvAda-pravacane AcAryaiH zrIvijayazIlacandrasUribhirhemacandrAcAryaiH kRtAnAM vidyAkAryANAM paricayaH pradattaH, aitihAsikapramANaizca teSAM samanvayavAditA-samatvodAratA-nRpadvayapratibodhakatvAdiguNA varNitAH / tatastrayANAmapi viduSAM kRte zubhAzaMsA prakaTitA / prasaGge'smin hemacandrAcAryaviracitaM mahAdevastotraM, siddhahemalaghuvRtti-udAharaNakozaH, dharmatattvacintanaM (vijayazIlacandrasUrilikhita) cetyAkhyAnAM trayANAM pustakAnAM lokArpaNaM jAtam / ___tataH pUjyAcAryazrIvijayasUryodayasUrIzvarANAmAzIrvacanaiH saha prasaGgo'yaM sampanno jAtaH / samagrasyA'pi samArohasya saJcAlanaM viduSA DaoN. zrIniraJjanarAjyaguruNA kRtam / vizrutasya kannaDabhASIyopanyAsakathAlekhakasya DaoN. es. el. bhairappavaryasya 'AvaraNa'nAmakasya kathAgranthasya saMskRtAnuvAdArthaM 2010tamavarSIyA anuvAda-kSetrIyA kendrasAhityAkAdamIprazastiH DaoN. vizvAsamahodayena prAptA'sti / DaoN. vizvAsamahodayaH sambhASaNasandezasaMskRtapatrikAyAH pUrvasampAdakaH, saMskRtabhAratIyasaMsthAyAzca pUrNakAlikaH sanniSThakAryakarazcA'pi / prazasti prAptavantaM DaoN. vizvAsamahodayaM sAdaraM sahAda cA'bhinandati nandanavanakalpataruH // 135
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandanavanakalpataroH paJcaviMzyA: zAkhAyA lokArpaNanimittamAyojitA | saMskRta-sabhA vArtA kIrtitrayI saMskRta-prAkRtabhASAmayasyA'yanapatrasya paJcaviMzyAH zAkhAyAH prakAzana-lokArpaNAdi nimittIkRtyA'hamadAbAdanagare zrIhaThIsiMhavATikAmadhye 2066tama-vikramAbdasya Azvinazuklapratipadi 8 / 10 / 2010 tame dinAGke zAsanasamrATazrIvijayanemisUrIzvarasantAnIyAnAM pUjyAcAryazrIvijayasUryodayasUrIzvara-zrIvijayahemacandrasUrIzvara-zrIvijayazIlacandrasUrIzvarANAM puNyasAnnidhye ekA saMskRtasabhA AyojitA / asyAH sabhAyA adhyakSatvaM sampUrNAnandasaMskRtavizvavidyAlayasya pUrvakulapatinA triveNIkavi prA. zrIabhirAjarAjendramizramahAbhAgena nirvoDham / pattanasthazrIhemacandrAcAryavizvavidyAlayasya pUrvakulapatiH prA. kulInacandrayAjJikaH, saMskRtasAhityakSetre mUrdhanyavidvAn DaoN. vijayapaNDyA DaoN. vAsudevapAThakazcA'tra sabhAyAM vaktAra Asan / __ athA'dhyakSIyaM pravacanaM dadatA prA. zrIabhirAjarAjendramizramahodayena madhurasvareNa saMskRtabhASAyA vaiziSTyaM varNayatA kathitaM - "bhAratadezasya sarvA api bhASAH saMskRtaprabhavA eva / sarvAsvapi bhASAsu saMskRtazabdAnAmevA''dhikyaM vartate / yadyapi saMskRtabhASA''dhunike jagati dainandinavyavahArabhASA bhavituM na prastutA tathA'pi tasyA mahattvaM sarvathA'nyUnameva / yato leTin-pramukhabhASAvat sA zAstrIya(classical) bhASA mRtabhASA vA nAsti yasyA adya vyavahAra eva na syAt / adyA'pi sA vyavahArapathe tathaiva rAjate yathA dvisahasravarSapUrvamAsIt / tathA pazyantu, dvisahasravarSebhyaH pUrvaM yA saMskRtabhASA bhASyamANA likhyamAnA paThyamAnA vA''sIt saivA'dyA'pi bhASyate likhyate paThyate ca / yA saMskRtabhASA kAzmIradeze bhASyate likhyate paThyate ca saiva kerale gUrjare asamadeze cA'pi bhASyate likhyate paThyate ca / adyA'pyasyAM bhASAyAM sahasrazo granthA viracyante / gate zatake eva samagre bhArate saMskRtabhASAyAM prAyastrizatAdhikAni mahAkAvyAni viracitAni, eSA ca saGkhyA'nyAsu bhASAsu viracitAnAM mahAkAvyAnAM saGkhyAto'tyantamadhikA / udAharaNatayA hindIbhASayA gate sampUrNazatake kevalaM paJcaSANi mahAkAvyAni viracitAni / evamevA'nyAnyA nUtanAH sAhityaprakArA api tathA praziSTamuttamaM ca sAhityaM cA'pi saMskRtabhASAyAmadya viracyante sNskRtsaahitykaaraiH| ataH saMskRtabhASA'dyA'pi jIvatyasmAkaM saMskRtau / AvazyakatA'sti kevalaM jAgRteH / sarvebhyo'pi mamaikA vijJaptirasti yad janasaGkhyAgaNanapatre prAdezikabhASA''GglabhASA ca yathA nirdizyate'smAbhistathaiva saMskRtabhASAyA api nirdezaH kartavyo yena sarvakArIyA adhikAriNo jAnIyaryatheyantaH 136
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtajJA asmAkaM deze vidyante / tathA ca saMskRtabhASAyAH pracAraH prasArazcA'pi vayeta" / tato nandanavanakalpatarusAmayikaprakAzanaviSaye tena kathitaM - "adyAvadhi saMskRtapatrakAritAkSetre trizatAdhikAni saMskRtasAmayikAni prakAzitAni / teSAM ca sArdhazataM sAmayikAni tvidAnImapi prakAzyante / mayA'pi teSAM bahUni vilokitAni / kintu tato dve eva sAmayike mama cittaM harataH sma / ekaM dillItaH prakAzyamAnaM dUrvAnAma aparaM cedaM nandanavanakalpataruH / yata ubhayatrA'pi AntaM bhASAzuddhirvyAkaraNazuddhizca bhavati ziSTaM surucikaraM caiva sAhityaM prakAzyate / (ahaM dvayorapi sAdyantaM vAcanaM karomi / ) tatrA'pi nandanavanakalpatarumahattvamAvahati yataH sa viraktairjenasAdhubhireva prakAzyate / asmAkaM deze lakSazaH sAdhavaH santi kintu yAvanme jJAnamasti tAvanna mayA jJAtaM yat ke'pi sAdhavaH saMskRtasAmayikaprakAzanaM kurvantIti / asya prakAzanaM nirantaraM pracalata, vayaM sadA'pi sahayogaM dAsyAmaH" ityAdi / ___DaoN. kulInacandrayAjJikamahodayena "saMskRtasubhASitAnAM rasadarzanam" iti viSaye vadatA kathitaM - "subhASitA hyasmAn jIvanaM zobhanatayottamatayA ca kathaM jIvyeteti saralatayA bodhayanti / ekaikaM subhASitamapi bahUni naitikamUlyAni zikSayati / asmAbhiradyA'rthamohenA''dhunikatvabhrameNa ca saMskRtabhASAzikSaNaM tyaktamato'dya naitikamUlyAnAM hAsa: pade pade'nubhUyate'' ityAdi / "jainarAmAyaNaM" viSayIkRtya vadatA DaoN. vijayapaNDyAmahodayena vividhakartRkANAM rAmAyaNAnAM tulanAtmakaM vizleSaNaM kurvatA vidvattApUrNa pravacanaM pradattam / kIrtitrayamunayo'pi vividhaviSayeSu saMskRtabhASayA pravacanaM kRtavanna:* / tato gurubhagavatAmAzIrvacanoccAraNapUrvaM sabhA samAptibhajat / sabhAyAzca sucAru saJcAlanaM viduSA DaoN. vAsudevapAThakamahodayena kRtam / zrIvijyazIlacandrasUriH kIrtitrayI ca A.zrIhemacandrasUrayaH A.zrIsUryodayasUrayaH F- A. zrIsUryodayasUrayaH DaoN. vijayapaNDyA , DaoN. kulncndryaajnyikH| DaoN. kAntigoraH prA. rAjendramizrazca * tAni pravacanAnyasyAmeva zAkhAyAM yathAtathaM prakAzitAni santi / / 137
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandanavanakalpataroH paJcaviMzyAH zAkhAyAH lokArpaNaM kurvantau DaoN. vAsudevapAThakaprA. rAjendramizrau / AcAryebhyaH pustakArpaNaM kurvanto vidvAMsaH / sA. zrIcandanabAlAzriyai pustakArpaNaM kurvanto vidvjjnaaH| 138
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanam hRdayasantarpakaM vRttam munirakIrtivijayaH namo namaH zrIgurunemisUraye // Anandamayo'yaM divasaH / sudUraM sthito'pyahaM tatratyAni AnandapUrNAni spandanAni anubhavAmyeva / nandanavanakalpataroH paJcaviMzatitamI zAkhA'dya prarohaM prAptA'sti / atha viduSAM vidyArthinAM ca kRte chAyAprado'yaM kalpatarurjAto'sti / pratizAkhaM tasya chAyA'bhivardhata eva / etacca hRdayasantarpakaM vRttam / asmizca zAkhAvistaraNakArye lekhakA vAcakAzca sarve'pi te'tra vizeSeNa dhanyavAdArhAH / 139
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjyAcAryavaryazrIvijayanandanasUrimahArAjAnAM puNyasmRtau tebhyazcA'JjalirUpeNa ropito'yaM nandanavanakalpataruH sukhaM sukhena pravRddhiM gato'stIti toSapradam / atra prathamaM tAvad mama sahavartinau munipravarau munizrIdharmakIrtivijaya-munizrIkalyANakIrtivijayamahArAjau sAdaraM smarAmi yat tayorutsAhabalenaiva sAmayika eSa iyatI bhuvaM prAptaH / yata ArambhazUraprakRtiko'haM bahuzo mandotsAho'pi saJjAto'smyasmin kArye kintu sAgrahaM saprema ca tau mAM samprerya yojitavantau / mama yogadAnaM tvatra kevalaM kasyAcidanyathAsiddhasya yogadAnena tulyamevA'sti, ataH kAryasyA'sya yazobhAginau vastutastu tau dvAveva, ahaM tu kevalamAnandabhAgeva / tena ca santoSo'pyasti sma / arthatasya samagrasyA'pi kAryasya sAphalyasya yazasazca ye mUlaM santi te pUjyapAdaguruvarA AcAryazrIvijayazIlacandrasUrIzvarAH kathamatra vismartavyAH ? vAkyamekaM kutracit paThitamAsIt - "yo vyakte'Ggalini rdezaM kurute'vyakte ca hastaM gRhItvA cAlayati sa guruH / " etAdRzaM hi gurutvaM pUjyapAdAnAmasmAbhiH satatamanubhUtam / asmin kArye'pi pUjyapAdairalinirdezaM hastagrahaNaM cobhayamapi kRtameva / taccA'dyA'pyanubhUyata eva / yadA hi pUjyapAdaiH kAryametannirdiSTaM tadA sthUlaphalAkAGkSi mano vikalpataraGgairdolAyamAnaM jAtam - ka enat sAmayikaM paThiSyati ? kIdRzaH pratibhAvaH prApsyate ? ko vA lAbho bhaviSyati ? - ityAdi / gurubhagavatAmagre niveditamapi sarvametat, kintu - "alametAdRzaivikalpaiH / naitad vayamanyasya kasyA'pi kRte kurmahe / kevalaM svAdhyAya evA'tra lakSyaM lAbhazcA'smAkam / " - pratyuttareNA'nena sarve'pi tarkAH kutarkA vA vilInA jAtAH / kArya prArabdhaM pragatizca sarvapratyakSA eva / ato yatkimapi yazaH sAphalyaM vA'nenopalabdhaM tat sarvamapi teSAM caraNakamalayoH aJjalirUpeNa sAdaramadya samarpayAmo vayam / abhijJAnazAkuntalasya zloko'yaM mama hRdayabhAvaM sphuTaM vyanakti / tadullekhaM kRtvA viramAbhi siddhyanti karmasu mahatsvapi yanniyojyAH sambhAvanAguNamavehi tamIzvarANAm / kiM vA'bhaviSyadaruNastamasAM vibhettA taM cet sahasrakiraNaM dhuri nA'kariSyata ? || iti / 140
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalikAlasarvajJazrIhemacaLAcAryasya pratibhA pravacanam munidharmakIrtivijayaH kluptaM vyAkaraNaM navaM viracitaM chando navaM dvayAzrayAlaGkArau prathitau navau prakaTitaM zrIyogazAstraM navama / tarkaH saMjanito navo jinavarAdInAM caritraM navaM baddhaM yena na kena kena vidhinA mohaH kRto dUrataH // kalikAlasarvajJasya zrIhemacandrAcAryasya samakAlInena zrIsomaprabhasUriNA zlokenatena zrIhemacandrAcAryaguroH sAhityasya samIkSA kRtA / eSa eka eva: zloko'sya guroH pratibhAM vidvattAM ca pramANIkaroti / sAhityasya sarveSvapi kSetreSu gurorasya apratihatA gatirAsIt / jagati vyAkaraNasya paNDitA bahavo, nyAyasyA'pi bahavaH paNDitAH evamekaikasya viSayasya paNDitA bahavaH upalabdhA bhavanti, kintu yeSu vidvatsu vyAkaraNanyAya-kAvyA-laGkArAdikaM sarvamapi sAhityaM samAviSTaM syAt tAdRzA vidvAMsaH kiyanto'smin jagati ? bho ! asmAkaM paramaM saubhAgyamasti yad, yasya viduSaH sAhityasya sarveSvapi kSetreSu samAno'dhikAraH tAdRzo hemacandrAcAryaguruH asmAkaM gUrjaradeze jAtaH / etat saubhAgyaM na kevalaM jainAnAmapi tu sarveSAmapi gUrjarajanAnAmasti / yadyeSa guru'rarjaradeze jAto na syAt tarhi - - gUrjarabhASAyAH prAdurbhAvaH syAnnavetyeva prazna AsIt / - gUrjaradeze'dya saMskArasya samRddhiH vaibhavazca dRggocarIbhavataH, tayoH kalpanA'pyazakyA''sIt / - anyarAjyajanAnAmapekSayA gUrjarajanAnAM citte yA karuNAdRSTiH, paropakAravRttiH, sarvadharmasamabhAvadRSTiH vidyArucizcetyAdikAH guNAH dRzyante ye te dRzyeran navetyeva prazna AsIt / - vizvasmin vizve'nekavidhasAhityaM racitaM vidvadbhistatra gauravapUrvakaM sAdaraM ca gUrjararAjyasya nAmocyate tasya mahattvapUrNa zreyo hemacandrAcAryaguroreva / enaM guruM vinA gUrjaradeze sAhityasyaitAdRzo vikAso'zakya evA''sIt / vizvaprasiddhAnAM sAhityakArANAM samakSaM gurumenaM vinA sagauravaM yeSAM nAmollekhaH kriyeta tAdRzAH vidvAMsaH kiyanto gUrjaradeze ? aGgalIbhiH gaNayituM zakyA eva / etAdRza AsId asmAkaM guruH zrIhemacandrAcAryaH / asya guroH kavipratibhA sundarA madhurA cA''sIt tathaiva nirduSTA gabhIrA cA'pyAsIt / dvau prasaGgau kathayAmi / ekadA gUrjaranarezvaraH siddharAjajayasiMho gajamAruhya nagarasya mukhyamArgata Agacchan AsIt / sarve'pi nagarajanA rAjAnaM draSTumitastato aTATyante sma / tataH kAryArthaM bahinirgatavAn hemacandrAcAryaguruH ekasmin koNe sthitavAn AsIt / gajArUDhena rAjJA dRSTa eva guruH / gurostapasA jJAnena ca dedIpyamAnaM 141
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ lalATaM tathA nirmalacAritrapAlanena pavitrIbhUtAM dehayaSTiM nirIkSya rAjA cakitaH stabdhazca jAtaH / kSaNaM gajaM nirudhya taM gurumeva muharmuhuH pazyati sma / rAjJaH mAnasikI sthiti jJAtvA'vasarAnurUpaM guruNA zloka eka uktaH / guroH kAvyapratibhA kIdRzI AsIt tad etena zlokena jJAyate - kAraya prasaraM siddha ! hastirAjamazaGkitam / trasyantu diggajAH kiM tairbhUstvayaivoddhatA yataH // etannizamya rAjA'tIva santuSTo jAtaH / gajAdavatIrya guroH caraNayoH patitavAn / guroH sAmarthya pratibhAM vidvattAM ca nirIkSya mantramugdho rAjA zrIhemacandrAcAryamayo jAtaH / tatkSaNameva sa uktavAn - "gurudeva ! bhavatA pratidinaM me rAjasabhAyAmAgantavyam" iti / bho ! sAhityarasiko rAjA vidvajjanaM svakIyarAjasabhAyAm AgantumAmantrayet tattu svAbhAvikamasti, kintu tatrA''vazyako'sti vizeSo lezo vA paricayaH / atra tu sarvamapi viparItameva AsIt / yato'dyAvadhi na gurureSa dRSTo rAjJA, na ca ko'pi paricaya AsIt / tathA'pi kevalaM dvAtriMzadakSarANi zrutvaiva rAjA guruvaramenaM rAjasabhAyAmAgamanasya kRte Amantrayet, tatra ekameva kAraNamasti - guroH kAvyapratibhAH / etAdRzo'nyo'pi prasaGgo'sti / tadA siddharAjo mAlavadezaM vijitya pattananagare Agacchan AsIt / sarvaiH purajanairucitarItyA svAgatAdikaM kRtam / vidvadbhiH svasvabuddhiprAgalbhyena rAjJaH prazastiH kRtA / ante zrIhemacandrAcAryeNA'pi rAjJaH vijayaprazastiH kRtA / guruH uktavAn - bhUmi kAmagavi ! svagomayarasairAsiJca ratnAkarA ! muktAsvastikamAtanudhvamuDupa ! tvaM pUrNakumbhIbhava / dhRtvA kalpatarordalAni saralaidigvAraNAstoraNA nyAdhatta svakarairvijitya jagatIM nanveti siddhAdhipaH / / kAvye'smin gUrjaradezasya bhavyatAyAH dhvaniH zrUyate sma / adyAvadhi bahubhiH paNDitaiH siddharAjasya prazastiH kRtA''sIt / tAM nizamya yA prasannatA jAtA tato'pyadhikA prasannatA tasyaitena zlokena jAtA, tattu rAjJo mukhe dRzyate sma eva / tato gurorgauravAnvitAmakalpanIyakalpanAyutAM ca vAcaM zrutvA rAjA pulakito jaatH| manasi nirNItavAn rAjA - "etAdRzo vidvAn na ko'pyasti me sabhAyAm" / tato yadA nUtanavyAkaraNasya racanAyA avasara AgataH tadA eSa guruH zrIhemacandrAcArya eva prAthito rAjJA / pazyantu, asya guroH kAvyapratibhAyAH phalam / 'kAraya prasaraM siddha !' iti zlokaM zrutvA rAjJA rAjasabhAyAmAgantumAmantraNaM dattam / evaM 'bhUmi kAmagavi' iti zlokaM nizamya nUtanavyAkaraNasya racanAyAH prasaGge enaM gurumeva prAthitavAn raajaa| etAdRzI kAvyapratibhA gurorasya AsIt / 142
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandanavanakalpataro: udbhavo vikAsayAtrA ca pravacanam munikalyANakIrtivijayaH zAsanasamrAjAmiha, samudAye meruparvataupamye / kalpatarunandanavana-satko'yaM nandatAt suciram // zloko'yaM nandanavanakalpataroH pratyekaM zAkhAyA mukhapRSThe mudrito'sti / kintu prazno'yamuttiSThate yat - ke zAsanasamrAjaH ? kazca teSAM samudAyaH ? kiM ca tatra nandanavanam ? - iti / tadarthaM prathamaM paricayaM dattvA tataH nandanavanakalpataruviSayakaM kathayiSyAmi / asmAkaM paramaguravaH zrIvijayanemisUrIzvarAH svapratibhAbalena jJAnabalenA'nubhavabalena ca jainAnAM dharmazAsanasya samrAja iva samrAja Asan, ataste samagre jainasamAje zAsanasamrADityAkhyayA prasiddhA jAtAH / te hi svayameva zAstrANAM pAragAmiNa Asan / te sarvadarzanAni vyAkaraNa-sAhitya-kAvya-cchando'laGkArAdizAstrANi siddhAntAgamAdidharmazAstrANi ca talasparzitayA'dhItavantaH / zAstraparikarmitabuddhyA ca taiH tarka-vyAkaraNa-siddhAntAdisambaddhA bahavo granthA api viracitAH / / atha ca teSAM zatazaH ziSya-praziSyA Asan / teSvapyaSTau ziSyA diggajA iva pratibhAnvitAH santo vividhAsu vidyAzAkhAsu pAragAmiNa Asan / tatrA'pi ca dvau mukhyaziSyau teSAM praticchAyevA''stAM yAbhyAM teSAM samagraM jJAnamanubhavazcA''kaNThamAtmasAt kRta AsIt / tau cA''stAM vijayodayasUrivijayanandanasUrizca / 143
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ asmAkaM pUjyagurubhagavadbhistayordvayorapi kRpAmRtaM prAptamAsIt / tatrA'pi vizeSato vijayanandanasUrINAmantevAsitayA dazavarSANi sthitvA bahu jJAnamanubhavazca prAptau / te hi nandanasUrIzvarA kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryANAM janmabhUmiryad dhandhukAnagaraM tatsamIpavartitagaDIgrAme dvAtriMzadadhike dvisahasratame vaikramAbde nijajIvana samApitavantaH / tatra sthAne pUjyaguruvaryANAM sadupadezena zrAvakajanairnandanavanaM nAma tIrthamupasthApitam / tasya tIrthasya pratiSThA paJcapaJcAzadadhike dvisahasratame vaikramAbde upakalpitA''sIt / tadavasaramupalakSyA'smAkaM pajyagurubhagavanto vijayazIlacandrasarivarA asmAna trInapi preritavanto - 'yadete zrAvakA dhanAdivyayaM kRtvA jinabhaktiM gurubhaktiM ca kariSyanti / asmAkaM tu dhanavyaye'dhikAro nAsti / kiJcit tu kartavyamevA'smAbhirgurubhaktikRte / kiJca, jainasamAje'dya zatazaH sAmayikAni prakAzyante vividhabhASAsu / kintu tatraikamapi saMskRtasAmayikaM nAsti / yUyaM sarve'pi vyAkaraNa-sAhityAdi adhItavantaH / ato madicchA'sti yad-yUyaM saMskRtabhASayA vividhAn sAhityaprakArAn likhantu / tatsAmagryA vayaM saMskRtasAmayikamekaM prakAzayiSyAmo gurubhagavatAM smRtau' / vayaM hi tadAtve saMskRtasAhityAlekhane sarvathA'nabhijJA Asma / kintugurubhagavatAmUSmapUrNamArgadarzanenA'smAbhiH stuti-caritra-cintana-kathA-hAsyakaNikAdi kiJcillikhitam / gurubhagavadbhiH svayamapi maGgalArthaM caturviMzatejinAnAM madhura-sarasAni stavanAni viracitAni / etat sarvamapi saMskRtasAmayikasya mUladravya(Raw Material)mAsIt / tadupayujyA'smAbhinandanavanatIrthasya pratiSThAvasare gurubhagavatAM tIrthasya ca nAmnA paJcapaJcAzadadhike vaikrame dvisahasratame zatAbde uttarAyaNe nandanavanakalpataru-ityabhidhasaMskRtasAmayikasya prathamA zAkhA prakAzitA / yadyapIyamasmAkaM ceSTA calituM zikSato bAlasyevA''sIt / kintu gurubhagavatA pUrNavAtsalyena vayaM sambhAlitAH, asmAkaM kSatayazca sammArjitAH protsAhitAzca vayamagresartum / asmAbhireSA prathamA zAkhA vidvajjanebhyaH pratibhAvArthamabhiprAyArthaM ca preSitA / tairapi ca saralatayA sahRdayatayA cA'smAkaM bAlaceSTAmekataH kRtvA svIkRtA bhRzaM protsAhitAzca vayam / asmAkamutsAho vRddhiGgataH / zanaiH zanairasmAbhirasya dvitIyA zAkhA'pi dakSiNAyane prakAzitA / yataH - zrIrmaGgalAt prabhavati, prAgalbhyAcca pravardhate / dAkSyAt tu kurute mUlaM, saMyamAt pratitiSThati / / tatazcA'smAkaM sahakArArthaM bahavo munibhagavanto vidvajjanAzca samAgatAH / teSu mukhyA Asan AcAryavijayahemacandrasUrIzvarAH, upAdhyAyazrIbhuvanacandramahArAjaH, munizrIdhurandharavijayamahArAjaH, vidvatsu ca DaoN. zrIabhirAjarAjendramizramahodayaH, zrIvAsudevapAThakamahodayaH, devarSikalAnAthazAstrimahodayaH-ityAdyA auttarAhA vidvAMsaH; es. jagannAthamahodayaH, araiyazrIrAmazarmamahodayaH - ityAdyAzca dAkSiNAtyA vidvAMsaH / etaihi yathAsamayamatyantaM nirapekSatayA, kevalaM bhASA-sAhityaprItyA vAgdevatAyAzcA'rcArUpeNaiva 144
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ svIyamuttamottamaM sAhityaM sampreSyA'smAkaM sAmayikaM samRddhIkRtamutsAhazca vardhitaH / sujanaM vyajanaM manye, cAruvaMzasamudbhavam / AtmAnaM ca paribhrAmya, paratApanivAraNam // eteSAM gurujanAnAmAziSA vidvajjanAnAM ca sahakAreNaiva vayaM yathAkramaM zAkhAH prakAzyA'dyemaM pragatistambhaM prAptA: / asmAbhiH kadA'pi cintitaM nA''sIt yad vayaM paJcaviMzIM zAkhAmapi prApsyAmaH / adya tu cintayAmo yadito'pi bahu dUraM gantavyamasti / ekena cintakenoktaM yat - jIvanaM hi zikSakAt sarvathA bhinnamasti / zikSakaH kila prathamaM pAThayati, tataH parIkSate / etadvaiparItyena jIvanaM hi prathamema parIkSate, tatazca pAThayati / jIvanena nandanavanakalpatarumiSato vayaM bahu pAThitAH / tathaiva bahUnAM viduSAM sajjanAnAM nirmalaM nirvyAjaM ca snehamapi prAptAH / mA bhUt sajjanayogo, yadi yogo mA punaH snehaH / sneho yadi viraho mA, yadi viraho jIvitAzA kA ? // ato bhagavantaM prArthayAmi sarvadA sajjanAnAmeteSAM sneho varSedasmAsu / - adyAvadhi nandanavanakalpatarozcatvAro vizeSAGkAH prakAzitAH / tatra dvitIyA zAkhA zAsanasamrAjAM svargArohaNArdhazatAbdIM nimittIkRtya, viMzI ekaviMzI ca zAkhA teSAmevA''cAryapadArohaNazatAbdI nimittIkRtya, eSA ca paJcaviMzI zAkhA vizeSatayA prakAzitA / tathaivA'dyAvadhi nandanavanakalpatarau prakAzitena sAhityena AbhANakajagannAthaH, hAsyameva jayate, paJcasUtrakam, AlocanAzatakaM, jinastavanAnItyAdayo granthAH prakAzitAH santi / nandanavanakalpataruprakAzanarUpeNa ca sAgaravihaGgamaH, mRgamRgendrAnyoktizatakam ityAdyA granthAH prakAzitAH santi / kiJca, adyAvadhi nandanavanakalpatarau zatAdhikAH kathAH, triMzadadhikA galajjalikAH, bahavaH zataka - kAvya-gIta-stavana- stuti - kAvyAnuvAda - cintana- patra - anuvAda - nATaka - granthaparicaya-granthasamIkSAdayo lekhAH zatazo hAsyakaNikAzca prakAzitAH santi / prAkRtabhASAyA'pi ca prabhUtaM sAhityaM prakAzitamasti / - prAnte ca hRdayagataM kiJcit kathayitvA viramAmi / pUjyaguru bhagavatAmiyaM hArdikIcchA'sti yadnandanavanakalpatarumAdhyamena vayaM trayo'pi nityanUtanaM sAhityaM sRjantaH sarjanakSetre'gragaNyA bhavemaH / kintu vyaktigatarUpeNA'haM svIkaromi yat - pramAdena zaktyalpatvena cA'haM teSAmicchAM pUrayituM samartho na bhavAmi / iyaM me kSatirasti / etAvatA'pi te mayi sarvadA nirvyAjasnehaM kRpAmRtaM varSanti ityetanme saubhAgyamasti / saubhAgyamidaM me sadA'pi jAgRyAt - iti bhagavantaM prArthayitvA viramAmi / O 145
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMskRtakAvyasAhitye jainamunInAM pradAnam pravacanam munitrailokyamaNDanavijayaH aviditagaNA'pi satkavibhaNitiH karNeSu vamati madhudhArAm / anadhigataparimalA'pi hi harati dazaM mAlatImAlA / / saMskRtakAvyasAhitye jainamunInAM pradAnaM - viSayo'yaM yadA mayA vaktavyArthaM citaH tadA mayA sarvathA UhitaM nA''sId yad jainamunInAM kAvyasarjanaM tAvad vipulatamaM bhaviSyati, teSAM sAhityakSetre pradAnaM tAvanmahattvapUrNaM bhaviSyati yat tasya sarvAGgINamUlyAGkanArthaM ghaNTAdazakamapi aparyAptaM bhavet, kimuta nimeSadazakam ? samasyA tu tadA mahatI abhAsata yadA mayA viSayasya sajjatArthaM granthAH parizIlitAH / tadA tatra tAvatAM kavInAM nAmAni avalokitAni, tAvanti kAvyAni dRggocarIbhUtAni yat-kiM gaNayeyam ? kiM vigaNayeyam ? tadeva spaSTaM na jAtam / ante anAyatyA mayA viSayasya saGkoca eva karaNIyo'bhavat / ata idAnIM tu ahaM bhavatsamakSaM kevalaM jainasAhityakSetrasya gaurjaravidyAvizvasya ca yaH suvarNakAlaH parigaNyate tasya kAlasya tannAma vaikramIyadvAdaza-trayodazazatAbyoH dvitrANAM mahAkavInAM kAzcana vArtAH prastaumi / dvAdazazatAbdyAH kavInAM smaraNAvasaro bhavati cet avazyantayA smRtau prathamameva samupatiSThet kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryasya paTTaziSyaH aacaaryraamcndrsuuriH| mahAkavibhavabhUtiriva svatantrapratibhAvAn 146
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayaM kaviH / paramparAyAH samucite samAdare'pi sarvatra nUtanasya patho'nveSaNe, nUtanAnAM mUlyAnAM prasthApane mahAkaverasyA'bhiruci: / svAtantryamahimA tu mahAkavinA amunA pratyekaM svakIyasarjane pade pade gItaH / ekatra tu tAvallikhitaM = sma svatantro deva ! bhUyAsaM, sArameyo'pi vartmani / mA sma bhUvaM parAyattaH, trilokasyA'pi nAyakaH // yadi trilokasya adhipatirbhUtvA'pi mayA kasyacit pAratantryameva svIkaraNIyaM tarhi tAdRzaM trailokyAdhipatitvamapi ahaM tiraskaromi / cintyatAM, kiyatI utkaTA svAtantryAbhIpsA bhavet ? atha ca tAvAneva durdharSa: svabhAva:, tAvatI eva pracaNDapratibhA, tAvatI eva prakANDavidvattA | zabdazAstre nyAyazAstre kAvyazAstre ca samAna evA'dhikAraH / sarvatantreSu buddheraskhalitaH pracAraH / sakalazAstreSu nirbAdhA gatiH / tata eva vipulaM sarjanam / mahAkaverasya sarjanasya mUlyAGkanArthamidameva paryAptaM bhaved yad gurjarabhUmau gaurjaraireva viracitAni yAni dvAviMzatiH rUpakANi adhunA samupalabhyante teSAmardhaM tannAma ekAdaza tu rAmacandrasUrereva / nirbhaya-bhImavyAyogaH, raghuvilAsaH, yAdavAbhyudayaH, nalavilAsaH - ekaikamapi rUpakaM bhAratIyasAhityakSetre prathamapaGktau nivezArham / tatra dRzyamAne kalpanAvaibhave tu vidvAMsaH api mugdhA: / ata eva tadAtve ucyate paJcaprabandhamiSapaJcamukhAnakena, vidvanmanaH sadasi nRtyati yasya kIrtiH / vidyAtrayIcaNacamumbitakAvyatandraM, ko vA na veda sukRtI kila rAmacandram ? ko vA sajjanaH ko vA vidvajjanaH mahAkavi rAmacandraM na vetti ? ayaM kalpanAvaibhava eva mahAkavimamuM kavikaTAramalla iti birudaM prApitavAn / rocakaH prasaGgaH / siddharAjajayasiMhaH parivAreNa sAkaM udyAne krIDArthaM gataH / tatra mahAkavirAmacandraH militaH / nidAghasamayaH / na jAne nRpasya manasi kiM samAgatam ? sa sahasaiva pRSTavAn kenA'tivRddhaM dinam ? nidAghe dinAni kuto dIrghANi bhavanti iti tadAzayaH / rAmacandrasUriH tvaritameva pratyuttaritavAn / kaverbhAvaH kAvyam / kAvyaM kaveH svabhAvabhUtaM bhavati / tat tasya pratibhAtaH utthitaM bhavati / ata eva tatra na vilambaH / mahAkavirAmacandraH zIghrameva uccaritavAn deva ! zrIgiridurgamalla ! bhavato digjaitrayAtrotsave, dhAvaddhIraturaGganiSThurakhurakSuNNakSamAmaNDalAt / vAtoddhUtarajomilatsurasaritsaJjAtapaGkasthalIdUrvAcumbanacaJcurA ravihayAstenA'tivRddhaM dinam // rAjan ! bhavAn yadA digvijayArthaM prasthitaH, tadA bhavataH saGkhyAtItAnAm azvAnAM padAghAtaiH iyaM sakalA'pi pRthvI kSuNNA jAtA / tAvAn rajaH samUhaH tata utthito yat sa UrdhvaM gatvA AkAzagaGgAyAm apatat / tata AkAzagaGgA paGkilA jAtA, tatra dUrvA prarUDhA / sUryasya azvA asyA dUrvAyA bhakSaNArthaM 147 -
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ vilambante / tenA'tivRddhaM dinam / tato dinAni vardhante / ramaNIyAmimAM kalpanAM zrutvA rAjA tAvAn pramuditaH yat tasya mukhAt svayameva nisRtaM - anye tu kavayaH, bhavAMstu kavikaTAramallaH / tadArabhya rAmacandrasUriH kavikaTAramallatvenaiva prasiddhiM gataH / trayodazazatAbdyAH tAdRza eva mahAkaviH amaracandrasUriH / sUkSmasyA'pi viSayasya ramaNIyavarNane asya nipuNA matiH / vastuta idameva kavikarma / nIlakaNThadIkSitastu uktavAn eva yAneva zabdAn vayamAlapAmaH, yAneva cA'rthAn vayamullikhAmaH / taireva vinyAsavidagdharItyA, sammohayante kavayo jaganti / / vidhAtrA asyAH sRSTeH kaNe kaNe saundaryaM nibhRtam / vayaM vastUni pazyAmaH, kavistatra nihitaM saundarya pazyati / ata eva sUkSmo'pi viSayaH tasya kRte ramaNIyatAM bhajate / amaracandrasUriH tAdRza eva saundaryadraSTA kaviH / bAlabhArate tu tena saundaryasya avadhireva pradarzitaH / tatra prabhAtavarNanaprasaGge dadhi mathnatyA AbhIryA varNane tena zloko'yaM likhitaH - dadhimathanavilolalloladRgveNidambhAdayamadayamanaGgo vizvavizvaikajetA / bhavaparibhavakopatyaktabANaH kRpANa zramamiva divasAdau vyaktazaktirvyanakti / / dadhi mathyate, netramAkRSyate, AbhIrI sarvaM vismRtya kAryalInA / tasyAH dehavallarI netreNa sAkaM nRtyati / tasyAH veNI samudromiriva uccalAyamAnA / kaviH kathayati neyaM veNI, ayaM tu bhuvanamohakasya mArasya kRpANaH / nedaM veNyAH nartanam, ayaM tu abhyAsArthaM kRpANazramaH / vidvadbhyaH iyaM kalpanA tAvad arocata yad 'veNIkRpANa' ityeva mahAkaverasya paricayo jAtaH / vasantavilAsasya kartA bAlacandrasUrirmammaTaviracite kAvyaprakAze sarvaprathamAyASTIkAyA racayitA mANikyacandrasUriH / prabuddharauhiNeyasya kartA rAmabhadrasUriH / kati nAmAni gaNayeyam ? vastutaH tatkAlInAH sarve'pi vidvAMso mahAkavayaH / kimadhikena ? nyAyazAstrasya karkazA api viSayAstaizcetoharaiH zlokaiH prastutIkRtAH / iyameva teSAM siddhiH / ata eva teSAM zAzvatI kItiH / mahAkavinA bhartRhariNA asyAH zAzvatAyAH kIrteryA zAzvatI stutiH kRtA, tAmuddhatya ahaM mama vaktavyaM samApayAmi jayanti te sukRtino, rasasiddhAH kavIzvarAH / nAsti yeSAM yazaHkAye jarAmaraNajaM bhayam // jayatu saMskRtam, jayatu saMskRtizca / 148