Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-samantabhadra-granthamAlA :16 jaina tattvajJAna-mImAMsA Jain TattyaJnana-Mimansa lekhaka DaoN0 darabArIlAla koThiyA vIra sevA mandira TrasTa prakAzana
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ granthamAlA-sampAdaka va niyAmaka DaoN0 darabArIlAla koThiyA jaina tattvajJAna-mImAsA Jain Tattva Jnana-Mimnsa TrasTa-sasthApaka AcArya jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' lekhaka DaoN0 darabArIlAla koThiyA prakAzaka vIra-sevA-mandira-TrasTa, 1/128 bI0, DumarAvabAga kaoNlonI, assI. vArANasI-5 (u0 pra0) saskaraNa . prathama 1983 mUlya pacAsa rupae mudraka mahAvIra presa, bhelapura, vArANasI (u0 pra0)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya AM jUna 1980 meM vora-sevA-mandira TrasTa se 'jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana' nAmake mahattvapUrNa granthakA prakAzana huA thA / isake lekhaka deza aura samAja ke prakhyAta vidvAn DaoN0 daravArolAlajI koThiyA nyAyAcArya, vArANasI hai, jo TrasTake oNnarerI matrI bhI haiM aura TrasTake kAryoMko bar3e utsAha eva laganase karate haiM | yaha grantha vidvad jagat meM bahuta samAdRta aura upAdeya huA hai / aneka vizvavidyAlayokI lAyabreriyo, sarasvatIbhavanoM aura mandirone kraya karake ise ma~gAyA 1 aneka jijJAsu jaina-jainetara vidvAno aura sAghusantone bhI pustaka vikretAoMse isa granthako kharIdA hai aura ise eka mandarbha-grantha mAnA hai / isameM sandeha nahI ki isameM jaina darzana aura pramANazAstra se samvandhita aneka viSayopara gaharA aura anusandhAnapUrNa vimarza kiyA gayA hai / aneka granthakAro aura unake granthopara bilakula nayA prakAza DAlA gayA hai, jisakA upayoga anya vidvAnone bhI apane grantho meM pramANarUpameM kiyA / 'tattvArthasUtrakA maMgalAcaraNa' jaise viSayo aura AcArya vidyAnanda, mANikyanandi, abhinava dharmabhUSaNa jaise granthakAroke samaya AdimeM jo anizcitatA thI, use isameM dUra kiyA gayA hai aura jise sabhIne svIkAra kiyA hai / svAmI samantabhadrake ratnakaraNDakazrAvakAcArapara kartRtvaviSayaka UhApohapUrNa vipula sAmagrI bhI isameM samAhita hai, jo mahattvapUrNa hai / hameM prasannatA hai ki Aja DaoNkTara koThiyAke eka anya grantha 'jaina tattvajJAna-mImAMsA' ko bhI hama prakAzita kara rahe hai / isameM jaina tattvajJAnakI vibhinna vidhAmopara zodhAtmaka cintana upalabdha hai / DaoNkTara koThiyA ke dvArA 'anekAnta' Adi patra-patrikAo meM likhe gaye anusandhAnapUrNa sATha (60) nibandha isameM saMgrahIta haiM / inameM granthokI prastAvanAe~ aura aneka vizvavidyAlayoMkI saMgoSThiyoMmeM paThita zodha- nibandha bhI sammilita haiM / ye sabhI zodhArthiyo ke lie bahuta hI upayogI siddha hoge / isameM tIna khaNDa haiM / prathama khaNDa dharma, darzana aura nyAya hai / isameM inhI viSayoMse sambandhita 27 nibandha haiM | ye nibandha jaina darzana eva dharmake jijJAsuoke lie bahuta upayogI aura mahattvapUrNa haiM / dvitIya khaNDa 'itihAsa aura sAhitya' hai / isa khaNDa meM 11 nivandha haiM, jo sAhitya aura itihAsaviSayaka haiM / ina nibandho meM bhI nayA aura samIkSAtmaka vimarza kiyA gayA hai / 'niyamasArakI 53 vI gAthA aura usakI vyAkhyA eva arthapara anucintana', 'anusandhAnameM pUrvAgrahamukti Avazyaka', 'anusandhAnaviSayaka mahattvapUrNa praznottara' jaise zodha - nibandhoM meM prAmANika aura vipula sAmagrI nihita hai, jo aneka samasyAo - praznoMkA samAdhAna prastuta karanemeM sakSama hai / khaNDake antameM jaina paramparAke yugapravartaka eva prabhAvazAlI AcArya kundakunda AcArya gRddhapiccha aura AcArya samantabhadrake jIvana samaya aura kRtitvapara sakSepa meM kintu sAragarbha pramANika prakAza DAlA gayA hai| granthakA tIsarA aura antima khaNDa 'vividha' hai / isameM tIrtho, parvo pravAso aura viziSTa santovidvAnoMkA paricaya nibaddha hai / 'zruta paJcamI' aura 'jambUjinASTakam' ye do racanAe~ saMskRtameM haiN| pahalI saMskRta-gadyameM aura dUsarI saMskRta-padya meM hai / pahalI meM 'zruta paJcamI' parva para aitihAsika prakAza DAlA gayA hai aura dUsarI meM antima kevalI zrI jambUkumArakA sastavana kiyA gayA hai| rAjagRhakI yAtrA aura kazmIrakI yAtrA viSayaka Alekha bhI paryApta jAnakArI eva tathyoMkA Akalana prastuta karate haiM / isa taraha yaha khaNDa bhAratIya vRti darzana kendra kapura
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI apanI vividhatAko lie hae adhyayanIya aura mahattvapUrNa hai| isa prakAra yaha samagra grantha 'jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana' jaisA hI pAThakoMko upayogI aura paThanIya siddha hogA / vastuta yaha usakA dvitIya bhAga hai| hama zIghra hI DaoN0 pannAlAlajI sAhityAcAryakI maulika saMskRta-racanA 'samyaktva-cintAmaNi', AcArya samantabhadrake samagna anyoMkA saMgraha 'samantabhadra-pranyAvalI' aura AcArya vidyAnandakI lagha dArzanika kRti 'patra-parIkSA' ye tIna grantha bhI pAThakoke samakSa lA rahe haiM / ye tIno chapa cuke hai / mAtra kucha sAmagrI (prastAvanAdi) chapane ke lie avaziSTa hai| siddhAntAcArya pa0 kailAzacandrajI zAstrIke sampAdana va anuvAdake sAtha AcArya devasenakA 'ArAdhanAsAra' (saTIka) aura zrI mizrIlAlajI eDavokeTa ganAko maulika kRti 'dvAparakA devatA ariSTa nemi ye do grantha presameM haiM, jo jaldI prakAzameM aaveNge| jaina sAhitya aura itihAsake vizeSajJa eva anusandhAtA svargIya zrI jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' dvArA saMsthApita yaha vIra-sevA-mandira-TasTa unakI paramparA-jaina sAhitya aura itihAsa sambandhI a sandhAna-pravRttiyoM ko apane sImita sAdhanoMse cAlU rakhe hue hai aura AzA hai vaha Age bhI cAlU rhegii| __ TrasTake sabhI TrasTiyo, sarakSaka-sadasyo, sahAyako aura pAThakoMke hama AbhArI haiM, jinake udAra sahayoga aura preraNAse TrasTa sAhitya-sevA aura jinavANIke pracAra-prasArameM salagna hai / antameM mahAvIra-presako hama dhanyavAda dete haiM, jo TrasTake granthoMkA sundara mudraNa karake hameM sahayoga karatA hai| mahAvIra-jayantI, DaoN0 zrIcanda jaina, saMgala 25, aprela 1983 koSAdhyakSa eva TrasTI eTA (u0pra0) vIra-sevA-mandira-TrasTa
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana vigata ardha zatAbdise jana vidyAke adhyayanakI ora bhAratIya evaM pAzcAtya donoM hI vidvAnokA dhyAna jAne lagA hai| bhAratIya vidvAnomeM DaoN. sarvapallI rAdhAkRSNan, mahApaDita rAhula sAkRtyAyana evaM DaoN. vAsudevazaraNa agravAla manISiyone jaina darzana, sAhitya eva saskRtiko mahattAko svIkAra kiyA hai aura usake adhyayanapara bala diya vartamAnameM dezake kucha pramukha vizvavidyAlayomeM jaina vidyAke adhyayanakI vizeSa vyavasthA kI gayI hai| sAtha hI jaina darzanake pramukha aga ahiMsA, anekAntavAda eva aparigrahavAdapara dArzanika carcAyeM hone lagI haiN| manISiyokA yaha prayAsa nissadeha prazasanIya hai| jaina vidyAke vibhinna pakSokI vyAkhyA karanevAlI prastuta pustakake lekhaka DaoN0 darabArIlAlajI koThiyA darzanazAstrake marmajJa eva pratibhAsampanna manISI hai / unhoMne vigata tIna-cAra darzakomeM jaina darzanakA vizvavidyAlayomeM pratinidhitva hI nahIM kiyA, kintu samaya-samayapara Ayojita vibhinna seminAro, sagoSThiyo eva vidvat pariSadomeM bhI mahattvapUrNa prakAza DAlA hai| DaoN0 koThiyAjIne nyAyadIpikA, AptaparIkSA, dravyasagraha, pramANaprameyakalikA eva pramANaparIkSA jaise jaina nyAyake granthokA vidvattApUrNa sampAdana kiyA hai tathA jaina darzanake prAmANika vizleSaNAtmaka adhyayanake sAtha usakI pratyeka mAnyatAke sambandhameM apanI pratikriyA bhI vyakta kI hai| vAstavameM DaoN0 koThiyAkA yaha adhyayana eka aise vidvAnkA adhyayana hai jisane mUla grantha, bhASya aura TIkAoMke sUkSma adhyayanake sAtha hI unakI sUkSmatama samasyAokA adhyayana bhI kiyA hai| DaoN0 koThiyAne 'jaina tarkazAstrameM anumAna-vicAra' jaise dArzanika eva nyAyazAstrake mahattvapUrNa pakSako udghATita karanevAle viSayapara apanA zodha-prabandha likhakara dArzanika jagatameM apanA viziSTa sthAna banAyA hai| unhoMne prastuta zodhaprabadhameM jaina paramparAmeM anumAnakI bhAratIya tarkazAstrameM sarvAMgINa arhatA sthApita karanemeM saphalatA prApta kI hai / unakA 'jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana' zodha-nibandhasagraha to yazasvI kRti hai| prastata pastakameM DaoN0 koThiyAke karIva 60 nibandhokA saMgraha hai, jo pahile vibhinna patrapatrikAomeM yA to prakAzita ho cuke haiM yA phira seminAroM eva sagoSThiyomeM unake dvArA paDhe jA cake haiN| lekina ye nibandha Aja bhI utane hI mahattvapUrNa hai jitane pahile mAne jAte the aura bhaviSyameM unakA mahattva usI taraha banA rhegaa| ina nibandhokA viSaya eka na hokara dharma, darzana, nyAya, itihAsa, purAtatva eva sAhityase sambandhita haiN| inameM kucha nibandhoko choDa kara adhikAza nibandha choTe-choTe haiM aura jijJAsuo eva vidyArthiyomeM tadaviSayaka ruciko jAgrata karanevAle hai / puNya aura pApakA zAstrIya daSTikoNa. jIvanameM sayama eva cAritrakA mahattva, mahAvIrakI dharma-dezanA jaise bahucacita eva rucikara viSayopara lekhakane bahata sandara prakAza DAlA hai| vyavahAranayase puNyako upAdeya mAnate hue bhI use paramapada (mokSa) prApta karanemeM bAdhaka batalAyA hai / isI taraha roga, zoka, Adhi, vyAdhi AdikA mUla kAraNa vAsanA eva asayamako mAnA hai, jo sAdhAraNa-se-sAdhAraNa pAThakako bhI rucikara laganevAlA hai| isI taraha AcArya kunkunda, gaddhapiccha, samantabhadra. vAdIsiMha. nemicandra siddhAntideva, AcArya zAntisAgara, namisAgara, mahApaDita ToDaramala
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ tyAgamati gaNezaprasAda varNI jaise lokapriya AcAryoM eva paDitopara bhI cittAkarSaka eva subodha zailImeM vimarza kiyA hai / ye sabhI nibandha vidvAn aura sAmAnya sabhI tarahake pAThakoke liye upayogI haiM tathA sthAyI mahattvake haiN| granthameM kuNDalagiri, gajapaMthA, ahAra kSetra, papaurA, pAyApura, rAjagRha jaise lokapriya tIrthopara vibhinna dRSTiyose prakAza DAlakara purAtattva eva itihAsa ke kSetrame vidvAn lekhakane prazasanIya yogadAna kiyA hai| inhIke sAtha zruta-pacamI, dazalakSaNaparva, kSamAparva, vIranirvANaparva, mahAvIra-jayantI jaise sAskRtika parvopara bhI sakSipta eva sUndara prakAza DAlA hai / isa prakAra prastuta kRtimeM eka ora jahAM nyAya eva darzanake gaDha viSayoke nivandhokA sakalana hai vahAM itihAsa, purAtattva eva sAhityake vahacacita eva lokapriya viSayopara likhe gaye nivandhoko sthAna dekara pustakako sabhI tarahake pAThakoke liye rucikara banA diyA hai| prastuta pustaka jainavidyAke vidyArthiyoMke liye bahuta upayogI siddha hogI aura sAmAnya pAThaka isase lAbhAnvita ho skegaa| DaoN0 koThiyA ne apane nivandhokA eka hI sthAnapara sakalana karake hindI jagat kA mahAn upakAra kiyA hai, jisake liye ve hindI jagat eva jaina samAjakI hArdika badhAIke pAtra haiN| 867 amRta kalaza, barakata kAlonI kisAna mArga, TokaphATaka, jayapura (rAjasthAna) 22-2-83 I0 DaoN. kastUracanda kAsalIvAla nidezaka, zrI mahAvIra grantha-akAdamI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuta kRti san 1980 ke jUnameM prakAzita apane 'jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana' ke 'Atma-nivedana' meM hamane likhA thA ki 'jaina sAhitya aura itihAsake anusandhAnakA gambhIra eva talasparzI adhyayana bhI nahI -kebarAbara hotA jA rahA hai| hA~, eka prakAzakI kiraNa una vizvavidyAlayose jarUra dikhAI paDatI hai, jahA~ jaina vidyAkA adhyayana aura anusandhAna ho rahA hai / hameM AzA hai ina vizvavidyAlayo meM kAryarata jaina vidyAke vidvAn aura chAtra isa vidyAke adhyayana-adhyApana aura anusandhAnameM gaharAI eva pUrA parizrama karake naye tathya prastuta kareMge tathA aprakAzita, lupta aura anupalabdha jaina sAhityako vibhinna zAstra bhaNDAromeM khojakara prakAzameM lAyeMge / pUjyapAdakA mArasagraha, pAtrasvAmIkA trilakSaNakadarthana, zrIdattakA jalpa nirNaya, kumAranandikA vAdanyAya, sumatiko sanmati TIkA, anantavIryakA pramANasagraha - bhASya vidyAnandakA vidyAnandamahodaya, anantadIrtikI svata prAmANyabhaGgamiddhi prabhRti grantha jaina vAGmayake apUrva grantha haiM, jo Aja anupalabdha haiM aura jinake uttaravartI granyomeM ullekha milate haiM / inakI tathA imI prakArake anya anupalabdha granthokI khoja honI cAhiye tathA jo bahuta-sA sAhitya zAstra bhaNDAromeM aprakAzita paDA hai usakA susampAdanake sAtha prakAzana honA cAhie / ' hameM prasannatA hai ki jayapura ke karmaTha sAhityasevI DaoN0 kastUracandajI kAsalIvAla isa dizA meM pUrNa - tathA salagna hai| unhone 'mahAvIra graMtha akAdamI' kI sthApanA karake usake dvArA hindI ke aneka grathokI khoja kara unakA prakAzana kiyA hai aura ve aise aprakAzita granthoko bIsa bhAgomeM nikAlanA cAhate haiM / unake hAla ke patrase jJAta huA ki unakI khojake pariNAmasvarUpa rAjasthAnake kucha zAstra bhaNDAromeM unheM bahuta hI mahattvapUrNa aprakAzita pANDulipiyA milI hai, jinakA ve susampAdana karake ukta akAdamIse prakAzana kareMge, yaha unakA stutya kArya hai | abhI hAla meM DaoN0 bhAgacandrajI 'bhAskara' nAgapura ke grantha upalabdha hue hai-- caMdappaha- cariu aura yazodhara-carita / vIra- sevA mandira TrasTase unakA prakAzana kareMge / patra se bhI jJAta huA hai ki unheM do aprakAzita inakA unhone sampAdana bhI kara liyA hai | hama sAhityopAmanAmeM lage vidvAnose hamArA anurodha hai ki ve avakAza nikAlakara uttara-dakSiNa ke zAstrabhaNDArokA avalokana kreN| sabhava hai unheM unameM aisI kaI mahattvapUrNa kRtiyA mila jAyeM, jo abhI taka kahIse prakAzita na huI ho aura jo jaina vADmayako samRddha karane vAlI ho / jaina purAtattva vidyAmahArNava eva jaina sAhityAnusandhAtA svargIya pa0 jugala kizorajI mustAra 'yugavIra' apanI 92 varSakI vRddhAvasthA taka zAstra bhaNDArokI chAnabIna karate rahe aura jisake phalasvarUpa unheM unameM kaI mahattvapUrNa granya mile / abhI hamane dakSiNa aura uttarake zAstra bhaNDAroko sUkSmatA se nahI dekhA lora na unako grantha-sUcI ho dekhI hai / lagabhaga 10-12 varSa pahale AcArya amRtacandrako pUrva meM azruta aura ahamadAbAdake eka zvetAmbara zAstra bhaNDArameM upalabdha 'laghutattvasphoTasiddhi ke milAna aura vAcana ke lie AcArya samantabhadra mahArAjake sAnnidhyame bAhubalI - kumbhoja (kolhApura) meM siddhAntAcArya pa0 kailAzacandrajI zAstrI vArANasI, DaoN0 paM0 pannAlAlajI sAhityAcArya sAgara aura hama ekatrita hue the / vahA~te mUDhavidrI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA humbuca bhI gaye the / humbuca (hUmaca) meM bhaTTAraka devendrakotijIne vahA~kA zAstra-bhaNDAra dikhAyA thaa| zAstra-bhaNDArameM tADapatrakI saikaDo pratiyA~ asta-vyasta par3I thI, jinakI sUcI bhI nahI banI thii| hamane bhaTrArakajIse unakI sUcI banavAne tathA unheM vyavasthita karane kA anurodha kiyA thaa| unakI kannaDa lipi hai| itanA prAsaGgika kahakara aba hama prastuta granthake sambandhameM carcA kareMge / jaisA ki prakAzakIyameM kahA gayA hai, yaha mere vigata 40-50 varSoM meM likhe yA vibhinna sagoSThiyomeM paDhe nibanyo yA mere dvArA likhI kucha zodhapUrNa grantha-prastAvanAoMkA mahattvapUrNa sagraha hai| "jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana ke nivandhoMkI taraha isa 'jaina tattvajJAna-mImAsA'ke nivandhokA bhI hamane skya AdyopAnta punarIkSaNa-sampAdana, Avazyaka sazodhana, parivardhana aura parivartana kiyA hai| lekhoko kaI-kaI bAra paDhA aura mAMjA hai| ise prakAzameM lA hI rahe the ki sayogame isI bIca mere abhinandana-granyakA nizcaya kiyA gayA / isa abhinandana-granyako nayA rUpa dene ke lie usake sampAdakamaNDala tathA abhinandanagranyoke prakAzanake anubhavI zrI bAbUlAlajI phAgullake parAmarzAnusAra ukta nivandhoko usameM bhI saMyojita kiyA gayA aura anya vidvAnoMke vibhinna lekhoko denekI paramparAko choDa diyA / isa taraha isa saMgrahake nivandhokA pAThakoMke lie doharA lAbha humaa| hameM AzA hai prastuta anya una pAThakoMko adhika lAbhadAyaka hogA, jinake pAsa ukta abhinandana-panya nahIM hogA aura isa dRSTise yaha eka mahattvapUrNa sandarbhagrantha siddha hogA tathA kitanI hI nayI jAnakArI pradAna kregaa| isake adhikAza nivandha tattvajJAnaparaka honese isakA nAma 'jaina tatvajJAna-mImAMsA' rakhA gayA hai| 'puNya aura pApakA zAstrIya dRSTikoNa,' 'vartanAkA artha', 'anekAntavAda-vimarza', 'syadvAda-vimarga', 'jana darzanameM sallekhanA', 'jaina darzana meM sarvajJatA', 'arthAdhigama-cintana', 'sajada padake sambandha, akalaGkadevakA mahattvapUrNa abhimata', '93veM sUpameM 'sajada' padakA sadbhAva', 'niyamasArako 53vI gAthA aura usakI vyAkhyA eva arthapara anucintana' Adi lekha usIke dyotaka haiN| vizvAsa hai yaha anya sabhI prakArake pAThakoke lie upAdeya eva upayogI siddha hogaa| hama DaoN0 kastUracandajI kAsalIvAlake atyanta AbhArI haiM, jinhone hamArI preraNApara granthakA prAkkathana' likhanekI kRpA kii| antameM TrasTake sabhI dRSTiyo, kopAdhyakSa DaoN. zrIcandrajI jaina sagala eTAke hama vizeSa abhArI haiM, jinake sahayogase hameM sadaiva utsAha milatA hai / abhinandanagranthake sampAdaka-maNDala aura priya vAbUlAlajI phAlgalako bhI hama dhanyavAda diye binA nahI raheMge, jinhoMne ina nibandhoko abhinandana-granthameM bhI dekara usake pAThakoMko lAbhAnvita kiyA hai / 27 jUna 1983, darabArIlAla koThiyA camelI-kuTIra, 1/128, DumarAvabAga kaoNlonI, assI, vArANasI-5
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tattvajJAna-mImAMsA viSayAnukrama 1. prakAzakIya 2. prAkkathana 3. prastuta kRti khaNDa 1: dharma, darzana aura nyAya dharma viSaya 1 puNya aura pApakA zAstrIya dRSTikoNa 2 vartanAkA artha 3. jIvana meM saMyamakA mahattva 4. cAritrakA mahattva 5 karuNA * jIvakI eka zubha pariNati 6 jaina dharma aura dIkSA 7. dharma eka cintana 8 samyaktvakA samaDhadRSTi aga eka mahattvapUrNa parIkSaNa-siddhAnta 9 mahAyIrako dharmadezanA 10 vIra-zAsana aura usakA mahattva 11. mahAvIrakA AdhyAtmika mArga 12 mahAvIrakA AcAra-dharma 13. bha0 gahAvIrakI kSamA aura ahiMsAkA eka vizleSaNa 14. bha0 mahAvIra gaura hamArA kartavya varzana 15. anekAntavAda-vimarza 16 syAhAra-vimarza 17 samaya laTriputta bhora syAdvAda 18 jaina padAnake mamanvayavAdI dRSTikoNako grAhyatA 19 paidika saskRtiko zramaNa-rAskRtikI dena 20. DaoNkTara ambedakarame bheMTayAmi mahatyapUrNa anekAnta-carcA 21. jaina darzanameM gaharAnA eka anuzIlana 22. jaga rAnameM sarvakSatA 57-114
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 23. arthAdhigama-cintana 24 jJApakatattva-vimarza 25 dhyAna-vimarza nyAya 26 bhAratIya vAGmayameM anumAna-vicAra 27 nyAya-vidyAmRta 114 117-164 119 161 165-300 167 196 220 240 243 255 khaNDa 2 : itihAsa aura sAhitya 28 syAdvAdasiddhi aura vAdIsiMha 29 dravyasagraha aura nemicandra siddhAntideva 30 zAsana-catustrizikA aura madanakIrti 31 'sajada' padake sambandhameM akalaGgadevakA mahattvapUrNa abhimata 32 93veM sUtrameM 'sajada' padakA sadbhAva 33 niyamasArakI 53vI gAthA aura usakI vyAkhyA eva arthapara anucintana 34 anusandhAnameM pUrvAgrahamukti Avazyaka kucha prazna aura samAdhAna 35 guNacandra muni kauna hai ? 36 kauna-sA kaNDalagiri siddhakSetra hai? 37 gajapatha tIrthakSetrakA eka ati prAcIna ullekha 38 anusandhAnaviSayaka mahattvapUrNa praznottara 39 AcArya kundakunda 40 AcArya gRddhapiccha 41. AcArya samantabhadra 259 276 278 282 284 291 297 298 khaNDa 3: vividha 301-371 303 308 315 321 331 42 vihArakI mahAna dena tIrthaMkara mahAvIra aura indrabhUti 43 vidvAn aura samAja 44 hamAre sAskRtika gauravakA pratIka ahAra 45 AcArya zAntisAgarajIkA aitihAsika samAdhimaraNa 46 Adarza tapasvI AcArya namisAgara . eka paricaya 47 pUjya varNIjI mahattvapUrNa sasmaraNa 48 pratibhAbhUti paM0 ToDaramala 49. zruta-paJcamI 50 jambUjinASTakam 51. dazalakSaNadharma 52. kSamAvaNI kSamAparva 335 340 342 345 346 348
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53. vIra-nirvANaparva : dIpAvalI 54. mahAvIra-jayantI 55 zrI papaurAjI: jinamandiroMkA adbhuta samuccaya 56. pAvApura mahAvIrako nirvANabhUmi 57. zramaNavelagolA aura zrI gommaTezvara 58 rAjagRhakI yAtrA aura anubhava 59. kazmIrako merI yAtrA aura anubhava 60. vambaIkA pravAsa pariziSTa 350 354 256 358 360 367 370 371
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma 1 puNya aura pApakA zAstrIya dRSTikoNa 2 vartanAkA artha 3. jIvanameM sayamakA mahattva 4. cAritrakA mahattva 5 karuNA jIvako eka zubha pariNati 6 jainadharma aura dIkSA 7 dharma * eka cintana 8 samyaktvakA amUDhadRSTi aga eka mahattvapUrNa parIkSaNa-siddhAnta 9 mahAvIrakI dharmadezanA 10 vIra-zAsana aura usakA mahattva 11 mahAvIrakA AdhyAtmika mArga 12 mahAvIrakA AcAra-dharma 13 bhagavAn mahAvIrakI kSamA aura ahiMsAkA eka vizleSaNa 14 bha0 mahAvIra aura hamArA kartavya
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'mAge isI granthameM puNya aura pApakA svarUpa batalAte hue likhA hai ki jIvakA zubha pariNAma puNya padArtha hai aura azubha pariNAma pApa padArtha hai / tathA ina donoM zubhAzubha pariNAmokA nimitta pAkara pudgalakA pariNAma kramaza. zubha karma aura azubha karmarUpa avasthAko prApta hotA hai| tAtparya yaha ki jIvakA zubha pariNAma bhAvapuNya aura usake nimittase hone vAlA pudgalakA zubhakarmaspa pariNAma dravyapuNya hai| tathA jIvakA azubha pariNAma bhAvapApa aura usake nimittase hone vAlA pudgalakA azubhakarmarUpa pariNAma dravyapApa hai| yathA suhapariNAmo puNNa asuho pAvati havadi jIvassa / doNha poggalametto bhAvo kammattaNa ptto| yahA~ mA0 amRtacandra aura A0 jayasenakI TIkAyeM draSTavya hai| unhoMne viSayakA acchA spaSTIkaraNa kiyA hai / smaraNa rahe ki zubhAzubha pariNAma (bhAvapuNya-bhAvapApa) kA kartA to jIva hai aura unake nimittase honevAle pudgalakarmarUpa pariNAma (dravyapuNya-dravyapApa) kA kartA pudgala hai| tAtparya yaha hai ki jIva aura pudgala ye dono apane-apane pariNAmake upAdAna haiM aura eka-dUsarA eka-dUsareke prati nimitta hai / puNyakA Asrava itanI sAmAnya carcA ke bAda aba hama kevala puNyake mAsravake savadharma prakAza DAlanekA prayAsa kreNge| puNya kyA hai, yaha samajha leneke uparAnta aba prazna hai ki puNyakA Asrava kaise hotA hai ? isakA samAdhAna ' karate hue isI pacatthiyasagahameM AcAryane baDI vizadatAse kahA hai ki jisake prazasta rAga hai, anukampArUpa / pariNAma hai aura cittameM kAluSya nahIM hai usI jIvake puNyakA Asrava hotA hai| arahanta, siddha aura sAdhu inakI bhakti, vyavahAracAritrarUpa dharmAnuSThAnameM ceSTA (pravRtti) aura gurujanokA anugamana (vinaya) prazasta rAga hai / yaha rAga sthUla lakSya honeke kAraNa kevala bhaktipradhAna ajJAnIke hotA hai athavA anucita rAga yA tIvra rAga na hone pAye, isa hetu vaha kabhI jJAnIke bhI hotA hai / yathArthameM sUkSmalakSyI samyagdRSTi jJAnIko yaha rAga nahI hotaa| pyAsase bhAkulita, bhUkhase pIDita athavA iSTaviyogAdijanya du khase duHkhita prANIko dekhakara jo svaya dukhI hotA humA dayAbhAvase usake dukhako dUra karanekI icchAse Akulita hai usake isa prakArake bhAvako anukampA kahate haiM / yaha ajJAnIke hotI hai| jJAnIke to nIceko bhUmikAmeM rahate hue janmodadhimeM DUbe jagatko dekhakara ISat khinnatA hotI hai / jaba krodha, mAna, mAyA aura lobhakA tIvrodaya hotA hai taba cittameM kSobha paidA hotA hai aura isIko kAluSya kahate haiM / parantu jaba unhI krovAdikA mandodaya hotA hai tava cittameM kSobha nahI AtA, aise bhAvako akAluSya kahA gayA hai / yaha kabhI viziSTa kaSAyakA kSayopazama honepara ajJAnIke bhI hotA hai aura kaSAyakA udaya rahate hue aura upayogake pUrNa nirmala na hote hue jJAnIke bhI kadAcit hotA hai / yaha saba nimna gAthAmoMse spaSTa hai rAgo jassa pasattho aNukapAsasido ya prinnaamo| citte patthi kalussa puNNa jIvassa Asavadi / arahata-siddha-sAhusu bhatto dhammammi jA ya khalu ceTThA / / aNugamaNa pi gurUNa pasattharAgo ti vuccati / / 1. pacatthiyasagaha, gA0 132 /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ | tisidaM bubhukkhidaM vA duhida daTThUNa jo hu duhidamaNo / paDivajjadi taM kivayA tassesA hodi aNukapA // kodho va jadA mANo mAyA lobho va cittamAsejja / 'jIvassa kurNAdi khoha kaluso tti ya ta budhA vaiti // aba inhI kundakundake samayasArako lIjiye / usameM puNya aura pApako lekara eka svataMtra hI adhikAra haiM, jisakA nAma 'puNyapApAdhikAra' hai / isameM karmake do bheda karake kahA gayA hai ki zubhakarma suzIla (puNya) _zubhakarmazIla hai-- pApa hai, aisA jagat samajhatA hai / parantu vicAranekI bAta hai ki zubhakarma bhI * taraha jIvako sasArameM praveza karAtA hai taba use 'suzIla' kaise mAnA jAya ? arthAta dono hI pudgalake pariNAma honese tathA sasAra ke kAraNa honese unameM koI antara nahI hai / dekho, jaise lohekI veDI puruSako bA~dhatI hai usI taraha sonekI beDI bhI puruSako bA~dhatI hai| isI prakAra zubha pariNAmose kiyA gayA zubha aura azubha pariNAmose kiyA gayA azubha karma dono 'jIvako bAMdhate hai / ata: unameM bheda nahI hai / jaise koI puruSa nindita svabhAvavAle ( duzcaritra) vyaktiko jAnakara usake sAtha na uThatA baiThatA hai aura na usase maMtrI karatA hai / usI taraha jJAnI ( samyagdRSTi ) jIva karmaprakRtiyoke zIlasvabhAvako kutsita ( burA) _jAnakara unheM chor3a dete haiM aura unake sAtha sasarga nahI karate / kevala apane jJAyaka svabhAvameM lIna rahate haiN| cAhe prasta ho, cAhe aprazasta, donose hI jIva karmako bA~dhatA hai tathA dono prakArake rAgose rahita hI jIva usa karmase chuTakArA pAtA / itanA hI jina bhagavAn ke upadezakA sAra isalie na zubhakama meM rakta hoo aura na azubhakarmame / yathArtha meM puNyakI ve hI icchA karate haiM jo AtmasvarUpa ke anubhavase cyuta haiM aura kevala azubhakarmako ajJAnatAse bandhakA kAraNa mAnate hai tathA vrata, niyamAdi zubhakarmako bandhakA kAraNa na jAnakara use mokSakA kAraNa samajhate haiM / isa sandarbha meM isa granthake ukta adhikArakI nimna gAthAe~ bhI draSTavya haiM 1 kammamasuha kusIla suhakamma cAvi jANaha susIla / kaha ta hodi susIla ja sasAra pavesedi || 145|| sovaNNiya piniyala baMdhadi kAlAyasa pi jaha purisa / baMdhadi eva jIva suhamasuha vA kada kamma || 146 // jaha NAma ko vipuriso kucchiyasIla jaNa viyANittA / vajjedi teNa samaya sasagga emeva kammapayaDIsIlasahAva ca vajjati pariharati ya tassa sagga ratto badhadi kamma mucadi jIvo eso jiNovadeso tamhA kammesu vada-NiyamANi dharatA sIlANi tahA paramaTThabAhirA je NivvANa te paramaTThabAhirA je aNNANeNa sAragamaNa vi mokkha pacatthiyasagaha, gA0 135, 136, 137, 138 / samayasAra, puNyapApAdhikAra / rAyakaraNa ca // 148 // kucchida gAuM / sahAvarayA // 149 // virAgasapatto / mA rajja // 150 // tava ca kuvvatA / Na vidaMti // 153 // puNNamicchati / ajANatA // 154 //
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ { AcArya amRtacaMdrane ina gAthAokA marma baDI vizadatAse udghATita kiyA hai, jo unako TokAse jJAtavya hai / yahA~ hama unake do dRSTAntoko upasthita karanekA lobha savaraNa nahI kara sakate / eka dRSTAnta dvArA unhone batAyA hai ki jaise koI vyakti brAhmaNa kulameM utpanna hokara use apane brAhmaNatvakA abhimAna ho jAtA hai aura koI zUdra kulameM paidA hokara vaha usake ahakArase nahI bacatA / parantu ve dono yaha bhUla jAte haiM ki unakI jAti to Akhira eka hI hai- dono hI manuSya haiM / usI taraha puNya aura pApa kahaneko bhale hI ve do ho, kintu haiM dono hI eka hI pudgalakI upaja / dUsare dRSTAnta dvArA A0 amRtacandra kahate haiM ki jisa prakAra eka hAthIko bA~dhaneke lie manorama athavA amanorama hathiniyAM usapara kUTanItikA jAla pheMka use bAMdha letI haiM aura vaha hAthI ajJAnatAse unake zikajemeM A jAtA hai, usI prakAra zubhakarma aura zubhakarma bhI jIvapara apanA lubhAvanA jAla DAlakara use bandhanameM DAla dete haiM aura jIva ajJAnatAse unake jAlameM pha~sa jAtA hai / tAtparya yaha ki puNya aura pApa dono hI jovake sajAtIya nahI haiM - ve usake vijA tIya haiM aura ekajAti -- pudgalake ve do pariNAma haiN| tathA dono hI jIvake bandhana haiM / inameM itanA hI antara hai ki ekako zubha (puNya) kahA jAtA hai aura dUsareko azubha (pApa) / para karma donoM hI haiM / aura donoM hI bannakAraka haiM / jaise soneko veDA aura loheko veDI / beDI dono haiM aura donoM hI puruSako svatantratAkA apaharaNa karake use bandhanameM DAlatI haiM / A. gRddhapicchane bhI puNya aura pApa donoko karma (bandhanakAraka pudgalakA pariNAma ) kahA hai aura jJAnAvaraNAdi ATho athavA unakI ekso aDatAlIsa prakR tiyoko puNya tathA pApa meM vibhakta kiyA hai / unake sUtra isa prakAra haiM 1 sadyazubhAyurnAmagotrANi puNyam / 2 ato'nyatpApam / ' dUsare kucha AcAryoMkA bhI puNya-pApa viSayaka nirUpaNa yahA~ upasthita hai --- A0 yogIndudeva yogasArameM likhate haiM puNyase jIva svarga pAtA hai aura pApase narakameM jAtA hai / jo ina dono ( puNya aura pApa ) ko choDakara/ AtmAko jAnatA hai vahI mokSa pAtA hai / ( gA0 do0 32) jabataka jIvako eka paramazuddha pavitra bhAvakA jJAna nahI hotA tabataka vrata, tapa, sayama aura zIla ye saba kucha bhI kAryakArI nahI hote / (gA0 do0 31)Y pApako pApa to sabhI jAnate aura kahate haiM / parantu jo puNyako bhI pApa kahatA hai, aisA paNDita koI viralA hI hotA hai / (do, 71)/ (bandhanakAraka ) (do0 72) (N jaise lohekI sAkala, sAkala (bandhanakAraka ) hai usI taraha sonekI sAkala bhI sAkala / yathArthameM jo zubha aura azubha dono bhAvokA tyAga kara dete haiM ve hI jJAnI hai / hai paramAtmaprakAzameM bhI A0 yogIndudeva puNya aura pApakI vistRta carcA karate hue kahate haiM jo vyakti vibhAva pariNAmako baghakA aura svabhAva pariNAmako mokSakA kAraNa nahI samajhatA vahI ajJAna se puNyako bhI aura pApako bhI donoMko hI karatA hai / (2-53) jo jIva puNya aura pApa donoko samAna nahI mAnatA vaha mohake kAraNa cirakAla taka dukha sahatA huA sasArameM bhaTakatA hai / (2-55) 1 tattvArthasU0 825, 26 / - 6
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa taraha hama sahaja rUpameM jAna sakate haiM ki puNya aura pApake viSayameM zAstrakA kyA dRSTikoNa hai ? arthAt nizcayanayase pApa bhI heya hai aura puNya bhI heya hai, kyoki ve dono pudgalake pariNAma hai / paNDitapravara daulatarAmajIke zabdomeM - T E , - - / ___ 'puNya-pApaphala mAhiM harakha-bilakho mata bhAI, yaha pudgala-parajAya upaja vinasa kira thAI / ' ''' 7 11 22 tathA vyavahAranayase puNya upAdeya hai, kyoki vratAdikA grahaNa prathamAvasthAme Avazyaka hai aura unase / ' puNyakA Asrava hotA hai| pApa to sarvathA varjanIya hI hai| 1. chhddhaalaa|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartanAkA artha . paNDita rAjamalajI dvArA racita 'adhyAtmakamalamArtaNDa' eka mahattvapUrNa racanA hai| isameM vidvAna lekhakane jaina darzanameM mAnya jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina chaha dravyokA vizada nirUpaNa kiyA hai / isakA hindI anuvAda aura sampAdana hamane kiyA hai tathA jaina sAhityako prasiddha sasthA 'vIra-sevAmandira' se usakA prakAzana huA hai| isameM vartanAkA jo artha hamane diyA hai usapara 'jaina gajaTa' ke sampAdaka pa0 vazIdharajI zAstrI solApurane kucha Apatti prastuta kI hai| granthakI samAlocanA karate hue unhone likhA hai / 'paSTha 83 meM kAladravyakA varNana AyA hai, vahA~ vartanAkA hindI artha galata ho gayA hai| vartanAkA artha likhA hai-dravyoke apane rUpase satpariNAmakA nAma vartanA hai / yaha jo artha likhA gayA hai vaha pariNAmakA' artha hai-vartanAkA yaha artha nahIM hai / 'vartanA' zabda Nijanta hai / usakA artha sIdhI dravyavartanA nahIM hai, kintu dravyoMko vartAnA artha hai| isIliye vartanArUpa paryAya khAsa athavA sIdhA kAlaparyAya mAnA gayA hai aura isI sababase vartanA dvArA nizcayakAladravyakI siddhi hotI hai| yadi vartanAkA artha jaisAki yahA~ke hindI arthameM batAyA gayA hai ki dravyokA satpariNAma vartanA hai to kAlake astitvakA samarthaka dasarA hetu milanA kaThina ho jaayegaa| isaliye pUrvagrathoke nAjuka eva mahattvayukta vivecanopara Adhunika lekhakoko Adarase dhyAna rakhakara apanI lekhanI calAnI caahie"| isa para vicAra karaneke pUrva maiM 'adhyAtmakamalamArtaNDa' ke usa pUre padya aura usake hindI arthako bhI yahA~ prastuta kara rahA hai| isase pAThakoMke liye samajhane meM sahaliyata hogii| padya aura usakA hindI artha isa prakAra hai"dravya kAlANumAtra guNagaNakalita cAzritaM zuddhabhAve stacchuddha kAlasajJa kathayati jinapo nizcayAd dravyanIte / dravyANAmAtmanA satpariNamanamida vartanA tatra hetu ___kAlasyAya ca dharma svaguNaparaNatirdharmaparyAya essH|| artha-guNose sahita aura zuddha paryAyoMse yukta kAlANumAtra dravyako jinendra bhagavAnne dravyArthika nizcayanayase zuddha kAladravya arthAt nizcayakAla kahA hai| dravyoMke apane rUpase satpariNAmakA nAma vartanA hai| isa vartanAmeM nizcayakAla nimittakAraNa hai-dravyoke astitvarUpa vartanameM nizcayakAla nimittakAraNa , hotA hai / apane guNomeM apane hI guNoM dvArA pariNamana karanA kAladravyakA dharma hai-zuddha arthakriyA hai aura yaha / usakI dharmaparyAya hai| 111,. . - lAta yahAM padyakA hindI artha huvahU mUlake hI anusAra kiyA gayA hai / mUlameM jo vartanAkA lakSaNa "dravyANAmAtmanA satpariNamanamida vartanA" kiyA gayA hai vahI-"dravyoMke apane rUpase satpariNAmakA nAma vartanA hai" hindI artha meM vyakta kiyA gayA hai| apanI orase na to kisI zabdakI vRddhi kI hai aura na apanA koI nayA vicAra hI usameM praviSTa kiyA hai / ata yadi isa hindI arthako galata kahA jAyagA to mRlako bhI galata batAnA hogaa| kintu mUlako galata nahI batalAyA gayA hai aura na vaha galata ho sakatA haiN| pratIta hotA hai ki paDitajIne mUlapara aura siddhAntagrathomeM pratipAdita vartanAlakSaNapara dhyAna nahIM diyA aura yadi kucha diyA bhI ho to usapara sUkSma tathA gaharA vicAra nahI kiyA /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAstavame aneka vidvAna yahI samajhate haiM ki vartanA kAladra vyakI hI khAsa paryAya, pariNamana athavA guNa haiM aura vaha sIdhI kAlaparyAya hai| para yathArtha meM yaha bAta nahIM hai / vartanA jIvAdi chaho dravyokA astitvarUpa (utpAda-vyaya-prauvyAtmaka)2 svAtmapariNamana hai aura isa astitvarUpa svAtmapariNamanameM upAdAnakAraNa to tattadravya hai aura sAdhAraNa bAhya nimittakAraNa athavA udAsIna apreraka kAraNa kAladravya hai / (yadi / pratyeka dravya svata vartanazIla na ho to vartanAko kevala kAladravyako sIghI paryAya mAnakara bhI kAlako unakA / vartayitA-vartAnevAlA nahIM kahA jA sakatA aura na vaha ho ho sakatA hai / kintu jaba pratyeka dravya pratisamaya varta rahe hoge tabhI vaha kAlANu (kAla dravya) pratyeka samaya unake vanimeM nimittakAraNa hotA hai| ataeva jisa prakAra dharmAdi dravya na ho to jIva-pudgalokI gatyAdi nahI ho sakatI athavA kumhArake cAkakI kIlI . na ho to cAka ghUma nahI sktaa| usI prakAra kAladravya na ho to nimittakAraNake vinA una dravyokA vartana nahIM ho sakatA hai| isI nimittakAraNatAkI apekSAse hI dharmAdidravyake gatyAdi upakArakI taraha / vartanAko kAladravyakA upakAra kahA gayA hai / isI bAtako sarvArthasiddhikAra A0 pUjyapAdane kahA hai 'dharmAdInA dravyANA svaparyAyanirvRti prati svAtmanaiva vartamAnAnA bAhyopanahAdvinA tadvatyabhAvAtta pravartanopalakSita kAla iti kRtvA vartanA kAlasyopakAra / ' -sa0si0 5-22 / (vidvadvarya pa0 rAjamallajIne apanA pUrvokta vartanAlakSaNa pUjyapAdake isI vartanAlakSaNake AdhArapara racA jAna paDatA hai, kyoki dono lakSaNoko jaba sAmane rakhakara eka sAtha paDhA jAtA hai to vaisA spaSTa pratIta hotA hai / A0 akalaGkadeva bhI yahI kahate haiM "pratidravyaparyAyamantatikasamayA svasattAnubhUtirvartanA' ekasminnavibhAgini samaye dharmAdIni dravyANi SaDapi svaparyAyarAdimadanAdimadbhirutpAdavyayadhrauvyavikalpavartante iti kRtvA tadviSayA vrtnaa| sA'numAnikI vyAvahArikadarzanAt pAkavat / yathA vyAvahArikasya pAkasya tadulavikledanalakSaNasyaudanapariNAmasya darzanAdanumIyate-asti prathamasamayAdAramya sUkSmapAkAbhinirvRtti pratisamayamiti / yadi hi prathamasamaye'gnyudakasannidhAne kazcit pAkavizeSo na syAt, eva dvitIye tRtIye ca na syAt iti pAkAbhAva eva syAt / tathA sarveSAmapi dravyANA svaparyAyAbhinirvRttI pratisamaya duradhigamA nisspttirbhyupgntvyaa| tallakSaNa kAla / sA vartanA lakSaNa yasya sa kAla ityvsey.| samayAdInA kriyAvizeSANA samayAdinirvRttyAnA ca paryAyANA pAkAdInA svAtmasadbhAvAnubhavanena svata eva vartamAnAnA nivRttervahiraGgo hetuH samaya. pAka ityevamAdisvasajJArUDhisadbhAve kAla ityaya vyavahAro'kasmAnna bhavatIti tadvyavahArahetunA'nyena bhavitavyamityanumeya / " -ta0 vA0, 5-22 yahA~ akalaGgadevane bahuta hI vizadatAke sAtha kahA hai ki "hareka dravyaparyAyameM jo hara samaya svasattAnubhavana-vartana hotA hai vaha vartanA hai / arthAt eka avibhAgI samayameM dharmAdi chaho dravya svata hI apanI sAdi aura anAdi paryAyose jo utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa haiM, varta rahe haiM unake isa vartanako hI vartanA kahate haiM / 1 udAharaNasvarUpa dekheM, jayadhavalA, prathama pustaka (mudrita), pR040| -2 'utpAdavyayadhrauvyayukta sat', 'sad dravyalakSaNam'-ta0 0 5-30, 29 / 83 jaina siddhAntadarpaNa, pra0 bhA0, pR0 72 /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartanameM kAla nimitta kAraNa hone mAtrase vartayitA-vartanakartA (vartAne vAlA) kahA hai / tAtparya yaha ki jisa prakAra 'par3hAnA' vastuta upAdhyAyaniSTha hI hai kintu nimitta rUpase kArIpa-agniniSTha bhI mAnA jAtA hai usI prakAra vartanA vastuta samasta dravyaparyAyagata hI hai phira bhI nimitta honese vartanAko kAlagata bhI mAna liyA gayA hai / ata vartanAkA artha mukhyata 'dravyavartanA' hai aura upacArata 'dravyoMko vartAnA' hai / sIdhI dravyavartanAkA vyavaccheda karake ekamAtra 'dravyoko vartAnA' vartanAkA artha nahIM hai / anyathA sarvArtha siddhikAra 'vartate dravyaparyAya' itane vAkyAzako na likhakara kevala "dravyaparyAyasya vartayitA kAla' itanA hI likhate / isase spaSTa hai ki satpariNamanako jo hamane vartanA kahA hai vaha mUlakAra eva siddhAntakAroMke viruddha nahI hai aura na galata hai| antameM jo eka bAta raha jAtI hai vaha yaha ki satpariNamanako vartanA mAnanepara kAlake astitvakA samarthaka koI dUsarA hetu nahI mila sakatA, usa sambandhameM merA kahanA hai ki satpariNamanako vartanA mAnanepara kAlake astitvakI sAdhaka vaha kyo nahI rhegii| dUsare dravya to usa satpariNamanarUpa vartanAmeM upAdAna hI hoge, nimittakAraNarUpase, jo pratyeka kAryameM avazya apekSita hotA hai, kAlakI apekSA hogI aura isa taraha vartanAke dvArA nimitta kAraNarUpase kAlakI siddhi hotI hI hai / ( yadi isa rUpameM vartanAkA artha vartAnA iSTa ho to usameM hameM koI Apatti nahI hai| satpariNamana bhI vahA~ vartAnA rUpa hI ho sakatA hai| yahAM dhyAtavya hai ki pUjyapAda aura akalaGadevake abhiprAyase vartanA kAlakA asAdhAraNa guNa aura vidyAnandake abhiprAyAnusAra paryAya mAnA gayA hai| - 12 -
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanameM saMyamakA mahattva mAnava-jIvanako sUkhamaya banAneke lie sayamakI bahuta AvazyakatA hai| binA sayamake isa dukhamaya sasArase mukti nahI mila sktii| eka to sasAra svaya dukhamaya hai| dUmare, hama bhI vividha vAsanAokI sRSTi karake jIvanako bhayAnaka garta meM DAla dete haiN| hamArI vAsanAyeM-icchAyeM dina-dUnI rAta-caugunI baDhatI hI calI jAtI haiM / jyo hI eka icchAkI pUrti hotI hai tyo hI dUsarI icchA-vAsanA A khaDI hotI hai / isa prakAra ekake bAda dUsarI aura dUsarIke bAda tIsarI, tIsarIke bAda cauthI Adi vAsanAokA tAtA lagA hI rahatA hai / bhale hI jIvanakA anta ho jAya, para vAsanAokA anta nahI hotaa| ataeva kahanA hogA ki vAsanAyeM aparimita hai, unakI pUrti honA kaThina hI nahI balki asambhava hai, kyoki unake viSaya parimita haiN| pratyeka vyakti cAhatA hai ki "duniyAkI sArI cIjeM mujhe hI mila jAyeM" tava yaha kaise sambhava hai ki anantAnanta jIva-rAziko icchAyeM-vAsanAyeM parimita vastuose pUrNa ho jAyeM / eka vidvAnkA yaha vacana pratyeka mAnavako apane hRtpaTalapara akita kara lenA cAhiye AzAgarta pratiprANi yasmin vizvamaNUpamam / kasya kiM kiyadAyAti vRthA vo viSayeSitA / -AtmAnuzAsana / ___ arthAt-aye / du khAgAra sasAra-nimagna prANiyo / tumhArI vAsanAyeM-icchAyeM bahe bhArI gaDDheke samAna haiM aura yaha dRzyamAna vizva usameM aNuke barAbara hai taba unakI pUrti aNu-vizvase kaise ho sakatI hai ? ata tamako viSayomeM abhilASA karanA vyartha hai| yaha bhI dhruva satya samajho ki jisakI abhilASA kI jAve, vaha prAya milatI bhI nahI hai| kyA yaha nahI sunA hai ki "vina mAge motI mile, mAge mile na cana" jIvaname jitane bhI roga, zoka, Adhi, vyAdhi Adi dukha bhogane paDate hai, una sabakA mUla kAraNa vAsanA eva asayama hI hai| yadi vAsanA-icchA na ho to dukha kabhI ho hI nahI sakatA, yaha vilakula yathArtha hai / indriya aura manako viSayomeM svacchanda pravRttikA nAma hI vAsanA hai / isIko indriya-asayama kahate haiM / manasazcendriyANA ca yatsvasvArthe pravartanam / yadRcchayeva tattajJA indriyAsayama vidu // arthAta-mana aura indriyoMke apane-apane viSayameM svacchanda pravartanako vidvAn indriyAsayama kahate haiM / sacamacameM manuSya isake cagulameM phaMsakara jadhanya-se-jaghanya kukRtyoke karaneme sakucita nahI hotaa| usakI tIvra vAsanA eva svArthalolupatA usake sacce svarUpapara kuThArAghAta karatI hai| itanA hI nahI, use mahAna dukhoMke gartameM paTaka detI hai| ata kahanA hogA ki yaha indriyAsayama apara nAma vAsanA ananta sasArakA kAraNa hai| isa liye yadi hama apane jIvanako sukhI eva zAntimaya banAnA cAhate hai, to hamArA kartavya hai ki isa vipaya-pizAcI vAsanAkA mUloccheda kreN| yaha nizcita hai ki vipaya niyata samayake liye hI prApta -13 -
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ hoge, apanA samaya pUrA karake cale jaayeNge| isase hameM mahAn du kha hogA, AkulatA hogI, asatoSa paidA hogA / yadi hama inako svayameva choDa deMge to hameM santopa-sukha milegA aura dukhokA zikAra nahI honA pdd'egaa| kahA hai| - avazya yAtArazcirataramuSitvA'pi viSayA viyoge ko bhedastyajati na jano yatsvayamamUn / vrajantaH svAtantryAdatulaparitApAya manasa svayaM tyaktA hyete zamasukhamanata vidadhati || ata viSayavAsanAkA uccheda karanA paramAvazyaka hai| 'na rahegA vAsa na bajegI bAsurI', 'jaTa hI naSTa ho gaI to akura kaisA', 'srota hI sugvA diyA jAya to pravAha kaisA' ? hamAre manameM vAsanAyeM hI paidA na hogI to dukha kahA~se hogA ? vAsanA ke nivRtta ho jAnepara jo unakI prAptike liye prayatna karane the, jo vikalatA uThAnI paDatI thI, una sabakA anta ho jaayegaa| phira kimI bhI bAhya cIjakI abhilASA na hogI / apane antarjagatameM chipI cIje (ananta jJAna, darzana, sukhAdi) prakaTa ho jAveMgI / AtmAkI ye hI svAbhAvika eva vAstavika vibhUti haiN| jaba taka AkulatA rahatI hai tabhI taka azAnti aura du sakA tAtA hai| jaba AkulatA na rahegI taba nirAkulatAtmaka sukha eva zAntiko pUrNa vyakti ho jaaygii| aisI hI avasthAkA nAma mokSa hai / pa0 daulatarAmajIke ye zabda madA smaraNIya haiM Atamako hita hai sukha, so sukha AkulatA bina kahiye / AkulatA zivamAhina, tAteM zivamaga lAgyo cahiye // hue bhI dIkSA leneke bAda yadi hama viSaya-vAsanA antasthala meM ghuse to kahanA hogA ki viSaya vAsanA hI sasAra hai aura usa kI vimukti hI mukti hai / "vaddho hi ko yo vipayAnurAgI, kA vA vimukti viSaye virakta / " arthAt baddha kauna hai ? jo viSayo meM Asakta hai| mukti kyA hai? viSayoMmeM viraktatA vahI mukta hai jo viSayomeM virakta hai, unameM Asakta nahI hai / samrAT bharata paTkhaDa vibhUtikA upabhoga karate antarmuhUrta meM kevalI ho gye| ata nizcita hai ki Asakti hI vadhakA kAraNa hai samyagdRSTi aura mithyAdRSTikI kriyAyeM eka hone para bhI mithyAdRSTikI kriyAyeM baghakA kAraNa hai, samyagdRSTikI nahI, kyoki mithyAdRSTi jo kriyAyeM karatA hai Asakta (tanmaya) hokara karatA hai, samyagdRSTi nhiiN| vaha to kevala padastha karttavya samajha kara karatA hai-- jJAnino jJAnanirvRttA sarve bhAvA bhavanti hi / sarve'pyajJAna nivRttA bhavantyajJAninastu te // - samayasArakalaza | aba vicAratA hai ki vAsanAkA uccheda kaise ho sakatA hai, kyoMki manale icchAmokA haTAnA hasIkhela nahI hai, TeDhI khIra hai / apane-apane viSayoke prati gamana karanevAlI indriyo aura manako unase haTAnA, unako kAbU karanA usI prakAra kaThina hai jisa prakAra jagatko vidhvasa karanevAle unmanta gajako vazameM karanA hai kintu vizeSajJone jahA~ vAsanA-nivRttikA upadeza diyA hai vahI mana aura indriyoko svacchanda na hone denekA sugama sAmana bhI batalAyA hai| jyoM hI indriyo aura manapara AtmAkA pUrNa Adhipatya hotA jAyagA tyoM hI vAsanAokI nivRtti hotI calI jAyagI / manako kAbU meM kara lenepara indriyA~ apane Apa kAbU meM ho jAyeMgI / manako kAbU meM karanekA sarala upAya yahI hai ki manameM bure vicAra kabhI bhI utpanna na - 18
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone deN| acche vicAroko paidA kareM / jyo hI mana bure vicAromeM gotA lagAve, tyo hI vivekAkugase lAbha leN| aura usa samaya isa prakAra vicAra kareM-"dhik chi tujhe aise nIcAtinIca akRtyome pravRtta hote zarma AnI caahiye| lokame jo terI thoDI-bahata pratiSThA hai vaha mArI miTTIme mila jAyagI, phira UMcA sira karake nahI cala skegaa| parabhavame durgatiyoMke aneka asahya dukhokA sAmanA karanA paDegA, unake zikajemeM paDe vinA nahI raha skegaa| re mana | ceta | jarA ceta / / ina bIbhatsa anarthome mata jA, apane svAbhAvika svarUpako phcaan"| isa prakAra manase bure vicAroko apanA (AtmAkA) zatru samajhakara haTAeM aura AtmAko adha patanase rakSita kre| mahAtmA gAMdhIne ina jaghanya manovRttiyoke damana karaneke liye eka bAra mahAbhAratakA sundara citra khIcakara batalAyA thA ki jaba mere maname vare vicAra utpanna hote hai taba maiM usakA isa prakAra damana karatA hU~ "zarIrako to kurukSetra samajhatA aura AtmAko arjuna, bure vicAroko kaurava aura acche vicAroko pANDava, tathA zuddha jJAnako kRSNa / jaba bure aura acche vicArome sagharpa hotA hai taba bure vicAra acche vicAgeko ghara davAte hai tava phaurana zuddha jJAnakI vRtti udita hokara (zrIkRSNa) AtmA (arjuna) ko saceta kara kahatI hai (svakartavyopadeza detI hai) ki he Atman (arjuna) terI virakti (mauna) kA samaya nahIM hai, yaha tere kartavya pAlanakA samaya hai| bure vicAro (kauravo) ko tU apanA duzmana samajha, unako aba bhAI mata smjho| jaba ve (bure vicAra) tere nirdoSa bhAiyo (acche vicAro) para atyAcAroke karanepara utArU ho gaye hai taba bhrAtRmoha kaisA? yaha asAmayika vairAgya kaimA ? ata avilamba tuma kurukSetra (zarIra) ke maidAna meM jamakara duzmana kauravo (bare vicAro) kA sahAra karo aura apane bhAI-pANDavo (acche vicAro) kI rakSA karake vijaya prApta karo eva sasArake sAmane nItikA Adarza peza kro| isa prakAra bure vicArokA damana kiyA karatA huuN|" yaha mahAtmA gAdhIne manako vazame karaneke liye kitanA acchA citra khIcA hai|) ima prakAra manameM do prakArako vRttiyAM (vicAra) paidA huA karatI hai-acchI aura burI / jaba manameM bure vicAra paidA hote haiM taba manarUpI rAjA indriyarUpI senAko lekara vipayarUpI yuddhasthalameM AtmArUpI zatruko parAjita kara girA detA hai / devasenAcArya ArAdhanAsArameM kahate haiM idiya-seNA pasaraDa maNa-Naravai-periyA Na sdeho| tamhA maNasajamaNa khavaeNa ya havadi kAyavva // 58 // arthAt mananapatise prerita hokara indriyasenA vipayomeM pravRtta hotI hai / isameM kisI prakArakA sadeha nahI / ata pahale manonRpatiko hI rokanA Avazyaka hai maNaNaravaiNo maraNe marati seNAI idiyamayAi / tANa maraNeNa puNo marati NissesakammADa // 60 / / tesi maraNe mukkho mukkhe pAvei sAsaya sukkha / idiyavisayavimukka tamhA maNamAraNa kuNaha // 61 / / arthAt mananRpatike mara jAnepara idriyasenA apane Apa mara jAtI hai arthAt phira indriyAM AtmAko vipayomeM patita nahI kara sktii| jaise jalI huI ransI vandhanaspa arthakriyA nahIM kara sastI / indriyoke mara jAnepara ni dopa kA~kA nAga ho jAtA hai| varmAsoMke nArA ho jAnepara mAtmAko apanA sAmAjya (mokSa) mila jAtA hai aura usake mila jAnepara Atmi-svAbhAvika sampatti-atIndriya gAzvata suma
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ prApta ho jAtA hai| ata manako lipsAmoko bhasmasAt kara denA cAhiye / eva manovyApArake naSTa ho jAnepara indriyAM phira vipayomeM pravRtta nahI ho sktii| "mUlA'bhAve kuta zAkhA" samUla vRkSako yadi naSTa kara diyA jAya to akura, pallava, zAkhA Adi kaise utpanna ho sakate haiM / yathA NaTTe maNavAvAre visaesu Na jati idiyA savve / chiNNe tarussa mUle katto puNa pallavA hUMti // 69 // -aaraadhnaasaar| yaha bhI nizcita hai ki mana hI bandha karatA hai aura mana hI mokSa karatA hai-"mana eva manuSyANA kAraNa bandhamokSayo / " devasenAcArya puna kahate haiM - maNamitte vAvAre NaTTappaNNe ya ve guNA huti / NaTTe Asavaroho uppaNNe kammavandho ya / / 7 / / arthAt manovRttike avarodha aura usako utpattise do bAteM hotI haiN| avarodhase karmoMkA Asrava rukatA hai aura usakI utpattise karmo kA bagha hotA hai| taba kyo na hama apanI pUrI zakti usake rokane meM lagAveM / } mana mataga hAthI bhayo jJAna bhayo asavAra / paga paga pe akuza lage kasa kupantha cala jAya / / ( mana mataga mAne nahI jo lo dhakA na khAya / jainadarzanameM manonigrahase aparimita lAbha vatAye haiM / yahA~ taka ki usase kevalajJAna-pUrNa jJAna taka hotA hai aura AtmA paramAtmA ho jAtA hai, alpajJa sarvajJa ho jAtA hai| devasenane kahA hai khINe maNasacAre tu taha Asave ya duviyappe / galai purANa kamma kevalaNANa payAsei / / 73 / / uvvasie maNagehe Na? NIsesakaraNavAvAre / vipphuriye sasahAve appA paramappao havai / / 85 / / artha-manake vyApArake ruka jAne para dono prakArakA Asrava-puNyAsrava eva pApAsrava ruka jAtA hai aura purAne karmokA nAza ho jAtA hai tathA kevalajJAna prakaTa ho jAtA hai aura AtmA paramAtmA ho jAtA hai| phira sasArake dukhomeM nahI bhaTakanA paDatA, kyoki karmabIja sarvathA nAza ho jAtA hai / ata sukhAthiyoko sayamase jIvana vitAnA caahiye| asayamase jo hAniyA uThAnI paDatI haiM ve pratyeka sasArI manuSyase chipI nahIM hai / sayamake viSayameM sasArake Adhunika mahApuruSoMke mantavya dekhe-* DaoN0 sara bleDa kahate haiM ki-"asayamake duSpariNAma to nirvivAda aura sarvavidita hai parantu sayamake duSpariNAma to kevala kapolakalpita haiN| uparyukta do bAtoMmeM pahalI bAtakA anumodana to baDe-baDe vidvAna karate haiM, lekina dUsarI bAtako siddha karane vAlA abhI taka koI milA hI nahIM hai"| sara jemsa pregaTakI dhAraNA hai ki-"jisa prakAra pavitratAse AtmAko kSati nahI pahu~catI usI prakAra zarIrako bhI koI hAni nahI pahu~catI-indriyasayama sabase uttama AcaraNa hai| DaoN0 veriyara kahate hai ki-pUrNa sayamake bAremeM yaha kalpanA ki vaha khataranAka hai, bilakula galata khayAla hai aura ise dUra karanekI ceSTA karanI caahiye| * vidvAnoMke ye mata lekhakane mahAtmA gAdhIracita "anItikI rAha" pustakase uddhRta kiye haiN| - 16 -
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ sara eDarU klArka kahate haiM ki-"sayamase koI nukasAna nahIM pahu~catA aura na vaha manuSyake svAbhAvika vikAsako rokatA hai, varan vaha to balako baDhAtA hai aura tIna karatA hai| asayamase AtmazAsana jAtA rahatA hai, Alasya bar3hatA hai aura zarIra aise rogokA zikAra bana jAtA hai jo puzta darapuzta asara karate cale jAte haiN| --- ---- mahAzaya gaibariyala sIlesa kahate haiM ki- "hama bAra-bAra kahate phirate hai ki hameM svatantratA cAhiye, hama svatantra hoge| parantu hama nahI jAnate ki svatantratA karttavyakI kaisI kaThora beDI hai| hame yaha nahI mAlama ki hamArI isa nakalI svatantratAkA artha indriyokI gulAmI hai jisase hameM na to kabhI kaSTakA anubhava hotA hai aura na hama kabhI isaliye usakA virodha hI karate haiN|" byUrokA yaha vAkya pratyeka manuSyako apane hRdaya-paTala para akita kara lenA cAhiye ki "bhaviSya sayamI logoMke hI hAthomeM hai|" mahAtmA gAdhI jo indriyasayamake jAgarUka praharI the--svaya kyA kahate haiM, suniye "sayata aura dhArmika jIvanameM hI abhISTa sayamake pAlanakI kAphI zakti hai / sayata jIvana bitAnemeM hI Izvara-prAptikI utkaTa jIvanta abhilASA milI rahatI hai| maiM yaha dAvA karatA hU~ ki yadi vicAra aura vivekase kAma liyA jAya to vinA jyAdA kaThinAIke saMyamakA pAlana sarvathA sambhava hai / vaha gAMdhI, jo kisI jamAne meM kAmake abhibhUta thA, Aja agara apanI patnIke sAtha bhAI yA mitrake samAna rahatA hai aura sasArakI sarva zreSTha sundariyoMko bhI bahina yA beTIke rUpameM dekha sakatA hai, to nIca-se-nIca aura patita manuSyake liye bhI AzA hai ? manuSya pazu nahI hai| pazuyonimeM anaginata janma leneke bAda usa padapara AyA hai| usakA janma sira U~cA karake calaneko huA hai, leTa kara yA peTa ke bala reMganeko nahI / puruSatvase pAzavikatA utanI hI dUra hai, jitanA AtmAse zarIra / " vyUroke vAkya ye hai--"sayamameM zAti hai aura asayama to azAntirUpa mahAzatrukA ghara hai| asayamIko apanI indriyokI baDI burI gulAmI karanI paDatI hai| manuSyakA jIvana miTTIke bartanake samAna hai jisameM tama yadi pahalI ba~dame hI mailA choDa dete ho to phira lAkha jaaygaa| yadi tumhArA mana sadoSa hai to tuma usakI bAteM sunoge aura usakA bala baDhAoge dhyAna rakkho ki pratyeka kAma-pUrti tumhArI gulAmIkI jajIrakI eka naI kar3I bana jAyagI, phira to ise toDanekI tumheM zakti hI na rahegI aura isa prakAra tumhArA jIvana eka ajJAnajanita abhyAsake kAraNa naSTa ho jaaygaa| sabase acchA upAya to UMce vicAroko paidA karanA aura sabhI kAmomeM sayamase kAma lene meM hI hai"| ___antameM sayama aura asayamake pariNAkoko batalA kara lekhako samApta karatA huuN| ApadA kathitaH panthA indriyANAmasayama / tajjaya sapadA mArgo yeneSTa tena gamyatAm // (arthAt indriyokA asayama aneka ApadAo-rogo AdikA mArga hai aura unapara vijya pAnA sampattiyo-svAsthyAdikA mArga hai / inameM jo mArga cunanA cAheM, cuneM aura caleM, ApakI icchA
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAritrakA mahattva jaina darzanameM cAritrakA mahattva bahuta adhika hai| AtmagaveSI mumukSuko isa anAdyananta dukhamaya sasArase chUTaneke liye cAritrakI upAsanA bahuta Avazyaka hai / jaba taka cAritrakI upAsanA nahIM kI jAtI taba taka yaha jIva sasArake aneka du khokA zikAra banA rahatA hai aura sasArameM paribhraNa karatA rahatA hai| yaha nizcita hai ki pratyeka prANadhArI isa paribhramaNase bacanA cAhatA hai aura sukhakI khojameM phiratA hai / parantu isa paribhramaNase bacanekA jo vAstavika upAya hai use nahI karatA hai| isIliye sukhI banane ke sthAnameM dukhI banA rahatA hai| yoM to sasArake sabhI mahApuruSone jIvoko ukta paribhramaNase chuTAne aura unheM sukhI banAnekA prayatna kiyA hai / para jaina dharmake pravartaka mahApuruSone isa dizAmeM apanA anUThA prayatna kiyA hai / yahI kAraNa hai ki ve isa prayatnameM saphala haye hai| unhone sasAra-vyAdhise chuTAkara uttama sukhameM pahu~cAne ke lakSyase hI jaina dharmake tattvokA apanI divya vANI dvArA sampUrNa jIvoko upadeza diyA hai| unakA yaha upadeza dhArApravAha rUpase Aja bhI calA A rahA hai| isake dvArA ananta bhavya jIvone kaivalya aura ni zreyasa prApta karake AtmakalyANa kiyA hai| prAya sabhI Astika darzanakArone sampUrNa karmabandhanase rahita AtmAkI avasthA-vizeSako mokSa mAnA hai| hama saba koI karmabandhanase chUTanA cAhate haiM aura AtmAkI svAbhAvika avasthA prApta karanA cAhate hai| ata hameM cAhiye ki usakI prAptikA ThIka upAya kreN| jaina darzanane isakA ThIka eva carama upAya cAritrako batAyA hai| yaha cAritra do bhAgomeM vibhakta kiyA gayA hai -1-vyavahAra cAritra aura 2-nizcaya cAritra / azubha kriyAose haTakara zubha kriyAomeM pravRtta honA so vyavahAra cAritra hai / dUsarekA burA vicAranA, usakA aniSTa karanA, anyAya-pUrvaka dravya kamAnA, pAMca pApokA sevana karanA Adi azubha kriyAyeM hai / dUsaro para dayA karanA, unakA paropakAra karanA, unakA acchA vicAranA, pAMca pApokA tyAga, chaha AvazyakokA pAlana Adi zubha kriyAyeM hai| sasArI prANI anAdi kAlase mohake adhIna hokara azubha kriyAomeM rata hai| use unase haTAkara zubha kriyAomeM pravRtta karAnA sarala hai| kintu zuddhopayoga yA nizcayamArga para calAnA kaThina hai| jina azubha kriyAoke saskAra khUba jame haiM unheM jaldI dUra nahI kiyA jA sakatA hai| rogIko kahavI davA, jo kaDavI davA nahI pInA cAhatA hai, mizrI milAkara pilAI jAtI hai / jaba rogI mizrIke lobhase kaDavI davA pIne lagatA hai taba use kevala kaDavI davA hI pilAI jAtI hai| sasArI prANI jaba anAdi kAlase kaSAyo aura viSayoMmeM lipta rahanese usakI vAsanAoMse otaprota hai to nizcaya mArgameM nahI cala sktaa| calAnekI koziza karane para bhI usakI usa ora abhiruci nahIM hotii| ata use pahile vyavahAramArga yA vyavahAra cAritrakA upadeza diyA jAtA hai / AcArya nemicandra vyavahAra cAritrakA lakSaNa karate huye kahate haiM - asuhAdo viNivittI suhe pavittI ya jANa cArittaM / vada-samidi-guttirUva vavahAraNayA du jiNabhaNiya //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ (azubha kriyAose nivRtta honA aura zubha kriyAomeM pravRtti karanA vyavahAracAritra hai / yaha vyavahAracAritra teraha prakArakA hai-5 vrata, 5 samiti aura 3 gupti / ratnatrayapUjAmeM isI prayodazAMga samyakacAritrakI pUjA nihita hai| pa0 AzAdhArajIne bhI "azubha-karmaNa nivRtti zubhakarmaNi pravRtti" ko vyavahAracAritra yA vrata batalAyA hai| isa vyavahAracAritrakA avalambana lekara hI uttarottara AtmavikAsa karatA huA AtmasAdhaka bahiraGga aura antaraGga kriyAbhokA nirodhakara apane ApameM sthira ho jAne rUpa paramodAsInatAtmaka paramotkRSTa (nizcaya) cAritrako prApta karatA hai| AcArya svAmI samantabhadra ne likhA hai ki, "rAgadveSa-nivRtya caraNa pratipadyate sAdhu" rAgAdikI nivRtti ke liye sAdhu hiMsAdinivRttilakSaNa vyavahAracAritrakA AcaraNa karatA hai / ata spaSTa hai ki nizcayacAritrako prApta karaneke liye vyavahAracAritra pAlana karanA Avazyaka eva anivArya hai| yaha vyavahAracAritra saba prakArase mIThA hai aura tatkAla Ananda dene vAlA hai| viSayAnurAgI jIvone indriya-viSayameM hI Ananda mAna rakhA hai| eka kavine kahA hai ki"aviditaparamAnando jano vadati vipayameva ramaNIya / tilatailameva miSTa yena na dRSTa ghRta kvApi // " __ arthAt jisane kabhI ghIko nahI khAyA vaha puruSa telako hI mIThA batalAtA hai / isI prakAra sasArI prANIne mokSAnandakA kabhI anubhava nahI kiyA hai isaliye vaha viSayajanya sukhako hI sukha, Ananda samajhatA hai| vAstavameM hameM indriyAM isaliye prApta huI haiM ki hama aniSTase bace raheM / sparzana indriya komala zarIra vAle jIvokI rakSAke liye hai| ekendriyAdi jIvokA sparza hote hI turanta unako rakSAke bhAva ho jAne cAhiye / rasanA indriya bhI aniSTa, anupasevya, abhakSya khAdyose bacane ke liye hai / zrotra indriya zAstrazravaNa, jinaguNazravaNa karaneke liye hai| cakSurindriya devadarzana Adike liye hai / ghrANendriya bhI jIvarakSAke liye hai / mana, Atmacintana, jinaguNacintana, dUsarokA bhalA vicAranA Adike liye hai| kintu hama logone indriyoMkA durupayoga kara rakhA hai| kahA hai - bhogA na bhuktA vayameva bhuktAstapo na tapta vayameva tptaa.| ___ kAlo na yAto vayameva yAtAstRSNA na jIrNA vayameva jIrNA // arthAt bhogoMko hamane nahI bhogA, kintu bhogone hI hameM bhoga liyA, manuSyaparyAyako pAkara hama tapazcaraNa karaneke liye Aye the, kintu viSayomeM phaMsakara tapako nahI kara sake aura viSayone hI hameM satapta kara diyaa| kAla nahI bItA, sArI hI sArI umra bIta gyii| kAla pUrA nahI ho pAtA, para hama pUre ho jAte hai arthAt hama vyarthake jhagaDe-TaTomeM apanA samasta jIvana vyatIta kara dete hai| hameM jo samaya prApta thA, usakA upayoga nahI karate haiM / cauthe pAdameM kavi kahatA hai ki hama buDDhe ho gaye, para hamArI tRSNA buDDhI nahIM huii| garaja yaha hai ki hama viSayomeM lipta hokara apane Apako bilakula bhUla jAte hai, AtmakalyANakI ora kucha bhI dhyAna nahIM dete haiM / ata AtmakalyANArthiyoko ucita hai ki ve vyavahAracAritrakA ThIka-ThIka AcaraNakara anantAnanta guNoke bhaNDAra cidAnanda svarUpa zuddhAtmAkI prApti kreN| isase spaSTa hai ki jaina dRSTimeM cAritrakA kitanA mahattva hai|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ karuNA : jIvakI eka zubha pariNati karuNAko sabhI dharmoM meM svIkAra kiyA gayA aura use dharma mAnA gayA hai / jaina dharmameM bhI vaha svIkRta hai / parantu vaha jIvake eka zubha bhAva (pariNAma) ke rUpameM abhimata hai| use dharma nahI mAnA / dharma to ahiMsAko batAyA gayA hai / ahiMsA aura karuNAmeM antara hai| ahiMsAmeM rAgabhAva nahIM hotaa| vaha bhItarase prakaTa hotI hai aura svAbhAvika hotI hai| ataeva vaha AtmAkI vizuddha pariNati mAnI gayI hai / para karuNA jIvake, rAgake sadbhAvameM, bAharakA nimitta pAkara upajatI hai| ataeva vaha naimittika eva kAdAcitka hai, svAbhAvika tathA zAzvata nahI / karuNA, anukampA, kRpA aura dayA ye cAro zabda paryAyavAcI hai, jo abhAva athavA kamIse pIDita prANIko pIDAko dUra karaneke lie utpanna rAgAtmaka sahAnubhUti athavA sahAnubhUtipUrvaka kiye jAnevAle prayatnake arthameM vyavahRta hote hai| AcArya kundakundane karuNAkA svarUpa nimma prakAra diyA hai tisida vubhuvikhada vA duhida daLUNa jo duhidamaNo / paDivajjadi ta kivayA tassesA hodi aNukapA // 'jo pyAsase taDapha rahA hai, bhUkhase vikala ho rahA hai aura asahya rogAdikI vedanAse dukhI ho rahA hai use dekhakara duHkhI citta honA anukampA-karuNA hai|' isakI vyAkhyAmeM vyAkhyAkAra amRtacandrAcArya aura jayasenAcAryane likhA hai'kaJcidudanyAdidu khaplutamavalokya karuNayA tatprativiSIrkAkulitacittatvamajJAnino'nukampA / jJAninastvadhastanabhamikAsa viharamANasya janmArNavanimagnajagadavalokanAnmanAgmana kheda iti / / ('karuNA pAtrabhedase do prakArako hai-eka ajJAnIkI aura dUsarI jJAnIkI / ajJAnIkI karuNA to vaha hai jo pyAsa Adike du khase pIDitako dekhakara dayAbhAvase usake dukhako dUra karaneke lie cittameM vikalatA hotI hai / usakI yaha karuNA cUMki usa pyAsAdise dukhI prANIke bhautika zarIra sambandhI dukhako hI dUra karane taka hotI hai-usake AdhyAtmika (rAga, dveSa, mohAdi) dukhako dUra karane meM vaha akSama hai / ataeva vaha ajJAnIkI karuNA arthAta sthUla karuNA batalAyI gayI hai| jise zarIra aura AtmAkA bhedajJAna ho gayA hai, para abhI bahuta UMce nahIM pahuMcA hai-kucha nIcekI zreNiyomeM cala rahA hai, usa jJAnI (sAdhu, upAdhyAya aura AcArya) ko janma santatike apAra du khomeM Dabe prANiyoko dekhakara jo unake dukhakI nivRttike lie kucha kheda hotA hai vaha jJAnIkI karuNA hai aura uparyukta ajJAnIkI karuNAse vaha sUkSma eva vivekapUrNa hai| kintu usameM Ipat rAgabhAva rahatA hI hai, bhale hI vaha lakSyameM na Aye / aura isaliye ajJAnI aura jJAnI donokI karuNAeM puNyakarmake AsravakI kAraNa haiN| kundakundane puNyAsavakA svarUpa isa prakAra diyA hai rAgo jassa pasattho aNakapAsasido ya prinnaamo| citte Natthi kalussa puNNa jIvassa Asavadi // 2 1 pacAstikAya, gAthA 137 / 2 pacAsti0, gA0 135 / -20
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ ('jisake zubha rAga hai, anukampA (dayA) rUpa pariNAma hai aura cittameM akaluSatA hai usake puNyakAM Asrava (AyAta) hotA hai|) ( yahA~ dRSTavya hai ki kundakundane anukampArUpa pariNAmako spaSTatayA puNyakarmake AgamanakA kAraNa batalAyA hai / isakA artha hai ki jaina dharmameM anukampA jIvakA eka zubha bhAva mAtra hai, jisameM rAgAza rahaneke kAraNa vaha paudgalika puNyarUpa karmakA janaka hai / aura jo karmakA janaka hai vaha dharma nahI ho sakatA / ataeva karuNA puNyakarmakA kAraNa honese dharma nahI hai| ahiMsA, jo AtmAme bhItarase vikasita hotI hai, phUTatI hai, anAkulA, sthAyinI, svAbhAvikI aura sva-parasukhadAyinI hai-du kha to usase kisIko hotA nahI, dharma hai / vastukA nija svabhAva hI dharma hotA hai aura ahiMsA AtmAkA nija svabhAva hai / vaha anaimittika (anaupAdhika) hai aura karuNA naimittika (aupAdhika) hai / dukhI vyakti jaba sAmane upasthita hotA hai tabhI kAruNikake cittameM karuNA janma letI hai / ahiMsAkA srota, jyo-jyo moha aura AvaraNa haTate jAte hai, khulatA jAtA hai, sadA vahatA rahatA aura baDhatA jAtA hai / dukhI vyakti ahisakake sAmane upasthita ho, cAhe na ho / sambhavata karuNA aura ahiMsAke isI sUkSma antara eva rahasyako lakSya karake yogasUtrakAra maharSi pataJjaline bhI ahiMsAko sarvAdhika mahattva diyA aura kahA ki 'ahiMsApratiSThAyA tatsanidhau vairatyAgaH' (yo0 sU0 2-35)) ahiMsAkI AtmAmeM pratiSThA honepara samasta prakArakA vaira (rajisa) chUTa jAtA hai aura ahiMsakake samakSa vizvake / samasta prANI Atmavat ho jAte hai / jaina dArzanika AcArya vidyAnandane karuNAko mohavizeSa (icchAvizepa) rUpa batalAte hue likhA hai -'teSAM mohavizeSAtmikAyA pharuNAyA sambhavAbhAvAt'- (aSTasa0 pR0 283)-karuNA mohavizeSa (icchA) rUpa hai / vaha vItarAgo (kevaliyo) me sambhava nahIM hai / jaba vidyAnandase prazna kiyA gayA ki binA karuNAke vItarAgokI dUsaroke dukhakI nivRtti ke lie kiye jAnevAle hitopadezameM pravRtti kaise hogI ? isakA ve sayuktika samAdhAna karate hue kahate haiM-'svabhAvatopi svaparavu khanivartananibandhanatvopapatteH pradIpavata' (vahI pR0 283)-jisa prakAra dIpaka vinA karuNAke du.khahetu andhakArakI nivRtti svabhAvata karatA hai usI prakAra vItarAga bhI binA karuNAke svaparadu khakI nivRtti svabhAvata karate haiM / vizruta jaina manISI akalaGkadeva bhI ukta praznakA uttara dete hue kahate haiM ('na vai pradIpaH kRpAlutayAtmAna para vA tamaso nivarttayati / kalpayitvApi kRpAlutA tatkaraNasvabhAva sAmarthya mRgyam / eva hi paramparAparizrama pariharet |'-assttsh0 aSTasa0 pR0 283 / (kyA nahI jAnate ki dIpaka kRpAlu honese svaparake andhakArako dUra nahIM karatA, apitu usakA ukta prakArakA svabhAva honese vaha ubhayakA andhakAra miTAtA hai / vItarAga bhI kRpAlutAke kAraNa svaparake dukhakI nivRtti nahI karate, kintu unakA usa prakArakA svabhAva honese svaparake dukhako dUra karaneke lie pravRtta hote haiM / yadi karuNAse du kha nivRttipara bala diyA jAya to vItarAgoke karuNA mAnanepara bhI unakA svaparadu khake nivartanakA svabhAva avazya mAnanA paDegA / ata kyo nahI, vItarAgoke karuNAke vinA bhI ukta svabhAva hI mAnA jAya / ) vidyAnanda yauktika samAdhAnake alAvA Agamika samAdhAna bhI karate hai-- tato ni zeSAntarAyakSayAdabhayadAnasvarUpamevAtmana 'prakSINAvaraNasya paramA dayA / saiva mohAbhAvAdrAgadveSayorapraNidhAnAdupekSA / tIrthakaratvanAmodayAttu hitopadezapravartanAt paradu khniraakrnn| siddhi |'-asstts0 pR0 283 / -21
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampUrNa antarAyake kSayase vItarAgoMke jo AtmAkA abhayadAna svarUpa prakaTa hotA hai vahI unakI paramA dayA hai aura vaha dayA unake mohAbhAvameM hotI hai, kyoki usa samaya unake na kisIke prati rAga hotA hai aura na kisIke prati dveSa / isake sivAya vItarAgokI dvitopadezameM pravatti unake vidyamAna tIrthakaranAmakarmake udayase hotI hai aura usa hitopadeza-pravRttise hI paradu khanirAkaraNa siddha ho jAtA hai / ava jaina dharmameM arhato (vItarAgo) kI hitopadezameM pravRtti buddha yA IzvarakI taraha karuNAse svIkAra nahI kI gyii| ataeva jaina darzanameM vItarAga paramAtmAko ahiMmaka mAnA gayA hai, kAruNika nahIM / AcArya samantabhadrane ahiMsAko jagadvidita paramabrahma batalAyA hai- 'ahiMsA bhUtAnAM jagati vivita brAhma paramam |'-(svymbhuu0) isa prakAra kundakunda, samantabhadra, akalaGka, vidyAnanda jaise yugapradhAna samartha zAstrakAroMke vivecanase avagata hotA hai ki karuNA mohavizeSa (zubhecchA) rUpa honese vaha paramArthata dharma nahI hai-vaha AtmAkA eka vikAra hI hai / zubhapariNatirUpa honese karuNAko vyavahArata dharma kahA gayA hai / kundakundane spaSTa kahA hai ki pharuNAse puNyasacaya hotA hai| isa puNyase bhoga prApta hote haiM aura bhogose Asakti tathA Asakti janmajanmAntarotpattikA kAraNa hai| zAstromeM kahI-kahI 'dharmasya mUla dayA' jaise pratipAdano dvArA jo dayAko dharmakA mUla yA dharma kahA gayA hai vaha kevala azubhase nivRtti tathA zubhameM pravRtti karAne ke prayojanase kahA hai| jisase vyakti azubhase vacA rahe aura zubhameM pravRtta rahe / zubhame zuddhakI ora jAyA jA sakatA hai / ata jainadharmameM vyavahAra aura nizcaya athavA upacAra aura paramArtha yA upAdhi aura nirupAdhi ina do dRSTiyoMko dhyAnameM rakha kara pratipAdana hai| niSkarSa yaha ki karuNA vyavahArata dharma hai, paramArthata nhii| paramArthata ahiMsA dharma hai| -22
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma aura dIkSA bhAratako saskRti aura sabhyatA bahuta prAcIna hai| yahAM samaya-samayapara aneka mahApuruSone janma liyA aura vizvako noti eva kalyANakA mArga pradarzita kiyA hai| bhagavAn RSabhadeva inhI mahApuruSomese eka aura prathama mahApuruSa hai, jinhone isa vikasita yugake AdimeM nIti va svapara-kalyANakA sasArako patha pradarzita kiyA / zrImadbhAgavatameM inakA ullekha karate hue likhA hai _ 'jaba brahmAne dekhA ki manuSya-sakhyA nahI baDhI to usane svayambhU manu aura satyarUpAko utpanna kiyaa| unake priyavata nAmakA putra huaa| priyavratake anIdhra, anIghrake nAbhi aura nAbhi tathA marudevIke RSabhadeva hue / RSabhadevane indrake dvArA dI gaI jayantI nAmakI bhAryAmeM sau putra utpanna kiye aura bar3e putra bharatakA rAjyAbhiSeka karake sanyAsa le liyaa| usa samaya unake pAsa kevala zarIra thA aura ve digambara veSameM nagna vicaraNa karate the| maunase rahate the / koI DarAye, mAre, Upara thake, patthara pheMke, matra-viSThA pheMke to isa sabakI ora dhyAna nahI dete the| isa prakAra kaivalyapati bhagavAn RSabhadeva nirantara parama AnandakA anubhava karate hue vicarate the|" jaina vAimayame prAya isI prakArakA varNana hai| kahA gayA hai ki bhagavAna RSabhadeva yagake prathama prajApati aura prathama sanyAsamArga pravartaka the| unhone hI sabase pahale logoko khetI karanA, vyApAra karanA. talavAra calAnA, likhanA-paDhanA Adi sikhAyA thA aura bAdako svaya prabuddha hokara sasArakA tyAga karake sanyAsa liyA thA tathA jagatako AtmakalyANakA mArga batAkara brahmapada (apAra zAntike AgAra nirvANa) ko prApta kiyA thA / ina dono varNanose do bAteM jJAtavya hai| eka to yaha ki bha0 RSabhadeva bhAratIya saskRti eva sabhyatAke Adya pravartaka haiN| dUsarI yaha ki unhone Atmika zAntiko prApta karaneke lie rAja-pATa Adi samasta bhautika vaibhavakA tyAgakara aura zAntike ekamAtra upAya sanyAsa-daigambarI dIkSAko apanAyA thaa| isase yaha jJAta hotA hai ki jainadharmameM prArambhase dIkSAkA mahattva eva viziSTa sthAna hai| eka bAta aura hai| jainadharma AtmAkI pavitratAkI zikSA detA hai| zikSA hI nahIM, balki usake AcaraNapara bhI vaha pUrA jora eva bhAra detA hai aura ye dono cIjeM binA sabako choDe eva digambarI dIkSA liye prApta nahI ho sktii| ata AtmAkI pavitratAke liye dIkSAkA grahaNa AvazyakIya hai| yadyapi sasArake vividha pralobhanomeM rahate hue AtmAko pavitra banAnA tathA indriyo va mana aura zarIrako apane kAmeM rakhanA baDA kaThina hai / kintu ina kaThinAiyopara vijaya pAnA aura samasta vikAroko dUra karake AtmAko pavitra banAnA asabhava nahI hai| jo viziSTa AtmAeM unapara vijaya pA letI haiM unhI 1. pa0 phailAzacandra zAstrI, jainadharma, pR0 5 / / 2, svAmI samantabhadra, svayambhUstotragata RSabhajinastotra, zloka 2, 3.4 /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ . dharma : eka cintana dharmakA svarUpa jaina saskRtimeM dharmakA svarUpa nirUpita karate hue kahA gayA hai ki dharma vaha hai jo prANiyoko sasArake dukhose nikAlakara uttama sukhameM pahu~cAye-use prApta kraaye| AcArya samantabhadrane apane ratnakaraNDakazrAvakAcArameM 'dharma' zabdakI vyutpattise phalita honevAlA dharmakA yahI svarUpa batalAyA hai dezayAmi samIcIna dharma karmanivarhaNam / sasAradukhata sattvAn yo dharatyuttame sukhe // prazna hai ki sasArake du khokA kAraNa kyA hai aura uttama sukhakI prAptike sAdhana kyA hai, kyoki jaba taka dukhoMke kAraNoko jJAtakara unako nivRtti nahI kI jAyagI tathA uttama sUkhakI prAptike sAdhanoMko avagata kara unheM apanAyA nahI jAyegA taba taka na una du khokI nivRtti ho sakegI aura na uttama sukha hI prApta ho sakegA? isa praznakA uttara bhI isI granthameM vizadatAke sAtha diyA hai / unhone kahA hai sadRSTi-jJAna-vRttAni dharma dharmezvarA vidu / yadIyapratyanIkAni bhavanti bhavapaddhati // 'uttama sukhako prApta karanekA sAdhana sadRSTi-samyak zraddhA (niSThA), sajjJAna (samyak vogha) aura sadavatta-sadAcaraNa (samyaka AcaraNa) ina tInokI prApti hai aura dukhoke kAraNa inase viparIta-mithyAzratA. mithyAjJAna aura mithyA AcaraNa hai, jinake kAraNa sasArakI paramparA-sasAra-paribhramaNa hotA hai|' tAtparya yaha hai ki dharmakA prayojana athavA lakSya dukhakI nivRtti aura sukhakI prApti hai| aura pratyeka prANI, cAhe vaha kisI bhI avasthAmeM ho, yahI cAhatA hai ki hameM du kha na ho, hama sadA sukhI raheM / vAstavameM 6kha kisIko bhI iSTa nahI hai, sabhIko sukha iSTa hai| taba iSTakI prApti aura aniSTakI nivRtti kise iSTa nahI hai aura kauna usake lie prayatna nahI karatA? anubhavako sAkSIke sAtha yahI kahA jA sakatA hai ki sArA vizva nizcaya hI ye dono bAteM cAhatA hai aura isalie dharmake prayojana dukha-nivRtti eva sukhaprAptimeM kisIko bhI matabheda nahI ho sktaa| hA~, usake sAdhanomeM matabheda ho sakatA hai| jaina dharmakA dRSTikoNa jaina dharmakA dRSTikoNa isa viSaya meM bahuta hI spaSTa aura sulajhA huA hai| usakA kahanA hai ki vastukA svabhAva dharma hai-'vatyusahAyo dhmmo|' AtmA bhI eka vastu hai aura usakA svabhAva ratnatraya hai, mata ratnatraya AtmAkA dharma hai| samyakdarzana, samyakjJAna aura samyaka cAritra ye tIna asAdhAraNa AtmaguNa 'ratnatraya' kahe jAte haiN| jaba AtmA ina tIna guNarUpa apane svabhAvameM sthira hotA hai to use vastuta sukha prApta hotA hai aura du khase chuTakArA mila jAtA hai| sasAra dazAmeM AtmAkA ukta svabhAva mithyAttva, ajJAna, krodha, mAna, mAtsarya, chala-kapaTa, dambha, asahiSNutA Adi duSpravRttiyo athavA burAiyose yukta rahatA hai aura isalie svabhAva svabhAvarUpameM nahIM, kintu vibhAvarUpameM rahatA hai| isa kAraNa use na saccA sukha
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ tulanAtmaka sakSipta adhyayana ) nAmako pustakameM likhate haiM ki 'hamane duniyAke sarva dhArmika vicAroko sacce bhAvase paDhakara yaha samajhA hai ki ina sabakA mUlakAraNa vicAravAn jainiyokA yatidharma hai / jaina sAdhu saba bhUmiyo meM sudUra pUrvakAlase hI apaneko sasArase bhinna karake ekAnta vana va parvatakI guphAo meM pavitra dhyAnameM magna rahate the / ' DAkTara TAmsa kahate haiM ki 'jaina sAdhuokA nagna rahanA isa matakI ati prAcInatA batAtA hai / ' samrATa candragupta ke samaya meM nagna guruokI baDI pratiSThA thI / mudrArAkSasake kartA prasiddha vidvAn kavi kAlidAsane likhA hai ki isIliye jAsUsoko nagna sAdhuke veSameM ghumAyA jAtA thA / nagna sAdhuoke sivA dUsarokI pahu~ca rAjagharAnomeM unake anta pura taka nahI ho pAtI thI / isase yaha vidita ho jAtA hai ki jaina nirgrantha sAdhu kitane nirvikAra, nispRhI, vizvAsapAtra aura ucca cAritravAn hote haiM aura unakI yaha nagnamudrA bacceko taraha kitanI vikArahIna eva prAkRtika hotI hai / sAghudIkSAkA mahatva isa taraha Atma zuddhi ke liye digambara sAdhu hone athavA usakI dIkSA grahaNa karanekA mahattva spaSTa ho jAtA hai / jaba mumukSu zrAvakako sasArase nirveda eva vairAgya ho jAtA to vaha ukta sAdhukI dIkSA lekara sAghanAmaya jIvana bitAtA huA Atma-kalyANakI ora unmukha hotA hai / jaba use AtmasAdhanA karate-karate AtmadRSTi (samyagdarzana), AtmajJAna (samyagjJAna) aura AtmacaraNa ( samyak cAritra ) ye tIna mahattvapUrNa AtmaguNa prApta ho jAte haiM aura pUrNa vItarAga sarvajJa bana jAtA hai to vaha una guNoko prApta karanekA dUsaroko bhI upadeza karatA hai / ataeva sAdhu dIkSA eva tapakA grahaNa svapara kalyANakA kAraNa honese usakA jaina dharma meM viziSTa sthAna hai / dUsaroke liye to vaha eka Anandaprada utsava hai hI, kintu sAghuke liye bhI vaha apUrva AnandakAraka utsava hai / aura isIse paNDitapravara daulatarAmajIne nimna padyameM bhava-bhogavirAgI muniyoke liye 'baDabhAgI' kahA hai 'muni sakalavratI baDabhAgI, bhava-bhoganateM vairAgI / vairAgya upAvana mAI, cintau anuprekSA bhAI // jaina zAstra meM batalAyA gayA hai ki tIrthaMkara jaba sasArase virakta hote haiM aura munidIkSA leneke liye pravRtta hote haiM to eka bhavAvatArI, sadA brahmacArI aura sadaiva AtmajJAnI lokAntika deva unake isa dIkSAutsavameM Ate haiM aura unake isa kAryakI prazaMsA karate haiM / para ve unake janmAdi utsavopara nahI Ate / isase sAdhu dIkSAkA mahattva vizeSa jJAta hotA hai aura usakA kAraNa yahI hai ki vaha AtmAke svarUpa lAbhameM tathA parakalyANameM mukhya kAraNa hai /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAna AtmAoko jainadharmameM 'jina' arthAt vikAroko jItanevAlA kahA hai tathA unake mArgapara calane vAloko 'jaina' batalAyA hai / ye jaina do bhAgo meM vibhakta hai -1 gRhastha aura sAghu / jo ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ina pAca vratoko eka deza pAlate haiM unheM gRhastha athavA zrAvaka kahA gayA hai / inake Upara kuTumba, samAja aura dezakA bhAra hotA hai aura isaliye unake sarakSaNa evaM samRddhimeM yogadAna deneke kAraNa ye ina vratoko sAdhukI taraha pUrNata nahI pAla paate| para ye unake pAlane kI bhAvanA avazya rakhate haiN| kheda hai ki Aja hama ukta bhAvanAse bhI bahuta dUra ho gaye haiM aura samAja, deza, dharma tathA kuTumbake prati apane karttavyoMko bhUla gaye hai / / jaina kA dUsarA bheda sAdhu hai sAdhu unheM kahA gayA hai jo viSayecchA rahita haiM, anArambhI haiM, aparigrahI haiM aura jJAna-dhyAna tathA tapameM lIna hai| ye kabhI kisIkA burA nahI socate aura na burA karate haiN| miTTI aura jalako choDakara kisI bhI anya vastuko ye binA diye grahaNa nahIM karate / ahiMsA Adi ukta pA~ca vratoko ye pUrNata pAlana karate haiN| jamIna para sote haiM / yathAjAta digambara nagna veSameM rahate haiM / sUkSma jIvokI rakSA ke liye pIchI, zauca-nivRttike liye kamaNDalu aura svAdhyAyake liye zAstra ina tIna dharmoMpakaraNoke sivAya aura koI bhI parigraha nahIM rkhte| ye jaina zAstrokta 28 mUlaguNokA pAlana karate hue apanA tamAma jIvana para kalyANameM tathA AtmasAdhanA dvArA bandhanamukti meM vyatIta karate haiN| isa taraha kaThora caryA dvArA sAdhu 'jina' arthAt paramAtmA padako prApta karate haiM aura hamAre upAsya eva pUjya hote haiM / matu harine bhI vairAgyazatakameM isa di0 sAdhu vRttikI AkAkSA evaM prazaMsA kI hai| yathAekAkI nispRha zAnta pANipAtro digambara | kadA'ha sabhaviSyAmi karmanirmUlana-kSama // 'kaba maiM akelA vihAra karanevAlA, nispRhI, zAnta, pANipAtrI ( apane hI hAthoko pAtra banA kara bhojana lenevAlA), digambara nagna hokara karmaki nAza karane meM samartha houuNgaa|' nagna-mudrAkA mahatva nagnamudrA sabase pavitra, nirvikAra aura ucca mudrA hai / zrImadbhAgavatameM RSabhadevakA carita varNita hai / usameM unheM 'nagna' hI vicaraNa karanevAlA vatalAyA hai| hindU paramparAke paramahasa sAdhu bhI nagna hI vicarate the / zukrAcArya, ziva aura dattAtreya ye tIno yogI nagna rahate the / avadhUtokI zAkhA digambara veSako svIkAra karatI thI aura usIko apanA khAsa vAhya veSa mAnatI thii| sahitA (10-136-2) meM 'munayo bAtavasanA ' muniyoko vAtavasana arthAt nagna kahA hai| padmapurANa meM nagna sApUkA carita dete hue likhA hai nagnarUpo mahAkAya sitamuNDo mahAprabha / mArjanI zikhipakSANA kakSAyA sa hi dhArayan // 've atyanta kAntimAn aura zira muDAye hue nagna veSako dhAraNa kiye hue the / tathA bagalameM mayUra pakhokI pochI bhI davAye hue the| isI taraha jAbAlopaniSad, dattAtreyopaniSad paramahaMsopaniSad, yAiyavAlkyopaniSad Adi upaniSadomeM bhI nagnamudrAkA varNana hai / aitihAsika anusandhAnase bhI nagnamudrApara acchA prakAza paDhatA hai mejara janarala je0 pI0 bAra pharlAGga apanI Short Studies in Science of Comparative Religiors (vaijJAnika dRSTise dharmokA - 24 -
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ tulanAtmaka sakSipta adhyayana) nAmako pustakameM likhate haiM ki 'hamane duniyAke sarva dhArmika vicAroko sacce bhAvase paDhakara yaha samajhA hai ki ina sabakA mUlakAraNa vicAravAn jainiyokA yatidharma hai| jaina sAdhu saba bhUmiyomeM sudUra pUrvakAlase hI apaneko sasArase bhinna karake ekAnta vana va parvatakI guphAomeM pavitra dhyAnameM magna rahate the|" DAkTara TAmsa kahate hai ki 'jaina sAdhuokA nagna rahanA isa matakI ati prAcInatA batAtA hai / ' samrATa candraguptake samayame nagna guruokI baDI pratiSThA thii| mudrArAkSasake kartA prasiddha vidvAn kavi kAlidAsane likhA hai ki isIliye jAsUsoko nagna sAdhuke veSameM ghumAyA jAtA thaa| nagna sAdhuoke sivA dUsarokI pahuMca rAjagharAnomeM unake anta pura taka nahIM ho pAtI thii| isase yaha vidita ho jAtA hai ki jaina nimrantha sAdhu kitane nirvikAra, ni spRhI, vizvAsapAtra aura ucca cAritravAn hote haiM aura unakI yaha nagnamudrA baccekI taraha kitanI vikArahIna eva prAkRtika hotI hai| sAdhudIkSAkA mahatva isa taraha Atma-zuddhike liye digambara sAdhu hone athavA usakI dIkSA grahaNa karanekA mahattva spaSTa ho jAtA hai| jaba mumukSu zrAvakako sasArase nirveda eva vairAgya ho jAtA hai to vaha ukta sAdhukI dIkSA lekara sAdhanAmaya jIvana bitAtA haA Atma-kalyANakI ora unmukha hotA hai / jaba use AtmasAdhanA karate-karate AtmadRSTi (samyagdarzana), AtmajJAna (samyagjJAna) aura AtmacaraNa (samyakacAritra) ye tIna mahattvapUrNa AtmaguNa prApta ho jAte haiM aura pUrNa vItarAga sarvajJa bana jAtA hai to vaha una guNoMko prApta karanekA dUsaroko bhI upadeza karatA hai / ataeva sAghu-dIkSA eva tapakA grahaNa svapara-kalyANakA kAraNa honese usakA jaina dharmameM viziSTa sthAna hai| dUsaroke liye to vaha eka Anandaprada utsava hai hI, kintu sAdhuke liye bhI vaha apUrva AnandakAraka utsava hai| aura isIse paNDitapravara daulatarAmajIne nimna padyameM bhava-bhogavirAgI muniyoke liye 'baDabhAgI' kahA hai 'muni sakalanatI baDabhAgI, bhava-bhoganateM vairAgI / vairAgya upAvana mAI, cintau anuprekSA bhaaii|| jaina zAstromeM batalAyA gayA hai ki tIrthakara jaba sasArase virakta hote hai aura munidIkSA leneke liye pravRtta hote haiM to eka bhavAvatArI, sadA brahmacArI aura sadaiva AtmajJAnI lokAntika deva unake isa dIkSAutsavameM Ate haiM aura unake isa kAryakI prazasA karate haiN| para ve unake janmAdi utsavopara nahI Ate / isase sAdhu-dIkSAkA mahattva vizeSa jJAta hotA hai aura usakA kAraNa yahI hai ki vaha AtmAke svarUpalAbhameM tathA parakalyANameM mukhya kAraNa hai|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma : eka cintana dharmakA svarUpa jaina saskRtimeM dharmakA svarUpa nirUpita karate hue kahA gayA hai ki dharma vaha hai jo prANiyoko sasArake dukhoMse nikAlakara uttama sukhameM pahu~cAye-use prApta kraaye| AcArya samantabhadrane apane ratnakaraNDakazrAvakAcArameM 'dharma' zabdakI vyutpattise phalita honevAlA dharmakA yahI svarUpa batalAyA hai dezayAmi samIcIna dharma karmanivarhaNam / sasAradukhata sattvAn yo gharatyuttame sukhe // / prazna hai ki samArake dukhokA kAraNa kyA hai aura uttama sukhakI prAptike sAdhana kyA hai, kyoki jaba taka du khoke kAraNoko jJAtakara unakI nivRtti nahI kI jAyagI tathA uttama sukhakI prAptike sAdhanoko avagata kara unheM apanAyA nahIM jAyegA taba taka na una du khoMkI nivRtti ho sakegI aura na uttama sukha hI prApta ho sakegA? isa praznakA uttara bhI isI granthameM vizadatAke sAtha diyA hai / unhone kahA hai sadadRSTi-jJAna-vRttAni dharma dharmezvarA vidu / yadIyapratyanIkAni bhavanti bhavapaddhati / / 'uttama sukhako prApta karanekA sAdhana sadRSTi-samyak zraddhA (niSThA), sajjJAna (samyak bodha) aura savRtta-sadAcaraNa (samyaka AcaraNa) ina tInoko prApti hai aura dukhoke kAraNa inase viparIta-mithyAzraddhA, mithyAjJAna aura mithyA AcaraNa hai, jinake kAraNa sasArako paramparA-sasAra-paribhramaNa hotA hai|' tAtparya yaha hai ki dharmakA prayojana athavA lakSya dukhako nivRtti aura sukhakI prApti hai| aura pratyeka prANI, cAhe vaha kisI bhI avasthAmeM ho, yahI cAhatA hai ki hameM du kha na ho, hama sadA sukhI raheM / vAstavameM dukha kisIko bhI iSTa nahI hai, sabhIko sukha iSTa hai| taba iSTakI prApti aura aniSTakI nivRtti kise iSTa nahI hai aura kauna usake lie prayatna nahI karatA ? anubhavako sAkSIke sAtha yahI kahA jA sakatA hai ki sArA vizva nizcaya hI ye dono bAteM cAhatA hai aura isalie dharmake prayojana dukha-nivRtti eva sukhaprAptimeM kisIko bhI matabheda nahI ho sktaa| hAM, usake sAdhanomeM matabheda ho sakatA hai| jaina dharmakA dRSTikoNa jaina dharmakA dRSTikoNa isa viSayameM bahuta hI spaSTa aura sulajhA huA hai / usakA kahanA hai ki vastukA svabhAva dharma hai-'vatyusahAvo dhmmo|' AtmA bhI eka vastu hai aura usakA svabhAva ratnatraya hai, ata ratnatraya AtmAkA dharma hai| samyakudarzana, samyakujJAna aura samyakacAritra ye tIna asAdhAraNa AtmaguNa 'ratnatraya' kahe jAte haiN| jaba AtmA isa tIna guNarUpa apane svabhAvameM sthira hotA hai to use vastuta sukha prApta hotA hai aura du khase chuTakArA mila jAtA hai| sasAra dazAme AtmAkA ukta svabhAva mithyAttva, ajJAna, krodha, mAna, mAtsarya, chala-kapaTa, dambha, asahiSNutA Adi duSpravRttiyo athavA burAiyose yukta rahatA hai aura isalie svabhAva svabhAvarUpameM nahI, kintu vibhAvarUpameM rahatA hai| isa kAraNa use na saccA sukha
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ milatA hai aura na duHkhase chUTa pAtA hai| tAtparya yaha ki AtmAkA ukta svabhAva athavA dharma AtmAmeM apane rUpameM yadi upalabdha hai to AtmAko avazya sukha prApta hotA hai aura usake du tokA bhI anta ho jAtA hai| ta jaina dharmakA dRSTikoNa pratyeka prANIko du khase chuDAkara uttama sukha (mokSa) kI ora pahu~cAne kA hai| isIse jaina dharmameM ratnatraya (samyakadarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra) ko dharma kahA gayA hai aura mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrako adharma batalAyA gayA hai, jo sasAra-paribhramaNakA kAraNa hai| jaisAki hama Upara AcArya samantabhadrake ullikhita dharmake svarUpa dvArA dekha cuke hai / isase yaha sahajameM jAna sakate hai ki jIvanako pUrNa sukhI, zAnta, nirAkula aura du kha rahita banAne ra hameM dharma arthAta svabhAvakI upalabdhikI kitanI bhArI AvazyakatA hai / isa svabhAvako upalabdhike liye hame usake tIno rUpo-aGgo--zraddhA, jJAna aura AcArako apanAnA paramAvazyaka hai| zraddhA-zanya jJAna -vicAra aura AcAra tathA vicArazUnya zraddhA eva AcAra aura AcArahIna zraddhA eva vicAra sasAraparamparAko kATakara pUrNa sukhI nahIM banA sakate / ata ina tInokI ora sukhAbhilApiyo eva dukha-nivRttike icchukoko dhyAna rakhanA Avazyaka eva anivArya hai| Aja sArA vizva asta aura bhayabhIna hai| isa trAsa aura bhayase mukta hone ke lie vaha chaTapaTA rahA hai| para usake jJAna aura prayatna ucita dizAme nahI ho rahe / isakA kAraNa usakA mana azuddha hai / prAya sabake hRdaya kaluSita hai, durbhAvanAse yukta hai, dUsaroko padadalita karake ahakArake ucca zikharapara AsIna rahanekI bhAvanA samAI huI hai aura isa taraha na jAne kitanI durbhAvanAose vaha bharA huA hai| yaha vAkya akSaraza satya hai ki 'bhAvanA bhavanAzinI, bhAvanA bhavaddhinI' arthAt bhAvanA hI sasArake du khokA anta karatI hai aura bhAvanA hI sasArake du khoko vaDhAtI hai| yadi vizva jaina dharma ke usUlopara cale to vaha Aja hI sukhI aura pAsamukta ho sakatA hai| vaha ahakArako choDa de, roSako tyAga de, asahiSNutAko alaga kara de, dUsaroko satAne aura atisagrahakI vRttiko sarvathA tilAJjali de de tathA sarva sasArake sukhI honekI bhAvanAko-'bhAvanA dina-rAta merI saba sukhI saMsAra ho'apane hRdayameM samA le tathA vaisI pravRtti bhI kre| anekAntake vicAra dvArA vicAra-vaimatyako aura ahiMsA, aparigraha Adike sukhada AcAra dvArA AcAra-sagharSako miTAkara vaha Age baDhe to vaha trasta eva dukhI na rhe| ata zraddhA samanvita jJAna aura AcAra rUpa dharma hI vyakti-vyaktiko sukhI kara sakatA hai aura du khoMse use mukta kara sakatA hai| isalie dharmakA pAlana kitanA Avazyaka hai, yaha uparyukta sakSipta vivecanase spaSTa hai| COM
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaktvakA amUDhadRSTi aGga : eka mahattvapUrNa parIkSaNa- siddhAnta yo to sabhI darzano eva matoMmeM apane-apane siddhAnta eva Adarza haiN| para jaina darzanake Adarza eva siddhAnta kisI vyakti yA samAja vizeSako lakSya meM rakhakara sthApita nahI hue ve hara vyakti hara samAja hara samaya aura hara kSetrake lie udita hue haiN| unakA mukhya uddezya vyakti aura samAjakA utpAna tathA kalyANa karanA hai / ataeva jainadharmake pravartakoM evaM sthApakone jahA~ Atma-vikAsa tathA Atma-kalyANapara bala diyA hai vahA~ binA kisI caukAvAjIke dUsaroMke, cAhe ve unake anuyAyI ho yA na ho, utthAna tathA kalyANakA bhI dhyeya rakhA hai / jaina darzana jainadharmake isI dhyeyakI pUrtike lie unake dvArA AviSkRta huA hai / dharma aura darzanameM yahI maulika antara hai ki dharma zraddhAmUlaka hai aura darzana vicAramUlaka / jaba taka darzana dvArA dharmako poSaNa nahI milatA taba taka vaha dharma korA andhAnukaraNa samajhA jAtA hai / ata Avazyaka hai ki dharmasasthApaka dharmako darzana dvArA prANavAn banAyeM jJAta hotA hai ki isI dRSTiko sAmane rakhakara lokakI gatAnugatikatA eva andhAnukaraNako rokane tathA ucita eva satya mArgakA anusaraNa karaneke lie jaina manISiyo tathA santone dharmake upadezake sAtha darzanakA bhI nirUpaNa kiyA hai aura usake siddhAntokI sthApanA kI hai / Aja hama isa choTe se lesame jaina darzanake mahatvapUrNa parIkSaNa siddhAta ke sambandhameM vicAra kareMge / parIkSaNa siddhAMta eka vaijJAnika tarIkA yaha jaina darzanakA sabase adhika mahattvapUrNa aura pramukha siddhAnta hai| isake dvArA batAyA gayA hai ki kisI bAtako Thoka-bajAkara parIkSA karake grahaNa karo use isalie grahaNa mata karo ki yaha amukkI kahI hai aura use isalie mata choDo ki amukaphI kahI huI nahIM hai| parIkSAko kasauTI para use kasa lo aura usakI satyatA-asatyatAko parakha lo| yadi parakha dvArA vaha satya jAna paDe, satya sAbita ho to use svIkAra karo aura yadi satya pramANita na ho to use svIkAra mata karo, usase tATasthya (upekSA - rAga aura na dveSa ) rakho / jIvana bahuta hI alpa hai aura isa alpa jIvanameM aneka kartavya viSeya haiM / usake sAtha khilavADa nahI honA caahie| eka paisekI hA~DI kharIdI jAtI hai to vaha bhI Thoka-bajAkara lI jAtI hai| to dharmake kraya ( grahaNa) meM bhI hA~DIko nItiko kyoM nahI apanAnA cAhie ? use bhI parIkSA karake grahaNa karanA caahie| ata jIvana vikAsake mArgako cunaneke lie parIkSaNa siddhAta nitAMta Avazyaka hai aura use sadaiva upayogameM lAnA caahie| eka bAra laukika kAryoMmeM usakI upekSA kara bhI dI jAya, yadyapi yahA~ bhI usakI upekSA karanese bhayakara alAbha aura hAniyAM uThAnI paDatI haiM, para dharmake viSayameM usakI upekSA nahI honI cAhie / eka bArakI bAta hai / kAzImeM pacakozIkI yAtrA azvina kArtikameM Arambha ho jAtI hai aura loga isa yAtrAko paidala calakara karate hai| yAtrI gaMgAjIke pAToMke kinAre-kinAre jAte hai aura sabhI syAdvAda mahAvidyAlayake jaina ghATa ( prabhughATa) se nikalate hai / eka dina hama logoko kyA sUjhA ki jaina ghATapara jAkara eka kinAre do-tIna patthara rakha die aura unapara phUla DAlakara pAnI chiDaka diyaa| jaba hama loga yahAMse cupa-cApa cale Aye aura vidyAlayake ghATapara jAkara khaDe ho gaye, to moDI hI derame hama dekhate hU~ ki - 28 - -
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ vahAM phalo, mAlAoM, khIloM aura paisokA Dhera laga gayA hai| kisIne yaha nahI vicAra kiyA ki yahAM kevala patthara paDe hai, kisI devatAkI mUrti nahIM hai to phira phUla Adi kyo caDhAye jAyeM? isIko gatAnugatikatA athavA andhAnukaraNa kahate hai / jaina-darzana kahatA hai ki aisI gatAnugatikatAse koI lAbha nahIM hotA, pratyuta vaha ajJAnako baDhAtI hai / ata dharmake sambandhame parIkSA-siddhAnta Avazyaka hI nahI, anivArya bhI hai| ___jainadharmameM jahA~ samyaktvake ATha agokA varNana kiyA gayA hai vahA~ unameM eka 'amUDhadRSTi' aGga bhI batalAyA gayA hai / yaha 'amUDhadRSTi' aga parIkSA-siddhAtako choDakara dUsarI cIja nahI hai| satyake khojIkI dRSTi nizcaya hI amUDhA (mUDhA-andhI nahI--vivekayukta) honA cAhie / usake binA vaha satyakI khoja sahI sahI nahI kara sktaa| jaina darzanake isa amUDhadRSTi banAma parIkSaNa-siddhAtake AdhArapara jaina cintakone yahA~ taka ghopaNA kI hai ki deva (Apta) ko bhI usakI parIkSA karake apanA upAsya mAno / A0 haribhadra sUrine likhA hai pakSapAto na me vIre na dveSa kapilAdipu / yuktimadvacana yasya tasya kArya parigraha / / 'mahAvIrame merA anurAga nahI hai aura kapilAdiko dveSa nahI hai| kintu jisakI bAta yuktipUrNa hai vaha grAhya hai|' svAmI samantabhadrAcArya ne 'AptamImAsA' nAmakA eka mahatvapUrNa grantha hI isI viSayapara likhA hai, jisameM unhone bhagavAna mahAvIrakI parIkSA kI hai aura parIkSAke uparAnta unhe unameM paramAtmAke yogya guNoko pAkara 'Apta' svIkAra kiyA hai / sAtha hI unake vacano (tattvopadezoM-syAdvAda) kI bhI parIkSA kI hai| AcArya vidyAnanda Adi uttarakAlIna jaina tarkalekhakone bhI 'Apta parIkSA' jaise parIkSA-granthokA nirmANa karake parIkSaNa-siddhAntako uddIpita kiyA hai| vastuta satyakA grahaNa zraddhAse nahI, parIkSAse hotA hai| usake binA anya upAya nahIM hai| jisa parIkSA-siddhAtako jaina vicArakone hajAro varSa pUrva janma diyA usIko Aja samUcI duniyA svIkAra karane lagI hai| itanA hI nahIM, apanI vAtakI prAmANikatAke lie use sarvocca kasauTI mAnA jAne lagA hai aura usakI AvazyakatA mAnI jAtI hai| vaha vijJAna (Science) ke nAmase sabakI jihvAopara hai / isa vijJAnake bala para jahA~ bhautika prayoga satya siddha kiye jA rahe haiM vahA~ prAya sabhI mata vAle apane siddhAta bhI siddha karaneko udyata hai| jaina dharmakA 'amUDhadRSTi' siddhAnta aisA siddhAnta hai ki hama na dhokhA khA sakate hai aura na avivekI eva andhazraddhAla bana sakate hai| ata isa siddhAntakA pAlana pratyekake lie sukhada hai|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIrakI dharma-dezanA mahAvIrakA janma Ajase 2551 varSa pahale lokavandya mahAvIrane vizvake lie mhaNIya bhAratavarSa ke atyanta ramaNIka puNya-pradeza videhadeza (vihAra prAnta) ke 'phuNDapura' nagarameM janma liyA thaa| 'kuNDapura' videhakI rAjadhAnI vaizAlI (vartamAna vasADha) ke nikaTa basA huA thA aura usa samaya eka sundara eva svatantra gaNasattAtmaka rAjyake rUpame avasthita thaa| isake zAsaka middhArtha nareza the, jo licchavI jJAtAzI the aura baDe nyAya-nItikuzala eva prajAvatmala the| inakI zAsana-vyavasthA ahimA aura gaNatatra (prajAtatra) ke siddhAntoMke AdhArapara calatI thii| ye usa samayake nau licchavi (vajji) gaNome eka the aura unameM inakA acchA sammAna tathA Adara thA / siddhArtha bhI unheM isI taraha sammAna dete the / imIse licchavI gaNoke vAremeM unake pArasparika, prema aura sagaThanako batalAte hue bauddhoke dIghanikAya-aTThakathA Adi prAcIna granthomeM kahA gayA hai ki 'yadi koI licchavi vImAra hotA to saba licchavi use dekhane Ate, ekake ghara utsava hotA to usameM sava sammilita hote, tathA yadi unake nagarameM koI sAdha-santa AtA to usakA svAgata karate the|' isase mAlUma hotA hai ki ahiMsAke parama pujArI nRpa siddhArthake sUkSma ahiMsaka AcaraNakA kitanA adhika prabhAva thA ? jo sAthI nareza jaina dharmake upAsapha nahI the ve bhI siddhArthakI ahiMsA-nItikA samarthana karate the aura paraspara bhrAtRtvapUrNa samAnatAkA Adarza upasthita karate the / middhArtha ke inhI samabhAva, prema, sagaThana, prabhAvAdi guNoMse AkRSTa hokara vaizAlIke (jo videha dezakI tatkAlIna sundara rAjadhAnI tathA licchavi narezoke prajAtakI pravRttiyoko kendra eva gauravapUrNa nagarI thI) prabhAvazAlI nareza ceTakane apanI guNavatI rAjakumArI trizalAkA vivAha unake sAtha kara diyA thaa| trizalA ceTakakI sabase pyArI putrI thI, isalie ceTaka unhe "priyakAriNI' bhI kahA karate the| trizalA apane prabhAvazAlI suyogya pitAkI suyogya punI honeke kAraNa paitRkaguNose sampanna tathA udAratA, dayA, vinaya, zIlAdi guNoMse bhI yukta thii| isI bhAgyazAlI dampati-trizalA aura siddhArtha-ko lokavandya mahAvIrako janma denekA acintya saubhAgya prApta huaa| jisa dina mahAvIrakA janma huA vaha caita sudI terasakA pAvana divasa thaa| mahAvIrake janma lete hI siddhArtha aura unake parivArane putrajanmake upalakSyameM khUba khuziyAM mnaaii| garIboko bharapUra dhana-dhAnya Adi diyA aura sabakI manokAmanAeM pUrI kii| tathA taraha-tarahake gAyanavAditrAdi krvaaye| siddhArtha ke kuTumbI jano, samazIla mitranarezo, riztedAro aura prajAjanoMne bhI unheM badhAiyA~ bhejI, khuziyAM manAI aura yAcakoMko dAnAdi diyaa| mahAvIra bAlyAvasthAmeM hI viziSTa jJAnavAn aura advitIya vuddhimAn the / 'baDI-se-vaDI zakAkA samAdhAna kara dete the| sAdhu-santa bhI apanI zakAe~ pUchane Ate the| isIlie logone unheM sanmati kahanA zurU kara diyA aura isa taraha vardhaganakA lokameM eka 'sanmati' nAma bhI prasiddha ho gyaa| vaha bar3e vIra bhI the| -30
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhayakara bhApadAoMse bhI nahI ghabaDAte the, kintu unakA sAhasapUrvaka sAmanA karate the / ata unake sAthI unheM vIra aura ativIra bhI kahate the / mahAvIrakA vairAgya mahAvIra isa taraha bAlyAvasthAko atikrAnta kara dhIre-dhIre kumArAvasthAko prApta hue aura kumArAvasthAko bhI chor3akara ve pUre 30 varSake yuvA ho gye| aba unake mAtA-pitAne unake sAmane vivAhakA prastAva rkhaa| kiMtu mahAvIra to mahAvIra hI the / usa samaya janasAdhAraNakI jo durdazA thI use dekhakara unheM asahya pIDA ho rahI thI / usa samayako ajJAnamaya sthitiko dekhakara unakI AtmA sihara uThI thI aura hRdaya dayAse bhara AyA thA / ataeva unake hRdaya meM pUrNarUpase vairAgya mamA cukA thA / unhone socA- 'isa samaya dezakI sthiti dhArmika dRSTise baDI kharAba hai, dharmake nAmapara adharma ho rahA hai / yajJomeM pazuokI bali dI jA rahI hai aura use dharma kahA jA rahA hai| kahI azvamegha ho rahA hai to kahI ajamedha ho rahA hai / pazubhokI to bAta hI kyA, naro ( manuSyo) kA bhI yajJa karaneke lie, vedoke sUkta batAkara janatAko protsAhita kiyA jAtA hai aura kitane hI loga naramedha yajJa bhI kara rahe hai / isa taraha jahA~ dekho vahA~ hiMsAkA vola-bAlA aura bhISaNakANDa macA huA hai / sArI pRthvI khUna se lathapatha ho rahI hai / isake atirikta strI, zUdra aura patitajanoke sAtha usa samaya jo durvyavahAra ho rahA hai vaha bhI caramasImA para pahu~ca cukA hai / strI aura zUdra vedAdi zAstra nahI paDha sakate 'strIzUdro nAdhIyatAm' jaise niSedhaparaka vedAdivAkyokI duhAI dI jAtI hai aura isa taraha unheM jJAnase vacita rakhA jA rahA hai / zUdrake sAtha sabhApaNa, usakA annabhakSaNa aura usake sAtha sabhI prakArakA vyavahAra banda kara rakhA hai aura yadi koI karatA hai to use kaDe-se kaDA daNDa bhoganA paDatA hai / patitokI to hAlata ho mata pUchiye / yadi kisI se ajJAnavatAvaza yA bhUlase koI aparAdha vana gayA to ume jAti, dharma aura tamAma uttama bAtoMse cyuta karake bahiSkRta kara diyA jAtA hai - unake uddhArakA koI rAstA hI nahI hai / yaha bhI nahI socA jAtA ki manuSya manuSya hai, devatA nahI / usase galatiyA~ ho sakatI hai aura unakA suvAra bhI ho sakatA hai / / mahAvIra isa ajJAnamaya sthitiko dekhakara khinna ho uThe, unakI AtmA sihara uThI aura hRdaya dayAse bhara AyA / ve socane lage ki 'yadi yaha sthiti kucha samaya aura rahI to ahiMsaka aura AdhyAtmika RpiyokI yaha pavitra bhAratabhUmi narakakuNDa bana jAyagI aura mAnava dAnava ho jAyagA / jisa bhAratabhUmike mastakako RSabhadeva, rAma aura ariSTanemi - jaise ahiMsaka mahApuruSoMne U~cA kiyA aura apane kAryoMse use pAvana, banAyA usake mAthepara hiMsAkA vaha bhISaNa kalaka lagegA jo ghula na sakegA / isa hiMsA aura jaDatAko zIghra hI dUra karanA cAhie / yadyapi rAjakIya daNDa vidhAna - Adezase yaha bahuta kucha dUra ho sakatI hai, para usakA asara logoke zarIrapara hI paDegA -- hRdaya eva AtmA para nahI / AtmA para asara DAlane ke lie to andarakI AvAja - upadeza hI honA cAhie aura vaha upadeza pUrNa saphala evaM kalyANaprada tabhI ho sakatA hai jaba maiM svaya pUrNa ahiMsAkI pratiSThA kara lU~ / isalie aba merA gharameM rahanA kisI bhI prakAra ucita nahI hai / gharameM rahakara sukhopabhoga karanA aura ahiMsAkI pUrNa sAdhanA karanA dono bAteM sambhava nahI haiM / ' yaha socakara unhone ghara choDanekA nizcaya kara liyA / unake isa nizcayako jAnakara mAtA trizalA, pitA siddhArtha aura sabhI priyajana avAk raha gaye, parantu unakI dRDhatAko dekhakara unheM sasArake kalyANake mArgase rokanA ucita nahI samajhA aura sabane unheM usake lie anumati de dI / sasAra bhIru sabhyajanone bhI unake isa lokottara kAryakI prazaMsA kI aura guNAnuvAda kiyA / 31
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIrakI nirgrantha-dIkSA rAjakumAra mahAvIra sava tarahake sukhoM aura rAjyakA tyAgakara nirgrantha-acela ho vana-vanameM, pahADoMkI guphAo aura vRkSokI koTaromeM samAdhi lagAkara ahiMsAkI sAdhanA karane lge| kAma-krodha, rAga-dvepa, moha-mAyA, chala-IrSyA Adi AtmAke antaraga zatruopara vijaya pAne lage / ve jo kAyaklezAdi bAhya tapa tapate the vaha antaragakI jJAnAdi zaktiyoMko vikasita va puSTa karane ke lie karate the / unapara jo vighnabAdhAe~ aura upasarga Ate the unheM ve vIratAke sAtha sahate the| isa prakAra lagAtAra bAraha varSa taka maunapUrvaka tapazcaraNa karaneke pazcAt unhone karmakalakako nAzakara arhata arthAt 'jIvanmukta' avasthA prApta kii| AtmAke vikAsako sabase U~cI avasthA sasAra dazAmeM yahI 'arhat avasthA' hai jo lokapUjya aura lokake lie spRhaNIya hai / bauddhagranthomeM isIko 'arhat samyak sambuddha' kahA hai / unakA upadeza isa prakAra mahAvIrane apane uddezyAnusAra AtmAmeM ahiMsAkI pUrNa pratiSThA kara lI, samasta jIvoM para unakA samabhAva ho gayA--unakI dRSTi meM na koI zatru rahA aura na koI mitra / sarpa-nevalA, siMha-gAya jaise jAti-virodhI jIva bhI unake sAnnidhyameM Akara apane vaira-virodhako bhUla gye| vAtAvaraNameM apUrva zAnti A gii| mahAvIrake ima svAbhAvika Atmika prabhAvase AkRSTa hokara loga svayameva unake pAsa Ane lage / mahAvIrane ucita avasara aura samaya dekhakara logoko ahiMsAkA upadeza denA prArambha kara diyaa| 'ahiMsA paramo dharma' kaha kara ahiMsAko paramadharma aura hiMsAko adharma btlaayaa| yajJomeM honevAlI pazuvaliko adharma kahA aura usakA anubhava tathA yuktiyoM dvArA tIvra virodha kiyaa| jagaha-jagaha jAkara vizAla sabhAeM rake usakI barAhayAM batalAI aura ahiMsAke aparimita lAbha batalAye / isa taraha lagAtAra tIsa varSa taka unhone ahiMsAkA prabhAvazAlI pracAra kiyA, jisakA yajJoko hiMsApara itanA prabhAva par3A ki pazu-yajJake sthAnapara zAntiyajJa, brahmayajJa Adi ahiMsaka yajJokA pratipAdana hone lagA aura yajJameM piSTa pazu (ATeke pazu) kA vidhAna kiyA jAne lgaa| isa bAtako lokamAnya tilaka jaise ucca koTi ke vicAraka vidvAnone bhI svIkAra kiyA hai| pazajAtikI rakSA aura dharmAndhatAke nirAkaraNakA kArya karaneke sAtha hI mahAvIrane hInoM, patitajano tathA striyoMke uddhArakA bhI kArya kiyA / 'pratyeka yogya prANI dharma dhAraNa kara sakatA hai aura apane AtmAkA kalyANa kara sakatA hai' isa udAra ghoSaNAke sAtha unheM U~ce uTha sakanekA AzvAsana, bala aura sAhasa diyaa| mahAvIrake saghameM pApose pApI bhI sammilita ho sakate the aura unheM dharma dhAraNakI anujJA thii| kA spaSTa upadeza thA ki 'pApase ghaNA karo, pApIse nahI' aura isIlie unake saghakA usa samaya jo vizAla rUpa thA vaha tatkAlIna anya saghomeM kama milatA thA / jyeSThA aura ajanacora jaise pApiyokA uddhAra mahAvIrake udAradharmane kiyA thaa| inhI saba bAtoMse mahAn AcArya svAmI samantabhadrane mahAvIrake zAsana (tIrtha-dharma) ko 'sarvodaya tIrtha' sabakA udaya karanevAlA kahA hai| unake dharmakI yaha sabase baDI vizeSatA hai| mahAvIrane apane upadezomeM jina tattvajJAnapUrNa siddhAntoMkA pratipAdana eva prakAzana kiyA una para kucha prakAza DAlanA Avazyaka hai - 1 sarvajJa (paramAtma) vAda-jahA~ anya dharmomeM jIvako sadaiva IzvarakA dAsa rahanA batalAyA gayA hai vahAM jaina dharmakA mantavya hai ki pratyeka yogya AtmA apane adhyavasAya eva prayatlo dvArA svatantra, pUrNa eva
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Izvara-sarvajJa paramAtmA bana sakatA hai| jaise eka chaha varSakA vidyArthI 'a A i' sIkhatA haA eka-eka darjeko pAsa karake ema0 e0 aura DaoNkTara bana jAtA hai aura chaha varSake alpa jJAnako mahasro ganA vikasita kara letA hai. usI prakAra sAdhAraNa AtmA bhI dopo aura AvaraNoko dUra karatA huA mahAtmA tathA paramAtmA bana jAtA hai| kucha doSo aura AvaraNoko dUra karanese mahAtmA aura sarva doSo tathA AvaraNoko dUra karanese paramAtmA kahalAtA hai| ataeva jainadharmameM guNokI apekSA pUrNa vikasita AtmA hI paramAtmA hai, sarvajJa eva Izvara hai-usase judA eka rUpa koI Izvara nahIM hai / yathArthata guNokI apekSA jainadharma meM Izvara aura jIvameM koI bheda nahI hai| yadi bheda hai to vaha yahI ki jIva karma-bandhana yukta hai aura Izvara karmavandhana mukta hai| para karma-vandhanake dUra ho jAnepara vaha bhI Izvara ho jAtA hai / isa taraha jainadharma meM ananta Izvara haiN| hama va Apa bhI karma-bandhanase mukta ho jAnepara Izvara (sarvajJa) bana sakate haiM / pUjA, upAsanAdi jainadharmameM mukta na hone taka hI batalAI hai| usake bAda vaha aura Izvara saba mvatantra va samAna hai aura ananta guNoke bhaNDAra haiN| yahI sarvajJavAda athavA paramAtmavAda hai jo mavase nirAlA hai| pripiTikoM (majjhimanikAya anu pR 57 Adi) meM mahAvIra (niggaThanAtaputta) ko vuddha aura unake Ananda Adi ziSyone 'sarvajJa sarvadarzI nirantara samasta jJAna darzanavAlA' kahakara aneka jagaha ullekhita kiyA hai| 2 ratnatraya dharma-jIva paramAtmA kaise bana sakatA hai, isa bAtako bhI jainadharmameM batalAyA gayA hai| jo jIva samyakadarzana, samyaka jJAna aura samyakcaritrarUpa ratnatraya dharmako dhAraNa karatA hai vaha sasArake dukhose mukta paramAtmA ho jAtA hai| (ka) samyakdarzana-mUDhatA aura abhimAna rahita hokara yathArtha (nirdopa) deva (paramAtmA), yathArtha vacana aura yathArtha mahAtmAko mAnanA aura unapara hI apanA vizvAsa karanA / (kha)samyakajJAna-na kama, na jyAdA, yathArtha, sandeha aura viparyaya rahita tattvakA jJAna karanA / (ga) samyakcaritra-himA na karanA, jhUTha na bolanA, para-vastuko vinA diye grahaNa na karanA, brahmacaryapUrvaka rahanA aparigrahI honaa| gRhastha inakA pAlana ekadeza aura nimranya sAghu pUrNata karate hai / 3 sapta tattva-jIva, ajIva, Asrava, bandha, savara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva (vastubhUta padArtha) haiN| jo cetanA (jAnane-dekhaneke) guNase yukta hai vaha jIvatattva hai| jo cetanAyukta nahI hai vaha ajIvatattva hai| isake pudagala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye pAMca bheda haiN| jina kAraNoMse jIva aura pudgalakA savadha hotA hai ve mithyAtva, avirati, pramAda, kapAya aura yoga mAnavatattva hai| dUdha-pAnIkI taraha jIva aura pudgalakA jo gADha sambandha hai vaha vandhatattva hai| anAgata vandhakA na honA savaratattva hai aura sacita pUrva bandhakA chUTa jAnA nirjarA hai aura sampUrNa karmavandhanase rahita ho jAnA mokSa hai| mamakSa aura sasArI donoke lie ina tattvokA jJAna karanA Avazyaka hai / karma-jo jIvako parAdhIna banAtA hai-usakI svatamatAmeM vAdhaka hai vaha karma hai| isa karmakI vajahase hI jIvAtmA nAnA yoniyomeM bhramaNa karatA hai| isake jAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gopa aura antarAya ye ATha bheda hai / inake bhI uttara bheda aneka hai| 5 anekAnta aura syAdvAda-jaina dharmako ThIka taraha samajhane-samajhAne aura mImAsA pharane karAnake lie mahAvIrane jainadharmake sAtha hI jaina darzanakA bhI prarUpaNa kiyaa|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ka) anekAnta---nAnA dharmarUpa vastu anekAnta hai | (kha) syAdvAda - apekSA se nAnA dharmo ko kahanevAle vacanaprakArako syAdvAda kahate haiM / apekSAvAda, kathaMcitvAda Adi isIke nAma haiM / ina aura ese hI aura aneka siddhAntoMkA mahAvIrane pratipAdana kiyA thA, jo jaina zAstroMse jJAtavya haiM / antameM 72 varSakI Ayu meM kArtika vadI amAvasyA ke prAta. mahAvIrane pAvAse nirvANa prApta kiyA, jisakI smRti meM jaina samAja meM vIra nirvANa savat pracalita hai aura jo mAja 2478 cala rahA hai / - 34 -
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-zAsana aura usakA mahattvaM vIra-zAsana antima tIrthakara bhagavAna vIrane Ajase 2498 varSa pUrva vihAra prAntake vipulAcala parvatapara sthita hokara zrAvaNa kRSNA pratipadAkI puNyavelAme, jaba sUryakA udaya prAcIse ho rahA thA, sasArake satapta prANiyoke satApako dUrakara unheM parama zAnti pradAna karanevAlA dharmopadeza diyA thaa| unake dharmopadezakA yaha prathama dina thaa| isake bAda bhI lagAtAra unhoMne tIsa varSa taka aneka deza-dezAntaromeM vihAra karake pathabhraSToko satpathakA pradarzana karAyA thA, unheM sanmArga para lagAyA thaa| usa samaya jo mahAn ajJAna-tama sarvatra phailA hamA thA. use apane amata-maya upadezo dvArA dUra kiyA thA, logokI bhUloko apanI divya vANIse batAkara unheM tattvapatha grahaNa karAyA thA, samyakadRSTi banAyA thaa| unake upadeza hamezA dayA eva ahiMsAse ota-prota haA karate the| yahI kAraNa thA ki usa samayakI hiMsAmaya sthiti ahiMsAmeM pariNata ho gayI thI aura yahI vajaha thI ki indrabhUti jaise kaTTara vaidika brAhmaNa vidvAn bhI, jinheM bAdako bhagavAna vIrake upadezoMke sakalanakartA--mukhya gaNadhara takake padakA gaurava prApta huA hai, unake upAzrayameM Aye aura antameM unhone muktiko prApta kiyaa| isa taraha bhagavAna vIrane avaziSTa tIsa varSake jIvanameM sakhyAtIta prANiyokA uddhAra kiyA aura jagatako parama hitakAraka sacce dharmakA upadeza diyaa| vIrakA yaha saba divya upadeza hI 'vIrazAsana' yA 'vIratIrtha' hai aura isa tIrthako calAne-pravRtta karane ke kAraNa hI ve 'tIrthakara' kahe jAte haiN| vartamAnameM unhIkA zAsana-tIrtha cala rahA hai, / yaha vIra-zAsana kyA hai ? usake mahattvapUrNa siddhAnta kaunase hai ? aura usameM kyA-kyA ullekhanIya vizeSatAyeM haiM ? ina bAtose bahuta kama sajjana avagata hai / ata. inhI bAtoMpara sakSepameM kucha vicAra kiyA jAtA hai / samantabhadra svAmIne, jo mahAn tAkika eva parIkSApradhAnI prasiddha jaina AcArya the aura jo Ajase lagabhaga 1800 varSa pUrva ho cuke haiM, bhagavAna mahAvIra aura unake zAsanakI sayuktika parIkSA eva jAMca kI hai-'yaktimadvacana' athavA 'yaktizAstrAvirodhivacana' aura 'nirdoSatA' kI kasauTIpara unheM aura unake zAsanako khaba kasA hai| jaba unakI parIkSAmeM bhagavAn mahAvIra aura unakA zAsana sauTacI svarNakI taraha ThIka sAvita huye tabhI unheM apanAyA hai| itanA hI nahI, kintu bhagavAn vIra aura unake zAsanakI parIkSA karane ke liye anya parIkSako tathA vicArakoko bhI Amantrita kiyA hai-niSpakSa vicArake liye khulA nimatraNa diyA hai|' samantabhadra svAmIke aise kUcha parIkSA-vAkya thoDe-se UhApohake sAtha nIce diye jAte hai devAgamanabhoyAnacAmarAdivibhUtaya / mAyAviSvapi dRzyante nAtastvamasi no mahAn / / AptamImAsA 1 / 1 yuktyanuzAsana, kA0 63 /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'hai vIra ? devIkA AnA, AkAzamai calanA, camara chapa, siMhAsana Adi vibhUtiyokA honA to " chatra, mAyAviyo ---- indrajAliyo meM bhI dekhA jAtA hai, isa vajahase Apa hamAre mahAn pUjya nahIM ho sakate aura na ina bAtose ApakI koI mahattA yA baDAI haiM / - samantabhadra svAmIne aise aneka parIkSA vAkyoM dvArA unakI aura unake zAmanakI parIkSA kI hai, jinakA kathana sUtrarUpase Apta-mImAsAmeM diyA huA hai| parIkSA karaneke bAda unheM unameM mahattAkI jo bAta milI hai aura jisake kAraNa bhagavAn vorako 'mahAn' tathA unake zAsanako 'advitIya mAnA hai| yaha yaha hai tva zuddhi - zaktayorudayaspa kASThA, tulAvyatItA jina zAntirUpAm / avAvitha brahmapathasya netA mahAnitIyatprativaktamIzA // yuktyanuzAsana 4 / "he jina Apane zuddhikezAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma ke kSayase utpanna AtmIya jJAna darzana ke tathA zaktike vIryAntarAyakarmake vAyase utpanna Atmavalake parama prarUpako prApta kiyA hai Apa anantadarzana, anantajJAna aura anantavIryake dhanI haiN| sAtha hI anupama eva aparimeya zAntirUpatAko anantasulako bhI prApta haiM, isase Apa 'brahmapatha' ke - mokSamArgake netA haiM aura isIlie Apa mahAn hai - pUjya haiM / aisA hama kahane -- siddha karaneke lie samartha haiM / ' samantabhadra vIrazAsanako advitIya vatalAte hue likhate haiM -- dayA dama-tyAga samAdhi-niSTha, nayapramANa prakRtAJjasArtham / adhRSpamanyairakhilaM pravAdejina tvadIya matamadvitIyam // - - yuktyanuzAsana 'he vIra jina ApakA mata - zAsana naya aura pramANoke dvArA vastutatvako bilakula spaSTa karane vAlA hai aura anya samasta ekAntavAdiyose avAdhya hai-- asaDanIya hai, sAthameM dayA-ahiMsA, dama - indriyanigraharUpa sayama, tyAgadAna athavA samasta parigrahakA parityAga aura samAdhi - prazasta vyAna ina cAroMkI tatparatAko liye huye hai, isalie vaha 'advitIya' hai / dayAke binA dama - sayama nahI bana sakatA aura sayamake binA tyAga nahI aura tyAgake binA samAdhi - prazasta dhyAna nahI ho sakatA, isIse vIrazAsanameM dayA - ahiMsAko pradhAna sthAna prApta hai| 'vIra - zAsana' kI isa mahattAko batalAne ke bAda samantabhadra use 'sarvodayatIrtha' bhI batalAte haiMsarvAntavattadguNamukhyakalpa sarvAntazUnya ca mitho'napekSam / sarvApadAmantakara niranta sarvodaya tIrthamida taveva || yuktyanuzAsana 'he vIra | ApakA tIrtha - zAsana athavA paramAgama dvAdazAGgazruta- samasta dharmoM vAlA hai aura mukhya gauNakI apekSA samasta dharmokI vyavasthAse yukta hai - eka dharmake pradhAna honepara anya bAkI dharma gauNa mAtra ho jAte haiM - unakA abhAva nahI hotA / kintu ekAntavAdiyo kA AgamavAkya athavA zAsana paraspara nirapekSa honese saba dharmoM vAlA nahI hai unake yahA~ dharmo meM paraspara apekSA na honese dUsare dharmokA abhAva ho jAtA hai aura unake abhAva ho jAnepara usa avinAbhAvI abhipreta dharmakA bhI abhAva ho jAtA hai| isa taraha ekAntameM na vAcyatattva hI banatA hai aura na vAcakatattva ho / aura isalie he vIra jinendra / parasparakI apekSA rakhaneke kAraNa anekAntamaya hone ke kAraNa ApakA hI tIrtha-- zAsana sampUrNa ApadAmIkA manta karane vAlA hai aura svayaM nirata hai-atarahita avinAzI hai tathA sarvodayarUpa hai - samasta abhyudayo - 36
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ AdhyAtmika aura bhautika vibhUtiyokA kAraNa hai| tathA sarva prANiyoke abhyudaya-abhyutthAnakA hetu hai / samantabhadrake ina vAkyose yaha bhale prakAra spaSTa ho jAtA hai ki vastuta 'vIra-zAsana' sarvodaya tIrtha kahalAne ke yogya hai| usameM ve vizeSatAe~ eva mahattAyeM hai, jo Aja vizva ke lie vIrazAsanakI dena kahI jAtI hai yA kahI jA sakatI haiM / yahA~ ve vizeSatAyeM bhI kucha nimna prakAra ullikhita haiMvIrazAsanakI vizeSatAe~ 1 ahiMsAvAda, 2 sAmyavAda 3 syAdvAda aura 4 karmavAda / inake alAvA vIrazAsanameM aura bhI vAda hai-AtmavAda, jJAnavAda. cAritravAda, darzanavAda, pramANavAda, nayavAda, parigrahaparimANavAda, prameyavAda Adi / kintu una sabakA ullikhita cAra vAdomeM hI prAya antarbhAva ho jAtA hai| pramANavAda aura nayavAdake hI nAmAntara haiM aura inakA tathA prameyavAdakA syAdvAdake sAtha sambandha honese syAdvAdameM aura bAkIkA ahiMsAvAda tathA sAmyavAdameM antarbhAva ho jAtA hai| 1 ahiMsAvAda 'svaya jiyo aura jIno do' kI zikSA bhagavAna mahAvIrane isa ahiMsAvAda dvArA dI thii| jo parama AtmA, paramabrahma, paramasukhI honA cAhatA hai use ahiMsAkI upAsanA karanI cAhiye-use apane samAna hI sabako dekhanA cAhiye-apanA ahiMsaka AcaraNa banAnA cAhiye / manuSya meM jaba taka hiMsaka vRtti rahatI hai taba taka AtmaguNokA vikAsa nahI ho pAtA-vaha vR khI, azAnta banA rahatA hai| ahiMsakakA jIvamAtra mitra bana jAtA hai-sarva varakA tyAga karake jAtivirodhI jIva bhI usake AzrayameM Apasame hilamila jAte haiN| krodha, dambha, dveSa garva, lobha Adi ye saba hiMsAkI vRttiyAM haiN| ye sacce ahiMsakake pAsameM nahI phaTaka pAtI haiN| ahiMsakako kabhI bhaya nahI hotA, vaha nirbhIkatAke sAtha upasthita paristhitikA sAmanA karatA hai, kAyaratAse kabhI palAyana nahIM krtaa| ahiMsA kAyarokA dharma nahI hai vaha to vIrokA dharma hai| kAyaratAkA hiMsAke sAtha aura vIratAkA ahiMsAke sAtha sambandha hai / zArIrika balakA nAma vIratA nahI, AtmabalakA nAma vIratA hai / jisakA jitanA adhika Atmabala vikasita hogA vaha utanA hI adhika vIra aura ahiMsaka hogaa| zArIrika bala kadAcita hI saphala hotA dekhA gayA hai, lekina sUkhI haDDiyo vAlekA bhI Atmabala vijayI aura amogha rahA hai / ata ahiMsA para kAyaratAkA lAchana lagAnA nirAdhAra hai| bhagavAn mahAvIrane vaha ahiMsA do prakArakI vaNita kI hai-gahasthakI ahiMsA, 2 sAdhukI ahiNsaa| gRhastha-ahiMsA gRhastha cAra tarahakI hiMsAo-ArambhI, udyogI, virodhI aura sakalpImeM-kevala sakalpI hiMsAkA tyAgI hotA hai. bAkIkI tIna tarahakI hiMsAokA tyAgI vaha nahIM hotaa| isakA matalaba yaha nahIM hai ki vaha ina tIna tarahakI hiMsAoMmeM asAvadhAna banakara pravRtta rahatA hai, nahI, AtmarakSA, jIvananirvAha Adike liye jitanI anivArya hiMsA hogI vaha use karegA, phira bhI vaha apanI pravRtti hamezA sAvadhAnIse kregaa| usakA vyavahAra hamezA naitika hogaa| yahI gahasthadharma hai, anya kriyAe~-AcaraNa to isIke pAlanake dRSTibindu haiN| sAghu-ahiMsA sAdhukI ahiMsA saba prakArakI hiMsAmoke tyAgamese udita hotI hai, usakI ahisAme koI vikalpa nahIM hotaa| vaha apane jIvanako suvarNake samAna nirmala banAneke lie upadravo, upasargoko sahanazIlatAke
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtha sehana karatA hai| nindA karane vAlopara ruSTa nahIM hotA aura stuti karane vAloMpara prasanna nahI hotaa| vaha savapara sAmyavRtti rakhatA hai| apaneko pUrNa sAvadhAna rakhatA hai| tAmasI aura rAjasI vRttiyose apane Apako bacAye rakhatA hai| mArga calegA to cAra kadama jamIna dekhakara calegA, jIva-jantuoko bacAtA haA calegA, hita-mita vacana bolegA, jyAdA bakavAda nahI kregaa| garaja yaha ki jaina sAdhu apanI tamAma pravRtti sAvadhAnIse karatA hai| yaha saba ahiMsAke lie, ahiMsAtattvakI upAsanAke lie 'paramabrahmako prApta karaneke lie 'ahiMsA bhUtAnA jagati vidita brahma parama' isa samantabhadrokta tattvako hAsila karaneke lie| isa taraha jaina sAdhu apane jIvanako pUrNa ahiMsAmaya banAtA huA, ahiMsAkI sAdhanA karatA haA, jIvanako ahiMsAjanya anupama zAti pradAna karatA huA, vikArI pudgalase apanA nAtA toDatA huA, karma-vandhanako kATatA huA, ahiMsAmeM hI-paramabrahmameM hI-zAzvatAnandame hI--nimagna ho jAtA hai-lIna ho jAtA hai-sadAke lie-anantakAlake lie| phira use saMsArakA cakkara nahIM lagAnA pddtaa| vaha ajara, amara, avinAzI ho jAtA hai / siddha eva kRtakRtya bana jAtA hai yaha sava ahiMsAke dvArA hI / vIra-zAsanako jaDa--buniyAdaAdhAra aura vikAsa ahiMsA hI hai / vartamAnameM jaina samAja isa ahiMsA-tattva ko kucha bhUla-sA gayA hai| isIliye jainetara loga usake bAhyAcArako dekhakara 'jainI ahiMsA', 'vIra ahiMmA', para phAyaratAkA kalaka maDhate hue pAye jAte haiM / kyA hI acchA ho, jainI loga apane vyavahArase ahiMsAko vyAvahArika dharma banAye rakhanese sacce arthomeM 'jainI' baneM, Atmabala paSTa kare. sAhasI aura vIra baneM. jitendriya hoveN| unakI ahiMsA kevala civaTI-khaTamala, jeM AdikI rakSA taka hI sImita na ho, jisase dUsare loga hamAre dambhapUrNa vyavahAra-nirA ahiMsAke vyavahArako dekhakara vIra prabhukI mahatI dena-ahisApara kalaka na mar3ha skeN| 2 sAmyavAda yaha ahiMsAkA hI avAntara siddhAnta hai, lekina isa siddhAntakI hamAre jIvanameM ahiMsAkI hI bhAMti apanAye jAne kI AvazyakatA honese 'ahiMsAvAda' ke samakakSa isakI gaNanA karanA upayukta hai, kyoMki bhagavAn vIrake zAsanameM sabake sAtha sAmya-bhAva--sadbhAvanAke sAtha vyavahAra karanekA upadeza hai, anucita rAga aura dveSakA tyAganA, dUsaroke sAtha anyAya tathA atyAcArakA bartAva nahI karanA, nyAyapUrvaka hI apanI AjIvikA sampAdita karanA, dUsaroke adhikAroko haDapa nahI karanA, dUsarokI AjIvikA para nukasAna nahIM pahuMcAnA, unako apane jaisA svatantra aura sukhI rahanekA adhikArI samajhakara unake sAtha 'vasudhaiva kuTumbakam'-yathAyogya bhAIcArekA vyavahAra karanA, unake utkarSameM sahAyaka honA, unakA kabhI apakarSa nahI socanA, jIvanopayogI sAmagrIko svaya ucita aura Avazyaka rakhanA aura dUsaroko rakhane denA, sagraha, lolupatA, cUsanekI vRttikA parityAga karanA hI 'sAmyavAda' kA lakSya hai-sAmyavAdako zikSAkA mukhya uddezya hai / yadi Aja vizvameM vIraprabhukI yaha sAmyavAdako zikSA prasRta ho jAve to sArA vizva sukhI aura zAtipUrNa ho jAya / 3 syAdvAda athavA anekAntavAda isako janma denekA mahAn zreya vIrazAsanako hI hai| pratyeka vastuke khare aura khoTekI jA~ca 'anekAnta dRSTi'-'syAdvAda' kI kasauTIpara hI kI jA sakatI hai| cUMki vastu svaya anekAntAtmaka hai usako vaisA mAnane meM hI vastutattvako vyavasthA hotI hai / syAdvAdake prabhAvase vastuke svarUpa-nirNayameM pUrA-pUrA prakAza prApta hotA hai aura sakala durnayo eva mithyA ekAntokA anta ho jAtA hai tathA samanvayakA eka mahAnatama prazasta mArga mila jAtA hai / kucha janetara vicArakone syAdvAdako ThIka taraha se nahI samajhA / isIse unhone syAdvAdaka
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaDanameM kucha dUSaNa diye haiN| zaMkarAcAryane 'ekasminnasabhavAt' dvArA 'eka jagaha do virodhI dharma nahI bana sakate haiN|' yaha kahakara syAdvAdameM virodhadUSaNa diyA hai| kinhI vidvAnone ise sazayavAda, chalavAda kaha diyA hai, kintu vicAranepara usameM isa prakArake koI bhI dUSaNa nahI Ate haiN| syAdvAdakA prayojana hai yathAvat vastutattvakA jJAna karAnA, usakI ThIka tarahase vyavasthA karanA, aba orase dekhanA aura syAdvAdakA artha hai kathacitvAda, daSTivAda apekSAvAda, sarvathA ekAntakA tyAga, bhinna-bhinna pahaluome vastusvarUpakA nirUpaNa, mukhya aura gauNakI dRSTi se padArthakA vicaar| syAdvAdameM jo 'syAt' zabda hai usakA artha hI yahI hai| ki kisI eka apekSAse-saba prakArase nahI-eka dRssttise-hai| 'syAt' zabdakA artha 'zAyada' nahI hai jaisA ki bhAratIya darzanazAstrakA itihAsa' ke lekhaka vidvAnne bhI samajhA hai| ve apanI isa pustakameM likhate haiM ki 'syAdvAdakA vAcyArtha hai 'zAyadabAda' agejImeM ise 'provebilz2ima' kaha sakate haiN| apane atirajitarUpameM syAdvAda saMdehavAdakA bhAI hai|" isapara aura Age pIcheke jainadarzana sambandhI unake nibandha para AlocanAtmaka svatantra lekha hI likhA jAnA yogya hai| yahA~ to kevala syAdvAdako 'sadehavAda' kA bhAI samajhaneke vicArakA ciMtana kiyA jaaygaa| ukta lekhaka yadi kisI jaina vidvAnse 'syAdvAda' ke 'syAt' zabdake arthako nivandha likhaneke pahile avagata kara lete to itanI sthUla galatI una jaisoMse-bhAratIyadarzanazAstrakA apaneko adhikArI vidvAna samajhane vAlose-na hotii| jaina vicArakoMne 'syAt' zabdakA jo artha kiyA hai vaha maiM Upara batA AyA haiN,| devarAjavyaktime aneka sambandha vidyamAna haiM-kisIkA vaha mAmA hai to kisIkA bhAnajA, kisIkA pitA hai to kisIkA putra, isa taraha usameM kaI sambandha maujUda hai| mAmA apane bhAnajekI apekSA, pitA apane pakI apekSA, bhAnajA apane mAmAkI apekSA, putra apane pitAkI apekSAse hai, isa prakAra devarAjameM pitRtva, puratva, mAtulatva, svasrIyatva Adi dharma nizcita rUpa hI hai-sadigdha nahI haiM aura ve hara samaya vidyamAna hai / 'pitA' kahe jAne ke samaya puzrapanA unamese bhAga nahI jAtA hai-sirpha gauNa hokara rahatA hai| isI taraha jaba unakA bhAnajA unheM 'mAmA-mAmA' kahatA hai usa samaya ve apane mAmAkI apekSA bhAnaje nahI miTa jAte--usa samaya bhAnajApanA unameM gauNamAtra hokara rahatA hai / syAdvAda isa tarahase vastudharmoko gutthiyoko sulajhAtA hai-unakA yathAvat nizcaya karAtA hai-svadravya, kSetra, kAla bhAvakI apekSAse ho vastu 'sata'-astitvavAn hai aura paradravya kSetra, kAla, bhAvako apekSAse hI vastu 'asat'-nAstitvavAna hai Adi sAta bhaGgo dvArA grahaNa karane yogya aura choDane yogya (gauNa kara dene yogya) padArthoM kA syAdvAda hastAmalakavat nirNaya karA detA hai| sadeha yA bhramako vaha paidA nahI karatA hai| balki syAdvAdakA Azraya liye vinA vastutattvakA yAthAtathya nirNaya ho hI nahI sakatA hai / ata syAdvAdako sadehavAda samajhanA nitAta asAdhAraNa bhUla hai| bhinna do apekSAose virodhI sarIkhe dIkha rahe (virodhI nahI) do dharmoke eka jagaha rahane meM kucha bhI virodha nahI hai| jahAM pustaka apanI apekSA astitvadharmavAlI hai vahAM anya padArthokI apekSA nAstitvadharmavAlI bhI hai, para-niSedhake binA svasvarUpAstitva pratiSThita nahI ho sakatA hai| ata yaha spaSTa hai ki syAdvAdameM na virodha hai aura na sandeha jaisA anya koI dUSaNa, vaha to vastUnirNayakAtattvajJAnakA advitIya amogha zastra hai, sabala sAdhana hai / vastu cUMki aneka dharmAtmaka hai aura usakA vyavasthApaka syAdvAda hai isaliye syAdvAdako hI anekAntavAda bhI kahate haiN| kintu 'anekAnta' aura 'syAdAda meM vAcya-vAcaka-sambandha hai| 1 AptamImAsA kA0 104 / 3. 'bhAratIya darzanazAstrakA itihAsa', pR0 135 / 2 AptamImAsA kA0 103 / 4 dekho, AptamImAsA kA0 15 /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 karmavAda karma jaDa hai, paudgalika hai, usakA jIvake sAtha anAdikAlika sambandha hai| karmakI vajahase hI jIva parAdhIna hai aura sukhadukhakA anubhava karatA hai / vaha karmase aneka paryAyoko dhAraNa karake caturgati sasArameM ghUmatA hai / kabhI U~cA bana jAtA hai to kabhI nIcA, daridra hotA hai to kabhI amIra, murkha hotA hai to kabhI vidvAn, andhA hotA hai to kabhI bahirA, lagaDA hotA hai to kabhI baunA, isa taraha zubhAzubha karmokI badaulata duniyAke ragama capara naTakI taraha aneko bhepoko dhAraNa karatA hai-anaginata paryAyomeM upajatA aura maratA hai| yaha saba karmakI viDambanA-karmakI prapaJcanA hai| vIrazAsanameM karmake mUla aura uttarabheda aura unake bhI bhedokA bahuta hI sundara, sUkSma, vizada vivecana kiyA hai| vadha, badhaka, banthya aura vandhanIya tattvopara gaharA cAra kiyA hai / jIva kaise aura kaba karmavadha karatA hai ina sabhI bAtokA citana kiyA gayA hai / karmavAdase hameM zikSA milatI hai ki hama svaya U~ce uTha sakate hai aura svaya ho nIce gira sakate hai| vIrazAsanameM jIvAdi sAta tattvo, samyakudarzana, samyagjJAna, samyakacAritrarupa mokSamArga aura pramANa, naya, nikSepa Adi upAyatattvokA bhI bahuta hI sambaddha eva sagata, vizada vyAkhyAna kiyA gayA hai / pramANake do (pratyakSa aura parokSa) bheda karake unhImeM anya sava pramANoMke antarbhAvakI vibhAvanA kitane sundara eva yuktipUrNa Dhagase kI gaI hai, vaha eka niSpakSa vicArakako AkarSita kiye binA nahIM rahatI hai| nayavAda to jaina darzanakI anyatama mahattvapUrNa dena hai| vastuke azajJAnako naya kahate haiN| ve naya aneka hai| vastuke bhinna-bhinna azoko grahaNa karane vAle naya hI hai / jJAtAko hamezA pramANa-dRSTi nahI rahatI hai| kabhI usakA vastuke kimI khAsa dharmako hI jAnanekA abhiprAya hotA hai, usa samaya usako naya-dRSTi hotI hai aura isIliye jJAtAke abhiprAyako jaina darzanameM naya mAnA hai| caki vaktAkI vacana:pravRtti bhI kramaza hotI hai-vacano dvArA vaha eka azakA hI prativacana kara sakatA hai / isaliye vaktAke vacana-vyavahArako bhI jainadarzanameM 'naya' mAnA hai| ataeva jJAnAtmaka aura vacanAtmakarUpase athavA jJAnanaya aura zabdanayake bhedase naya varNita hai| isa taraha vIrazAsana vaijJAnika eva tAttvika zAsana hai| usake ahiMsA, syAdvAda jaise vizvapriya siddhAntose usakI upayogitA eva AvazyakatA bhI adhika prakaTa hotI hai| vIrazAsanake anuyAyI hama jainokA parama kartavya hai ki bhagavAn vIrake dvArA upadezita unake 'sarvodaya tIrtha' ko vizvameM camatkRta kareM aura unake pavitra siddhAntokA svaya ThIka taraha pAlana kareM tathA dUsaroko pAlana karAveM aura unake zAsanakA prasAra kreN| -40
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn mahAvIrakA adhyAtmika mArga dharmakA hrAsa, samAjakA hrAsa, dezakA hrAsa jaba carama sImAko prApta ho jAtA hai usa samaya kisI anokhe mahApuruSakA avatAra-janma-prAdurbhAva hotA hai aura vaha apane asAdhAraNa prabhAvase usa hrAsako dUra karane meM samartha hotA hai| vAstavame usa puruSameM mahApuruSatva bhI isI samaya prakaTa hotA hai aura anekAneka zaktiyo nathA paramocca guNokA pUrNa vikAsa bhI tabhI hotA hai| vaha apane samuce jIvanako loka-hitameM samarpita kara detA hai| bhagavAn mahAvIra aise hI mahApuruSome haiM / unhone apane jIvanake pratyeka kSaNako loka-hitame lagAyA thaa| vizvako AtmakalyANakA sandeza diyA thaa| usa samaya vividha matokI asamaJjasatA tIvra gatise cala rahI thii| dharmakA sthAna sampradAya tathA jAtine ghera liyA thaa| eka sampradAya eva jAti dUsare sampradAya evaM jAtiko apanA zatru samajhatI thii| Ajase bhI adhikatama sAmpradAyikatAkI tIna agni usa samaya dhadhaka rahI thii| dArzanika siddhAntose spaSTa mAlUma hotA hai ki bauddha aura brAhmaNa (yAjJika) ApasameM eka dUsareko apanA lakSya (vedhya-bhakSya) samajhate the| Aja ke hindU aura musalamAno jaisI sthiti thii| yAjJika yajJomeM niraparAdha pazaoke havanako dharma batAte the| unake viruddha bauddha yAjJika hiMsAko adharma aura pApakRtya batAte the| yuktivAdako lekara yAjJika kahate ki - "vaidikI hiMsA hiMsA na bhavati, Atmano nityatvAt" vedavihita hiMsA hiMsA (jIvaghAta) nahIM hai, kyoMki AtmA nitya hai, amara hai, usakA vinAza nahI hotaa| bhautika zarIra, indriya, prANa AdikA hI vinAza hotA hai| isakI puSTi karaneke liye ve eDIse coTI taka pasInA bahAte the| udhara bauddha bhI yuktivAdameM kama nahI the| ve bhI "sarva kSaNika satvAt" samasta cIjeM nAzazIla haiM kyoki sat hai-isa svakalpita siddhAntako bhittipara "vaidiko hiMsA hiMsA astyeva Atmano'nityatvAt" 'veda meM kahI hiMsA jIvaghAta hI hai kyoki AtmA anitya hai, maratI hai, usakA vinAza hotA hai' isa siddhAntako jhaTa racakara unakA khaDana kara dete the| yahI kAraNa hai ki yAjJikoko bauddhoke prati pratihiMsAke bhAvoko lekara unake parAjita karaneke liye chala, jAti, nigrahasthAnokI saSTi karanI paDI, phira bhI ve isa dizAmeM asaphala rhe| bhagavAna mahAvIra aimI-aisI aneko viSama sthitiyo, ulajhanoko tIsa varSakI Ayu taka apanI carmacakSuo aura jJAnacakSu ose dekhate-dekhate Uba gaye, unakI AtmA tilamilA uThI, aba ve ina viSamatAmA, anyAyoM, atyAcAroMko nahI saha sake / phalata sasArake samasta sukhopara lAta mAra dI, na vivAha kiyA, na rAjya kiyA aura na sAmrAjyake aizvaryako bhogaa| ThIka hai lokahitakI bhAvanAmeM sane hae puruSako zandraya-sukhakI bAteM kaise suhA sakatI hai| sukhako bhoganA yA janatAke kaSToko dUra karanA donomeMse eka hI ho sakatA hai|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn mahAvIra sasAra, zarIra, viSaya-bhogose virakta hokara pahale apaneko pUrNa banAneke liye unmukha huye, kyoki ve acchI taraha samajhate the ki maiM apUrNa avasthA aura sAmrAjyazaktise lokakA pUrA-pUrA hita nahI kara sakatA hai| bhale hI sAmrAjyazaktise tAtkAlika yAjJika hiMsA banda ho jAve, para yaha asara unake zarIra taka hI sImita rahegA, AtmA taka nahIM pahuMcegA / AdezakA asara zarIra taka hI sImita rahatA hai jabaki upadezakA asara AtmApara hotA hai aura cirasthAyI hotA hai| ina saba bAtoko vicArakara bhagavAn mahAvIrane sAmrAjya-zaktiko na AjamAkara Atmazaktiko hI AjamAnekA saphala prayatna kiyA / phalata lagAtAra 12 varSakI kaThora tapazcaryAke vAda unheM pUrNatvakI prApti ho gaI aura ve sarvajJa kahe jAne lge| bhagavAn mahAvIrane ukta asamaJjasatAoko dUra karanevAle saphala tathya sAdhana syAdvAda (apekSAvAda) ke dvArA samanvaya karanA zurU kiyA aura unake ekAnta mantavyokA samucita nirasana kiyA / kevala AtmAkI nityatA yA anityatA vaidika hiMmAkA vidhAna yA niSedha nahI kara sakatI hai| vidhAna aura nityatA, niSedha aura anityatAma vyApti nahI hai / yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki AtmA nitya hai isalie vaidika hiMsAke karane meM koI dopa-jIvaghAta nahI hai, vaidika hiMsA vaidha hai aura yaha bhI nahI kahA jA sakatA hai ki AtmA anitya hai isaliye vaidika hiMsA doSa-jIvadhAta hai-vaidika hiMsA niSiddha hai / nityatA aura anityatA parasparameM sapratipakSa hai| ata isa prakArase samajhanA cAhiye ki AtmA nitya bhI hai aura anitya bhii| caitanyasvarUpa Atmadravya hara avasthAomeM rahatA hai usakA vinAza nahI hotA hai. lekina avasthAyeM-paryAyeM badalatI rahatI haiM, unakA vinAza hotA hai aura ye paryAyeM Atmadravyase pathaka nahI kI jA sakatI haiM. isaliye abhinna hai aura dravya paryAyakA bheda supratIta hotA hai, isalie bhinna bhI haiN| yajJomeM kiyA gayA pazuvadha avazya hiMsA-jIvadhAta hai kyoki zarIrAdike nAza honepara AtmAkA bhI nAza hotA hai| jaise tilameM tela sarvatra vyApta hokara rahatA hai usI prakAra zarIrake avayavome AtmA vyApta hophara rahatI hai / yahI bAta hai ki agulI Adike kaTa jAnepara kaSTa hotA hai, vedanA hotI hai / hiMsAkA artha hI jIvaghAta hai, kevala ghAta yA vinAza nhiiN| isIliye hiMsA zabdakA prayoga acetana jaDapadArthome nahI hotA hai| ata spaSTa hai ki yajJoMmeM kiyA gayA pazuvadha jIvaghAta hai kyoki vaha sakalpapUrvaka-jAna-bUjhakara kiyA jAtA hai prasiddha kasAiyoMke pazuvadhake samAna / yadyapi ghara-bAra banAne, kuTumba paripAlana karane, AjIvikopArjana karane, mandira Adike nirmANa karAne meM bhI hiMsA-jIvaghAta hotA hai / para yaha hiMsA gRhasthapadakI haisiyatase kSamya hai, anivArya hai, asakalpapUrvaka hai, sAdhupadakI haisiyatase to yaha bhI akSamya eva nivArya hai, taba dharmako oTameM yajJoma yAjJika gRhastho dvArA kI jAnevAlI nivArtha sakalpI hiMsA kaise jAyaja ho sakatI hai yA vaidha kahI jA sakatI hai ? dUsarI bAta yaha hai ki vedame kahI hiMsA dharma nahI hai, usase apane tathA dUsaroko vedanA-dukha utpanna hotA hai, rAga-dveSa Adi pramatta bhAvose kI jAtI hai| hiMsA kabhI bhI dharma nahIM hai aura na huI hai aura na hogI / ahiMsA hI AtmAkA nija dharma hai aura vahI prANiyoko sasAra-samudrase pAra utAranevAlI hai| sasArakI vaha pustaka dharmapustaka nahI hai jisameM hiMsAkA pratipAdana hai| vaha kevala ekadezIya logo dvArA janatAko Thaganeke liye likhI gaI hai| ata spaSTa hai ki yajJomeM kiyA gayA pazuvadha dharma nahIM hai| hA~, yadi yajJa karanA hI hai to nimna prakArakA yajJa karo-apanI antarAtmAko kuNDa banAo, usameM dhyAnarUpI agni jalAo aura use indriyoke nigraharUpa damarUpI pavanase uddIpita karo tathA usameM azubhakarmarUpI IdhanakI Ahuti do| dharma, artha, kAma aura mokSako naSTa karanevAle kaSAyarUpI pazaokA zamarUpI mantroMkA uccAraNa karake havana kro| aisA AtmayajJa hI vidvAno dvArA vidheya hai| karma
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ vimuktikA soghA mArga hai / bhUtayajJa - pazuyajJa tumhArI karmavimuktikA mArga nahI hai, pratyuta karma-yuktikA mArga hai, durgatikA kAraNa hai / ata yajJomeM kiyA gayA pazu-vadha dharma nahI hai / arathi AtmAko sarvathA kSaNika mAnanA pratyakSa pramANase bAdhita hai / pratyakSase samasta padArtha sthira sthUla pratIta hote hai / " asat kA utpAda nahI hotA hai aura sankA vinAza nahI hotA" arthAt jo nahI hai vaha utpanna nahI ho sakatA aura jo hai - jisakA sadbhAva hai usakA sarvathA vinAza -- abhAva nahI ho sakatA / isa siddhAnta ke anusAra AtmA jaba sad- sadbhAvarUpa hai to usakA sarvathA vinAza nahI ho sakatA / paryAyarUpase nAza honepara bhI dravyarUpase usakA avasthAna banA hI rahatA hai / ata AtmAkI anityatAko lekara vaidika hisAkA niSedha nahI ho sakatA / usakA to uparyukta Dhagase hI nipedha ho sakatA hai / isa prakAra bhagavAn mahAvIrane aisI-aisI aneko samasyAye hala kI aura vizvako samabhAva dvArA sanmArgapara lagAyA / bhagavAn mahAvIra ke ho siddhAntopara mahAtmA gAghI cale aura samasta rASTrako calAyA hai / satya aura ahiMsA AtmAkI apanI vibhUti haiN| unheM hama bhUle hue haiM / bhagavAn mahAvIra dvArA pradarzita satya aura ahiMsAkA Aloka sthAyI Aloka hai / use hameM pUrNa naitikatA ke sAtha prApta karanA cAhiye / hameM bhagavAn mahAvIrake pUrNa kRtajJa honA cAhiye tathA unake Adarzo - usUlo-- siddhAntokA hArdikatAse anuzIlana karanA cAhiye / - 43 - Xx
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIrakA AdhAra-dharma mahAvIra aura tatkAlIna sthiti lokameM mahApuruSo kA janma jana-jIvanako U~cA uThAne aura unakA hita karaneke lie hotA hai| bhaga vAn mahAvIra aise hI mahApuruSa the unameM loka-kalyANakI tIvra bhAvanA, basAdhAraNa pratibhA, advitIya teja aura anupama Atmabala thA / bacapanase hI unameM alokika dhArmika bhAva aura sarvodayakI sAtizaya lagana honese netRtva, lokapriyatA aura abUbhUta saMgaThanake guNa vikasita hone lage the| bhautikatA ke prati unakI na Asanita thI ora na AsthA unakA vizvAsa AtmAke kevala amaratvameM hI nahI, kintu usake pUrNa vikasita rUpa paramAtmatvameM bhI thaa| ataeva ve indriya-viSayoko tApakRt aura tRSNAbhivarddhaka mAnate the| eka lokapUjya eva sarvamAnya jJAtRvazI kSatriya gharAne meM utpanna hokara aura vahA~ sabhI sAmagriyoke sulabha honepara bhI ve rAjamahala meM tIsa varSa taka 'jalameM bhinna kamala' kI bhAMti athavA gItAke zabdo meM 'sthitaprajJa' kI taraha rahe, para unheM koI indriya-viSaya lubhA na skaa| unakI A~khose bAhya sthiti bhI ojhala na thii| rAjanaitika sthiti yadyapi usa samaya bahuta hI sudRDha aura Adarza thI bhI licchiviyokA sayukta evaM sagaThita zAsana yA aura ye baDhe prema eva sahayoga se apane gaNarAjyakA saMcAlana karate the| rAjA ceTaka isa gaNarAjya ke suyogya adhyakSa the aura vaizAlI unakI rAjadhAnI thI / vaizAlI rAjanaitika halacaloM tathA licchaviyokI pravRttiyoM kI kendra thI / para sabase baDI jo nyUnatA thI vaha yaha thI ki zAsana samAja aura dharmake mAmale meM mauna thAusameM koI hastakSepa nahIM kara sakatA thaa| phalata sAmAjika aura dhArmika patana parAkASThAko pahu~ca cukA yA tathA donokI dazA atyanta virUpa rUpa dhAraNa kara cukI thii| chuAchUta, jAtIyatA aura UMca-noca bhedane samAja tathA dharmakI jaDoko khokhalA eva jarjarita banA diyA thA / ajJAna, mithyAtva, pAkhaNDa aura apane apanA DerA DAla rakhA thA isa vAhya sthitine bhI bhagavAn mahAvIrako A~soko adbhuta prakAza diyA aura ve tIsa varSakI bharI javAnI meM hI samasta vaiSayika sukhopabhogoMko tyAgakara aura unase virakti dhAraNa kara sAdhu bana gaye the| unhone anubhava kiyA thA ki gRhasya yA rAjAke padakI apekSA sAdhukA pada atyanta unnata haiM aura isa padameM hI tapa, tyAga tathA sayamakI uccArAdhanA kI jA sakatI hai aura AtmAko 'paramAtmA' banAyA jA sakatA hai / phalasvarUpa unhone bAraha varSa taka kaThora tapa aura sayamakI bhArAdhanA karake apane carama lakSya vItarAga sarvajJatva athavA paramAtmatvakI zuddha eva paramocca avasthAko prApta kiyA thaa| mahAvIra dvArA AcAradharmakI pratiSThA unhone jisa 'supatha' para calakara itanI U~cI unnati kI aura asIma jJAna evaM akSaya Anandako prApta kiyA, usa 'supaya' ko janakalyANake lie bhI unhone usI taraha pradarzita kiyA, jisa taraha sa baDe parizrama aura kaThora sAdhanAse prApta apane anupama cikitsA-jJAna dvArA karuNA-buddhiseroga logokA rogopazamana karatA hai aura unheM jIvana dAna detA hai / mahAvIrake 'AcAra-dharma' para calakara pratyeka vyakti laukika aura pAralaukika dono hI prakArake hitoko kara sakatA hai| Ajake isa cAkacina ema - 44
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhautikatA-priya jagatmeM unake 'AcAra-dharma' ke AcaraNakI baDI AvazyakatA hai / mahAbhAratake eka upAkhyAnaMmeM nimna zloka AyA hai jAnAmi dharma na ca me pravRtti , jAnAmyadharma na ca me nivRtti / kenApi devena hRdi sthitena, yathA niyukto'smi tathA karomi / / maiM dharmako jAnatA hU~, para usameM merI pravRtti nahIM hotI aura adharmako bhI jAnatA hU~, lekina usase nivRtti nahI / hRdayameM sthita koI deva jaisI mujhe preraNA karatA hai, vaisA karatA huuN|' ___yathArthata yahI sthiti Aja amanISI aura manISI donokI ho rahI hai / bAhyameM ve bhale hI dharmAtmA ho, para antas prAya sabhIkA tamovyApta hai| pariNAma yaha ho rahA hai ki pratyeka vyaktikI naitika aura AdhyAtmika cetanA zUnya hotI jA rahI hai aura bhautika cetanA eva vaiSayika icchAe~ baDhatI jA rahI hai| yadi yahI bhayAvaha dazA rahI to mAnava-samAjameM na naitikatA rahegI aura na AdhyAtmikatA tathA na vaise vyaktiyokA sadbhAva kahI milegA / ata isa bhautikatAke yugame bhagavAn mahAvIrakA 'acAradharma' vizvake mAnava samAjako bahuta kucha Aloka de sakatA hai-AdhyAtmika eva naitika mArgadarzana kara sakatA hai| usake AcaraNase mAnava niyata maryAdAme rahatA huA aindriyika viSayoko bhoga sakatA hai aura jIvanako naitika tathA AdhyAtmika banAkara use sukhI, yazasvI aura saba suvidhAose sampanna bhI banA sakatA hai| dUsaroko bhI vaha zAnti aura sukha pradAna kara sakatA hai| ahiMsaka vyavahArakI AvazyakatA mAnava-samAja sukha aura zAntise rahe, isake lie mahAvIrane ahiMsA dharmakA upadeza diyaa| unhone batAyA ki dUsaroko sukhI dekhakara sukhI honA aura dukhI dekhakara dukhI honA hI pArasparika premakA eyamAtra sAdhana hai / pratyeka manuSyakA kartavya hai ki vaha kisI bhI manuSya, pazu yA pakSI, yahAMtaka ki choTese-choTe jantu, kITa, pataga Adiko bhI na satAye / pratyeka jIva sukha cAhatA hai aura dukhase bacanA cAhatA hai / isakA zakya upAya yahI hai ki vaha svaya apame prayatnase dUsaroko dukhI na kare aura sambhava ho to unheM sukhI banAnekI hI ceSTA kre| aisA karanepara vaha sahajameM sukhI ho sakatA hai / ata pArasparika ahiMsaka vyavahAra hI sukhakA sabase baDA aura pradhAna sAdhana hai| isa ahiMsaka vyavahArako sthAyI banAye rakhaneke lie usake cAra upasAdhana haiM / 1 pahalA yaha ki kisIko ghokhA na diyA jAya, jisase jo kahA ho, use pUrA kiyA jAya / aise zabdokA bhI prayoga na kiyA jAya, jisase dUsaroko mArmika pIDA pahu~ce / jaise andheko andhA kahanA yA kANeko kANA kahanA satya hai, para unheM pIDA-janaka hai| 2 dUsarA upasAdhana yaha hai ki pratyeka manuSya apane parizrama aura nyAyase upArjita dravyapara hI apanA adhikAra mAne / jisa vastukA vaha svAmI nahI hai aura na use apane parizrama tathA nyAyase arjita kiyA hai usakA vaha svAmI na bane / yadi koI vyavasAyI vyakti utpAdaka aura parizramazIla prajAkA nyAyayukta bhAga haDapatA hai to vaha vyavasAyI nhii| vyavasAyI vaha hai jo nyAyase dravyakA arjana karatA hai / chalaphareba, dhokhAdhaDI yA jorajabardastIse nahI / anyathA vaha prajAkI azAnti tathA kalahakA kAraNa bana jaaygaa| ata nyAyaviruddha dravyakA arjana dukha tathA saklezakA vIja ha, use nahI karanA cAhie /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 tIsarA yaha hai ki pratyeka vyakti (strI-puruSa) ko bhogomeM Asakta nahIM honA caahie| bhogoMmeM Asakta vyakti apanA tathA dUsarokA ahita karatA hai / vaha na kevala apanA svAsthya hI naSTa karatA hai, apitu jJAna, viveka, tyAga, pavitratA, uccakulonatA Adi kitane hI sadguNokA bhI nAza karatA hai aura bhAvI santAnako nirbala banAtA hai tathA samAjameM durAcAra eva durbalatAko prazraya detA hai / ata pratyeka puruSako apanI patnIke sAtha aura pratyeka strIko apane patike sAtha sayamita jIvana vitAnA caahie| 4 nauthA yaha hai ki sacayavRttiko sImita karanA cAhie, kyoMki AvazyakatAse adhika sagraha karanese manuSyako tRSNA baDhatI hai tathA samAjameM asantoSa phailatA hai| yadi vastuokA anucita rItise sagraha na kiyA jAya aura prAptapara santoSa rakhA jAya to dUsaroko jIvana-nirvAhake sAdhanoMkI kamI nahI paDa sktii| isa taraha ahiMsAko jIvana meM lAneke lie satya, acaurya, brahmacarya aura parigrahaparimANa ina cAra niyamokA pAlana karanA Avazyaka hai| unake binA ahiMsA pala nahI sakatI-pUrNarUpameM vaha jIvanameM nahIM A sktii| yahI pAMca vrata bhagavAn mahAvIrakA AcAra-dharma hai / AcAra-dharmakA mUlAdhAra ahiMsA Upara dekha cuke haiM ki isa AcAra-dharmakA mUlAdhAra 'ahiMsA' hai, zeSa cAra vrata to usI taraha usake rakSaka hai jisa taraha khetokI rakSAke lie bADha (vArI) lagA dI jAtI hai| yaha dekhA jAtA hai ki galata bAta kahane, kaTu bolane, asagata kahane aura adhika bolanese na kevala hAni hI uThAnI paDatI hai kintu kaluSatA, avizvAsa aura kalaha bhI utpanna ho jAte haiN| jo vastu apanI nahI, use vinA mAlikakI AjJAse le lenepara vastuke svAmIko dukha aura roSa hotA hai| parapuruSa yA parastrI gamana bhI azAnti tathA tApakA kAraNa hai / parigrahakA Adhikya to spaSTata sakleza aura ApattiyokA janaka hai| isa prakAra asatya, corI, abrahma aura parigraha ye cAro hI pApavattiyAM hiMsAke bar3hAne meM sahAyaka haiN| isalie inake tyAgameM ahiMsAkai hA pAlanakA lakSya nihita hai / ataeva ahiMsAko 'parama dharma' kahA gayA hai| dravyahiMsA aura bhAvahiMsA ahiMsAke svarUpako samajhaneke liye hameM pahale hiMsAkA svarUpa samajha lenA Avazyaka hai / bhagavAn mahAvIrane hiMsAko vyAkhyA karate hue batalAyA ki 'pramattayogAt prANavyaparopaNa hiMsA' arthAt duSTa abhiprAyase prANIko coTa pahuMcAnA hiMsA hai| sAmAnyatayA hiMsA cAra prakArakI hai-sakalpI, ArabhI, udyogI aura virodhI / ina cAro hiMsAomeM 'coTa pahu~cAnA' samAna hai, para sakalpI (jAnabUjhakara kI jAnevAlI) hiMsAmeM duSTa abhiprAya honese usakA gRhasthake lie tyAga aura zeSa tIna hiMsAmomeM duSTa abhiprAya na honese unakA atyAga batalAyA gayA hai| vAstavameM una tIna hiMsAmomeM kevala dravyahiMsA hotI hai aura sakalpI hiMsAmeM dravya hiMsA aura bhAvahiMsA donoM hI hiMsAeM hotI hai| jainadharmameM binA bhAvahiMsAke korI dravya-hiMsAko pApabandhakA kAraNa nahI mAnA gayA hai| gRhastha apane aura parivArake bharaNa-poSaNake lie Arambha tathA udyoga karatA hai aura kabhI-kabhI apanI, apane parivAra, apane samAja aura apane rASTrakI rakSAke lie AkrAntAse lahAI bhI laDatA hai aura usameM hiMsA hotI hI hai| parantu Arambha, udyoga aura virodhake karate samaya usakA duSTa abhiprAya na honese vaha ahiMsaka hai tathA usakI ye hiMsAeM kSamya haiM, kyoki usakA lakSya kevala nyAyayukta bharaNa-poSaNa tathA rakSAkA hotA hai| ataeva jainadharmake anusAra apane dvArA kisI prANIke mara jAne yA dukhI honese hI hiMsA nahI hotii| sasArameM sarvatra jIva pAye jAte haiM aura ve -46
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane nimittase marate bhI rahate haiN| phira bhI jainadharma isa 'prANighAta' ko hiMsA nahI kahatA / yathArthameM hisArUpa pariNAma' hI hiMsA hai / eka kisAna prAta se zAma taka khetame hala jotatA hai aura usameM bIsiyo jIvokA ghAta hotA hai, para use hiMsaka nahI kahA gyaa| kintu eka machuA nadIke kinAre subahase sUryAsta taka jAla DAle baiThA rahatA hai aura eka bhI machalI usa ke jAlameM nahI aatii| phira bhI use hiMsaka mAnA gayA hai| isakA kAraNa spaSTa hai / kisAnakA hiMsAkA bhAva nahI hai-usakA bhAva anAja upajAne kA hai aura machuAkA bhAva pratisamaya tIvra hiMsAkA rahatA hai / jaina vidvAn AzAdharane nimna zlokame yahI pradarzita kiyA hai viSvagjIva-cite loke kva caran ko'pyamokSyata / bhAvaikasAdhano bandha-mokSI cennAbhaviSyatAm / / 'yadi bhAvopara bandha aura mokSa nirbhara na ho to sArA sasAra jIvarAzise khacAkhaca bharA honese koI mukta nahI ho sktaa|' jainAgamameM spaSTa kahA gayA hai - maradu va jiyadu va jIvo ayadAcArassa NicchidA hiMsA / payadassa patthi badho hiMsAmetteNa samidassa / / 'jIva mare yA cAhe jiye, asAvadhAnIse kAma karanevAle vyaktiko niyamase hiMsAkA pApa lagatA hai| parantu sAvadhAnIse pravRtti karanevAleko hiMsA honemAtrase hiMsAkA pApa nahI lgtaa|' jainake purANa yuddhose bhare paDe haiM aura una yuddhomeM acche aNuvatiyoMne bhAga liyA hai / padmapurANameM lahAIpara jAte hue kSatriyoke varNanameM eka senAnIkA citraNa nimna prakAra kiyA hai samyagdarzanasampanna zUra kazcidaNuvratI / pRSThato vIkSyate palyA purastridazakanyayA // 'eka samyagdRSTi aura aNuvratI sipAhI jaba yuddha meM jA rahA hai, to use pIchese usakI patnI dekha rahI hai aura vicAratI hai ki merA pati kAyara banakara yuddhase na lauTe-vahI vIragati prApta kare aura sAmanese devakanyA dekhatI hai-yaha vIra devagati pAye aura cAha rahI hai ki maiM use varaNa kruuN|' yaha sipAhI samyagdRSTi bhI hai aura aNuvratI bhii| phira bhI vaha yuddha meM jA rahA hai, jahA~ asakhya manuSyokA ghAta hogaa| isa sipAhIkA uddezya mAtra AkrAntAse apane dezakI rakSA karanA hai| dUsareke dezapara hamalA kara use vijita karane yA usapara adhikAra jamAne jaimA duSTa abhiprAya usakA nahI hai| ata vaha dravya-hiMsA karatA huA bhI ahiMsA-aNuvratI banA huA hai| usake ahiMsA-aNuvratameM koI dUSaNa nahI aataa| jaina dharmameM eka 'samAdhimaraNa' vratakA varNana AtA hai, jo Ayuke antame aura kucha paristhitiyomeM jIvana-bhara pAle hae AcAra-dharmakI rakSAke lie grahaNa kiyA jAtA hai| isa vratameM dravya-hiMsA to hotI hai para bhAva-hiMsA nahI hotI, kyoki ukta vrata usI sthiti meM grahaNa kiyA jAtA hai, jaba jIvanake bacanekI AzA nahI rahatI aura Atmadharmake naSTa honekI sthiti upasthita ho jAtI hai| isa vratake dhArakake pariNAma sakliSTa na hokara vizaddha hote haiM / vaha usI prakAra Atmadharma-rakSAke lie Atmotsarga karatA hai jisa prakAra eka bahAdura vIra senAnI rASTra-rakSAke lie haMsate-haMsate Atmotsarga kara detA hai aura pITha nahI
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIrakI kSamA aura ahiMsAkA eka vizleSaNa zAnti aura sukha aise jIvana-mUlya haiM, jinakI cAha mAnavamAtrako rahatI hai| azAnti aura dukha kisIko bhI iSTa nahI, aisA sabhIkA anubhava hai| aspatAlake usa rogIse pUchie, jo kisI pIDAse karAha rahA hai aura DAkTarase zIghra svastha honeke lie kAtara hokara yAcanA karatA hai / vaha rogI yahI uttara degA ki hama pIDAkI upazAnti aura caina cAhate haiN| usa garIba aura dIna-hIna AdamIse prazna karie, jo abhAvoMse pIDita hai| vaha bhI yahI javAba degA ki hameM ye abhAva na satAyeM aura hama sukhase jieM / usa amIra aura sAdhanasampanna vyaktiko bhI TaTolie, jo bAhya sAdhanose bharapUra hote hue bhI rAta-dina cintita hai / vaha bhI zAnti aura sukhakI icchA vyakta kregaa| yuddhabhUmimeM laDa rahe usa yoddhAse bhI savAla karie, jo dezakI rakSAke lie prANotsarga karane ke lie udyata hai| usakA bhI uttara yahI milegA ki vaha antaragameM zAnti aura sukhakA icchuka hai| isa taraha vibhinna sthitiyoMmeM phaMse vyaktiko Antarika cAha zAnti aura sukha prAptikI milegI / vaha manuSyameM, cAhe vaha kisI bhI deza, kisI bhI jAti aura kisI bhI vargakA ho, pAyI jaayegii| iSTakA saMvedana honepara use zAnti aura sukha milatA hai tathA aniSTakA savedana usake azAnti aura dukhakA paricAyaka hotA hai| isa sarvekSaNase hama isa pariNAmapara pahuMcate haiM ki manuSyake jIvanakA mUlya zAnti aura sukha hai| yaha bAta usa samaya aura adhika anubhavameM A jAtI hai jaba hama kisI yuddhase virata hote haiM yA kisI bhArI parezAnIse mukta hote haiN| darzana aura siddhAnta aise anubhavoke AdhArase hI nirmita hote haiM aura zAzvata bana jAte hai| jaba manameM krodhakI udbhUti hotI hai to usake bhayakara pariNAma dRSTigocara hote haiN| krUddha jarmanIne jaba jApAnayuddha meM usake do nagaroko bamoMse dhvasa kara diyA to vizvane usakI bhartsanA kI / phalata saba orase zAntikI cAha kI gyii| krodhake viSale kITANu kevala Asa-pAsake vAtAvaraNa aura kSetrako hI dhvasta nahI karate, svaya kruddhakA bhI nAza kara dete haiN| hiTalara aura musolinIke krodhane unheM vizvake citrapaTase sadAke lie masta kara diyA / dUra na jAyeM, pAkistAnane jo krodhonmAdakA pradarzana kiyA usase usake pUrvI hisseko usane hamezAke lie alaga kara diyA / vyaktikA krodha kabhI-kabhI bhArIse bhArI hAni pahuMcA detA hai| isake udAharaNa denekI jarUrata nahI hai| vaha sarvavidita hai| kSamA eka aisA astrabala hai jo krodhake bArako nirarthaka hI nahI karatA, krodhIko namita bhI karA detA hai| kSamAse kSamAvAnkI rakSA hotI hI hai, usase unakI bhI rakSA hotI hai, jinapara vaha kI jAtI hai / kSamA vaha sugandha hai jo Asa-pAsake vAtAvaraNako mahakA detI hai aura dhIre-dhIre hareka hRdayameM vaha baiTha jAtI hai| kSamA bhItarase upajatI hai, ata' usameM bhayakA lezamAtra bhI aza nahI rhtaa| vaha vIrokA bala hai, kAyarokA nahI / kAyara to kSaNa-kSaNameM bhIta aura vijita hotA rahatA hai| para kSamAvAn nirbhaya aura vijayI hotA hai| vaha aisI vijaya prApta karatA hai jo zatruko bhI usakA banA detI hai / kSamAvAnko krodha AtA hI nahIM, usase vaha phoso dUra rahatA hai| -50
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAstavameM kSamA-kSamatA-sahanazIlatA manuSyakA eka aisA guNa hai jo do nahI, tIna nahI hajAro, lAkho aura karoDo manuSyoko joDatA hai, unheM eka-dUsareke nikaTa lAtA hai| sayukta rASTrasagha jaisI vizvasasthA isIke balapara khaDI ho sakI hai aura jaba taka usameM yaha guNa rahegA taba taka vaha banA rhegaa| tIrthakara mahAvIrameM yaha gaNa asIma thA / phalata unake nikaTa jAti aura prakRti virodhI prANI-sarpanevalA, siMha gAya jaise bhI Apasake vaira-bhAvako bhUlakara Azraya lete the, manuSyokA to kahanA hI kyA / unakI dRSTi meM manuSyamAtra eka the| hA~, guNoke vikAsako apekSA unakA darjA U~cA hotA jAtA thA aura apanA sthAna grahaNa karatA jAtA thaa| jinakI dRSTi pUta ho jAtI thI ve samyakadRSTi, jinakA dRSTike sAtha jJAna pavitra (asAvamukta) ho jAtA thA ve samyagjJAnI aura jinakA dRSTi aura jJAnake sAtha AcaraNa bhI pAvana ho jAtA thA ve samyakcAritrI kahe jAte the aura vaisA hI unheM mAna-sammAna milatA thaa| kSamA yathArtha meM ahiMsAkI hI eka prakAzapUrNa kiraNa hai, jisase antaratama su-Alokita ho jAtA hai| ahiMsaka prathamata AtmA aura manako baliSTha banAneke lie isa kSamAko bhItarase vikasita karatA, gADhA banAtA aura unnata karatA hai / kSamAke unnata hone para usakI rakSAke lie hRdayameM komalatA, saralatA aura nirbhIkavRttiko vArI (rakSakAvali) ropatA hai / ahiMsAko hI sarvAMgapUrNa banAneke lie satya, acaurya, zIla, aura aparigrahakI nirmala eva udAtta vRttiyoMkA bhI vaha aharniza AcaraNa karatA hai| sAmAnyatayA ahiMsA use kahA jAtA hai jo kisI prANIko na mArA jAya / parantu yaha ahiMsAkI bahuta sthUla paribhApA hai| tIrthaMkara mahAvIrane ahiMsA use batalAyA, jisameM kisI prANIko mAranekA na manameM vicAra Aye, na vANIse kucha kahA jAya aura na hAtha AdikI kriyAe~ kI jaayeN| tAtparya yaha ki hiMsAke vicAra, hiMsAke vacana aura hiMsAke prayatna na karanA ahiMsA hai| yahI kAraNa hai ki eka vyakti hiMsAkA vicAra na rakhatA hA aise vacana bola detA hai yA usakI kriyA ho jAtI hai jisase kisI jIvakI hiMsA sambhava hai to use hiMsaka nahI mAnA gayA hai| pramattayoga-kaSAyase honevAlA prANavyaparopaNa hI hiMsA hai| hisA aura ahiMsA vastuta vyaktike bhAvopara nirbhara hai| vyaktike bhAva hiMsAke haiM to vaha hiMsaka hai aura yadi usake bhAva hiMsAke nahI haiM to vaha ahiMsaka hai| isa viSayameM hameM vaha machuA aura kRSaka dhyAtavya hai jo jalAzayameM jAla phailAye baiThA hai aura pratikSaNa machalI grahaNakA bhAva rakhatA hai, para machalI pakaDameM nahI AtI tathA jo kheta jotakara anna upajAtA hai aura kisI jIvake ghAtakA bhAva nahIM rakhatA, para aneka jIva kheta jotanese marate haiN| vAstavameM machaAke kSaNa-kSaNake pariNAma hiMsAke honese vaha hiMsaka kahA jAtA hai aura kRSakake bhAva hiMsAke na hokara anna upajAneke honese vaha ahiMsaka mAnA jAtA hai / mahAvIrane hiMsAahiMsAko bhAvapradhAna vatalAkara unakI sAmAnya paribhASAse kucha U~ce uThakara ukta sUkSma paribhASAe~ prastuta kii| ye paribhASAyeM aisI haiM jo hameM pApa aura vacanAse bacAtI hai tathA tathyako sparza karatI hai| ahiMsaka khetI kara sakatA hai, vyApAra-dhadhe kara sakatA hai aura jIvana-rakSA tathA deza-rakSAke lie zastra bhI uThA sakatA hai, kyoki usakA bhAva AtmarakSAkA hai, AkramaNakA nahI / yadi vaha AkramaNa honepara use saha letA hai to usakI vaha ahiMsA nahI hai, kAyaratA hai| kAyaratAse vaha AkramaNa sahatA hai aura kAyaratAmeM bhaya A hI jAtA hai tathA bhaya hiMsAkA hI eka bheda hai / vaha paradhAta na karate hue bhI svaghAta karatA hai / ata mahAvIrane ahiMsAkI bArIkIko na kevala svaya samajhA aura Acarita kiyA, apitu use usa rUpameM hI AcaraNa karanekA dUsaroko bhI unhone upadeza diyA /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ phertaa| yahI kAraNa hai ki isa vratakA dhAraka vIra senAnIkI bhAMti ahiMsaka mAnA gayA hai| yadi koI vyakti isa vratakA durupayoga karatA hai to kisI bhI acchI bAtakA durupayoga ho sakatA hai / bagAlameM 'antakriyA' kA bahuta durupayoga hotA thaa| aneka loga vRddhA strIko gagA kinAre le jAte the aura usase kahate the-'hari bola / ' agara usane 'hari' bola diyA to use jIte hI gagAme bahA dete the| parantu vaha 'hari' nahI bolatI thI, isase use bAra-bAra pAnImeM DubA-DubAkara nikAlate the aura jaba taka vaha 'hari' na bole taba taka use isI prakAra parezAna karate the, jisase ghabarAkara vaha 'hari' bola diyA karatI thI aura ve loga use svarga pahu~cA dete the / 'antakriyA' kA yaha durupayoga hI thaa| samAdhimaraNavatakA bhI koI durupayoga kara sakatA hai / parantu durupayogake Darase acche kAmakA tyAga nahI kiyA jaataa| kintu yathAsAdhya durupayogako rokane ke lie kucha niyama banAye jAte haiM / samAdhimaraNavatake viSaya meM bhI jainadharmameM niyama banAye gaye haiN| anazana kitanA mahattvapUrNa eva Atmazuddhi aura prAyazcittakA sAna hai| gAMdhIjI usakA prayoga Atmazuddhike lie kiyA karate the| kintu apanI bAta manavAne ke lie Aja usakA bhI durupayoga hone lagA hai| lekina isa durupayogase anazanakA na mahattva kama ho sakatA hai aura na usakI AvazyakatA samApta ho sakatI hai| isa vivecanase hama dravya-hiMsA aura bhAva-hiMsAke antarako sahajameM samajha sakate haiM aura bhAvahiMsAko hI hisA jAna sakate haiM / lekina isakA yaha matalaba nahI hai ki jainadharmameM dravyahiMsAkI chUTa de dI gaI hai / yathA zakya prayatna usako bhI bacAneke lie upadeza diyA gayA hai aura AcAra-zuddhimeM usakA baDA sthAna mAnA gayA hai| isa dravyahiMsAke ho jAnepara vratI (gahastha aura sAdha dono) pratikramaNa aura prAyazcitta karate haiM / choTe-se-choTe aura baDe-se-bar3e sabhI jIvose kSamA-yAcanA ko jAtI hai aura prAyazcittameM svaya yA guruse kRtAparAva ke lie daNDa svIkAra kiyA jAtA hai| jAna par3atA hai ki jainoke isa pratikramaNa aura prAyazcittakA pArasI dharmapara bhI prabhAva paDA hai / unake yahA~ bhI pazcAttApa karanekA rivAja hai| isa kriyAme jo matra bole jAte haiM unameMse kuchakA bhAva isa prakAra hai-'dhAtu upavAtuke sAtha jo maiMne durvyavahAra kiyA ho, usakA maiM pazcAttApa karatA haiN|' 'jamInake sAtha jo maiMne aparAdha kiyA ho, usakA maiM pazcAttApa karatA huuN|' 'pAnI athavA pAnIke anya bhedoMke sAtha jo maiMne aparAdha kiyA ho, usakA maiM pazcAttApa karatA haiN|' 'vRkSa aura vRkSake anya bhedoke sAtha jo maiMne aparAdha kiyA ho, usakA maiM pazcAttApa karatA haiN|' 'mahatAba, AphatAba, jalatI agni Adike sAtha jo maiMne aparAdha kiyA ho, maiM usakA pazcAttApa karatA huuN|' pArasiyokA yaha vivecana jaina-dharmake pratikramaNase milatA-julatA hai, jo pArasI dharmapara jaina dharmake prabhAvakA spaSTa sUcaka hai / ata bhAva-hiMsAko choDe binA jisa taraha koI vyakti ahiMsaka nahI ho sakatA, usI taraha dravya-hiMsAko chADe binA nidoSa AcAra-zuddhi nahI pala sktii| isalie dono hisAoko bacAneke lie sadA prayatna karanA cAhie / AcAra-dharmake AdhAra gRhastha aura sAdhu isa taraha ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ye pAMca prata haiN| ina vratoko gRhastha aura sAdhu dono pAlate haiN| gRhastha inheM eka dezarUpase aura sAdhu pUrNa rUpase pAlana karate haiN| gRhasthake ye vrata aNuvrata kahalAte haiM aura sAdhuke mahAvata / sAdhukA kSetra vistRta hotA hai| usakI sArI pravRttiyA~ sarvajanahitAya aura sarvodayake lie hotI hai / vaha jJAna, dhyAna aura tapameM rata rahatA huA vargase, samAjase aura rASTrase bahuta U~ce uTha jAtA hai, usakI dRSTimeM ye sava sakIrNa kSetra ho jAte haiN| samAjase vaha kama lekara aura use adhika dekara kRtArtha hotA hai / lekina gRhasthapara aneka uttaradAyitva haiN| apanI prANarakSAke alAvA usake kuTumbake prati, samAjake prati, dharmake prati aura rASTra ke prati bhI kUcha kartavya hai / ina kartavyoM -48 -
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko pAlana karaneke lie vaha ukta ahiMsA Adi vratoko aNuvratake rUpameM grahaNa karatA hai aura ina svIkRta vratoMkI vRddhike lie anya sAta vratoko bhI dhAraNa karatA hai, jo isa prakAra hai (1) apane kArya-kSetrakI gamanAgamanakI maryAdA nizcita kara lenA 'vigvrata' hai| yaha vrata jIvanabharake lie grahaNa kiyA jAtA hai / isa vratakA prayojana icchAokI sImA bAdhanA hai / (2) digvatako maryAdAke bhItara hI use kucha kAla aura kSetrake lie sImita kara lenA-Ane-jAneke kSetrako kama kara lenA dezavata hai| (3) tIsarA anarthavaNDavata hai / isameM vyarthake kAryoM aura pravRttiyokA tyAga kiyA jAtA hai / ye tIno vrata aNuvratoke poSaka evaM vardhaka honese guNavrata kahe jAte haiN| (4) sAmAyikameM Atma-vicAra kiyA jAtA hai aura khoTe vikalpokA tyAga hotA hai| (5) proSadhopacAsameM upavAsa dvArA AtmazaktikA vikAsa eva sahanazIlatAkA abhyAsa kiyA jAtA hai| (6) bhogopabhogaparimANameM dainika bhogo aura upabhogokI vastuokA parimANa kiyA jAtA hai / jo vastu eka bAra hI bhogI jAtI hai vaha bhoga tathA jo vAra-bAra bhogane meM AtI hai vaha upabhoga hai| jaise bhojana, pAna Adi eka bAra bhoganemeM Anese bhoga vastueM haiM aura vastra, vAhana Adi bAra-bAra bhogane meM Anese upabhoga vastue~ haiN| ina dono hI prakArakI vastuokA pratidina niyama lenA bhogopabhogaparimANa vrata hai| (7) atithisavibhAgameM supAtroko vidyA, auSadhi, bhojana aura surakSAkA dAna diyA jAtA hai, jisase vyaktikA udAratAguNa prakaTa hotA hai| tathA inake anupAlanase sAdhu bananekI zikSA (dizA aura preraNA) milatI hai| isa prakAra pratyeka vyakti, cAhe vaha sAmAjika jIvana-kSetrameM ho yA rASTrIya, ina 12 vratokA sara+ latAse pAlana kara sakatA hai aura apane jIvanako sukhI eva zAntipUrNa banA sakatA hai| MMI
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi Ajako manuSya manuSyase prema karanA cAhatA hai aura mAnavatAko rakSA karanA cAhatA hai to use mahAvIrakI ina sUkSma kSamA aura ahiMsAko apanAnA hI pddegaa| yaha sambhava nahI ki bAharase hama manuSyapremakI duhAI deM aura bhItarase kaTAra calAte rheN| manuSya-premake lie antas aura bAhara donoMmeM eka honA cAhie / kadAcit hama bAhara premakA pradarzana na kareM, to na kareM, kintu antasmeM to vaha avazya ho, tabhI vizvamAnavatA jI sakatI hai aura usake jInepara anya zaktiyopara bhI karuNAke bhAva vikasita ho sakate haiN| kSamA aura ahiMsA aise ucca sadabhAva pUrNa AcaraNa haiM, jinake hote hI samAjameM, dezameM, vizvameM aura jana-janameM prema aura karuNAke akUra ugakara phUla-phala sakate tathA sabako sukhI banA sakate haiN| -52
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 mahAvIra aura hamArA karttavya prastutameM vicAraNIya hai ki ve kauna-se guNa aura kArya the, jinake kAraNa bhagavAn mahAvIra bhagavAn bane aura sabake smaraNIya hue| AcAryoM dvArA sagrathita unake siddhAnto aura upadezose unake ve aura guNa kArya hameM avagata hote haiM / mahAvIrane apanemeM ni sIma ahiMsAkI pratiSThA kI thI / isa ahiMsAkI pratiSThAse hI unhone apane una samasta kAma-krodhAdi vikAroko jIta liyA thA / kitanA hI krUra evaM virodhI unake samakSa pahu~catA, vaha unheM dekhate hI nata mastaka ho jAtA thA, ve ukta vikArose grasta duniyA~se isI kAraNa U~ce uTha gaye the / unhone ahiMsAse khuda apanA jIvana banAyA aura apane upadezo dvArA dUsaroMkA bhI jIvana-nirmANa kiyA / eka ahiMsAkI sAghanAmeMse hI unheM tyAga, kSamatA, sahanazIlatA, sahAnubhUti, mRdutA, RjutA, satya, nilabhatA, brahmacarya, zraddhA, jJAna Adi ananta guNa prApta hue aura ina guNose ve lokapriya tathA lokanAyaka bane / lokanAyaka hI nahI, mokSamArgake netA bhI bane / hiMsA aura viSamatAokA jo nagna tANDava-pradarzana usa samaya ho rahA thA, unheM eka ahiMsA - astra dvArA hI unhone dUra kiyA aura zAntiko sthApanA kI / Aja vizvameM bhItara aura bAhara jo azAnti aura bhaya vidyamAna hai unakA mUla kAraNa hiMsA eva AdhipatyakI kaluSita durbhAvanAeM haiN| vAstavame yadi vizvameM zAnti sthApita karanI hai aura pArasparika bhayoko miTAnA hai to eka mAtra amogha astra 'ahiMsA' kA avalambana eva AcaraNa hai / hama thoDI derako yaha samajha leM ki hiMsaka astroMse bhayabhIta karake zAnti sthApita kara leMge, to yaha samajhanA nirI bhUla hogI / AtakakA asara sadA asthAyI hotA hai / pichale jitane bhI sakI yuddha hue ve batalAte haiM ki sthAyI zAnti unase nahI / anyathA ekake bAda dUsarA aura dUsareke vAda tIsarA yuddha kadApi na hotA / Aja jinake pAsa zakti hai ve bhale hI usase yaha santoSa kara leM ki vizvazAntikA unheM nuskhA mila gayA, kyoki hiMsaka zakti hamezA barabAdI hI karatI hai / dUsareke astitvako miTA kara svayaM koI jindA nahI raha sakatA / ata aNubama, udjana vama Adi jitane bhI hiMsAjanaka sAdhana hai unheM samApta kara ahiMsaka eva sadbhAvanA pUrNa prayatnose zAnti aura nirbhayatA sthApita karanI cAhie / jina-jina cIjose hiMsA hotI bhItara aura bAhara jabardasta yaha sagaThana nimna prakArase hamArA karttavya honA cAhie ki hi~sAkA pUrA virodha kiyA jAya / hai athavA kI jAtI hai una sabakA sakhta virodha kiyA jaay| isake lie dezake Andolana kiyA jAya tathA vizvavyApI hiMsAvirodhI sagaThana kAyama kiyA jaay| hiMsAkA virodha kare- 1. aNuvama, udjanavama jaise sahAraka vaijJAnika sAghanokA AviSkAra aura prayoga roke jAyeM tathA hitakAraka eva sarakSaka sAdhanoke vikAsa va prayoga kiye jAyeM / 2 anna tathA zAkAhArakA vyApaka pracAra kiyA jAya aura mAsabhakSaNakA niSedha kiyA jAya / 3 pazu-pakSiyopara kiye jAnevAle nirmama atyAcAra roke jAyeM / 4 kaSAyI - khAne banda kiye jaayeN| upayogI pazuokA vadha to sarvathA banda kiyA jAya / - 53 -
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. bandara, kutte, billI Adipara vaijJAnika prayoga na kiye jaayeN| sRSTike pratyeka prANIko jIvita rahanekA adhikAra hai| 6. hIna, patita, lUle-laMgaDe aura garIboMke jIvanakA vikAsa kiyA jAya aura unakI rakSA kI jaay| 7 udyoga, vyApAra aura lena-denake vyavahArameM bhraSTAcAra na kiyA jAya aura parihArya hiMsAkA varjana kiyA jAya / 8 dharmake nAmase devI-devatAoMke samakSa honevAlI pazubaliko rokA jAya / 9. jIvita jAnavaroko mArakara unakA camaDA nikAlanekA hiMsaka kArya banda kiyA jAya / 10 naitika eva ahiMsaka nAgarika bananekA vyApaka pracAra kiyA jAya / vizvAsa hai ki isa viSayameM ahiMsApremI joradAra eva vyApaka Andolana kreNge| Soceae HTIAN ASE
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzana 1. anekAntavAda-vimaza 2. syAdvAda-vimarza 3. sajaya velaTThiputta aura syAdvAda 4. jainadarzanake samanvayavAdI dRSTikoNakI grAhyatA 5 zramaNa-saskRtiko vaidika saMskRtiko dena 6 DaoN. ambeDakarase bheMTavArtAmeM mahattvapUrNa anekAnta-carcA 7. jaina darzanameM sallekhanA eka anuzIlana 8 jaina darzanameM sarvajJatA 9 arthAdhigama-cintana 10 jJApakatattva-vimarza 11. dhyAna-vimarza
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntavAda-vimarza jeNa viNA logassa vi vavahAro savvahA Na nivvaDai / tassa bhuvaNekka-guruNo Namo agaMtavAssa || 'jisake binA lokakA bhI vyavahAra kisI taraha nahI cala sakatA, usa lokake advitIya guru 'anekAntavAda' ko namaskAra hai / ' - AcArya siddhasena yaha una santokI udghoSaNA eva amRta vANI hai, jinhone apanA sAghanAmaya samUcA jIvana paramArthacintana aura lokakalyAName lagAyA hai| unakI yaha udghoSaNA kAlpanika nahI hai, unakI apanI samyak anubhUti aura kevalajJAnase pUta eva prakAzita honese vaha yathArtha hai / vAstavameM paramArtha-vicAra aura lokavyavahAra donokI AdhAra zilA anekAntavAda / binA anekAntavAdake na koI vicAra prakaTa kiyA jA sakatA hai aura na koI vyavahAra hI pravRtta ho sakatA hai / samasta vicAra aura samasta vyavahAra isa anekAntavAdake dvArA hI prANa-pratiSThAko pAye hue hai / yadi usakI upekSA kara dI jAya to vaktavya vastuke svarUpako na to ThIka taraha kaha sakate haiM, na ThIka taraha samajha sakate haiM aura na usakA ThIka taraha vyavahAra hI kara sakate hai / pratyuta, virodha, ulajhaneM, jhagaDe-phisAda, rassAkazI, vAda-vivAda Adi dRSTigocara hote haiM, jinakI vajahase vastukA yathArtha svarUpa nirNIta nahI ho sakatA / ataeva prastuta lekhameM isa anekAntavAda aura usakI upayogitApara kucha prakAza DAlA jAtA hai / 8 vastukA anekAnta svarUpa -- vizvako tamAma cIjeM anekAntamaya haiM / anekAntakA artha hai nAnAdharma / aneka yAnI nAnA aura anta yAnI dharma aura isaliye nAnAdharmako anekAnta kahate haiM / ata pratyeka vastumeM nAnAdharma pAye jAneke kAraNa use anekAntamaya athavA anekAntasvarUpa kahA gayA hai / yaha anekAntasvarUpatA vastumeM svaya hai- Aropita yA kAlpanika nahI hai / eka bhI vastu aisI hai jo sarvathA ekAntasvarUpa (ekadharmAtmaka) ho / udAharaNArtha yaha loka, jo hamAre va Apake pratyakSagocara hai, cara aura acara athavA jIva aura ajIva ina do dravyose 'yukta / vaha lokasAmAnyakI apekSA eka hotA huA bhI ina do dravyokI apekSA aneka bhI hai aura isa taraha vaha anekAntamaya siddha hai / usake eka jIvadravyako hI leN| jIvadravya jIvadravya-sAmAnyakI dRSTise eka hokara bhI cetanA, sukha, vIrya Adi guNo tathA manuSya, tiryaMca, nArakI, deva Adi paryAyoko samaSTi rUpa honekI apekSA aneka hai aura isa prakAra jIvadravya bhI anekAntasvarUpa prasiddha hai / isI taraha lokake dUsare avayava ajIvadravyakI ora dhyAna deM / jo zarIra sAmAnyakI apekSAse eka hai vaha rUpa, rasa, gandha, sparzAdi guNo tathA vAlyAvasthA, kizorAvasthA, yuvAvasthA, vRddhAvasthA Adi kramavartI paryAyokA AdhAra honese aneka bhI hai aura isa taraha zarIrAdi ajIvadravya bhI anekAntAtmaka suvidita hai / isa prakAra jagatkA pratyeka sat anekavarmAtmaka ( guNaparyAyAtmaka, ekAnekAtmaka, nityAnityAtmaka Adi ) spaSTatayA jJAta hotA hai / 1971
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura bhI dekhie| jo jala pyAsako zAnta karane, khetIko paidA karane AdimeM sahAyaka honese prANiyokA prANa hai-jIvana hai vahI bADha lAne, DUbakara marane AdimeM kAraNa honese unakA ghAtaka bhI hai| kauna nahI jAnatA ki agni kitanI sahAraka hai, para vahI agni hamAre bhojana banAne AdimeM parama sahAyaka bhI hai| bhUkheko bhojana prANadAyaka hai, para vahI bhojana ajIrNa vAle athavA TAiphAiDavAle bImAra AdamIke liye vipa hai| makAna, kitAba, kapaDA, sabhA, saMgha, deza Adi ye saba anaikAnta hI to haiN| akelI iMTo yA cUne-gArekA nAma makAna nahIM hai| unake milApakA nAma hI makAna hai / eka-eka pannA kitAva nahI hai nAnA pannoMke samUhakA nAma kitAba hai| eka-eka sUta kapaDA nahI kahalAtA / tAne-bAne rUpa aneka sUtoke sayogako kapaDA kahate haiN| eka vyaktiko koI sabhA yA sagha nahI kahatA / unake samudAyako hI samiti, sabhA, sagha yA dala Adi kahA jAtA hai| eka-eka vyakti milakara jAti, aura aneka jAtiyA~ milakara deza banate haiM / jo eka vyakti hai vaha bhI aneka banA huA hai| vaha kisIkA mitra hai, kisIkA putra hai, kisIkA pitA hai, kisIkA pati yA yA strI hai, kisIkA mAmA yA bhAjA hai, kisIkA tAka yA bhatIjA hai Adi aneka sambandhose vadhA huA hai| usameM ye sambandha kAlpanika nahIM haiM, yathArtha haiN| hAtha, paira, A~kheM, kAna ye saba zarIrake avayava hI to hai aura unakA AdhArabhUta avayavI zarIra hai / ina avayava-avayavI svarUpa vastuko hI hama sabhI zarIrAdi kahate va dekhate haiN| kahanekA tAtparya yaha hai ki yaha sArA hI jagat anekAntasvarUpa hai| isa anekAntasvarUpako kahanA yA mAnanA anekAntavAda hai| anekAntasvarUpakA pradarzaka syAdvAda bhagavAn mahAvIra aura unake pUrvavartI RpabhAdi tIrthakaroMne vastuko anekAntasvarUpa sAkSAtkAra karake usakA upadeza diyA aura paraspara virodhI-avirodhI ananta dharmAtmaka vastuko ThIka taraha samajhane-samajhAneke lie vaha dRSTi bhI pradAna kI jo virodhAdike dUra karanemeM ekadama sakSama hai| vaha dRSTi hai syAdvAda, jise kathacitavAda athavA apekSAvAda bhI kahate haiN| isa syAdvAda-daSTise hI hama usa anantadharmA vastuko ThIka taraha jAna sakate haiN| kauna dharma kisa apekSAse vastumeM nihita hai, ise hama, jaba taka vastuko syAdvAda dRSTise nahIM dekheMge, nahI jAna sakate haiN| isake sivA aura koI daSTi vastake anekAntasvarUpakA nirdoSa darzana nahI karA sakatI hai / vastu jaisI hai usakA vaisA hI darzana karAnevAlI daSTi anekAntadRSTi athavA syAdvAdadRSTi hI ho sakatI hai, kyoki vastu svaya anekAntasvarUpa hai| isIse vastake svarUpa-viSayameM "artho'nekAnta / aneke antA dharmA sAmAnya-vizeSa-guNa-paryAyA yasya so'nekAnta" yo kahA gayA hai / dUsarI dRSTiyAM vastuke eka-eka azakA darzana avazya karAtI haiN| para usa darzanase darzakako yaha bhrama eva ekAnta Agraha ho jAtA hai ki vastu itanI mAtra hI hai aura nahI hai / isakA phala yaha hotA hai ki zeSa dharmoM yA azokA tiraskAra ho jAneke kAraNa vastukA pUrNa eva satya darzana nahI ho paataa| syAdvAda-tIrthake prabhAvaka AcArya samantabhadrasvAmIne apane svayambhUstotrameM isI bAtako nimna prakAra prakaTa kiyA hai - ya eva nitya-kSaNikAdayo nayA mitho'napekSA svapara-praNAzinaH / ta eva tattva vimalasya te mune parasparekSA svaparopakAriNa / / 'yadi nityatva, anityatva Adi paraspara nirapekSa eka-eka hI dharma vastameM ho to ve na svaya apane astitvako rakha sakate haiM aura na anyke| yadi ve hI paraspara sApekSa ho-anyakA tiraskAra na kareM to he vimala jina ! ve apanA bhI astitva rakhate haiM aura anya dharmokA bhii| tAtparya yaha ki ekAntadRSTi to svaparaghAtaka hai aura anekAnta-dRSTi svaparopakAraka hai|'
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI Azayase unhone spaSTatayA yaha bhI batalAyA hai ki vastu meM ekAntata nityatva aura ekAnntataH anityatva apane astitvako kyo nahI rakha sakate haiM? ve kahate hai ki 'sarvayA nitya padArtha na to utpanna ho sakatA hai aura na nAza ho sakatA hai, kyoki usameM kiyA aura kArakako yojanA sambhava nahIM hai| isI taraha sarvathA anitya padArtha bhI, jo anvayarahita honese prAya asatarUpa hI hai, na utpanna ho sakatA hai aura na naSTa ho sakatA hai, kyoki usameM bhI kriyA aura kArakakI yojanA asambhava hai / isI prakAra sarvathA asatkA utpAda aura satkA nAza bhI sambhava nahI hai, kyoki asat to anvaya-zUnya hai aura sat vyatirekazUnya hai aura ina donoke vinA kAryakAraNabhAva banatA nahI / 'anvayavyatireka samadhigamyo hi kAryakAraNabhAva' yo sarva sammata siddhAnta hai / ata vastutattva 'yaha vahI hai' isa prakArakI pratyabhijJA-pratIti honese nitya hai aura 'yaha vaha nahI hai-anya hai' isa prakArakA jJAna honese anitya hai aura ye dono nityatva tathA anityatva vastumeM viruddha nahI hai, kyoki vaha dravyarUpa antaraga kAraNako apekSAse nitya hai aura kAlAdi vahiraga kAraNa tathA paryAyarUpa naimittika kAryakI apekSAse anitya hai / yathA na sarvathA nityamudetyapaiti na ca kriyAkArakamatra yuktam / nevA'sato janma sato na nAzo dIpastama pudgalabhAvato'sti // 24 // nitya tadevedamiti pratItena nityamanyat pratipattisiddheH / na tadviruddha bahirantaraGganimitta-naimittika-yogataste // 43 / / Age isI granthameM unhone arajinake stavanameM aura bhI spaSTatAke sAtha anekAntadRSTiko samyak aura ekAnta dRSTiko sva-ghAtaka kahA hai - anekAntAtmadRSTiste satI zUnyo viparyaya / tata sarva mRSokta syAttadayukta svaghAtata // 18 // 'he para jina ! ApakI anekAntadRSTi samIcIna hai-nirdopa hai, kintu jo ekAntadRSTi hai vaha sadoSa hai / ata ekAntadaSTise kiyA gayA samasta kathana mithyA hai, kyoki ekAntadRSTi binA anekAntadRSTike pratiSThita nahI hotI aura isaliye vaha apanI hI ghAtaka hai|' tAtparya yaha ki jisa prakAra samudrake sadabhAvameM hI usakI ananta vinduokI sattA banatI hai aura usake abhAvameM una binduoko sattA nahI banatI usI prakAra anekAntaspa vastuke sadbhAvameM hI sarva ekAnta dRSTiyA~ siddha hotI hai aura usake abhAvameM eka bhI dRSTi apane astitvako nahI rakha paatii| AcArya middhasena apanI cauthI dvAnizikAmeM isI vAtako vahuta hI sundara Dhagase pratipAdana karate haiM - udadhAviva sarvasindhava. samudIstviyi sarvadRSTaya / na ca tAsu bhavAnudIkSyate pravibhaktAsu saritsvivodadhi. / / -(4-15) 'jisa prakAra samasta nadiyAM samudra meM sammilita haiM usI taraha mamasta dRSTiyA~ banekAnta-mudra meM milI hai / parantu una eka-ekameM anekAntakA darzana nahIM hotA / jaise pRthak dhak nadiyoMmeM samudra nahIM dikhtaa|' ata hama apane svalpa zAname anantadharmA vastuke eka-eka azako chUkara hI usameM pUrNatApA ahakAra 'aisI hI hai' na kareM, umameM anya dharmoke sadabhAvako bhI svIkAra kreN| yadi hama isa taraha pakSAgraha choTakara vastukA darzana kareM to nizcaya hI hame usake anekAntAramapha virAT rapayA darzana ho sakatA hai| samantabhadra svAmI yuktyanuzAsanameM yahI kahate hai -
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAntadharmA'bhiniveza-mUlA rAgAdayo'hakatijA janAnAm / ekAnta-hAnAcca sa yattadeva svAbhAvikatvAcca sama manaste // 51 // 'ekAntake Agrahase ekAntIko ahakAra ho jAtA hai aura usa ahakArase use rAga, dvepa, pakSa Adi ho jAte haiM, jinase vaha vastukA ThIka darzana nahIM kara paataa| para anekAntIko ekAntakA Agraha na honese use na ahakAra paidA hotA hai aura na usa ahakArase rAgAdikako utpanna honekA avasara milatA hai aura usa hAlatameM use usa anantadharmA vastukA samyagdarzana hotA hai, kyoki ekAntakA Agraha na karanA-dUsare dharmoko bhI usameM svIkAra karanA samyagdRSTi AtmAkA svabhAva hai aura isa svabhAvake kAraNa hI anekAntIke manameM pakSa yA kSobha paidA nahIM hotA-vaha samatAko dhAraNa kiye rahatA hai|' anekAntadRSTikI jo sabase baDI vizeSatA hai vaha hai saba ekAntadRSTiyoko apanAnA-unakA tiraskAra nahI karanA-aura isa taraha unake astitvako sthira rakhanA / AcArya siddhasenake zabdoMmeM hama ise isa prakAra kaha sakate haiM bhaI micchAdasaNa-samUha-maiyassa amayasArassa / jiNavayaNassa bhagavao saviggasuhAhigammassa / / 'ye anekAntamaya jinavacana mithyAdarzano (ekAnto) ke samUha rUpa hai-isameM samasta mithyAdRSTiyA~ (ekAntadRSTiyAM) apanI-apanI apekSAse virAjamAna haiM aura amRtasAra yA amRtasvAdu haiM / ve savignarAgadveparahita taTastha vRttivAle jIvoko sukhadAyaka eva jJAnotpAdaka hai| ve jagatake liye bhadra ho-unakA kalyANa kreN| vandha, mokSa, AtmA-paramAtmA, loka-paraloka, puNya-pApa AdikI samyaka vyavasthA anekAntamAnyatAmeM hI banatI hai-ekAntamAnyatAmeM nahI / isIse samantabhadra svAmIko devAgamameM kahanA paDA hai ki kuzalA'kUzala karma paralokazca na kvacita / ekAnta-graha-rakteSu nAtha svprvrissu|| 'nityatvAdi kisI bhI ekAntameM puNya-pApa, paraloka, ihaloka Adi nahI banate haiM, kyoki ekAntakA astitva anekAntake sadbhAvameM hI banatA hai aura anekAntake na mAnanepara unakA vaha ekAnta bhI sthira nahI rahatA aura isa taraha ve apane tathA dUsareke vairI-akalyANakartA hai|' inhI saba bAtose AcArya samantabhadrane bhagavAna vIrake zAsanako, jo anekAntasiddhAntakI bhavya eva vizAla AdhArazilApara nirmita hamA hai aura jisakI buniyAda atyanta majabUta hai, 'sarvodaya tIrtha-sabakA kalyANa karane vAlA tIrtha kahA hai sarvAntavattadguNa-mukhya-kalpa santi-zUnya ca mitho'napekSam / sarvA''padAmantakara niranta sarvodaya tIrthamida tavaiva // 1 // ~yuktyanuzAsana _ 'he vIra jina | ApakA tIrtha-zAsana samasta dharmoM-sAmAnya-vizeSa, dravya-paryAya, vidhi-niSedha, ekaaneka, nityatva-anityatva Adise yukta hai aura gauNa tathA mukhyakI vivakSAko liye hue hai-eka dharma mukhya - 60
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai to dUsarA dharma gauNa hai| kintu anya tIrtha-zAsana nirapekSa eka-epha nityatva yA anityatya mATikA ho pratipAdana karanese samasta dharmoM-usa eka-eka dharmake avinAbhAvI gepa dharmose zUnya haiM aura unake abhAvameM unake avinAbhAvI usa eka-eka dharmase bhI rahita haiN| ata mApakA hI anekAntazAmanaspa tIrtha marva Tu khokA anta karanevAlA hai, kisI anyake dvArA anta (nAza) na hone vAlA hai aura sabakA kalyANakartA hai|' AcArya amatacandra ke zabdomeM hama isa 'anekAnta' ko, jise 'sarvodayatIrtha pAhakara usakA acintya mAhAtmya prakaTa kiyA gayA hai, namaskAra karate aura magalakAmanA karate hai ki vizva igako prakArApUrNa eva AhlAdajanaka zItala chAyAmeM Akara sukha-zAnti eva sadRSTi prApta kare / paramAgamasya bIja niSidva-jAtyandha-sindhura-vidhAnam / sakala-naya-vilasitAnA virodhamathana namAmyanekAntam / /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdAdavimarza syAdvAda jainadarzanakA maulika siddhAnta 'syAdvAda' jaina darzanakA eka maulika eva viziSTa siddhAnta hai / 'syAdvAda' pada 'syAt' aura 'vAda' ina do zabdose banA hai / yahA~ 'syAt' zabda avyaya nipAta hai, 'kriyA' zabda yA anya zabda nahI hai / isakA artha kathacit kiMcit, kisI apekSA, koI eka dRSTi, koI eka dharmakI vivakSA, koI eka ora, hai / " aura 'vAda' zabda kA artha hai mAnyatA athavA kathana jo 'syAt' (kathacit) kA kathana karane vAlA athavA 'syAt' ko lekara pratipAdana karane vAlA hai vaha 'syAdvAda' hai / arthAt jo virodhI dharmakA nirAkaraNa na karake apekSAse vastu dharmakA pratipAdana (vidhAna) karatA hai use 'syAdvAda' kahA gayA hai| kathacitvAda, apekSAvAda Adi isI ke nAmAntara haiM-ina nAmose usIkA vodha kiyA jAtA hai| smaraNa rahe ki vaktA apane abhiprAyako yadi sarvathAke sAtha prakaTa karatA hai to usase sahI vastukA boSa nahI ho sakatA aura yadi 'syAt' ke sAtha vaha apane abhiprAyako prakaTa karatA hai to vaha vastu-svarUpakA yathArtha pratipAdana karatA hai kyoki koI bhI dharma vastumeM 'sarvayA' aikAntika nahIM hai| sattva asattva, nityatA, anityatA, ephatva, anekatva Adi bhI dharma vastumeM hU~ aura ve sabhI bhinna-bhinna apekSAmasi usameM vidyamAna haiM / sattva asattvakA nityatva anityatvakA, ekatva anekatvakA aura vaktavyatva avatavyatvakA niyamase avinAbhAvI hai| ve eka dUsareko choTakara nahIM rhte| hA~, ekkI pradhAna vivakSA honepara dUsarA gauNa ho jAyegA / para ve dharma raheMge sabhI / isIse vastu anantadharmAtmaka hai / isa viSayako jaina vicAraka AcArya samantabhadrane' bahuta spaSTatAke sAtha samajhAyA hai / ata. pratyeka vaktA jaba koI bAta kahatA hai to vaha 'syAdvAda' kI bhASAmeM kahatA hai / bhale hI vaha syAdvAdakA prayoga kare yA na kare / syAdvAdakA sArvatrika upayoga laukika yA pAralaukika koI bhI aisA viSaya nahIM hai, jisameM syAdvAdakA upayoga na kiyA jAtA ho / jIvanake dainika vyavahArase lekara mukti taka ke sabhI viSayo meM syAdvAdakA upayoga hotA hai aura hara vyakti use karatA hai| TopI, kuratA, ghotI Adi jitane zabda aura saketa hai ve saba vivakSita abhiprAyoko prakaTa karaneke sAtha hI avivakSita gauNa abhiprAyoMkI bhI sUcanA karate haiN| yaha dUsarI bAta hai ki unheM kahate samaya yA sunate samaya una gauNa abhiprAyokI aura vaktA yA zrotAkA dhyAna na jAya kyoki usakA kAma 1 syAdvAda sarvakAntatyAgAtkivRttacidviSi / saptabhaGganayApekSI yAdeyavizeSaka // - samantabhadra, AptamI kA 104 / 2 sadekanityavaktavyAstadvipakSAzca ye nayA / sarvatheti praduSyanti puSyanti syAditIhite // sarvathA niyama tyAgI yathAdRSTamapekSaka / syAcchandastAvake nyAye nAnyeSAmAtmavidviSAm // -- samantabhadra, svayambhU stotra 104, 105 / - 62
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMjaya velaTThiputta aura syAvAda syAdvAdake sambandhame bhrAntiyA~ jaina darzanake syAdvAda siddhAntako abhI bhI vidvAn ThIka tarahase samajhanekA prayatna nahI karate aura dharmakIrti eva zaGkarAcAryakI taraha usake bAremeM bhrAnta ullekha athavA kathana kara jAte haiN| pa0 baladeva upAdhyAyakI bhrAnti kAzI hindU vizvavidyAlayameM saskRta-pAlI vibhAgake vyAkhyAtA pa0 baladeva upAdhyAyane san 1946 meM 'bauddha-darzana' nAmakA eka grantha hindImeM likhakara prakAzita kiyA hai / isameM unhone buddhake samakAlIna mata-pravartakoke matoko dete hue sajaya velaThThiputtake anizcitatAvAdako bhI bauddhoke 'dIghanikAya' (hindI a010 22) granthase upasthita kiyA hai aura antameM yaha niSkarSa nikAlA hai ki "yaha anekAntavAda pratIta hotA hai / sambhavata. aise hI AdhArapara mahAvIrakA syAdvAda pratiSThita kiyA gayA thaa|" rAhula sAskRtyAyanakA bhrama isI prakAra darzana aura hindIke khyAtiprApta bauddha vidvAn rAhula sAskRtyAyana apane 'darzana-digdarzana' meM likhate haiM "Adhunika jaina-darzanakA AdhAra 'syAdvAda' hai, jo mAlUma hotA hai sajaya velaThThiputtake cAra aGgavAle anekAntavAdako (1) lekara use sAta aGgavAlA kiyA gayA hai| sajayane tattvo (paraloka, devatA) ke bAremeM kucha nizcayAtmaka rUpase kahanese inkAra karate hue usa inkArako cAra prakAra kahA hai 1. hai ?-nahI kaha sktaa| 2 nahI hai ?-nahI kaha sakatA / 3 hai bhI nahI bhI nahIM kaha sktaa| 4 na hai aura na nahI hai-tahI kaha sakatA / isakI tulanA kIjie jainoke sAta prakArake syAdvAdase1 hai ?-ho sakatA hai (syAd asti) 2 nahI hai ?-nahI bhI ho sakatA (syAnnAsti) 3 hai bhI nahI bhI ?-hai bhI aura nahI bhI ho sakatA hai (syAdasti ca nAsti ca) ukta tIno uttara kyA kahe jA sakate (= vaktavya) hai ? isakA uttara jaina 'nahIM' meM dete haiM4 syAd (ho sakatA hai) kyA yaha kahA jA sakatA (= vaktavya) hai ?-nahI, syAd avaktavya hai| 5 'syAd asti' kyA yaha vaktavya hai ? nahI 'syAd asti' avaktavya hai| 6 'syAd nAsti' kyA yaha vaktavya hai ? nahI, 'syAd nAsti' avaktavya hai / 7 'syAd asti ca nAsti ca' kyA yaha vaktavya hai ? nahI, 'syAd asti ca nAsti ca' avaktavya hai|' 1 bauddhadarzana pR0 40 / 2. darzanadigdarzana pR0 496-97 /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vastumeM sAmAnya, vizeSa, guNa, paryAya Adi ananta dharma bhare paDe haiM / unameMse eka ho dharmako yo eka dharmAtmaka hI vastuko svIkAra karanA ekAntavAda hai / sAmAnyaikAnta, vizeSakAnta mekAnta, abhedekAnta nityaMkAnta, anityaikAnta Adi ekAntavAda haiN| ekAntavAdake svIkAra karanemeM jo sabase baDA doSa hai vaha yaha hai ki una sAmAnya vizeSa AdimeMse kevala usI ekako mAnanepara dUsare dharmokA tiraskAra ho jAtA hai aura unake tiraskRta hone para unakA abhimata vaha dharma bhI nahIM rahatA, jise ve mAnate haiM, kyoki unakA paraspara abhedya sambandha athavA avinAbhAva sambandha hai / kintu vivakSita aura avivakSita dharmoko mukhya tathA gauNa dRSTise svIkAra karane meM ukta doSa nahI AtA / ataeva antima tIrthaMkara mahAvIrane batalAyA ki yadi avikala pUrI vastu dekhanA cAhate ho to una ekAntavAdoke samuccayasvarUpa anekAntavAdako svIkAra karanA cAhie - unakI paraspara sApekSatAmeM hI vastukA svarUpa sthira rahatA aura nikharatA hai| yahI anekAntavAda hai, jisakI vyavasthA syAdvAdake dvArA batAyI jA cukI hai| sAta uttaravAkyoMke samudAyakA nAma saptabhaGgI hai| yahA~ 'bhaGga' zabdakA artha uttaravAkya athavA vastudharma vivakSita hai| jinameM sAta uttaravAkya yA dharma ho, use saptabhAgI kahate haiN| yaha vaktAkI pratibodhyako samajhAnekI eka prakriyA hai| isake svIkArakA nAma saptamaGgIbAda hai| isa saptabhagImeM sAta hI uttaravAkyokA niyama isalie hai ki praznakartAke dvArA sAta ho prazna kiye jAte haiM, aura una sAta hI prazna kiye jAnekA kAraNa usakI sAta hI jijJAsAe~ haiM tathA sAta jijJAsAokA kAraNa bhI vastuke viSayameM uThane vAle usake sAta hI sandeha haiM aura ina sAta sandehokA kAraNa vastuniSTha sAta hI dharma haiM / yo to vastumeM ananta / dharma haiM / kintu pratyeka dharmako lekara vidhi-niSedha ( hai, nahI) kI apekSAse sAta hI dharma usameM vyavasthita haiM ve sAta dharma isa prakAra haiM--sattva asattva, sattvAsatvobhaya, avaktavyatva ( anubhaya) sattvAvaktavyatva, asatvAvaktavyatva aura sattvAsattvobhayAvaktavyatva / ina sAtase na kama hai aura na jyAdA / ina sAtameM tIna bhaGga ( sattva, asattva aura avaktavyatva) mUlabhUta haiM, tIna (ubhaya, sattvAvaktavyatva aura asattvAvaktavyatva) dvisayogI hai aura eka (sattvAsattvobhayAvaktavyatva) trisayogI hai / udAharaNasvarUpa namaka, mirca aura khaTAI ina tIna mUla svAdoke sayogaja svAda cAra aura bana sakate haiM aura kula sAta hI ho sakate haiN| unase na kama aura na jyAdA / ata ina sAta dharmoke viSayameM praznakartAke dvArA kiye gaye sAta praznokA uttara saptabhaGgosAva uttaravAkyoke dvArA diyA jAtA hai / yahI saptabhagInyAya athavA zailI yA prakriyA hai, jo vastusiddhike lie syAdvAdakA amogha sAdhana hai / 1 nyAyadIpikA pR0 127 tattvArthavAttika 16, jainatarkabhASA, pR0 19 / 2 aSTasahasrI pR0 125, 126 / -- 64
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMjaya velaTThiputta aura syAvAda syAdvAdake sambandhame bhrAntiyA~ jaina darzanake syAdvAda siddhAntako abhI bhI vidvAn ThIka tarahase samajhanekA prayatna nahI karate aura dharmakIrti eva zaGkarAcAryakI taraha usake bAremeM bhrAnta ullekha athavA kathana kara jAte hai| pa0 baladeva upAdhyAyakI bhrAnti kAzI hindU vizvavidyAlayameM saskRta-pAlI vibhAgake vyAkhyAtA pa0 baladeva upAdhyAyane san 1946 meM 'bauddha-darzana' nAmakA eka grantha hindImeM likhakara prakAzita kiyA hai / isameM unhoMne buddhake samakAlIna mata-pravartakoMke matoko dete hue sajaya velaThThiputtake anizcitatAvAdako bhI bauddhoke 'dIghanikAya' (hindI ma0pa0 22) granthase upasthita kiyA hai aura antameM yaha niSkarSa nikAlA hai ki "yaha anekAntavAda pratIta hotA hai / sambhavata. aise hI AdhArapara mahAvIrakA syAdvAda pratiSThita kiyA gayA thaa|" rAhula sAskRtyAyanakA bhrama isI prakAra darzana aura hindIke khyAtiprApta bauddha vidvAn rAhula sAskRtyAyana apane 'darzana-digdarzana' meM likhate haiM Adhunika jaina-darzanakA AdhAra 'syAdvAda' hai, jo mAlUma hotA hai sajaya velaThThiputtake cAra aGgavAle anekAntavAdako (J) lekara use sAta ajavAlA kiyA gayA hai| sajayane tattvo (= paraloka, devatA) ke bAremeM kucha nizcayAtmaka rUpase kahanese inkAra karate hue usa inkArako cAra prakAra kahA hai 1. hai ?-nahI kaha sakatA / 2 nahI hai ?-nahI kaha sktaa| 3 hai bhI nahI bhI -nahI kaha sakatA / 4 na hai aura na nahI hai-nahIM kaha sktaa| isakI tulanA kIjie jainake sAta prakArake syAdvAdase1 hai ?-ho sakatA hai (syAd asti) 2 nahI hai ?-nahI bhI ho sakatA (syAnnAsti) 3 hai bhI nahI bhI ?-hai bhI aura nahI bhI ho sakatA hai (syAdasti ca nAsti ca) ukta tIno uttara kyA kahe jA sakate (= vaktavya) hai ? isakA uttara jaina 'nahIM' meM dete hai4 syAd (ho sakatA hai) kyA yaha kahA jA sakatA (= vaktavya) hai ?-nahI, syAd avaktavya hai| 5 'syAd asti' kyA yaha vaktavya hai ? nahI 'syAd asti' avaktavya hai / 6 'syAd nAsti' kyA yaha vaktavya hai ? nahI, 'syAd nAsti' avaktavya hai / 7 'syAd asti ca nAsti ca' kyA yaha vaktavya hai ? nahI, 'syAd asti ca nAsti ca' avaktavya hai|' 1 bauddhadarzana pu0 40 / 2 darzanadigdarzana pR0 496-97 /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ donoke milAnese mAlUma hogA ki jainone sajayake pahale vAle tIna vAkyo (prazna aura uttara dono) ko alaga karake apane syAhAdakI chaha bhaGgiyAM banAI hai, aura usake cauthe vAkya "na hai aura na nahI hai" ko choDakara 'syAd' bhI avaktavya hai yaha sAtavAM bhaGga taiyAra kara apanI saptabhaGgI pUrI kii| upalabhya sAmagrIse mAlUma hotA hai ki sajaya anekAntavAdakA prayoga paraloka, devatA, karmaphala, mukta puruSa jaise-parokSa viSayopara karatA thaa| jaina sajayakI yuktiko pratyakSa vastuopara lAgU karate haiN| udAharaNArtha sAmane maujUda ghaTakI sattAke bAremeM yadi jaina-darzanase prazna pUchA jAya, to uttara nimna prakAra milegA 1 ghaTa yahA~ hai ?-ho sakatA hai (= syAdasti) / 2 ghaTa yahAM nahI hai ?-nahI bhI ho sakatA hai (= syAd naasti)| 3 kyA ghaTa yahA~ hai bhI aura nahI bhI hai ?-hai bhI aura nahI bhI ho sakatA hai (= syAd asti ca nAsti c)| 4 'ho sakatA hai' (= syAda) kyA yaha kahA jA sakatA hai ?-nahI, 'syAd' yaha a-vaktavya hai| 5 ghaTa yahA~ 'ho sakatA hai' (= syAda sti) kyA yaha kahA jA sakatA hai ?-nahI, 'ghaTa yahAM ho sakatA hai' yaha nahI kahA jA sakatA hai| 6 ghaTa yahA~ 'nahI ho sakatA hai' (= syAn nAsti) kyA yaha kahA jA sakatA hai ?-nahI, 'ghaTa yahA~ nahI ho sakatA' yaha nahIM kahA jA sktaa| 7 ghaTa yahA~ 'ho bhI sakatA hai', nahI bhI ho sakatA hai', kyA yaha kahA jA sakatA hai ? nahI, 'ghaTa' yahA~ ho bhI sakatA hai, nahI bhI ho sakatA hai' yaha nahIM kahA jA sakatA / isa prakAra eka bhI siddhAnta ( = vAda) kI sthApanA na karanA, jo ki sajayakA vAda thA, usIko sajayake anuyAyiyoke lupta ho jAnepara jainoMne apanA liyA, aura usake catubhaMgI nyAyako saptabhaGgImeM pariNata kara diyaa|" ukta bhrAntiyokA nirAkaraNa mAlUma hotA hai ki ina vidvAnone jainadarzanake syAdvAda-siddhAntako niSpakSa hokara samajhanekA prayatna nahI kiyA aura paramparAse jo jAnakArI unheM milI usIke AdhArapara unhone ukta kathana kiyA hai / acchA hotA, yadi ve kisI jaina vidvAna athavA dArzanika jaina granthase jainadarzanake syAdvAdako samajhakara usapara kucha likhate / hameM Azcarya hai ki darzano aura unake itihAsakA apaneko adhikArI vidvAn mAnanevAlA rAhalajI jaisA mahApaNDita jainadarzana aura usake itihAsako chipAkara yaha kaise likha gayA ki "sajayake vAdako hI sajayake anuyAyiyoke lupta ho jAnepara jainone apanA liyaa|" kyA ve yaha mAnate haiM ki jainadharma va jainadarzana aura unake mAnanevAle jaina sajayake pahale nahI the ? yadi nahI, to unakA ukta likhanA asambaddha aura bhrAnta hai| aura yadi mAnate haiM, to unakI yaha baDI bhArI aitihAsika bhUla hai, jise svIkAra karake unheM turanta hI apanI bhUlakA parimArjana karanA cAhiye / yaha aba sarva vidita ho gayA hai aura prAya sabhI niSpakSa aitihAsika bhAratIya tathA pAzcAtma vidvAnone svIkAra bhI kara liyA hai ki jainadharma va jainadarzanake pravartaka bhagavAna mahAvIra nahI the, apitu unase pUrva ho gaye Rpabhadeva Adi 23 tIrthakara unake pravartaka hai, jo vibhinna samayomeM hue haiM aura jinameM pahale tIrthadara RSabhadeva, 22veM tIrthaGkara ariSTanemi (kRSNake samakAlIna aura unake cacere bhAI) tathA 23veM tIrthasara pArzvanAtha to aitihAmika mahApuruSa bhI siddha ho cuke haiM / ata bhagavAn mahAvIrake samakAlIna sajaya aura usake anayAyiyoke pUrva jainadharma va jainadarzana aura - 66
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ unake mAnanevAle jaina vidyamAna the aura isaliye unake dvArA saMjayake vAdako apanAnekA rAhalajIkA AkSepa sarvathA nirAdhAra aura asagata hai / aisA hI eka bhArI AkSepa apane bauddha granthakArokI prazasAkI dhuna meM ve samagna bhAratIya vidvAnopara bho kara gaye, jo akSamya hai / ve isI 'darzana digdarzana' (pR0 498) meM likhate haiM "nAgArjuna, asaga, vasubandhu dir3anAga, dharmakIti-bhAratake apratima dArzanika isI dhArAmeM paidA hue the| unhIke hI ucchiSTa-bhojI pIcheke prAya sAre hI dUsare bhAratIya dArzanika dikhalAI paDate hai|" rAhulajI jaise kalamazUroko hareka vAtako aura pratyeka padavAkyAdiko nApa-jokhakara hI kahanA aura likhanA cAhie / unakA yaha likhanA bahuta hI bhrAnta aura Apattijanaka hai| _____ aba sajayakA vAda kyA hai aura jainokA syAdvAda kyA hai ? tathA ukta vidvAnokA ukta kathana kyA sagata eva abhrAnta hai ? ina bAtopara sakSepameM vicAra kiyA jAtA hai / saMjayavelaThThiputtakA vAda (mata) bhagavAna mahAvIrake samakAlameM aneka mata-pravartaka vidyamAna the| unameM nimna chaha mata-pravartaka bahata prasiddha aura lokamAnya the 1 ajitakeza kambala, 2 makkhali gozAla, 3 pUraNa kAzyapa, 4 prakrudha kAtyAyana, 5 sajaya velaTTiputta aura 6 gautama buddha / inameM ajitakeza kambala aura makkhali gozAla bhautikavAdI, pUraNa kAzyapa aura prakrudha kAtyAyana nityatAvAdI, saJjaya velaTriputta anizcitatAvAdI aura gautama buddha kSaNika anAtmavAdI the| prakRtameM hameM saJjayake matako jAnanA hai| ata unake matako nIce diyA jAtA hai| 'dIghanikAya' meM unakA mata isa prakAra batalAyA hai "yadi Apa paLe-'kyA paraloka hai', to yadi maiM samajhatA hoU~ ki paraloka hai to Apako batAU~ ki paraloka hai| maiM aisA bhI nahI kahatA vaisA bhI nahIM kahatA, dUsarI tarahase bhI nahI kahatA / maiM yaha bhI nahIM kahatA ki 'vaha nahI hai| maiM yaha bhI nahI kahatA ki 'vaha nahI nahI hai / paraloka nahI hai, paraloka nahI nahI / ' devatA (= aupapAdika prANI) hai / devatA nahIM hai, hai bhI aura nahI bhI, na hai aura na nahI hai acche bure karmake phala hai. nahI hai. hai bhI nahI bhI, na hai aura na nahI hai / tathAgata (= muktapuruSa) maraneke bAda hote haiM, nahI hote haiM " ?-yadi majhase aisA pUche, to maiM yadi aisA samajhatA hoU~ to aisA Apako kahU~ / maiM aisA bhI nahI kahatA, vaisA bhI nahI kahatA / " yaha bauddho dvArA ullekhita sajayakA mata hai / isameM pAThaka dekheMge ki sajaya paraloka, devatA. karmaphala aura muktapuruSa ina atIndriya padArthoM ke jAnane meM asamartha thA aura isaliye unake astitvAdike bAremeM vaha koI nizcaya nahI kara skaa| jaba bhI koI ina padArtho ke bAreme usase prazna karatA thA taba vaha catuSkoTi vikalpadvArA yahI kahatA thA ki maiM jAnatA hoU~ to batalAU~ aura isaliye nizcayame kucha bhI nahI kaha sakatA / ata yaha to bilakula spaSTa hai ki sajaya anizcitAvAdI athavA sazayavAdI thA aura usakA mata anizcitatAvAda yA sazayavAdarUpa thaa| rAhalajIne svaya bhI likhA hai ki "sajayakA darzana jisa rUpame hama 1 dekho, 'darzana-digdarzana' pR0 492 /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ taka pahu~cA hai usase to usake darzanakA abhiprAya hai, mAnavakI sahajabuddhiko bhrama meM DAlA jAye aura vaha kucha nizcaya na kara bhrAnta vAraNAoko apratyakSa rUpase puSTa kare / " jainadarzanakA syAdvAda aura anekAntavAda parantu jainadarzanakA syAdvAda sajayake ukta anizcitatAvAda athavA sazayavAyase ekadama bhinna aura nirNaya- koTiko liye hue haiN| donoM meM pUrva-pazcima athavA 36 ke ako jaisA antara hai / jahA~ sajayakA vAda anizcayAtmaka hai vahA~ jainadarzanakA syAdvAda nizcayAtmaka hai / vaha mAnavakI sahaja buddhiko bhramameM nahI DAlatA, balki usameM AbhAsita athavA upasthita virodho va sandehoMko dUra kara vastu tattvakA nirNaya karAne meM sakSama hotA hai / smaraNa rahe ki samagra ( pratyakSa aura parokSa) vastu tattva anekadharmAtmaka hai usameM aneka (nAnA ) anta ( dharma - zakti - svabhAva ) pAye jAte haiM aura isaliye use anekAntAtmaka bhI kahA jAtA hai / vastutattvakI yaha anekAntAtmakatA nisargata hai, aprAkRtika nahI / yahI vastu meM aneka dharmoMkA svIkAra va pratipAdana jainokA anekAntavAda hai| sajayake vAdako, jo anizcitatAvAda athavA sazayavAdake nAmame ullikhita hotA hai, anekAntavAda kahanA athavA batalAnA kisI taraha bhI ucita eva saGgata nahI hai, kyoki sajayake bAdameM eka bhI siddhAntakI sthApanA nahI hai, jaisAki usake uparokta mata pradarzana aura rAhulajI pUrvokta kathanase spaSTa hai / kintu anekAntavAdameM astitvAdi sabhI dharmokI sthApanA aura nizcaya hai / jisa jisa apekSAse ve dharma usameM vyavasthita eva nizcita haiM una sabakA nirUpaka syAdvAda hai / anekAntavAda vyavasthApya hai to syAdvAda usakA vyavasthApaka hai / dUsare zabdomeM anekAntavAda vastu ( vAcya prameya) rUpa hai aura syAdvAda nirNAyaka (vAcaka tattva) rUpa hai| vAstava meM anekAntAtmaka vastutatvako ThIka-ThIka samajhane-samajhAne, pratipAdana karane - karAne ke liye hI syAdvAdakA AviSkAra kiyA gayA hai, jisake prarUpaka jainoke sabhI (24) tIrthaMkara haiM / antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIrako usakA prarUpaNa uttarAdhikArake rUpame 23 veM tIrthaMkara bhagavAn pArzvanAthase tathA bhagavAn pArzvanAthako kRSNake samakAlIna 22 veM tIrthaMkara ariSTanemise milA thA / isa taraha pUrva pUrva tIrthakara agrima tIrthaMkarako paramparayA syAdvAdakA prarUpaNa prApta huA thaa| isa yugake prathama tIrthaMkara RSabhadeva haiM jo isa yugake Adya syAdvAdaprarUpaka hai mahAn jaina tArkika samantabhadra' aura akaladeva' jaise prakhyAta jainAcAryoMne sabhI tIrthaMkaroko spaSTata syAdvAdI - syAdvAdapratipAdaka batalAyA hai aura usa rUpase unakA guNa-kIrtana kiyA hai| jainokI yaha atyanta prAmANika mAnyatA hai ki unake hara eka tIrthaMkarakA upadeza 'syAdvAdAmRtagarbha' hotA hai aura ve 'svAdvAdapuNyodadhi' hote haiN| ata kevala bhagavAn mahAvIra hI syAdvAdake pratiSThApaka va pratipAdaka nahIM hai| syAdvAda jainadharmakA maulika siddhAnta hai aura vaha bhagavAn mahA vIrake pUrvavartI aitihAsika evaM prAgaitihAsika kAlase samAgata hai / syAdvAdakA artha aura prayoga 'syAdvAda' pada syAt aura vAda ina do zabdose banA hai / 'syAt' avyaya nipAtazabda hai, kriyA athavA anya zabda nahI, jisakA artha hai kathaJcit kicit, kisI apekSA, koI ekadRSTi, koI eka dharmakI 1 'bandhazca mokSazca tayozca hetU vaddhazca muktazca phala ca mukte / syAdvAdino nAca tathaiva yukta naikAntadRSTestvamato'si zAstA // 14 // / ' - svayabhUstotragata zabhavajinastoSa 2 "dharmatIrthakarebhyo'stu syAdvAvibhyo namo namaH / vRSabhArimahAvIrAntebhya svAtmopalabdhaye // 1 // "lapImastraya - 68 -
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivakSA koI eka aura / aura 'bAda' zabdakA artha hai mAnyatA athavA kathana / jo syAt (kaJcit) kA kathana karanevAlA athavA 'syAta' ko lekara pratipAdana karanevAlA hai vaha syAdvAda hai / arthAt jo sarvathA ekAntakA tyAgakara apekSAse vastusvarUpakA vidhAna karatA hai vaha syAdvAda hai| kathaJcidvAda, apekSAvAda Adi isIke dUsare nAma haiM-ina nAmose bhI usIkA bodha hotA hai| jaina tAkikaziromaNi svAmI samantabhadrane AptamImAsA aura svayambhastotrameM yahI kahA hai syAdvAda sarvathaikAntatyAgAtkivRttacidvidhi / saptabhaGganayApekSo heyAdeyavizeSaka ||104||-aaptmiimaamaa / sadekanityavaktavyAstadvipakSAzca ye nayA / sarvatheti praduSyanti puSyanti syAditIhite // sarvathAniyamatyAgI yathAdRSTamapekSaka / syAcchabdastAvake nyAye nAnyeSAmAtmavidviSAm ||-svymbhuustotr / ata 'syAta' zabdako sazayArthaka, bhramArthaka athavA anizcayAtmaka nahI samajhanA cAhiye / vaha avivakSita dharmokI gauNatA aura vivakSita dharmakI pradhAnatAko sUcita karatA huA vivakSita ho rahe dharmakA vidhAna eva nizcaya karAnevAlA hai| sajayake anizcitatAvAdakI taraha vaha anirNIti athavA vastutattvakI sarvathA avAcyatAkI ghoSaNA nahIM krtaa| usake dvArA jaisA prativAdana hotA hai vaha samantabhadrake zabdomeM nimna prakAra hai kathaJcitte sadeveSTa kathaJcidasadeva tat / tathobhayamavAcya ca nayayogAnna sarvathA // 14 / / sadeva savaM ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate // 15 // kramArpitadvayAd dvaita, sahAvAcyamazaktita / avaktavyottarA zeSAstrayo bhaGgA svahetuta // 16 / / / arthAt jainadarzanameM samagra vastutattva kathaJcit sat hI hai, kathacit asat hI hai prathA kathacit ubhaya hI hai aura kathacit avAcya hI hai, so yaha saba nayavivakSAse hai, sarvathA nhii| svarUpAdi (svadravya, svakSetra, svakAla, svabhAva ina) cArase use kauna sat hI nahI mAnegA aura pararUpAdi (paradravya, parakSetra, parakAla, parabhAva ina) cArase kauna asat hI nahI maanegaa| yadi isa taraha use svIkAra na kiyA jAya to usakI vyavasthA nahI ho sktii| kramase arpita dono (sata aura asata) kI apekSAse vaha kathacit ubhaya hI hai, eka sAtha dono (sata aura asat) ko kaha na sakanese avAcya hI hai| isI prakAra avaktavyake bAdake anya tIna bhaGga (sadavAcya, asadavAcya, aura sadasadavAcya) bhI apanI vivakSAose samajha lenA caahie| yahI jainadarzanakA saptabhatI nyAya hai jo virodhI-avirodhI dharmayugalako lekara prayukta kiyA jAtA hai aura tattata apekSAoMse vastu-dharmokA nirUpaNa karatA hai / syAdvAda eka vijayI yoddhA hai aura saptabhaGgInyAya usakA astra-zastrAdi vijaya-sAdhana hai / athavA yo kahie ki vaha eka svata siddha nyAyAdhIza hai aura saptabhaGgI usake nirNayakA eka sAdhana hai / jainadarzanake ina syAdvAda, saptabhaGgInyAya, anekAntavAda AdikA vistRta aura prAmANika vivecana AptamImAsA, svayambhUstotra, yuktyanuzAsana, sanmatisUtra, aSTazatI, aSTasahasrI, anekAntajayapatAkA, syAdvAdamaJjarI Adi jaina dArzanika granthomeM samupalabdha hai| -69
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMjayake anizcitatAvAda aura jenadarzanake syAdvAdame antara Upara rAhulajIne sajayakI catuGgI isa prakAra batalAI hai1. hai nahIM kaha sakatA / 2 nahI hai ? nahI kaha sakatA / 3 hai bhI nahIM bhI nahI kaha sktaa| 4 na hai aura na nahI hai ? nahI kaha sakatA / sajayane sabhI parokSa vastuoMke bAremeM 'nahI kaha sakatA' javAba diyA hai aura isaliye use anizcitatAvAdI kahA gayA hai / jainokI jo saptabhagI hai vaha isa prakAra hai 1 vastu hai ? - kathaJcit ( apanI dravyAdi cAra apekSAoMse) vastu hai hI - syAdastyeva ghaTAdivastu / 2 vastu nahIM hai ? kathaJcit (paradravyAdi cAra apekSAmose) vastu nahI hI hai-syAnnAstyeva ghaTAdi vastu / 3 vastu hai, nahI (ubhaya ) hai ? kathaJcit ( kramase arpita dono - svadravyAdi aura paradravyAdi cAra apekSAoose) vastu hai, nahIM (ubhaya) hI hai- syAdasti nAstyeya ghaTAdi vastu / 4 vastu avaktavya hai - kathacit (eka sAtha vivakSita svadravyAdi aura paradravyAdi dono apekSAoM se kahI na jA sakanese) vastu avaktavya hI hai- syAdavaktavyameva paTAdivastu / 5 vastu 'hai - avaktavya hai' ? - kathacit (svadravyAdise aura eka sAtha vivakSita dono sva-paradravyAdikI apekSAose kahI na jA sakanese) vastu ' hai - avaktavya hI hai' --syAdastyavaktavyameva ghaTAdivastu / 6 vastu nahIM - avaktavya hU~' ? - kathacit (paradravyAdise ora eka sAtha vivakSita donoM sva-para dravyAdikI apekSAse vahI na jA sakanese) vastu 'nahIM - avavatavya hI hai'- syAnnAstyavaktavyameva ghaTAdivastu / 7 vastu hai nahI - avatavya hai ? kathacit (kramase arpita sva-para dravyAdise aura eka sAtha arpita svaparadravyAdikI apekSAse kahI na jA sakanese) vastu hai, nahIM aura avaktavya hI hai'- syAdasti nAtyavatavyameva ghaTAdi vastu / 1 jaina kI isa saptabhaGgImeM pahalA, dUsarA aura cauthA ye tIna pA~cavIM aura chaThA dvisayogI tathA sAtavA~ trisayogI bhaGga hai aura isa bhaGgo sayogaja bhaGga haiN| jaise namaka, mirca aura khaTAI ina tInake 6 - namaka mirca, namaka-khaTAI, mirca- khaTAI aura namaka mirca- khaTAI inase jyAdA yA kama nahIM ina saMyogI cAra svAdomeM mUla tIna svAdoko aura milA denese kula svAda sAta hI banate haiN| yahI saptabhaGgokI bAta hai / vastu meM yo to anantadharma haiM, parantu pratyeka dharmako lekara vidhi-niSedhakI apekSAse sAta hI dharma vyavasthita hai - satyadharma, asattvadharma, satvAsatvobhaya, avaktavyatva, satyAvaktavyatva, asattvAvaktavyatya aura sattvAsattvA vaktavyatya / ina sAta se na kama hai aura na jyAdA ataeva zaGkAkAroko sAta hI prakArake sandeha, sAta hI prakArakI jijJAsAe~, sAta hI prakArake prazna hote haiM aura isaliye unake uttaravAkya sAta hI hote haiM, jinheM - 70 bhaGga to maulika haiM aura tIsarA, taraha anya cAra bhaGga mUlabhUta tIna sayogaja svAda cAra ho bana sakate ---
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGga yA saptabhaDnIke nAmase kahA jAtA hai| isa taraha jainokI saptabhatI upapattipUrNa DhaGgase suvyavasthita aura sunizcita hai / para sajayakI uparyukta caturbhaGgImeM koI bhI upapatti nahI hai / umane cAro praznokA javAba 'nahI kaha sakatA' meM hI diyA hai aura jisakA koI bhI hetu upasthita nahIM kiyA aura isaliye vaha unake viSayameM anizcita hai / rAhulajIne jo Upara jainokI saptabhaGgI dikhAI hai vaha bhramapUrNa hai| hama pahale kaha Aye haiM ki jainadarzanameM 'syAdvAda'ke antargata 'syAt' zabdakA artha 'ho sakatA hai' aisA sandeha athavA bhramarUpa nahIM hai usakA to kathazcit (kisI eka apekSAse) artha hai jo nirNayarUpa hai| udAharaNArtha devadattako lIjiye, vaha pitAputrAdi aneka dharmarUpa hai| yadi jainadarzanase yaha prazna kiyA jAya ki kyA devadatta pitA hai ? to jainadarzana syAdvAda dvArA nimna prakAra uttara degA 1 devadatta pitA hai-apane putrako apekSAse-'syAt devadatta. pitA asti' / 2 devadatta pitA nahI hai-apane pitA-mAmA AdikI apekSAse-kyoki unakI apekSAse to vaha putra, bhAnajA Adi hai-'syAta devadattaH pitA nAsti' / 3 devadatta pitA hai aura nahI hai-apane putrakI apekSA aura apane pitA-mAmA AdikI apekSA se-'syAt devadatta pitA asti ca nAsti ca / / 4 devadatta avaktavya hai-eka sAtha pitA-putrAdi dIno apekSAome kahA na jA sakanese-'syAta devadatta avktvyH'| 5. devadatta pitA 'hai-avaktavya hai'-apane putrakI apekSA tathA eka sAtha pitA-putrAdi dono apekSAose kahA na jA sakanase-'syAta devadatta pitA astyavaktavya' / 6 devadatta 'pitA nahI hai-avaktavya hai-apane pitA-mAmA AdikI apekSA aura eka sAtha pitA putrAdi donoM apekSAoMse kahA na jA sakanese-'syAt devadatta naastyvktvy.'| 7 'devadatta pitA' hai aura nahI hai tathA abavatavya hai'-kramase vivakSita pitA-putrAdi donoko apekSAse aura eka sAtha vivakSita pitA-putrAdi dono apekSAmose kahA na jA sakanese-'syAta devadatta pitA asti nAsti cAvaktavya' / yaha dhyAna rahe ki jainadarzanameM pratyeka vAkyameM usake dvArA pratipAdya dharmakA nizcaya karAne ke liye 'evakArakA' vidhAna abhihita hai jisakA prayoga nayavizAradoke liye yatheccha hai-ve kareM cAhe na kareM / na karanepara bhI usakA adhyavasAya ve kara lete haiN| rAhulajI jaba 'syAt' zabdake mUlArthake samajhanemeM hI bhArI bhUla kara gaye taba syAdvAdakI bhagiyoke mela-jola karanemeM bhUleM kara hI sakate the aura usIkA pariNAma hai ki jainadarzanake saptabhagokA pradarzana unhone ThIka taraha nahIM kiyaa| hameM AzA hai ki ve tathA syAdvAdake sambandhameM bhrAnta anya vidvAna bhI jainadarzanake syAdvAda aura saptabhagIko ThIka tarahase hI samajhane aura ullekha karanekA prayatna kreNge| yadi sajayake darzana aura caturbhaGgIko hI jaina darzanameM apanAyA gayA hotA to jainadArzanika usake darzanakA kadApi Alocana na karate / aSTazatI aura aSTasahasrImeM akalakadeva tathA vidyAnandane isa darzanakI jaisI kucha kar3I AlocanA karake usameM doSokA pradarzana kiyA hai vaha dekhate hI banatA hai| yathA
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'tarhastIti na bhaNAmi, nAstIti ca na bhaNAmi, yadapi ca bhaNAmi tadapi na bhaNAmIti darzanamastviti kazcit sopi pApIyAn / tathA hi sadbhAvetarAbhyAmanabhilApe vastuna kevala mUkatva jagata syAt, vidhipratiSedhavyavahArAyogAt / na hi sarvAtmanAnabhilApyasvabhAva buddhiradhyavasyati / na cAnavyavaseya pramita nAma, gRhItasyApi tAdRzasyAgRhItakalpatvAt / mUrcchAcaitanyavaditi / "-- aSTasa0 pR0 129 / isase yaha sApha hai ki saMjayakI sadopa catubhaMgI aura usake darzanako jaina darzanane nahI apanAyA / usake apane syAdvAdasiddhAnta, anekAnta - siddhAnta, saptabhagIsiddhAnta sajayase bahuta pahalese pracalita haiM / jaise usake ahiMsA - siddhAnta, aparigraha siddhAnta, karma - siddhAnta Adi siddhAnta pracalita haiM aura jinake Adyapravarttaka isa yugake tIrthaGkara RSabhadeva haiM aura antima mahAvIra haiM / vizvAsa hai ukta vidvAn apanI jainadarzana va spAdvAda ke bAremeM huI bhrAntiyokA parimArjana kareMge aura usakI ghoSaNA kara deMge / 72 -
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzanake samanvayavAdI dRSTikoNakI grAhyatA yoM to kisI bhI yuga aura kisI bhI kAlame saghaTana aura aikyakI mahattA aura AvazyakatA hai, kintu vartamAname usakI nitAnta apekSA hai| rASTro, samAjo, jAtiyo aura dharmoM sabhIko eka sUtra meM badhakara rahanekI jarUrata hai| yadi rASTra, samAja, jAtiyA aura dharma sahamastitvake vyApaka aura udAra siddhAntako svIkAra kara usapara AcaraNa kareM to na rASTromeM, na samAjomeM, na jAtiyomeM aura na dharmomeM paraspara sagharSakI naubata A sakatI hai| vizvake mAnava yaha soca leM ki mAnavatAke nAte hameM jaise rahane aura jInekA adhikAra hai vaise hI dUsare manuSyoko bhI, cAhe ve vizvake kisI koneke, kisI samAjake, kisI jAtike, kisI dharmake yA kisI vargake ho| Akhira manuSya saba haiM aura paidA hue haiM to unheM apane Dhagase rahane tathA jInekA bhI haka prApta hai| yadi hama unake isa hakako chInate hai to yaha nyAya nahI kahalAyegA-anyAya hogA aura anyAya karanA manuSyake lie na ucita hai aura na zAntidAtA eva prema-pradarzaka hai| yadi manuSyake sAmane itanA vicAra rahatA hai to unameM kabhI sagharSa nahI ho sktaa| saMgharSa hotA hai svArtha aura AtmAgrahase-apane hI astitvako svIkAra kara itarakA virodha karanese / vizvameM jaba-jaba yuddha hue yA hote haiM taba-taba manuSya jAtike eka vargane dUsare vargakA virodha kiyA, usapara hamalA kiyA aura use dhvasta karanekA prayAsa kiyA hai| Aja bhI vizva do guTomeM baTA haA hai tathA ye dono guTa eka-dUsareke viruddha moracAbandI kiye hue haiN| apanI zaktiko virodhIke dhvaMsameM prayukta kara rahe haiM / phalata yuddhakA bhaya yA yuddhakI AzakA nirantara rahatI hai| yadi dono guTa virodhameM nahI, nirmANameM apanI sammilita zaktikA upayoga kareM to sArA vizva sadA nirbhaya, zAnta, sukhI aura samRddha ho sakatA hai| yadyapi eka ruci, eka vicAra aura eka AcArake saba mahI ho sakate, sabako ruciyA, sabake vicAra aura sabake AcAra bhinna-bhinna hote haiM, kintu ruci-bhinnatA, vicAra-bhinnatA aura AcAra-bhinnatAke hote hue bhI unameM samanvayakI sabhAvanA nizcaya hI vidyamAna rahatI hai / eka parivArameM dasa sadasya haiM aura sabakI ruci, vicAra aura AcAra alaga-alaga hote haiN| eka sadasyako uDadakI dAla acchI lagatI hai, dUsareko araharakI dAla priya hai, tIsareko harI zAka svAdiSTa lagatI hai| isI taraha anya sadasyokI ruci alagaalaga hotI hai / vicAra bhI sabake eka-se nahI hote / eka rASTrakI sevAkA vicAra rakhatA hai, dUsarA samAjasevAko apanA karttavya samajhatA hai, tIsarA dharmameM salagna rahatA hai / dUsare sadasyoke bhI vicAra jude-jude hote hai / AcAra bhI sabakA ekasA nahI hotA / eka kurtA, dhotI aura TopI lagAtA hai, dUsarA koTa, patalUna aura nekaTAIko pasanda karatA hai, tIsarA peTIkoTa, sADI aura jampharako apanI pozAka samajhatA hai| yaha tIsarA strI sadasya hai, jo usa daza sakhyaka parivArakI hI eka sadasyA hai| isI prakAra bacce Adi apanA pahinAva alaga rakhate haiN| isa prakAra usa parivArameM ruci-bheda, vicAra-bheda aura AcAra-bheda honepara bhI usake sadasyoma kabhI sagharSa nahI hotaa| savakI ruciyo, sabake vicAro aura sabake AcArokA dhyAna rakhA jAtA hai aura isa taraha unameM sadA samanvayake dRSTikoNase sukha aura zAnti rahatI hai| kadAcit choTA-moTA matabhada hanipara ApasI samajhaute yA pramakhakI hitAvaha salAhase vaha saba matabheda dUra ho jAtA hai aura pUrA pari -73
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAra sukha-zAntise jIvanayApana karatA hai / vizva bhI eka parivAra hai aura rASTra usake sadasya haiM unameM rucibheda, vicAra-bheda aura mAcAra-bheda honA svAbhAvika hai, para parivArake sadasyokI taraha unameM tAlamela baiThAnA yA samajhadAra rASTroko bIcameM paDakara niSpakSa Dhagase unameM samajhautA karA denA Avazyaka hai| isase vizvake choTe-baDe kisI bhI rASTrakA anya rASTra ke sAtha sagharSa nahI ho sktaa| 'raho aura rahane do' aura 'jio aura jIne do' kA siddhAnta hI sahaastitvakA siddhAnta hai tathA yaha siddhAnta hI manuSyajAtikI rakSA, samRddhi aura hita kara sakatA hai| yaha siddhAnta nyAya tathA satyakA poSaka eva samarthaka hai / isa siddhAntako dhyAnameM rakhanepara kabhI nyAya yA satyako hatyA nahI ho sakatI tathA sAre vizvameM nirbhayatA eva zAnti banI raha sakatI hai| hamAre dezameM, jisameM bhagavAna mahAvIra, gautama buddha, maharSi jaimini, kaNAda, akSapAda, kapila Adi dharmopadezakone janma liyA aura apane vicAro dvArA janakalyANa kiyA hai, aneka jAtiyAM tathA aneka dharma haiN| sabakA apanA-apanA sthAna hai aura sabako panapane-baDhanekA svAtantrya hai / eka jAti dUsarI jAtiko, eka dharma dUsare dharmako aura eka varga dUsare vargako girAkara vaDha nahIM sktaa| usakI unnati yA vRddhi tabhI sambhava hai jaba vaha dUsareke bhI astitvakA virodha nahIM karatA, apanI kuNThA, burAiyo aura kAraNavaza A ghusI kamajoriyoko hI haTAnekA prayAsa karatA hai| saca to yaha hai ki dUsarI jAti, dUsarA dharma yA dUsarA varga apanI jAti, apane dharma aura apane vargakA bAdhaka nahI hotA, bAdhaka ve doSa hote haiM jo hamapara hAvI hokara hamase anaucitya karAne meM saphala ho jAte haiM / aise doSa haiM sakIrNatA, asahiSNutA, mUDhatA, kadAgraha, IrSyA, ahakAra aura anudaartaa| yadi satarkatA, viveka, sahiSNutA, satyAgraha, amAtsarya, nirahakAra aura udAratAse kAma liyA jAya to jAtiyo, dharmoM aura vargoM meM kabhI bhI sagharSako sambhAvanA nahI kI jA sakatI hai| jo hamArA hai vaha satya hai aura jo parakA hai vaha asatya hai, yahI daSTikoNa saMgharSako janma detA hai| isa saMgharSako bacAneke lie anekAntavAdI dRSTikoNa honA cAhie / usa dRSTikoNase hI parasparameM sauhArda sambhava hai / yadi koI galata mArgapara hai to sahI mArga usake sAmane rakha dIjiye aura unameMse eka mArga cunanekI chUTa use de diijiye| Apa usake lie apanA Agraha na kreN| nizcaya hI vaha apane vivekase kAma legA aura satyakA anusaraNa kregaa| satyakA Agraha Aja vijJAnakA yuga hai| samajhadAra loga vijJAnake AdhArase socanA, kahanA aura karanA cAhate haiM / yaha dRSTikoNa satyake AgrahakA dRSTikoNa hai| lekina kabhI-kabhI AgrahI usake mAdhyamase asatyakA bhI samathana karane lagatA hai| ata pUrvAgrahase mukta honepara hI satyako kahA aura pakahA jA sakatA hai| samAjake digambara aura zvetAmbara donoM varga bhagavAna mahAvIrake zAsanake anuyAyI hai| choTe-moTe unameM aneka matabheda haiM aura unake gRhastho tathA sAdhaomeM AcAra-bheda bhI haiN| kintu sabako bAMdhanevAlA aura ekasUtrameM rakhane vAlA mahAvIrakA zAsana hai / jo matabheda aura AcAra-bheda ho cuke haiM ve yadi kama ho sakeM to acchA hai aura yadi kama na bhI ho taba bhI ve eka sUtra meM baMdhe raha sakate haiN| pichalI zatAbdiyomeM dono paramparAomeM phAsalA hI huA hai, unheM sameTanekA dUradarzI saphala prayAsa huA ho, yaha jJAta nahI / phalata donokA sAhitya, donoMke AcArya aura donoMke tIrtha uttarottara baDhate gaye haiN| itanA hI hotA to koI hAni nahI thii| kintu bhAja apane sAhitya, apane AcArya aura apane tIrthakA Agraha rakhakara bhI dUsarI paramparAke sAhitya, AcArya aura tIrthoke viSayameM svastha dRSTikoNa nahI hai| eka sAhityake mahArathI apane sAhityakI anuzasA karate samaya -74
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ dusareke sAhityako usakI chAyA yA anusaraNa siddha karane meM java apanI zakti lagAte haiM to dUsarI usakA virodha karane ke lie taiyAra rahatA hai| eka AcArya apanI zreSThatA batalAkara dUsare AcAryako samAlocanAke lie udyata rahatA hai to samAlocya AcArya bhI pIche kyo rhegaa| samAjake tIrthoMkA prazna bhI aisA hI hai| apanA prabhutva aura haka rahe, dUsarekA vahAM praveza na ho, yaha dRSTikoNa samAjake dono vargoM ko parezAna kiye hue hai / phalata sagharSa bhI hote haiM aura uname vipula dhana-rAzi bhI vyaya hotI hai| yadi dono varga mahAvIrake zAsanameM AsthA rakhate hue samanvayakA dRSTikoNa apanA leM to donokI sammilita zakti, donokA sammilita sAhitya aura donoke sammilita tIrtha samAjake apAra vaibhavake sacaka to hoge hI, dono apane vicAra aura AcArake anusAra apanI AsthAko banAye rakheMge tathA sakhyAkI dRSTise ve dugune kahe jaayege| jabataka ve alaga-alaga do bhAgo yA tIna bhAgo meM baMTe raheMge tabataka anya logoko samucita lAbha nahI pahuMcA sakate haiM aura na ahiMsA, syAdvAda, anekAnta eva aparigraha jaise siddhAntokA vizvako ucita mAtrAmeM darzana karA sakate hai / ata Avazyaka hai ki jaina darzanameM anekAntavAdI yA samanvayavAdI dRSTikoNapara gambhIratAse vicAra kareM aura usakA AcaraNa kara aikya eva saghaTanakI dizAmeM prayatna kreN| Villful -75
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidika saMskRtiko zramaNa-saMskRtikI dena [dina aura rAtakI taraha acchAI aura burAIkA, puNya aura pApakA, vicAra-vibhinnatAkA sAtha sadAse ho rahA hai / itihAsake pannoMse jahA yaha spaSTa hotA hai ki zramaNasaskRtikA astitva bhAratameM prAcInatama kAlase hai vahA yaha bhI spaSTa hotA hai ki usakA virodha bhI bahuta purAnA hai| purANoMke anusAra bhagavAn RSabhadevake samayase hI unake virodhI bhI utpanna ho gaye the| itane dIrghakAlase sAtha-sAtha rahaneke kAraNa donone hI eka-dUsarese bahuta kucha liyA-diyA hai| zramaNa-saskRtine zramaNetara-saskRtiko jo kucha diyA usameM pramukha haiM ahiMsA, mUrtipUjA, adhyAtma Adi / ] jisa varga, samAja yA rASTrakI kalA, sAhitya, rIti-rivAja, rahana-sahana, khAna-pAna, pahanAva-oDhAva, dharma-nIti, prata-parva Adi pravRttiyA jisa vicAra aura AcArase anuprANita hotI haiM yA kI jAtI haiM ve usa varga, samAja yA rASTrake usa vicAra aura AcAra mUlaka mAnI jAtI hai| aisI pravRttiyA hI saskRti kahI jAtI hai| bhArata eka vizAla deza hai| isake bhinna-bhinna bhAgomeM sadAse hI bhinna-bhinna vicAra aura AcAra rahe haiM tathA Aja bhI aisA hI hai| isalie yahA kabhI eka, vyApaka aura sarvagrAhya saskRti rahI ho, yaha sabhava nahI aura na jJAta hI hai| hA~, itanA avazya jAna par3atA hai ki dUra atItameM do saskRtiyoMkA prAdhAnya avazya rahA hai / ye do saskRtiyA hai-1 vaidika aura-2 avaidika / vaidika saskRtikA AdhAra vedAnusArI AcAra-vicAra hai aura avaidika saskRtikA mUla avedAnusArI arthAt puruSa-vizeSakA anubhavAzrita AcAra-vicAra hai| ye dono saskRtiyA jahAM parasparameM sagharSazIla rahI hai vahAM ve paraspara prabhAvita bhI hotI rahI haiN| vaidika (brAhmaNa) saskRti 1 vaidika (brAhmaNa) saskRtimeM vedako hI sarvopari mAnakara vedAnuyAyiyokI sArI pravRttiyA tadanusArI rahI haiN| isa saskRtimeM vedapratipAdita yajJokA prAdhAnya rahA hai aura unameM aneka prakArakI hiMsAko vidheya svIkAra kiyA gayA hai / 'yAjJiko hiMsA hiMsA na bhavati' kahakara usa hiMsAkA vidhAna karake use khullama-khullA chUTa de dI gayI hai| usakA pariNAma yaha huA ki uttara kAlameM mAsa-bhakSaNa, madyapAna aura maithana-sevana jaisI nindya pravRttiyA bhI A ghusI aura unameM dopAbhAvakA pratipAdana kiyA gayA 'na mAsa-bhakSaNe doSo, na madye na ca maithune / pravRttireSA bhUtAnA, nivRttistu mahAphalA // -manusmRti / itanA hI nahI, unheM jIvokI pravRtti (svabhAva) vatalAkara unheM svacchanda choDa diyA gayA hai-unapara koI niyantraNa nahI rakhA / phalata unase nivRtti honA dussAdhya batalAyA hai| somayazameM eka varSakI lAla -76 -
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAya havana kA vidhAna, anya yajJomeM zveta bakarekI balikA nirdeza jaise saikaDo hisA pratipAdaka anuSThAnAdeza vedavihita hai - 'eka hAyanyA aruNayA gavA soma krINAti' 'zvetamajamAlabheta' Adi / 2 vaidika saMskRti mImAsaka vicAra aura anuSThAna pradhAna hai / ataeva ArambhameM isameM IzvarakA koI sthAna na thA / kriyA hI anuSTheya eva upAsya thI / kisI puruSavizeSako upAsya yA Izvara mAnanA isa saskRti ke lie iSTa nahI rahA, kyoki use mAnanepara vedakI apauruSeyatApara Aca AtI aura khataremeM, paDatI hai / isIlie vaidika mantro meM kevala indra, varuNa jaise devatAokA hI AhvAna haiN| rAma, kRSNa, ziva viSNu jaise puruSAvatArI IzvarakI upAsanA isa saMskRti meM ArambhameM nahI rhii| vaha to uttara kAlameM AyI aura unake lie mandira bane tathA tIrthoMkA sthApana huA / saskRti kriyApradhAna hai, adhyAtma-pradhAna mAdhyama se isa saMskRtimeM pIche AyA 3 jahA~ taka aitihAsiko aura samIkSakokA vicAra hai yaha nahI / vedomeM AtmAkA vivecana anupalabdha hai / vaha upaniSadoke hai / mANDUkya upaniSad meM kahA hai ki vidyA do prakArakI hai- 1. parA aura 2 aparA / parA vidyA AtmavidyA hai aura aparA vidyA karma-kANDa hai / chAndogyopaniSad meM Atma-vidyAkI prApti kSatriyoMse aura kriyAkANDakA jJAna brAhmaNose batalAyA gayA hai / isase pratIta hotA hai ki usa sudUra kAlameM Atma-vidyA isa saMskRtime nahI thI / 4. vedomeM yajJa karanese svargaprAptikA nirdeza hai, mokSa yA nizreyasa kI koI carcA nahI hai / usakA pratipAdana isa saskRti meM pIche samAviSTa huA hai / 3 5 vedomeM tapa, tyAga, dhyAna, sayama aura zama jaise AdhyAtmika sAghanoko koI sthAna prApta nahI hai / tattvajJAnakA bhI pratipAdana nahI hai / unameM kevala 'yajet svargakAma' jaise nirdezo dvArA svargakAmI lie yajJakA hI vidhAna hai / avedika (zramaNa) saskRti isake viparIta avaidika ( zramaNa ) saMskRti meM, jo puruSa-vizeSake anubhavapara AdhRta hai aura jo zramaNa-saMskRti yA tIrthaMkara - saMskRtike nAma se jAnI-pahacAnI jAtI hai, ve sabhI (Izvara, ni zreyasa, tapa, dhyAna, sayama, zama Adi) bAteM pAyI jAtI haiM jo vaidika saMskRti meM ArambhameM nahI thI / yadyapi jaina aura bauddha donokI saskRtiko avaidika arthAt zramaNa-saMskRti kahA jAtA hai / para yathArtha meM Arhata saskRti hI avaidika ( zramaNa ) saMskRti hai, kyoki use samaNa - sama + upadezaka arhatke anubhava - kevalajJAnamUlaka mAnA gayA hai / dUsare, buddha bhI ArambhameM tIrthaMkara pArzvanAthakI paramparAmeM hue nirgrantha muni pihitAsravase dIkSita hue the aura varSoM taka tadanusAra dayA, samAdhi, kezalu cana, anazanAdi tapa Adi pravRttiyokA AcaraNa karate rahe kAraNa unhone nirgrantha-mArgako choDa diyA kuzala karmoMko nahI tyAgA aura vodhi prApta | bAdako nirgrantha-tapa kI kliSTatAko sahana na kara sakane ke aura madhyama mArga apanA liyaa| phira bhI dayA, samAdhi Adi ho jAne ke bAda unhone bhI nirgrantha saMskRtike dayA, samAdhi AdikA upadeza diyA tathA vaidika kriyAkANDako binA AtmajJAna (tattvajJAna) ke thothA batalAyA / isIlie unakI vicAradhArA aura AcaraNa vaidika saMskRtike anukUla na hone aura kevalajJAnamUlaka zramaNa-saMskRtike kucha anukUla honese use zramaNa - saskRtimeM samAhita kara liyA gayA hai / - 6167 -
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 vidita hai ki zramaNasaMskRtimeM hiMsAko kahI sthAna nahIM hai| ahiMsAkI hI marvatra pratiSThA hai| na kevala kriyA meM, apitu vANI aura mAnasameM bhI ahiMsAko anivAryatA pratipAdita hai / AcArya samantabhadrane isIse ahiMsAko jagat vidita 'parama brahma' nirUpita kiyA hai-'ahiMsA bhUtAnAM jagati vidita brahma paramama,' isa hiMsAkA sarvaprathama vicAra aura AcAra yugake Adi meM Rpabhadevake dvArA prakaTa hmaa| vahI ahiMsAkA vicAra aura AcAra paramparayA madhyavartI tIyaMkaro dvArA neminAthako prApta hyaa| unase pArzvanAyako aura pArzvanAthase tIrthakara mahAvIrako milaa| isIse unake zAsanako svAmI samantabhadrane dayA, samAdhi, dama aura tyAgase otaprota batalAyA hai-'kyA-vama tyAga-samAdhiniSTha / ' imase yaha sahajameM samajhA jA sakatA hai ki vaidika saMskRtimeM ahiMsAkI upalabdhi zramaNa-saskRtikI dena hai, ahiMsAmUlaka AcAravicAra usIkA hai| 2 zramaNasaskRtikI dUsarI dena yaha hai ki usane vedaphe sthAnameM puruSavizeSakA mahattva sthApita kiyA aura usake anubhavako pratiSThita kiyaa| usane batalAyA ki purupavizeSa akalaka arthAt Izvara ho sakatA hai-doSAvaraNayorhAninizzeSAsyatizAyanAt / kvacidyayA svahetubhyo vahirantarmalakSaya // ataeva isa saskRtimeM puruSavizeSakA mahattva vaDhAyA gayA aura una purupavizepo-tIrthaMkaroMkI pUjA-upAsanA pracalita kI gayI tathA unakI upAsanArtha upAsanAmandiro eva tIrthoMkA nirmANa huA / isakA itanA prabhAva par3A ki apauruSeya vedake anuyAyiyomeM hI kitane hI vedako IzvarakRta mAnane lage aura rAma, kRSNa, ziva, viSNu jaise purupoko IzvarakA avatAra svIkAra kara unakI upAsanA karane lage / phalata vaidika saMskRtimeM bhI unakI upAsanAke lie aneko sundara mandirokA nirmANa huA tathA tIrtha bhI bane / 3 ni sandeha vaidika saMskRti jahA~ kriyApradhAna hai, tattvajJAna usake lie gauNa hai vahA~ zramaNasaskRti tattvajJAnapradhAna hai aura kriyA usake lie gauNa hai / yaha bhI prakaTa hai ki yaha saskRti kSatriyoMkI saskRti hai, jo unakI AtmavidyAse nisata hii| sabhI tIrthadara kSatriya the| ata vaidika saMskRtimeM jo AtmavidyAkA vicAra upaniSadoMke rUpameM AyA aura jisane vedAnta (vedoke anta) kA pracAra kiyA vaha nizcaya hI zramaNa (tIrthakara) saskRtikA spaSTa prabhAva hai| aura isalie vaidika saskRtiko AtmavidyAkI dena bhI zramaNa saskRtiko viziSTa eva anupama dena hai| 4 vedomeM svargase uttama anya sthAna nahI hai / ata vaidika saMskRtimeM yajJAdi karanevAleko svargaprAptikA nirdeza hai| isake viparIta zramaNa saskRtimeM svargako sakhakA sarvocca aura zAzvata sthAna na mAnakara mokSako mAnA gayA hai| svarga eka prakArakA sasAra hI hai, jahA~se manuSyako vApisa AnA paDatA hai| parantu mokSa zAzvata aura svAbhAvika sukhakA sthAna hai / use prApta kara lenepara manuSya muktasiddha paramAtmA ho jAtA hai aura bahA~se use lauTakara AnA nahI pddtaa| isa prakAra mokSa yA ni zreyasakI mAnyatA zramaNa saMskRtikI hai, jise uttarakAlameM vaidika saskRtimeM mI apanA liyA gayA hai| 5 zramaNasaskRtimeM AtmAko upAdeya aura zarIra, indriya tathA bhogoMko heya batalAyA gayA hai / sasAra-bandhanase mukti pAne ke lie dayA (ahiMsA), dama (indriya-nigraha), tyAga (aparigraha) aura samAdhi 1 yuktyanu0 kaa06| 2 devAgama kaa04| -78
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ (dhyAna, yoga) kA nirUpaNa isa saskRtimeM kiyA gayA hai| ye saba AdhyAtmika guNa hai| pramANa aura nayase tattva (AtmA) kA yathArtha jJAna prApta karanekA pratipAdana bhI Arambhase isI saskRtimeM hai-'dayA-dama-tyAgasamAdhiniSTha naya-pramANaprakRtAJjasArtham / ' isase avagata hotA hai ki ahiMsA, indriyanigraha, aparigraha, samAdhi aura tattvajJAna, jo vaidika saMskRtimeM ArambhameM nahI the aura na vedomeM pratipAdita the, bAdameM ve usameM AdRta hue haiM, zramaNasaskRtikI vaidika saskRtiko asAdhAraNa dena hai| yadi dono saskRtiyoke mUlakA aura gaharAIse anveSaNa kiyA jAye to aise paryApta tathya upalabdha hoge, jo yaha siddha karane meM sakSama hoge ki kyA kisakI dena hai-kisane kisako kyA diyA-liyA hai| 1 yuktyanuzA0 kA0 4 / -79
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ DAkTara ambedakarase bheTavArtAmeM mahattvapUrNa anekAnta-carcA 14 navambara 1948 ko siddhArtha kAleja bambaIke prophemara aura aneka granyoMke nirmAtA sarvataMyasvatatra pa0 mAvavAcArya vidyAmArtaNDa ke sAtha hameM DAkTara ambeDakarase, jo svatantra bhAratako vidhAna-masavidA samiti ke adhyakSa the aura jinheM svatantra bhArata ke vidhAna-nirmAtA honese vartamAna bhAratameM 'mana' kI sajJA dI jAtI hai tathA kAnUnake vizeSajJa vidvAnomeM sarvocca eva vikhyAta vidvAn mAne jAte haiM, bheMTa karanekA avasara milA thaa| DAkTara sA0 kAnunake paNDita to the hI, darzanazAstrake bhI vidvAn the, yaha hameM taba patA calA, jaba unase dArzanika carcA-vArtA huI / unhone vibhinna darzanokA gaharA evaM tulanAtmaka adhyayana kiyA hai / vauddhadarzana aura jaina darzanakA bhI acchA parizIlana kiyA hai| __ jaba hama unase mile taba hamAre hAthameM 'anekAnta' ke prathama varSakI phAila thI, jisameM ukta prophesara mA0 kA eka nivandha 'bhAratIya darzanazAstra' zIrSaka chapA thA aura usameM prophesara sA0 ne jaina darzanake sthAdAda aura anekAnta siddhAnta para uttama vicAra prakaTa kiye haiN| DAkTara sA0 ne baDe saujanyase hamase kucha prazna kiye aura jinakA uttara hamane diyaa| yaha praznottara mahattvakA hai| ata yahAM de rahe haiN| DaoNkTara sA0-Apake isa akhavArakA nAma 'anekAnta' kyo hai ? maiM-'anekAnta' jaina darzanakA eka pramukha siddhAnta hai, jisakA artha nAnAdharmAtmaka vastu hai| anekakA artha nAnA hai aura antakA artha dharma hai aura isalie donokA sammilita artha nAnAdharmAtmaka vastu hai| jaina darzanameM vizvakI sabhI vastueM (padArtha) nAnAdharmAtmaka pratipAdita hai| eka ghaDeko lIjie / vaha mattikA (miTTI) kI apekSA zAzvata (nitya, eka, abhedarUpa) hai-usakA usa apekSAse na nAza hotA hai aura na utpAda hotA hai| kintu usako kapAlAdi avasthAokI apekSAse vaha azAzvata (anitya, aneka, bhedarUpa) hai-usakA una avasthAokI apekSAse nAza bhI hotA hai, utpAda bhI hotA hai / isa taraha ghaDA zAzvata-azAzvata (nityAnitya), ekAneka aura bhedAbhedarUpa honese anekAntAtmaka hai / isI prakAra sabhI vastaeM vidhi-pratiSedharUpa ubhayAtmaka honeme anekAntAtmaka haiN| eka sarala udAharaNa aura de rahA huuN| jise hama loga DAkTara yA yakIla kahakara sambodhita karate haiM use unakA putra 'pitAjI' kahakara pukAratA hai aura unake pitAjI use 'beTA' kahakara bulAte haiN| isI taraha bhatIjA 'cAcA' aura cAga 'bhatIjA' tathA bhAnajA 'mAmA' aura mAmA 'bhAnajA' kahakara bulAte haiN| yaha saba vyavahAra yA sambandha DAkTara yA vakIlameM eka sAtha eka kAlameM hote yA ho sakate haiM, jaba jisakI vivakSA hogI, taba / hA~, yaha ho sakatA hai ki jaba jisakI vivakSA hogI vaha mukhya aura zeSa sabhI vyavahAra yA sambandha yA dharma gauNa ho jAyeMge, unakA lopa yA abhAva nahIM hogaa| yahI vizvakI sabhI vastuoke viSayameM hai| vastuke isa nAnAdharmAtmaka svabhAvarUpa anekAntasiddhAntakA sUcana yA jJApana karaneke lie isa akhavArakA nAma 'anekAnta' rakhA gayA hai|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoNkTara sA0-darzanakA prayojana to jagatameM zAntikA mArga dikhAnekA hai| kintu jitane darzana hai ve saba parasparameM vivAda karate hai| uname khaNDana-maNDana aura eka-dUsareko burA kahane ke sivAya kucha nahI mAlUma par3atA hai ? - maiM-ni sandeha ApakA yaha kahanA ThIka hai ki 'darzana' kA prayojana jagata meM zAntiko mArga-pradarzana hai aura isI lie darzanazAstrakA udaya huA hai / jaba lokameM dharmake nAmapara andhazraddhA baDha gayI aura logokA gatAnugatika pravartana hone lagA, to darzanazAstra banAne paDe / darzanazAstra hameM batAtA hai ki apane hitakA mArga parIkSA karake cuno| 'dhelekI haDI bhI Thoka-bajAphara kharIdI jAtI hai to dharmakA bhI grahaNa Thoka bajAkara kro| amuka pustakameM aisA likhA hai athavA amuka vyaktikA yaha kathana hai, itane mAtrase use mata mAno / apane vivekase usakI jAca karo, yukta ho to mAno, anyathA nahI / jaina darzana to spaSTa kahatA aura ghoSaNA karatA hai pakSapAto na me vIre na dveSa kapilAdiSu / yuktimadvacana yasya tasya kArya parigraha // mUlameM sabhI darzanakArokA yahI abhiprAya rahA hai ki mere isa darzanase jagatako zAntikA mArga mile| kintu uttara kAlameM pakSAgraha Adise unake anuyAyiyone unake usa svaccha abhiprAyako surakSita nahI rakhA aura ve parapakSakhaNDana eva svapakSamaNDanake dala-dalameM phaMsa gye| isase ve darzana vivAdajanaka ho gye| yahA~ yaha ullekhanIya hai ki jaina darzanameM vivAdoko samanvita karane aura miTAneke lie syAdvAda aura ahiMsA ye do zAntipUrNa tarIke svIkAra kiye gaye haiN| ahiMsAkA tarIkA AkSepa aura AkramaNako rokatA hai tathA syAdvAda una sambandho, vyavahAro eva dharmokA samanvaya kara unakI vyavasthA karatA hai| kauna sambandha yA dharma vastumeM kisa vivakSAse hai, yaha syAvAda vyavasthita karatA hai| udAharaNArtha dravya (sAmAnya) kI apekSA vastu sadA nitya hai aura avasthAo-pariNamanokI apekSA vahI vastu anitya hai| pahalemeM dravyAthikanayakA dRSTikoNa vivakSita hai aura dUsaremeM paryAyAthikanayakA dRSTikoNa hai / jaina darzanameM asatyArtha-ekAnta mAnyatAkA avazya niSedha kiyA jAtA hai aura yaha jarUrI bhI hai| anyathA sandeha, viparyaya aura anadhyavasAyase vastukA samyagjJAna nahI ho paayegaa| ghaTameM ghaTakA jJAna hI to satya hai, aghaTameM ghaTakA jJAna satya nahI hai| use koI satya mAnatA hai to usakA niSedha to karanA hI pdd'egaa| DAkTara sA0-samanvayakA mArga to ThIka nahI hai| usase janatAko na zAnti mila sakatI hai aura na sahI mArga / hA~, jo virodhI hai usakA nirAkaraNa honA hI cAhie ? - mai-merA abhiprAya yaha hai ki vastu meM satata vidyamAna do dharmomeMse eka-eka dharmako hI yadi koI mAnatA hai aura virodhI digvanese dUsare dharmakA vaha nirAkaraNa karatA hai to syAdvAda dvArA yaha batalAyA jAtA hai ki 'syAt'-kathacit-amaka dRSTise amuka dharma hai aura 'syAt'-kathacit-amuka dRSTise amuka dharma haiM aura isa taraha dono dharma vastu meM haiN| jaise, vedAntI AtmAko sarvathA nitya aura bauddha use sarvathA anitya (kSaNika) mAnate haiN| jaina darzana syAdvAda siddhAntase batalAtA hai ki dravyakI vivakSAse vedAntIkA AtmAko nitya mAnanA sahI hai aura avasthA-pariNamanakI apekSAse AtmAko anitya mAnanA bauddhakA kathana ThIka hai| kintu AtmA na sarvathA nitya hai aura na sarvathA anitya hai / ata eva dono-vedAntI aura bAddhakA AtmAko kathacita nitya (dravya daSTise) aura kathacita anitya (paryAyaSTise) ubhayAtmaka svIkAra karanA hI vastusvarUpakA pratipAdana kahA jaayegaa| usakI galata aikAntika mAnyatAkA to niSedha karanA hI
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAhie / yahI samanvayakA mArga hai| hamArA saba saca aura dUsarekA saba jhUTha, yaha vastu-nirNayako samyak nIti nahIM hai / hindustAna hinduoMkA hI hai, aisA mAnane aura kahane meM jhagaDA hai| kintu vaha usake nivAsI jaino, bauddho, musalamAno Adi dUsarokA bhI hai, aisA mAnane tathA kahane meM jhagaDA nahI hotA / syAdvAda yahI batalAtA hai| jaba hama syAdvAdako dRSTimeM rakhakara kucha kahate haiM yA vyavahAra karate haiM to satyArthakI prAptimeM koI bhI virodhI nahI milegA, jisakA nirAkaraNa karanA paDe / __DAkTara sA0-buddha aura mahAvIrakI sevAdharmako nIti acchI hai| use apanAnese hI janatAko zAnti mila sakatI hai ? ___ maiM-sevAdharma ahiMsAkA hI eka aGga hai| ahiMsakako sevAbhAvI honA hI caahie| mahAvIra aura buddhane isa ahiMsAdvArA hI janatAko bahI zAnti pahuMcAyI thI aura yahI una donoM mahApuruSokI lokottara sevA thI, jisameM janatAke kalyANa aura abhyudayakI bhAvanA tathA prayatna samAyA huA thaa| mahAtmA gAdhIne bhI ahiMsAse rASTrako svatantra kiyaa| vAstavameM sevA, paricaryA, vaiyAvRttya Adi ahiMsAke hI rUpAntara hai / koI sevA dvArA, koI paricaryA dvArA aura koI vaiyAvRttya dvArA janatAke kaSToMko dUra karatA hai aura yaha kaSTa dUra karanA hI ahiMsAkI sAdhanA hai| DAkTara sA0-Aja Apane bahuta-sI darzana-sambandhI gUDha bAtokI carcA kI, isakI hameM prasannatA maiM-mujhe khuzI hai ki bApane apanA bahumUlya samaya isa vArtA ke lie diyA, isake lie Apako dhanyavAda detA huuN| yaha vArtA baDI maitrI aura saujanyapUrNa huii| lagabhaga Adhe ghaTe taka yaha huI /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzanameM sallekhanA : eka anuzIlana pRSThabhUmi janmake sAtha matyakA aura mRtyuke sAtha janmakA anAdi-pravAha sambandha hai| jo utpanna hotA hai| usakI mRtyu bhI avazya hotI hai aura jisakI mRtyu hotI hai usakA janma bhI hotA hai| isa taraha janma aura maraNakA pravAha tabataka pravAhita rahatA hai jabataka jIvako mukti nahIM hotii| isa pravAhameM jIvoko nAnA klego aura du khoko bhoganA paDatA hai / parantu rAga-dveSa aura indriyavipayomeM Asakta vyakti isa dhruva satyako jAnate hue bhI usase mukti pAnekI ora lakSya nahIM dete pratyuta jaba koI paidA hotA hai to usakA ve 'janmotsava' manAte tathA harpa vyakta karate hai / aura jaba koI maratA hai to usakI mRtyupara AMsU bahAte evaM zoka prakaTa karate haiN| para sasAra-virakta mumukSu santokI vRtti isase bhinna hotI hai / ve apanI mRtyupho acchA mAnate haiM aura yaha socate hai ki jIrNa-zIrNa zarIrarUpI piMjarese AtmAko chuTakArA mila rahA hai| ataeva jaina manIpiyone unakI mRtyuko 'matyumahotsava ke rUpameM varNana kiyA hai| isa vailakSaNyako samajhanA kucha kaThina nahI hai / yathArthameM sAdhAraNa loga sasAra (viSaya-kaSAyake popaka cetanAcetana padArthoM) ko AtmIya samajhate haiN| ata unake choDaneme unheM dukhakA anubhava hotA hai aura unake milane meM harSa hotA hai| parantu zarIra aura AtmAke bhedako samajhanevAle jJAnI vItarAgI santa na kevala viSaya-kapAyakI popaka vAhya vastuoko hI, apitu apane zarIrako bhI para-anAtmIya mAnate haiN| ataH zarIrako choDaneme unheM dukha na hokara pramoda hotA hai / ve apanA vAstavika nivAsa isa dvandva-pradhAna duniyAko nahI mAnate, kintu muktiko samajhate haiM aura saddarzana, jJAna, cAritra, tapa, tyAga, sayama Adi AtmIya guNoko apanA yathArtha parivAra mAnate haiN| phalata santajana yadi apane paudagalika zarIrake tyAgapara 'mRtyu-mahotsava' manAyeM to koI Azcarya nahI hai| ve apane rugNa, azakta, jarjarita, kucha kSaNomeM jAnevAle aura vipad-grasta jIrNa-zIrNa zarIrako chor3ane tathA naye zarIrako grahaNa karaneme usI taraha utsuka eva pramudita hote haiM jisa tanha koI vyakti apane purAne, malina jIrNa aura kAma na de sakanevAle vastrako choDane tathA navIna vastra paridhAnameM adhika prasanna hotA hai.1 'jAtasya hi dhruvo mRtyurghava janma mRtasya ca |'-giitaa, 2-27 / 23 'sasArAsaktacittAnA mRtyubhoty bhavennRNAm / modAyate pana so'pi jJAna-vairAgyavAsinAma ||'-mtymhotsv, plo017 / .. 4 'zAnin ! bhaya bhavetkasmAtprApte mRtyu-mahotsave / svarUpastha pura yAti dehAdehAntarasthiti // -mRtyumahotsava, zlo0 10 / 5. jINaM dehAdika sarva nUtana jAyate yata / sa mRtyu. ki na modAya satA sAtotyitiryathA ||-mRtyumhotsv, dalo0 15 / gItAmeM bhI isI bhAvako pradarzita kiyA gayA hai / yathAvAsAMsi jIrNAni yathA vihAya navAni gRhNAti naro'parANi / tathA zarIrANi vihAya jIrNAnyanyAni sayAti navAni dehI ||-gItA, 2-22 /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ (isI tathyako dRSTimeM rakhakara saMvegI jaina zrAvaka yA jaina sAdhu apanA maraNa sudhAraneke lie ukta paristhitiyomeM sallekhanA grahaNa karatA hai| vaha nahI cAhatA ki usakA zarIra-tyAga rote-vilapate, sakleza karate aura rAga-dveSakI agnimeM jhulasate hue asAvadhAna avasthA ho, kintu dRDha, zAnta aura ujjvala pariNAmoMke sAtha vivekapUrNa sthitimeM vIrokI taraha usakA zarIra chUTe / sallekhanA mumukSu dhAvaka aura sAghu dono ke isI uddezyakI pUraka hai / prastutameM usIke sambandhameM kucha prakAza DAlA jAtA hai / sallekhanA aura usakA mahattva 'sallekhanA' zabda jaina-dharmakA pAribhASika zabda hai| isakA artha hai-'samyakkAya-kapAya-lekhanA sallekhanA'-samyak prakArase kAya aura kaSAya donoko kRza karanA sallekhanA hai / (tAtparya yaha ki maraNasamayameM kI jAnevAlI jisa kiyA-vizeSame bAharI aura bhItarI arthAta zarIra tathA rAgAdi dopoMkA, unake kAraNoko kama karate hue prasannatApUrvaka binA kisI dabAvake svecchAse lekhana arthAt kRzIkaraNa kiyA jAtA hai usa uttama kriyA-vizepakA nAma sallekhanA hai| usIko 'samAdhimaraNa' kahA gayA hai| yaha sallekhanA jIvanabhara mAcarita samasta vrato, tapo aura sayamakI sarakSikA hai| isalie ise jana-saskRtimeM 'vratarAja' bhI kahA hai / ) ____ apane pariNAmoke anusAra prApta jina Aya, indriyo aura mana, vacana, kAya ina tIna baloMke sayogakA nAma janma hai aura unhIke kramaza athavA sarvathA kSINa honeko maraNa kahA gayA hai / yaha maraNa do prakArakA hai-eka nityamaraNa aura dUsarA nadbhava-maraNa / pratikSaNa jo Ayu AdikA hrAsa hotA rahatA hai vaha nitya-maraNa hai tathA uttaraparyAyakI prAptike sAtha pUrva paryAyakA nAza honA, tadbhava-maraNa hai| nitya rantara hotA rahatA hai, usakA Atma-pariNAmopara vizeSa prabhAva nahIM paDatA / para tadbhava-maraNakA kaSAyo eva viSaya-vAsanAoko nyUnAdhikatAke anusAra Atma-pariNAmopara acchA yA burA prabhAva avazya paDatA hai| isa tadbhava-maraNako sudhArane aura acchA banAneke liye hI paryAyake antameM 'sallekhanA' rUpa alokika prayatna kiyA jAtA hai / (sallekhanAse ananta sasArakI kAraNabhUta kapAyokA Avega upazamita athavA kSINa ho jAtA hai tathA janma-maraNakA pravAha bahuta hI alpa ho jAtA athavA bilakula sUkha jAtA hai / jana lekhaka AcArya zivArya sallekhanAdhAraNa para bala dete hue kahate haiM ki 'jo bhadra eka paryAyame samAdhimaraNapUrvaka maraNa karatA hai vaha sasArame sAta-ATha paryAyase adhika paribhramaNa nahIM karatA-usake bAda vaha avazya mokSa pA letA hai / ' Age ve sallekhanA aura sallekhanA-dhArakakA mahattva batalAte hue yahA~ taka '(ka) 'samyakkAya-kaSAya-lekhanA sllekhnaa| kAyasya bAhyasyAbhyantarANA ca kaSAyANA tatkAraNahApana krameNa samyaglekhanA sllekhnaa|'-puujypaad, sarvArthasiddhi 7-22 / (kha) 'mAraNAntikI sallekhanA jyoSitA'-A0 gRddhapiccha, tattvArthasU0 7-22 / 'svAyuridriyabalasakSayo maraNam / svapariNAmopAttasyAyuSa indriyANA balAnA ca kAraNavazAt sakSayo maraNamiti manyante manISiNa / maraNa dvividhama, nityamaraNa tadbhavamaraNa ceti / tatra nityamaraNa samaya samaye svAyurAdInA nivRtti / tadbhavamaraNa bhavAntaraprAptyanantaropazliSTa pUrvabhavavigamanam / ' -akalaGkadeva, tattvArthavA0 7-22 / 'egammi bhavaggahaNe samAdhimaraNeNa jo mado jIvo / Na hu so hiMDadi bahuso sattaTTa-bhave pamatUNa ||'-bhgvtii ArA0 /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ likhate haiM ki 'sallekhanA-dhAraka (kSapaka) kA bhaktipUrvaka darzana, vandana aura vaiyAvRtya Adi karanevAlA vyakti bhI devagatike sukhoko bhogakara antame uttama sthAna (nirvANa) ko prApta karatA hai|' ) terahavI zatAbdIke prauDha lekhaka paNDitapravara AzAdharajIne bhI isI bAtako baDe hI prAz2ala zabdomeM " spaSTa karate hue kahA hai ki 'svastha zarIra pathya AhAra aura vihAra dvArA poSaNa karane yogya hai tathA rugNa zarIra yogya auSadhiyo dvArA upacArake yogya hai| parantu yogya AhAra-vihAra aura auSadhopacAra karate hue bhI zarIrapara unakA anukUla asara na ho, pratyuta roga baDhatA hI jAya, to|' aisI sthitime usa zarIrako duSTake samAna choDa denA hI zreyaskara hai / ' (asAvadhAnI eva AtmaghAtake dopase bacaneke lie kucha aisI bAtokI ora bhI saketa karate haiM, jinake dvArA zIghra aura avazya maraNakI sUcanA mila jAtI hai| usa hAlatameM vratIko Atmadharmako rakSAke lie sallekhanAme lIna ho jAnA - hI sarvottama hai|) ( isI taraha eka anya vidvAnne bhI pratipAdana kiyA hai ki 'jisa zarIrakA bala pratidina kSINa ho rahA hai, bhojana uttarottara ghaTa rahA hai aura rogAdikake pratIkAra karanekI zakti nahI rahI hai vaha zarIra hI vivekI puruSoko yathAkhyAtacAritra (sallekhanA) ke samayako igita karatA hai| mRtyumahotsavakArakI dRSTimeM samasta zrutAbhyAsa, ghora tapazcaraNa aura kaThora vratAcaraNakI sArthakatA tabhI hai jaba mumukSu zrAvaka athavA sAdhu viveka jAgRta ho jAnepara sallekhanApUrvaka zarIra tyAga karatA hai / ve likhate haiM : 'jo phala baDe-baDe vratI puruSoko kAyaklezAdi tapa, ahiMsAdi vrata dhAraNa karanepara prApta hotA hai vaha phala anta samayameM sAvadhAnIpUrvaka kiye gaye samAdhimaraNase jIvoko sahaja meM prApta ho| jAtA hai| arthAt jo Atma-vizuddhi aneka prakArake tapAdise hotI hai vaha anta samayameM samAdhipUrvaka zarIra-tyAgase prApta ho jAtI hai|' 'bahuta kAlataka kiye gaye ugra tapokA, pAle hue vratokA aura nirantara abhyAsa kiye hue zAstra jJAnakA eka-mAtra phala zAntike sAtha AtmAnubhava karate hue samAdhipUrvaka maraNa karanA hai|' 6 'sallehaNAe mUla jo vaccai tizva-bhatti-rAeNa / bhottaNa ya deva-sukha so pAvadi uttama ThANa ||-bhagavatI ArA0 / 'kAya svastho'nuvartya syAtpratikAryazca rogita / upakAra viparyasyastyAjya sadibha khalo yathA // ' -AzAdhara, sAgaradharmA08-6 / 'dehAdivakRta samyaknimittaistu sunizcite / mRtyAvArAdhanAmagnamaterdUre na tatpadam ||-saagaardhrmaa0, 8-10 / pratidivasa vijahadabalamajjhadbhakti tyajatpratIkAram / vapureva naNA nigadati caramacaritrodaya samayam ||-Adarza salle0, pR0 19 / yatphala prApyate sadbhirvatAyAsaviDambanAt / tatphala sukhasAdhya syAnmRtyukAle samAdhinA / / taptasya tapasazcApi pAlitasya vratasya ca / paThitasya zrutasyApi phala mRtyu samAdhinA ||-mRtyumhotsv, zloka 21, 23 / -85
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahI hai / pAsyata ho jAyeM, to vaha unakA / parantu jaba dekhatA hai ki vikramakI dUsarI-tIsarI zatAbdIke vidvAn svAmI samantabhadrako mAnyatAnusAra jIvanameM Acarita tapokA phala vastuta anta samayame gRhIta sallekhanA hI hai| ata ve use pUrI zaktike sAtha dhAraNa karanepara jora dete hai|) AcArya pUjyapAda-devanandi bhI sallekhanAke mahattva aura AvazyakatAko batalAte hue likhate haiN| ki 'maraNa kisIko iSTa nahIM hai / jaise aneka prakArake sonA-cAMdI, bahumUlya vastro AdikA vyavasAya karanevAle kisI vyApArIko apane usa gharakA vinAza kabhI iNTa nahI hai, jisameM ukta bahumUlya vastue~ rakhI huI haiN| yadi kadAcit usake vinAzakA kAraNa (agnikA laganA, vADha AjAnA yA rAjyameM viplava honA Adi) upasthita ho jAya, to vaha usakI rakSAkA pUrA upAya karatA hai aura jaba rakSAkA upAya saphala hotA huA dikhAI nahIM detA, to gharame rakhe hue bahumUlya padArthoko bacAnekA bharasaka prayatna karatA hai. aura gharako naSTa hone detA hai| usI taraha vrata-zIlAdi guNokA arjana karanevAlA vratI zrAvaka yA sAghu bhI una vratAdiguNaratnoke AdhArabhUta zarIrakI, popaka AhAra-aupadhAdi dvArA, rakSA karatA hai, usakA nAza use iSTa nahIM hai / para daivavaza zarIrameM usake vinAza-kAraNa (asAdhya rogAdi) upasthita ho jAye, to vaha unako dUra karanekA yathAsAdhya prayatna karatA hai / parantu jaba dekhatA hai ki unakA dUra karanA azakya hai aura zarIrakI rakSA ava sambhava nahI hai, to una bahumUlya vrata-zIlAdi Atma-guNokI vaha sallekhanA-dvArA rakSA karatA hai aura zarIrako naSTa hone detA hai|' ina ullekhoMse sallekhanAkI upayogitA, AvazyakatA aura mahattA sahajameM jAnI jA sakatI hai| jJAta hotA hai ki isI kAraNa jaina-saskRtimeM sallekhanApara baDA bala diyA gayA hai| jaina lekhakone akele isI viSayapara prAkRta, saMskRta, hindI Adi bhASAomeM aneko svatatra grantha likhe haiM / AcArya zivAryakI 'bhagavatI ArAdhanA' isa viSayakA eka atyanta prAcIna aura mahatvapUrNa vizAla prAkRta-grantha hai / isI prakAra 'mRtyumahotsava', 'samAdhimaraNotsAhadIpaka', 'samAdhimaraNapATha' Adi nAmoMse saskRta tathA hindImeM bhI isI viSayapara aneka kRtiyAM upalabdha haiM / / sallekhanAkA kAla, prayojana aura vidhi yadyapi Uparake vivecanase sallekhanAkA kAla aura prayojana jJAta ho jAtA hai tathApi use yahA~ aura bhI adhika spaSTa kiyA jAtA hai / AcArya samantabhadrasvAmIne sallekhanA-dhAraNakA kAla (sthiti) aura usakA prayojana batalAte hue likhA hai upasarge durbhikSe jarasi rujAyA ca niprtiikaare| dharmAya tanuvimocanamAhu sallekhanAmAryA ||-rtnkrnnddshraavkaa0 5-1 / sambhava nahIM hai, 8-1 anta kriyAdhikaraNa tapa phala sakaladarzina stuvate / tasmAdyAvadvibhava samAdhimaraNe prayatitavyam ||-rtnkrnnddshraa0 5-2 / 'maraNasyAniSTatvAt / yathA vaNijo vividhapaNyadAnAdAnasacayaparasya svagRhavinAzo'niSTa / tadvinAzakAraNe ca kRtazcidupasthite yathAzakti pariharati / duSparihAre ca paNyavinAzo yathA na bhavati tathA yatate / eva gRhastho'pi vratazIlapaNyasacaye pravartamAnastadAzrayasya na pAtamabhivAJchati / tadupaplavavakAraNe copasthite svaguNAvirodhena pariharati / dRSparihAre ca yathA svaguNavinAzo na bhavati tathA prayatate / ' -srvaarthsi07-22|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'aparihArya upasarga, durbhikSa, bur3hApA aura roga-ina avasthAomeM AtmadharmakI rakSAke lie jo zarIrakA tyAga kiyA jAtA hai vaha sallekhanA hai|' smaraNa rahe ki jaina vratI-zrAvaka yA sAdhukI dRSTi meM zarIrakA utanA mahattva nahIM hai jitanA AtmAkA hai, kyoki usane bhautika dRSTiko gauNa aura AdhyAtmika dRSTiko upAdeya mAnA hai / ataeva vaha bhautika zarIrakI ukta upasargAdi saphaTAvasthAomeM, jo sAdhAraNa vyaktiko vicalita kara denevAlI hotI hai, Atmadharmase cyuta na hotA huA usakI rakSAke lie sAmyabhAvapUrvaka zarIrakA utsarga kara detA hai| vAstavameM isa prakArakA viveka, buddhi aura nirmohabhAva use aneka varSoMke cirantana abhyAsa aura sAdhanA dvArA hI prApta hotA hai / isIse sallekhanA eka asAmAnya asidhArA-vrata hai jise ucca mana sthitike vyakti hI dhAraNa kara pAte hai / saca bAta yaha hai ki zarIra aura AtmAke madhyakA antara (zarIra jar3a, heya aura asthAyI hai tathA AtmA cetana, upAdeya aura sthAyI hai) jAna lenepara sallekhanA-dhAraNa kaThina nahIM rhtaa| usa antarakA jJAtA yaha spaSTa jAnatA hai ki 'zarIrakA nAza avazya hogA, usake lie avinazvara phaladAyI dharmakA nAza nahI karanA cAhie, kyoki zarIrakA nAza ho jAnepara to dUsarA zarIra puna mila sakatA hai / parantu AtmadharmakA nAza ho jAnepara usakA puna milanA durlabha hai| ata. jo zarIra-mohI nahI hote ve AtmA aura anAtmAke antarako jAnakara samAdhi maraNa dvArA AtmAse paramAtmAkI ora baDhate haiM / jaina sallekhanAmeM yahI tattva nihita hai / isIse pratyeka jaina devopAsanAke antameM pratidina yaha pavitra kAmanA karatA hai-- he jinendra ! Apa jagat bandhu hone ke kAraNa maiM Apake caraNoko zaraNameM AyA huuN| usake prabhAvase / mere saba du khokA abhAva ho, du khoke kAraNa jJAnAvaraNAdi karmokA nAza ho aura karmanAzake kAraNa samAdhi-') maraNakI prApti ho tathA samAdhimaraNake kAraNabhUta samyakbodha (viveka) kA lAbha ho / ' jaina saskRtime sallekhanAkA yahI AdhyAtmika uddezya eva prayojana svIkAra kiyA gayA hai / laukika bhoga yA upabhoga yA indrAdi padakI usameM kAmanA nahIM kI gaI hai| mumukSu zrAvaka yA sAdhune jo aba taka vrata-tapAdi pAlanakA ghora prayatna kiyA hai, kaSTa sahe haiM, Atma-zakti baDhAI hai aura asAdhAraNa Atma-jJAnako jAgRta kiyA hai usapara sundara kalaza rakhaneke lie vaha antima samayameM bhI pramAda nahI karanA caahtaa|) ataeva vaha jAgRta rahatA huA sallekhanAmeM pravRtta hotA hai / sallekhanAvasthAmeM use kaisI pravRtti karanA cAhie aura usakI vidhi kyA hai ? isa sambandhameM bhI jaina lekhakone vistRta aura vizada vivecana kiyA hai| AcArya samantabhadrane sallekhanAkI nimna prakAra vidhi batalAI hai: nAvazya nAzine hiMsyo dharmo dehAya kAmada / deho naSTa. punarlamyo dharmastvatyantadurlabha // -saa0p0,8-7| 2 dukkha-kho kamma-kho samAhimaraNa ca bohilAho ya / mama hou jagadabaghava | tava jiNavara ! caraNasaraNeNa ||-bhaartiiy jJAna0 pU0, pR087 / sneha saga parigraha cApahAya zuddhamanA / svajana parijanamapi ca kSAntvA kSamayetpriyairvacana // Alocya sarvamena kRtakAritamanumata ca niyAjam / AropayenmahAvratamAmaraNasthAyi niHzeSam / /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ sallekhanA-dhArI sabase pahale iSTa vastuomeM rAga, aniSTa vastuomeM dvaSa, strI-putrAdi priyajanoMmeM mamatva aura dhanAdimeM svAmitvakA tyAga karake manako zuddha bnaaye| isake pazcAt apane parivAra tathA sambandhita vyaktiyose jIvanameM hae aparAdhoko kSamA karAye aura svaya bhI unheM priya vacana bolakara kSamA kre| isake anantara vaha svaya kiye, dUsarose karAye aura anumodanA kiye hiMsAdi pApokI nizchala bhAvase AlocanA (unapara kheda-prakAzana) kare tathA mRtyuparyanta mahAvatokA apanemeM Aropa kare / isake atirikta AtmAko nirbala banAnevAle zoka, bhaya, avasAda, glAni, kaluSatA aura AkulatA jaise Atma-vikArokA bhI parityAga kare tathA Atmabala eva utsAhako prakaTa karake amRtopama zAstravacanoM dvArA manako prasanna rakhe / isa prakAra kaSAyako zAnta athavA kSINa karate hue zarIrako bhI kRSa karaneke lie sallekhanAmeM prathamata annAdi AhArakA, phira dUdha, chAcha Adi peya padArthokA tyAga kre| isake anantara kAjI yA garma jala pInekA abhyAsa kare / antameM unheM bhI choDakara zaktipUrvaka upavAsa kre| isa taraha upavAsa karate eva pacaparameSThIkA dhyAna karate hue pUrNa vivekake sAtha sAvadhAnImeM zarIrako choDe / isa antaraGga aura bAhma vidhise sallekhanAdhArI Ananda-jJAnasvabhAva AtmAkA sAdhana karatA hai aura vartamAna paryAyake vinAzase cintita nahI hotA, kintu bhAvI paryAyako adhika sukhI, zAnta, zuddha eva ucca banAnekA puruSArtha karatA hai / nazvarase anazvarakA lAbha ho, to use kauna buddhimAn choDanA cAhegA? phalata sallekhanA-dhAraka una pAMca doSoMse bhI apaneko bacAtA hai, jinase usake sallekhanA-pratameM dUSaNa laganekI sambhAvanA rahatI hai / ve pAMca doSa nimna prakAra batalAye gaye haiM - / sallekhanA le leneke bAda jIvita rahanekI AkAkSA karanA, kaSTa na saha sakaneke kAraNa zIghra maraneko icchA karanA, bhayabhIta honA, snehiyokA smaraNa karanA aura agalI paryAyameM sukhokI cAha karanA ye pAMca sallenAvatake doSa haiM, jinheM 'aticAra' kahA gayA hai| zoka bhayamavasAda kleda kAluSyamaratimapi hitvA / sattvotsAhamudIrya ca mana prasAdya zrutaramRtaM / / AhAra parihApya kramaza snigdha vivarddhayetpAnam / snigdhaM ca hApayitvA kharapAna pUrayetkramaza // kharapAna-hApanAmapi kRtvA kRtvopavAsamapi zaktyA / paJcanamaskAramanAstanu tyajetsarvayatnena ||-rtnk0 zrA0 5,3-7 / 1 jIvita-maraNAzase bhaya-mitrasmRti-nidAna-nAmAna / sallekhanAticArA paJca jinendra samAdiSTA ||-rtnk0 zrA0 5,8 /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ sallekhanAkA phala sallekhanA-dhAraka dharmakA pUrNa anubhava aura lAbha leneke kAraNa niyamase ni zreyasa athavA abhyudaya prApta karatA hai / samantabhadrasvAmIne sallekhanAkA phala batalAte hue likhA hai - ''uttama sallekhanA karanevAlA dharmarUpI amRtakA pAna karaneke kAraNa samasta du khose rahita hokara yA to vaha ni zreyasako prApta karatA hai aura yA abhyudayako pAtA hai, jahAM use aparimita sukhokI prApti hotI hai|' vidvadvara paNDita AzAgharajI kahate hai ki 'jisa mahApuruSane sasAra-paramparAke nAzaka samAdhimaraNako dhAraNa kiyA hai usane dharmarUpI mahAn nidhiko parabhavameM jAne ke lie apane sAtha le liyA hai, jisase vaha usI taraha sukhI rahe jisa prakAra eka grAmase dUsare grAmako jAnevAlA vyakti pAsameM paryApta pAtheya honepara nirAkUla rahatA hai| isa jIvane ananta bAra maraNa kiyA, kintu samAdhi-sahita puNya-maraNa kabhI nahI kiyA. jo saubhAgyase yA puNyodayase aba prApta huA hai / sarvajJadevane isa samAdhi-sahita puNya-maraNako baDo prazasA kI hai, kyoki samAdhipUrvaka maraNa karanevAlA mahAn AtmA nizcayase sasArarUpI piMjareko toDa detA hai-use phira sasArake bandhanameM nahI rahanA paDatA hai|' sallekhanAme sahAyaka aura unakA mahattvapUrNa kartavya ArAdhaka jaba sallekhanA le letA hai, to vaha usameM baDe Adara, prema aura zraddhAke sAtha salagna rahatA hai tathA uttarottara pUrNa sAvadhAnI rakhatA huA Atma-sAdhanAmeM gatizIla rahatA hai| usake isa puNyakAryameM, jise eka 'mahAna-yajJa' kahA gayA hai, pUrNa saphala banAne aura use apane pavitra pathase vicalita na hone deneke lie niryApakAcArya (samAdhimaraNa karAnevAle anubhavI muni) usakI sallekhanAmeM sampUrNa zakti eva Adarake sAtha use sahAyatA pahu~cAte haiM aura samAdhimaraNameM use susthira rakhate haiN| ve sadaiva use tattvajJAnapUrNa madhura upadeza pharate tathA zarIra aura sasArako asAratA eva kSaNabhaguratA dikhalAte haiM, jisase vaha unameM mohita na ho, jinheM vaha heya samajhakara choDa cukA yA choDanekA sakalpa kara cukA hai, unakI puna cAha na kre| AcArya zivAryane bhagavatI-ArAdhanA (gA0 650-676) meM samAdhimaraNa-karAnevAle ina niryApaka muniyokA vaDA sundara aura vizada varNana kiyA hai / unhone likhA hai : 've muni (niryApaka) dharmapriya, dRDhazraddhAnI, pApabhIru, parISaha-jetA, deza-kAla-jJAtA, yogyAyogya- / vicAraka, nyAyamArga-marmajJa, anubhavI, svaparatatva-vivekI, vizvAsI aura parama-upakArI hote haiN| unakI sakhyA adhikatama 48 aura nyUnatama 2 hotI hai|' 1 ni zreyasamabhyudaya nistIra dustara sukhAmbunidhim / ni pivati pItadharmA sarvairdu khairanAlIDha ||-rtnk0 5-9 / 2 sahagAmi kRta tena dharmasarvasvamAtmana / samAdhimaraNa yena bhava-vidhvasi sAdhitam // prAgjantunA'munA'nantA prAptAstadbhavamRtyava / samAdhipuNyo na para paramazcaramakSaNaH / / para zasanti mAhAtmya sarvajJAzcaramakSaNe / yasminsamAhitA bhavyA bhajanti bhava-paJjaram ||-saadh0 7-58, 8825, 28 /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 muni kSapakakI isa prakAra sevA kreN| 4 muni kSapakako uThAne baiThAne AdirUpase zarIrakI Tahala kreN| 4 muni dharma-amaNa karAyeM / 4 muni bhojana aura 4 mUni pAna kraayeN| 4 muni dekha-bhAla rkheN| 4 muni zarIrake malamUtrAdi kSepaNa meM tatpara rheN| 4 muni vasatikAke dvArapara raheM, jisase aneka loga kSapakake pariNAmo meM kSobha na kara sakeM / 4 muni kSapakakI ArAdhanAko sunakara Aye logoko sabhA meM dharmopadezadvArA santuSTa kareM / 4 muni rAtrimeM jAgeM / 4 muni dezakI U~ca-nIca sthiti ke jJAnameM tatpara raheM / 4 muni bAharase Aye-gayoMse bAtacIta kareM ora 4 muni kSapakake samAdhimaraNa meM vighna karanekI sambhAvanAse Aye logose vAda (zAstrArtha dvArA dharma - prabhAvanA) kreN| isa prakAra ye niryApaka muni kSapakako samAdhime pUrNa prayatnase sahAyatA karate hai / bharata aura airAvata kSetrome kAlakI vipamatA honese jaisA avasara ho aura jitanI vidhi bana jAye tathA jitane guNoke dhAraka niryApaka mila jAyeM utane guNovAle nirvApakose bhI samAdhi karAyeM, atizreSTha hai / para eka niryApaka nahIM honA cAhie, kama se kama do honA cAhie, kyoki akelA eka niryApaka kSapakakI 24 ghaNTe sevA karanepara thaka jAyagA aura kSapakakI samAdhi acchI taraha nahI karA skegaa'|'] isa kathanase do bAteM prakAzameM AtI haiM / eka to yaha ki samAdhimaraNa karAneke lie dose kama niryApaka nahI honA cAhie / sambhava hai ki kSapakakI samAdhi adhika dina taka cale aura usa dazAmeM yadi niryApaka eka ho to use vizrAma nahI mila sakatA / ata kama-se-kama do niryApaka to honA hI cAhie / dUsarI bAta yaha ki prAcIna kAlameM muniyoko itanI bahulatA thI ki eka-eka munikI samAdhimeM 48, 48 muni niryApaka hote the aura kSapakakI samAdhiko ve nirvighna sampanna karAte the / dhyAna rahe ki yaha sAdhuoM kI samAdhikA mukhyata varNana hai| zrAvakokI samAdhikA varNana yahA~ gauNa hai / ye niryApaka kSapakako jo kalyANakArI upadeza dete tathA use sallekhanAmeM susthira rakhate haiM, usakA paNDita AzAvarajIne vahA sundara varNana kiyA hai| vaha kucha yahA~ diyA jAtA hai 'he kSapaka | lokameM aisA koI pudgala nahI, jisakA tumane ekase adhika bAra bhoga na kiyA ho, phira bhI vaha tumhArA koI hita nahIM kara skaa| paravastu yA kabhI AtmAkA hita kara sakatI hai ? AtmAkA hita to usI ke jJAna, sayama aura zraddhAdi guNa ho kara sakate haiM / ata vAhya vastuose mohako tyAgo, viveka tathA sayamakA Azraya lo / aura sadaiva yaha vicAro ki maiM anya hU~ aura pudgala anya hai / maiM cetana hai, jJAtA draSTA hU~ aura pudgala acetana hai, jJAna-darzana rahita hai| me Anandaghana haiM aura pudgala aisA nahIM hai / ' -1 piya cammA daDhammA saviggAvajjabhIruNo dhIrA / chadaNhU paJcaiyA paracamANammi ya vidaNDU || kappAkappe kusalA samAdhikaraNajjudA suda-rahasyA / gIdatthA bhayavato aDayAlIsa (48) tu NijjavayA // NijjavayA ya doNi vi hoti jahaNeNa kAlasarAyaNA / ekko NijjAvayao Na hoi kaiyA vi jiNasutte // 2. sAgAradharmAmRta 8-48 se 8-107 / --- - 90 - zivArtha, bhagavatI ArAdhanA gA0 662-673 /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'he kSapakarAja | jisa sallekhanAko tumane aba taka dhAraNa nahI kiyA thA use dhAraNa karanekA suavasara tumheM Aja prApta huA hai / usa AtmahitakArI mallekhanAme koI dopa na Ane do| tuma paropahokSudhAdike kaSToMse mata ddaalo| ve tumhAre AtmAkA kucha trigADa nahI skte| unheM tuma mahanazIlatA eva dhIratA mahana karo aura unake dvArA karmoMkI asalyaguNI nirjarA karo / ' 'he ArAdhaka / atyanta dukhadAyI mithyAtvakA bamana karo, mukhadAyI samyaktvakA ArAdhanA karo, paMcaparameSThIkA smaraNa karo, unake guNo meM satata anurAga rakho aura apane zuddha jJAnopayoga meM lIna raho / apane mahAvratokI rakSA karo, kapAyoko jIto, indriyoko vAmeM karo, sadaiva AtmAmeM hI AtmAkA dhyAna karo, mithyAtvake samAna dukhadAyI aura samyavatva ke samAna sugvadAyI tIna loka meM anya koI vastu nahI hai / dekho, dhanadatta rAjAkA saghazrI mantrI pahale samyagdRSTi thA pIche usane samyavatvako virAdhanA kI aura mithyAtvakA sevana kiyA, jisake kAraNa usakI A~kheM phUTa gaI aura masAracakrame use ghUmanA paDA / rAjA zreNika tIvra mithyAdRSTi thA, kintu vAdako usane samyaktva prApta kara liyA, jinake prabhAva se usane apanI ba~dhI huI narakako sthitiko kama karake tIrthakara prakRtikA bandha kiyA aura bhaviSyatkAlame vaha tIrthaMkara hogA / ' zivabhUti mahAmuniko bhI dekho, 'isI taraha he kSapaka / jinhone parIpaho eva upasargoko jIta karake mahAvratokA pAlana kiyA, unhone abhyudaya aura niyama prApta kiyA hai| sukamAlamuniko dekho, ve jaba vaname tapa kara rahe the aura dhyAnameM magna the, to zRgAlinone unheM kitanI nirdayatAme gAyA / parantu sukamAlasvAmI jaga bhI dhyAnase vicalita nahI hue aura upamarga sahakara uttama gatiko prApta hue| unake sirapara adhIse ur3akara ghAsakA Dhera ApaDA, parantu ve Atma dhyAnase rattIbhara bhI nahI Dige aura nizcala bhAvase zarIra tyAgakara nirvANako prApta hue| pAMco pANDava jaba tapasyA kara rahe the, to kauravoMke bhAna Adine purAtana vaira nikAlaneke lie garama lohekI mAkalose unheM bA~dha diyA aura koliyA~ Thoka dI, kintu ve aDiga rahe aura upamargoko sahakara uttama gatiko prApta hue| yuviSThira, bhIma aura arjuna mokSa gaye tathA nakula aura sahadeva sarvArthasiddhiko prApta hue / vidyuccarane kitanA bhArI upasarga mahA aura usane sadgati pAI / ' 1 'ata hai mArApaka / tumheM ina mahApurupoko apanA Adarza banAkara ghIra-vIratAme saba kaSToko mahana karane hue Atma-lIna rahanA cAhie, jisase tumhArI samAdhi uttama prakArate ho aura abhyudaya tathA niHzreyasako prApta karo / ' isa taraha niryApaka muni kSapakako samAdhimaraNameM nizcala aura sAvadhAna banAye rakhate haiM / kSapakake samAdhimaraNarUpa mahAn yazako maphalatAmeM ina niryApava sAghuvaroMkA pramukha eva advitIya mahayoga honevI pradAmA karate hue AcArya zipAryane likhA hai' - 'ye mahAnubhAva ( niryApaka muni) dhanya hai, jo apanI sampUrNa zakti lagAkara baDe Adara ke sAtha kSapayakI salopanA karAte hai / ' 1. se mahANubhAyA paSNA jehi ca tasya pavayasma / satyApana sattIe vihidArApaNA sapanA bha0 A0, gA0 2000 - 91
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ sallekhanAke bheda jaina zAstro zarIrakA tyAga tIna tarahase batAyA gayA hai / eka cyuta, dUsarA cyAvita aura tIsarA tykt| ta-jo Ayu pUrNa hokara zarIrakA svata chUTanA hai vaha cyuta tyAga (maraNa) kahalAtA hai| 2 cyAvita~jo viSa-bhakSaNa, rakta-kSaya, dhAtu-kSaya, zastra-ghAta, sakleza, agni-dAha, jala-praveza, giri-patana Adi nimitta kAraNose zarIra choDA jAtA hai vaha cyAvita tyAga (maraNa) kahA gayA hai| 3 tyakta-rogAdi ho jAne aura unakI asAdhyatA tathA maraNako AsannatA jJAta honepara jo vivekasahita sanyAsarUpa pariNAmose zarIra choDA jAtA hai, vaha tyakta tyAga (maraNa) hai / ina tIna tarahake zarIra-tyAgomeM tyaktarUpa zarIra-tyAga sarvazreSTha aura uttama mAnA gayA hai, kyoMki tyavata avasthAme AtmA pUrNatayA jAgRta eva sAvadhAna rahatA hai tathA koI sakleza pariNAma nahIM hotaa| isa tyakta zarIra-maraNako hI samAdhi-maraNa, sanyAsa-maraNa, paNDita-maraNa, vIra-maraNa aura sallekhanAmaraNa kahA gayA hai / yaha sallekhanA-maraNa (tyakta zarIratyAga) bhI tIta prakArakA pratipAdana kiyA gayA hai, -1 bhaktapratyAkhyAna, 2. IginI aura3. prAyopagamana / / 1 bhaktapratyAkhyAna-jisa zarIra-tyAgameM anna-pAnako dhIre-dhIre kama karate hue choDA jAtA hai use bhavata-pratyAkhyAna yA bhakta-pratijJA-sallekhanA kahate haiM / isakA kAla-pramANa nyUnatama antarmuhUta hai aura adhikatama bAraha varSa hai| madhyama antarmuhUMtase Upara tathA bAraha varSase nIcekA kAla hai| isameM ArAdhaka AtmAtirikta samasta para-vastuose rAga-dvepAdi choDatA hai aura apane zarIrakI Tahala svaya bhI karatA hai aura dUsaroMse bhI karAtA hai| 712 iginI--jisa zarIra-tyAgame kSapaka apane zarIrakI sevA-paricaryA svaya to karatA hai, para dUsaroMse nahI karAtA use iginI-maraNa kahate hai / isameM kSapaka svaya uThegA, svaya baiThegA aura svaya leTegA aura isa taraha apanI amasta kriyAe~ svaya hI karegA / vaha pUrNatayA svAvalambanakA Azraya le letA hai|) * * V3 prAyopagamana-jisa zarIra-tyAgameM isa sallekhanAkA ghArI na svaya apanI sahAyatA letA hai aura na dUsarekI, use prAyopagamana-maraNa kahate haiN| isameM zarIrako lakaDokI taraha choDakara AtmAkI ora hI kSapakakA lakSya rahatA hai aura AtmAke dhyAnamaiM ho vaha sadA rata rahatA hai| isa sallekhanAko sAdhaka tabhI dhAraNa karatA hai jaba vaha antima avasthAmeM pahu~ca jAtA hai aura usakA sahanana (zArIrika bala aura AtmasAmarthya) pravala hotA hai| bhaktapratyAkhyAna sallekhanAke do bheda inameM bhakta-pratyAkhyAna sallekhanA do tarahakI hotI hai -(1) savicAra-bhavata-pratyAkhyAna aura (2) avicAra-pratyAkhyAna / savicAra-bhaktapratyAkhyAnameM ArAdhaka apane saghako choDakara dUsare saghameM jAkara sallekhanA grahaNa karatA hai / yaha sallekhanA bahuta kAla bAda maraNa hone tathA zIghra maraNa na honekI hAlatameM grahaNa kI jAtI hai / isa sallekhanAkA dhArI 'arha' Adi adhikAroke vicArapUrvaka utsAha sahita ise dhAraNa karatA hai| isIse ise savicAra-bhakta pratyAkhyAna-sallekhanA kahate haiN| para jisa ArAdhakakI Ayu adhika nahI hai 1 A0 nemicandra, gommaTasAra karmakANDa, gA0 56, 57, 58 . -2 A0 nemicandra, go0 ka0 gA061 / -92
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura zIghra maraNa honevAlA hai tathA dUsare saghameM jAnekA samaya nahI hai aura na zakti hai vaha muni dUsarI avicAra-bhakta-pratyAkhyAna - sallekhanA letA hai / isake bhI tIna bheda haiM -1 niruddha, 2 niruddhatara aura 3 paramaniruddha | 1 niruddha--dUsare saghameM jAnekI pairoMmeM sAmarthya na rahe, zarIra thaka jAya athavA ghAtaka roga, vyAdhi yA upasargAdi A jAyeM aura apane saghameM hI ruka jAya to usa hAlatameM muni isa samAdhimaraNako grahaNa karatA hai / isalie ise niruddha- avicAra - bhaktapratyAkhyAna - sallekhanA kahate haiM / yaha do prakArakI hai -1 prakAza aura 2 aprakAza / lokameM jinakA samAdhimaraNa vikhyAta ho jAye, vaha prakAza hai tathA jinakA vikhyAta na ho, vaha aprakAza hai / 2 niruddhatara - sarpa, agni, vyAghra, mahiSa, hAthI, rIcha, cora, vyantara, mUrcchA, duSTa purupo Adike dvArA mAraNAntika Apatti AjAnepara AyukA anta jAnakara nikaTavartI AcAryAdikake samIpa apanI nindA, karatA huA sAghu zarIra tyAga kare to use niruddhatara- avicAra bhaktapratyAkhyAna-samAdhimaraNa kahate haiM / 3_paramaniruddha - sarpa, vyAghrAdike bhISaNa upadravoMke Anepara vANI ruka jAya, bola na nikala sake, aise samaya meM mana me hI arahantAdi pacaparameSThiyo ke prati apanI AlocanA karatA huA sAdhu zarIra tyAge, to use paramaniruddha-bhaktapratyAkhyAna - sallekhanA kahate haiM / sAmAnya maraNakI apekSA samAdhimaraNakI zra eSThatA . AcArya zivAryane sataraha prakArake maraNokA ullekha karake uname viziSTa pAMca tarahake maraNokA varNana karate hue tIna maraNoko prazasanIya eva zreSTha batalAyA hai / ve tIna maraNa ye hai -1 paNDitapaNDitamaraNa, 2 paNDitamaraNa aura 3 vAlapaNDitamaraNa / ukta maraNoMko spaSTa karate hue unhone likhA hai ki caudahaveM guNasthAnavartI ayogakevalI bhagavAnkA nirvANa -gamana paNDita paNDitamaraNa' hai, AcArAGga - zAstrAnusAra cAritrake dhAraka sAdhu-muniyokA maraNa 'paNDitamaraNa' hai, dezavratI zrAvakakA maraNa 'bAlapaNDitamaraNa' hai, avirata samyagdRSTikA maraNa 'bAlamaraNa' aura mithyAdRSTikA maraNa 'bAlabAlamaraNa' hai / Upara jo bhaktapratyAkhyAna, iginI aura prAyopagamana-ina tIna samAdhimaraNokA kathana kiyA gayA hai vaha saba paNDitamaraNakA kathana hai / arthAt ve paNDitamaraNake bheda haiM / ja m padipadi-maraNa padiya bAla-paDida ceva / bAla-maraNa cauttha pacamaya bAlabAla ca // padipaDida-maraNa ca paDida bAlapaDida ceva / edANi tiSNi maraNANi jiNA Nicca pasasati // bha0 A0 gA0 27 / padipadimaraNe khINakasAyA marati kevaliNo / -bha0 A0 gA0 26 / viradAviradA jIvA marati tadiyeNa maraNeNa // pApagamaNa - maraNa bhattappaNNA ya igiNI ceva / tiviha paDidamaraNa sAhussa jahuttacariyassa || aviradasammAdiTThI marati bAlamaraNe cautthammi / micchAdiTThI ya puNo pacamae bAlabAlammi ||-bh. A 28, 29, 30 / - 93 -
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhimaraNake kartA, kArayitA, anumodaka aura darzakoMko prazaMsA 1 zivAyane isa sallekhanA karane karAne, dekhane, anumodana karane, usameM sahAyaka hone, AhAra- zrapapasthAnAdi dene tathA Adara-bhakti prakaTa karanevAloko puNyazAlI batalAte hue unakI vaDI prazasA kI hai / ve likhate hai 've muni dhanya haiM, jinhone saghake madhya meM jAkara samAdhimaraNa grahaNa kara cAra prakAra (darzana, jJAna, cAritra aura tapa) ko ArAdhanArUpI patAkAko phaharAyA hai|' 'ye hI bhAgyazAlI aura jJAnI haiM tathA unhoMne samasta lAbha pAyA hU~ jinhone durlabha bhagavatI gArAghanA (sallekhanA) ko prApta kiyA hai|' 'jisa ArAdhanAko sasArame mahAprabhAvazAlI vyakti bhI prApta nahI kara pAte, usa ArAdhanAko jinhone pUrNarUpa se prApta kiyA, unakI mahimAkA varNana kauna kara sakatA hai ?" 've mahAnubhAva bhI dhanya hai, jo pUrNa Adara aura samasta zaktike sAtha kSapakakI ArAdhanA karAte haiM / ' 'jo dharmAtmA puruSa kSapakakI ArAdhanAme upadeza, AhAra-pAna, auSadha va sthAnAdike dAnadvArA sahAyaka hote hai, ve bhI samasta ArAdhanAoko nirvighna pUrNa karake siddhapadako prApta hote haiN| 1 te sUrA bhayavatA AiccaiUNa sagha majjhammi / ArAdhaNA- paDhAyA caupayArA vidA jehi // te ghaNNA te pANI laddho lAbho ya tehi savveMhi / ArAghaNA bhayavadI paDivaNNA jehi sapuNNA // kiM NAma tehi loge mahANubhAvehi hunna Na va patta / ArAvaNA bhayavadI sayalA ArAdhidA jehiM || te ci ya mahANubhAvA ghaNNA jehi ca tassa khavayassa / savvAdara - sattIe uvavihidArAghaNA sayalA || jo upanivedi savvAdareNa ArAyaNa lu aNNassa / sapajjadi NindigdhA sayakA ArAdhaNA tassa || te vikatthA ghaNNA ya hu~ti je pAvakamma- mala- haraNe | yati khavaya- titthe savvAdara-bhatti-sajuttA // giri NaviyAdipavettA tityANi tavodhaNeha jadi usidA / tittha ka Na hujjo tavaguNarAsI saya khavao || puvya-risINa paDimA vayamANassa hoi jadi puSNa / vayasya vadao kiha puNNa viula Na pAvijya // jo molaggadi ArAdhya sadA tivvamattisajuto / sapajjadi NigvigyA tassa vi ArApaNA sagalA || bha0 A0 gA0 1997 - 2005 / - 94 t
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 've puruSa bhI puNyazAlI haiM, kRtArtha hai, jo pApakarmarUpI malako chuTAnevAle kSapakarUpI tIrthameM sampUrNa bhakti aura bhAdarake sAtha snAna karate haiM / arthAt kSapakake darzana, vandana aura pUjanameM pravRtta hote haiN|' 'yadi parvata, nadI Adi sthAna tapodhanoMse sevita honese 'tIrtha' kahe jAte hai aura unakI sabhakti - vandanA kI jAtI hai to tapoguNakI rAzi kSapaka 'tIrtha' kyo nahI kahA jAvegA ? arthAt usakI vandanA aura / ' darzanakA bhI vahI phala prApta hotA hai jo tIrtha-vandanAkA hotA hai / ' 'yadi pUrva RpiyokI pratimAokI vandanA karanevAloko puNya hotA hai, to sAkSAt kSapakakI vandanA) eva darzana karanevAle puruSako pracura puNyakA sacaya kyo nahI hogA ? arthAt avazya hogaa|' __ 'jo tIna bhaktisahita ArAdhakako sadA sevA-vaiyAvRtya karatA hai usa puruSakI bhI ArAdhanA nirvighna sampanna hotI hai / arthAt vaha bhI samAdhipUrvaka maraNa kara uttama gatiko prApta hotA hai|' sallekhanA Atma-ghAta nahI hai : antameM yaha kaha denA Avazyaka hai ki sallekhanAko Atma-ghAta na samajha liyA jAya, kyoki AtmadhAta tIvra krodhAdike AvezameM Akara yA ajJAnatAvaza zastra-prayoga, viSa-akSaNa, agni-praveza, jala-praveza, giri-pAta Adi ghAtaka kriyAose kiyA jAtA hai, jaba ki ina kriyAokA aura krodhAdike AvezakA sallekhanAmeM abhAva hai / sallekhanA yojanAnusAra zAntipUrvaka maraNa hai, jo jIvana-sambandhI suyojanAkA eka aGga hai| . kyA jainetara darzanoMme yaha sallekhanA hai ? ___ yaha sallekhanA jaina darzanake sivAya anya darzanomeM upalabdha nahI hotI / hA~, yogasUtra AdimeM dhyAnArthaka samAdhikA vistRta kathana avazya pAyA jAtA hai| para usakA anta kriyAse koI sambandha nahI hai / usakA prayojana kevala siddhiyoke prApta karane athavA Atma-sAkSAtkArase hai| vaidika sAhityameM varNita solaha saskAromeM eka 'antyeSTi-saskAra' AtA hai, jise aihika jIvanake antima adhyAyakI samApti kahA gayA hai aura jisakA dUsarA nAma 'mRtyu-saskAra' hai| isa saskArakA anta kriyAke sAtha sambandha ho sakatA thaa| kintu mRtyu-saskAra sAmAjiko athavA sAmAnya logokA kiyA jAtA hai, siddha-mahAtmAo, sanyAsiyo yA bhikSuoMkA nahI, kyoMki unakA parivArase koI sambandha nahI rahatA aura isIlie unheM antyeSTi-kriyAkI AvazyakatA nahIM rhtii|' unakA to jala-nikhAta yA bhU-nikhAta kiNa jAtA hai / yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki hindUdharmameM antyeSTikI sampUrNa kriyAomeM mRta vyaktike viSaya-bhoga tathA sukha-suvidhAoke lie hI prArthanAe~ kI jAtI haiM / hameM usake AdhyAtmika lAbha athavA mokSake lie icchAkA bahuta kama saketa milatA hai| janma-maraNake cakrase mukti pAneke lie koI prArthanA nahI kI jaatii| para jaina-sallekhanAmeM pUrNatayA AdhyAtmika lAbha tathA mokSa prAptikI bhAvanA spaSTa sannihita rahatI hai, laukika eSaNAokI usameM kAmanA nahIM hotii| itanA yahAM jJAtavya hai ki nirNaya-sindhukArane brahmacArI, gRhastha aura vAnaprasthake atirikta Atura arthAt mumUrSu ( maraNAbhilASI) aura dukhita arthAt cauravyAghrAdise bhayabhIta vyakti ke lie bhI 1,2 DA0 rAjavalI pANDeya, hindUsaskAra pR0 296 / 3 DA0 rAjabalI pANDeya, hindUsaskAra pR0 303 / 4 hindUsaskAra pR0 303 tathA kamalAkarabhaTTakRta nirNayasindhu pR0 447 / 5 hindusaskAra pR0 346 /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanyAsakA vidhAna karanevAle katipaya matoMkA ullekha kiyA hai| unameM kahA gayA hai ki 'sanyAsa lenevAlA) Atura athavA dukhita yaha sakalpa karatA hai ki 'maiMne jo ajJAna, pramAda yA Alasya doSase burA karma kiyA use | maiM chor3a rahA hU~ aura saba jIvoMko abhaya-dAna detA hU~ tathA vicaraNa karate hue kisI jIvakI hiMsA nahIM kruuNgaa|' kintu yaha kathana sanyAsIke maraNAnta-samayake vidhi-vidhAnako nahI batalAtA, kevala sanyAsa lekara Age kI jAnevAlI caryArUpa pratijJAkA digdarzana karAtA hai| spaSTa hai ki yahAM sanyAsakA vaha artha vivakSita nahI hai jo jaina-sallekhanAkA artha hai / sanyAsakA artha yahA~ sAdhudIkSA-karmatyAga-sanyAsanAmaka caturtha / AzramakA svIkAra hai aura sallekhanAkA artha anta (maraNa) samayameM honevAlI kriyA-vizepakapAya eva kAyakA kRzIkaraNa karate hue AtmAko kumaraNase bacAnA tathA Acarita sayamAdi Atma-dharmako rakSA krnaa)| hai / ata sallekhanA jainadarzanakI eka vizepa dena hai, jisameM pAralaukika eva AdhyAtmika jIvanako ujjva-- latama tathA paramocca banAnekA lakSya nihita hai| isameM rAgAdise prerita hokara pravRtti na honeke kAraNa vaha zuddha AdhyAtmika hai / niSkarSa yaha hai ki sallekhanA Atma-sudhAra eva Atma-sarakSaNakA antima aura vicArapUrNa prayatna hai| 1 sanyased brahmacaryAdvA saMnyasecca gahAdapi / vanAdvA pravadvidvAnAturo vA'tha dukhita / / utpanne sakaTe ghore caura-vyAghrAdi-gocare / bhayabhItasya sanyAsamaGgirA manurabravIt / / yatkicidbAdhaka karma kRtamajJAnato mayA / pramAdAlasyadoSAdyattattatsatyaktavAnaham / / eva satyajya bhUtebhyo dadyAdamayadakSiNAm / padaNyA karAvyA viharannAha vAkkAyamAnasa // kariSye prANinA hiMsA prANina santu nirbhayA |-kmlaakrbhtttt, nirNayasindhu pR0 447 / 2 vaidika sAhityameM yaha kriyA-vizeSa bhRgu-patana, agni-praveza, jala-praveza Adike rUpameM milatI hai| jaisA ki mAghake zizupAlavadhakI TIkAmeM uddhRta nimna padyase jAnA jAtA hai - anuSThAnAsamarthasya vAnaprasthasya jIryata / bhRgvagni-jala-sampArmiraNa pravidhIyate ||-shishupaalvdh 4-23 kI TIkAmeM uddhRta / kintu jaina saskRtimeM isa prakArakI kriyAoko mAnyatA nahIM dI gaI aura unheM lokamUDhatA batalAyA gayA hai - ApagA-sAgara-snAnamuccaya sikatAzmanAm / giripAto'gnipAtazca lokamUDha nigadyate ||-smntbhdr, ratnakaraNDa0 1-22 /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzanameM sarvajJatA tajjayati para jyotiH sama samastairanantaparyAya / darpaNatala iva sakalA pratiphalati padArthamAlikA yatra / / -amRtacandra, puruSArthasiddhayupAya 1 / pRSThabhUmi bhAratIya darzanomeM cArvAka aura mImAsaka ina do darzanoko choDakara zeSa sabhI (nyAya-vaizeSika, sAkhya-yoga, vedAnta, bauddha aura jaina) darzana sarvajJatAko sambhAvanA karate tathA yuktiyo dvArA usakI sthApanA karate haiN| sAtha hI usake sadbhAvameM Agama-pramANa bhI pracura mAtrAmeM upasthita karate haiN| cArvAka darzanakA dRSTikoNa cArvAka darzanakA dRSTikoNa hai ki 'yadRzyate tadasti, yanna dRzyate tannAsti'-indriyose jo dikhe vaha hai aura jo na dikhe vaha nahI hai / pRthvI, jala, agni aura vAyu ye cAra bhUta-tattva hI dikhAI dete haiM / ata ve hai / para unake atirikta koI atIndriya padArtha dRSTigocara nahI hotA / ata ve nahI haiM / sarvajJatA kisI bhI puruSameM indriyo dvArA jJAta nahIM hai aura ajJAta padArthakA svIkAra ucita nahI hai / smaraNa rahe ki cArvAka pratyakSa pramANake alAvA anumAnAdi koI pramANa nahI mAnate / isalie isa darzanameM atIndriya sarvajJakI sambhAvanA nahI hai| mImAsaka darzanakA mantavya ___ mImAsakokA mantavya hai ki dharma, adharma, svarga, devatA, naraka, nArakI Adi atIndriya padArtha haiM to avazya, para unakA jJAna vedadvArA hI sabhava hai, kisI puruSake dvArA nahI / puruSa rAgAdi doSoMse yukta haiM aura rAgAdi doSa puruSamAtrakA svabhAva hai tathA ve kisI bhI puruSase sarvathA dUra nahI ho sakate / aisI hAlatameM rAgI-dveSI-ajJAnI puruSoke dvArA una dharmAdi atIndriya padArthoM kA jJAna sabhava nahI hai| zavara svAmI apane zAvara-bhASya (1-1-5) meM likhate haiM 'codanA hi bhUta bhavanta bhaviSyanta sUkSma vyavahita viprakRSTamityevajAtIyakamarthamavagamayitumala nAnyat kiJcanendriyam / ' isase vidita hai ki mImAsaka darzana sUkSmAdi atIndriya padArthokA jJAna codanA (veda) dvArA svIkAra karatA hai| kisI indriyake dvArA unakA jJAna sambhava nahI maantaa| zavara svAmIke paravartI prakANDa vidvAna bhaTTa kumArila bhI kisI puruSameM sarvajJatAkI sambhAvanAkA apane mImAsAzlokavAtikameM vistArake sAtha 1 tathA vedetihAsAdijJAnAtizayavAnapi / na svarga-devatA'pUrva-pratyakSakaraNe kSama // -bhaTTa kumArila, mImAsAzlokavA0 /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ purajora khaNDana karate hai| para ve itanA svIkAra karate hai ki hama kevala dharmajJakA athavA dharmajJatAkA niSedha karate haiM / yadi koI puruSa dharmAtirikta anya savako jAnatA hai to jAne, hameM koI virodha nahI hai / dharmajJatva-niSedhaMstu kevlo'nopyujyte| sarvamanyadvijAnastu puruSaH kena vAryate / / sarvapramAtR-sabadhi-pratyakSAdinivAraNAt / kevalA''gama-gamyatva lapsyate puNya-pApayo 2 // kisI puruSako dharmajJa na mAnane meM kumArilakA tarka yaha hai ki purupokA anubhava paraspara viruddha eva bAdhita dekhA jAtA hai| ata ve usake dvArA dharmAdharmakA yathArtha sAkSAtkAra nahI kara sakate / veda nitya, apauruSeya aura trikAlAbAdhita honese usakA hI dharmAdharmake mAmaleme praveza hai (dharme codanava pramANam) / dhyAna rahe bauddha darzanameM buddhake anubhava-yogijJAnako aura jaina darzanameM arhatke anubhava-kevalajJAnako dharmAdharmakA yathArtha sAkSAtkArI batalAyA gayA hai| jAna paDatA hai ki kumArilako ina dono darzanokI mAnyatA (dharmAdharmajJatAsvIkAra)kA niSedha karanA iSTa hai / unheM prayIvita manvAdikA dharmAdharmAdiviSayaka upadeza mAnya 1 yajjAtIya pramANastu yajjatIyArthadarzanam / dRSTa samprati lokasya tathA kAlAntare'pyabhUt ||112-suu0 2 yatrApyatizayo dRSTa sa svArthAnatilaghanAt / darasamAdidaSTau syAnna rUpe zrotravattitA / / 114 ye'pi sAtizayA dRSTA prajJA-medhAdibhirnarA / stokastokAntaratvena natvatIndriyadarzanAt / / prAjJo'pi hi nara sUkSmAnarthAn draSTu kSamo'pi san / svajAtIranatikramAnnatizete parAnnarAn / ekazAstravicAre tu dRzyate'tizayo mahAn / na tu zAstrAntarajJAna tanmAtreNaiva lamyate / / jJAtvA vyAkaraNa dUra buddhi zabdApazabdayo / prakRSyati na nakSatra-tithi-grahaNanirNaye // jyotirvicca prakRSTo'pi candrArka-grahaNAdiSu / na bhavatyAdizabdAnA sAdhutva jJAtumarhati / / dazahastAntare vyomni yo nAmotplutya gacchati / na yojanamasau gantu zakto'bhyAsazatairapi // tasmAdatizayajJAnaratidUragatairapi / kiMcidevAdhika jJAtu zakyate na tvatIndriyama ||-anantakIti dvArA bahatsarvajJasiddhimeM uddhRta kaarikaaeN| 2 ina do kArikAoMmeM pahalI kArikAko zAntarakSitane tattvasagrahameM (3128 kA0) aura donoko ananta kIrtine bRhatsarvajJasiddhi (pR0 137) meM uddhRta kiyA hai / 3 sugato yadi sarvajJa kapilo neti kA pramA / tAvubhau yadi sarvajJo matabheda katha tayo / / aSTasa pR 3, uddhRta /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai, kyoki ve use veda-prabhava batalAte hai| kucha bhI ho, ve kisI puruSako svaya dharmajJa svIkAra nahIM krte| ve manvAdiko bhI veda dvArA ho dharmAdharmAdikA jJAtA aura upadeSTA mAnate haiN| bauddha darzaname sarvajJatA bauddha darzanameM avidyA aura taSNAke kSayase prApta yogIke parama prakarSajanya anubhava para bala diyA gayA haiM aura use samasta padArthoMkA, jinameM dharmAdharmAdi atIndriya padArtha bhI sammilita hai, sAkSAtkartA kahA gayA hai / diGnAga Adi bauddha-cintakone sUkSmAdi padArthoM ke sAkSAtkaraNarUpa artha meM sarvajJatAko nihita pratipAdana kiyA hai / parantu buddhane svaya apanI sarvajJatApara bala nahI diyaa| unhone kitane hI atIndriya padArthoMko avyAkRta (na kahane yogya) kaha kara unake viSayameM mauna hI rakhA / para unakA yaha spaSTa upadeza thA ki dharma jaise atIndriya padArthakA sAkSAtkAra yA anubhava ho sakatA hai| usake lie kisI dharma-pustakakI zaraNameM jAnekI AvazyakatA nahI hai| bauddha tArkika dharmakItine bhI buddhako dharmajJa hI batalAyA hai aura sarvajJatAko mokSamArgameM anupayogI kahA hai| tasmAdanuSThAnagata jJAnamasya vicaarytaas| kITa-sakhyAparijJAne tasya na kvopayujyate // heyopAdeyatattvasya sAbhyupAyasya vedaka / ya pramANamasAviSTo na tu sarvasya vedaka. // -dharmakIrti, pramANavA 31, 32 / upadezo hi buddhAdedhamadhirmAdigocara / anyathA copapadyeta sarvajJo yadi nAbhavat / / buddhAdayo hyavedajJAsteSA vedAdasabhava / upadeza kRto'tastaiAmohAdeva kevalAt / / ye'pi manvAdaya siddhA prAdhAnyena trayI vidAm / zrayIvidAzritagranthAste vedaprabhavoktaya / / nara ko'pyasti sarvajJa sa ca sarvajJa ityapi / sAdhana yatprayujyata pratijJAmAtrameva tat // sisAdhayiSito yo'rtha so'nayA nAbhidhIyate / yastUcyate na tatsiddhI kiMcidasti prayojanam / / yadIyAgamasatyatvasiddho sarvajJateSyate / na sA sarvajJasAmAnyasiddhimAtreNa labhyate / / yAvabuddho na sarvajJastAvattadvacana mRSA / yatra kvacana sarvajJe siddha tatsatyatA kuta // anyasminna hi sarvajJe vacaso'nyasya satyatA / sAmAnAdhikaraNye hi tayoragAgitA bhavet / / ye kArikAe~ kumArilake nAmase anantakIrtine ba. sa si meM uddhRta kI hai| dekhie, majjhimanikAya 2-2-3 ke cUlamAlukya sUtrakA savAda / 2
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'mokSamArgameM upayogI jJAnakA hI vicAra karanA caahie| yadi koI jagatke koDe-makoDokI saMkhyA ko jAnatA hai to usase hameM kyA lAbha ? ata jo heya aura upAdeya tathA unake upAyoko jAnatA hai vahI hamAre lie pramANa Apta hai, sabakA jAnane vAlA nhii|' yahA~ ullekhanIya hai ki kumArilane jahA~ dharmajJakA niSedha karake sarvajJake sadabhAvako iSTa prakaTa kiyA hai vahA~ dharmakItine ThIka usake viparIta dharmajJako siddha kara sarvajJakA niSedha mAnya kiyA hai| zAntarakSita aura unake ziSya kamalazIla buddhame dharmajJatAke sAtha hI sarvajJatAkI bhI siddhi karate haiN| para ve bhI dharmajJatAko mukhya aura sarvajJatAko prAsaGgika batalAte haiN| isa taraha hama nauddha darzanameM sarvajJatAkI siddhi dekha kara bhI, vastuta usakA vizeSa bala heyopAdeyatattvajJatApara hI hai, aisA niSkarSa nikAla sakate haiN| nyAya-vaizeSika darzaname sarvajJatA nyAya-vaizepika IzvarameM sarvajJatva mAnaneke atirikta dUsare yogI AtmAomeM bhI use svIkAra karate hai / parantu unakI vaha sarvajJatA apavarga-prAptike bAda naSTa ho jAtI hai, kyoki vaha yoga tathA Atmamanasayoga-janya guNa athavA aNimA Adi RddhiyokI taraha eka vibhUti mAtra hai| muktAvasthAmeM na Atmamana - sayoga rahatA hai aura na yoga / ata jJAnAdi guNokA uccheda ho jAnese vahAM sarvajJatA bhI samApta ho jAtI hai| hAM, ve IzvarakI sarvajJatA avazya anAdi-ananta mAnate hai / sAkhya-yoga darzaname sarvajJatA nirIzvaravAdI sAkhya prakRtimeM aura IzvaravAdI yoga IzvarameM sarvajJatA svIkAra karate haiN| sAkhya darzanakA mantavya hai ki jJAna buddhitattvakA pariNAma hai aura buddhitattva mahattattva aura mahattattva prakRtikA pariNAma hai| ata sarvajJatA prakRtitattvameM nihita hai aura vaha apavarga ho jAnepara samApta ho jAtI / yogadarzanakA dRSTikoNa hai ki puruSavizeSarUpa IzvarameM nitya sarvajJatA hai aura yogiyokI sarvajJatA, jo sarva vipayaka 'tAraka' vivekajJAna rUpa hai, apavargake bAda naSTa ho jAtI hai| apavarga avasthAmeM puruSa caitanyamAtrameM, jo jJAnase bhinna hai, avasthita rahatA hai| yaha bhI Avazyaka nahIM ki hara yogIko vaha sarvajJatA prApta ho / tAtparya yaha ki yogadarzanameM sarvajJatAkI sambhAvanA to kI gaI hai, para vaha yogaja vibhUtijanya honese anAdi-ananta nahI hai, kevala sAdi-sAnta hai| 1 svargApavargasamprAptihetUjJo'stIti gamyate / sAkSAnna kevala kintu sarvajJo'pi pratIyate ||-tttv sa kA 330 / 2 'mukhya hi tAvat svargamokSasamprApakahetujJatvasAdhana bhagavato'smAbhi kriyate / yatpuna azeSArthaparijJAtRtva sAdhanamasya tat prAsaGgikam |'-tttv sa pR 863 / 3 'asmadviziSTAnA yuktAnAM yogajadharmAnugRhItena manasA svAtmAntarAkAzadikkalAlaparamANuvAyumanassu tatsamavetaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAye cAvitatha svarUpadarzanamutpacate, viyuktAnA puna -prazastapAdabhASya, pR0 187 / 4 'klezakarmavipAkAzayaraparAmRSTa puruSavizeSa Izvara'-yogasUtra / 5 'tadA draSTu svarUpe'vasthAnam'-yogasUtra 1-1-3 / - 100 -
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedAnta darzaname sarvajJatA vedAnta darzanakA mantavya hai ki sarvajJatA anta karaNaniSTha hai aura vaha jIvanmukta dazA taka rahatI hai / usake bAda vaha chUTa jAtI hai| usa samaya jIvAtmA avidyAse mukta hokara vidyArUpa zuddha saccidAnanda brahma maya ho jAtA hai aura sarvajJatA AtmajJatAmeM vilIna ho jAtI hai| athavA usakA abhAva ho jAtA hai| jaina darzaname sarvajJatA-viSayaka vistRta vimarza jaina darzanameM jJAnako AtmAkA svarUpa athavA svAbhAvika guNa mAnA gayA hai aura use sva-para prakAzaka svIkAra kiyA gayA hai| yadi AtmAkA svabhAva jJatva (jAnanA) na ho to vedake dvArA bhI sUkSmAdi jJeyokA jJAna nahI ho sakatA / AcArya akalaGkadevane likhA hai ki aimA koI jJeya nahI, jo jJasvabhAva AtmAke dvArA jAnA na jAya / kisI viSayameM ajJatAkA honA jJAnAvaraNa tathA mohAdi doSokA kArya hai / jaba jJAnake pratibandhaka jJAnAvaraNa tathA mohAdi doSokA kSaya ho jAtA hai to binA rukAvaTake samasta jJeyokA jJAna hue vinA nahI raha sakatA / isIko sarvajJatA kahA gayA hai / jaina manISiyone prArambhase trikAla aura trilokavartI azeSa padArthoke pratyakSa jJAnake artha meM isa sarvajJatAko paryavasita mAnA hai| Agama-grantho eva tarka granthomeM hameM sarvatra sarvajJatAkA pratipAdana milatA hai / SaTkhaNDAgamasUtromeM kahA gayA hai ki 'kevalI bhagavAn samasta loko, samasta jIvo aura anya samasta padArthoko sarvadA eka sAtha jAnate va dekhate haiN| AcArAgasUtrameM bhI yahI kathana kiyA gayA hai| mahAn cintaka aura lekhaka kundakundane bhI likhA hai ki 'AvaraNoke abhAvase udbhUta kevalajJAna vartamAna, bhUta, bhaviSyat, sUkSma, vyavahita Adi saba tarahake jJeyoko pUrNarUpameM yugapat jAnatA hai / jo trikAla aura trilokavartI sampUrNa padArthoMko nahIM jAnatA vaha ananta paryAyo vAle eka dravyako bhI pUrNatayA nahI jAna sakatA aura jo ananta paryAya vAle eka dravyako nahIM jAnatA vaha samasta dravyoko kaise eka sAtha jAna sakatA hai ? prasiddha vicAraka bhagavatI ArAdhanAkAra zivArya aura Avazyaka niyuktikAra bhadra 1 'upayogo lakSaNam'-tattvArthasUtra 2-8 / 2 'NANa saparapayAsaya' 3 'na khalu jJasvabhAvasya kazcidagocaro'sti yanna krameta, tatsvabhAvAntarapratiSedhAt |'-asstt0 za0, aSTa0 sa0 pR0 47 / 4 saya bhayava uppaNNaNANadarisI savvaloe savvajIve savvabhAve savva sama jANadi passadi viharadi tti' -SaTkha0 payadi0 sU0 78 / 5 se bhagava ariha jiNo kevalI savvanna savvabhAvadarisI savvaloe savvajIvANa savvabhAvAi jANamANe pAsamANe eva ca viharai |'-aacaaraagsuu0 2-3 / ja takkAliyamidara jANadi jugava samatado savva / attha vicittavisama ta NANa khAiya bhaNiya // jo Na vijANadi jugava atthe tekAlige tihavaNatthe / NAdu tassa Na sakka sapajjaya datvameka vA // davva aNatappajjayamekkamaNatANi davvajAdANi / Na vijANadi jadi jugava kadha so savvANi jANAdi ||-prvcnsaa0 1-47, 48, 49 / 7 passadi jANadi ya tahA tiNi vi kAle sapajjae savve / taha vA logamasesa bhayava vigymoho||-bh0 A0 gA0 2141 / - 101
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAha baDe spaSTa aura prAjala zabdomeM sarvajJatAkA pravala samarthana karate hue kahate haiM ki 'vItarAga bhagavAn tIno kAlo, ananta paryAyoMse sahita samasta jJeyo aura samasta lokoko yugapat jAnate va dekhate haiN|' Agamayugake bAda jaba hama tArkika yugameM Ate haiM to hama svAmI samantabhadra, siddhasena, akalaGka, haribhadra, pAnasvAmI, vIrasena, vidyAnanda, prabhAcandra, hemacandra prabhRti jaina tAkikoMko bhI sarvajJatAkA pravala samarthana eva upapAdana karate hue pAte hai / iname aneka lekhakone to sarvajJatAkI sthApanAmeM mahattvapUrNa svatantra grantha hI likhe haiN| unameM samantabhadra (vi0 sa0 dUsarI, tIsarI zatI) ko AptamImAsA, jise 'sarvajJavizepa-parIkSA kahA gayA hai,' akalakadevakI siddhivinizcayagata 'sarvajJa siddhi', vidyAnandakI AptaparIkSA, anantakIrtikI laghu va bRhatsarvajJasiddhiyAM, vAdIsiMhakI syAdvAdasiddhigata 'marvajJasiddhi' Adi kitanI hI racanAe~ ullekhanIya haiN| yadi kahA jAya ki sarvajJatApara jaina dArzanikone sabase adhika cintana aura sAhitya sRjana karake bhAratIya darzanazAstrako samRddha banAyA hai to atyukti na hogii| sarvajJatAkI sthApanAmeM samantabhadane jo yakti dI hai vaha baDe mahattvakI hai / ve kahate haiM ki sUkSmAdi atIndriya padArtha bhI kisI puruSavizepake pratyakSa hai, kyoki ve anumeya hai, jaise agni / unakI vaha yukti isa prakAra hai - sUkSmAntaritadUrArthA pratyakSA kasyacidyathA / anumeyatvato'gnyAdirati sarvajJa-sasthiti // samantabhadra eka dUsarI yuktike dvArA sarvajJatAke rokane vAle ajJAnAdi doSoM aura jJAnAvaraNAdi AvaraNokA kisI AtmavizeSameM abhAva siddha karate hue kahate hai ki "kisI puruSavizeSameM jJAnake pratibandhakokA pUrNatayA kSaya ho jAtA hai, kyoki unakI anyatra nyUnAdhikatA dekhI jAtI hai| jaise svarNameM bAhya aura antaraga dono prakArake melokA abhAva dRSTigocara hotA hai| prativandhakoMke haTa jAnepara jJasvabhAva AtmAke lie koI jJeya ajJeya nahI rahatA / jJeyokA ajJAna yA to AtmAmeM una saba jJeyoko jAnanekI sAmarthya na honepara hotA hai yA jJAnake pratibandhakoMke rahanese hotA hai / ki AtmA jJa hai aura tapa, saMyamAdikI ArAdhanAdvArA prativandhakokA abhAva pUrNatayA sambhava hai| aisI sthitima usa vItarAga mahAyogIko koI kAraNa nahI ki azepa jJeyokA jJAna na ho| antameM isa sarvajJatAko arhatame sambhAvya batalAyA gayA hai| unakA pratipAdana isa prakAra hai doSAvaraNayorhAninizzeSA'styatizAyanAt / kvacidyathA svahetubhyo bahirantarmalakSaya // sa tvamevAsi nirdoSo yuktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTa te prasiddhena na bAdhyate ||-aaptmii0 kA05, 6 / 1, sabhiNNa pAsato logamaloga ca savvao savva / ta Natthi ja na pAsai bhUya bhavva bhavissa ca ||-aavshykni0 gA0 127 / 2 yahA~ dhyAna dene yogya hai ki samantabhadrane Aptake Avazyaka hI nahI, anivArya tIna guNo eva vizeSatAoMmeM sarvajJatAko AptakI anivArya vizeSatA batalAyI hai-usake binA ve usame AptatA asambhava bata. lAte haiM - AptenocchinnadopeNa sarvajJenAgamezinA / bhavitavya niyogena nAnyathA hyAptatA bhaveta / / -ratnakaraNDadhA0 zloka 5 / -102
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadrake uttaravartI sUkSma cintaka akalakadevane sarvajJatAkI sabhAvanAmeM jo mahattvapUrNa yuktiyA~ dI hai ve bhI yahA~ ullekhanIya haiM / akalakakI pahalI yukti yaha hai ki AtmAmeM samasta padArthoMko jAnane kI sAmarthya hai / isa sAmarthya ke honese hI koI puruSa vizeSa vedake dvArA bhI sUkSmAdi jJeyoko jAnane meM samartha ho sakatA hai, anyathA nahI / hA~, yaha avazya hai ki sasArI avasthAmeM jJAnAvaraNase AvRta hone ke kAraNa jJAna sava jJeyoko nahI jAna pAtA / jisa taraha hama logokA jJAna saba jJeyoko nahI jAnatA, kucha sImitoko hI jAna pAtA hai / para jaba jJAnake pratibandhaka karmoM (AvaraNo ) kA pUrNa kSaya ho jAtA hai to usa viziSTa indriyAnapekSa aura AtmamAtra sApekSa jJAnako, jo svaya aprApyakArI bhI hai, samasta jJeyoko jAnanemeM kyA bAgha hai' ? unakI dUsarI yukti yaha hai ki yadi puruSoko gharmAdharmAdi atIndriya jJeyokA jJAna na ho to sUrya, candra Adi jyotirgraho kI grahaNa Adi bhaviSyat dazAo aura unase honevAlA zubhAzubhakA avisavAdI upadeza kaise ho sakegA ? indriyokI apekSA kiye binA hI unakA atIndriyArthaviSayaka upadeza satya aura yathArtha spaSTa dekhA jAtA hai / athavA jisa taraha satya svapna-darzana indriyAdikI sahAyatA ke binA hI bhAvI rAjyAdi lAbhakA yathArtha bodha karAtA hai usI taraha sarvajJakA jJAna bhI atondriya padArthoMmeM savAdI aura spaSTa hotA hai aura usameM indriyokI AMzika bhI sahAyatA nahI hotI / indriyA~ to vAstavameM kama jJAnako hI karAtI haiN| ve adhika aura sarvaviSayaka jJAnameM usI taraha bAdhaka haiM jisa taraha sundara prAsAdameM banI huI khiDakiyA~ adhika prakAzako rokatI hai / akalakakI tIsarI yukti yaha hai ki jisa prakAra aNuparimANa baDhatA - vaDhatA AkAzameM mahAparimANa yA vibhutvakA rUpa le letA hai, kyoki usakI taratamatA dekho jAtI hai, usI taraha jJAnake prakarSame bhI tAratamya dekhA jAtA hai / mata jahA~ vaha jJAna sampUrNa avasthA ( niratizayapane ) ko prApta ho jAtA hai vahI sarvajJatA A jAtI hai / isa sarvajJatAkA kisI vyakti yA samAjane ThekA nahI liyA / vaha pratyeka yogya sAdhakako prApta ho sakatI hai / unakI cauthI yukti yaha hai ki sarvajJatAkA koI bAdhaka nahI hai / pratyakSa Adi pA~ca pramANa to isalie bAdhaka nahI ho sakate, kyoMki ve vidhi ( astitva) ko viSaya karate haiM / yadi ve sarvajJatAke viSaya meM dakhala deM to unase sadbhAva ho siddha hogA / mImAsakokA abhAva- pramANa bhI usakA niSedha nahI kara sakatA, kyoki abhAva - pramANake lie yaha Avazyaka hai ki jisakA abhAva karanA hai usakA smaraNa aura jahA~ I 1. kathaJcit svapradezeSu syAtkarma-paTalAcchatA / sasAriNA tu jIvAnA yatra te cakSurAdaya // sAkSAtkartuM virodha, ka sarvathA''varaNAtyaye / satyamarthaM yathA sarvaM yathA'bhUdvA bhaviSyati // sarvArthagrahaNasAmarthyAccaitanyaprati bandhinAm karmaNA vigame kasmAt sarvAnnarthAn na pazyati // grahAdigataya sarvA sukha dukhAdihetava / yena sAkSAtkRtAstena kinna sAkSAtkRta jagat // jJasyAvaraNavicchede jJeya kimavaziSyate / aprApyakAriNastasmAtsarvArthAvalokanam // 2 gRhItvA vastusadbhAva smRtvA ca pratiyoginAm / mAnasa nAstitAjJAna jAyate'kSAnapekSayA // nyAyavinizcaya, kA0, 361, 62, 410, 414, 465 / - 103 -
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ parIta evaM nirNayAtmaka hotA inImAra giyara dhimA aura yevalazAna / ina tIna mAramA pAramAdikA mAralArga indriya, mana, prakAza AdiparakI arpanA galIzAna sapA rinone va vyavahAra visavAdI hote hai Ane goma agadisa agipaNe IITHER paune nhii| zAna do haiM .-1 mati aura 2 sAlI gopagegamA smRti, pratyabhijJAna, tA, sanumAna, AgAmI mAnI para (mani mena kiyA gayA hai| isa taraha parokSa aura mati, praga, a mana varSaya aura svAta arthAdhigama hotA hai| smaraNa zadhiyApiyAmAdijAna prati liga lokasavyavahArake kAraNa hote aura momA ina mAnorA gorudhyatA kI dRSTirI jaina cintakAne gAvyAgni pratyAbhITARIogeko arthAdhigamakA hetu naya, aura pramAName ugakA ganita pAya ava prazna hai ki naganI yAagAbhimAyA mogA mAnanA nahIM ? padi jatA he to vaha pramANa hai yA apamANagAmAta pramANa abhigamA napAya batAnA AvazyakatA thI? anya varNanAko mAniTRIT 'pramAlamopigamopApa matAnA parona kA apramANa hai to umase yathArtha nigama gAmyayApayAdi nijAmAnAma' dhigama honA cAhie aura paniyamAnApanahI gaM sannikaryAdirI taraha jnyaapr| kiyA jA sakatA? ye katipaya prazna hai, jo nayako zapigamopAya mAnane vAle jainAMnA sAmane uThana hai / mana piyone ina sabhI praznopara baTekalApohakemApa vicAra kiyaa| imame sandeha nahI ki nayako maryAdhigamopAsapoyAnAne gyApAra nahIM ripA gayA jana darzanameM hI use agIkAra kiyA gayA hai| yAratavamai 'naya' zAnarA eka dAha pramANa haiM aura na apramANa, kintu zAnAtmaka pramANakA ephadeza jaya zAtA yA banA bhAna / dvArA padArthama aNakalpanA karake use grahaNa karatA hai to usakA yaha zAna napayA yA jaba padAthama azakalpanA kiye binA vaha use gamana rUpame gahaNa karatA hai tada paha mAna mana hotA hai| Upara hama dekha cuke haiM ki mati, prata, bhayagi, mA paryaya aura phevala ina gayA hai aura unheM pratyakSa tathA parokSa ina do bhedo (vagoM) meM vibhapata kiyA gayA hai aspapTa eva apUrNa jhalakatA hai unheM parokSa tayA jiname viSaya sASTa eva pUrNa prAtA pratyakSa nirUpita kiyA gayA hai| mati aura zrata ina do zAnome viSaya aspaSTa eva eka hai aura isalie vaha 5 gAnA kikA mAna dvArA yA vacana / yaha mAninapavA pacana napa kahA jAtA hai aura hatara paha mAna pramANa rUpale vyavaddha papa aura phevala ina pani mAnIko pramAna mahA hai| jina mAnamizisa eSa pUrNa prativimbita hotA hai unheM aspaSTa eva spUrNa jhalatA ha, ina 1-2 'matizrutAvadhimana paryayakevalAni jJAnama', 'tatpramANe', 'Ace parokSam', 'pratyakSamanyat -tattvArtha sU0 1-9, 10, 11, 12 / 3 'mati smRti sajJA cintAbhinivodha ityanAntaram' -tattvArthasUtra 1-13 / 4 'pramANakadezAzca nayA ' 'pUjyapAda, sarvArtha0 1-32 /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ lie unheM 'parokSa' kahA hai tathA zeSa tIna jJAno (avadhi, mana.paryaya aura kevala) mai viSaya spaSTa evaM pUrNa pratiphalita hotA hai, ata unheM 'pratyakSa pratipAdana kiyA hai / pratipatti-bhedase bhI pramANa-bhedakA nirUpaNa kiyA gayA hai| yaha nirUpaNa hame pUjyapAda-devanandiko sarvArthasiddhimeM upalabdha hotA hai| pUjyapAdane likhA hai ki pramANa do prakArakA hai -1 svArtha aura 2 parArtha / zrutajJAnako choDakara zeSa cAro mati, avadhi, mana paryaya aura kevalajJAna svArtha-pramANa hai, kyoki unake dvArA svArtha (jJAtAke lie) pratipatti hotI hai, parArtha (zrotA yA vineya janoke lie) nahI / parArthapratipattikA to ekamAtra sAdhana vacana hai aura ye cAro jJAna vacanAtmaka nahI hai| kintu zruta-pramANa svArtha aura parArtha dono prakArakA hai / jJAnAtmaka zrata pramANako svArtha-pramANa kahate haiM aura vacanAtmaka zruta pramANako parArtha-pramANa kahA gayA hai| vastuta zruta-pramANake dvArA svArtha-pratipatti aura parArtha-pratipatti donoM hotI haiM / jJAnAtaka zruta-pramANa dvArA svArtha pratipatti aura vacanAtmaka parArtha-zruta-pramANa dvArA parArtha pratipatti hotI hai| jJAtA-vaktA jaba kisI vastukA dUsare ko jJAna karAneke lie zabdoccAraNa karatA hai to vaha apane abhiprAyAnusAra usa vastumeM aza-kalpanA-paTa, ghaTa, kAlA, sapheda, choTA, baDA Adi bhedo dvArA usakA zrotA yA vineyoko jJAna karAtA hai| jJAtA yA vaktAkA vaha zabdoccAraNa upacArata vacanAtmaka parArtha zrutapramANa hai aura zrotAko jo vaktAke zabdose bodha hotA hai vaha vAstava parArtha zruta-pramANa hai tathA jJAtA yA vaktAkA jo abhiprAya rahatA hai aura jo azagrAhI hai vaha jJAnAtmaka svArtha zrutapramANa hai / niSkarSa yaha ki jJAnAtmaka svArthazruta-pramANa aura vacanAtmaka parArtha zrutapramANa dono naya hai| yahI kAraNa hai ki jaina darzana-granthome jJAnanaya aura vacananayake bhedase do prakArake nayokA bhI vivecana milatA hai| uparyukta vivecanase spaSTa hai ki naya zruta-pramANakA aza hai, vaha mati, avadhi tathA mana paryayajJAnakA aza nahI hai, kyoki matyAdi dvArA jJAta somita arthake azame nayakI pravRtti nahIM hotii| naya to samasta padArthoke azokA ekaikaza nizcAyaka hai, jabaki matyAdi tIno jJAna unako viSaya nahI karate / yadyapi kevalajJAna una samasta padArthoke azoMmeM pravRtta hotA hai aura isalie nayako kevalajJAnakA aza mAnA jA sakatA hai kintu naya to unhe parokSa-aspaSTa rUpase jAnatA hai aura kevalajJAna pratyakSa (spaSTa) rUpase unakA sAkSAtkAra karatA hai| ata naya kevalamUlaka bhI nahI hai| vaha sirpha parokSa zrutapramANamUlaka hI hai| 1 'tajjayati para jyoti sama samastairanantaparyAya / darpaNatala iva sakalA pratiphalati padArthamAlikA yatra ||'-amRtcndr, puruSArthasi0 kaa01| 2 "tatra pramANa dvividha svArtha parArtha ca / tatra svArtha pramANa zrutavajam / zruta puna svArtha bhavati parArtha ca / jJAnAtmaka svArtha vacanAtmaka parArtham / tadvikalpA nayA / " -pUjyapAda, sarvArthasi0 1-6 / 3. "tata parArthAvigama pramANanayarvacanAtmami kartavya svArtha iva jJAnAtmabhi pramANanaya , anyathA kAtsye nakadezena tattvArthAdhigamAnupapatte / " -vidyAnanda, tattvArthazlokavA0 pR0 142 / 4 "materavadhito vApi manaHparyayato'pi vaa|| jJAtasyArthasya nANe'sti nayAnA vartana nanu // 24 // ni zeSadezakAlArthagocaratvavinizcayAt / tasyeti bhApita kaizcidyuktameva tatheSTita // 25 / / -107
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ usakA abhAva karanA hai vahA~ usakA pratyakSa darzana Avazyaka hI nahI, anivArya hai| jaba hama bhUtalameM ghaDekA abhAva karate hai to vahA~ pahale dekhe gaye ghaDekA smaraNa aura bhUtalakA darzana hotA hai, tabhI hama yaha kahate haiM ki yahAM ghaDA nahI hai / kintu tIno (bhUta, bhaviSyat aura vartamAna) kAloM tathA tIno (Urva, madhya, aura adho) lokoke atIta, anAgata aura vartamAnakAlIna ananta purupomeM sarvajJatA nahIM thI, nahI hai aura na hogI, isa prakArakA jJAna usIko ho sakatA hai jisane una tamAma puruSokA sAkSAtkAra kiyA hai| yadi kisIne kiyA hai to vahI sarvaja ho jaaygaa| sAtha hI sarvajJatAkA smaraNa sarvajJatAke pratyakSa anubhavake binA sabhava nahI aura jina kAlika aura trilokavartI ananta purupo (AdhAra) meM sarvajJatAkA abhAva karanA hai unakA pratyakSa darzana bhI sabhava nhii| aisI sthitimeM abhAvapramANa bhI sarvajJatAkA bAdhaka nahI hai| isa taraha jaba koI bAdhaka nahI hai to koI kAraNa nahI ki sarvajJatAkA sadabhAva siddha na ho| niSkarpa yaha hai ki AtmA 'jJa'-jJAtA hai aura usake jJAnasvabhAvako DhaMkanevAle AvaraNa dUra hote haiN| ata AvaraNoke vicchinna ho jAnepara jJasvabhAva AtmAke lie phira zeSa jAnane yogya kyA raha jAtA hai ? arthAta kucha bhI nahI / aprApyakArI jJAnase sakalArtha viSayaka jJAna honA avazyambhAvI hai| indriyA~ aura mana sakalArthaparijJAna meM sAdhaka na hokara vAdhaka hai / ve jahA~ nahI haiM aura AvaraNoMkA pUrNata abhAva hai vahAM kAlika aura trilokavartI yAvajjJeyokA sAkSAt jJAna honemeM koI bAdhA nahI hai| A vIrasena aura A vidyAnanda ne bhI isI AzayakA eka mahattvapUrNa zloka prastuta karake usake dvArA jJasvabhAva AtmAmeM sarvajJatAkI sambhAvanA kI hai| vaha zloka yaha hai - jJo jJeye kathamajJa syAdasati pratibandhane / dAhyagnihako na syAdasati pratibandhane / -jayadhavalA pu066, aSTasa pR0 50 / agnimeM dAhakatA ho aura dAhya-IMdhana sAmane ho tathA bIcameM rukAvaTa na ho to agni apane dAhmako kyo nahI jalAvegI? ThIka usI taraha AtmA jJa (jJAtA) ho, aura jJeya sAmane ho tathA unake bIca meM koI rukAvaTa na rahe to jJAtA una jJeyoko kyo nahI jAnegA? AvaraNoMke abhAvameM jJasvabhAva AtmAke lie AsannatA aura dUratA ye donoM bhI nirarthaka ho jAtI hai| upasaMhAra jaina darzanameM pratyeka AtmAmeM AvaraNo aura doSoke abhAvameM sarvajJatAkA honA anivArya mAnA gayA hai| vedAnta darzanameM mAnya AtmAko sarvajJatAse jaina darzanakI sarvajJatAmeM yaha antara hai ki jaina darzanameM sarvajJatAko AvRta karanevAle AvaraNa aura doSa mithyA nahI hai, jaba ki vedAnta darzanameM avidyAko mithyA kahA gayA hai| isake alAvA jaina darzanako sarvajJatA jahAM sAdi-ananta hai aura pratyeka mukta AtmAmeM vaha pRthak-pRthak vidyamAna rahatI hai ataeva ananta sarvajJa hai, vahAM vedAntameM mukta-AtmAe~ apane pRthak astitvako na rakhakara eka advitIya sanAtana brahmameM vilIna ho jAte hai aura unakI sarvajJatA anta karaNasabandha taka rahatI hai, bAdako vaha naSTa ho jAtI hai yA brahmameM hI usakA samAveza ho jAtA hai| 1 'asti sarvajJa' sunizcitAsabhavabAghakapramANatvAta, sukhAdivat |'-siddhivi0 108-6 tathA aSTa0 sa0 kA05 / 2 vizeSake lie vIrasenakI jayadhavalA (10 64 se 66) draSTavya hai / 3. vidyAnandake AptaparIkSA, aSTasahasrI Adi grantha dekheN| -104
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAdhigama-cintana anta aura bAhya padArthoM ke jJApaka sAvanoMpara prAya sabhI bhAratIya darzanomeM vicAra kiyA gayA hai aura sabane arthAdhigamakA sAdhana ekamAtra pramANako svIkAra kiyA hai| 'pramANAghInA hi prameyavyavasthA', 'mAnAghInA hi meyasthiti', 'prameyasiddhi pramANAddhi' jaise pratipAdano dvArA yahI batalAyA gayA hai ki pramANa hI prameyakI siddhi athavA vyavasthA yA jJAnakA sAdhana hai, anya koI nahI / jaina darzaname arthAdhigamake sAdhana para jaina darzaname pramANake atirikta nayako bhI padArthoke adhigamakA sAdhana mAnA gayA hai| darzanake kSetrameM adhigamake ina do upAyokA nirdeza hameM prathamata 'tattvArthasUtra' meM milatA hai| tattvArthasUtrakArane likhA hai ki tattvArthakA adhigama do tarahase hotA hai -1 pramANase aura 2 nayase / unake paravartI sabhI jaina vicArakokA bhI yahI mata hai| yahAM unhIke sambandhame kucha vicAra kiyA jAtA hai| pramANa (anya darzanomeM jahA~ indriyavyApAra, jJAtRvyApAra, kArakasAkalya, sannikarSa Adiko pramANa mAnA gayA hai aura unase hI artha-pramiti batalAI gaI hai vahAM jaina darzanameM svArtha-vyavasAyi jJAnako pramANa kahA gayA hai aura usake dvArA artha-paricchitti svIkAra kI gaI hai| indriya-cyApAra Adiko pramANa na mAnane tathA jJAnako pramANa mAnanemeM jaina cintakoMne yaha yukti dI hai ki jJAna artha-pramitimeM avyavahitasAkSAt karaNa hai aura indriyavyApAra Adi vyavahita-paramparA karaNa hai tathA avyavahita karaNako hI pramAjanaka mAnanA yukta hai, vyavahitako nahI / unakI dUsarI yukti yaha hai ki pramiti artha-prakAza athavA ajJAna-nivattirUpa hai vaha jJAna dvArA hI sambhava hai, ajJAnarUpa indriyavyApAra Adike dvArA nhii| prakAzadvArA hI andhakAra dUra hotA hai, ghaTapaTAdidvArA nhii| tAtparya yaha ki jainadarzanameM pramANa jJAnarUpa hai aura vahI artha-paricchedaka hai| pramANase do prakArakI paricchitti hotI hai -1. spaSTa (vizada) aura 2 aspaSTa (avishd)| jisa jJAname indriya, mana, prakAza Adi parakI apekSA nahI hotI vaha jJAna spaSTa hotA hai tathA asandigdha, avi 1. 'pramANanayara dhigama'-tattvArthasU0 1-6 / 2 (ka) 'tattvajJAna pramANaM te yugapatsarvabhAsanam / kramabhAvi ca yajjJAna syAdvAdanaya-saskRtam // ' -samantabhadra, AptamI0 kA0 101 / (kha) 'pramANanayAbhyA hi vivecitA jIvAdaya. samyagadhigamyante / tavyatirekeNa jIvAdyadhigame prakArAntarAsambhavAt / ' -abhinava dharmabhUSaNa, nyAyadI0 pR0 4 / -105 -
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ ataeva nayana ajJAnarUpa hai, na pramANarUpa hai aura na apramANarUpa / apitu pramANakA ekadeza hai| isIse use pramANase pRthak adhigamopAya nirUpita kiyA gayA hai| azapratipattikA ekamAtra sAvana vahI hai| aMzI-vastuko pramANase jAnakara anantara kisI eka aza-avasthA dvArA padAryakA nizcaya karanA naya kahA gayA hai| pramANa aura nayake pArasparika antarako spaSTa karate hue jaina manIpiyone kahA hai ki pramANa samagrako viSaya karatA hai aura naya asmgrko| prakhara tArkika vidyAnandane no uparyukta praznoMkA yukti evaM udAharaNa dvArA samAdhAna karake pramANa aura nayake pArthakyakA bar3e acche Dhagase vivecana kiyA hai| ve jaina darzanake mUrdhanya granya apane tattvArthazlokavAtikameM kahate haiM ki naya na pramANa hai aura na apramANa, apitu pramANakadeza hai| ThIka usI prakAra jisa prakAra samudrase lAyA gayA ghaDA bhara pAnI na samudra hai aura na asamudra, apitu samudraikadeza hai| yadi use samudra mAna liyA jAya to zeSa sArA pAnI asamudra kahA jAyagA, athavA bahuta samudrokI kalpanA karanI na hi matyavadhi mana paryayANAmanyatamenApi pramANena gRhItasyArthasyAze nayA pravartante, teSA ni zeSadezakAlArthagocaratvAta, matyAdInA tadagocaratvAt / na hi manomatirapyazeSaviSayA karaNaviSaye tajjAtIye vApravRtta / / trikAlagocarAzeSapadArthAzeSu vRttita / kevalajJAnamUlatvamapi teSA na yujyate // 26 // parokSAkAratAvRtte spaSTatvAt kevalasya tu / zrutamUlA nayA siddhA vakSyamANA pramANavat / / 27 // yathaiva hi zruta pramANamadhigamajasamyagdarzananivandhanatattvArthAdhigamopAyabhUta matyavadhimana paryayakevalAtmaka ca vakSyamANa tathA zrutamUlA nayA siddhAsteSA parokSAkAratayA vRtte / tata kevalamUlA nayAstrikAlagocarAzeSapadArthAzeSa vartanAditi na yuktamutpazyAmastadvatteSA spaSTatvaprasagAt / " -vidyAnanda, tattvArthazlo01-6, pR0 124 / 1 (ka) "eva hi uktam-"pragRhya pramANata pariNativizeSAdarthAvadhAraNa naya / " -sarvArthasi01-6 / (kha) "vastunyanekAntAtmanyavirodhena hi hetvarpaNAt sAdhyavizeSasya yAthAtmyaprApaNapravaNa prayogo naya / " -sarvA0si0 1-33 / 2. (ka) 'sakalAdeza pramANAdhIno vikalAdezo nyaadhiinH'|-s0si01-6 / (kha) 'arthasyAnekarUpasya dhI pramANa tadazadhI / ___nayo dharmAntarApekSI durnayastannirAkRti ||'-asstts0 pR0 290 / 3 (ka) nApramANa pramANa vA nayo jJAnAtmako mata / syAtpramANakadezastu sarvathApyavirodhata / / -ta0 zlo0 vA0 pR0 123 / (kha) 'nAya vastu na cAvastu vastvaza kathyate yata / nAsamudra samudro vA samudrAzo yathocyate / / tanmAtrasya samudratve zeSAzasyAsamudratA / samudrabahatva vA syAttaccetkostu samudravit / / -ta0 zlo0 pU0 118 / -108 -
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ pddegii| yadi use asamudra kahA jAya to zeSAAzoko bhI asamudra kahA jAyegA aura usa hAlatameM samudrakA vyavahAra kahI bhI nahI hogaa| aisI sthitimeM kisIko 'samudrakA jJAtA' nahI kahA jaaygaa| ata nayako pramANakadeza mAnakara use jainadarzanameM pramANase pRthak adhigamopAya batAyA gayA hai| vastuta alpajJa jJAtA aura zrotAkI dRSTise usakA pRthak nirUpaNa atyAvazyaka hai / sasArake samasta vyavahAra aura vacana-pravRtti nayoke AdhArapara hI calate haiM / anantadharmAtmaka vastuke eka-eka azako jAnanA yA kahakara dUsaroko janAnA nayakA kAma hai aura usa pUrI vastuko jAnanA pramANakA kArya hai / yadi naya na ho to vividha prazna, unake vividha samAdhAna, vividha vAda aura unakA samanvaya Adi koI bhI nahI bana sktaa| svArthapramANa gUgA hai| vaha bola nahIM sakatA aura na vividha vAdo eva praznoko sulajhA sakatA hai / vaha zakti nayame hI haiM / ata nayabAda jaina darzanakI eka vizeSa upalabdhi hai aura bhAratIya darzanako usakI anupama dena hai| upasahAra vastu aneka dharmAtmaka hai, usakA pUrA bodha hama indriyo yA vacano dvArA nahI kara sakate / hA~, nayoke dvArA eka-eka dharmakA bodha karate hue anaginata dharmoMkA jJAna kara sakate haiN| vastuko jaba dravya yA paryAyarUpa, nitya yA anitya, eka yA aneka Adi kahate haiM to usake eka-eka azakA hI kathana yA grahaNa hotA hai| isa prakArakA grahaNa naya dvArA hI sabhava hai, pramANa dvArA nhii| prasiddha jaina tArkika siddhasenane nayavAdakI AvazyakatApara bala dete hue likhA hai ki jitane vacana-mArga haiM utane hI naya haiN| mUlameM do naya svIkAra kiye gaye haiM.-1 dravyAthika aura 2 paryAyAthika / dravya, sAmAnya, anvayakA grAhaka dravyArthika aura paryAya, vizeSa, vyatirekakA grAhI paryAyArthika naya hai| dravya aura paryAya ye saba milakara pramANakA viSaya hai / isa prakAra vidita hai ki pramANa aura naya ye do vastU-adhigamake sAdhana hai aura dono hI apaneapane kSetrameM vastuke jJApaka eva vyavasthApaka hai| 1 'jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva hoti NavavAyA' -sanmatitarka 3-47 / 2. 'nayo dvividha , dravyArthika. paryAyAthikazca / paryAyArthikanayena bhAvatattvamadhigantadhyam, itarepA prayANA dravyAthikanayena, sAmAnyAtmakatvAta / dravyamartha pryojnmsyetyso| dravyAthika paryAyo'rtha prayojanamasyetyasau / paryAyAthika tatsarva samudita prmaannenaadhigntvym|'-srvaathsi0 1-33 / -109
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJApakatattva-vimarza tattva aura usake bheda jaina darzanameM sad, vastu, artha aura tattva ye cAro zabda eka hI arthaka bodhaka mAne gaye haiM / sad yA vastu athavA arthake kahanese jisakI pratIti hotI hai usIkA bodha tatvake dvArA hotA hai / isake do bheda hai1 upeya aura 2 upAya / prApyako upeya aura prApakako upAya tattva kahA jAtA hai| upeya tattvake bhI do bheda haiM-1 kArya aura 2 jJeya / utpanna honevAlI vasta kArya kahI jAtI hai aura jJApakakI viSayabhata vasa jJeyake nAmase abhihita hotI hai / isI prakAra upAyatattva bhI do prakArakA hai-1 kAraka aura 2 jJApaka / jo kAryako utpanna karatA hai vaha kAraka upAyatattva kahA jAtA hai aura jo jJeyako jAnatA hai vaha jJApaka upAyatattva hai| tAtparya yaha hai ki vastuprakAzaka jJAnajJApaka upAyatattva hai tathA kAryotpAdaka udyoga-daiva Adi kAraka upAyatattva hai| prakRtameM hameM jJAyakatattvapara prakAza DAlanA abhISTa hai / ataeva hama kArakatattvakI carcA isa nibandhameM nahI kareMge / isameM kevala jJApaka upAyatattvakA vivecana karanA abhISTa hai| jJApaka upAyatattva pramANa aura naya pramANa aura naya ye dono vastuprakAzaka haiN| ata jJApaka upAyatattva do prakArakA hai-1 pramANa aura 2 naya / AcArya gRddha picchane, jinheM umAsvAmI aura umAsvAti bhI kahA jAtA hai, apane tattvArtha sUtrameM spaSTa kahA hai ki 'pramANanayaradhigama' [ta0 sU0 1-6]-pramANo aura nayoke dvArA padArthoMkA jJAna hotA hai| ata jainadarzanameM padArthoko jAnaneke do hI upAya pratipAdita eva vivecita haiM aura ve haiM pramANa tathA naya / sampUrNa vastuko jAnane vAlA pramANa hai aura vastuke dharmoM-azokA jJAna karAne vAlA naya hai / dravya aura paryAya athavA dharmI aura dharma / azI aura aza donokA samuccaya vastu hai| pramANa aura nayakA bheda pramANa jahAM vastuko akhaNDa rUpameM grahaNa karatA hai vahAM naya use khaNDa-khaNDa rUpameM viSaya karatA hai / yahA~ eka prazna ho sakatA hai ki jJApaka to jJAnarUpa hI hotA hai aura pramANa jJAnako kahA gayA hai / 'svArthavyavasAyAtmaka jJAna pramANam', 'samyagjJAnaM pramANam' Adi siddhAntavacano dvArA jJAnako pramANa hI batalAyA gayA hai, taba nayako jJApaka-prakAzaka kaise kahA? isa praznakA uttara yaha hai ki pramANa aura naya ye do bheda viSayabhedakI apekSA kiye gaye haiN| vAstavameM naya pramANarUpa hai, pramANase vaha bhinna nahI hai / jisa samaya jJAna padArthoMko akhaNDa-sakalAzarUpameM grahaNa karatA hai taba baha pramANa kahA jAtA hai aura jaba unake sApekSa ekAzako grahaNa karatA hai taba vaha jJAnanaya kahalAtA hai| chadmastha jJAtA jaba apane Apako vastukA jJAna karAnemeM pravRtta hotA hai to usakA jJAna svArthapramANa kahA jAtA hai aura aise jJAna mati, zruta, avadhi, dUsaroko samajhAneke lie vacana-prayoga karatA hai taba usake vacanoMse jijJAsuko honevAlA vastuke dharmoM-azokA jJAna parArthazrata jJAna kahalAtA hai aura usake ve
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacana bhI upacArase parArthazruta jJAna mAne jAte hai / tathA vahI pratipattA usa vastuke dharmokA svaya jJAna karatA hai to usakA vaha jJAna svArthazrutajJAna hai / AcArya pUjyapAdane sarvArthasiddhi [1-6] meM ukta praznakA acchA samAdhAna kiyA hai / unhone likhA hai ki 'tatra pramANa dvividha svArtha parArtha ca / tatra svArtha pramANa zrutavajam / zruta puna svArtha bhavati parArthaM ca / jJAnAtmaka svArtha vacanAtmaka parArtham / tadvikalpA nyaa.|' arthAta pramANa do prakArakA hai-1 svArtha aura 2 praarth| inameM zrutako choDakara zeSa sabhI (mati, avadhi, mana paryaya aura kevala) svArthapramANa hai| kintu zruta svArthapramANa bhI hai aura parArtha pramANa bhI hai| jJAnAtmaka zruta svArthapramANa hai aura vacanAtmaka zruta parArthapramANa hai| isIke bheda naya hai / pUjyapAdake isa vivecanase spaSTa hai ki naya bhI jJAnarUpa hai aura zrutajJAnake bheda hai| vidyAnandane bhI tattvArthazlokavAtika [1-6] meM ukta praznakA sayuktika samAdhAna kiyA hai / ve kahate haiM ki naya na pramANa hai aura na apramANa, apitu vaha pramANakA aza hai| jisa prakAra samudrase lAyA gayA ghaDe bhara pAnI na samudra hai aura na asamudra, apitu samudrakA aza hai / yathA nAya vastu na cAvastu vastvaza kathyate yata. / nAsamudra samudro vA samudrAzo yathocyate // tanmAtrasya samudratve shessaashsyaasmudrtaa| samudrabahutva vA syAttaccetsvAstu samudravit // -ta0 zlo0 vA0 pR0 118 / ata naya pramANarUpa eva jJAnarUpa honepara bhI chadmastha jJAtA aura vaktAokI dRSTise unakA pathaka nirUpaNa kiyA gayA hai| sasArake sabhI vyavahAra nayoko lekara hI hote haiN| pramANa azeSArthagrAhakarUpase vastukA prakAzaka--jJApaka hai aura naya vastuke eka-eka azoke prakAzaka-jJApaka hai aura isa prakAra naya bhI pramANako taraha jJApakatattva hai| AcArya samantabhadrane bhI AptamImAsAmeM pramANa aura naya donoko vastaprakAzaka kahA hai tattvajJAna pramANa te yugapat sarvabhAsanam / kramabhAvi ca yajjJAna syAdvAdanayasaskRtam // 'sampUrNa padArthoMko yugapat prakAzita karanevAlA tattvajJAna pramANarUpa hai aura kramase honevAlA chadamasthokA jJAna syAdvAdanayasvarUpa hai|' nayokA vaiziSTya Uparake vivecanase spaSTa hai ki jaina darzanameM nayokA vahI mahattvapUrNa sthAna hai jo pramANakA hai| pramANa aura naya dono jaina darzanakI AtmA haiN| yadi nayako na mAnA jAya to vastukA jJAna apUrNa rahanese jaina darzanakI AtmA (vastu-vijJAna) apUrNa rhegii| vAstavameM naya hI vividha vAdo eva praznoke samAdhAna prastuta karate haiN| ve gutthiyoke sulajhAne tathA sahI vastusvarUpa batalAne meM samartha haiN| pramANa gUMgA hai, bola nahIM sakatA aura na vividha vAdoko sulajhA sakatA hai| ata jaina dArzanikone matAntarokA samanvaya karaneke lie nayavAdakA vistArake sAtha pratipAdana kiyA hai| vacanaprayoga aura lokavyavahAra dono nayAzrita hai| vinA nayakA avalambana lie ve dono hI sambhava nahI hai| ata sabhI darzanoko isa nayavAdako svIkAra -111
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ karanA Avazyaka hai| usake binA vena apane khaNDanakA parihAra yA prativAda kara sakate haiM aura na apane darzanako utkRSTa siddha kara sakate haiN| nyAyadarzanameM yadyapi apane Upara AnevAle AkramaNoMkA parihAra karaneke lie chala, jAti aura nigrahasthAnoMkA kathana kiyA hai| kintu aise prayatna sad-samyak nahI kahe jA skte| koI bhI prekSAvAn asad prayatlo dvArA apane pakSakA samarthana tathA parapakSakA nirAkaraNa nahI kara sakatA / darzanakA uddezya jagatke logokA hita karanA aura unheM ucita mArgapara lAnA hai| vitaNDAvAdase ukta dono bAteM asambhava haiN| jaina darzanakA nayavAda vividha matoke ekAntarUpa andhakArako dUra karaneke lie nahI bujhane vAle vizAla gaisokA kAma detA hai| madhyastha eva upapatticakSa hokara usapara vicAra kareM to usakI anivAryatA nizcaya hI svIkArya hogii| vastu anekadharmAtmaka hai aura usakA pUrA jJAna hama indriyo yA nirapekSa vacano dvArA nahI kara sakate hai / hA~, nayose eka-eka dharmakA bodha karate hue usake vivakSita aneka dharmoMkA jJAna kara sakate haiN| dravyArthika nayase vivakSA karanepara vastu nitya hai aura paryAyArthika nayase kathana karanepara vaha bhanitya bhI hai / isI prakAra usameM eka, aneka, abheda, bheda Adi virodhI dharmokI vyavasthA nayavAdase hI hotI hai| vivakSita eva abhilaSita arthakI prAptike lie vaktAkI jo vacanapravRtti yA abhilASA hotI hai vahI naya hai / yaha artha kriyAthiyokI arthakriyAkA sampAdaka hai| jaina darzanameM nayavAdakA parivAra vizAla hai / yA yo kahanA cAhie ki jitane vacanamArga haiM utane hI naya haiN| AcArya siddhasenane sanmatisUtrameM kahA hai __'jAvaiyA vayaNavahA tAvaiyA ceva hoti nnyvaayaa|' jitanA vacana vyavahAra hai aura vaha jisa-jisa tarahase ho sakatA hai vaha saba nayavAda hai / vacanameM eka sAtha eka samayameM eka hI dharmako pratipAdana karanekI sAmarthya hai, aneka dharmoM yA arthoke pratipAdanakI sAmarthya usameM nahI hai / 'saphuduccarita zabda ekamevArtha gamayati'-eka bAra bolA gayA zabda eka hI arthakA bodha karA sakatA hai / isIse aneka dharmokI piNDarUpa vastu pramANakA hI viNya hotI hai, nayakA nahIM / nayake bheda nayake mUla do bheda haiM-1 dravyAthika aura 2 paryAyAthika / jo naya mAtra dravyako grahaNa karatA hai aura paryAyakI sattAko gauNa kara detA hai vaha dravyAthika naya hai tathA jo dravyako gauNa karake kevala paryAyako viSaya karatA hai vaha paryAyArthika naya hai| dravyAthikake tIna bheda hai-1 naMgama, 2 sagraha aura 3 vyavahAra / paryAyArthika nayake cAra bheda haiM-1 Rjasatra, 2 zabda, 3 samabhirUDha aura 4 evabhuta / dravyAthikake tIna aura paryAyArthikake cAra ina sAta nayokA nirUpaga tattvArthasUtrakArane nimna sUtra dvArA kiyA hai _ 'negamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdasamabhirUDhavabhUtA nyaa.|' -ta0 sU01-33 / inakA vizeSa vivecana tattvArthasUtrakI TIkAo-sarvArthasiddhi, tattvArthavAtika, tattvArthazlokavArtika AdimeM tathA nayacakra prabhRti granthoM meM kiyA gayA hai| vizeSa jijJAsuoko vahA~se unake svarUpAdi jJAtavya hai| yahA~ smaraNIya hai ki AdhyAtmika dRSTise nizcaya aura vyavahAra nayokA bhI jaina darzanameM pratipAdana upalabdha hai / nizcaya aura vyavahArake bhedoMkA bhI vizada varNana kiyA gayA hai| isa taraha hama dekhate haiM ki naya bhI pramANakI taraha vastuke bodhaka haiM aura isalie jJApaka tattvake antargata unakA kathana kiyA gayA hai|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANakA svarUpa aura usake bheda sva tathA apUrva arthake yathArtha nizcaya karAne vAle jJAnako pramANa kahate haiM / kisI padArthako jAnanekA prayojana yaha hotA hai ki tadviSayaka ajJAnako nivRtti ho aura usakI jAnakArI ho| jAnakArI honeke uparAnta pramAtA upAdeyakA upAdAna, heyakA tyAga aura upekSaNIyako upekSA karatA hai| isa prakAra pramANakA sAkSAtphala ajJAnanivRtti aura paramparAphala hAnopAdAnopekSAbuddhi hai| yaha dono prakArakA phala svArthavyavasAyAtmaka jJAna dvArA hI sabhava hai / ata jainadarzanameM svArthavyavasAyAtmaka jJAnako pramANa mAnA gayA hai| isake malameM do bheda haiM-1 pratyakSa aura 2 parokSa / pratyakSa ke bhI do bheda hai-1 sAnyavahArika aura 2 pAramAthika / parokSa pramANake pAMca bheda haiM-1 smati, 2 pratyabhijJAna, 3 tarka, 4 anumAna aura 5 Agama / pramANake ye dArzanika bheda hai| AgamakI apekSA usake pA~ca bheda haiM-1 mati, 2 zruta, 3 avadhi, 4 mana paryAya aura 5 kevala / isa prakAra pramANa aura naya dono hI vastupratipattike amogha sAdhana haiM-upAya haiN| mara . .
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhyAna-vimarza yo to sabhI dharmoM aura darzanomeM dhyAna, samAdhi yA yogakA pratipAdana hai / yogadarzana to usIpara AghRta hai aura yogake sUkSma cintanako liye hue hai / para yogakA lakSya aNimA, mahimA, vazitva Adi RddhimiddhiyokI upalabdhi hai aura yogI unakI prAptike liye yogArAvana karatA hai| yogadvArA Rddhi-siddhiyoko prApta karanekA prayojana bhI prabhAva-pradarzana, camatkAra-darzana Adi hai| mukti lAbha bhI yogakA eka uddezya hai, para vaha gauNa hai| jaina darzanameM dhyAnakA lakSya mukhyatayA karma-nirodha aura karma-nirjarA hai aura ina donoke dvArA azepa karmamukti prApta karanA hai| yadyapi yogIko aneka RddhiyA~-siddhiyAM bhI usake yoga-prabhAvase upalabdha hotI haiN| para ve usakI dRSTimeM prApya nahI hai, mAtra AnuSaGgika hai| unase usako na lagAva hotA hai aura na usake liye vaha dhyAna karatA hai| ve tathA anya svargAdi abhyudaya use usI prakAra milate haiM jisa prakAra cAvaloMke liye khetI karanevAle kisAnako bhasA aprAthita mila jAtA hai| kisAna bhUsAko prApta karanekA na lakSya rakhatA hai aura na usake liye prayAsa hI karatA hai| yogI bhI yogakA ArAdhana mAtra karma-nirodha aura karmanirjarAke liye karatA hai| yadi koI yogI una Rddhi-siddhiyomeM ulajhatA hai-unameM lubhita hotA hai to vaha yogake vAstavika lAbhase vacita hotA hai| tattvArthasUtrakAra AcArya umAsvAtine spaSTa likhA hai ki tapa (dhyAna) se savara (karma-nirodha) aura karma-nirjarA donoM hote haiM / AcArya rAmasena bhI apane tattvAnuzAsanameM dhyAnako savara tathA nirjarAkA kAraNa batalAte haiN| ina donose samasta karmokA abhAva hotA hai aura samasta karmAbhAva hI mokSa hai| isase spaSTa hai ki jaina darzanameM dhyAnakA AdhyAtmika mahattva mukhya hai| dhyAnakI AvazyakatApara bala dete hue AcArya nemicandra likhate haiM ki muktikA upAya ratnatraya hai aura yaha ratnatraya vyavahAra tathA nizcayakI apekSA do prakArakA hai| yaha dono prakArakA ratnatraya dhyAnase hI upalabhya hai / ata sampUrNa prayatna karake muniko nirantara dhyAnakA abhyAsa karanA cAhiye / tattvArthasArakAra A0 amRtacandra' bhI yahI kahate haiM / yathArthameM dhyAnameM jaba yogI apanese bhinna kisI dUsare matrAdi padArthakA avalambana lekara use hI apane zraddhAna, jJAna aura AcaraNakA viSaya banAtA hai taba vaha vyavahAra-mokSamAgI hotA hai aura jaba kevala apane AtmAkA avalambana lekara use hI zraddhA, jJAna aura caryAkA viSaya banAtA hai 1 'Asravanirodha savara', 'tapasA nirjarA ca'-ta0 sU0 9-1, 3 / 2 'tad dhyAna nirjarAhetu savarasya ca kAraNam |'-tttvaanu0 56 / 3 'bandhahetvabhAva-nirjarAmyA kRtsnakarmavipramAkSo mokSa'-ta0 sU0 10-2 / 4 duviha pi mokmvaheu jhANe pAuNadi ja muNI NiyamA / tamhA payattacittA jUya jhANa samabbhasaha / / -dravyasagraha gA0 47 / 5 nizcaya-vyavahArAmyA mokSamArgo dvidhA sthita / tatrAdya sAdhyarUpa syAd dvitIyastasya sAdhanam ||-tttvaarthsaar /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ hogA -- usake zabda aura artha cintanameM saMlagna hogA to vaha anyatra jAyegA hI kaise - aura jaba vaha nahI jAyegA to indriyA~ usa agnikI taraha ThaMDI (rAkha) ho jAyeMgI, jo IMdhanake abhAvameM rAkha ho jAtI haiM / vastuta indriyoko manake vyApArase hI khurAka milatI hai / isIliye manako ho bandha aura mokSakA kAraNa kahA gayA hai / zAstrasvAdhyAya manako niyatrita karaneke lie eka amogha upAya hai / sambhavata isIse 'svAdhyAya paramaM tapa svAdhyAyako parama tapa kahA hai| ye do mukhya upAya haiM indriyo aura manako niyatrita karaneke / inake niyatrita ho jAnepara dhyAna ho sakatA hai / anya sava orase cittakI vRttiyoko rokakara use eka mAtra AtmAmeM sthira karanekA nAma hI dhyAna haiN| cittako jaba taka eka ora kendrita nahI kiyA jAtA taba taka na Atmadarzana hotA hai na AtmajJAna hotA hai aura na AtmAmeM AtmAkI paryA aura jaba taka ye tIno prApta nahIM hote taba taka doSa aura AvaraNokI nivRtti sambhava nahIM / ata yogI dhyAnake dvArA cit aura Anandasvarupa hokara svayaM paramAtmA ho jAtA hai| AcArya rAmasena' likhate hai ki jisa prakAra satata abhyAsa se mahAzAstra bhI abhyasta eva sunizcita hote haiM usI prakAra nirantarake dhyAnAbhyAsase dhyAna bhI abhyasta eva susthira ho jAtA hai| ve yogIko dhyAna karane kI preraNA karate hue kahate haiM 'he yogin / yadi tU sasAra vadhanase chUTanA cAhatA hai to samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcaritra - rUpa ratnatrayako grahaNa karake bandhake kAraNarUpa mithyAdarzanAdiruke tyAgapUrvaka nirantara sadsyAnakA abhyAsa kara' / " dhyAnake abhyAsakI prakarSatAse mohakA nAza karanevAlA carama-zarIrI yogI to usI paryAyameM mukti prApta karatA hai aura jo caramazarIrI nahI hai vaha uttama devAdikI Ayu prApta kara kramaza mukti pAtA hai / yaha dhyAnakI hI apUrva mahimA hai / ' ratnatrayamupAdAya tyaktvA bandha-nibandhanam / dhyAnamabhyasyatA nityaM yadi yogin / mumukSase // dhyAnAbhyAsa prakarSeNa trusyanmohasya yogina / caramAGgasya mukti svAttadevAnyasya ca kramAt // -A rAmasena, tattvAnuzAsana 223, 224 / ni sandeha dhyAna eka aisI cIja hai jo paralokake lie uttama pAtheya hai / isa lokako bhI sukhI, svastha aura yazasvI banAtA hai| yaha gRhasya aura muni donoMke lie apanI-apanI sthiti ke anusAra upayogI hai / yadi bhAratavAsI isake mahattvako samajha leM to ve pUrva Rpiyoke prabhAvapUrNa Adarzako vizvake sAmane sahaja hI upasthita kara sakate haiM / jitendriya aura manasvI santAneM hogI tathA parivAra niyojana, ApAdhApI, sagraha-vRti Adi aneka samasyAyeM isake anusaraNase anAyAsa sulajha sakatI hai| 1. yathAbhyAsena zAstrANi sthirANi syurmahAntyapi / tathA dhyAnamapi svayaM labhate'myAsarvAtinAm / / 0 88 / - 116 -
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya vAGmayameM anumAna-vicAra prAstAvika bhAratIya tarkazAstrameM anumAnakA mahattvapUrNa sthAna hai| cArvAka (lokAyata) darzanake atirikta zeSa sabhI bhAratIya darzanoke anumAnako pramANarUpameM svIkAra kiyA hai aura use parokSa padArthoM kI vyavasthA eva tattvajJAnakA anyatama sAdhana mAnA hai| vicAraNIya hai ki bhAratIya tarkagranthomeM sarvAdhika vivecita eva pratipAdita isa mahattvapUrNa aura adhika upayogI pramANakA savyavahAra kabase Arambha huA? dUsare, jJAta sudUrakAlameM use anumAna hI kahA jAtA thA yA kisI anya nAmase vaha vyavahRta hotA thA? jahA~ taka hamArA adhyayana hai bhAratIya vAGmayake nibaddharUpameM upalabdha Rgveda Adi sahitA-granthomeM anumAna yA usakA paryAya zabda upalabdha nahIM hotaa| hA~, upaniSad-sAhityameM eka zabda aisA avazya AtA hai jise anumAnakA pUrva saskaraNa kahA jA sakatA hai aura vaha zabda hai 'vAkovAkyam'2 / chAndogyopaniSadke isa zabdake atirikta brahmabindUpaniSadeM anumAnake aGga hetu aura dRSTAnta tathA maitrAyaNI-upaniSadmeM anumAnasUcaka 'anumIyate' kriyAzabda milate haiM / isI taraha subAlopaniSadameM 'nyAya' zabdakA nirdeza hai| ina ullekhoke adhyayanase hama yaha tathya nikAla sakate hai ki upaniSad kAlameM adhyAtma-vivecanake lie kramaza anumAnakA svarUpa upasthita hone lagA thaa| zAhara-bhAjyameM 'vAkovAkyam' kA artha 'tarkazAstra' diyA hai / DA0 bhagavAnadAsane bhASyake isa arthako apanAte hue usakA tarkazAstra, uttara-pratyuttarazAstra, yukti-pratiyuktizAstra vyAkhyAna kiyA hai| ina (artha aura vyAkhyAna)ke AdhArapara anubhavagamya adhyAtmajJAnako abhivyakta karaneke lie chAndogyoyapaniSadmeM vyavahRta 'vAkovAkyam'ko tarkazAstrakA bodhaka mAna leneme koI vipratipatti nahI hai / jJAnotpattikI prakriyAkA adhyayana karanase avagata hotA hai ki Adima mAnavako apane pratyakSa (anubhava) jJAnake avisavAditvakI siddhi athavA usako sampuSTike lie kisI tarka, hetu yA yuktikI AvazyakatA paDI hogI / prAcIna bauddha pAlI-grantha brahmajAlasuttameM tarkI aura tarka zabda prayukta hue haiM, jo kramaza tarkazAstrI tathA tarkavidyAke arthameM Aye hai / yadyapi yahA~ tarkakA adhyayana AtmajJAnake lie anupayogI batAyA gayA hai, 1 gautama akSapAda, nyAyasU0 11113, bhAratIya vidyA prakAzana, vaaraannsii| 2 Rgveda bhagavo'dhyemi vAkovAkyamekAyana adhyemi / -chAndo0 7.112, nirNayasAgara presa bambaI, san 1932 / 3 hetudRSTAntavajitam / brahmabindU0 zloka 9, nirNayasAgara presa, bambaI, 1932 / 4 vahirAtmA gatyantarAtmanAnumIyate |-maitraaynnii0 5 / 1, nirNayasAgara presa, bambaI, 1932 / 5 "zikSA kalpo nyAyo mImAsA |-subaalopniss0 khaNDa 2, prakAzana sthAna va samaya vhii| 6 vAkovAkya tarkazAstram |-aa0 zaGkara, chAndogyo0 bhASya 7 / 102, gItApresa, gorakhapura / 7 DA bhagavAnadAsa, darzanakA prayojana pR 1 / / 8 'igha, bhikkhave, ekacco samaNo vA brAhmaNo vA takkI hoti vImasI / so takkapariyAhata vImasAna carita |-raay DeviDa (sampAdaka), brahmajAlasu0 1 / 32 /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ kintu tarka aura tarkI zabdokA prayoga yahA~ kramaza kutarka (vitaNDAvAda yA vyarthake vivAda) aura kutarkI (vitaNDAvAdI)ke arthameM huA jJAta hotA hai / athavA brahmajAlasuttakA ukta kathana usa yugakA pradarzaka hai, jaba tarkakA durupayoga hone lagA thaa| aura isIse sambhavata. brahmajAlasuttakArako AtmajJAnake lie tarkavidyAke adhyayanakA niSedha karanA pdd'aa| jo ho, itanA to spaSTa hai ki usameM tarka aura tarkI zabda prayukta haiM aura tarkavidyAkA adhyayana AtmajJAnake lie na sahI, vastu-vyavasthAke lie Avazyaka thaa| nyAyasUtra' aura usakI vyAkhyAoMmeM tarka aura anumAnameM yadyapi bheda kiyA hai-tarkako anumAna nahI, anumAnakA anugrAhaka kahA hai / para yaha bheda bahuta uttarakAlIna hai / kisI samaya hetU, tarka, nyAya aura anvIkSA ye sabhI anumAnArthaka mAne jAte the| udyotakarake ullekhase yaha spaSTa jAna paDatA hai / nyAyakozakArane tarkazabdake aneka artha prastuta kiye haiN| unameM AnvIkSikI vidyA aura anamAna artha bhI diyA hai| vAlmIki rAmAyaNameM" AnvIkSikI zabdakA prayoga hai jo hetuvidyA yA tarkazAstrake artha meM huA hai| yahAM una logoko 'anarthakuzala', 'bAla', 'paNDitamAnI' aura 'durbudha' kahA hai jo pramukha dharmazAstroke hote hae bhI vyartha AnvIkSikI vidyAkA sahArA lekara kathana karate yA umakI puSTi karate haiN| mahAbhAratame AnvIkSikIke atirikta hetu, hetuka, tarkavidyA jaise zabdokA bhI prayoga pAyA jAtA hai| tarkavidyAko to AnvIkSikIkA paryAya hI batalAyA hai / eka sthAnapara yAjJavalkyane vizvAvasUke praznokA uttara AnvIkSikIke mAdhyamase diyA aura use parA (ucca) vidyA kahA hai| dUsare sthalapara yAjJavalkya rAjarSi janakako AnvIkSikIkA upadeza dete hue use caturthI vidyA tathA mokSake lie prayI, vArtA aura daNDanIti tIno vidyAose adhika upayogI batalAte haiN| isake atirikta eka anya jagaha' zAstrazravaNake anadhikAriyoke lie 'hetuduSTa' zabda AyA hai, jo asatya hetu prayoga karanevAloMke grahaNakA bodhaka pratIta hotA hai| dhyAtavya hai ki jo vyartha tarkavidyA (AnvIkSikI) para anurakta haiM unheM mahAbhAratakArane vAlmIki rAmAyaNakI taraha paNDitaka, hetuka, aura vedanindaka kahakara unakI bhartyasnA bhI kI hai / tAtparya yaha ki tarkavidyAke sadupayoga aura durupayogakI ora unhone saketa kiyA hai| eka anya prakaraNameM nAradako 1 akSapAda gautama, nyAyasU0 11113,111140 / / 2 vAtsyAyana, nyAyabhASya 11113, 111140, udyotaphara, nyAyavA 12113, 1 / 1140 / 3 apare tvanumAna tarka ityAha / hetustarko nyAyo'nvIkSA ityanumAnamAkhyAyata iti |-udyotkr, nyAyavA0, 111140, caukhambA vidyAbhavana, san 1916 / 4 bhImAcArya (sampAdaka), nyAyakoza, 'tarka' zabda, 10 321, prAcyavidyAsazodhanamandira, bambaI, san 1928 / 5 vAlmIki, rAmAyaNa, ayo0 kA 100 / 38,39, gItApresa, gorakhapura, vi sa 2017 / 6 vyAsa, mahAbhArata, zAntiparva 210 / 22, 180 / 47, gItApresa, gorakhapura, vi sa 2017 / 7 vahI, zA0pa0 318 / 34 / 8 vahI, zA0pa0 318 / 35 / 9 vahI, anushaa0p0134|17 10 vahI, zA0 50 180147 / 11. vyAsa, mahAbhA0 sabhAparva 515,8 / - 120
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ pacAvayavayukta vAkya guNadopokA vettA aura 'anumAna vibhAgavit' vatalAyA hai / ina samasta ullekhose avagata hotA hai ki mahAbhAratameM anumAnake upAdAno aura usake vyavahAra kI carcA hai / AnvIkSikI zabda anumAnakA vodhaka hai / isakA yaugika artha hai anu - pazcAt + IkSA -- dekhanA arthAt phira jA~ca karanA / vAtsyAyana ke anusAra pratyakSa aura Agamase dekhe jAne padArthako vizeSa rUpase jAnanekA nAma 'anvIkSA' hai aura yaha anvIkSA ho anumAna hai / anvIkSApUrvaka pravRtti karanevAlI vidyA AnvIkSikI-- nyAyavidyA - nyAyazAstra hai / tAtparya yaha ki jisa zAstrameM vastu-siddhi ke lie anumAnakA vizeSa vyavahAra hotA hai use vAtsyAyanane anumAnazAstra, nyAyazAstra, nyAyavidyA aura AnvIkSikI batalAyA hai / isa prakAra AnvIkSikI nyAyazAstrako sajJAko dhAraNa karatI huI anumAnake rUpako prApta huI hai / DA0 satIzacandra vidyAbhUSaNanera AnvIkSikImeM mAtmA aura hetu dono vidyAokA samAveza kiyA I unakA mata hai ki sAkhya, yoga aura lokAyata AtmAke astitvakI siddhi aura asiddhimeM prAcIna kAlase hI hetuvAda yA AnvIkSikIkA vyavahAra karate A rahe hai / kauTilya ke arthazAstrameM AnvIkSikI ke samarthana meM kahA gayA hai ki vibhinna yuktiyo dvArA viSayokA balAvala isI vidyAke Azrayase jJAta hotA hai / yaha lokakA upakAra karatI hai, dukha-sukhameM buddhiko sthairya pradAna karatI hai, prajJA, vacana aura kriyAmeM kuzalatA lAtI hai / jisa prakAra dIpaka samasta padArthoMkA prakAzaka hai usI prakAra yaha vidyA bhI saba vidyAo, samasta kAryoM aura samasta dharmoko prakAzikA hai / kauTilyake isa vivecana aura uparyukta varNanase AnvIkSikI vidyAko anumAnakA pUrvarUpa kahA jA sakatA hai / manusmRtimeM" jahA~ tarka aura tarko zabdokA prayoga milatA hai vahA~ hetuka, AnvIkSikI aura hetuzAstra zabda bhI upalabdha hote haiM / eka sthAnapara' to dharmatattvake jijJAsuke lie pratyakSa aura vividha AgamarUpa zAstra ke atirikta anumAnako bhI jAnanekA spaSTa nirdeza kiyA hai / isase pratIta hotA hai ki manusmRti - kArake samayameM hetuzAstra aura AnvIkSikI zabdoke sAtha anumAna zabda bhI vyavahRta hone lagA thA aura use asiddha yA vivAdApanna vastuokI siddhike lie upayogI mAnA jAtA thA / 9 paTkhaNDAgamameM" 'hetuvAda', sthAnAGga sUtrame ' 'hetu', bhagavatI sUtrame 'anumAna' aura anuyogasUtra meM ' 10 1. pratyakSAgamAzritamanumAna sA'nvIkSA / pratyakSAgamAbhyAmokSi tasyAnvIkSaNamanvIkSA / tathA pravartata ityAnvIkSikI nyAyavidyA nyAyazAstram / vAtsyAyana, nyAyabhA0 11111, pR0 7 / 2 A History of Indian Logice, Calcutta University 1921, page 5 3 koTilya arthazAstra, vidyAsamuddeza 111, pR0 10, 11 / 4 vizeSa ke lie dekhie, DA0 satIzacandra vidyAbhUSaNa, e hisTarI oNpha iNDiyana laoNjika, pR0 40 / 5 manusmRti 12 106 12 111, 743, 2011, caukhambA sa0 sI0, vArANasI / 6 pratyakSa cAnumAna ca zAstra vividhAgamam / traya suvidita kArya dharmazuddhimabhIpsatA / - vahI, 121105 / 7 bhUtavalI- puSpadranta, paTkha0 5 / 5 / 51, solApura saskaraNa, san 1965 I0 / 8 muni kanhaiyAlAla, sthA0 sU0 pR0 309, 310, vyAvara saMskaraNa, vi0 saM0 2010 9 muni kanhaiyAlAla, bha0 sU0 5 / 3 / 191-92, ghanapatasiMha, kalakattA / 10 muni kanhaiyAlAla, anu0 sU0 mUlasUttANi, pR0 539, vyAvara saskaraNa, di0 sa0 2010 | - 121 - na-16
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnake bheda-prabhedoMkI carcA samAhita hai| ata jainAgamoMmeM bhI anumAnakA pUrvarUpa aura anumAna pratipAdita hai| isa prakAra bhAratIya vADmayake anuzIlanase avagata hotA hai ki bhAratIya tarkazAstra ArambhameM 'vAkovAkyam', usake pazcAt AnvIkSikI, hetuzAstra, tarkavidyA aura nyAyazAstra yA pramANazAstrake rUpomeM vyavahata haa| uttarakAlameM pramANamIgasAkA vikAsa honepara hetavidyApara adhika bala diyA gayA / phalata AnvIkSikImeM arthasakoca hokara vaha hetUpUrvaka honevAle anumAnakI bodhaka ho gyii| ata 'vAkovAkyam' AnvIkSikIkA aura AnvIkSikI anumAnakA prAcIna mUla rUpa jJAta hotA hai| anumAnakA vikAsa anumAnakA vikAsa nibaddharUpameM akSapAdake nyAyasUtrase Arambha hotA hai| nyAyasUtrake vyAkhyAkArovAtsyAyana, udyotakara, vAcaspati, jayanta bhadra, udayana, zrIkaNTha, gageza, varddhamAnaupAdhyAya, vizvanAtha prabhRti ne anumAnake svarUpa, AdhAra, bhedopabheda, vyApti, pakSadharmatA, vyAptigrahaNa, avayava AdikA vistArapUrvaka vivecana kiyA hai| isake vikAsame prazastapAda, mAThara, kumArila jaise vaidika dArzanikoke atirikta vasubandhu, diDnAga, dharmakIti, dharmottara, prajJAkara, zAntarakSita, arcaTa Adi bauddha naiyAyikoM tathA samantabhadra, siddhasena, pAtrasvAmI, akalaka, vidyAnanda, mANikyanandi, prabhAcandra, devasUri, hemacandra pramukha jaina tAkikone bhI yogadAna kiyA hai| nisandeha anumAnakA kramika vikAsa tarkazAstrako dRSTise jitanA mahattvapUrNa eva rocaka hai usase kahI adhika bhAratIya dharma aura darzanake itihAsakI dRSTise bhii| yata bhAratIya anumAna kevala kAryakAraNarUpa bauddhika vyAyAma hI nahI hai, balki ni zreyasa-upalabdhike sAdhanome vaha parigaNita haiN| yahI kAraNa hai ki bhAratIya anumAnakA jitanA vicAra tarkagranthoM meM upalabdha hotA hai utanA yA usase kucha kama dharmazAstra, darzanazAstra aura purANagranthomeM bhI vaha pAyA jAtA hai| prastutameM hamArA uddezya svatantra rUpase bhAratIya tarkagranthomeM anumAnapara jo cintana upalabdha hotA hai usIke vikAsapara yahA~ samIkSAtmaka vicAra karanA hai| (ka) nyAya-darzaname anumAna-vikAsa akSapAdane anumAnakI paribhASA kevala 'tatpUrvakam 2 pada dvArA hI upasthita kI hai / isa paribhApAmeM "tat" zabda kevala spaSTa hai, jo pUrvalakSita pratyakSake lie prayukta hamA hai aura vaha batalAtA hai ki pratyakSa pUrvaka anumAna hotA hai, kintu vaha anumAna hai kyA? yaha jijJAsA atRpta hI raha jAtI hai| sUtrake agrAzama anumAnake pUrvavat, zeSavat aura sAmAnyatodaSTa ye tIna bheda upalabdha hote haiN| inameM prathama do bhedomeM Agata 'vat' zabda bhI vicAraNIya hai / zabdArthako dRSTise 'pUrvake samAna' aura 'zeSake samAna' yahI artha usase upalabdha hotA hai tathA 'sAmAnyatodaSTa' se 'sAmAnyata darzana' artha jJAta hotA hai / isake atirikta unake svarUpakA koI pradarzana nahIM hotaa| solaha padArthoM meM eka avayava padArtha parigaNita hai / usake pratijJA, heta, udAharaNa, upanaya aura niga 1 pradIpa sarvavidyAnA / iha tvadhyAtmavidyAyAmAtmAditattvajJAna / -vAtsyAyana, nyAyabhA0 11111, pRSTha 11 / 2 gautama akSapAda, nyAyasU0 12115, / 3 nyAyasU0 111 / 5 / -122
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana ina pAMca bhedoMkA paribhASAsahita nirdeza kiyA hai / ' anumAna ina pAMcase sampanna evaM sampUrNa hotA hai / unake binA anumAnakA AtmalAbha nahI hotA / ata anumAnake lie unakI AvazyakatA asandigdha hai / 'hetu' zabdakA prayoga anumAnake lakSaName, jo mAtra kAraNasAmagrIko hI pradarzita karatA hai, hameM nahIM milatA, kintu ukta pacAvayavoke madhya dvitIya avayavake rUpa meM 'hetu' kA aura hetvAbhAsake vivecana-sandarbhameM 'hetvAbhAsokA' svarUpa avazya prApta hotA hai| anumAna-parIkSAke prakaraNameM rodha, upaghAta aura mAdRzyase anumAnake mithyA honekI AzakA vyakta kI hai| isa parIkSAse vidita hai ki gautamake samayameM anumAnakI paramparA paryApta vikasita rUpameM vidyamAna thI-'vartamAnAbhAve sarvAgrahaNam, pratyakSAnupapatte '4 sUtrameM 'anupapatti' zabdakA prayoga hetuke rUpameM kiyA hai| vAstavameM 'anupapatti' hetu pacamyanta kI apekSA adhika gamaka hai| isIse anumAnake svarUpako bhI nirdhArita kiyA jA sakatA hai| eka bAta aura smaraNIya hai ki 'vyAhatatvAt ahetu 5 sUtrameM 'ahetu' zabdakA prayoga sAmAnyArthaka mAna liyA jAe to gautamakI anumAna-sAraNimeM hetu, ahetu aura hetvAbhAsa zabda bhI upalabdha ho jAte hai| ataeva niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki gautama anumAnake mUlabhUta pratijJA, sAdhya aura hetu ina tIno hI agoke svarUpa aura unake prayogase suparicita the| vAstavameM anumAnakI pramukha AdhAra-zilA gamya-gamaka (sAdhya-sAdhana) bhAva yojanA hI hai / isa yojanAkA prayogAtmaka rUpa sAdharmya aura vaidharmya dRSTAntomeM pAyA jAtA hai| pacAvayAvAkyakI sAdharmya aura vaidharmyarUpa praNAlIke mUlalekhaka gautama akSapAda jAna par3ate haiM / inake pUrva kaNAdake vaizeSikasUtrameM anumAnapramANakA nirdeza 'laigika' zabdadvArA kiyA gayA hai, / para usakA vivecana nyAyasUtra meM hI prathamata dRSTigocara hotA hai / ata anumAnakA nibaddharUpameM aitihAsika vikAsakrama gautamase Arambhakara rudranArAyaNa paryanta akita kiyA jA sakatA hai| rudranArAyaNane apanI tattvarodrIme gageza upAdhyAya dvArA sthApita anumAnakI navyanyAyaparamparAmeM prayukta navIna padAvalIkA vizepa vizleSaNa kiyA hai| yadyapi mUlabhUta siddhAnta tattvacintAmaNike hI haiM, para bhApAkA rUpa adhunAtana hai aura avacchedakAvacchinna, pratiyogitAkA bhAva Adiko navIna lakSaNAvalI meM spaSTa kiyA hai| gautamakA nyAyasUtra anumAnakA svarUpa, usakI parIkSA, hetvAbhAsa, avayava eva usake bhedoMko jJAta karaneke lie mahattvapUrNa grantha hai / yadyapi yaha satya hai ki anumAnake nirdhAraka tathya pakSadharmatA, vyApti aura parAmarzakA ullekha isameM nahIM pAyA jAtA, to bhI anumAnakI prastuta kI gayI samIkSAse anumAnakA pUrA rUpa khaDA ho jAtA hai| gautamake samayameM anumAna-sambandhI jina vizeSa bAtoMmeM vivAda thA unakA unhone svarUpavivecana avazya kiyA hai| yathA-pratijJAke svarUpa-nirdhAraNake sambandhameM vivAda thA-koI sAdhyako pratijJA mAnatA thA, to koI kevala dharmIko pratijJA kahatA thaa| unhoMne sAdhyake nirdezako pratijJA kahakara usa 1 nyAyasU0, 1 / 1 / 32-39 / 2 vahI, 1 / 2 / 5-9 / 3 vahI, 2 / 1138 / 4 vahI, 2 / 1 / 43 / 5 vahI, 211 / 29 / 6 sAdhyasAdhAttaddharmabhAvI dRSTAnta udAharaNam / tadviparyayAdvA viparItam |-vhii 11136, 37 / 7 tayoniSpatti pratyakSalaigikAbhyAm / asyeda kArya kAraNa sayogi virodhi samavAyi ceti laigikam / vaizepika sU0 101 / 3, 9 / 2 / 1 / 8 sAdhyanirdeza prtijnyaa|-nyaaysuu0 11 1133 / - 123
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAdakA nirasana kiyaa| isI prakAra avayavoM, hetuoM, hetvAbhAsoM eva anumAna-prakAroke sambandhameM vartamAna vipratipattiyokA bhI unhone samAdhAna prastuta kiyA aura eka sudRDha paramparA sthApita kI / nyAyasUtrake bhASyakAra vAtsyAyanane sUtromeM nirdiSTa anumAnasambandhI sabhI upAdAnokI paribhASAe~ akita kI aura anumAnako puSTa aura sambaddha rUpa pradAna kiyA hai| yathArthame vAtsyAyanane gautamako amara banA diyA hai| vyAkaraNake kSetrameM jo sthAna bhASyakAra patajalikA hai, nyAyake kSetrame vahI sthAna vAtsyAyanakA hai / vAtsyAyanane sarvaprathama 'tatpUrvakam' padakA vistAra kara ligaliMgino sambandhadarzanapUrvakamanumAnama' paribhASA akita kI / aura liMga-liMgIke sambandhadarzanako anumAnakA kAraNa btlaayaa| gautamane anumAnake trividha bhedokA mAtra ullekha kiyA thaa| para vAtsyAyanane unakI sodAharaNa paribhASAe~ bhI nibaddha kI hai| ve eka prakArakA pariSkAra dekara hI santuSTa nahI hae, apitu prakArAntarase dUsare pariSkAra bhI prathita kiye hai| ina vyAkhyAmUlaka pariSkAroke adhyayana binA gautamake anumAnarUpoko avagata karanA asambhava hai / ata anumAnake svarUpa aura usakI bhedavyavasthAke spaSTIkaraNakA zreya bahuta kucha vAtsyAyanako hai| apane samayameM pracalita dazAvayavakI samIkSA karake nyAyasUtrakAra dvArA sthApita pacAvayava-mAnyatAkA yuktipurassara samarthana karanA bhI unakA ullekhanIya vaiziSTaya hai|" nyAyabhASyameM sAdharmya aura vaidharmya prayukta heturUpokI vyAkhyA bhI kama mahattvakI nahI hai| dvividha udAharaNakA vivecana bhI bahuta sundara aura vizada hai| dhyAtavya hai ki vAtsyAyanane 'pUrvasmin dRSTAnte yo tI dhauM sAdhyasAdhanabhUtI pazyati, sAdhye'pi tayo sAdhyasAdhanabhAvamanuminoti / " kahakara sAdharmya dRSTAntako anvayadRSTAnta kahane aura anvaya eva anvayavyApti dikhAnekA saketa kiyA jAna paDatA hai| isI prakAra 'uttarasmin dRSTAnte tayordharmayorekasyAmAvAditaraspAbhAva pazyati, 'tayorekasyAbhAvAvitarasyAbhAva sAdhye'naminotIti / " zabdoM dvArA unhone vaidhayaMdRSTAntako vyatirekadRSTAnta pratipAdana karane tathA vyatireka eva vyatirekavyApti pradarzita karanekI ora bhI iMgita kiyA hai| yadi yaha ThIka ho to yaha vAtsyAyanakI eka nayI upalabdhi hai| sUtrakArane hetukA sAmAnyalakSaNa hI batalAyA hai| para vaha itanA aparyApta hai ki usase hetuke sambandhameM spaSTata jAnakArI nahIM ho pAtI / bhASyakArane hetu-lakSaNako udAharaNa dvArA spaSTa karanekA saphala prayAsa kiyA hai / unakA abhimata hai ki 'sAdhyasAdhana hetuH' tabhI spaSTa ho sakatA hai jaba sAdhya (pakSa) tathA udAharaNameM dharma (pakSadharma hetu) kA pratisandhAna kara usameM sAdhanatA batalAyI jaae| hetu samAna aura asamAna dono hI prakArake udAharaNa batalAne para sAdhyakA sAdhaka hotA hai| yathA-nyAyasatrakArake pratijJAlakSaNa' ko spaSTa karane ke lie udA. haraNasvarUpa kahe gaye 'zamvo'nitya' ko 'utpattidharmakatvAt' 12 hetukA prayoga karake siddha kiyA gayA hai| tAtparya yaha ki bhASyakArane hetusvarUpabodhaka satrakI udAharaNadvArA vizada vyAkhyA to kI hI hai, para 'sAdhya 1 nyAyabhA0, 11115, pRSTha 21 / / 2, 3, 4 vahI, 11115, pRSTha 21, 22 / 5 nyAyabhA0 131132, pRSTha 47 / 6 vahI, 111134, 35, pRSTha 48 / 7 vahI, 111137, pRSTha 50 / 8 vahI, 1137, pRSTha 50 / 9 nyAyasU0 1 / 1 / 34, 35 / 10 'utpattidharmakatvAt' iti / utpattidharmakamanitya dRSTamiti / -nyAyabhA0 1 / 1 / 34, 35, pRSTha 48, 49 / 11 sAdhyanirdeza pratijJA-nyAsU0 1 / 133 / 12 nyAyabhA0 1 / 1 / 33, 35, pRSTha 48, 49 / -124
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratisandhAya dharmamudAharaNe ca pratisandhAya tasya sAdhanatAvacana hetu " kathana dvArA sAdhyake sAtha niyata sambandhIko hetu kahA hai / ata jisa prakAra udAharaNake kSetrame unakI dena hai usI prakAra hetuke kSetra meM bhI / anumAnako prAmANikatA yA satyatA liMga-liMgoke sambandhapara Azrita hai / vaha sambandha niyata sAhacaryarUpa hai / sUtrakAra gautama usake viSayame mauna haiN| para bhASyakArane usakA spaSTa nirdeza kiyA hai / unhone ligadarzana aura liMgasmRtike atirikta liMga ( hetu ) aura liMgI ( hetumAn - sAdhya ) ke sambandha darzanako bhI anumiti meM Avazyaka batalA kara usa sambandhake marmakA udghATana kiyA hai / usakA mata hai ki sambaddha hetu tathA hetumAnke milanese hetusmRtikA abhisambandha hotA hai aura smRti eva liMgadarzanase apratyakSa (anumeya ) arthakA anumAna hotA hai / bhASyakArake isa pratipAdana se pratIta hotA hai ki unhone 'sambandha' zabdase vyApti sambandhakA aura 'ligalaginI' sambaddhayodarzanam padose usa vyApti sambandhake grAhaka bhUyodarzana yA sahacAradarzanakA saMketa kiyA hai jisakA uttaravartI AcAryoMne spaSTa kathana kiyA tathA use mahattva diyA hai / 3 vastuta liMgaliMgIko sambaddha dekhanekA nAma hI sahacAradarzana yA bhUyodarzana hai, jise vyAptigrahaNa meM prayojaka mAnA gayA hai / ata vAtsyAyana ke matase anumAnakI kAraNa sAmagrI kevala pratyakSa (liMgadarzana) hI nahI hai, kintu liMgadarzana, liMga-liMgIsambanghadarzana aura tatsambandhasmRti ye tIno haiM / tathA sambandha ( vyApti) kA jJAna unhoMne pratyakSa dvArA pratipAdana kiyA hai, jisakA anusaraNa uttaravartI tArkikone bhI kiyA hai / 4 vAtsyAyanakI" eka mahattvapUrNa upalabdhi aura ullekhya hai / unhone anumAnaparIkSA prakaraName trividha anumAnoke mithyAtvakI AzakA prastuta kara unakI satyatAkI siddhike lie kaI prakArase vicAra kiyA hai / ApattikAra kahatA hai ki 'Uparake pradezameM varSA huI hai, kyoki nadImeM bADha AyI haiM, 6 varSA hogI, kyoMki cITiyA~ aNDe lekara jA rahI hai ye dono anumAna sadoSa haiM, kyoki kahI nadIkI dhArAmeM rukAvaTa honepara bhI nadI vADha A sakatI hai| isI prakAra cITiyokA aNDo sahita sacAra cITiyoke bilake naSTa honepara bhI ho sakatA hai / isI taraha sAmAnyatodRSTa anumAnakA udAharaNa - 'mora bola rahe haiM, ata varSA hogI' - bhI mithyAnumAna hai, kyoki puruSa bhI parihAsa yA AjIvikA ke lie morakI bolI bola sakatA hai| itanA hI nahI morake bolanepara bhI varSA nahI ho sakatI, kyoki varSA aura morake bolane meM koI kArya-kAraNa samvandha nahI hai / vAtsyAyana' ina samasta Apattiyo (vyabhicAra - zakAo) kA nirAkaraNa karate hue kahate haiM ki ukta ApattiyA~ ThIka nahI haiM, kyoki ukta anumAna nahI hai, anumAnAbhAsa haiM aura anumAnAbhAsoko anumAna samajha liyA gayA hai| tathya yaha hai ki viziSTa hetu hI viziSTa sAdhyakA anumApaka hotA - 1 nyAyabhA0 111134, 35, pRSTha 48, 49 / 2 liMgaliMgino sambandhadarzana liMgadarzana cAbhisambaddhyate / liMgaliMgino sambaddhayordarzanena liMga-smRtirabhisambaddhayate / smRtyA liMgadarzanena cApratyakSo'rtho'numIyate / - nyAyabhA0 11115, pR0 21 / 3 yathAsva bhUyodarzanasahAyAni svAbhAvikasambandhagrahaNe pramANAnyunnetavyAni -- vAcaspati, nyAya0 tA0 TI 0 1 15, pR0 167 / 4 udyotakara, nyAyavA0 1 / 115, pR0 44 / nyAyavA0 tA0 TI0 11115, pR0 167 / udayana, nyAyavA0 tA0 TI0 parizu0 1 115, pR0 701 / gageza, tattvacintAmaNi jAgadI0 pR0 378, Adi / 5 6 7 nyAyabhA0 2 / 1 / 38, pR0 114 / 8 nyAyabhA0 2 1138, pRSTha 114 / 9 vahI, 2 / 1 / 39, pRSTha 114, 115 / - 125 -
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / ata anumAnakI satyatAkA AdhAra viziSTa ( sAdhyAvinAbhAvI) hetu hI hai, jo koI nahI / yahA~ vAtsyAyana ke pratipAdana aura unake 'viziSTa hetu' padase avyabhicArI hetu abhipreta hai jo niyamase sAdhyakA gamaka hotA hai / ve kahate haiM ki yaha anumAtAkA hI aparAdha mAnA jAegA ki vaha arthavizeSavAle anumeya arthako sAmAnya arthase jAnanekI icchA karatA hai, anumAnakA nahI / isa prakAra vAtsyAyanane anumAnake upAdAnoMke pariSkAra eva vyAkhyAmUlaka vizadIkaraNake sAtha kitanA hI nayA cintana prastuta kiyA hai / anumAnake kSetrameM vAtsyAyanase bhI adhika mahattvapUrNa kArya udyotakarakA hai / unhoMne liMgaparAmarzako 4 anumAna kahA hai / aba taka anumAnakI paribhASA kAraNa sAmagrIpara nirbhara thI / kintu unhone usakA svatantra svarUpa dekara nayI paramparA sthira kI / vyAptiviziSTa pakSadharmatAkA jJAna hI parAmarza hai / udyotakarakI dRSTimeM ligaligasambandhasmRtise yukta liMgaparAmarza abhISTArtha (anumeyArtha ) kA anumApaka hai / ve kahate haiM ki anumAna vastuta. use kahanA cAhie, jisake anantara uttarakAlameM zeSArtha (anumeyArtha ) pratipatti (anumiti ) ho aura aisA kevala liMgaparAmarza hI hai, kyoki usake anantara niyamata anumiti utpanna hotI hai / liMgaligasambandhasmRti Adi liMgaparAmarzase vyavahita ho jAnese anumAna nahI hai / udyotakarakI yaha anumAnaparibhASA itanI dRDha eva baddhamUla huI ki uttaravartI prAya sabhI vyAkhyAkAroMne apane vyAkhyA- prantho meM use apanAyA hai / navyanaiyAyikoneM to usameM prabhUta pariSkAra bhI upasthita kiye haiM, jisase tarkazAstra ke kSetrameM anumAnane vyApakatA prApta kI hai / aura nayA moDa liyA hai| nyAyavArtikakArane' gautamokta pUrvavat zeSavat aura sAmAnyatodRSTa ina tIno anumAna -bhedokI vyAkhyA karaneke atirikta anvayI, vyatirekI aura anvayavyatirekI ina tIna naye anumAna -bhedokI bhI sRSTi kI hai, jo unase pUrva nyAyaparamparAmeM nahI the / 'trividham' sUtrake inhoMne kaI vyAkhyAna prastuta kiye haiM / " nizcayata unakA yaha saba nirUpaNa unakI maulika dena hai / paravartI naiyAyikone unake dvArA racita vyAkhyAokA hI spaSTIkaraNa kiyA hai / udyotakara dvArA bauddhasandarbha meM kI gayI hetulakSaNasamIkSA bhI mahattva kI hai| bauddha" hetukA lakSaNa trirUpa 1, 2 vahI 0 2 / 1 / 39, pRSTha 115 / 3 nyAyavA0 11115, pRSTha 45 Adi / 4 vahI 11115, pRSTha 45 / 5 tasmAt smRtyanugRhIto liMgaparAmarzo'bhISTArthapratipAdaka - vahI, 11115, pR0 45 / 6 yasmAlligaparAmarzAdanantara zeSArthapratipattiriti / tasmAlliMgaparAmarzo nyAyya iti / smRtirna pradhAnam / kiM kAraNam ? smRtyanantaramapratipatte / vahI, 11115, pR0 5 / 7 vAcaspati, nyAyavA0 tA0 TI0 11115, pR0 169 / tathA udayana, tA0 TI0 parizu0 11115, pR0 707 / 8 gageza upAdhyAya, tattvacintAmaNi, jAgadIzI, pR0 13, 71 / vizvanAtha, siddhAntamu0 pRSTha 50 Adi / 9 nyAyavA0 1 / 115, pR0 46 / 10 vahI, 11115, 046-49 / 11 dignAgaziSya zaGkara, nyAyapraveza, pR0 1 / - 126 -
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnate hai / para udyotakara na kevala usakI hI AlocanA karate haiM, apitu dvilakSaNakI bhI mImAsA karate haiM / " kintu sUtrakArokta eva bhASyakAra samarthita dvilakSaNa, trilakSaNake sAtha caturlakSaNa aura pacalakSaNa hetu unheM iSTa e haiM / anvayavyatirekIme pacalakSaNa aura kevalAnvayI tathA kevalavyatirekI meM caturlakSaNa ghaTa hai / yahA~ udyotakarakI vizeSatA yaha hai ki ve nyAyabhASyakArakI AlocanA karanese bhI nahI cUkate / vAtsyA yanane ' tathA vaidharmyAt' isa vaidharmya prayukta hetulakSaNakA udAharaNa sAdharmya prayukta hetulakSaNake udAharaNa 'utpattidharmakatvAt' ko hI prastuta kiyA hai / ise ve" yuktisaMgata na mAnate hue kahate haiM ki yaha to mAtra prayogabheda hai / aura prayogabhedase vastu (hetu ) bheda nahI ho sakatA / athavA vaha kevala udAharaNabheda haiAtmA aura ghaTa | yadi udAharaNa-bhedase bheda ho to 'tathA vaidharmyAt' yaha sUtra nahI honA cAhie, kyoki udAharaNa bhedase hI hetubheda avagata ho jAtA haiM aura bhedaka udAharaNasUtra 'tadviparyayAdvA viparItam' sUtrakArane kahA hI hai / ata 'utpattidharmakatvAt' yaha vaidharmya prayukta hetukA udAharaNa ThIka nahI hai / kintu 'neda nirAtmakaM jIvaccharIraM aprANAdimattvaprasagAditi' yaha udAharaNa ucita hai / isa prakAra nyAyabhASyakArakI mImAsA sUtrakAradvArA pratipAdita hetudvayakI puSTimeM hI kI gayI hai / ataeva udyotakara antima niSkarSa nikAlate hue likhate hai ki parokta hetulakSaNa sambhava nahI hai, yahI ArSa (sUtrakArokta ) hetulakSaNa sagata hai / nyAyabhASyakArake" samaya taka anumAnAvayavokI mAnyatA do rUpomeM upalabdha hotI hai - (1) pacAvayava aura (2) dazAvayava / vAtsyAyanane dazAvayavamAnyatAkI mImAsA karake sUtrakAra pratipAdita pacAvayava - mAnyatA kI puSTi kI hai| para udyotakarane' tryavayavamAnyatA kI bhI samIkSA kI hai / yaha mAnyatA bauddha tArkika diGnAgakI hai, kyoki diGnAgane hI adhika-se-adhika tIna avayava svIkAra kiye haiM | sAkhya vidvAn mATharanedeg bhI anumAnake tIna avayava pratipAdita kiye haiM / yadi mAThara diGnAgase pUrvavartI haiM to zyavayavamAnyatA unakI samajhanA caahie| isa prakAra kitanI hI sthApanAo aura samIkSAoke rUpameM udyotakara kI upalabdhiyA~ hama unake nyAyavArtika meM pAte hai / vAcaspatikI' bhI anumAna ke lie mahattvapUrNa dena hai / vyAptigrahakI sAmagrI meM tarkakA praveza unakI aisI dena hai jisakA anusaraNa uttaravartI sabhI naiyAyikone kiyA hai| udyotakara dvArA pratipAdita 'liMga 1 'trilakSaNa ca hetu buvANena - ahetutvamiti prAptam / tAdRga vinAbhAvidharmopadarzana heturityapare tAdRzA binA na bhavatItyanena dvaya labhyate / ' nyAyavA0 1 / 1 / 35, pR0 131 / 2 cazabdAt pratyakSAgamAviruddha cetyeva caturlakSaNa pacalakSaNamanumAnamiti / -- vahI, 11115, pR0 46 3 nyAyabhA0 1|115, pR0 49 / 4 nyAyasU0 1 / 1 / 35 / 5 etattu na samajasamiti pazyAma prayogamAtrabhedAt / udAharaNamAtrabhedAcca / tasmAnneda udAharaNa nyAyyamiti / udAharaNa tu 'neda nirAtmaka jIvaccharIra apramANAdimatva prasagAditi / nyAyavA0 1135, pR0 123 / 6 nyAyavA0, 111 / 35, pR0 134 / 7 nyAyamA 0 1 1 32, pR0 47 // 9 nyAyapraveza pR0 1 2 / 8 nyAyavA0 1 / 1 / 32, pR0 108 / 10 pakSahetudRSTAntA iti vyavayavam - mAThara vR0, kA0 5 / 11 nyAyavA0 tA0 TI0 11115, pR0 167, 170, 178, 165 tathA 1 / 1 / 32, pR0 267 / - 127 -
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ parAmarzarUpa' anumAna-paribhApAkA samarthana karake use puSTa kiyA hai| do avayavakI mAnyatA bhI ullekha karake usakI samIkSA prastuta kI hai| yaha do avayavakI mAnyatA dharmakIrtikI' hai / nyAyadarzanameM avinAbhAvakA sarvaprathama svIkAra yA pakSadharmatvAdi pAMca rUpoke avinAbhAva dvArA sagrahakA vicAra unhIke dvArA praviSTa huA hai| liMga-liMgIke sambandhako svAbhAvika pratipAdana karanA aura use nirupAdhi agIkAra karanA unhIkI sUjha hai| ____ jayantabhaTTakA bhI anumAnake lie kama mahattvapUrNa yogadAna nahI hai| unhone nyAyamajarI aura nyAyakAlikAmeM anumAnakA sAgopAga nirUpaNa kiyA hai| ve svatantra cintaka bhI rahe hai / yahAM hama unake svatantra vicArakA eka udAharaNa prastuta karate haiM / nyAyamaJjarImeM hetvAbhAsoke prakaraNa meM unhoMne anyathAsiddhatva nAmake eka chaThe hetvAbhAsakI carcA kI hai| sUtrakArake ullaghanakI bAta uThanepara ve kahate haiM ki sUtrakArakA ullaghana hotA hai to hone do, suspaSTa dRSTa aprayojaka hetvAbhAsakA apahnava nahI kiyA jA sakatA / para antameM ve use udyotaka raphI taraha asiddhavargameM antarbhUta kara lete haiM / 'athavA' ke sAtha yaha bhI kahA hai ki aprayojakatva (anyathAsiddhatva) sabhI hetvAbhAsavRtti anugata sAmAnyarUpa hai / nyAyakalikAmeM bhI yahI mata sthira kiyA hai| samavyApti aura viSamavyAptikA nirdeza bhI ullekhanIya hai / avayava-samIkSA, hetusamIkSA Adi anumAna-sambandhI vicAra bhI mahattvapUrNa hai| udayanakA cintana sAmAnyatayA pUrvaparamparAkA samarthaka hai, kintu aneka sthalopara unakI svastha aura sUkSma vicAradhArA unakI maulikatAkA spaSTa prakAzana karatI hai / upAdhi aura vyAptikI jo pari- / bhASAe~ unhone prastuta kI uttarakAlameM unhIko kendra banAkara puSkala vicAra huA hai| anumAnake vikAsameM abhinava krAnti udayanase Arambha hotI hai| sUtra aura vyAkhyApaddhatike sthAnameM karaNa-paddhatikA janma hotA hai aura svatantra prakaraNo dvArA anamAnake svarUpa, AdhAra, avayava, parAmarza, vyApti, upAdhi, hetu eva pakSa-sambandhI doSoMkA isa kAlameM sUkSma vicAra kiyA gayA hai| gagezane tattvacintAmaNimeM anumAnakI paribhASA to vahI dI hai jo udyotakarane nyAyavArtikameM upasthita kI hai, para unakA vaiziSTya yaha hai ki unhone anumitikI aisI paribhASA" prastuta kI hai jo nyAyaparamparAmeM aba taka pracalita nahI thii| usameM prayukta vyApti aura pakSadharmatA padokA unhone sarvathA abhinava 1 'athavA tasyaiva sAdhanasya yannAga pratijJopanayanigamanAdi " -vAdanyAya0 pR0 61 / kintu dharmakIrti, nyAyabindu (pR0 91 ) meM dRSTAntako hetuse pRthak nahI mAnate aura hetu ko hI sAvanAvayava batalAte hai / pramANavArtika (1-128) meM bhI 'hetureva hi kevala' kahate haiN| 2 nyAyamajarI pRSTha 131, 163-166 / 3 maprayojakatva ca sarvahetvAbhAsAnAmanugata rUpam |-nyaayk0 pRSTha 15 / 4 kiraNAvalI0 pRSTha 267 / 5 tatra vyAptiviziSTapakSadharmatAjJAnajanya jJAnamanumiti., tatkaraNamanumAnam / -ta0 ci0, anumAnalakSaNa, pRSTha 13 / 6 nanvanumitihetunyAptijJAne kA vyApti / na tAvadavyabhicaritatvama / nApi |atrocyte / pratiyogya sAmAnAdhikaraNayatsAmAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakAvacchinna yanna bhavati tena sama tasya sAmAnAdhikaraNya vyApti / -ta0 ci0, anumAnalakSaNa, pRSTha 77, 86, 171, 178, 181, 186-209 / 7 vahI, pRSTha 631 / 128
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA vistRta svarUpa pradarzita kiyA hai| vyAptigrahake sAvanomeM sAmAnyalakSaNApratyAsAttipara unhone sarvAdhika bala diyA hai| unakA abhimata hai ki yadi sAmAnyalakSaNA na ho to anukUla tarkAdike binA ghUmAdimeM Azakita vyabhicAra nahI bana sakegA, kyoMki prasiddha dhUmameM vahnisambandhakA jJAna ho jAnese kAlAntarIya eva dezAntarIya dhUmake sadbhAvakA sAdhaka pramANa na honese usakA jJAna nahI hotaa| sAmAnyalakSaNA dvArA to samasta dhUmoko upasthiti ho jAne aura dhUmAntarakA vizeSa darzana na honese vyabhicArakI AzakA sambhava hai / tAtparya yaha ki vyabhicArazakAke lie sAmAnyalakSaNAkA mAnanA Avazyaka hai aura vyabhicArazakAke hone para hI tarkAdikI upayogitA pramANita hotI hai| isI prakAra gagezane anumAnake sambandha me maulika vivecana navyanyAyake AlokameM kara naye siddhAnta prastuta kiye haiN| vizvanAtha, jagadIza tarkAlakAra, mathurAnAtha tarkavAgIza, gadAdhara Adi navyanaiyAyikone bhI anumAna para bahuta hI sUkSma vicAra karake use samRddha kiyA hai / kezava mizrakI tarkabhASA aura annambhaTTako tarkasaMgraha prAcIna aura navIna nyAyakI pratinidhi tarkakRtiyAM haiM, jinameM anumAnakA subodha aura sarala bhASAmeM vivecana upalabdha hai| (kha) vaizeSika-darzaname anumAnakA vikAsa vaizeSikadarzanasutrapraNetA kaNAdane svatantra darzanakA praNayana karake usameM padArthakI siddhi (vyavasthA) pratyakSake atirikta laigika dvArA bhI pratipAdita kI hai aura hetu, apadeza, liMga, pramANa jaise hetuvAcI paryAyazabdokA prayoga tathA kArya, kAraNa, sayogi, virodhi eva samavAya ina pAca laigikaprakAro aura trividha hetvAbhAsoMkA nirdeza kiyA hai| unake isa saMkSipta anumAna-nirUpaNameM anumAnakA sUtrapAta mAtra dikhatA hai, vikasita rUpa kama milatA hai| para unake bhASyakAra prazastapAdake bhASyameM anumAna-samIkSA vizeSa rUpameM upalabdha hotI hai / anumAnakA lakSaNa prazastapAdane isa prakAra diyA hai-liMgavarzanAtsajAyamAna laiMgikam arthAt liMgadarzanase honevAle jAnako laigika kahate haiN| isI sandarbhameM unhoMne liMgakA svarUpa batalAneke lie kAzyapakI do kArikAe~ uddhata kI hai jinakA Azaya prastuta karate hue likhA hai ki jo anumeya arthake sAtha kisI dezavizeSa yA kAlavizeSameM sahacarita ho, anu meyadharmase samanvita kisI dUsare sabhI athavA eka sthAnameM prasiddha (vidyamAna) ho aura anameyase viparIta sabhI sthAnoMmeM pramANase asata (vyAvatta) ho aprasiddha arthakA anumApaka liMga hai| kintu jo aisA nahI vaha anumeya ke jJAname liMga nahI hai-liMgAbhAsa hai| isa prakAra prazastapAdane sarvaprathama liMgako trirUpa vaNita kiyA hai| bauddha tAkika dinAgane bhI hetako trirUpa batalAyA hai / sambhavata vaha prazastapAdakA anusaraNa hai / 1 vyAptigrahazca sAmAnyalakSaNApratyAsatyA sakaladhUmAdiviSayaka / yadi sAmAnyalakSaNA nAsti tadA / -vahIM, pRSTha 433, 453 / 2 vaizeSi0 da010113, tathA 9 / 2 / 1,4 / 3 praza0 bhA0, pRSTha 99 / 4,5 vahI, pR0 100, 101 / 6 hetustrirUpa / kiM punastrarUpyama / pakSadharmatva sapakSe sattva vipakSe cAsattvamiti / -nyAyapra0 pR0 1 / - 129 - na-17
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAptigrahaNa ke prakArakA nirUpaNa bhI hama prazastapAda ke bhASya meM sarvaprathama dekhate haiM / unhone use batalAte hue likhA hai ki 'jahA~ ghUma hotA hai vahA~ agni hotI hai aura agni na hone para ghUma bhI nahI hotA, isa prakArase vyAptiko grahaNa karane vAle vyaktiko asandigdha ghUmako dekhane aura ghUma tathA vahnike sAhacaryakA smaraNa honeke anantara agnikA jJAna hotA hai / isI taraha sabhI anumAnomeM vyAptikA nizcaya anvayavyatirekapUrvaka hotA hai / ata samasta deza tathA kAlameM sAdhyAvinAbhUta liMga sAdhyakA anumApaka hotA hai / ' vyAptigrahaNa ke prakArakA isa tarahakA spaSTa nirUpaNa prazastapAdase pUrva upalabdha nahI hotA / prazastapAdane aise katipaya hetuoke udAharaNa prastuta kiye haiM jinakA antarbhAva sUtrakAra kaNAdake ukta kAryAdi pacavidha hetuomeM nahI hotA / yathA - candrodayase samudravRddhi aura kumudavikAsakA, zarameM jalaprasAdase agastyodaya kA anumAna karanA / ataeva ve sUtrakArake hetukathanako avadhAraNArthaka na mAnakara 'asyedam' isa sambandhamAtra ke sUcaka vacanase candrodayAdi hetuokA, jo kAryAdirUpa nahI hai, sagraha kara lete haiM / yaha pratipAdana bhI prazastapAdako anumAnake kSetra meM eka dena hai / anumAnake dRSTa aura sAmAnyatodRSTake bhedase do bhedo tathA svanizcitArthAnumAna aura parArthAnumAna ke bhedase bhI do bhedokA varNana, zabda, ceSTA, upamAna, arthApatti, sambhava, abhAva aura aitihya kA anumAnameM antarbhAva-pratipAdana, 5 parArthAnumAnavAkyake pratijJA, apadeza, nidarzana, anusandhAna, pratyAmnAya ina pA~ca avayavokI parikalpanA, hetvAbhAsoMkA apane DhagakA cintana, anadhyavasitanAma ke hetvAbhAsako kalpanA aura phira use asiddha ke bhedomeM ho antarbhUta karanA tathA nidarzanake vivecanaprasaga meM nidarzanAbhAsokA kathana, ' jo nyAyadarzanameM upalabdha nahI hotA, kevala jaina aura bauddha tarkagranthomeM vaha milatA hai, Adi anumAnasambandhI sAmagrI prazastapAdabhASya meM paryApta vidyamAna hai / vyomaziva, zrIdhara Adi vaizeSika tArkikone bhI anumAnapara vicAra kiyA hai aura use samRddha banAyA hai| (ga) bauddha darzaname anumAnakA vikAsa bauddha tArkikoMne to bhAratIya tarkazAstrako itanA prabhAvita kiyA haiM ki anumAnapara unake dvArA sakhyAbaddha grantha likhe gaye haiM / upalabdha bauddha tarkapranyomeM sabase prAcIna tarkazAstra aura upAyahRdaye' nAmaka 1 vidhistu yatra ghUmastatrAgniragnyabhAve ghUmo'pi na bhavatIti / eva prasiddhasamayasyAsannigdhaghUmadarzanAt sAhacaryAnusmaraNAt tadanantaramagnyadhyavasAyo bhavatIti / eva sarvatra dezakAlA vinAbhUtamitarasya liMgam / -- praza0 bhA0 pRSTha 102, 103 2 zAstra kAryAdigrahaNa nidarzanArtha kRta nAvadhAraNArtham / kasmAt ? vyatirekadarzanAt / tadyathA - vyavahitasya hetuliGgam, candrodaya samupravRddhe kumudavikAsasya ca' / vahI, pRSTha 104 / 3 praza0 bhA0 pRSTha 104 / 4 vahI pRSTha 106, 113 / 5 vahI, pRSTha 106-112 / 6 vahI, pRSTha 7 vahI, pRSTha 8. vahI, pRSTha 116 tathA 120 / 114- 127 / 116-121 / 9 vahI, pRSTha 122 / 10 oriyaTala isTITyUTa baDaudA dvArA prakAzita Per Dinnaga Budhist texts on Logic Form Chinese Sources ke antargata / 11 vahI / - 130 -
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ do grantha mAne jAte haiN| tarkazAstrameM tIna prakaraNa haiN| prathamameM paraspara doSApAdana, khaNDanaprakriyA, pratyakSaviruddha, anumAnaviruddha, lokaviruddha tIna viruddhokA kathana, hetuphalanyAya, sApekSanyAya, sAdhananyAya, tathatAnyAya cAra nyAyokA pratipAdana Adi hai| dvitIyameM khaNDanabhedo aura tatIyameM unhIM vAIsa nigrahasthAnokA abhidhAna hai, jinakA gautamake nyAyasUtrameM hai| kintu gautamakI taraha hetvAbhAsa pAMca vaNita nahI hai, apitu asiddha, viruddha aura anekAntika tIna abhihita haiN| jaisI yuktiyA~ aura pratyuktiyA~ isameM pradarzita hai unase anumAnakA upahAsa jJAta hotA hai| para itanA spaSTa hai ki zAstrArthameM vijaya pAne aura virodhIkA muMha vanda karaneke lie sad-asad tarka upasthita karanA usa samayakI pravRtti rahI jAna par3atI hai| upAyahRdayameM cAra prakaraNa haiN| prathamameM vAdake guNa-dopokA varNana karate hue kahA gayA hai ki vAda nahI karanA cAhie, kyoki usase vAda karanevAloko vipula krodha aura ahakAra utpanna hotA hai tathA citta vibhrAnta, mana kaThora, parapApaprakAzaka aura svakIya pANDityakA anumodaka bana jAtA hai / isake uttara meM kahA gayA hai ki tiraskAra, lAbha aura khyAtike lie vAda nahI, apitu sulakSaNa aura durlakSaNa upadezakI icchAse vaha kiyA jAnA cAhie / padi lokameM vAda na ho to mUryokA bAhulya ho jAyagA aura usase mithyAjJAnAdikA sAmrAjya jama jaaegaa| phalata sasArakI durgati tathA uttama kAryoMkI kSati hogii| isa prakaraNameM nyAyasUtrakI taraha pratyakSAdi cAra pramANa aura pUrvavadAdi tIna anumAna varNita haiM / ATha prakArake hetvAbhAso AdikA bhI nirUpaNa hai| dvitIyameM vAdadharmoM AdikA, tRtIyameM dUSaNo AdikA aura caturthameM bIsa prakArake praznottara dharmoM, jinakA nyAyasUtrame jAtiyoke rUpameM kathana hai, AdikA varNana hai| ullekhya hai ki isameM pUrvavat, zeSavat aura sAmAnyatodRSTa ina anumAnoMke jo udAharaNa diye gaye haiM ve nyAyamApyagata udAharaNoMse bhinna tathA anuyogasUtra aura yuvitadIpikAse abhinna hai| isase pratIta hotA hai ki isame kisI prAcIna paramparAkA anusaraNa hai| yahA~ ina dono granthoke sakSipta paricayakA prayojana kevala anumAnake prAcIna srotako dikhAnA hai| parantu uttarakAlameM ina granthokI paramparA nahIM apanAyI gyii| nyAyapraveza meM anumAnasambandhI abhinava paramparAe~ sthApita kI gayI hai| sAdhana (parArthAnumAna) ke pakSa, hetu aura dRSTAnta tIna avayava, hetuke pakSadharmatva, sapakSasattva aura vipakSAsattva tIna rUpa, pakSa, sapakSa aura vipakSa ke lakSaNa tathA pakSalakSaName pratyakSAdya viruddha vizepaNakA praveza, jo prazastapAdake anusaraNakA sUcaka hai, navavidha pakSAbhAsa, tIna hetvAbhAsa aura unake prabheda, dvividha dRSTAntAbhAsa aura pratyekake pAMca-pAMca bheda, pratyakSa aura anumAnake bhedame dvividha 1 yathApUrvamuktAstrividhA / asiddho'nakAntiko viruddhazveti hetvAbhAsA |-trkshaastr pRSTha 40 / 2. vahI, pRSTha 3 / 3. upAyahRdaya pRSTha 3 / 4 vahI, pRSTha 6-17, 18-21, 22-25, 26-32 / 5 yayA paDaguli mapiDakamUrdhAna bAla dRSTvA pazcAvRddha bahuzruta devadatta dRSTvA pahagulismaraNAt so'yamiti pUrvavat / zeSavat yathA, sAgarasalila pItvA tallavaNa samanubhaya zeSamapi salila tulyameva lavaNamiti / -vahI, pRSTha 13 / 6 sa0 munizrI kanhaiyAlAla, mUlasuttANi, a0 sU0 pRSTha 539 / 7 yu0 dI0 kA0 5, pRSTha 45 / 8 nyA0 pra0 pRSTha 1-8 / -131
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANa, liMgase honevAle artha (anumeya) darzanako anumAna, hetvAbhAsapUrvaka honevAle jJAnako anumAnAbhAsa, dUpaNa aura dUpaNAbhArA Adi anumAnopayogI tattvo kA spaSTa nirUpaNa karake bauddha tarkazAstrako atyadhika puSTa tathA pallavita kiyA gayA hai| isI prayojanako puSTa aura bar3hAvA deneke lie diGnAgane nyAyadvAra, pramANasamuccaya savRtti, hetucakrasamarthana Adi granthokI racanA karake unameM pramANakA vizeSatayA anamAnakA vicAra kiyA hai| dharmakItine pramANarAmuccayapara apanA pramANavAtika lisA hai, jo udyotakarake nyAyavAtikakI taraha vyAkhyeya granthase bhI adhika mahattvapUrNa aura yazasvI huaa| inhone hetuyindu, nyAyavindu Adi svatanya prakaraNa-granyokI bhI racanA kI hai aura jinase bauddha tarkazAstra na kevala samRddha huA, apitu aneka upalabdhiyAM bhI use prApta huI hai| nyAyavindu meM anumAnakA lakSaNa aura usake dvividha bheda to nyAyapraveza pratipAdita hI hai| para anumAnake avayava dharmakotine tIna na mAnakara hetu aura dRSTAnta ye do ayavA phevala eka hetu hI mAnA hai| hetu ke tIna bheda (svabhAva, kArya aura anupalabdhi), avinAbhAvaniyAmaka tAdAtmya aura tadutpattisambadhadvaya, yAraha anupalabdhiyAM Adi cintana dharmako tikI dena hai| inhone jahA~ diDnAgake vicArokA samarthana kiyA hai vahAM unakI kaI mAnyatAokI mAlocanA bhI kI hai| diinAgane viruddha hetvAbhAmake bhedomeM iSTavighAtakRta nAmaka tRtIya viruddha hetvAbhAma, ganekAntikabhedomeM viruddhAvyabhicArI aura sAdhanAvayavome dRSTAntako svIkAra kiyA hai| dharmakItine nyAyavindume ina tInokI samIkSA kI hai| inakI vicAra-dhArAko unako ziSyaparamparAmeM honevAle devendravuddhi, zAntabhadra, vinItadeva, arcaTa, dharmottara, prajJAkara Adine puSTa kiyA aura apanI vyAkhyAo-TIkAo Adi dvArA pravRddha kiyA hai| isa prakAra vauddhatarkazAstrake vikAsane bhI bhAratIya anumAnako aneka rUpome samRddha kiyA hai| (gha) mImAsaka-darzaname anumAnakA vikAsa bauddhoM aura naiyAyikoke nyAyazAstra vikAsakA avazyambhAvI pariNAma yaha haA ki mImAmaka jaise darzanoMmeM, jahAM pramANakI carcA gauNa thI, kumArilane zlokavArtika, prabhAkarane vRhatI zAlikanAthane vRhatIpara pacikA aura pArthasArathine zAsyadIpikAntargata tarkapAda jaise grantha likhakara tarkazAstrako momAsaka dRSTime pratiSThina kiyA / zlokavAti kameM to kumArilane eka svatantra anumAna-paricchedakI racanA karake anumAnakA viziSTa cintana kiyA hai aura vyApya ho yo gamaka hotA hai isakA sUkSma vicAra karate hue unhone vyApya eva vyAptike sama aura viSama do rUpa batalAkara anumAnakI samRddhi ko hai| 1 pa0 dalasukhabhAI mAlavANiyA, dharmottara-pradIpa, prastAya0 pRSTha 41 / 2 dharmottarapradIpa, prastAvanA, pRSTha 44 / 3 athavA tasyaiva sAdhanasya yannAGga pratijJopanayanigamanAdi |-spaadk rAhula sAkRtyAyana, vAdanyA0 pRSTha 61 / 4 dharmakoti, nyAyabindu, tRtIya pari0, pRSTha 91 / 5 (ka) tapa ca tRtIyo'poSTa vidhAtadviruddha / sa iha kasmAnnokta / anayorevAntarbhAvAt / (kha) viruddhAvyabhicAryapi sazayahetu rukta / sa iha kasmAnnokta / anumAnaviSaye'-sambhavAt / (ga) trirUpo heturukta / tAvatavArthapratItiriti na pRthagdaSTAnto nAma sAdhanAvayava kazcit |-nyaaybi0 pRSTha 79-80, 86, 91 / 6 mI0 zlo0, anumA0 pari0, zloka 4-7 tathA 8-171 / -132
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ (a) vedAnta aura sAkhyadarzaname anumAna-vikAsa vedAntameM pramANazAstrakI dRSTise vedAntaparibhASA jaise grantha likhe gaye hai / sAkhya vidvAn bhI pIche nahI rhe| Izvara kRSNane anumAnakA prAmANya svIkAra karate hue use vividha pratipAdita kiyA hai / mAThara, yuktidIpikAkAra, vijJAnabhikSu aura vAcaspati Adine apanI vyAkhyAo dvArA use sampuSTa aura vistRta kiyA hai| jainadarzaname anumAna-vikAsa jaina vADmayameM anumAnakA kyA rUpa rahA hai aura usakA vikAsa kisa prakAra huA, isa sambandhameM vicAra kreNge| (ka) SaTkhaNDAgamame hetuvAdakA ullekha jaina zrutakA AloDana karanepara jJAta hotA hai ki SaTkhaNDAgamameM zrutake paryAya-nAmomeM eka 'hetuvAda'1 nAma bhI parigaNita hai, jisakA vyAkhyAna AcArya vIrasenane hetudvArA tatsambaddha anya vastukA jJAna karanA kiyA hai aura jisaparase use spaSTatayA anumAnArthaka mAnA jA sakatA hai, kyoki anumAnakA bhI hetuse sAdhyakA jJAna karanA artha hai / ataeva hetuvAdakA vyAkhyAna hetuvidyA, tarkazAstra, yuktizAstra aura anumAnazAstra kiyA jAtA hai| svAmI samantabhadra ne sambhavata aise hI zAstrako 'yupatyanuzAsana'2 kahA hai aura jise unhone dRSTa (pratyakSa) aura Agamase aviruddha arthakA prarUpaka batalAyA hai| (kha) sthAnAgasUtrame hetu-nirUpaNa sthAnAgasUtra meM 'hetu' zabda prayukta hai aura usakA prayoga prAmANasAmAnya tathA anumAnake pramukha aga hetu (sAdhana) donoke arthame haA hai| pramANasAmAnyake arthameM usakA prayoga isa prakAra hai 1 hetu cAra prakArakA hai 1 pratyakSa, 2 anumAna, 3 upamAna, 4 Agama / gautamake nyAyasUtrame bhI ye cAra bheda abhihita haiN| para vahA~ inhe pramANake bheda kahA hai| hetu ke arthameM hetu zabda nimna prakAra vyavahRta huA hai2 hetuke cAra bheda hai1 vidhi vidhi-(sAdhya aura sAdhana dono sadbhAvarUpa hoM) 2 vidhi-niSedha-(sAdhya vidhirUpa aura sAdhana niSedharUpa) 3, niSedha-vidhi-(sAdhya niSedharUpa aura hetu vidhirUpa ) 4 niSedha niSedha-(sAdhya aura sAdhana dono niSedharUpa ho ) hetuvAdo NayavAdo paravAdo maggavAdo sUdavAdo / -bhUtabalI-puSpadanta, SaTakhaNDA0 5 / 5 / 51, solApura saskaraNa 1965 / 2 dRSTAgamAbhyAmaviruddhamarthaprarUpaNa yuktyanuzAsana te|| -samantabhadra, yuktyanuzA0 kA0 48, vIrasevAmandira, dillI / 3 athavA heU caunvihe pannate ta jahA-paccakkhe anumAne uvame Agame / athavA heka caunviDhe panna jahA-atthi ta atthi so heka, asthi ta Natthi so heU, Nasthita atyi so heU, tthi ta Natthi so heU |-sthaanaagsuu0 pRSTha 309-310 / 4 hinoti paricchinnattyarthamiti hetu / - 133 -
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ inheM hama kramaza nimna nAmoMse vyavahRta kara sakate haiM 1 vidhisAdhaka vidhirUpa 2 vidhisAdhaka niSedharUpa 3 niSeghasAghaka vidhirUpa 4 pratipedhasAdhaka pratiSedharUpa inake udAharaNa nimna prakAra diye jA sakate haiM 1 agni hai, kyoki ghUma hai / 2 isa prANI meM vyAdhivizeSa hai, kyoMki nirAmaya ceSTA nahI hai / aviruddhopalabdhi viruddhAnupalabdhi viruddhopalabdhi faralyada 3 yahA~ zItasparza nahI hai, kyoki uSNatA hai / 4 yahA~ ghUma nahI hai, kyoMki agnikA abhAva hai / (ga) bhagavatIsUtrame anumAnakA nirdeza bhagavatI sUtra meM bhagavAn mahAvIra aura unake pradhAna ziSya gautama ( indrabhUti) gaNadharake savAdameM pramANake pUrvokta cAra bhedokA ullekha AyA hai, jinameM anumAna bhI sammilita hai / (gha) anuyogasUtrame anumAna-nirUpaNa anumAnakI kucha adhika vistRta carcA anuyogasUtrameM upalabdha hotI hai / isameM anumAnake bhedokA nirdeza karake unakA sodAharaNa nirUpaNa kiyA gayA hai / 1 anumAna -bheda isameM anumAnake tIna bheda batAye haiM / yathA1 puNvava ( pUrvavat ) 2 sesava (zeSaSat ) 3 viTThasAhammada (dRSTasAdharmyavat ) 1 pugvaca - jo vastu pahale dekhI gayI thI, kAlAntarame kicit parivartana honepara bhI use pratyabhijJAdvArA pUrvaliMgadarzanase avagata karanA 'punvava' anumAna hai / jaise bacapanameM dekhe gaye bacceko yuvAvasthA meM kiMcit parivartanake mAtha dekhanepara bhI pUrva cihnoM dvArA jJAta karanA ki 'vahI zizu' hai / yaha 'puvava' anumAna kSetra, varNa, lAchana, massA aura tila prabhRti cihnose sampAdita kiyA jAtA hai / 2 sesava - isake hetubhedase pAMca bheda haiM 1 gharmabhUSaNa, nyAyadI0 pR0 95 - 99, vIrasevAmandira, dillI / 2 mANikyanandi, parIkSAmu0 3 / 57-58 / 3 tulanA kIjie - 1 parvato'yamagnimAn dhUmavatvAnyathAnupapatteH -- gharmabhUpaNa, nyAyadI0 pR0 95 / 2 yathA'smin prANini vyAdhivizeSo'sti nirAmayaceSTAnupalabdhe / 3 nAstyatra zItasparza aupNyAt / 4 nAstyatra ghmo'nagne / mANikyanandi, parIkSAmu0 3 / 87, 76, 82 / 4 goyamA No tiNaTTe samaTTha e / se ki ta pamANa ? pamANe chaubihe paNNatte / ta jahA - paJcakkhe aNumANe ovamme jahA aNuyogaddAre tahA Neyavva pamANa / bhagavatI 05, 3, 191-92 / 5, 6, 7 aNumANe tivihe paNNatte / ta jahA - 1 puvvava, 2 sesava, 3 diTThasAhammava / me ki puvvava ? pugvava--- - 134 -
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pAryAnumAna, 2 gAraNAnumAna, 3 guNAnugata, savaNyAmAna, 5. mAtrayAnumAna 1.kAryAnumAna-kAryamamAraNA avagata varanA bAnumAna hai| jaise-sada gaMgo, tAunane gerIko, dAlanege pAge, mAyane mayUgyo, hinahinAne (heM pitta) meM apage, munagalAnti (vijJAna) mehAcIko aura ghaNAraNAyita (panapatrAne) rapatI banamita krnaa|' 2 kAraNAnumAna-kAraNa kAryAlanamAna nA pAraNAnagAva -malopaTayA yogya phaTakA, maspiNDarI ghaTevA anumAna phaanaa| tAmaha yi jinavANIma mAyA~ko pati hotI hai, unake dvArA una gAryokA anagama prApta karanA 'kAraNa' nAmadAya mAna hai| 3 guNAnumAna-gaNage guNokA anumAna phagnA mRgAnumAna hai| yAnI puSparA, mI tayaNagA, mpAmi yampakA aura nisapane mavarNakA manamAna krnaa|' 4 avaSayAnumAna-avayayage avayavI yA manamAna yagnA avayavAnumAna hai / gagA-pIgage mahiSayA, misAme yuvakuTakA, paTAdaNDage hAporA. dADhage cagarakA, picchane mayarakA,lAgArame yAravA, purAne bAsA, namage vyAghrakA, bAlAprane camarIgAyakA do paMgne manuSyayA, cAra paigame godiyA, dApA nigojara (paTAra) kA, aMgarane nihakA, pAmage upabhakA, culImati vAhama mahinAphA paddhaparinAratAse godAmA, yasvase mahilAkA, pAnyo ema kAName droNa pAsamA aura eka gAthAge kavikA anumAna krnaa| 5 mAghayo-anumAna-Azrayoga gadhayamA anumAna karanA lApI-anumAna thA-mase dhagni kA, yalAphAse jalakA, viziSTa mepome vRSTipA aura zIla namAcArage pulakA anumAna ragnA / " dopavataye ina pAMco bhedo meM avinAbhAvI ekopa (avagepa) kA anumAna hone pavana kaa| mAyA putta jahA naTTa juvANa puNagagaya / pAI parucabhijANejjA puggeiNa peNa / / ta jahA-pateNa yA, paNe ghA, rANeNa pA, goNa yA, siennyaa| meM dhv|senis sesce| segama pacapi paNa jahA- paNa, 2 phAgaNa, guNeSa, 4 ayayana.5 thAnarANa |-mni pI kanhayAlAla, anurogahAragara muragANi p053| 1. jeNa-gaNa, bheri tATieNa, dasana piNa, mora phirAya gita, gaya galagalAdAra paNapaNArANa, me se gajjena |-anug0 uparamAdhikAra praganahAra, pATha / 2 mAraNeNa-taMto parampa kAraNa paTo tatArapa, yogamA caramya pAra pazaTo coraNApAsamipiTo paTaraga mAraNa paTo mippiTamAraNa, smaarnn|--hii, epTha 540 / 3. guNeNe---supapapa nibanega, puSpha gadheta, paNa goNa mAra AgAra, ganya pAme, meM gur| -yahI, pRSTha 540 / 4. aparyA-masi mm, Tarfarior nigamegA, gAya, moni garetapaNa goNa, parisara, cAra ropa, paramaparagA: rafcara Adi, moragaraNa dagA E m. T-nAgamojAtiRATH pola nagaza dieem Fr {-i. retret kAma- rrrTimfretirg Tru . meM megA | --ga mAdhikAra pramAdAra, 54.rt
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 disAhammava-isa anumAnake do bheda hai| yathA 1 sAmannadiTTha (sAmAnya-dRSTa), 2 vimerA diTTha (vizepadRSTa) / 1 kisI eka vastuko dekhakara tatmajAtIya sabhI vastuokA sAdharmya jJAta karanA yA bahuta vastuoko eka-sA dekhakara kisI vizeSa (eka) me tatsAdharmyakA jJAna karanA sAmAnyadRSTa hai| yathA-jaisA eka manuSya hai, vaime bahutase manuSya hai / jaise bahutase manuSya haiM vaimA eka manuSya hai / jaisA eka karizAvaka hai vaise vahutase pharizAvAka hai| jaise bahutase karizAvaka hai vaise eka karizAvaka hai| jaisA eka kApaNa hai vaise aneka kArSApaNa hai, jaise aneka kArSApaNa hai, vaisA eka kApaNa hai| isa prakAra sAmAnyadharmadarzanadvArA jJAtase ajJAtakA jJAna karanA sAmAnya dRSTa anumAnakA prayojana hai| 2 jo aneka vastuoMmese kisI ekako pRthaka karake usake vaiziSTayakA pratyabhijJAna karAtA hai vaha vizeSadRSTa hai / yathA-koI eka puruSa bahutase puruSoke vIcameM pUrvadRSTa puruSakA pratyabhijJAna karatA hai ki yaha vahI puruSa hai| yA bahutase kApaNoke madhya meM pUrvadRSTa kAryApaNako dekhakara pratyabhijJA karanA ki yaha vahI kArSApaNa hai / isa prakArakA jJAna vizeSadRSTa dRSTasAdharmyavat anumAna hai / 2 kAlabhedase anumAnakA traividhyara kAlakI dRSTi se bhI anuyoga-dvAramai anumAnake tIna prakAroMkA pratipAdana upalabdha hai / yathA-1 atItakAlagrahaNa, 2 pratyutpannakAlagrahaNa aura 3 anAgatakAlagrahaNa / 1 atItaphAlagrahaNa-uttaNavana, nippannazasyA pRthvI, jalapUrNa kuNDa-sara-nadI-dIpikA-taDAka Adi dekhakara anumAna karanA ki suvRSTi huI hai, yaha atItakAlagrahaNa hai| 2 pratyutpannakAlagrahaNa-bhikSAcaryAma pracura bhikSA milatI dekha anumAna karanA ki subhikSa hai, yaha pratyutpannakAlagrahaNa hai|| 3 anAgatakAlagrahaNa-bAdalakI nirmalatA, kRSNa pahADa, savidyat megha, meghagarjana, vAtobhrama, rakta aura prasnigdha sandhyA, vAruNa yA mAhendrasambandhI yA aura koI prazasta utpAta inako dekha kara anumAna karanA ki suvRSTi hogI, yaha anAgatakAlagrahaNa anumAna hai| ukta lakSaNokA viparyaya dekhane para tIno kAloke grahaNameM viparyaya bhI ho jAtA hai| arthAt sUkhI jamIna, zuSka tAlAba Adi dekhane para vRSTike abhAvakA, bhikSA kama milane para vartamAna durbhikSakA aura prasanna dizAoM Adike hone para anAgata kuvRSTikA anumAna hotA hai, yaha bhI anuyogadvArameM sodAharaNa abhihita hai| ullekhanIya hai ki kAlabhedase tIna prakArake anumAnokA nirdeza carakasUtrasthAna (a0 11121, 22) meM bhI milatA hai| nyAyasUtra, upAyahRdaya aura sAkhyakArikA meM bhI pUrvavat Adi anumAnake tIna bhedokA pratipAdana hai| unameM prathamake do vahI haiM jo Upara anuyogadvArame nirdiSTa hai| kintu tIsare bhedakA nAma anuyogakI 1. se ki ta diTThasAhammava / diTThasAhammava duviha paNNatta / jahA-sAmannadiTTha ca visesadiTTa ca / -vahI, pRSTha 541-42 2 tassa samAso tiviha gahaNa bhavai / ta jahA-1 atItakAlagahaNa, 2 paduppaNNakAlagahaNa, 3 aNA gayakAlagahaNa |-vahI, pRSTha 541-542 / 3 akSapAda, nyAyasU0 1 / 1 / 5 / 4 upAyaha0 pR0 13 / 5 IzvarakRSNa, sA0 kA0 5, 6 /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ taraha dRSTasAdharmyavat na hokara sAmAnyatodRSTa hai| anuyogadvAragata pUrvavat jaisA udAharaNa upAyahRdaya (pR0 13) meM bhI AyA hai| ina anumAnabheda-prabhedo aura unake udAharaNoke vivecanase yaha niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki gautamake nyAyasUtrame jina tIna anumAnabhedokA nirdeza hai ve usa samayako anumAna-carcA meM vartamAna the| anuyogadvArake anumAnokI vyAkhyA abhidhAmUlaka hai| pUrvavatkA zAbdika artha hai pUrvake samAna kisI vastuko vartamAnameM dekhakara usakA jJAna prApta karanA / smaraNIya hai ki draSTavya vastu pUrvottarakAlameM mUlata eka hI hai aura jise dekhA gayA hai usake sAmAnya dharma pUrvakAlameM bhI vidyamAna rahate haiM tathA uttarakAlameM bhI pAye jAte haiN| ata pUrvadRSTake AdhArapara uttarakAlame dekhI vastukI jAnakArI prApta karanA pUrvavat anumAna hai| isa prakriyAmeM pUrvAza ajJAta hai aura uttarAza jJAta / ata jJAtase ajJAta (atIta) azako jAnakArI (pratyabhijJA) kI jAtI hai / jaisA ki anuyoga aura upAyahRdayameM diye gaye udAharaNase prakaTa hai| zeSavatmeM kArya-kAraNa, guNa-guNI, avayava-avayavI eva Azraya-AzrayImeMse avinAbhAvI eka azako jJAtakara zeSa (avaziSTa) azako jAnA jAtA hai| zeSavat zabdakA abhidheyArtha bhI yahI hai| sAdharmyako dekhakara tattulyakA jJAna prApta karanA dRSTasAdharmyavat anumAna hai| yaha bhI vAcyArthamUlaka hai| yadyapi isake adhikAza udAharaNa sAdRzyapratyabhijJAnake tulya haiM / para zabdArthake anusAra yaha anumAna sAmAnyadarzanapara Azrita hai| dUsare, prAcIna kAlameM pratyabhijJAnako anumAna hI mAnA jAtA thaa| use pathaka mAnanekI paramparA dArzanikomeM bahuta pIche AyI hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki anuyogasUtra meM ukta anumAnokI vivecanA pAribhASika na hokara abhighAmUlaka hai| para nyAyasUtrake vyAkhyAkAra vAtsyAyanane ukta tIno anumAna-bhedoMkI vyAkhyA vAcyArthake AdhArapara nahI kI / unhone unakA svarUpa pAribhASika zabdAvalI meM grathita kiyA hai| isase yadi yaha niSkarSa nikAlA jAya ki pAribhASika zabdomeM pratipAdita svarUpakI apekSA avayavArtha dvArA vivecita svarUpa adhika maulika eva prAcIna hotA hai to ayukta na hogA, kyoki abhidhAke anantara hI lakSaNA yA vyajanA yA rUr3ha zabdAvalI dvArA svarUpa- nirdhAraNa kiyA jAtA hai| dUsare, vAtsyAyanakI trividha anumAna-vyAkhyA anuyogadvArasUtrakI apekSA adhika puSTa eva vikasita hai| anuyogadvArasUtrameM jisa tathyako aneka udAharaNo dvArA upasthita kiyA hai use vAtsyAyanane sakSepameM eka-do paktiyomeM hI nibaddha kiyA hai| ata bhASAvijJAna aura vikAsa-siddhAntakI dRSTise anuyogadvArakA anumAna-nirUpaNa vAtsyAyanake anumAna-vyAkhyAnase prAcIna pratIta hotA hai / (Da) avayava-carcA anumAnake avayavoke viSayameM AgamomeM to koI kathana upalabdha nahI hotA / kintu unake AdhArase racita tattvArthasUtra meM tattvArthasUtrakArane' avazya avayavokA nAmollekha kiye binA pakSa (pratijJA), hetu aura dRSTAnta ina tInake dvArA mukta jIvakA Urdhvagamana siddha kiyA hai, jisase jJAta hotA hai ki ArambhameM jaina ramparAmeM anumAnake ukta tIna avayava mAnya rahe haiN| samantabhadra2. pUjyapAda aura siddhasenane bhI inhI tIna avayavokA nirdeza kiyA hai / bhadra bAhune5 dazavakAlikaniyukti meM anumAnavAkyake do, tIna, pAMca, daza aura 1 ta0 sU0 1015, 6, 7 / 2 AptamI0 5, 17, 18 tathA yuktyanu0 53 / 3 sa0 si0 105, 6, 7 / 4 nyAyAva0 13, 14, 17, 18, 19 / 5 dazava0ni0 gA0 49-137 / -137
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ daza isa prakAra pAMca tarahase avayavoMkI carcA kI hai| pratIta hotA hai ki avayavokI yaha vibhinna sasyA vibhinna pratipAdyokI apekSA batalAyI hai| dhyAtavya hai ki vAtsyAyana dvArA samAlocita tathA yuktidIpikAkAra dvArA vivacita jijJAmAdi dazAvayava bhadrabAhake dazAvayavoMme bhinna haiN| ullekhanIya hai ki bhadrabAhune mAtra udAharaNase bhI sAdhya-niddhi honeyI bAta kahI hai jo kimI prAcIna paramparAko pradarzaka hai / isa prakAra jainAgamomeM hameM ThaganumAna-mIrAgAphe puSkala bIja uparabdha hote hai / yaha sahI hai ki unakA pratipAdana phevala ni zreyasAdhigama gaura usame upayogI tattvoMke zAna eva vyavasthAke lie hI kiyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki unameM nyAyadarzanakI taraha vAda, jalpa aura vitaNDApUrvayA pravRtta kathAo, jAtiyoM, nigrahasthAno, chalo tathA hetvAbhAmoMkA koI ullesa nahI hai| (ca) anumAnakA mUla-rUpa mAgamottara kAlameM java zAnamImAmA aura pramANamImAsAkA vikAma Arambha haA to unake vikAsake sAtha anumAnakA bhI vikAma hotA gyaa| Agama-Nita mati, zruta mAdi pAMca zAnoko pramANa kahane aura unheM pratyakSa tathA parokSa do bhedoMmeM vimana karane vAle marvaprayama mAcArya gapiccha hai / unhone zAstra aura lokameM vyavahRta smati, mazA, cintA aura abhinicodha ina cAra zAnoMko bhI eka sUtra dvArA parokSa-pramANake antargata samAviSTa karake pramANazAstra vikAsakA sUtrapAta kiyA tathA unheM parokSa pramANake Adya prakAra matijJAnakA paryAya pratipAdana kiyaa| ina paryAyomeM abhinivodhakA jima kramase aura jisa sthAnapara nirdeza hamA hai usase jJAta hotA hai ki sUpakArane ume anumAna ke artha meM prayukta kiyA hai| spaSTa hai ki pUrva-pUrvako pramANa aura uttara-uttarako pramANa-phala batalAnA unheM abhISTa hai| mati (anubhava-dhAraNA) pUrvaka smRti, smRtipUrvaka sajJA, sajJA-pUrvaka cintA aura cintApUrvaka abhinibodha jJAna hotA hai, aimA sUase dhvanita hai / yaha cintApUrvaka honevAlA abhiniyogha anumAnake atirikta anya nahI hai / ataeva jaina paramparAmeM anumAna navopa' aura 'pUrvokta 'hetuvAda' meM usI prakAra samAhita hai jisa prakAra vaha vaidika paramparAmeM 'vAkovAkyam' aura 'AnvIkSikI' meM niviSTa hai| uparyukta mImAsAse do tathya prakaTa hote hai| eka to yaha ki jaina paramparAmeM IsvI pUrva zatAbdiyose hI anumAnake prayoga, svarUpa aura bheda-prabhedokI samIkSA kI jAne lagI thI tathA usakA vyavahAra hetujanya jJAnake artha meM hone lagA thaa| dUsarA yaha ki anumAnakA kSetra bahata vistRta aura vyApaka thA / smRti, sajJA aura cintA, jinheM paravartI jaina tAkikone parokSa pramANake antargata svatanya pramANokA rUpa pradAna kiyA hai, 1 prayogaparipATI tu pratipAdyAnurodhata |-pr0 parI0pU0 49 meM uddhata kumAranandikA vAkya / 2 zrIdalasukhabhAI mAlavaNiyA, AgamayugakA jaina darzana, pramANakhaNDa, pR0 157 / 3 matizrutAvadhimana paryayakevalAni jJAnam / tatpramANe / Adye parokSam / pratyakSamanyat |-tttvaa0 sU0 29, 10, 11, 12 / / 4 mati smRti sajJA cintA'bhinibodha ityanarthAntaram |-vhii, 1113 / 5 gRddhapiccha, ta0 sU0 1113 / - 138 -
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAna (abhinivogha) meM hI sammilita the / vAdirAjane pramANa nirNayameM sambhavata aisI hI paramparAkA nirdeza kiyA hai jo unheM anumAnake antargata svIkAra karatI thii| arthApatti, sambhava, abhAva jaise parokSa jJAnokA bhI isImeM samAveza kiyA gayA hai / (cha) anumAnakA tArkika vikAsa anumAnakA tArkika vikAsa svAmI samantabhadrase Arambha hotA hai / AptamImAsA, yuktyanuzAsana aura svayambhUstotra meM unhone anamAnake aneko prayoga prastuta kiye haiM, jinameM usake upAdAno-sAdhya, sAdhana, pakSa, udAharaNa, avinAbhAva AdikA nirdeza hai| siddhasenakA nyAyAvatAra nyAya (anumAna) kA avatAra hI hai| isameM anumAnakA svarUpa, usake svArtha-parArtha dvividha bheda, unake lakSaNa, pakSakA svarUpa, pakSaprayogapara bala, hetuke tathopapatti aura anyathAnupapatti dvividha prayogokA nirdeza, sAdharmya-vaidharmya dRSTAntadvaya, antarvyAptike dvArA hI sAdhyamiddhi honepara bhAra, hetu kA anyathAnupannatvalakSaNa, hetvAbhAsa aura dRSTAntAbhAsa jaise anumAnopakaraNokA pratipAdana kiyA gayA hai / akalakake nyAya-vivecanane to unheM 'akalaka nyAya' kA sasthApaka eva pravartaka hI banA diyA hai / unake vizAla nyAya-prakaraNome nyAyavinizcaya, pramANasagraha, laghIyastraya aura siddhivinizcaya jaina pramANazAstrake mUrdhanya grantho meM parigaNita hai| haribhadrake zAstravAsimuccaya, anekAntajayapatAkA Adi granthomeM anumAna-carcA nihita hai| vidyAnandane aSTasahasrI, tattvArthazlokavArtika, pramANaparIkSA, patraparIkSA jaise darzana eva nyAya-prabandhoko racakara jaina nyAyavAr3amayako samRddha kiyA hai| mANikyanandikA parIkSAmukha, prabhAcandrakA prameyakamalamArtaNDanyAyakumudacandra -yugala, abhayadevakI sanmatitarkaTIkA, devasUrikA pramANanayatattvAlokAlakAra, anantavIryako siddhivinizcayaTIkA, vAdirAjakA nyAyavinizcayavivaraNa, laghu anantavIryakI prameyaratnamAlA, hemacandrakI pramANa-mImAsA, dharmabhUSaNakI nyAyadIpikA aura yazovijayakI jaina tarkabhASA jaina anumAnake vivecaka pramANagrantha hai| anumAnakA svarUpa vyAkaraNake anusAra 'anumAna' zabdakI niSpatti anu +mA+ lyuTse hotI hai| anukA artha hai pazcAt aura mAnakA artha hai jJAna / ata anumAnakA zAbdika artha hai pazcAdavartI jJAna / arthAta eka jJAnake bAda honevAlA uttaravartI jJAna anumAna hai| yahAM 'eka jJAna' se kyA tAtparya hai ? manISiyokA abhimata hai ki pratyakSa jJAna hI eka jJAna hai jisake anantara anumAnakI utpatti yA pravRtti pAyI jAtI hai| gautamane isI kAraNa anumaganako 'tatpUrvakam-pratyakSapUrvakam' kahA hai / vAtsyAyanakA bhI abhimata hai ki pratyakSake binA koI anumAna sambhava nhii| ata anumAnake svarUpa-lAbhameM pratyakSakA sahakAra pUrvakAraNake rUpameM apekSita hotA hai| ataeva takazAstrI jJAta-pratyakSapratipanna arthase ajJAta-parokSa vastukI jAnakArI anumAna dvArA karate haiN| 1 anumAnamapi dvividha gauNamukhyavikalpAt / tatra gauNamanumAna trividha smaraNa pratyabhijJA tarkazceti / -vAdirAja, pra0ni0, pRSTha 33, mANikacandra granthamAlA bmbii| 2 akalakadeva, ta0 vA0 1120, pRSTha 78, bhAratIya jJAnapITha, kaasho| 3 atha tatpUrvaka trividhamanumAnam |-nyaaysuu0 111 / 5 / / 4 athavA pUrvavaditi- yatra yathApUrva pratyakSabhUtayoranyataradarzanenAnyatarasyApratyakSasyAnumAnam / yathA dhUme. nAgniriti |-nyaaybhaa0 11115, pRSTha 22 / 5 yathA dhumena pratyakSeNApratyakSasya vahnagrahaNamanumAnam |-vhii, 211147, pRSTha 120 / -139 -
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ kabhI-kabhI anumAnakA AdhAra pratyakSa na rahane para Agama bhI hotA hai| udAharaNArtha zAstrI dvAra AtmAkI sattAkA jJAna honepara hama yaha anumAna karate haiM ki 'AtmA zAdavata hai, kyoki vaha gat hai' isI kAraNa vArasyAyanane ' 'pratyakSAgamAzritamanumAnam' anumAnako pratyana yA Agagapara Azrita kahA hai| anumAnakA paryAya anyokSA' bhI hai, jisakA zAbdika artha eka vastuzAnako prApti ke pazcAt DramarI vastukA zAna prApta karanA hai yathA dhUmakA jJAna prApta karaneke bAda agnikA jJAna karanA / uparyukta udAharaNameM dhUmadvArA mahikA jJAna hI kAraNa hotA hai ki dhUma kisAna hU~ / dhUmako anikA sAdhana hetu mAnanekA bhI kAraNa yaha hai ki ghUmakA agni sAtha niyana sAhacarya sambandha--- avinAbhAva hai| jahA~ ghUma rahatA hai yahA~ agni avazya rahatI hai| hamakA koI apavAda nahI pAyA jAtA / tAtparya yaha hai ki eka avinAbhAvo vastuke jJAna dvArA tatsambaddha itara vastukA nizcaya karanA anumAna hai anumAnake aga / anumAnake uparyukta svarUpakA vizleSaNa karane para jJAta hotA hai ki ghUmane agnikA jJAna karaneke lie do tattva Avazyaka hai--1 paryaMtameM ghUmakA rahanA aura 2 ghUmakA agnike sAtha niyata sAhacarya samvanva honA prathamako pakSapatA aura dvitIyako vyApti kahA gayA hai| yahI do anumAnake AdhAra athavA jaga hai / " jisa vastuse jahA~ middhi karanA hai usakA vaha anivArya rUpase pAyA jAnA pakSadharmatA hai / jaise ghUmase parvata meM agniko siddhi karanA hai to ghUmakA paryaMta anivArya rUpase pAyA jAnA Avazyaka hai| arthAt vyAyakA pakSameM rahanA pakSadharmatA hai tathA sAdhanarUpa yastukA sAmyasya vastu ke sAtha ho marvadA pAyA jAnA vyApti hai / jaise dhUma agnike honepara hI pAyA jAtA hai-usake abhAvameM nahI, ata dhUmako vahnike sAtha vyApti hai| pakSadharmatA aura smApti dono anumAnake AdhAra hai| pApatAkA jJAna hue binA anumAnakA udbhava sambhava nahIM hai| udAharaNArtha- parvatameM ghUmakI vRtitAkA jJAna na hone para yahA~ usase agnikA anumAna nahI kiyA jA sakatA / ata pakSadharmatAkA jJAna Avazyaka hai / isI prakAra vyAptikA jJAna bhI anumAnake lie paramAvazyaka hai / yata parvata meM dhUmadarzanake anantara bhI taba taka anumAnako pravRtti nahI ho sakatI, jaba taka dhUmakA agni ke sAtha anivArya mambandha sthApita na ho jaae| isa anivArya samvandhakA nAma hI niyata sAhacarya sambandha yA vyApti hai| isake abhAva meM anumAnako utpattime dhUmajJAnakA kucha bhI mahattva nahI hai / kintu vyAptijJAnake honepara anumAnake lie ukta ghUmajJAna mahattvapUrNa bana jAtA hai aura vaha agni 1 yahI 1|1|1| pRSTha 7 / 2 vahI, 11111, pRSTha 7 / 3 sAdhyAvinAbhAvitvena nizcito hetu / mANikyanandi, parIkSAmu0 3 / 15 / vyApyasya jJAnena vyApakasya nizcaya yathA vahnimasya vyApaka iti dhUmastasya vyApta ityeva tayorbhUya sahacAra pAkasthAnAdI dRSTvA pazcAtparvatAdI udbhUyamAnazikhasya dhUmasya darzane tatra bahirastIti nizcIyate / vAcaspatyam anumAnazabda prathama jilda pRSTha 181, caukhambA, vArANasI, san 1962 I0 / 5 anumAnasya he arge vyApti pakSadharmatA ca / kezava mizra, tarkamAyA, anu0 niru0, pRSTha 88, 89 1 6 vyApyasya parvatAdivRttitva pakSadharmatA / -- annabhaTTa, tarkasa 0 anu0 ni0, pRSTha 57 / yatra yatra dhUmastatra tatrAgniriti sAhacaryaniyamo vyApti / sarkasa0 pRSTha 54 tathA kezavamizra, tarkanA0 pRSTha 72 / - 140 -
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnako utpanna kara detA hai| ata anumAnake lie pakSadharmatA aura vyApti ina donoke sayukta jJAnakI AvazyakatA hai / smaraNa rahe ki jaina tArkikone' vyAptijJAnako hI anumAnake lie Avazyaka mAnA hai, pakSadharmatAke jJAnako nahI, kyoki apakSadharma kRttikodaya Adi hetuose bhI anumAna hotA hai| (ka) pakSadharmatA - jisa pakSadharmatAkA anumAnake Avazyaka agake rUpameM Upara nirdeza kiyA gayA hai usarA vyavahAra nyAyazAstrameM kabase Arambha huA, isakA yahA~ aitihAsika vimarza kiyA jAtA hai|| kaNAdake vaizeSikasUtra aura makSapAdake nyAyasUtrameM na pakSa zabda milatA hai aura na pakSadharmatA zabda / nyAyasUtrameM sAdhya aura pratijJA zabdokA prayoga pAyA jAtA hai, jinakA nyAyabhASyakArane prajJApanIya dharmase viziSTa dharmI artha prastuta kiyA hai aura jise pakSakA pratinidhi kahA jA sakatA hai, para pakSazabda prayukta nahI hai| prazastapAdabhASyameM yadyapi nyAyabhASyakArakI taraha dharmI aura nyAyasatrakI taraha pratijJA dono zabda ekatra upalabdha haiN| tathA liMgako virUpa batalAkara una tIno rUpokA pratipAdana kAzyapake nAmase do kArikAe~ uddhRta karake kiyA hai| kintu una tIna rUpomeM bhI pakSa aura dharmapakSatA zabdokA prayoga nahI hai| hAM, 'anumeya sambaddhaliMga' zabda avazya pakSadharmakA bodhaka hai| para 'pakSadharma' zabda svaya upalabdha nahI hai| pakSa aura pakSadharmatA zabdokA spaSTa prayoga, sarvaprathama sambhavata bauddha tArkika zakarasvAmIke nyAyapravezame huA hai| isameM pakSa, sapakSa, vipakSa, pakSavacana, pakSadharma, pakSadharmavacana aura pakSadharmatva ye sabhI zabda prayukta hue hai / sAthameM unakA svarUpa-vivecana bhI kiyA hai / jo dharmIka rUpameM prasiddha hai vaha pakSa hai| 'zabda anitya hai' aisA prayoga pakSavacana hai / 'kyoMki vaha kRtaka hai' aisA vacana pakSadharma (hetu) vacana hai| 'jo kRtaka hotA hai vaha anitya hotA hai, yathA ghaTAdi' isa prakArakA vacana sapakSAnugama (sapakSasattva) vacana hai| 'jo nitya hotA hai vaha akRtaka dekhA gayA hai, yathA AkAza' yaha vyatireka (vipakSAsattva) vacana hai| isa prakAra hetuko trirUpa pratipAdana karake usake tIno rUpokA bhI spaSTIkaraNa kiyA hai / ve tIna rUpa hai-1 pakSadharmatva, 1 pakSadharmatvahIno'pi gamaka kRttikodaya / antapteirata saiva gamakatvaprasAdhanI / / --vAdIbhasiMha, syaa0si04|83-84 / 2 sAdhyanirdeza pratijJA / -akSapAda, nyAyasU0 111 / 33 / 3. prajJApanIyena dharmeNa dharmiNo viziSTasya parigrahavacana pratijJA sAdhyanirdeza anitya zabda iti / vAtsyA yana, nyAyabhA0 111133 tathA 111134 / 4 anameyoddezo'virodhI pratijJA / pratipipAdayiSitadharmaviziSTasya dharmiNo'padeza-viSayamApAdayitamaddezamAtra prtijnyaa| |-prshstpaad, vaizi0 bhASya pRSTha 114 / 5 yadanumeyena sambaddha prasiddha ca tadanvite / tadabhAve ca nAstyeva talligamanumApakam // -vahI, pRSTha 100 / 6 praza0 bhA0, pR0 100 / 7 pakSa prasiddho dharmI / hetu strirUpa / kiM punastrarUpyam ? pakSadharmatva sapakSe sattva vipakSe cAsattva miti / tadyathA / anitya zabda iti pakSavacanam / kRtakatvAditi pakSadharmavacanam / yatkRtaka tadanitya dRSTa tathA ghaTAdiriti sapakSAnugamavacanam / yannitya tadakRtaka dRSTa tathA''kAza miti vyatirekavacanam / -zakarasvAmI, nyAyapra0 6STha 1-2 /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 sapakSasattva, aura 3 vipakSAsattva / dhyAna rahe, yahA~ 'pakSadharmatva' pakSadharmatAke lie hI AyA hai| prazastapAdane jisa tathyako 'anumayasambaddhatva' zabdase prakaTa kiyA hai use nyAyapravezakArane 'pakSadharmatva' zabda dvArA batalAyA hai| tAtparya yaha ki prazastapAdake matase hetuke tIna rUpomeM parigaNita prathama rUpa 'anameyasambaddhatva' hai aura nyAyapravezake anusAra 'pakSadharmatva' / donomeM kevala zabdabheda hai, arthabheda nahI / uttarakAlameM to prAya sabhI bhAratIya tAkikoke dvArA tIna rUpo athavA pAMca rUpoke antargata pakSadharmatvakA bodhaka pakSadharmatva yA pakSadharmatA pada hI abhipreta huA hai| udyotakara', vAcaspati2, udayana, gageza, kezava prabhRti vaidika naiyAyiko tathA dharmakIti, dharmottara, arcaTa Adi bauddha tAkikone apane granthomeM usakA pratipAdana kiyA hai / para jaina naiyAyikone pakSadharmatApara utanA bala nahI diyA, jitanA vyAptipara diyA hai / siddhasena', akalaka', vidyAnanda , vAdIbhasiMha Adine to use anAvazyaka eva vyartha bhI batalAyA hai| unakA mantavya hai ki 'kala sUryakA udaya hogA, kyoMki vaha Aja udaya ho rahA hai, 'kala zanivAra hogA, kyoki Aja zukravAra hai', 'Upara dezame vRSTi huI hai, kyoki aghodezameM pravAha dRSTigocara ho rahA hai', 'advaitavAdIko bhI pramANa iSTa hai, kyoki iSTakA sAdhana aura aniSTakA dUpaNa anyathA nahI ho sakatA' jaise pracura hetu pakSadharmatAke abhAvameM bhI mAtra antarvyAptike balapara sAdhyake anumApaka haiN| (kha) vyApti anumAnakA sabase adhika mahattvapUrNa aura anivArya aga vyApti hai| isake honepara hI sAdhana sAdhyakA gamaka hotA hai, usake abhAvameM nhii| ataeva isakA dUsarA nAma 'avinAbhAva' bhI hai| dekhanA hai ki ina dono zabdokA prayoga kabase Arambha huA hai| akSapAdake 15 nyAyasUtra aura vAtsyAyanake 6 nyAyabhASyameM na vyApti zabda upalabdha hotA hai aura na avinAbhAva / nyAyabhASyameM mAtra itanA milatA hai ki liMga aura liMgImeM sambandha hotA hai athavA ve sambaddha 1 udyotakara, nyAyavA0 1 / 1 / 35, pRSTha 129, 131 / 2 vAcaspati, nyAyavA0 tA0 TI0 111115, pRSTha 171 / 3 udayana, kiraNA0, pRSTha 290, 294 / 4 ta0 ci0 jAgadI0TI0 pR0 13, 71 / 5 kezava mizra, tarkabhA0, anu0 nirU0, pRSTha 88, 89 / 6-7 dharmakIrti, nyAyabi0, dvi0 pari0 pRSTha 22 / 8 arcaTa, hetuvi0 TI0, pRSTha 24 / 9 nyAyavi0 11176 / 10 siddhasena, nyAyAva0 kA0 20 / 11 nyAyavi0 2 / 221 / 12 pramANaparI0 pRSTha 49 / 13 vAdIbhasiMha, syA0 si0 4487 / 14. akalaka, laghIya0 1 / 3 / 14 / 15 nyAyasU0 11115, 34, 35 / 16 nyAyabhA0 11115, 34, 35 / 17 liMgaliMgino sambandhadarzana liMgadarzana cAbhisambadhyate / liMgaliMgino sambaddhayordarzanena liMgasmRtirabhi sambadhyate / --nyAyabhA0 111 / 5 /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ hote haiN| para vaha sambandha vyApti athavA avinAbhAva hai, isakA vahAM koI nirdeza nahI hai / gautamake hetulakSaNapradarzaka sUtrose' bhI kevala yahI jJAta hotA hai ki hetu vaha hai jo udAharaNa ke sAdharmya athavA vaidhaya'se sAdhyakA sAdhana kare / tAtparya yaha ki hetuko pakSameM rahaneke atirikta sapakSame vidyamAna aura vipakSase vyAvRtta honA cAhie, itanA hI artha hetulakSaNasUtrase dhvanita hotA hai, hetuko vyApta (vyAptiviziSTa yA avinAbhAvI) bhI honA cAhie, isakA unase koI saketa nahI milatA / udyotakarake 2 nyAyavArtikameM avinAbhAva aura vyApti dono zabda prApta haiN| para udyotakarane unheM paramatake rUpameM prastuta kiyA hai tathA unakI AlocanA bhI kI hai| isase pratIta hotA hai ki nyAyavArtikakArako bhI nyAyasUtrakAra aura nyAyabhASyakArakI taraha avinAbhAva aura vyApti dono amAnya hai / ullekhya hai ki udyotakara avinAbhAva aura vyAptikI AlocanA (nyAyavA0 11115, pRSTha 54, 55) kara to gye| para svakIya siddhAntakI vyavasthAmeM unakA upayoga unhone asandigdha rUpameM kiyA hai| unake paravartI vAcaspati mizrane avinAbhAvako hetuke pAMca rUpoMmeM samApta kahakara usake dvArA hI samasta heturUpokA sagraha kiyA hai| kintu unhone bhI apane kathanako paramparA-virodhI samajhakara avinAbhAvakA parityAga kara diyA hai aura udyotakarake abhiprAyAnusAra pakSadharmatvAdi pAMca heturUpoko hI mahattva diyA hai, avinAbhAvako nhiiN| jayanta bhaTTane avinAbhAvako svIkAra karate hue bhI use pakSadharmatvAdi pAMca rUpomeM samApta batalAyA hai| isa prakAra vAcaspati aura jayanta bhaTake dvArA spaSTatayA avinAbhAva aura vyAptikA praveza nyAyaparamparAmeM ho gayA to uttaravartI nyAyagranthakArone unheM apanA liyA aura unakI vyAkhyAe~ Arambha kara dI / yahI kAraNa hai ki bauddha tAkiko dvArA mukhyatayA prayukta anantarIyaka (yA nAntarIyaka) tathA pratibandha aura jaina tarkagnanthakAro dvArA pradhAnatayA prayogameM Ane vAle avinAmAva evaM vyApti jaise zabda udyotakarake 1 udAharaNasAdhAt sAdhyasAdhana hetu / tathA vaidhAt / -nyAyasU0 111134, 35 / 2 (ka) avinAbhAvena pratipAdayatIti cet / athApIda syAnu avinAbhAvo'gnidhUmayorato dhUmadarzanAdagni prati padyata iti / tanna / vikalpAnupapatte / agnidhUmayoravinAbhAva iti ko'rtha ? kiM kAryakAraNabhAva. utaikArthasamavAya tatsambandhamAtra vaa||-udyotkr, nyAyavA0 11115, pRSTha 50, caukhambhA, kAzI, 1916 ii0| (kha) athottaramavadhAraNamavagamyate tasya vyAptirartha tathApyanumeyamavadhArita vyAptyA na dharmo, yata eva karaNa tato'nyatrAvadhAraNamiti / sambhavavyAptyA cAnumeya niyata |-vhii, 11115, pRSTha 55, 56 / 3. (ka) sAmAnyatodRSTa nAma akAryAkAraNIbhUtena yatrAvinAbhAvinA vizeSaNena vizeSyamANo dharmI gamyate tat sAmAnyatodRSTa yathA balAkayA salilAnumAnam / -nyAyavA0 11115, pR0 47 / (kha) prasiddhamiti pakSe vyApaka, saditi sajAtIye'sti, asandigdhamiti sajAtIyAvinAbhAvi |-vhii, 1 / 1 / 15, pRSTha 49 / 4 yadyapyavinAbhAva pacasu catuSu vA rUpeSu liMgasya samApyate ityavinAbhAvenaiva sarvANi liMgarUpANi sagRhyante, tathApIha prasiddhasacchabdAmyA dvayo sagrahe govalIbardanyAyena tatparityajya vipakSavyatirekAsatpratipakSatvA bAdhitaviSayatvAni sagRhNAti |-nyaayvaa0 tA0 TI0 11115, pRSTha 178, caukhambhA 1925 I0 / 5 eteSu pacalakSaNeSu avinAbhAva smaapyte| nyAyakalikA pRSTha 2 / -143
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAda nyAyadarzanameM samAviSTa ho gaye eva unheM eka-dUsarekA paryAya mAnA jAne lagA / jayanta bhaTTane avinAbhAvakA spaSTIkaraNa karaneke lie vyApti, niyama, pratibandha aura sAdhyAvinAbhAvitvako usIkA paryAya batalAyA hai| vAcaspati mizra kahate haiM ki hetukA koI bhI sambandha ho use svAbhAvika eva niyata honA cAhiye aura svAbhAvikakA artha ve upAdhirahita batalAte haiN| isa prakArakA hetu hI gamaka hotA hai aura dUsarA sambandhI (sAdhya) gamya / tAtparya yaha ki unakA avinAbhAva yA vyAptizabdopara jora nahI hai| para udayana, kezava mizra, annambhaTTaNa, vizvanAtha pacAnana prabhRti naiyAyikone vyApti zabdako apanAkara usIkA vizeSa vyAkhyAna kiyA hai tathA pakSadharmatAke sAtha use anumAnakA pramukha aga batalAyA hai| gageza aura unake anuvartI vartamAna upAdhyAya, pakSagharamizra, vAsudeva mizra, raghunAtha ziromaNi, mathurAnAtha tarkavAgIza, jagadIza tarkAlakAra, gadAdhara bhaTTAcArya Adi navya naiyAyikone" vyAptipara sarvAdhika cintana aura nivandhana kiyA hai / gaGgezane tattvacintAmaNimeM anumAnalakSaNa prastuta karake usake vyApti aura pakSadharmatA' donoM agoMkA navyapaddhatise vivecana kiyA hai| prazastapAda-bhASyameM bhI avinAbhAvakA prayoga upalabdha hotA hai| unhone avinAbhUta liMgako liMgIkA gamaka batalAyA hai| para vaha unheM trilakSaNarUpa hI abhipreta hai|12 yahI kAraNa hai ki TippaNakArane 3 avinAbhAvakA artha 'vyApti' eva 'avyabhicarita sambandha de karake bhI zakaramizra dvArA kiye gaye avinAbhAvake khaNDanase sahamati prakaTa ko hai aura 'vastutastvanopASikasambandha eva vyApti 14 isa udayanokta5 vyAptilakSaNako ho mAnya kiyA hai| isase pratIta hotA hai ki avinAbhAvakI mAnyatA vaizeSikadarzanako bhI svopajJa eva maulika nahI hai / 1 avinAbhAvo vyAptiniyama pratibandha sAdhyAvinAbhAvitvamityartha |-nyaaykli0 pU0 2 / tasmAdyo vA sa vA'stu, sambandha , kevala yasyAso svAbhAviko niyata sa eva gamako gamyazcetara sambandhoti yujyate / tathA hi dhUmAdInA vahnayAdisambandha svAbhAvika na tu vahnayAdInA ghUmAdibhi / tasmAdupAdhi prayatnenAnviSyanto'nupalabhamAnA nAstItyavagamya svAbhAvikatva sambandhasya nizcinuma / -nyAyavA0 tA0 TI0 16105, pR0 165 / 3 kiraNA0 pR0 290, 294, 295-302 / 4 tarkabhA0 pR0 72, 78, 82, 83, 88 / 5 tarkasa0 pR0 52-57 / 6 si0 mu0 kA0 68, pR0 51-55 / 7 inake granyoddharaNa vistArabhayase yahAM aprastuta hai / 8 ta0 ci0 anu0 khaNDa, pR0 13 / 9 vahI, pR0 77-82, 86-89, 171-208, 209-432 / 1. vahI, anu0 kha0 pR0 623-631 / 11-12 pra0 bhA0, pR0 103 tathA 100 / 13 vahI, duNDirAja zAstrI, Tippa0 pR0 103 / 14 pra0 bhA0 Tippa0 pR0 103 / 15 kiraNA0 pR0 297 /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumArilake mImAMsAzlokavAtikameM' vyApti aura avinAbhAva dono zabda milate haiN| para unake pUrva na jaiminisUtrameM ve haiM aura na shaabr-bhaassymeN| bauddha tArkika zakarasvAmIke nyAyapraveza meM bhI avinAbhAva aura vyApti zabda nahI haiM / para unake arthakA bodhaka nAntarIyaka (anantarIyaka) zabda pAyA jAtA hai| dharmakIti, dharmottara, arcaTa Adi bauddha naiyAyikone avazya pratibandha aura nAntarIyaka zabdoke sAtha ina donokA bhI prayoga kiyA hai| inake pazcAt to ukta zabda bauddha tarkagranthomeM bahulatayA upalabdha haiN| taba prazna hai phi avinAbhAva aura vyAptikA mula sthAna kyA hai ? anusandhAna karanepara jJAta hotA hai ki prazastapAda aura kumArilase pUrva jana tArkika samantabhadrane, jinakA samaya vikramako 2rI, 3rI zatI mAnA jAtA hai, astitvako nAstitvakA aura nAstitvako astitvakA avinAbhAvI batalAte hue avinAbhAvakA vyavahAra kiyA hai| eka-dUsare sthalapara bhI unhone use spaSTa svIkAra kiyA hai / aura isa prakAra avinAbhAvakA nirdeza mAnyatAke rUpameM sarvaprathama samantabhadrane kiyA jAna paDatA hai| prazastapAdako taraha unhoMne use trilakSaNarUpa svIkAra nahI kiyaa| unake pazcAt to vaha jaina paramparAmeM hetulakSaNarUpameM hI pratiSThita ho gyaa| pUjyapAdane, jinakA astitva-samaya IsAkI pAMcavI zatAbdI hai, avinAbhAva aura vyApti dono zabdokA prayoga kiyA hai| siddhasena' pAtrasvAmI", kUmAranandi12, akalaka 3, mANikyanandi Adi jaina tarkagrathakArone avinAbhAva, vyApti aura anyathAnupapatti yA anyathAnupapannatva tInokA vyavahAra paryAya-zabdoke rUpameM kiyA hai| jo (sAdhana) jisa (sAdhya)ke binA upapanna na ho use anyathAnupapanna kahA gayA hai|" asambhava nahIM ki zAvarabhASyagata 6 arthApattyuttthApaka anyathAnupapadyamAna aura prabhAkarako bRhatIma" usake lie prayukta anyathAnupapatti zabda arthApatti aura anumAnako abhinna mAnane vAle jaina tArkikose apa1 mI0 zloka anu0 kha0 zlo0 4, 12, 43 tathA 161 / 2 nyA0pra0pU04, 5 / 3 pramANavA0 1:3, 1 / 32 tathA nyAyavi0 pR0 30, 93 / hetubi0 pR0 54 / 4 nyAyavi0 TI0pU0 30 / / 5 hetubi0 TI0 pR0 7, 8, 10, 11 Adi / 6 zrI jugalakizora mukhtAra, svAmI samantabhadra pR0 166 / 7 astitva pratiSedhyenAvinAbhAvyekamaNi / nAstitva pratiSedhyenAvinAbhAvyakAmaNi / -AptamI0 kA0 17, 18 / 8 dharmadharmyavinAbhAva siddhayatyanyonyavIkSayA |-vhii, kA0 75 / 9 sa0si0 5 / 18, 104 / 10 nyAyAva0 13, 18, 20, 22 / 11 tattvasa0pa0 406 para uddha ta 'anyathAnupapannatva' Adi kAri0 / 12 pra0pa0 pR0 49 me uddha ta 'anyayAnupapattyeka kSaNa' Adi kAri0 / 13 nyA0 vi0 2 / 187, 323, 327, 329 / 14 parI0 mu0 3 / 11, 15, 16, 94, 95, 96 / 15 sAdhana prakRtAbhAve'nupapanna~-nyAyavi0 2 / 69, tathA pramANasa0 21 / 16 arthApattirapi dRSTa zruto bArtho'nyayA nopapadyate ityarthakalpanA |-shaavrmaa0 11115, vRhatI pR0 110 / 17 keyamanyathAnupapattirnAma ? na hi anyathAnupapatti pratyakSa samadhigamyA |-bRhtii pa0 110, 111 /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAye gaye ho, kyoki ye zabda jaina nyAyagrathoMmeM adhika pracalita eva prayukta milate haiM aura zAntarakSita' Adi prAcIna tArkikoMne unheM pAtrasvAmIkA mata kaha kara uddhRta tathA samAlocita kiyA hai / ata unakA udgama jaina sarkagranthoMse bahuta kucha sambhava hai / prastuta anuzIlanase hama isa niSkarSapara pahu~cate hai ki nyAya, vaizeSika aura dauddha darzanomeM Arambha meM pakSadharmatA ( mapakSa sattva aura vipakSavyAvRtti sahita) ko tathA madhyakAla aura navyayugameM pakSadharmatA aura vyApti donoko anumAnakA AdhAra mAnA gayA hai para jaina tAkikone Arambhase anta taka pakSadharmatA (anya dono rUpo sahita) ko anAvazyaka tathA ekamAtra vyApti (avinAbhAva, anyathAnupapannatva) ko anumAnakA aparihArya aga batalAyA hai / anumAna-bheda prazna hai ki yaha anumAna kitane prakArakA mAnA gayA hai? adhyayana karane para pratIta hotA hai ki sarva prathama kaNAdane anumAnake prakArokA nirdeza kiyA hai| unhoMne usako kaNThata saMkhyAkA to ullekha nahI kiyA, kintu usake prakAroko ginAyA hai / unake parigaNita prakAra nimna hai - (1) kArya, (2) kAraNa, (3) sayogI, (4) virodhi aura (5) samavAyi yata hetuke pAMca bheda hai, ata unase utpanna anumAna bhI pA~ca hai| nyAyasUtra' upAyahRdayeM caraka' 'sAkhyakArikA' aura anuyogadvArasUtra meM anumAnake pUrvollikhita pUrvavat Adi tIna bheda batAye haiM / vizeSa yaha ki carakameM tritvasakhyAkA ullekha hai, unake nAma nahI diye / sAkhyakArikAmeM bhI trividhatvakA nirdeza hai aura kevala tIsare sAmAnyatodRSTakA nAma hai / kintu mAThara tathA yuktidIpikAkAra ne tInoke nAma diye haiM aura ve uparyukta hI huuN| anuyogadvAra meM prathama do bheda to vahI hai, para tIsarekA nAma sAmAnyatodRSTa na hokara dRSTasAdharmyavat nAma hai / isa vivecanase jJAta hotA hai ki tAkikone usa prAcIna kAlameM kaNAdakI pacavidha anumAna paramparAko nahI apanAyA, kintu pUrvavadAdi vividha anumAnako paramparAko svIkAra kiyA hai| isa paramparAkA mUla gayA hai? nyAyasUtra hai yA anuyogasUna AdimeMse koI eka ? isa sambandhameM nirNayapUrvaka kahanA kaThina hai| para itanA avazya kahA jA sakatA hai ki usa samaya pUrvAgata trividha anumAnakI koI sAmAnya paramparA rahI hai jo anumAna varSAmeM vartamAna thI aura jisake svIkAra meM kisIko sambhavata vivAda nahIM thaa| para uttarakAlameM yaha trividha anumAna paramparA bhI sarvamAnya nahIM raha skii| prazastapAdane " do taraha se 1. tattvasa0 pR0 405-408 / 2 vaize0 sU0 9 / 2 / 1 / 3 nyAyasU0 1 / 115 / 4 upAyahu0 pR0 13 / 5 caraka sUtrasthAna 11 / 21, 22 / 6 sA0 kA0, kA0 5 / 7 muni kanhaiyAlAla, anuyo0 sU0 pR0 539 / 8 sA0 kA0, kA0 6 / 9. mATharavR0, kA0 5 / 10 yuktidI0, kA0 5 0 43, 44 / 11 prA0 bhA0 pu0 104, 106, 113 / - 146 -
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAna-bheda batalAye haiM -1 dRSTa aura 2 sAmAnyatodRSTa / athavA 1. svanizcitArthAnumAna aura parArthAnumAna / mImAsAdarzanameM zabarane' prazastapAdake prathamokta anumAnadvaividhyako hI kucha parivartanake sAtha svIkAra kiyA hai-1 pratyakSatodRSTasambandha aura 2 sAmAnyatodRSTasambandha / sAkhyadarzanameM vAcaspatike anusAra vota aura avIta ye do bheda bhI mAna liye haiM / vItAnumAnako unhone pUrvavat aura sAmAnyatodRSTa dvividharUpa aura avItAnumAnako zeSavatrUpa mAnakara ukta anumAnavidhyake sAtha samanvaya bhI kiyA hai| dhyAtavya hai ki sAkhyokI saptavidha anumAna-mAnyatAkA bhI ullekha udyotakara, vAcaspati aura prabhAcandrane5 kiyA hai| para vaha hameM sAkhyadarzanake upalavdha granthomeM prApta nahIM ho skii| prabhAcandrane to pratyekakA svarUpa aura udAharaNa dekara unheM spaSTa bhI kiyA hai| Age calakara jo sarvAdhika anumAnabheda-paramparA pratiSThita huI vaha hai prazastapAdakI ukta-1 svArtha aura 2 parArthabhedavAlI paramparA / udyotakarane pUrvavadAdi anumAvatravidhyakI taraha kevalAnvayI, kevalavyatirekI aura anvayavyatirekI ina tIna naye anumAnabhedokA bho pradarzana kiyA hai| kintu unhone aura unake uttaravartI vAcaspati takake naiyAyikone prazastapAdanirdiSTa ukta svArtha-parArthake anumAnadvaividhyako agIkAra nahIM kiyA / para jayantabhadra aura unake pazcAtvartI kezava mizra Adine ukta anumAna viSyako mAna liyA hai| bauddha darzaname diinAgase pUrva ukta dvaividhyako paramparA nahI dekhI jaatii| parantu dihanAgane usakA pratipAdana kiyA hai / unake pazcAt to dharmakIrti Adine isIkA nirUpaNa evaM vizeSa vyAkhyAna kiyA hai| jaina tArkikone" isI svArtha-parArtha anumAnadvaividhyako agIkAra kiyA hai aura anuyogadvArAdipatipAdita anumAnatraividhyako sthAna nahI diyA, pratyuta usakI samIkSA kI hai / 12 isa prakAra anumAna-bhedoke viSayameM bhAratIya tArkikokI vibhinna mAnyatAe~ tarkagranthomeM upalabdha hotI haiN| tathya yaha ki kaNAda jahAM sAdhanamedase anumAnabhedakA nirUpaNa karate haiM vahAM nyAyasUtra AdimeM rm>> 1 zAvarabhA0 11115, pRSTha 36 / sA0 ta0 ko0 kA0 5, pR0 30-32 / nyAyavA0 11115, pRSTha 57 / nyAyavA0 tA0 TI0 // 115, pRSTha 165 / nyAyaku0 ca0 3314, pRSTha 462 / 6 nyAyavA0 11115, pRSTha 46 / 7 nyAyama pRSTha 130, 131 / 8 tarkabhA0 pR0 79 / pramANasamu0 2 / 1 / 10 nyAyavi0 pU0 21, dvi0 pari0 / 11 siddhasena, nyAyAva0 kA0 10 / akalaka, si0 vi0 6.2, pRSTha 373, / vidyAnanda, pra0 50 10 58 / mANikyanandi, parI0 mu0 3152, 53 / devasUri, pra0 na0 ta0 319, 10, / hemacandra, pramA NamI0 11218, pRSTha 39 Adi / 12 akalaka, nyAyavini0 341, 342, / syAdvAdara0 pRSTha 527 / Adi / -147
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayabheda tathA prazastapAdabhASya AdimeM pratipattAbhedase anumAna-bhedakA pratipAdana jJAta hotA hai / sAdhana aneka ho sakate hai, jaisA ki prazastapAdane' kahA hai, ata anumAnake bhedokI sasthA pA~case adhika bhI ho sakatI hai / nyAyasUtrakAra Adiko dRSTimeM cU~ki anumeya yA to kArya hogA, yA kAraNa yA akAryakAraNa / ata anumeya vidhyane anumAna trividha hai| prazastapAda dvividha pratipattAokI dvividha pratipattiyokI dRSTise anumAnake svArtha aura parArtha do hI bheda mAnate haiM, jo buddhiko lagatA hai, kyoki anumAna eka prakArakI pratipatti hai aura yaha sva tathA para doke dvArA kI jAtI hai| sambhavata isIse uttarakAlameM anumAnakA svArthaparArthadvaiviSya sarvAdhika pratiSThita aura lokapriya huA / anumAnAvayava anumAnake tIna upAdAna hai, jinase vaha niSpanna hotA hai -1, sAdhana, 2 sAdhya aura 3 dharmI / athavA 1 pakSa aura 2 hetu ye do usake aMga haiM, kyoMki sAdhyadharma viziSTa dharmako pakSa kahA gayA hai| ata pakSako kahane se dharma aura dharmI donokA grahaNa ho jAtA hai| sAdhana gamakarUpase upAdAna hai, sAdhya gamyarUpase aura dharmI sAdhya ke AdhArarUpase, kyoki kisI AdhAra - vizeSameM sAdhya kI siddhi karanA anumAnakA prayojana hai| / saca yaha hai ki kevala dharmakI siddhi karanA anumAnakA dhyeya nahIM hai, kyoki vaha vyAptinizvayakAla meM hI avagata ho jAtA hai aura na kevala dharmIkI siddhi anumAna ke liye apekSita hai, kyoki vaha siddha rahanA hai / kintu 'parvata agnivAlA hai' isa prakAra parvata meM rahane vAlI agnikA jJAna karanA anumAnakA lakSya hai / ata dharmI bhI sAdhyadharmake AvArarUpase anumAnakA aga hai / isa taraha sAdhana, sAdhya aura dharmI ye tIna athavA pakSa aura hetu ye do svArthAnumAna tathA parArthAnumAna dono aMga haiN| kucha anumAna aise bhI hote haiM nahIM dharmI nahIM hotA / jaise- somavAra se maMgalavArakA anumAna aadi| aise anumAnoMme sAdhana aura sAdhya do hI ga hai| uparyukta aga svArthAnumAna aura jJAnAtmaka parArthAnumAnake kahe gaye hai| kintu vacanaprayoga dvArA prativAdiyoM yA pratipAdyoko abhidheyapratipatti karAnA jaba abhipreta hotA hai taba vaha vacanaprayoga parArthAnumAna - vAkyake nAmase abhihita hotA hai aura usake niSpAdaka agovo avayava kahA gayA hai / parArthAnumAnavAkyake kitane avayava hone cAhie, isa sambandhameM tArkikoke vibhinna mata haiM / nyAyasUtrakAroM kA mata hai ki parArthAnumAna vAkyake pA~ca avayava hai- 1 pratijJA 2 hetu 3 udAharaNa 4 upanaya aura 5 nigamana bhASyakArane " sUtrakArake isa matakA na kevala samarthana hI kiyA hai, apitu apane kAlameM pracalita dazAvayava - mAnyatAkA nirAsa bhI kiyA hai / ve dazAvayava haiM - ukta 5 tathA 6 jijJAsA, 7 sazaya, 8 zakyaprApti, 9 prayojana aura 10 sazayavyudAsa / yahA~ prazna hai ki ye daza avayava kinake dvArA mAne gaye haiM ? bhASyakArane unheM 'vazAvayavAne ke naiyAyikA vAkye sacakSate" zabdo dvArA 'kinhI naiyAyiko' kI mAnyatA batalAI hai / para mUla prazna asamAdheya hI rahatA hai / hamArA anumAna hai ki bhASyakArako 'eke naiyAyikA' padase prAcIna sAkhyavidvAn yuktidIpikAkAra 1 praza0 bhA0 pR0 104 / 2 dharmabhUSaNa, nyAyadI0 0 prakAza pR0 72 // 3 vahI, pRSTha 72-73 / 4 nyAyasU0 1 / 1 / 32 / 5-6 vyAbhA0 111 / 32, pRSTha 47 / - 148 -
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhipreta haiM, kyoki yuktidIpikAmeM' ukta dazAvayavokA na kevala nirdeza hai kintu svamatarUpameM unakA vizada eva vistRta vyAkhyAna bhI hai| yuktidIpikAkAra una avayavoko batalAte hue patipAdana karate haiM ki 'jijJAsA, sazaya, prayojana, zakyaprApti aura sazayavyudAsa ye pAMca avayava vyAkhyAga haiM tathA pratijJA, hetu, daSTAnta, upasahAra aura nigamana ye pAMca parapratipAdanAga / tAtparya yaha ki abhidheyakA pratipAdana dUsaroke lie pratijJAdi dvArA hotA hai aura vyAkhyA jijJAsAdi dvArA / punarukti, vaiyarthya Adi doSokA nirAsa karate hue yuktidIpikAmeM kahA gayA hai ki vidvAn sabake anugraha ke lie jijJAsAdikA abhidhAna karate haiM / yata vyutpAdya aneka tarahake hote hai-sandigdha, viparyasta aura avyutpanna / ata ina sabhIke lie sntokaa prayAsa hotA hai / dUsare, yadi prativAdI prazna kare ki kyA jAnanA cAhate ho ? to usake lie jijJAsAdi avayavokA vacana Avazyaka hai| kintu prazna na kare to usake lie ve nahI bhI kahe jAe~ / antameM niSkarSa nikAlate hae yuktidIpikAkAra kahate haiM ki isIse hamane jo vItAnumAnake dazAvayava kahe ve sarvathA ucita haiN| AcArya (IzvarakRSNa) unake prayogako nyAya-sagata mAnate haiN|' isase avagata hotA hai ki dazAvayavakI mAnyatA yuktidIpikAkArakI rahI hai| yaha bhI sambhava hai ki IzvarakRSNa yA unase pUrva kisI sAkhya vidvAnne dazAvayavoko mAnA ho aura yuktidIpikAkArane unakA samarthana kiyA ho| jaina vidvAn bhadrabAhane bhI dazAvayavokA ullekha kiyA hai| jaisA ki pUrvameM likhA gayA hai| kinta unake ve dazAvayava upayukta dazAvayavose kucha bhinna hai| prazastapAdane pAMca avayava mAne haiM / para unake avayavanAmo aura nyAyasUtrakAdake avayavanAmomeM kacha antara hai| pratijJAke sthAnameM to pratijJA nAma hI hai| kintu hetuke lie apadeza, dRSTAntake lie nidarzana. upanayake sthAnameM anusandhAna aura nigamanakI jagaha pratyAmnAya nAma diye haiN| yahAM prazastapAdakI eka vizeSatA ullekhanIya hai| nyAyasUtrakArane jahAM pratijJAkA lakSaNa 'sAdhyanirdeza pratijJA' yaha kiyA hai ki vahAM prazastapAdane 'anumeyoddezo'virodhI pratijJA' yaha kahakara usameM 'avirodhI' padake dvArA pratyakSa-viruddha Adi 1-2 tasya punaravayavA-jijJAsA-sazaya prayojana-zakya prApti-sazayavyudAsalakSaNAzca vyAkhyAgama pratijJA heta-daSTAntopasahAra-nigamanAni parapratipAdanAgamiti / -yuktidI0 kA0 6, paSTha 47 / 3. atra brUma -na, uktatvAt / uktametat purastAt vyAkhyAga jijJAsAdaya / sarvasya cAnugraha kartavya ityevamayaM ca zAstravyAkhyAna vipazciddhi pratyAyyate, na svArtha zazvadajJabuddhayarthaM vA -vahI. kA0 6, pRSTha 49 / 4. 'tasmAt sUkta dazAvayavo vIta / tasya purastAt prayoga nyAyyamAcAryA manyante / ' -yu0 dI0 kA06. pRSTha 51 / avayavA punajijJAsAdaya pratijJAdayazca / tatra jijJAsAdayo vyAkhyAgam pratijJAdaya parapratyAyanAgama / tAnuttaratra vakSyAma / ' -vahI0 kA0 1 kI bhUmikA pRSTha 3 / 5 yaktidIpikAkArane isI bAtako AcArya (IzvarakRSNa) kI kArikAo-1,15,16,35 aura 57 ke pratIko dvArA samarthita kiyA hai| -yu dI. kA0 1 kI bhUmikA pRSTha 3 / 6. dazavai0 ni0 gA0 49-137 / 7 avayavA puna pratijJApadezanidarzanAnusandhAnapratyAmnAyA / -praza0 bhA0 pR0 114 / 8 vahI, pR0 114, 115 / -149
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAMca viruddhasAdhyo (sAdhyAbhAso) kA bhI nirAsa kiyA hai / nyAyapravezakArane bhI prazastapAdakA anusaraNa karate hue svakIya pakSalakSaName 'avirodhI' jaisA hI 'pratyakSAdhaviruddha' vizepaNa diyA hai aura usake dvArA pratyakSaviruddhAdi sAdhyAbhAsokA parihAra kiyA hai| nyAyapraveza aura mATharavRttimeM pakSa, hetu aura dRSTAnta ye tIna avayava svIkAra kiye haiN| dharmakIrtine ukta tIna avayavomeMse pakSako nikAla diyA hai aura hetu tathA dRSTAnta ye do avayava mAne hai / nyAyabindu aura pramANavAtikameM unhone kevala hetuko hI anumAnAvayava mAnA hai|' mImAsaka vidvAn zAlikAnAthane prakaraNapacikAmeM, nArAyaNa bhaTTanai mAnameyodayameM aura pArthasArathinaM nyAyaratnAkarameM pratijJA, hetu aura dRSTAnta ina tIna avayavoke prayogako pratipAdita kiyA hai / jaina tArkika samantabhadrakA saketa tattvArthasUtrakArake abhiprAyAnusAra pakSa, hetu aura dRSTAnta ina tIna avayavoko mAnanekA ora pratIta hotA hai| unhone AptamImAsA (kA06, 17, 18, 27 Adi ) meM ukta tIna avayavose sAdhya-siddhi prastuta kI hai| siddhasenana bhI ukta tIna avayavokA pratipAdana kiyA hai| para akalaka aura unake anuvartI vidyAnanda", mANikyanandi', devasUri'3, hemacandra, dharmabhUSaNa'5, yazovijaya Adine pakSa aura hetu ye do hI avayava svIkAra kiye haiM aura dRSTAntAdi anya avayavoMkA nirAsa kiyA hai| devasarine atyanta vyutpannakI apekSA mAtra hetuke prayogako bhI mAnya kiyA hai| para sAtha hI ve yaha bhI batalAte haiM ki bahulatAse ekamAtra hetukA prayoga na honese use sUtrame grathita nahI kiyaa| smaraNa rahe ki jaina nyAyameM ukta do avayavokA prayoga vyutpanna pratipAdyakI dRSTise abhihita hai| kintu avyutpanna pratipAdyokI 1 nyAyapra0 pR0 1 / 2 vahI, pR0 1, 2 / 3 mATharavR0 kA0 5 / 4 vAdanyA0 pR0 61 / pramANavA0 11128 / nyAyavi0pU0 91 / 5 pramANavA0 1,128 / nyAyavi0 pRSTha 91 / / 6. pra0pa0 pR0 220 / 7 mA0 me0 pR0 64 / 8 nyAyaratnA0 pRSTha 361 (mI0 zloka0 anu0 pari0 zloka 53) 9 nyAyAva0 13-19 / 10 nyA0 vi0, kA0 381 / 11 patraparI0, pR0 18 / 12 parIkSAmu0 3 / 37 / 13 pra0 na0 ta0 3 / 28, 23 / 14 pra0 mI0 2 / 1 / 9 / 15 nyAya0 dI0 pRSTha 76 / 16 jainata0 pR0 16 / 17 pra0 na0 ta0 3 / 23, pR0 548 / -150
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ apekSAse to dRSTAntAdi anya avayavokA bhI prayoga svIkRta hai|' devasUri', hemacandra aura yazovijayane bhadrabAhukathita pakSAdi pAMca zuddhiyoke bhI vAkyameM samAvezakA kathana kiyA aura bhadrabAhuke dazAvayavokA samarthana kiyA hai| anumAna-doSa / anumAna-nirUpaNake sandarbhameM bhAratIya tAkikoMne anumAnake sambhava doSopara bhI vicAra kiyA hai| yaha vicAra isalie Avazyaka rahA hai ki usase yaha jAnanA zakya hai ki prayukta anumAna sadoSa hai yA nirdoSa? kyoki jaba taka kisI jJAnake prAmANya yA aprAmANyakA nizcaya nahI hotA taba taka vaha jJAna abhipreta arthakI siddhi yA asiddhi nahI kara sktaa| isIse yaha kahA gayA hai ki pramANase arthasa siddhi hotI hai aura pramANAbhAsase nahI / aura yaha prakaTa hai ki prAmANyakA kAraNa guNa haiM aura aprAmANyakA kAraNa doSa / ataeva anumAnaprAmANyake hetu usakI nirdoSatAkA patA lagAnA bahuta Avazyaka hai| yahI kAraNa hai ki tarkagranthomeM pramANa-nirUpaNake pariprekSya meM pramANAbhAsa-nirUpaNa bhI pAyA jAtA hai| nyAyasUtrame pramANaparIkSA prakaraNameM anumAnakI parIkSA karate hae usameM doSAzakA aura usakA nirAsa kiyA gayA hai| vAtsyAyanane ananamAna (anumAnAbhAsa) ko anumAna samajhanekI carcA dvArA spaSTa batalAyA hai ki dUSitAnumAna bhI sambhava hai| aba dekhanA hai ki anumAnameM kyA doSa ho sakate haiM aura ve kitane prakArake sambhava hai ? spaSTa hai ki anumAnakA gaThana mukhyatayA do aGgoM para nirbhara hai-1 sAdhana aura 2 sAdhya (pakSa) / ataeva dopa bhI sAdhanagata aura sAdhyagata do hI prakArake ho sakate haiM aura unheM kramaza sAdhanAbhAsa tathA sAdhyAbhAsa (pakSAbhAsa) nAma diyA jA sakatA hai| sAdhana anumAna-prAsAdakA vaha pradhAna eva mahattvapUrNa stambha hai jisapara usakA bhavya bhavana nirmita hotA hai| yadi pradhAna stambha nirbala ho to prAsAda kisI bhI kSaNa kSatigrasta eva gharAzAyI ho sakatA hai| sambhavata isose gautamane sAdhyagata doSokA vicAra na kara mAtra sAdhanagata doSokA vicAra kiyA aura unheM avayavokI taraha solaha padArthoke antargata svatantra padArthakA sthAna pradAna kiyA hai| isase gautamako dRSTimeM unakI anumAnameM pramukha pratibandhakatA prakaTa hotI hai / unhone una sAdhanagata doSoko, jinheM hetvAbhAsake nAmase ullikhita kiyA gayA hai, pA~ca batalAyA hai| ve haiM-1 savyabhicAra, 2 viruddha, 3 prakaraNasama, 4 sAdhyasama aura 5 kAlAtIta / hetvAbhAsokI pAMca sakhyA sambhavata hetuke pAMca rUpoke abhAvapara AdhArita jAna paDato hai / yadyapi hetuke pAMca rUpoMkA nirdeza nyAyasUtrameM upalabdha nahI hai / para usake vyAkhyAkAra udyotakara prabhRtine unakA ullekha kiyA hai| udyotakarane10 1 parI0 mu0 3246 / pra0 na0 ta0 342 / pra0 mI0 2 / 1 / 10 / 2. pra0 na0 ta0 3142, pR0 565 / 3 pra0 mI0 2 / 1 / 10, pRSTha 52 / 4 janata0 bhA0 pRSTha 16 / 5 pramANAdarthasasiddhistadAbhAsAdviparyaya |-maannikynndi, parI0 mu0, prtijnyaashlo01| 6 nyAyasU0 2 / 1138, 39 / 7 nyAyamA0 2 / 1 / 39 / 8 nyAyasU0 1 / 2 / 4-9 / 9 savyabhicAraviruddhaprakaraNasamasAdhyasamakAlAtItA hetvAbhAmA / nyAyasU0 1 / 2 / 4 / 10 samastalakSaNopapattirasamastalakSaNopapattizca / -nyAyavA0 112 / 4, pRSTha 163 / - 151 -
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAdabhASya aura nyAyapraveza jaise hI haiM kintu sandigdhasAdhya, sandigvasAdhana aura sandigdhobhaya ye tIna sAdharmyadRSTAntAbhAsa tathA sandigdhasAdhyavyAvRtti, sandigdhasAdhanavyAvRtti aura sandigyobha yavyAvRtti ye tIna vadharmya dRSTAntAbhAsa na prazastapAdabhASyameM hai aura na nyAyapravezameM / prazastapAdabhASyameM AzrayAsiddha, ananagata aura viparItAnugata ye tIna sAvarmya tathA Azrasiddha, avyAvRtta aura viparItanyAvRtta ye tIna vaidharmyanidarzanAbhAsa hai| aura nyAyapravezameM ananvaya tathA viparItAnvaya ye do sAdharmya aura anyatireka tathA viparItavyatireka ye do vaidharmya dRSTAntAbhAsa upalabdha hai| para hAM, dharmakItike nyAyavindume unakA pratipAdana milatA hai / dharmakItine sandigdhasAdhyAdi ukta tIna sAdharmyadRSTAntAbhAso aura sandigdhavyatirekAdi tIna vaidhaya'dRSTAntAbhAsokA spaSTa nirUpaNa kiyA hai| isake atirikta dharmakItine nyAyapravezagata ananvaya, viparItAnvaya, avyatireka aura viparItavyatireka ina cAra sAdharmya-vaidharmya daNTAntAmAsoko apanAte hae apradarzitAnvaya aura apradarzitavyatireka ina do naye dRSTAntAbhAsoMko aura sammilita karake nava-nava sAdharmyavaidharmya dRSTAntAbhAsa pratipAdita kiye haiN| akalakane pakSAbhAsake ukta siddha aura vAdhita do bhedoke atirikta aniSTa nAmaka tIsarA pakSAbhAsa bhI varNita kiyA hai / jaba sAdhya zakya (abAdhita), abhipreta (iSTa) aura asiddha hotA hai to usake doSa bhI bAdhita, aniSTa aura siddha ye tIna kahe jaaeNge| hetvAbhAsoke sambandhameM unakA mata hai ki jaina nyAyameM hetu na trirUpa hai aura na pAMca-rUpa, kintu ekamAtra anyathAnupapannatva (avinAbhAva) rUpa hai / ata usake abhAvameM hetvAbhAsa eka hI hai aura vaha hai akiMcitkara / asiddha, viruddha aura anekAntika ye usIkA vistAra haiM / dRSTAntake viSayameM unakI mAnyatA hai ki vaha sarvatra Avazyaka nahIM hai| jahAM vaha Avazyaka hai vahAM usakA aura usake sAdhyavikalAdi doSoMkA kathana kiyA jAnA yogya hai| mANikyanandi5, devasari', hemacandra Adi jaina tAkikone prAyaH siddhasena aura akalakakA hI anusaraNa kiyA hai| isa prakAra bhAratIya takgranthoke sAtha jaina tarkagranthomeM bhI anumAnasvarUpa, anumAnabhedoM, anumAnAgo, sanumAnAvayavo aura anumAnadoSopara paryApta cintana upalabdha hai| jaina anumAnakI upalabdhiyAM yahA~ jaina anumAnakI upalabdhiyoMkA nirdeza kiyA jAyegA, jisase bhAratIya anumAnako jaina tArkikoM kI kyA dena hai, unhone usameM kyA abhivRddhi yA sazodhana kiyA hai, yaha samajhane meM sahAyatA milegii| adhyayanase avagata hotA hai ki upaniSad kAlameM anumAnakI AvazyakatA eka prayojanapara bhAra diyA jAne lagA thA, upaniSadome 'AtmA vAre draSTavya zrotavyo mantavyo nividhyAsitavya" Adi vAkyoM dvArA AtmAke zravaNake sAtha mananapara bhI bala diyA gayA hai, jo upapattiyoM 1 praza0 mA0 pR0 123 / 2 nyAyapra0, pR0 5-7 / 3 nyAya0bi0, tR0 pari0 pRSTha 94-102 / 4 nyAyavini0, kA0 172, 299, 365, 366, 370, 381 / 5 parIkSAmu0 6 / 12-50 / 6 pramANana0, 6 / 38-82 / 7 pramANamI0, sh2|14, 2 / 1 / 16-27 / 8, bRhadAraNya0 2 / 4 / 5 / - 154 -
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ (yuktiyo) ke dvArA kiyA jAtA thaa| isase spaSTa hai ki uma kAlameM ana mAnako bhI zrutikI taraha jJAnakA eka sAdhana mAnA jAtA thA-usake binA darzana apUrNa rahatA thaa| yaha saca hai ki anumAnakA 'anumAna' zabdase vyavahAra hone kI apekSA 'vAkovAkyama' 'AnvIkSiko', 'tarkavidyA', hetUvidyA' jaise zabdoM dvArA adhika hotA thaa| prAcIna jaina vAimayameM jJAnamImAsA (jJAnamArgaNA) ke antargata anumAnakA 'hetuvAda' zabdase nirdeza kiyA gayA hai aura use zrutakA eka paryAya (nAmAntara) batalAyA gayA hai / tattvArthasatrakArane use abhinivodha nAmase ullekhita kiyA hai / tAtparya yaha hai ki jaina darzanameM bhI anumAna abhimata hai tathA pratyakSa (mAnyavahArika aura pAramArthika jJAno) kI taraha use bhI pramANa eva arthanizcAyaka mAnA gayA hai| antara kevala unameM vaizadya aura avaizadyakA hai| pratyakSa vizada hai aura anumAna avizada (prokss)| anumAnake lie kina ghaTakokI AvazyakatA hai, isakA Arambhika pratipAdana kaNAdane kiyA pratIta hoga hai / unhone anumAna kA 'anumAna' zabdase nirdeza na kara 'laiGgika' zabdase kiyA hai, jisase jJAta hotA hai ki anumAnakA mukhya ghaTaka liGga hai / sambhavata isI kAraNa unhoMne mAtra liGgoM, liGgarUpo aura liGgAbhApokA nirUpaNa kiyA hai, usake aura bhI koI ghaTaka hai isakA kaNAdane koI ullekha nahI kiyaa| unake bhASyakAra prazastapAdane avazya pratijJAdi pAMca avayavoko usakA ghaTaka pratipAdita kiyA hai| tarkazAstrakA nibaddharUpameM spaSTa vikAsa sakSapAdake nyAyasUtrameM upalabdha hotA hai / akSapAdane anumAnako 'anamAna' zabdame hI ullekhita kiyA tathA usakI kAraNasAmagrI, bhedo, avayavo aura hetvAbhAsokA spaSTa vivecana kiyA hai / sAtha hI anumAnaparIkSA, vAda, jalpa, vitaNDA, ula, jAti, nigrahasthAna jaise anumAnasahAyaka tattvokA pratipAdana karake anumAnako zAstrAryopayogI aura eka stara taka pahuMcA diyA hai / vAtsyAyana, udyotakara, vAcaspati, udayana aura gaGgezane use vizeSa pariSkRta kiyA tathA vyApti, pakSadharmatA, marza jaise tadupayogI abhinava tattvoMko vivikta karake unakA vistRta eva sUkSma nirUpaNa kiyA hai / vastuta akSapAda aura unake anuvartI tAkikone anumAnako itanA pariSkRta kiyA ki unakA darzana nyAya (tarkaanumAna) darzanake nAmase hI vizruta ho gyaa| asaga, basubandhu, diDnAga, dharmakIrti prabhRti bauddha tAkikone nyAyadarzanakI samAlocanApUrvaka apanI viziSTa aura nayI mAnyatAoke AdhArapara anamAnakA sUkSma aura pracura cintana prastuta kiyA hai| inake cintanakA avazyambhAvI pariNAma yaha huA ki uttarakAlIna tamagna bhAratIya tarkagAstra umase prabhAvita hamA aura anamAnakI vicAradhArA paryApta Age bar3hane ke mAtha sUkSma-se-sakSma eva jaTila hotI gyii| vAsta meM bauddha tAkiko cintanane tarkameM AyI kuNThAko haTAkara aura sabhI prakArake parivezoko dUra kara unmuktabhAvase tattvacintanakI kSamatA pradAna ko / phalata sabhI darzanomeM svIkRta manamAnapara adhika vicAra huA aura use mahattva milaa| IzvarakRSNa, yuvitadIpikAkAra, mAThara, vijJAnabhikSu Adi sAkhyavidvAno, prabhAkara, kumArila, pArthasArathi prabhUti mImAmakacintakone bhI apane-apane Dhagase anumAnakA cintana kiyA hai| hamArA vicAra hai ki ina nintakokA cintana-viSaya prakRti-puruSa aura kriyAkANDa hote hue bhI ve anamAna-cintanase achUne nahIM rahe / zrutike AlAvA anamAnako bhI inheM svIkAra karanA paTA aura usakA kama-bada vivecana diyA hai| 1. zrotavya prativAkyenyo mantavyazcopapattibhi / matvA ca satata dhyeya ete darzanahetava //
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetukA prayojaka samastarUpasampattiko aura hetvAbhAmakA prayojaka asamastarUpasampattiko batalAkara una rUpoMkA saketa kiyA hai| vAcaspatine' unakI spaSTa parigaNanA bhI kara dI hai| ve pAMca rUpa haiM-pakSadharmatva, sapakSasattva, vipakSAsattva, abAdhitaviSayatva aura asatpratipakSatva / inake abhAvase hetvAbhAsa pAMca hI sambhava haiN| jayantabhaTane to spaSTa likhA hai ki eka-eka rUpake abhAvameM pAMca hetvAbhAsa hote haiM / nyAyasUtrakArane ekaeka pRthak sUtra dvArA unakA nirUpaNa kiyA hai| vAtsyAyanane hetvAbhAsakA svarUpa dete hue likhA hai ki jo hetulakSaNa (pacarUpa) rahita haiM parantu katipaya rUpoke rahaneke kAraNa hetu-sAdRzyase hetukI taraha AbhAsita hote haiM unhe ahetu arthAt hetvAbhAsa kahA gayA hai / sarvadevane bhI hetvAbhAsakA yahI lakSaNa diyA hai / kaNAdane' aprasiddha, viruddha aura sandigdha ye tIna hetvAbhAsa pratipAdita kiye haiN| unake bhASyakAra prazastapAdana unakA samarthana kiyA hai| vizeSa yaha hai ki unhoMne kAzyapakI do kArikAe~ udhRta karake pahalI dvArA hetuko trirUpa aura dUsarI dvArA una tIna rUpoMke abhAvase niSpanna honevAle ukta viruddha, asiddha aura sandigdha tIna hetvAbhAsoko batAyA hai| prazastapAdakA eka vaiziSTaya aura ullekhya hai / unhone nidarzanake nirUpaNa-sandarbhameM bAraha nidarzanAbhAsokA bhI pratipAdana kiyA hai, jabaki nyAyasUtra aura nyAyabhASya meM unakA koI nirdeza prApta nahI hai| pAMca pratijJAbhAso (pakSAbhAmoM) kA bhI kathana prazastapAdane yA hai. jo bilkula nayA hai| sambhava hai nyAyasatrameM hetvAbhAsoMke antargata jisa kAlAtIta (bAdhitaviSayakAlAtyayApadiSTa) kA nirdeza hai usake dvArA ina pratijJAbhAsokA sagraha nyAyasUtrakArako abhISTa ho / savaMdevanedeg chaha hetvAbhAsa batAye hai| upAyahRdayameM ATha hetvAbhAsokA nirUpaNa hai| inameM cAra (kAlAtIta, prakaraNasama, savyabhicAra aura viruddha) hetvAbhAsa nyAyasUtra jaise hI haiM tathA zeSa cAra (vAkchala, sAmAnyachala, sazayasama aura varNyasama) naye haiN| inake atirikta isameM anya doSokA pratipAdana nahI hai| para nyAyapravezameM2 pakSAbhAsa, hetvAbhAsa aura dRSTAntAbhAsa ina tIna prakArake anumAna-doSokA kathana hai| pakSAmAsake nau3, hetvAbhAsake tIna, daSTAntAbhAsake15 daza bhedokA sodAharaNa nirUpaNa hai| vizeSa yaha ki anaikAntika hetvAbhAsake chaha bhedomeM 1 nyAyavA0 tA0 TI0 12 / 4, pRSTha 330 / 2 heto pacalakSaNAni pakSadharmatvAdIni uktAni / teSAmekaikApAye paca hetvAbhAsA bhavanti asiddha-viruddha anakAntika-kAlAtyayApadiSTa-prakaraNasamA |-nyaayklikaa pR014 / nyAyama0 pR0 101 / 3 hetulakSaNAbhAvAdahetavo hetumAmAnyAddha tuvadAbhAsamAnA |-nyaaybhaa0 1 / 2 / 4 kI utthAnikA, pR0 4 pramANama0 pRSTha 9 / 5 vai0 sU0 3 / 1 / 15 / 6 praza0 bhA0 pR0 100-101 / 7 praza0 bhA0 pR0 100 / 8 pra0 bhA0, pR0 122, 123 / 9 vahI, pR0 115 / 10 pramANama0 pRSTha 9 / 11 u0 hR0 pR0 14 / 12 eSA pakSahetu dRSTAntAbhAsAnA vacanAni sAdhanAbhAsam |--jyaa0 pra0, pR0 2-7 / 13, 14, 15 vahI, 2,3-7 / - 152 -
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra bigmAyabhicAnakA' go sapanAnA prAga minimonita dyaa| nyAyapravaMgakAgne praSTAnAmAgaoNra antagarA umAndidevAnAmAmaki jina riyA aura jigane prasastapAda mohI unapaTAntAmAnAko smpaadkhogii| pradhAna, vividhayAmida unheM abhISTa nahIM hai| gumArita aura unI kAravAyA tAmApana' momAsara aSTiI ribhAno, vAbhAgApaura ipTAnopovA pratipAdana kiyA hai| pratimAgama pranyAviropa, anumAnavi bhoravigepa vIna prAya: prazastapAda tathA nyAyapradezakAgdo rahI hai| ho, malanigedo minAyA , bIma-pramiTiyaroSa aura pUrvagaMjApavirodhInabhaMgiye hai| tamAlapAMpaniSagara, amAnavirodha aura jamAtavigairaya sonaTa bA naye hai, jo una matAna hai| dina digo pharma, ghamA~ aura ubharegAmAnya tamA vipa myAgata mAyAganA hai| vidiyAnAsA bhI pradAna giyA hai aura nyAyapradezako nAti namAgline vijJApanamAroge maanaa| mAppAMnI puSidIpiA yAsmeiM to sanamAnasopArA pratipAta ho ni| nimAgne" mivAdinadahavAmAgo tathA mAdhyaviSAdi dAgAdharma-vam nirnnnaabhaanognipriyaa|| nidarzanAbhAgokA pratipAna unhoMne prazastapAdane anumAra kiyA hai| batAnA homi mApana pragatamAge vAha nivAMnAbhAgAmeM damako myonAra kiyA hai aura AdhAgira nAmaka do mAmI-pa nidarzanAnAsAko choTa diyaa| pakSAbhAga bhI unhoMne no niSTi kiye| jana paramparAyaH upakA nyAyagranpome sarvaprathama mAyAvatArame namAndonazA spaSTa pA prANa hotaa| anI pakSAdi tIno vacanako parAnamAna para usake doga bhI nInagarodana '-- pakSAnAma, nyAbhAga aura ipTAngAbhAga ! pakSAnAnida aura sAdhita yo mAmiAra pAtika pratyakSavAdhita, panamAnavAdhita, sokavAzita aura mAnavAdhika mAmada ginaayii| yasisa, phira aura ganagantA tIna" hatyAmAmoM sapA karamApaura sva yaM para dAga, yaSTAntA bhAnIkA bhI gayA kirA taya kisAdhyavina, mApanadina aura mAvi sonamargasAtAbhAga mA mAyAmpAsa mAgAvyAvRtta aura bhayAmArA ye tIna baMdhaSTAnAmA 11 pragalA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAdabhASya aura nyAyapraveza jaise hI haiM kintu sandigdhasAdhya, sandigvasAdhana aura sandigdhobhaya ye tIna sAdharmya dRSTAntAbhAsa tathA sandigvasAdhyavyAvRtti, sandigvasAvanavyAvRtti aura sandigvobhayavyAvRtti ye tIna vaidharmya dRSTAntAbhAsa na prazastapAdabhASyameM hai' aura na nyAyapraveza meM / 2 prazastapAdabhASya meM AzrayAsiddha, ananugata aura viparItAnugata ye tIna sAvarmya tathA mazraryAsaddha, avyAvRtta aura viparItavyAvRtta ye tIna vaidharmya - nidarzanAbhAsa hai / aura nyAyapravezameM ananvaya tathA viparItAnvaya ye do sAdharmya aura avyatireka tathA viparItavyatirekaye do vaidharmya dRSTAntAbhAsa upalabdha haiN| para hA~, dharmakIrtike nyAyavindume unakA pratipAdana milatA hai / dharmakIrtine sandigdhasAdhyAdi ukta tIna sAdharmyadRSTAntAbhAso aura sandigdhavyatirekAdi vaidharmyadRSTAntAbhAsokA spaSTa nirUpaNa kiyA hai / isake atirikta dharmakIrtine nyAyapravezagata ananvaya, viparItAnvaya, avyatireka aura viparItavyatireka ina cAra sAdharmya vaidharmya dRSTAntAbhAsoko apanAte hue apradarzitAnvaya aura apradarzitavyatireka ina do naye dRSTAntAbhAsoko aura sammilita karake nava-nava sAvarmyavaidharmya dRSTAntAbhAsa pratipAdita kiye haiM / akalakane pakSAbhAsake ukta siddha aura bAdhita do bhedoke atirikta aniSTa nAmaka tIsarA pakSAbhAsa bhI varNita kiyA hai / jaba nASya zakya (avAdhita), abhipreta (iSTa) aura asiddha hotA hai to usake doSa bhI bAdhita, aniSTa aura siddha ye tIna kahe jAe~ge / hetvAbhAsoke sambandhame unakA mata hai ki jaina nyAyameM hetu na trirUpa hai aura na pA~ca rUpa, kintu ekamAtra anyathAnupapannatva (avinAbhAva) rUpa hai / ata usake abhAva meM hetvAbhAsa eka hI hai aura vaha hai akiMcitkara / asiddha, viruddha aura anaikAntika ye usIkA vistAra haiM / dRSTAntake viSaya meM unakI mAnyatA hai ki vaha sarvatra Avazyaka nahI hai / jahA~ vaha Avazyaka hai vahA~ usakA aura usake sAdhyavikalAdi doSokA kathana kiyA jAnA yogya hai / mANikyanandi", devasUri", hemacandra Adi jaina tArkikone prAyaH siddhasena aura akalakakA hI anusaraNa kiyA hai / isa prakAra bhAratIya tarkagranthoke sAtha jaina tarkagranthomeM bhI anumAnasvarUpa, anumAnabhedoM, anumAnAgo, anumAnAvayavo aura anumAnadoSopara paryApta cintana upalabdha hai / jaina anumAnakI upalabdhiyAM yahA~ jaina anumAnakI upalabdhiyoMkA nirdeza kiyA jAyegA, jisase bhAratIya anumAnako jaina tAkikoM kI kyA dena hai, unhone usameM kyA abhivRddhi yA sazodhana kiyA hai, yaha samajhanemeM sahAyatA milegI / adhyayanase avagata hotA hai ki upaniSad kAlameM anumAnakI AvazyakatA eva prayojanapara bhAra diyA jAne lagA thA, upaniSadomeM 'AtmA vAsre vraSTavya zrotavyo mantavyo niviSyAsitavya Adi vAkyoM dvArA AtmAke zravaNake sAtha mananapara bhI bala diyA gayA hai, jo upapattiyo 1 praza0 bhA0 pU0 123 / 18 2 nyAyapra0, pR0 5-7 / 3 nyAya0 bi0, tR0 pari0 pRSTha 94-102 / 4 nyAyavini0, kA0 172, 299, 365, 366, 370, 381 / 5 parIkSAmu0 6 / 12- 50 / 6 pramANana 0, 6 / 38-82 / 7. pramANamI0, 11214, 2 / 1 / 16-27 // 8 bRhadAraNya0 2 / 4 / 5 / - 154 -
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ (yuktiyo) ke dvArA kiyA jAtA thaa| isase spaSTa hai ki usa kAlameM anumAnako bhI zrutikI taraha jJAnakA eka sAdhana mAnA jAtA thA-usake binA darzana apUrNa rahatA thaa| yaha saca hai ki anumAnakA 'anumAna' zabdase vyavahAra hone kI apekSA 'vAkovAkyama' AnvIkSikI', 'tarkavidyA', hetu vidyA' jaise zabdo dvArA adhika hotA thaa| prAcIna jaina vADmayameM jJAnamImAsA (jJAnamArgaNA) ke antargata anumAnakA 'hetuvAda' zabdase nirdeza kiyA gayA hai aura use zrutakA eka paryAya (nAmAntara) batalAyA gayA hai| tattvArthasUtrakArane use abhinivodha nAmase ullekhita kiyA hai| tAtparya yaha hai ki jaina darzaname bhI anumAna abhimata hai tathA pratyakSa (sAvyavahArika aura pAramArthika jJAno) kI taraha use bhI pramANa eva arthanizcAyaka mAnA gayA hai / antara kevala unameM vaizadya aura avaizadyakA hai| pratyakSa vizada hai aura anumAna avizada (prokss)| anumAnake lie kina ghaTakokI AvazyakatA hai, isakA Arambhika pratipAdana kaNAdane kiyA pratIta honA hai / unhone anumAna kA 'anumAna' zabdase nirdeza na kara 'laiGgika' zabdase kiyA hai, jisase jJAta hotA hai ki anumAnakA mukhya ghaTaka liGga hai / sambhavata isI kAraNa unhone mAtra liGgoM, liGgarUpo aura liGgAbhASokA nirUpaNa kiyA hai, usake aura bhI koI ghaTaka haiM isakA kaNAdane koI ullekha nahI kiyaa| unake bhASyakAra prazastapAdane avazya pratijJAdi pAMca avayavoko usakA ghaTaka pratipAdita kiyA hai| tarkazAstrakA nibaddharUpameM spaSTa vikAsa sakSapAdake nyAyasUtrameM upalabdha hotA hai / akSapAdane anumAnako 'anumAna' zabdase hI ullekhita kiyA tathA usakI kAraNasAmagrI, bhedo, avayavo aura hetvAbhAsokA spaSTa vivecana kiyA hai / sAtha hI anumAnaparIkSA, vAda, jalpa, vitaNDA, chala, jAti, nigrahasthAna jaise anumAnasahAyaka tattvokA pratipAdana karake anumAnako zAstrArthopayogI aura eka stara taka pahuMcA diyA hai / vAtsyAyana, udyotakara, vAcaspati, udayana aura gaGga zane use vizeSa pariSkRta kiyA tathA vyApti, pakSadharmatA, parAmarza jaise tadupayogI abhinava tattvoko vivikta karake unakA bistRta eva sUkSma nirUpaNa kiyA hai / vastuta akSapAda aura unake anuvartI tAkikone anumAnako itanA pariSkRta kiyA ki unakA darzana nyAya (tarkaanumAna) darzanake nAmase hI vizruta ho gyaa| asaga, basubandhu, diDnAga, dharmakIrti prabhRti bauddha tAkikone nyAyadarzanakI samAlocanApUrvaka apanI viziSTa aura nayI mAnyatAoke AdhArapara anumAnakA sUkSma aura pracura cintana prastuta kiyA hai| inake cintanakA avazyambhAvI pariNAma yaha huA ki uttarakAlIna samagra bhAratIya tarkazAstra usase prabhAvita huA aura anumAnakI vicAradhArA paryApta Age bar3haneke sAtha sUkSma-se-sUkSma eva jaTila hotI gyii| vAstava meM bauddha tAkikoke cintanane tarkameM AyI kuNThAko haTAkara aura sabhI prakArake parivezoko dUra kara unmuktabhAvase tattvacintanakI kSamatA pradAna kii| phalata sabhI darzanomeM svIkRta anumAnapara adhika vicAra huA aura use mahattva milaa| IzvarakRSNa, yuktidIpikAkAra, mAThara, vijJAnabhikSu Adi sAkhyavidvAno, prabhAkara, kumArila, pArthasArathiM prabhRti mImAsakacintakone bhI apane-apane Dhagase anumAnakA cintana kiyA hai| hamArA vicAra hai ki ina cintakoMkA cintana-viSaya prakRti-puruSa aura kriyAkANDa hote hue bhI ve anumAna-cintanase achUte nahI rahe / zra tike alAvA anamAnako bhI inheM svIkAra karanA par3A aura usakA kma-baDha vivecana kiyA hai| 1 zrotavya zrutivAkyebhyo mantavyazcopapattibhi / matvA ca satata dhyeya ete darzanahetava // -155 -
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vicAraka tI Arambhase hI anumAnako mAnate Aye haiN| bhale hI use 'anumAna' nAma na dekara 'hetuvAda' yA 'abhiniyoSa' rAjJAme unhoMne usakA vyavahAra kiyA ho| tasvamAna svataravasiddhi parapakSavUpaNodbhAvanake lie use svIkAra karake unhone usakA paryApta vivecana kiyA hai| unake cintanameM jo vizeSatAe~ upalabdha hotI haiM unameM kuchakA ullekha yahA~ kiyA jAtA hai| - anumAnakA parokSapramAName antarbhAva 1 anumAnapramANavAdI sabhI bhAratIya tArkikone anumAnako svatantra pramANa svIkAra kiyA hai| para jaina tAkikoMne use svatantra pramANa nahI mAnA / pramANake unhoMne mUlata do bheda mAne hU~ (1) pratyakSa aura (2) parokSa hama pIche ina donoko paribhASAe~ ahnita kara Aye haiN| unake anusAra anumAna parokSa pramANameM antarbhUta hai, kyoMki yaha avizada jJAna hai aura usake dvArA apratyakSa arthakI pratipatti hotI hai| parokSa pramANakA kSetra itanA vyApaka aura vizAla hai ki smRti, pratyabhijJAna, tarka, arthApatti, sambhava, abhAva aura zabda jaise apratyakSa arthake paricchedaka avizada jJAnokA isI meM samAveza hai / tathA vaizadya eva avaidya AdhArapara svIkRta pratyakSa aura parokSake atirikta anya pramANa mAnya nahI haiM / arthApatti anumAnase pRthak nahI prAbhAkara aura bhATTa mImAsaka anumAnase pRthak arthApatti nAmakA svatantra pramANa mAnate haiN| unakA mantavya hai ki jahA~ amuka artha amuka arthake vinA na hotA huA usakA parikalpaka hotA hai vahA~ arthApatti pramANa mAnA jAtA hai / --jaise pIno'ya devadatto divA na bhukte' isa vAkyameM, ukta 'ponatva' artha 'bhojana' ke vinA na hotA huA 'rAtribhojana' kI kalpanA karatA hai, kyoki divA bhojanakA niSedha vAkyameM svayaM ghoSita hai| isa prakArake arthakA bodha anumAnase na hokara arthApattise hotA hai| kintu jaina vicAraka use anumAnase bhinna svIkAra nahI krte| unakA kahanA hai ki anumAna anyathAnupanna ( avinAbhAvI) hetuse utpanna hotA hai aura arthApatti anyathAnupapadyamAna arthase / anyathAnupapanna hetu aura anyayAnupapadyamAna artha donoM eka hai - uname koI antara nahI hai / arthAt dono hI vyAptiviziSTa honese abhinna hai / DA0 devarAja bhI yahI vAta prakaTa karate hue kahate haiM ki 'eka vastu dvArA dUsarI vastukA AkSepa tabhI ho sakatA hai jaba donoMmeM vyApyavyApakabhAva yA vyAsasambandha ho " devadatta moTA hai aura dinameM khAtA nahIM hai, yahA~ arthApatti / dvArA rAtribhojana kI kalpanA kI jAtI hai / para vAstavameM moTApana bhojanakA avinAbhAvI hone tathA dinameM bhojanakA niSedha karanese vaha devadatta ke rAtribhojanakA anumApaka hai / vaha anumAna isa prakAra hai- 'devavatta rAtrau bhukte, divAbhojatve sati pInatvAnyathAnupapatte / ' yahA~ anyathAnupattise antarvyApti vivakSita hai, bahirvyApti yA sakalavyApti nahIM, kyoki ye donoM vyAptiyA~ avyabhicarita nahIM haiN| ata arthApatti aura anumAna dono vyAptipUrvaka honese eka hI hai- pRthak-pRthak pramANa nahI / anumAnakA viziSTa svarUpa nyAyasUtrakAra akSapAdakI 'tatpUrvakamanumAnam prazastapAdakI 'liGgadarzanAtsanAyamAna leGgikam' aura udyotakarakI liMga parAmarzo'numAnam' paribhASAome kevala kAraNakA nirdeza hai, anumAnake svarUpakA nahI / udyotakara kI eka anya paribhASA 'leGgikI pratipattiranumAnam' meM bhI liMgarUpa kAraNakA ullekha hai, svarUpa 1 pUrvI aura pazcimI darzana, pu0 71 / - 156 -
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA nahI / diDnAgaziSya zaGkarasvAmIkI 'anumAna liGgAvarthadarzanam' paribhApAmeM yadyapi kAraNa aura svarUpa donokI abhivyakti hai, para usameM kAraNake rUpameM liMgako sUcita kiyA hai, liMgake jJAnako nahI / tathya yaha hai ki ajJAyamAna dhamAdi liMga agni Adike anumApaka nahIM hai| anyathA jo puruSa soyA huA hai, mUcchita hai, agRhItavyAptika hai use bhI parvatameM dhUmake sadabhAva mAtrase agnikA anumAna ho jAnA cAhie, kintu aisA nahI hai / ata zakarasvAmIke ukta anumAnalakSaNameM 'liGgAt' ke sthAname 'liGgadarzanAt' pada honepara hI vaha pUrNa anumAnalakSaNa ho sakatA hai| __ jaina tArkika akalakadevane jo anumAnakA svarUpa prastuta kiyA hai vaha ukta nyUnatAmose mukta hai / unakA lakSaNa haiM liGgAtsAdhyAvinAbhAvAbhinibodhekalakSaNAt / liGgidhIranumAna tatphala hAnAdibuddhaya // isameM anumAnake sAkSAtkAraNa-liGgajJAnakA bhI pratipAdana hai aura usakA svarUpa bhI 'liGgidhI' zabdake dvArA nirdiSTa hai / akalakane svarUpanirdezame kevala 'ghI' yA 'pratipatti' nahI kahA, kintu ligidhI' kahA hai, jisakA artha hai sAdhyakA jJAna, aura sAdhyakA jJAna honA hI anumAna hai| nyAyapravezakAra zakarasvAmIne sAdhyakA sthAnApanna 'artha' kA avazya nirdeza kiyA hai| para unhone kAraNakA nirdeza apUrNa kiyA hai, jaisA ki Upara kahA jA cukA hai| akalakake isa lakSaNako eka vizeSatA aura bhI hai| vaha yaha ki unhone tatphala hAnAdibuddhayaH' zabdo dvArA anumAnakA phala bhI nirdiSTa kiyA hai| sambhavata inhI saba bAtoMse uttaravartI sabhI jaina tAkikone akalakakI isa pratiSThita aura pUrNa anumAna-parimApAko hI apanAyA / isa anumAnalakSaNase spaSTa hai ki vahI sAdhana athavA liGga ligi (sAdhya-anumeya) kA gamaka ho sakatA hai jisake avinAbhAvakA nizcaya hai / yadi usameM avinAbhAvakA nizcaya nahI hai to vaha sAdhana nahIM hai, bhale hI usameM tIna yA pAMca rUpa bhI vidyamAna ho| jaise 'vajralohalekhya hai, kyoki pArthiva hai, kASThakI taraha ityAdi hetu tIna rUpo aura pAMca rUpose sampanna honepara bhI avinAbhAvake abhAvase saghetu nahI hai, apitu hetvAbhAsa hai aura isIse ve apane sAdhyoke anumApaka nahI mAne jAte / isI prakAra eka muhUrta bAda zakaTakA udaya hogA, kyoki kRttikAkA udaya ho rahA hai', 'samudrameM vRddhi honA cAhie athavA kumudokA vikAsa honA cAhie, kyoki candrakA udaya hai' Adi hetu omeM pakSadharmatva na honese na trirUpatA hai aura na pacarUpatA / phira bhI avinAbhAvake honese kRttikAkA udaya zakaTodayakA aura candrakA udaya samudra vRddhi eva kumudavikAsakA gamaka hai| hetukA ekalakSaNa (anyathAnupapannatva) svarUpa . hetukA svarUpakA pratipAdana akSapAdase Arambha hotA hai, aisA anusandhAnase pratIta hotA hai| unakA vaha lakSaNa sAdharmya aura vaidharmya dono dRSTAntopara AdhArita hai| ata eva naiyAyika cintakone use dvilakSaNa, vilakSaNa, caturlakSaNa aura pacalakSaNa pratipAdita kiyA tathA usakI vyAkhyAeM kI hai / vaizeSika, bauddha, sAkhya Adi vicArakone use mAtra trilakSaNa batalAyA hai| kucha tAkikone SaDalakSaNa aura saptalakSaNa bhI use kahA hai, jaisA ki hama hetulakSaNa prakaraNameM pIche dekha Aye haiN| para jaina lekhakone avinAbhAvako hI hetukA pradhAna aura ekalakSaNa svIkAra kiyA hai tathA arUpya, pAcarUpya Adiko avyApta aura ativyApta batalAyA hai, jaisA ki Upara anumAnake svarUpameM pradarzita udAharaNose spaSTa hai| isa avinAbhAvako hI anyathAnupapannatva athavA anyathAnupapatti yA antarvyApti kahA hai / smaraNa rahe ki yaha avinAbhAva yA anyathAnupapannatva jaina lekhakokI hI upalabdhi hai, jisake udbhAvaka AcArya mamantabhadra hai, yaha hama pIche vistArake sAtha kaha Aye haiN|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnakA aGga ekamAtra vyApti nyAya, vaizeSika, sAkhya, mImAsaka aura bauddha sabhIne pakSadharmatA aura vyApti donoko anumAnakA aga mAnA hai / parantu jaina tArkikone kevala vyAptiko usakA aga batalAyA hai / unakA mata hai ki anumAnameM pakSadharmatA anAvazyaka hai / 'upari vRSTirabhUt aghopUrAnyathAnupapate' Adi anumAnomeM hetu pakSadharma nahI hai phira bhI vyAptike balase vaha gamaka hai / 'sa zyAmastanputratvAditaratatputravat' ityAdi asad anumAnomeM hetu pakSadharma haiM kintu avinAbhAva na honese ve anumApaka nahI haiM / ata jaina cintaka anumAnakA aga ekamAtra vyApti (avinAbhAva ) ko hI svIkAra karate hai, pakSadharmatAko nahI / pUrvacara, uttaracara aura sahacara hetuokI parikalpanA akala deva ne kucha aise hetuokI parikalpanA kI hai jo uname pUrva nahI mAne gaye the / unameM mukhyatayA pUrvacara, uttaracara aura sahacara ye tIna hetu haiM / inheM kisI anya tArkikane svIkAra kiyA ho, yaha jJAta nahIM / kintu akalaGghane inakI AvazyakatA eva atiriktatAkA spaSTa nirdeza karate hue svarUpa pratipAdana kiyA hai / ata yaha unakI dena kahI jA sakatI hai / pratipAdyokI apekSA anumAna prayoga vyutpanna aura avyutpanna pratipAdyokI vicArakone ukta pratipAdyokI apekSA aura hetu ye do avayava Avazyaka batalAye anumAnaprayogake sambandhameM jahA~ anya bhAratIya darzanomeM vivakSA kiye binA avayavokA sAmAnya kathana milatA hai vahA~ jaina unakA vizeSa pratipAdana bhI kiyA hai / vyutpannoMke lie unhone pakSa haiM / unheM dRSTAnta Avazyaka nahI hai / 'sarva kSaNika sattvAt' jaise sthaloMme bauddhone aura 'sarvamabhidheya prameyatvAt' jaise kevalAnvayihetuka anumAnomeM naiyAyikoMne bhI dRSTAntako svIkAra nahI kiyA / avyutpannoMke lie ukta dono avayavoke sAtha dRSTAnta, upanaya aura nigamana ina tIna avayavokI bhI jaina cintakone yathAyogya AvazyakatA pratipAdita kI hai / ise aura spaSTa yo samajhie - gRddhapiccha, samantabhadra, pUjyapAda aura siddhasenake pratipAdanoMse avagata hotA hai ki Arambha meM pratipAdyasAmAnyakI apekSAse pakSa, hetu aura dRSTAnta ina tIna avayavoMse abhipretArtha ( sAdhya) kI siddhi kI jAtI thI / para uttarakAlameM akalaGkakA saketa pAkara kumAranandi aura vidyAnandane pratipAdyoko vyutpanna aura avyutpanna do vargoMmeM vibhakta karake unakI apekSAse pRthak-pRthak avayavokA kathana kiyaa| unake bAda mANikyanandi, devasUri Adi paravartI jaina granthakAroMne unakA samarthana kiyA aura spaSTatayA vyutpannoMke lie pakSa aura hetu ye do tathA avyutpannoke bodhArtha ukta doke atirikta dRSTAnta, upanaya aura nigamana ye tIna saba milAkara pA~ca avayava nirUpita kiye / bhadrabAhune pratijJA, pratijJAzuddhi Adi daza avayavokA bhI upadeza diyA, jisakA anusaraNa devasUri, hemacandra aura yazovijayane kiyA hai / vyAptikA grAhaka ekamAtra tarka anya bhAratIya darzanomeM bhUyodarzana, sahacAradarzana aura vyabhicArAgrahako vyAptigrAhaka mAnA gayA hai / nyAyadarzana meM vAcaspati aura sAkhyadarzanameM vijJAnabhikSu ina do tAkikone vyAptigrahakI uparyukta sAmagrI meM tarka ko bhI sammilita kara liyA / unake bAda udayana, gageza, varddhamAna prabhRti tArkikone bhI use vyAptigrAhaka mAna liyA / para smaraNa rahe, jaina paramparAmeM Arambhase tarkako, jise cintA, UhA Adi zabdose vyavahRta kiyA gayA hai, anumAnakI ekamAtra sAmagrI ke rUpameM pratipAdita kiyA hai / akala aise jaina - 158 -
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAkika hai jinhone vAcaspati aura vijJAna bhikSase pUrva sarva prathama tarkako vyAptigrAhaka samarthita eva sampuSTa kiyA tathA sabalatAse usakA prAmANya sthApita kiyaa| unake pazcAt sabhIne use vyAptigrAhaka svIkAra kara liyaa| tathopapatti aura anyathAnupapatti yadyapi bahiApti, sakalavyApti aura antAptike bhedase vyAptike tIna bhedo, samavyApti aura viSamavyAptike bhedase usake do prakAro tathA anvayavyApti aura vyatirekavyApti ina do bhedoMkA varNana tarkagranthomeM upalabdha hotA hai kintu tathopapatti aura anyathAnupapatti ina do vyAptiprakAro (vyAptiprayogo) kA kathana kevala jaina tarkagrathome pAyA jAtA hai| inapara dhyAna denepara jo vizepatA jJAta hotI hai vaha yaha hai ki anumAna eka jJAna hai usakA upAdAna kAraNa jJAna hI honA caahie| tathopapatti aura anyathAnupapatti ye dono jJAnAtmaka hai, jaba ki uparyukta vyAptiyA~ yAtmaka (viSayAtmaka) haiN| dUsarI bAta yaha hai ki ukta vyAptiyomeM eka antarvyApti hI aisI vyApti hai, jo hetukI gamakatAmeM prayojaka hai, anya vyAptiyA~ anta Aptike binA avyApta aura mativyApta haiM, ataeva ve sAdhaka nahIM hai / tathA yaha antarvyApti hI tathopapatti aura anyathAnupapattirUpa hai athavA unakA viSaya hai| ina donomeMse kisI ekakA hI prayoga paryApta hai / inakA vizeSa vivecana anyatra kiyA gayA hai| sAdhyAbhAsa: akalaGkane anumAnAbhAsoke vivecanameM pakSAbhAsa yA pratijJAbhAsake sthAnameM sAdhyAbhAsa zabdakA prayoga kiyA hai| akalake isa parivartanake kAraNapara sUkSma dhyAna denepara avagata hotA hai ki cUMki sAdhanakA viSaya (gamya) sAdhya hotA hai aura sAdhanakA avinAbhAva (vyAptisambandha) sAdhyake hI sAtha hotA hai, pakSa yA pratijJAke sAtha nahI, ata sAdhanAbhAsa (hetvAbhAsa) kA viSaya sAdhyAbhAsa honese use hI sAdhanAbhAsokI taraha svIkAra karanA yukta hai| vidyAnandane akalaGkakI isa sUkSma dRSTiko parakhA aura unakA sayuktika samarthana kiyaa| yathArthameM anumAnake mukhya prayojaka sAdhana aura sAdhya honese tathA sAdhanakA sIdhA sambandha sAdhyake sAtha hI honese sAdhanAbhAsakI bhAMti sAdhyAbhAsa ho vivecanIya hai| akalaGkane zakya, abhipreta aura asiddhako sAdhya tathA azakya, anabhipreta aura siddhako sAdhyAbhAsa pratipAdita kiyA hai-(sAdhya zakyamabhipretamaprasiddha tato'param / sAdhyAbhAsa viruddhAdi sAdhanAviSayatvata // ) akiJcitkara hetvAbhAsa hetvAbhAsoke vivecana-sandarbhameM siddhasenane kaNAda aura nyAyapravezakArakI taraha tIna hetvAbhAsokA kathana kiyA hai, akSapAdakI bhA~ti unhone pAMca hetvAbhAsa svIkAra nahIM kiye| prazna ho sakatA hai ki jaina tArkika hetukA eka (avinAbhAva-anyathAnupapannatva) rUpa mAnate haiM, ata usake abhAvameM unakA hetvAbhAsa eka hI honA cAhie / vaizeSika, bauddha aura sAkhya to hetuko trirUpa tathA naiyAyika pacarUpa svIkAra karate haiM, ataH unake abhAvameM unake anusAra tIna aura pAMca hetvAbhAsa to yukta hai / para siddhasenakA hetvAbhAsa-vidhya pratipAdana kaise yukta hai ? isakA samAdhAna siddhasena svaya karate hue kahate haiM ki cUMki anyathAnupapannatvakA abhAva tIna tarahase hotA hai-kahI usakI pratIti na hone, kahI usameM sandeha hone aura kahI usakA viparyAsa honese, pratIti na honepara asiddha, sandeha honepara anekAntika aura viparyAsa honepara viruddha ye tIna hetvAbhAsa hote haiN|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ akalaGka kahate haiM ki yathArthameM hetvAbhAsa eka hI hai aura vaha hai akiJcitkara, jo anyathAnupapannatvake abhAvameM hotA hai| vAstava meM anumAnakA uttyApaka avinAbhAvI hetu hI hai, ata avinAbhAva (anyathAnapapannatva) ke abhAvame hetvAbhAsako sRSTi hotI hai| yata hetu eka anyathAnupapannarUpa hI hai, ata usake abhAvameM mUlata eka hI hetvAbhAsa mAnya hai aura vaha hai anyathA upapannatva arthAt akiJcitkara / asiddhAdi usokA vistAra haiM / isa prakAra akalaGkake dvArA 'akiJcitkara' nAmake naye hetvAbhAsakI parikalpanA unakI anyatama upalabdhi hai| bAlaprayogAbhAsa. mANikyanandine AbhAsokA vicAra karate hue anumAnAmAsasandarbha meM eka 'vAlaprayogAbhAsa' nAmake naye anumAnAbhAsakI carcA prastuta kI hai| isa prayogAbhAsakA tAtparya yaha hai ki jisa mandaprajJako samajhAneke lie tIna avayavokI AvazyakatA hai usake lie do hI avayavokA prayoga karanA, jise cArako AvazyakatA hai use tIna aura jise pAMcakI jarUrata hai use cArakA hI prayoga karanA athavA viparIta kramase avayavoMkA kathana karanA bAlaprayogAbhAsa haiM aura isa taraha ve cAra (dvi-avayavaprayogAbhAsa, tri-avayavaprayogAbhAsa, caturavayavaprayogAbhAsa aura viparItAvayavaprayogAbhAsa) sambhava hai / mANikyanandise pUrva inakA kathana dRSTigocara nahI hotA / ata inake puraskartA mANikyanandi pratIta hote haiM / anumAname abhinibodha-matijJAnarUpatA aura zrutarUpatA jaina vADmayameM anumAnako abhinibodhamatijJAna aura zruta donoM nirUpita kiyA hai / tattvArthasUtrakArane use abhinibodha kahA hai jo matijJAnake paryAyomeM paThita hai| SaTkhaNDAgamakAra bhUtabali-puSpadantane use 'hetuvAda' nAmase vyavahRta kiyA hai aura zrutake paryAyanAmomeM ginAyA hai| yadyapi ina dono kathanoMmeM kucha virodha-sA pratIta hogaa| para vidyAnandane ise spaSTa karate hue likhA hai ki tatvArthasUtrakArane svArthAnumAnako abhinibodha kahA hai, jo vacanAtmaka nahI hai aura paTakhaNDAgamakAra tathA unake vyAkhyAkAra vIrasenane parArthAnumAnako zrutarUpa pratipAdita kiyA hai, jo vacanAtmaka hotA hai| vidyAnandakA yaha samanvayAtmaka sUkSma cintana jaina tarkazAstrameM eka nayA vicAra hai jo vizeSa ullekhya hai| isa upalabdhikA sambandha vizeSatayA jaina jJAnamImAsAke sAtha hai| isa taraha jaina cintakokI anumAnaviSayameM aneka upalabdhiyAM haiN| unakA anumAna-sambandhI cintana bhAratIya tarkazAstrake lie kaI naye tattva detA hai| +160
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAya-vidyAmRta nyAya eka vidyA hai, jise nyAyazAstra, tarkazAstra, AnvIkSikI vidyA aura hetuvidyA yA hetuvAda kahA gayA hai| AcArya anantavIryane to isa nyAya-vidyAko amRta kahA hai| parIkSA-mukhakI vyAkhyAke ArambhameM maGgalAcaraNake bAda ve likhate haiM-- akalaDvaco'mbhodherudhra yena dhiimtaa| nyAya-vidyAmRta tasmai namo mANikyanandine // 'vidvattAse otaprota jina vidvAn AcArya mANikyanandine akalaGkake vacana-samudrakA avagAhana kara usase nyAyavidyArUpa amRtako nikAlA arthAt parIkSAmukha likhA una mANikyanandike lie vinamratApUrvaka namaskAra (praNAma) karatA huuN|' yahA~ anantavIryane mANikyanandike parIkSAmukhako 'nyAyavidyAmata' kahA hai, jo jaina nyAyakA AdyasUtra grantha hai / amRta jisa prakAra amaratva pradAna karatA hai usI prakAra nyAyavidyA tattvajJAnako pradAna kara AtmAko amara (mithyAjJAnAdi sasAra-bandhanase mukta) kara detI hai| nizcaya hI yaha nyAya-vidyAke prabhAvakI udghoSaNA hai| pratyakSAdi pramANako athavA pramANanayAtmaka yuktiko nyAya kahA hai| nipUrvaka 'iN' gamanArthaka ghAtuse 'karaNa' arthameM 'dhan' pratyaya karanepara 'nyAya' zabdakI siddhi hotI hai, jisakA yaha artha hotA hai ki jisake dvArA padArthoM kA jJAna nizcita rUpameM hotA hai / tattvArthasUtrakArane bhI yahI likhA hai / ve kahate haiM ki pramANa aura nayame jIvAdi tattvokA jJAna hotA hai| ata tattvajJAnakI prAptike lie pramANa-nayAtmaka nyAyavidyAkA adhyayana Avazyaka hI nahI, anivArya bhI hai| isalie aisI vidyAko 'amRta' kahA jAnA upayukta hai| sabhI darzanomeM isa vidyAkA pratipAdana aura vizeSa vivecana kiyA gayA hai| jaina darzanameM isa vidyAke pracura bIja AcArya gRddhapicchake tattvArthasUtrameM upalabdha hote haiM / svAmI samantabhadrake devAgama (AptabhImAsA), yuktyanuzAsana aura svayambhUstotrameM nyAyakA vikAsArambha prApta hai| 1 prameyaratnamAlA, prathama samuddeza, zloka 2 / 2 pratyakSAdipramANa nyAya / athavA nayapramANAtmikA yuktiyA'ya / nirvAdiNagatAvityasmAddhAto karaNe ghapratyaya , tena nyaayshbdsiddhi.| nitarA Iyate jJAyate'rtho'neneti nyAya |'-vhii, TippaNa pR0 4 / 3 ta. sU0 1-6 / 4 nyAyadI0 pR0 5, mUla va Tippa0 / 5 'tattvArthasUtra meM nyAyazAstrake bIja' zIrSaka nibandha, jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana, pR0 70 / 6 inhoMne apane granthomeM nyAyazAstrakI eka uttama eva yogya bhUmikA prastuta kI hai, jise jaina nyAyake vikAsakA AdikAla kaha sakate hai / dekho, jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana, pR0 7 se 11 / -161 - na-21
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadra ne bhAratIya dArzanika kSetrake jaina darzana kSetrameM yuga-pravartakakA kArya kiyA hai| unake pahale jaina darzanake prANabhUta tattva 'syAdvAda' ko prAya AgamarUpa hI prApta thA aura usakA Agamika tattvoMke nirUpaNameM hI upayoga hotA thA tathA sIdhI-sAdhI vivecanA kara dI jAtI thii| vizeSa yuktivAda denekI AvazyakatA nahIM hotI thii| kintu samantabhadrake samayameM usa yuktivAdako AvazyakatA mahasUsa huii| dUsarItIsarI zatAbdIkA samaya bhAratavarSake sAskRtika itihAsameM apUrva dArzanika krAntikA rahA hai, isa samaya sabhI darzanomeM aneka krAntikArI vidvAn paidA hue haiN| yaha hama usa samayake dArzanika granthoMse jJAta kara sakate haiN| samantabhadrako AptamImAsA isakI sAkSI hai, jisameM bhAvakAnta, abhAvakAnta Adi aneka ekAntoMkI carcA aura unakI samAlocanA upalabdha hai| isIlie samantabhadrake kAlako jaina nyAyake vikAsakA mAdikAla kahA jAtA hai| isa taraha isa AdikAla athavA samantabhadra kAlameM jaina nyAyakI eka yogya aura uttama bhUmikA taiyAra ho gayI thii| ukta bhUmikApara jaina nyAyakA uttu ga aura sarvAMgapUrNa mahAn prAsAda jisa kuzala aura tIkSNabuddhi tAkika-zilpIne khaDA kiyA, vaha hai akalaka / akalaMkake kAlameM bhI samantabhadrase kahI adhika jabardasta dArzanika muThabheDa ho rahI thii| eka tarapha zabdAdvaitavAdo bhartRhari, prasiddha mImAsaka kumArila, nyAyaniSNAta udyotakara prabhRti vaidika vidvAn apane pakSopara ArUDha the, to dUsarI aura dharmakIrti aura unake tarkapaTa ziSya eva vyAkhyAkAra prajJAkara, dharmottara, karNakagomi Adi bauddha tArkika apane pakSapara dar3ha the| zAstrArthoM aura zAstra nirmANakI parAkASThA thii| pratyeka dArzanikakA prayatna thA ki vaha jisa kisI taraha apane pakSako siddha kare aura parapakSakA nirAkaraNa kara vijaya prApta kre| itanA hI nahI, parapakSako asad prakAroMse parAjita eva tiraskRta bhI kiyA jAtA thaa| virodhIko 'pazu', 'mahrIka' jaise gahita zabdoMse vyava hRtakara usake siddhAntoko tuccha prakaTa kiyA jAtA thaa| yaha kAla jahA~ tarkake vikAsakA madhyAhna mAnA jAtA hai vahAM isa kAlameM nyAyakA baDA upahAsa bhI hamA hai| tattvake sarakSaNake lie chala, jAti, nigrahasthAna jaise asad upAyoMkA khulakara prayoga karanA aura unheM zAstrArthakA aga mAnanA isa kAlakI dena bana gayo / kSaNikavAda, zUnyavAda, vijJAnavAda Adi pakSokA samarthana isa kAlameM ghaDallese kiyA gayA aura kaTTaratAse itarakA nirAsa kiyA gayA / tIkSNadaSTi akalaGkane isa sthitikA adhyayana kiyA aura sabhI darzanokA gaharA eva sUkSma abhyAsa kiyaa| isake lie unheM kAMcI, nAlandA Adike tatkAlIna vidyApIThomeM pracchanna vepameM rahanA paDA / samantabhadra dvArA sthApita syAdvAdanyAyakI bhUmikAko ThIka taraha na samajhaneke kAraNa diGnAga, dharmakIrti, udyotakara, kumArila Adi bauddha-vaidika vidvAnone pakSAgrahI dRSTikA hI samarthana kiyA thA tathA jaina darzanake syAdvAda, anekAnta Adi siddhAntopara AkSepa kiye the / ata akalaGkane mahAprayAsa karake tona apUrva kArya kiye| eka to zAstrArthoM dvArA jaina darzanake sahI rUpako prastuta kiyA aura AkSepoMkA nirAkaraNa kiyaa| dUsarA kArya yaha kiyA ki syAdvAdanyAyapara Aropita dUSaNoMko dUra kara use svaccha banAyA aura tIsarA kitanA hI nayA nirmANa kiyA / yahI kAraNa hai ki unake dvArA nirmita granthoM meM cAra grantha kevala nyAyazAstrapara hI likhe gaye haiM, jinameM vibhinna vAdiyoM dvArA diye gaye sabhI dUpaNokA parihAra kara unake ekAnta siddhAntoM kI kahI samIkSA kI gayI hai aura jaina nyAyake jina Avazyaka upAdAnokA jaina darzanameM vikAsa nahIM ho sakA thA, unakA unhoMne vikAsa kiyA athavA unakI pratiSThA kI hai| unake ve mahattvapUrNa nyAyagrantha nimna 1 nyAyasU0 11111, 4 / 2 / 50, 1 / 2 / 2, 3, 4 Adi aura unakI vyAkhyAe~ /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAra hai-1. nyAyavinizcaya (svopajJavRtti sahita) 2. siddhi-vinizcaya, 3. pramANasaMgraha aura 4 laghIyasvaya (svopajJavRtti sahita) / ye cAro grantha kArikAtmaka hai / akalaGkane jaina nyAyako jo rUparekhA aura dizA nirdhArita kI, usIkA anusaraNa uttaravartI sabhI jaina tArkikone kiyA hai| haribhadra, vIrasena, kumAranandi vidyAnanda, anantavIrya prathama, vAdirAja, mANikya Adi madhyayugIna AcAryone unake kAryako Age baDhAyA aura use yazasvI banAyA hai| unake sUtrAtmakaeva durUha kathanako ina AcAryoMne apanI racanAo dvArA suvistRta maura supuSTa kiyA hai| haribhadra kI ane kAntajayapatAkA, zAstravAsimaccaya, vIrasenako tarkavahala dhavalA-jayaghavalA TIkAe~, kumAranandikA vAdanyAya, vidyAnandake vidyAnandamahodaya, tattvArthazlokavAtika, aSTasahantrI, pramANaparIkSA, patraparIkSA, AptaparIkSA, satyazAsanaparIkSA, anantavIryakI siddhivinizcayaTIkA, pramANamagrahabhANya, vAdirAjake nyAyavinizcayavivaraNa, pramANa-nirNaya aura mANikyanandikA parIkSAmukha isa kAlako anUThI nyAya-racanAeM hai| jaina nyAyake vikAsakA uttarakAla prabhAcandrakA kAla mAnA jA sakatA hai, kyoki prabhAcandrane isa kAlameM apane pUrvaja mAcAryoMkA anugamana karate hue jo vizAlakAya vyAkhyAgrantha likhe haiM vaise vyAlyAgrantha unake bAda nahI likhe gaye / akalaMkake laghIyastrayapara laghIyastrayAlakAra, jisakA dUsarA nAma nyAyakumudacandra hai aura mANikyanandike parIkSAmukhapara prameyakamalamArtaNDa nAmakI prameyavahula eva tarkapUrNa TIkAe~ racI hai, jo prabhAcandrakI amogha tarkaNA aura ujjvala yazako prasata karatI hai| abhayadevakI sanmatitakaTIkA aura vAdi-devasUrikA syAdvAdaratnAkara (pramANanaya-tattvAlokAlakAraTokA) ye dI TIkAe~ bhI mahattvapUrNa hai, jo prabhAcandrakI tarka-paddhatise prabhAvita hai| isa kAlameM maulika granthoke nirmANakI kSamatA prAyaH kama ho gayI aura vyAkhyAnanthoMkA nirmANa humA / laghu anantavoryane parIkSAmukhakI laghuvRtti-prameyaratnamAlA, abhayadevane sanmatitaTIkA, devasUrine pramANanayatattvAlokAlakAra aura usakI svopajJa TIkA syAdvAdaratnAkara, abhayacandrane laghIyastrayatAtparyavRtti, hemacandrane pramANamImAMsA, malliSeNane syAdvAdamajarI, AzAdharane prameyalAkara, bhAvasenane vizvatattvaprakAza, majitasenane nyAyamaNidIpikA, dharmabhUSaNane nyAyadIpikA, cArukItine arthaprakAzikA aura prameyaratnAlakAra, vimaladAsane saptabhaDi-taragiNI, narendrasenane pramANaprameyakalikA aura yazovijayane aSTasahasrIvivaraNa, jJAnavindu aura jaina tarkabhASAkI racanA kI, jo vizeSa ullekhayogya nyAyagrantha hai| isake bAda jaina nyAyakI dhArA prAya vanda ho gyii| hAM. bIsavI zatAbdImeM zrI gaNezaprasAda varNI nyAyAcArya, pa0 mANicandranI nyAyAcArya, 50 sukhalAlajI prajJAcakSa, pa0 dalasukhabhAI mAlavaNiyA aura pa0 mahendra kumArajI nyAyAcAryake bhI nAma ullekha yogya hai, jinhone nyAyazAstrakA gaharA adhyayana kiyA aura nyAyagranthokA sampAdanakara unake nAya poSapUrNa prastAvanAe~ nivaddha kI haiN| isa nyAya-vidyAke adhyayanakI vidvattA aura pANDitya prApta karaneke lie bahuta AvazyakatA hai| usase cudi painI eva tarkapravaNa hotI hai| nyAyazAstrakA adhyetA parIkSA-cakSu hotA hai| nyAyavidyAke adhyayanase lAbha 1 hareka vyaktiko vRddhi svabhAvata kucha na kucha tarkazIla rahatI hai| nyAyazAstra adhyayanase usa ta meM vikAsa hotA hai, vuddhi parimArjita hotI hai, prazna karane aura use jamA kara upampita karanekA buddhima mAdA AtA hai / vinA tarphako buddhi pAbhI-kabhI UTapaTAga-jIko rapAna karane vAle prazna kara banI hai, jisase vyapita hAsyakA pAtra banatA hai /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 nyAya-granthoMkA paMDhanA vyavahArakuzalatAke liye bhI upayogI hai| usase hameM yaha mAlUma ho jAtA hai ki duniyAmeM bhinna-bhinna vicAroke loga hamezAse rahe haiM aura rheNge| yadi hamAre vicAra ThIka aura satya hai aura dUsareke vicAra ThIka eva satya nahI hai to darzanazAstra hameM dizA dikhAtA hai ki hama satyake sAtha sahiSNu bhI baneM aura apanese virodhI vicAra vAloko apane tarkoM dvArA hI satyakI ora lAnekA prayatna kareM, jora-jabaradastIse nhii| jaina darzana satyake sAtha sahiSNu hai / isIliye vaha aura usakA sampradAya bhAratameM TikA calA A rahA hai, anyathA bauddha Adi darzanokI taraha usakA TikanA azakya thaa| andhazraddhAko haTAne, vastusthitiko samajhane aura vibhinna vicArokA samanvaya karaneke liye nyAya eva dArzanika granthoMkA paDhanA, manana karanA, cintana karanA jarUrI hai / nyAya-anthome jo AlocanA pAI jAtI hai usakA uddezya kevala itanA hI hai ki satyakA prakAzana aura satyatA grahaNa ho / nyAyAlayameM bhI jhUThe pakSakI AlocanAkI hI jAtI hai| 3 nyAyazAstrakA prabhAvakSetra vyApaka hai / vyAkaraNa, sAhitya, rAjanIti, itihAsa, siddhAnta Adi sabapara isakA prabhAva hai / koI bhI viSaya aisA nahI hai jo nyAyake prabhAvase achUtA ho / vyAkaraNa aura sAhityake ucca granthomeM nyAyasUryakA tejasvI aura ujjvala prakAza sarvatra phailA hamA milegaa| maiM una mitroko jAnatA hai jo vyAkaraNa aura sAhityake adhyayanake samaya nyAyake adhyayanakI apanemeM mahasUsa karate haiM aura usakI AvazyakatApara jora dete haiN| isase spaSTa hai ki nyAyakA adhyayana kitanA upayogI aura lAbhadAyaka hai| 4 kisI bhI prakArakI vidvattA prApta karane aura kisI bhI prakArake sAhitya-nirmANa karaneke liye calatA dimAga cAhiye / yadi calatA dimAga nahI hai to vaha na to vidvAna bana sakatA hai aura na kisI taraha ke sAhityakA nirmANa hI kara sakatA hai| aura yaha prakaTa hai ki calatA dimAga mukhyata nyAyazAstrase hotA hai / use dimAgako tIkSNa eva druta gatise calatA karaneke lie usakA avalambana jarUrI hai| sonemeM camaka kasauTIpara hI kI jAtI hai| ata sAhityasevI aura vidvAna bananeke lie nyAyakA abhyAsa utanA hI jarUrI hai jitanA Aja rAjanIti aura itihAsakA adhyayana / 5 nyAyazAstra meM kuzala vyakti saba dizAoMmeM jA sakatA hai aura saba kSetromeM apanI viziSTa unnati kara sakatA hai-vaha asaphala nahI ho sakatA / sirpha zarta yaha ki vaha nyAyagranthokA kevala bhAravAhI na ho| usake rasase pUrNata anuprANita ho| 6 nisargaja tarka kama logomeM hotA hai| adhikAza logomeM to adhigamaja tarka hI hotA hai, jo sAkSAt athavA paramparayA nyAyazAstra-tarkazAstrake abhyAsase prApta hotA hai| ataeva jo nisargata tarkazIla nahIM hai unheM kabhI bhI hatAza nahI honA cAhie aura nyAyazAstra adhyayana dvArA adhigamaja tarka prApta karanA cAhie / isase ve na kevala apanA hI lAbha uThA sakate haiM kintu ve sAhitya aura samAjake lie bhI apUrva denakI sRSTi kara sakate haiN| 7 samantabhadra, akalaka, vidyAnanda Adi jo baDe-bar3e diggaja prabhAvazAlI vidvAnAcArya hue hai ve saba nyAyazAstrake abhyAsase hI bane hai / unhone nyAyazAstra-ratnakArakA acchI taraha avagAhana karake hI uttamauttama grantharatna hameM pradAna kiye haiM, jinakA prakAza Aja prakaTa hai aura jo hame dharoharake rUpameM saubhAgyase prApta hai / hamArA kartavya hai ki hama una ratnoko AbhAko adhikAdhika rUpameM duniyAke kone-konemeM phailAyeM, jisase jaina zAsanakI mahattA aura jaina darzanakA prabhAva lokameM khyAta ho / vastuta nyAya-vidyA eka bahuta upayogI aura lAbhadAyaka vidyA hai, jisakA adhyayana laukika aura pAramArthika dono dRSTiyose Avazyaka hai| -164
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 syAdvAdasiddhi aura vAdIbhasiMha 2 dravyasaMgraha aura nemicandra siddhAntideva 3 zAsana - catustrizatikA aura madanakIrti 4 sajadapadake samvandhameM akalakadevakA mahattvapUrNa abhimata 5 93veM sUtra meM 'sajada' padakA sadbhAva 6 niyamasArakI 53vI gAthA aura usakI vyAkhyA eva arthapara anucintana itihAsa aura sAhitya 7 anusandhAname pUrvAgrahamuktikA Avazyaka kucha prazna aura samAdhAna 8 guNacandramuni kauna hai ? 9 kauna-sA kuNDalagiri siddhakSetra hai ? 10 gajapatha tIrthakSetrakA eka atiprAcIna ullekha 11 anusaMdhAnaviSayaka mahattvapUrNa praznottara - 165 . --
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdasiddhi aura vAdIbhasiMha svAdvAdasiddhi (ka) grantha-paricaya ___ isa grantharatnakA nAma 'syAdvAdasiddhi' hai / yaha dArzanikaziromaNi vAdIbhasiMhasUridvArA racI gaI mahattvapUrNa eva uccakoTiko dArzanika kRti hai| isameM jainadarzanake maulika aura mahAna siddhAnta 'syAdvAda' kA pratipAdana karate hue usakA vibhinna pramANo tathA yuktiyose sAdhana kiyA gayA hai| ataeva isakA 'syAdvAdasiddhi' yaha nAma bhI sArthaka hai| yaha prakhyAta jaina tArkika akalakadevake nyAyavinizciya Adi jaisA hI kArikAtmaka prakaraNagrantha hai| kintu du kha hai ki yaha vidyAnandakI 'satyazAsanaparIkSA' ora hemacandrakI 'pramANamImAsA' kI taraha khaNDita eva apUrNa hI upalabdha hotI hai| mAlUma nahIM, yaha apane pUre rUpameM aura kisI zAstrabhaNDArameM pAyI jAtI hai yA nahI, / athavA granthakArake antima jIvanakI yaha racanA hai jise ve svargavAsa ho jAneke kAraNa pUrA nahI kara sake ? mUDabidrIke jainamaThase jo isakI eka atyanta jIrNa-zIrNa aura prAcIna tADapatrIya prati prApta huI hai tathA jo bahuta hI khaNDita dazAmeM vidyamAna hai-jisake aneka patra madhyameM aura kinAroMpara TUTe hue haiM aura sAta patra to bIcameM bilkula hI gAyaba hai usase jAna paDatA hai ki granthakArane ise sambhavata pUre rUpameM hI racA hai| yadi yaha abhI naSTa nahIM huI hai to asambhava nahI ki isako anusandhAna honepara yaha kisI dUsare jaina yA jainetara zAstrabhaNDArameM mila jAya / yaha prasannatAkI bAta hai ki jitanI racanA upalabdha hai usameM 13 prakaraNa to pUre aura 14 vA tathA agale 2 prakaraNa apUrNa aura isa taraha pUrNa-apUrNa 16 prakaraNa milate hai / aura ina saba prakaraNomeM (24 + +44+ 74+ 893+32 + 22 + 22+21 + 23 + 39+ 28+ 16 + 21 +70 + 138+63 =)670 jitanI kArikAe~ sannibaddha haiN| isase jJAta ho sakatA hai ki prastuta grantha kitanA mahAn aura vizAla hai / durbhAgyase aba taka yaha vidvatsasArake samakSa zAyada nahI AyA aura imalie abhI taka aparicita tathA aprakAzita dazAmeM paDA calA aayaa| (kha) bhASA aura racanAzalI dArzanika honepara bhI isakI bhASA vizada aura bahuta kucha sarala hai / granthako sahajabhAvase par3hate jAiye, viSaya samajhameM AtA jaayegaa| hAM, kucha aise bhI sthala hai jahAM pAThakako apanA pUrA upayoga lagAnA paDatA hai aura jisase granthakI prauDhatA. viziSTatA eva apUrvatAkA bhI kucha anubhava ho jAtA hai| yaha granthakArakI molika svatantra padyAtmaka racanA hai-kisI dUsare gadya yA padyarUpa mUlakI vyAkhyA nahI hai| isa prakArakI racanAko racanekI preraNA unheM akalakadevake nyAyavinizcayAdi aura zAntarakSitAdike tattvasagrahAdise milI jAna par3atI hai| dharmakIti (625 I0) ne santAnAtarasiddhi, kalyANarakSita (700 I0) ne bAhyArthasiddhi, dharmottara (60 725) ne paralokasiddhi aura kSaNabhaGgasiddhi tathA zaGkarAnanda (I0800) ne apohasiddhi aura pratibandhasiddhi jaise nAmovAle grantha banAye haiM aura inase bhI pahale svAmI samantabhadra (vikramakI 2 rI, 3 rI zatI) = 165 -
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 abhAvaprama siddhivArahavA prakaraNa abhAvapramANadUSaNasiddhi hai| isameM sarvazakA abhAva batalAne ke liye bhATTodvArA prastuta abhAvapramANameM dUpaNa pradarzita kiye gaye haiM aura usakI atirikta pramANatAkA nirAkaraNa kiyA gayA hai| isameM 16 kArikAe~ nibaddha hai| 13 tarkaprAmANyasiddhi-terahavAM prakaraNa tarkaprAmANya siddhi hai| isameM avinAbhAvarUpa vyAptikA nizcaya karAnevAle tarkako pramANa siddha kiyA gayA hai aura yaha batalAyA gayA hai ki pratyakSAdi pramANoMme avinAbhAvakA grahaNa nahI ho sktaa| isameM 21 kArikAeM haiN| 14 " 'caudahavA prakaraNa adhUrA hai aura isaliye isakA antima samAptiparipakAvAkya upalabdha na honese yaha jJAta nahIM hotA ki isakA nAma kyA hai ? isameM pradhAnatayA vaizeSikake guNa-gaNIbhedAdi aura samavAyAdikI samAlocanA kI gaI hai| ata sambhava hai isakA nAma 'guNa-gaNIabhedasiddhi' ho| isameM 70 kArikAeM upalabdha haiN| isakI antima kArikA, jA saNDita eva zruTita spameM hai, isa prakAra hai tadvizepaNabhAvAkhyasambance tu na ca (cA?) sthita / samavA . . . . . . . // 70 / / brahmadaSaNasiddhi-upalabdha racanAmeM ukta prakaraNake bAda yaha prakaraNa pAyA jAtA hai| mUDabidrIkI tADapatra-pratimeM ukta prakaraNakI uparyukta tadvizeSaNa' Adi phArikAke bAda isa prakaraNakI 'tanno cegrahmAnirNIti' Adi 52vI kArikAke pUrvArddha taka sAta patra yuTita hai| ina sAta patroMmeM mAlUma nahI kitanI kArikAe~ aura prakaraNa naSTa hai| eka patra meM lagabhaga 50 kArikAe~ pAI jAtI hai aura isa hisAbase sAta patromeM 5047 = 350 ke karIba kArikAeM honI cAhiye aura prakaraNa kitane hoge, yaha kahA nahIM jA sakatA / ataeva yaha 'brahmavaSaNasiddhi' prakaraNa konase nambara athavA sakhyAvAlA hai, yaha batalAnA bhI azakya hai| isakA 513 kArikAoM jitanA prArambhika aNa naSTa hai| brahmavAdiyoko lakSya karake isameM unake abhimata brahmameM dUpaNa dikhAye gaye haiN| yaha 189 (Tita 513 + upalabdha 1373-) kArikAmomeM pUrNa huA hai aura upalabdha prakaraNomeM sabase baDA prakaraNa hai| antima prakaraNa-ukta prakaraNa ke bAda isameM eka prakaraNa aura pAyA jAtA hai aura jo khaNDita hai tathA jisameM sirpha Arambhika 63 kArikAeM upalabdha haiN| isake bAda grantha khaNDita aura apUrNa hAlatameM vidyamAna hai| caudahaveM prakaraNakI taraha isa prakaraNakA bhI samAptipuSpikAvAkya anupalabdha honese isakA nAma jJAta nahI hotA / upalabdha kArikAoMse mAlUma hotA hai ki isameM syAdvAdakA prarUpaNa aura bauddhadarzanake apohAdikA khaNDana honA caahie| anya granthakAro aura unake granthavAkyokA ullekha granyakArane isa racanAmeM anya granthakAro aura unake athavAkyokA bhI ullekha kiyA hai| prasiddha mImAsaka vidvAn kumArila bhaTTa aura prabhAkarakA nAmollekha karake unake abhimata bhAvanA aura niyogarUpa vedavAkyArthakA nimna prakAra khaNDana kiyA hai niyoga-bhAvanArUpa bhintamarthadvayaM tathA bhaTTa-prabhAkarAbhyA hi vedArthatvena nizcitam / / 6-19 / / isI taraha anya tIna jagahopara kumArila bhaTra ke mImAsAzlokavAttikase 'vArtika' nAmase athavA usake binA nAmase bhI tIna kArikAeM uddhRta karake samAlocita huI hai aura jinheM granthakA aGga banA liyA gayA hai / ve kArikAe~ ye haiM - 170 -
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ka) 'yadvedAdhyayana sarva tadadhyayanapUrvakam tadadhyayanavAcyatvAdadhuneva bhavediti ||'---mii0 zlo0 a0 7, kA0 355 / ityasmAdanumAnAtsyAdvedasyApauruSeyatA / 10-37 / (kha) 'svata sarvapramANAnA prAmANyamiti gamyatAm / na hi stato'satI zakti kartumanyena zakyate // ' -mI0 zlo0 sU0 2, kA0 47 / iti vArtikasadbhAvAt / -1-11 / (ga) 'zabde doSodbhavastAvadvaktryadhIna iti sthiti / tadabhAva. kvacittAvad guNavadvaktRkatvata ||'-mii0shlo.suu0 2, kA0 62 / iti vAttikata zabda -11-20 / isI taraha prazastakara', dignAga', dharmakIrti jaise prasiddha dArzanika granthakAroke pAda-vAkyAdikoke bhI ullekha isameM pAye jAte hai| syAdvAdasiddhi hindI-sArAMza 1 jIva-siddhi maGgalAcaraNa-zrIvarddhamAnasvAmIke liye merA namra namaskAra hai jo vizvavedI (sarvajJa) hai, nityAnandasvabhAva hai aura bhaktoko apane samAna banAnevAle haiM-unakI jo bhakti eva upAsanA karate haiM ve una jaise utkRSTa AtmA (paramAtmA) bana jAte hai| 1 'iha zAkhAsu vRkSo'yamiti sambandhapUrvikA / buddhirihedabuddhitvAtkuNDe dadhIti buddhivat // 5-8 // ____ isameM prazastakarake prazastapAdabhApyagata samavAyalakSaNakI siddhi pradarzita hai / tathA AgekI kArikAomeM unake 'ayatasiddhi' vizeSaNakI AlocanA bhI kI gaI hai| 'vikalpayonaya zabdA iti bauddhavaca zrute / kalpanAyA vikalpatvAnna hi buddhasya vaktRtA / / 7-5 // isa kArikAmeM jisa 'vikalpayonaya zabdA' vAkyako bauddhakA vacana kahA gayA hai vaha vAkya nimna kArikAkA vAkyAza hai'vikalpayonaya zabdA vikalpA zabdayonaya / teSAmanyonyasamvandho nArthAna zabdA spRzantyamI / ' yaha kArikA nyAyakumudacandra (pR0 537) Adi grathomeM uddhRta hai| 8vI-9vI zatIke vidvAn haribhadrane bhI ise anekAntajayapatAkA (10 337) meM uddhRta kiyA hai aura use bhadanta dinnakI batalAI hai / bhadanta dinna sambhavata dignAgako hI kahA gayA hai| isa kArikAmeM pratipAdita siddhAnta (zabda aura arthake sambandhAbhAva)ko dignAgake anugAmI dharmakIrtine bhI apane pramANavAtika (3-204) me vaNita kiyA hai| "vidhUtakalpanAjAlagambhIrodAramUrtaye / ityAdivAkyasabhAvAtsyAddhi buddha'pyavaktRtA / / '7-4 / isa kArikAkA pUrvArdha pramANavArtika 1-1 kA pUrvArdha hai| - 171 -
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura pUjyapAda-devanandi (vikramakI 6ThI zatI) ne kramaza jIvasiddhi tathA sarvArthasiddhi jaise siddhayanta nAmake grantha race haiM / sambhavata vAdIbhasiMhane apanI yaha 'syAdvAdasiddhi' bhI usI taraha siddhayanta nAmase racI hai| (ga) viSaya-paricaya granthake AdimeM granthakArane prathamata pahalI kArikAdvArA maGgalAcaraNa aura dUsarI kArikAdvArA grantha banAnekA uddezya pradarzita kiyA hai / isake bAda unhone vivakSita viSayakA pratipAdana Arambha kiyA hai| vaha vivakSita viSaya hai syAdvAdakI siddhi aura usIme tattvavyavasthAkA siddha honaa| inhI do bAtokA isameM kathana kiyA gayA hai aura prasaGgata darzanAntarIya mantavyokI samIkSA bhI kI gaI hai| isake liye granthakArane prastuta granthameM aneka prakaraNa rakhe haiN| upalavya prakaraNomeM viSaya-varNana isa prakAra hai - 1 jIvasiddhi-isameM cArvAkako lakSya karake sahetuka jIva (AtmA) kI siddhi kI gaI hai aura use bhatasaghAtakA kArya mAnanekA nirasana kiyA gayA hai| isa prakaraNa meM 24 kArikAeM haiN| 2 phalabhoktRtvAbhAvasiddhi-isameM vauddhoke kSaNikavAdameM dUpaNa diye gaye haiN| kahA gayA hai ki kSaNika cittasantAnarUpa AtmA dharmAdijanya svargAdi phalakA bhoktA nahI bana sakatA, kyoki dharmAdi karanevAlA citta kSaNadhvasI hai-vaha usI samaya naSTa ho jAtA hai aura yaha niyama hai ki 'kartA hI phalabhoktA hotA hai| ata AtmAko kathacit nAzazIla-sarvathA nAzazIla nahI-svIkAra karanA caahie| aura usa hAlatameM kartRtva aura phalabhoktRtva dono eka (AtmA) meM bana sakate haiN| yaha prakaraNa 44 kArikAoMmeM pUrA huA hai| 3 yugapadanekAntasiddhi-isameM vastuko yugapata-eka sAtha vAstavika anekadharmAtmaka siddha kiyA gayA hai aura bauddhAbhimata apoha, santAna, sAdRzya tathA savRti AdikI yuktipUrNa samIkSA karate hue cittakSaNoko niranvaya eva niraza svIkAra karaneme eka dUSaNa yaha diyA gayA hai ki jaba cittakSaNoMmeM anvaya (vyApidravya) nahI hai-ve paraspara sarvathA bhinna hai to 'dAtAko hI svarga aura vadhakako hI naraka ho' yaha niyama nahIM bana sktaa| pratyuta isake viparIta bhI sambhava hai--dAtAko naraka aura vadhakako svarga kyo na ho? isa prakaraNameM 74 kArikAeM haiN| 4 kramAnekAntasiddhi-isameM vastuko kramase vAstavika aneka dharmovAlI siddha kiyA hai| yaha prakaraNa bhI tIsare prakaraNakI taraha kSaNikavAdI bauddhoko lakSya karake likhA gayA hai| isameM kahA gayA hai ki yadi pUrva aura uttara paryAyomeM eka anvayI dravya na ho to na to upAdAnopAdeyabhAva bana sakatA hai, na pratyabhijJA banatI hai, na smaraNa banatA hai aura na vyAptigrahaNa hI banatA hai, kyoki kSaNikakAntameM una (pUrva aura uttara paryAyo) meM ekatA siddha nahIM hotI, aura ye saba usI samaya upapanna hote haiM jaba unameM ekatA (anusyUtarUpase rahanevAlA ekapanA) ho| ata jisa prakAra miTTI kramavartI sthAsa-koza-kuzala-kapAla-ghaTAdi aneka paryAya-dharmoMse yukta hai usI prakAra samasta vastueM bho kramase nAnAdharmAtmaka haiM aura ve nAnA dharma unake usI taraha vAstavika haiM jisa taraha miTTIke sthAsAdika / / yahA~ yaha dhyAna dene yogya hai ki vAdIbhasiMhakI taraha vidyAnandane bhI anekAntake do bheda batalAye guNavadravyamityukta sahAnekAntasiddhaye / tathA paryAyavadrAvya kramAnekAntavittaye ||-tttvaarthshlo0 zlo0 438
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai-eka sahAnekAnta aura dUsarA kramAnekAnta / aura ina dono anekAntokI prasiddhi eva mAnyatAko unhoMne zrIgRddhapicchAcAryake 'guNaparyayavadvyam' [ta0 sU0 5-37] isa sUtrakathanase samarthita kiyA hai athavA sUtrakArake kathanako ukta do anekAntokI daNTise sArthaka batalAyA hai| ata yagapadenakAnta aura kramAnekAntarUpa do anekAntokI prastuta carcA jaina darzanakI eka bahata prAcIna carcA mAlUma hotI hai jisakA spaSTa ullekha ina dono AcAryoM dvArA hI huA jAna paDatA hai / yaha prakaraNa 893 kArikAoMmeM mamApta hai / 5 bhoktRtvAbhAvasiddhi-isameM sarvathA nityavAdIko lakSya karake usake nityakAntakI samIkSA kI gaI hai| kahA gayA hai ki yadi AtmAdi vastu sarvathA nitya-kUTastha-sadA eka-sI rahane vAlI-aparivartanazIla ho to vaha na kartA bana sakatI hai aura na bhoktaa| kartA mAnanepara bhoktA aura bhoktA mAnanepara kartAke abhAvakA prasaGga AtA hai, kyoki kartApana aura bhoktApana ye dono kramavartI parivartana haiM aura vastu nityavAdiyodvArA sarvathA aparivartanazIla--nitya mAnI gaI hai / yadi vaha kartApanakA tyAgakara bhoktA bane to vaha nitya nahI rahatI--anitya ho jAtI hai, kyoki kartApana Adi vastuse abhinna haiN| yadi bhinna ho to ve AtmAke siddha nahI hote. kyoki unameM samavAyAdi koI sambandha nahI bntaa| ata nityakAntameM AtmAke bhoktApana AdikA abhAva siddha hai / isa prakaraNameM 32 kArikAeM haiN| 6 sarvajJAbhAvasiddhi-isameM nityavAdI naiyAyika, vaizeSika aura mImAsakoko lakSya karake unake svIkRta nityakAnta pramANa (AtmA-Izvara athavA veda) meM sarvajJatAkA abhAva pratipAdana kiyA gayA hai / isameM 22 kArikAe~ haiN| 7 jagatkartRtvAbhAvasiddhi-isameM Izvara jagatkartA siddha nahIM hotA, yaha batalAyA gayA hai / isameM bhI 22 kArikAeM hai| 8 arhatsarvajJasiddhi-isameM sapramANa arhantako sarvajJa siddha kiyA gayA hai aura vibhinna bAdhAokA nirasana kiyA gayA hai / isameM 21 kArikAe~ haiM / 9 arthApattiprAmANyasiddhi-navAM prakaraNa arthApattiprAmANyasiddhi hai| isameM sarvajJAdikI sAdhaka arthApattiko pramANa siddha karate hue use anumAna pratipAdita kiyA gayA hai aura use mAnanekI khAsa AvazyakatA batalAI gaI hai| kahA gayA hai ki jahAM arthApatti (anumAna) kA utthApaka anyathAnupapannatva-avinAbhAva hotA hai vahI sAdhana sAdhyakA gamaka hotA hai| ata eva usake na hone aura anya pakSadharmatvAdi tIna rUpoke hone para bhI 'vaha zyAma honA cAhiye, kyoki usakA putra hai, anya putrokI taraha' isa anumAnameM prayukta 'usakA putra honA' rUpa sAdhana apane 'zyAmatva' rUpa sAdhyakA gamaka nahI hai| ata arthApatti apramANa nahI hai-pramANa hai aura vaha anumAnasvarUpa hai / isa prakaraNameM 23 kArikAe~ haiN| 10 vedapauruSeyatvasiddhi-dazavA prakaraNa vedapauruSeyatvasiddhi hai| isameM vedako sayuktika pauruSeya siddha kiyA gayA hai| aura usakI apauruSeya-mAnyatAkI mArmika mImAsA kI gaI hai| yaha prakaraNa 39 kArikAomeM samApta hai| 11 parata prAmANyasiddhi-gyArahavAM prakaraNa parata prAmANyasiddhi hai| isameM mImAsakoke svata prAmANya matako kumArilake mImAsAzlokavArtika granthake uddharaNapUrvaka kahI AlocanA karate hue pratyakSa, anumAna aura zabda (Agama) pramANomeM guNakRta prAmANya siddha kiyA gayA hai| isa prakaraNameM 28 kArikAe~ hai| ma-22
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanyakA uddezya -- sasArake sabhI jIva sukha cAhate haiM, parantu usakA upAya nahI jAnate / prastuta granyadvArA sukhake upAyakA kathana kiyA jAtA hai kyoki binA kAraNa koI bhI kArya utpanna nahI hotA / pratyArambha -- yadi prANiyoMko prApta sukha-dukhAdirUpa kArya vinA kAraNake hoM to kisIko hI sukha aura kisIko hI dukha kyoM hotA hai, sabhIko kevala sukha hI athavA phevala dukha hI kyo nahI hotA ? tAtparya yaha ki sasArameM jo sukhAdikA vaiSamya koI sukhI aura koI dukhI dekhA jAtA hai yaha kAraNa binA sambhava nahI hai | - tathA koI kaphaprakRtivAlA hai. koI vAtaprakRtivAlA hU~ aura koI pittaprakRtivAlA hai so yaha kaphAdikI viSamatArUpa kArya bhI jIvoke binA kAraNabhedake nahI bana sakatA hai aura jo strI Adike samparkase sukhAdi mAnA jAtA hai vaha bhI binA kAraNake asambhava hai, kyoki strI kahI antaka-- ghAtakakA bhI kAma karatI huI dekhI jAtI hai-- kisIko vaha vipAdi dekara mAranevAlI bhI hotI hai| kyA bAta hai ki sarvAGga sundara honepara bhI koI kisIke dvArA tAna-vadha-bandhanAviko prApta hotA hai aura koI totA, mainA Adi pakSI apane bhakSakoMdvArA bhI rakSita hote hue baDe premase pAle-poSe jAte haiM ? ata ina saba vAtose prANiyoke sukha-du sake antaraGga kAraNa dharma aura adharma anumAnita hote hai| vaha anumAna isa prakAra hai--dharma aura adharma haiM, kyoki prANiyoMko sukha athavA du kha anyathA nahI ho sakatA / ' jaise putrake sadbhAvase usake pitArUpa kAraNakA anumAna kiyA jAtA hai / cArvAka - anumAna pramANa nahIM hai, kyoki usameM vyabhicAra (arthake abhAva meM honA) dekhA jAtA hai ? jaina --paha bAta to pratyakSame bhI samAna hai, kyoki usameM bhI vyabhicAra dekhA jAtA hai sIpameM cAMdIkA, rajju meM sarpakA aura vAlo meM kIDokA pratyakSajJAna arthake abhAva meM bhI dekhA gayA hai aura isalie pratyakSa tathA anumAnameM koI vizeSatA nahIM hai jisase pratyakSako to pramANa kahA jAya aura anumAnako apramANa / cArvAka jo pratyakSa nirvAdha hai yaha pramANa mAnA gayA hai aura jo nirvAdha nahIM hai vaha pramANa nahI mAnA gayA / ataeva sIpameM cAdIkA Adi pratyakSajJAna nirbAdha na honese pramANa nahI hai ? jena - to jisa anumAnameM bAdhA nahIM hai--nirvAdha hai use bhI pratyakSakI taraha pramANa mAniye, kyoki pratyakSa vizeSakI taraha anumAnavizeSa bhI nirvAdha sambhava hai| jaise hamAre sadbhAvase pitAmaha ( bAbA ) AdikA anumAna nirvAdha mAnA jAtA hai| -- isa taraha anumAnake pramANa siddha ho jAnepara usake dvArA dharma aura adharma niddha ho jAte haiM, kyoMki kArya kartAkI apekSA lekara hI hotA hai -- usakI apekSA liye vinA vaha utpanna nahI hotA aura tabhI ve dharmAdharmaM sukha-dukhAdike janaka hote haiN| ata arthApattirUpa anumAna pramANase hama siddha karate haiM ki dharmA dikA kartA jIva hai, kyoMki sukhAdi anyathA nahIM ho sktaa|' prakaTa hai ki jIva dharmAvise sukhAdi hote haiM, asa yaha unakA kartA hai, pA aura Age bhI hogA aura isa taraha paralokI nitya AtmA (jIva) siddha hotA hai / * 1 'hamAre pitAmaha prapitAmaha Adi the, kyoMki hamArA sadbhAva anyathA nahI ho sakatA thA / ' - 172 -
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvakI siddhi aika dUsare anumAnase bhI hotI hai aura jo nimna prakAra hai -- 'jIva pRthivI Adi paca bhUtose bhinna tattva hai, kyoki vaha sat hotA huA caitanyasvarUpa hai aura ahetuka (nitya) hai|' AtmAko caitanyasvarUpa mAnane meM cArvAkako bhI vivAda nahI hai, kyoki unhone bhI bhUtasahatise utpanna viziSTa kAryako jJAnarUpa mAnA hai| kiMtu jJAna bhUtasahatirUpa zarIrakA kArya nahIM hai, kyoki svasavedanapratyakSase vaha zarIrakA kArya pratIta nahIM hotaa| prakaTa hai ki jisa indriyapratyakSase miTTI AdikA grahaNa hotA hai usI indriyapratyakSase usake ghaTAdika vikArarUpa kAryoMkA bhI grahaNa hotA hai aura isaliye ghaTAdika miTTI Adike kArya mAne jAte haiN| parantu yaha bAta zarIra aura jJAna meM nahI hai--zarIra to indriyapratyakSase grahaNa kiyA jAtA hai aura jJAna svasavedanapratyakSase / yaha kauna nahIM jAnatA ki zarIra to A~khose dekhA jAtA hai kiMtu jJAna A~khoMse dekhaneme nahI aataa|' ata donokI vibhinna pramANose pratIti honese unameM paraspara kAraNakAryabhAva nahI hai| jiname kAraNakAryabhAva hotA hai ve vibhinna pramANose gRhIta nahI hote / ata jJAnasvarUpa AtmA bhUtasahatirUpa zarIrakA kArya nahI hai / aura isaliye vaha ahetuka--nitya bhI siddha hai| cArvAka-yadi jJAna zarIrakA kArya nahI hai to na ho para vaha zarIrakA svabhAva avazya hai aura isaliye vaha zarIrase bhinna tattva nahI hai, ata ukta hetu pratijJArthaMkadezAsiddha hai ? jaina--nahI, donokI paryAya bhinna bhinna dekhI jAtI hai, jima taraha zarIrase bAlyAdi avasthAe~ utpanna hotI hai usa taraha rAgAdiparyAye usase utpanna nahI hotI--ve caitanyasvarUpa AtmAse hI utpanna hotI hai kintu jo jisakA svabhAva hotA hai vaha usase bhinna paryAyavAlA nahIM hotA / jaise saDe mahuA aura guDAdikase utpanna madirA unakA svabhAva honese bhinna dravya nahI hai aura na bhinna paryAyavAlI hai / ata siddha hai ki jJAna zarIrakA svabhAva nahI hai / ataeva pramANita hotA hai ki AtmA bhUtasaghAtase bhinna tattva hai aura vaha usakA na kArya hai tathA na svabhAva hai| isa taraha paralokI nitya AtmAke siddha ho jAnepara svarga-narakAdirUpa paraloka bhI siddha ho jAtA hai| ata cArvAkoko unakA niSedha karanA tarkayukta nahIM hai / isaliye jo jIva sukha cAhate haiM unheM usake upAyabhUta dharmako avazya karanA cAhie, kyoki binA kAraNake kArya utpanna nahI hotA' yaha sarvamAnya siddhAnta hai aura jise granthake ArambhameM hI hama Upara kaha Aye haiM / 2 phalabhoktRtvAbhAvasiddhi bauddha AtmAko bhatasaghAtase bhinna tattva mAnakara bhI use sarvathA kSaNika-anitya svIkAra karate hai, parantu vaha yukta nahI hai, kyoki AtmAko sarvathA kSaNika mAnaneme na dharma banatA hai aura na dharmaphala vanatA hai| spaSTa hai ki unake kSaNikatvasiddhAntAnusAra jo AtmA dharma karanevAlA hai vaha usI samaya naSTa 1 zarIre dRzyamAne'pi na caitanya vilokyate / zarIra na ca caitanya yato bhedastayostata' / cakSuSA vIkSyate gAtra caitanya savidA yata / bhivajJAnopalambhena tato bhedastayo sphuTam / / padmapurANa / - 173 -
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho jAtA hai aura aisI hAlata meM vaha svargAdi dharmaphalakA bhoktA nahI ho sakatA / aura yaha niyama hai ki 'kartA hI phalabhoktA hotA hai, anya nahI / ' bauddha-yadyapi AtmA, jo cittakSaNoke samudAyarUpa hai, kSaNika hai tathApi usake kAryakAraNarUpa santAna ke honese usake dharma aura dharmaphala dono vana jAte haiM aura isaliye 'kartA hI phalabhoktA hotA hai' yaha niyama upapanna ho jAtA hai| jaina- acchA, to yaha batalAiye ki kartAko phala prApta hotA hai yA nahIM ? yadi nahIM, to phalakA abhAva Apane bhI svIkAra kara liyaa| yadi kaheM ki prApta hotA hai to kartA nityapanekA prasaMga AtA hai, kyoki use phala prApta karane taka ThaharanA paDegA / prasiddha hai ki jo dharma karatA hai use hI usakA phala milatA hai anyako nahI kiMtu jaba Apa AtmAko niranvaya kSaNika mAnate haiM to usake nAma ho jAnepara phala dUsarA citta hI bhogegA, jo kartA nahI hai aura taba 'karttAko ho phala prApta hotA hai' yaha kaise sambhava hai ? boddha- jaise pitAkI kamAIkA phala putrako milatA hai aura yaha kahA jAtA hai ki pitAko phala milA usI taraha kartA AtmAko bhI phala prApta ho jAtA hai ? jaina -- ApakA yaha kevala kahanA mAtra hai-usase prayojana kucha bhI siddha nahIM hotA / anyathA putrake bhojana kara lenese pitAke bhI bhojana kara lenekA prasaMga AvegA / bauddha-vyavahAra athavA savRttise kartA phalabhoktA vana jAtA hai, ata ukta doSa nahI hai ? jaina - hamArA prazna hai ki vyavahAra athavA savRttise Apako kyA artha vivakSita hai? dharmako phala prApta hotA hai, yaha artha vivakSita hai athavA dharmakartAko phala prApta nahI hotA, yaha artha iSTa hai yA dharmakartAko kathacit phala prApta hotA hai, yaha artha abhipreta hai ? prathamake do pakSoMmeM vahI dUSaNa Ate haiM jo Upara kahe jA cuke haiM aura isa liye ye dono pakSa to nirdoSa nahI haiN| tIsarA pakSa bhI boddhoke liye iSTa nahI ho sakatA, kyoki usase unake kSaNika siddhAntako hAni hotI hai aura syAdvAdamatakA prasaGga AtA hai / dUsare, yadi savRttise dharmakartA phalabhoktA ho to sasAra avasthAmeM jima pisane dharma kiyA thA use mukta 'avasthAmeM bhI savRttise usakA phalabhoktA mAnanA paDegA / yadi kahA jAya ki jisa sasArI cittane dharma kiyA thA usa sArI cittako hI phala milatA hai mukta cittako nahIM, to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoki dharmakartA sasArI cittako bhI usakA phala nahI mila sakatA / kAraNa, vaha usI samaya naSTa ho jAtA hai aura phala bhoganevAlA sasArI citta dUsarA hI hotA hai phira bhI yadi Apa use phalabhoktA mAnate haiM to mukta cittako bhI usakA phalabhoktA kahiye, kyoki mukta aura sasArI donoM hI citta phalase sarvathA bhinna tathA nAzakI apekSAse parasparameM koI vizeSatA nahIM rkhte| yadi unameM koI vizeSatA ho to use batalAnA caahie| boddha - pUrva aura uttaravartI sasArI cittakSaNomeM upAdAnopAdeyarUpa vizeSatA hai jo sasArI aura cittomeM nahI hai aura isalie ukta doSa nahI hai ? mukta jaina -- citakSaNa jaba sarvathA bhinna aura pratisamaya nAzazIla haiM to unameM upAdAnopAdeyabhAva bana hI nahI sakatA hai tathA niranvaya honese unameM eka santati bhI asambhava hai| kyoki hama Apase pUchate haiM ki yaha santati kyA hai? sAdRzyarUpa hai yA deza-kAla sambandhI antarakA na honA (nairantarya) rUpa hai athavA eka kAryako karanA rUpa hai? pahalA pakSa to ThIka nahIM hai| kAraNa, nirakSavAdameM sAdRzya sambhava nahIM hai sabhI - 174 -
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSaNa paraspara vilakSaNa aura bhinna-bhinna mAne gaye haiM / anyathA pitA aura putrameM bhI jJAnarUpase sAdRzya honese eka santatike mAnanekA prasaGga aavegaa| dUsarA pakSa bhI yukta nahIM hai, kyoki bauddhoke yahA~ deza aura kAla kalpita mAne gaye haiM aura taba unako apekSAse honevAlA nairantarya bhI kalpita kahA jAyagA, kintu kalpitase kAryakI utpatti nahI ho sakatI hai anyathA kalpita agnise dAha aura mithyA sarpadaMzase maraNarUpa kArya bhI ho jAne cAhie, kintu ve naho hote / eka kAryako karanArUpa santati bhI nahI banatI, kyoki kSaNikavAdameM usa prakArakA jJAna hI sambhava nahI hai| yadi kahA jAya ki ekatvavAsanAse ukta jJAna ho sakatA hai arthAt jahA~ 'so''-'vahI maiM haiN| isa prakArakA jJAna hotA hai vahI upAdAnopAdeyarUpa santati mAnI gaI hai aura ukta jJAna ekatvavAsanAse hotA hai, to yaha kathana bhI ThIka nahI hai kyoki usameM anyonyAzraya nAmakA doSa AtA hai| vaha isa prakAra hai-jaba ekatvajJAna siddha ho taba ekatvavAsanA bane aura jaba ekatvavAsanA bana jAya tava ekatvajJAna siddha ho| aura isa taraha dono hI asiddha rahate haiN| kevala kArya-kAraNarUpatAse santati mAnanA bhI ucita nahIM hai, anyayA buddha aura sasAriyome bhI eka santAnakA prasaGga AvegA, kyoki unameM kAryakAraNabhAva hai-ve buddhake dvArA jAne jAte haiM aura yaha niyama hai ki jo kAraNa nahI hotA vaha jJAnakA viSaya bhI nahI hotA arthAt jAnA nahI jaataa| tAtparya yaha ki kAraNa hI jJAnakA viSaya hotA hai aura sasArI buddhake viSaya honese ve kAraNa hai tathA buddhacitta unakA kArya hai ata unameM bhI eka santatikA prasaga AtA hai| mata mAtmAko sarvathA kSaNika aura niranvaya mAnane para dharma tathA dharmaphala dono hI nahI banate, kinta use kathacit kSaNika aura anvayI svIkAra karanese ve dono bana jAte haiN| 'jo maiM vAlyAvasthA meM thA vahI usa avasthAko choDakara aba maiM yuvA hai|' aisA pratyabhijJAna nAmakA nirbAdha jJAna hotA hai aura jisase AtmA kathacit nitya tathA anitya pratIta hotA hai aura pratItike anusAra vastukI vyavasthA hai| 3 yugapadanekAntasiddhi eka sAtha tathA kramase vastu anekadharmAtmaka hai, kyoki santAna AdikA vyavahAra usake binA nahI ho sktaa| prakaTa hai ki bauddha jisa eka cittako kAryakAraNarUpa mAnate haiM aura usameM eka santatikA vyavahAra karate hai vaha yadi pUrvottara kSaNokI apekSA nAnAtmaka na ho to na to eka citta kArya eva kAraNa donoMrUpa ho sakatA hai aura na usameM santatikA vyavahAra hI bana sakatA hai / bauddha-bAta yaha hai ki eka citta meM jo kAryakAraNAdikA bheda mAnA gayA hai vaha vyAvRttidvArA, jise apoha athavA anyApoha kahate haiM, kalpita hai vAstavika nahI ? jaina-ukta kathana ThIka nahIM hai, kyoki vyAvRtti avasturUpa honese usake dvArA bhedakalpanA sambhava nahI hai| dUsarI bAta yaha hai ki pratyakSAdise ukta vyAvRtti siddha bhI nahI hotI, kyoki vaha avastu hai aura pratyakSAdikI vastumeM hI pravRtti hotI hai| bauddha-ThIka hai ki pratyakSa se vyAvRtti siddha nahI hotI, para vaha anumAnase avazya siddha hotI hai aura isaliye vastume vyAvRtti-kalpita hI dharmabheda hai / jana--nahI. anamAnase vyAvattikI siddhi mAnane meM anyonyAzraya nAmakA doSa AtA hai| vaha tarahase hai-vyAvRtti java siddha ho to usase anumAnasampAdaka sAdhyAdi dharmabheda siddha ho aura jaba sAdhyAdi dharmabheda siddha ho taba vyAvRtti siddha ho / ata anumAnase bhI vyAvRttikI siddhi sambhava nahI hai| aisI sthitimeM usake dvArA dharmabhedako kalpita batalAnA asagata hai / bauddha-vikalpa vyAvRttigrAhaka hai, ata ukta doSa nahI hai ? -1750
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 bhoktRtvAbhAvasiddhi vastuko sarvathA nitya mAnanA bhI ThIka nahIM hai, kyoki usa hAlatame AtmAke kartRtva aura bhoktRtva dono nahI bana sakate haiM / kartRtva mAnanepara bhoktRtva aura bhoktRtva mAnanepara kartRtvake abhAvakA prasaga AtA hai, kyoki ye dono dharma AtmAmeM eka sAtha nahI hote-kramase hote haiM aura kramase unheM svIkAra karanepara vastu nitya nahI rahatI / kAraNa, kartRtvako choDakara bhoktRtva aura bhoktRtvako tyAgakara kartRtva hotA hai aura ye dono hI AtmAse abhinna hote haiN| yadi unheM bhinna mAneM to 've AtmAke hai anyake nahIM' yaha vyavahAra utpanna nahI ho sktaa| yadi kahA jAya ki unakA AtmAke sAtha samavAya sambandha hai aura isaliye 've AtmAke haiM, anyake nahIM' yaha vyapadeza ho jAtA hai to yaha kahanA yogya nahIM hai, kyoMki ukta samavAya pratyakSAdi kisI bhI pramANase pratIta nahI hotA / yadi pratyakSase pratIta hotA to usameM vivAda hI nahI hotA, kiMtu vivAda dekhA jAtA hai| yoga--Agamase samavAya siddha hai, ata ukta doSa nahI hai ? jaina--nahI, jisa Agamase vaha siddha hai usako pramANatA anizcita hai / ata usase samavAyakI siddhi batalAnA asagata hai| yoga-samavAyakI siddhi nimna anumAnase hotI hai -'ina zAkhAomeM yaha vRkSa hai' yaha vRddhi sambandhapUrvaka hai, kyoki vaha 'iheda' buddhi hai / jaise 'isa kuNDameM yaha dahI hai' yaha buddhi / tAtparya yaha ki jisa prakAra 'isa kuNDameM yaha daho hai' yaha jJAna sayogasambandhake nimittase hotA hai isI prakAra 'ina zAkhAoMmeM yaha vRkSa hai', yaha jJAna bho samavAyasambandhapUrvaka hotA hai / ata samavAya anumAnase siddha hai? jaina--nahI, ukta hetu 'isa vanameM yaha AmrAdi hai' isa jJAna ke sAtha vyabhicArI hai kyoki yaha jJAna 'iheda' rUpa to hai kintu kisI anya sambandha-pUrvaka nahIM hotA aura na yaugone unameM samavAya yA anya sambandha svIkAra kiyA bho hai / kevala use unhoMne antarAlAbhASapUrvaka pratipAdana kiyA hai aura yaha prakaTa hai ki antarAlAmAva sambandha nahI hai / ata isa antarAlAbhAvapUrvaka honevAle 'iheda' rUpa jJAnake sAtha ukta hetu vyabhicArI honese usake dvArA samavAyakI siddhi nahI ho sakatI hai / aisI hAlatameM vRddhadhAdi eva kartRtvAdise AtmA bhinna hI rahegA aura taba jaDa AtmA dharmakartA athavA phala-bhoktA kaise bana sakatA hai ? ata kSaNikaikAntakI taraha nityakAntakA mAnanA bhI niSphala hai| api ca, Apa yaha batalAiye ki samavAya kyA kAma karatA hai ? AtmA aura buddhadhAdimeM abheda karatA hai athavA unake bhedako miTAtA hai ? anya vikalpa sambhava nahI hai ? prathama pakSameM buddhadhAdakI taraha Atma anitya ho jAyagA athavA AtmAko taraha buddhayAdi nitya ho jAyeMge, kyoki donoM abhinna haiN| dUsare pakSameM AtmA aura buddhayAdike bheda miTanepara ghaTa-paTAdikI taraha ve dono svatatra ho jAyeMge / ata samavAyase pahale inameM na to bheda hI mAnA jA sakatA hai aura na abheda hI, kyoki ukta dUSaNa Ate haiN| tathA bhedAbheda unameM Apane svIkAra nahI kiyA taba samavAyako mAnanese kyA phala hai ? yoga-bhedako hamane anyonyAbhAvarUpa mAnA hai ata AtmA aura buddhayAdimeM svatatrapanekA prasaga nahI AtA? jaina-yaha kahanA bhI ApakA ThIka nahI hai, kvoki anyonyAbhAvameM bhI ghaTa-paTAdikI taraha svatantratA rahegI-vaha miTa nahI sktii| yadi vaha miTa bhI jAya to abheda honese ukta nityatA-anityatAkA doSa tadavasthita hai| -178
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-pRthaktvaguNase unameM bheda bana jAtA hai ata abheda honekA prasaMga nahI AtA aura na phira usameM ukta doSa rahatA hai ? jaina-nahI, pRthaktvaguNase bheda mAnanepara pUrvavat AtmA aura bughayAdimeM ghaTAdikI taraha bheda prasakta hogA hii| eka bAta aura hai| samavAyase AtmA buddhayAdikA sambandha mAnanepara mukta jIvameM bhI unakA sambandha mAnanA paDegA, kyoki vaha vyApaka aura eka hai| yoga-buddhayAdi amukta-prabhava dharma haiM, A muktomeM unake sambandhakA prasaga khaDA nahI ho sakatA hai ? jaina-nahI, buddhayAdi muktaprabhava dharma kyoM nahIM haiM, isakA kyA samAdhAna hai ? kyoki buddhayAdikA janaka AtmA hai aura vaha muvata tathA amukta dono avasthAomeM samAna hai| anyathA janakasvabhAvako choDane aura ajanakasvabhAvako grahaNa karanese AtmAke nityapanekA abhAva aavegaa| yoga-buddhayAdi amukta samavetadharma haiM, isaliye ve amukta-prabhava-~muktaprabhava nahI hai ? jaina-nahI, kyoki anyonyAzraya doSa AtA hai| buddhayAdi jaba amuktasamaveta siddha ho jAyeM taba ve amukta-prabhava siddha ho aura unake amuktaprabhava siddha honepara ve amukta-samaveta siddha ho / ata samavAyase AtmA tathA vRddhayAdimeM abhedAdi mAnane meM ukta dUSaNa Ate hai aura aisI dazAmeM vastuko sarvathA nitya mAnanepara dharmakartAke phalakA abhAva sunizcita hai| 6 sarvajJAbhAvasiddhi nityakAntakA praNetA-upadezaka bhI sarvajJa nahI hai, kyoki vaha samIcIna arthakA kathana karanevAlA nahI hai / dUsarI bAta yaha hai ki vaha sarAgI bhI hai / ata hamArI taraha dUsaroko bhI usakI upAsanA karanA yogya nahIM hai| socanekI bAta hai ki jisane avicArapUrvaka strI AdikA apaharaNa karanevAlA tathA usakA nAza karanevAlA donoM banAye vaha apanI tathA dUsarokI anyoMse kaise rakSA kara sakatA hai? sAtha hI jo upadrava eva jhagaDe karAtA hai vaha vicAraka tathA sarvajJa nahI ho sktaa| yaha kahanA yukta nahIM ki vaha upadravarahita hai, kyoki Izvarake kopAdi dekhA jAtA hai| ata yadi Izvarako Apa ina saba upadravoMse dUra vItarAga eva sarvajJa mAneM to usIko upAsya bhI svIkAra karanA cAhiye, anya dUsareko nahI / ratnakA pArakhI kAcakA upAsaka nahIM hotaa| yaha vItarAga-sarvajJa Izvara bhI nirupAya nahI hai| anyathA vaha na vaktA bana sakatA hai aura na sazarIrI / use vaktA mAnanepara vaha sadA vaktA rahegA-avaktA kabhI nahI bana skegaa| yadi kahA jAya ki vaha vaktA aura avaktA dono hai, kyoki vaha pariNAmI hai to yaha kahanA bhI ThIka nahI hai| kAraNa, isa taraha vaha nityAnityarUpa siddha honese syAdvAdakI hI siddhi karegA-kuTa nityakI nhii| api ca, use kaTastha nitya mAnanepara usake vaktApana banatA bhI nahI hai, kyoki usako siddha karanevAlA pratyakSAdi koI bhI pramANa nahI hai| Agamako pramANa mAnanepara anyonyAzraya dopa hotA hai| -179 -
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 bhoktRtvAbhAvasiddhi ___ vastuko sarvathA nitya mAnanA bhI ThIka nahIM hai, kyoki usa hAlatame AtmAke kartRtva aura bhoktRtva dono nahI bana sakate haiM / kartRtva mAnanepara bhoktRtva aura bhoktRtva mAnanepara kartRtvake abhAvakA prasaga AtA hai, kyoki ye donoM dharma AtmAmeM eka sAtha nahI hote--kramase hote haiM aura kramase unheM svIkAra karanepara vastu nitya nahI rahatI / kAraNa, kartRtvako choDakara bhoktRtva aura bhoktRtvako tyAgakara kartRtva hotA hai aura ye dono hI AtmAse abhinna hote haiN| yadi unheM bhinna mAneM to 've AtmAke haiM anyake nahI' yaha vyavahAra utpanna nahI ho sktaa| yadi kahA jAya ki unakA AtmAke sAtha samavAya sambandha hai aura isaliye 've AtmAke haiM, anyake nahI' yaha vyapadeza ho jAtA hai to yaha kahanA yogya nahIM hai, kyoki ukta samavAya pratyakSAdi kisI bhI pramANase pratIta nahI hotA / yadi pratyakSase pratIta hotA to usameM vivAda ho nahIM hotA, kiMtu vivAda dekhA jAtA hai| yoga--Agamase samavAya siddha hai, ata ukta doSa nahI hai ? jaina--nahI, jisa Agamase vaha siddha hai usakI pramANatA anizcita hai / ata usase samavAyakI siddhi batalAnA asagata hai| yoga-samavAyako siddhi nimna anumAnase hotI hai ---'ina zAkhAomeM yaha vRkSa hai' yaha vRddhi sambandhapUrvaka hai, kyoki vaha 'iheda' buddhi hai| jaise 'isa kuNhameM yaha dahI hai' yaha buddhi / tAtparya yaha ki jisa prakAra 'isa kuNDameM yaha daho hai' yaha jJAna sayogasambandhake nimittase hotA hai isI prakAra 'ina zAkhAoMmeM yaha vRkSa hai', yaha jJAna bho samavAyasambandhapUrvaka hotA hai / ata samavAya anumAnase siddha hai? jaina--nahI, ukta hetu 'isa vanameM yaha AmrAdi haiM' isa jJAna ke sAtha vyabhicArI hai kyoki yaha jJAna 'iheda' rUpa to hai kintu kisI anya sambandha-pUrvaka nahIM hotA aura na yogoMne unameM samavAya yA anya sambandha svIkAra kiyA bho hai / kevala use unhone antarAlAbhAvapUrvaka pratipAdana kiyA hai aura yaha prakaTa hai ki antarAlAbhAva sambandha nahI hai / ata isa antarAlAbhAvapUrvaka honevAle 'iheda' rUpa jJAnake sAtha ukta deta vyabhicArI honese usake dvArA samavAyakI siddhi nahI ho sakatI hai| aisI hAlatameM buddhayAdi eva kartRtvAdise AtmA bhinna hI rahegA aura taba jaDa AtmA dharmakartA athavA phala-bhoktA kaise bana sakatA hai ? ata kSaNikaikAntako taraha nityakAntakA mAnanA bhI niSphala hai / api ca, Apa yaha batalAiye ki samavAya kyA kAma karatA hai ? AtmA aura buddhadhAdimeM abheda krtaa| hai athavA unake bhedako miTAtA hai ? anya vikalpa sambhava nahI hai ? prathama pakSameM buddhadhAdakI taraha Atma anitya ho jAyagA athavA AtmAkI taraha budhAdi nitya ho jAyeMge, kyoki dono abhinna hai / dUsare pakSameM AtmA aura buddhadhAdike bheda miTanepara ghaTa-paTAdikI taraha ve dono svatatra ho jAyeMge / ata samavAyase pahale inameM na to bheda hI mAnA jA sakatA hai aura na abheda hI, kyoMki ukta dUSaNa Ate hai| tathA bhedAbheda unameM Apane svIkAra nahIM kiyA taba samavAyako mAnane se kyA phala hai? yoga-bhedako hamane anyonyAbhAvarUpa mAnA hai ata AtmA aura vRddhayAdimeM svatatrapanekA prasaga nahI AtA? jaina-yaha kahanA bhI ApakA ThIka nahIM hai, kvoki anyonyAmAvameM bhI ghaTa-paTAdikI taraha svatantratA hI bada miTa nahI sktii| yadi vaha miTa bhI jAya to abheda honese ukta nityatA-anityatAkA doSa vadavasthita hai| -178
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddha-bAta yaha hai ki pitA-putrameM deza-kAlakI apekSAse honevAlA nairantarya nahI hai aura usake na honese uname upAdAnopAdeyabhAva nahIM hai / kintu pUrvottara kSaNomeM nairantarya honese upAdAnopAdeyabhAva hai ? jaina-yaha kahanA bhI yukta nahIM hai, kAraNa bauddhoke yahA~ svalakSaNarUpa kSaNose bhinna dezakAlA diko nahI mAnA gayA hai aura taba unakI apekSAse kalpita nairantarya bhI unake yahA~ nahI bana sakatA hai| ata usase ukta kSaNoM meM upAdAnopAdeyabhAvakI kalpanA aura pitA-putra meM usakA niSedha karanA sarvathA asagata hai| ata kAryakAraNarUpase sarvathA bhinna bhI kSaNome kAryakAraNabhAvakI siddhike liye unameM eka anvayo dravyarUpa santAna avazya svIkAra karanA caahie| eka bAta aura hai| jaba Apa kSaNomeM nirbAdha pratyayase bheda svIkAra karate hai to unameM nirvAdha pratyayase hI abheda (ekatva-ekapanA) bhI mAnanA cAhie, kyoki ve dono hI vastumeM supratIta hote haiN| yadi kahA jAya ki donome paraspara virodha honeme ve dono vastume, nahI mAne jA sakate haiM to yaha kahanA bhI samyaka nahIM hai, kyoki anupalabhyamAnome virodha hotA hai, upalabhyamAnomeM nahI / aura bheda abheda dono vastumeM upalabdha hote haiN| mata bheda aura abheda dono rUpa vastu mAnanA caahie| yahAM eka bAta aura vicAraNIya hai| vaha yaha ki Apa (bauddho) ke yahA~ sat kArya mAnA gayA hai yA asat kArya ? dono hI pakSomeM AkAza tathA kharavipANakI taraha kAraNApekSA sambhava nahIM hai| __yadi kaheM ki pahale asat aura pIche sat kArya hamAre yahA~ mAnA gayA hai to ApakA dhANikatva siddhAnta nahI rahatA, kyoki vastu pahale aura pIche vidyamAna rahanepara hI ve dono (sattva aura asattva) vastu ke banate hai| kintu syAdvAdI jainoke yahA~ yaha doSa nahIM hai, kAraNa ve kAryako vyakti (vizeSa) rUpase asat aura sAmAnyarUpase sat dono rUpa svIkAra karate hai aura isa svIkArase unake kisI bhI siddhAntakA ghAta nahI hotA / ata isase bhI vastu nAnAdharmAtmaka siddha hai| bauddhone jo citrajJAna svIkAra kiyA hai use unhone nAnAtmaka mAnate hae kAryakAraNatAdi anekadharmAtmaka pratipAdana kiyA hai| isake sivAya, unhone rUpAdikA bhI nAnAzaktyAtmaka batalAyA hai| eka rUpakSaNa apane uttaravartI rUpakSaNameM upAdAna tathA rasAdikSaNameM sahakArI hotA hai aura isa taraha eka hI rUpAdi kSaNameM upAdAnatva aura sahakAritva dono zaktiyAM unake dvArA mAnI gaI hai| yadi rUpAdi kSaNa sarvathA bhinna ho, unameM kathacid bhI abheda-ekapanA na ho, to satAna, sAdRzya sAdhya, sAdhana aura unakI kriyA ye eka bhI nahI bana sakate haiN| na hI smaraNa, pratyabhijJA Adi bana sakate hai ata kSaNokI apekSA anekAnta aura anvayo rUpakI apekSA ekAnta dono vastumeM siddha hai| eka ho hetu apane sAdhyakI apekSA gamaka aura itarakI apekSA agamaka dono rUpa dekhA jAtA hai| vAstavame yadi vastu ekAnekAtmaka na ho to smaraNAdi asambhava haiM / ata smaraNAdi anyathAnupapattike balase vastu anekAntAtmaka prasiddha hotI hai aura anyathAnapapatti hI hetakI gamakatAmeM prayojaka hai, pakSadharmatvAdi nahI / kRttikodaya hetume pakSadhamatva nahIM hai kiMtu anyathAnupapatti hai, ata use gamaka svIkAra kiyA gayA hai| aura tatputratvAdi hetumeM pakSadharmatvAdi tIno haiM, para anyathAnupapatti nahI hai aura isaliye use gamaka svIkAra nahIM kiyA gayA hai| ataeva hetu, sAdhya, smaraNa, pratyabhijJA Adi cittakSaNome ekapaneke binA nahI bana sakate haiM, isa liye vastu meM kramase anekAnta bhI sahAnekAntakI taraha susthita hotA hai / -177
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-yaha kathana bhI ThIka nahIM hai, kyoki vikalpako Apane apramANa mAnA hai| api ca, yaha kalpanAtmaka vyAvRtti vastuomeM sambhava nahI hai anyathA vastu aura avastumeM sAGkarya ho jAyagA / ____ isake sivAya, khaNDAdimeM jisa taraha agonivRtti hai usI taraha gulmAdimeM bhI vaha hai, kyoki usameM koI bheda nahI hai-bheda to vastuniSTha hai aura vyAvRtti avastu hai / aura usa hAlatameM 'gAyako lAmo' kahanepara jisaprakAra khaNDAdikA Anayana hotA hai usIprakAra gulmAdikA bhI Anayana honA cAhiye / yadi kahA jAya ki 'agonivRttikA khaNDAdimeM saketa hai, ata 'gAyako lAo' kahanepara khaNDAdirUpa gAyakA hI Anayana hotA hai, gulmAdikA nahI, kyoki ve ago hai-go nahIM haiM' to yaha kahanA bhI sagata nahI hai, kAraNa anyonyAzraya doSa prasakta hotA hai| khaNDAdimeM gopanA jaba siddha ho jAya to usase gulmAdimeM agopanA siddha ho aura unake ago siddha honepara khaNDAdimeM gopanA kI siddhi ho| agara yaha kaheM ki 'vahanAdi kArya khaNhAdimeM hI sambhava hai, ata 'go' kA vyapadeza unhImeM hotA hai, gulmAdikameM nahI' to yaha kahanA bhI yuktiyukta nahI hai, kyoki vaha kArya bhI ukta gulmAdimeM kyo nahI hotA, kyoki usa kAryakA niyAmaka apoha hI hai aura vaha apoha saba jagaha aviziSTa-samAna hai| tAtparya yaha ki apohakRta vastumeM dharmabhedakI kalpanA ucita nahIM hai, kintu svarUpata hI use mAnanA sagata hai / ata jisa prakAra eka hI citta pUrva kSaNakI apekSA kArya aura uttara kSaNakI apekSA kAraNa honese eka sAtha usameM kAryatA aura kAraNatArUpa donoM dharma vAstavika siddha hote haiM usI prakAra saba vastue~ yugapat anekadharmAtmaka siddha hai| 4 kramAnekAntasiddhi pUrvottara cittakSaNomeM yadi eka vAstavika anusyUtapanA na ho to unameM eka santAna svIkAra nahI kI jA sakatI hai aura santAnake abhAvameM phalAbhAva nizcita hai kyoMki karanevAle cittakSaNase phalabhoganevAlA cittakSaNa bhinna hai aura isaliye ekatvake binA 'kartAko hI phalaprApti' nahI ho sktii| yadi kahA jAya ki 'pUrva kSaNa uttara kSaNakA kAraNa hai, ata usake phalaprApti ho jAyagI' to yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki kAraNakAryabhAva to pitA-putra meM bhI hai aura isaliye putrakI kriyAkA phala pitAko bhI prApta honekA prasaga aayegaa| bauddha-pitA-putra meM upAdAnopAdeyabhAva na honese putrakI kriyAkA phala pitAko prApta nahI ho sktaa| kintu pUrvottara kSaNome to upAdAnopAdeyabhAva maujUda hai, ata unake phalakA abhAva nahIM ho sakatA? jaina-yaha upAdAnopAdeyabhAva sarvathA bhinna pUrvottara kSaNokI taraha pitA-putrameM bhI kyo nahI hai, kyoki bhinnatA ubhayatra eka-sI hai| yadi usameM kathacid abheda mAneM to jainapane kA prasaga AvegA, kAraNa jainone hI kathaMcid abheda unameM svIkAra kiyA hai, bauddhone nahI / bauddha-pitA-putrameM sAdRzya na honese unameM upAdAnopAdeyabhAva nahI hai, kintu pUrvottara kSaNomeM to sAdRzya pAyA jAnese unameM upAdAnopAdeyabhAva hai / ata ukta doSa nahI hai ? jaina-yaha kathana bhI sagata nahI hai, kyoki ukta kSaNomeM sAdRzya mAnanepara uname upAdAnopAdeyabhAva nahI bana sktaa| sAdRzyameM to vaha naSTa hI ho jAtA hai / vAstavameM sadRzatA unameM hotI hai jo bhinna hote haiM aura upAdAnopAdeyabhAva abhinna (eka) meM hotA hai| -176
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga - pRthaktvaguNase unameM bheda vana jAtA hai ata abheda honekA prasaMga nahIM AtA aura na phira usameM ukta doSa rahatA hai ? jaina--nahI, pRthaktvaguNase bheda mAnanepara pUrvavat AtmA aura budhayAdimeM ghaTAdiko taraha bheda prasakta hogA hI / eka bAta aura hai| samavAyase AtmAmeM buddhadhAdikA sambandha mAnanepara mukta jIvameM bhI unakA sambandha mAnanA paDegA, kyoki yaha vyApaka aura eka hai| yoga - buddhAdi amukta - prabhava dharma hai, aza muktomeM unake sambandhakA prasaga khaDA nahI ho sakatA hai ? jaina- nahIM, buddhadhAdi mupataprabhava dharma kyoM nahIM haiM, isakA kyA samAdhAna hai ? kyoki buddhadhAvikA janaka AtmA hai aura vaha mukta tathA amukta dono avasthAomeM samAna hai / anyathA janakasvabhAvako choDane aura ajanakasvabhAvako grahaNa karanese AtmAke nityapanekA abhAva AvegA / yoga - buddhayAdi amukta samavetadharma haiM, isaliye ve amukta prabhava --- muktaprabhava nahI hai ? jaina -- nahI, kyoki anyonyAzraya doSa AtA hai / buddhayAdi jaba amuktasamaveta siddha ho jAye taba - ve amukta prabhavamiddha ho aura unake amuktaprabhava siddha honepara ve amukta samaveta siddha ho| ata samavAyase AtmA tathA buddhadhAdimeM abhedAdi mAnanemeM uparA dUSaNa Ate haiM aura aisI dazAmeM vastuko sarvathA nitya mAnanepara dharmako phalakA abhAva sunizcita hai| 6 sarvajJAbhAvasiddhi nityaikAntakA praNetA- upadezaka bhI sarvajJa nahI hai, kyoki vaha samIcIna arthakA kathana karanevAlA nahI hai| dUsarI bAta yaha hai ki yaha sarAgI bhI hai| ata hamArI taraha dUsaroko bhI usakI upAsanA karanA yogya nahIM hai / socane kI bAta hai ki jisane avicArapUrvaka strI AdikA apaharaNa karanevAlA tathA usakA nAza karanevAlA dono banAye vaha apanI tathA dUsaroMkI anyose kaise rakSA kara sakatA hai ? sAtha hI jo upadrava eva jhagaDe karAtA hai vaha vicAraka tathA sarvajJa nahI ho sakatA / yaha kahanA yukta nahIM ki vaha upadravarahita hai, kyoki Izvarake kopAdi dekhA jAtA hai / ata yadi Izvarako Apa ina saba upadravoMse dUra vItarAga eva sarvajJa mAneM to usIko upAsya bhI svIkAra karanA cAhiye, anya dUsareko nahI / ratnakA pArakhI kAcakA upAsaka nahI hotA / yaha vItarAga - sarvajJa Izvara bhI nirupAya nahI hai / anyathA vaha na vaktA bana sakatA hai aura na sazarIrI / use vaktA mAnanepara vaha sadA vaktA rahegA -- avaktA kabhI nahI bana sakegA / yadi kahA jAya ki vaha vaktA aura avaktA dono hai, kyoki vaha pariNAmI hai to yaha kahanA bhI ThIka nahI hai / kAraNa, isa taraha vaha nityAnityarUpa siddha honese syAdvAdakI hI siddhi karegA - kUTastha nityakI nahI / api ca, use kUTasya nitya mAnanepara usake vaktApana vanatA bhI nahI hai, kyoki usako siddha karanevAlA pratyakSAdi koI bhI pramANa nahI hai | Agamako pramANa mAnanepara anyonyAzraya doSa hotA hai / - 179 -
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 bhoktRtvAbhAvasiddhi vastu ko sarvathA nitya mAnanA bhI ThIka nahIM hai, kyoki usa hAlatameM AtmAke kartRtva aura bhoktRtva dono nahI bana sakate hai / kartRtva mAnanepara bhoktRtva aura bhoktRtva mAnanepara kartRtvake abhAvakA prasaga AtA hai, kyoki ye dono dharma AtmAmeM eka sAtha nahIM hote-kamase hote haiM aura kramase unheM svIkAra karanepara vastu nitya nahI rahatI / kAraNa, kartRtvako choDakara bhoktRtva aura bhoktRtvako tyAgakara kartRtva hotA hai aura ye dono hI AtmAse abhinna hote haiN| yadi unheM bhinna mAneM to 've AtmAke hai anyake nahIM' yaha vyavahAra utpanna nahI ho sktaa| yadi kahA jAya ki unakA AtmAke sAtha samavAya sambandha hai aura isaliye 've AtmAke hai, anyake nahI' yaha vyapadeza ho jAtA hai to yaha kahanA yogya nahIM hai, kyoki ukta samavAya pratyakSAdi kisI bhI pramANase pratIta nahI hotA / yadi pratyakSase pratIta hotA to usameM vivAda hI nahI hotA, kiMtu vivAda dekhA jAtA hai| yoga--Agamase samavAya siddha hai, ata' ukta dopa nahI hai ? jaina--nahI, jisa Agamame vaha siddha hai usakI pramANatA anizcita hai / ata usase samavAyakI siddhi batalAnA asagata hai| yoga-samavAyakI siddhi nimna anumAnase hotI hai -'ina zAkhAomeM yaha vRkSa hai' yaha buddhi sambandhapUrvaka hai, kyoki vaha 'iheda' buddhi hai / jaise 'isa kuNDameM yaha dahI hai' yaha buddhi / tAtparya yaha ki jisa prakAra 'isa kuNDameM yaha daho hai' yaha jJAna sayogasambandhake nimittase hotA hai isI prakAra 'ina zAkhAoMmeM yaha vakSa hai', yaha jJAna bho samavAyasambandhapUrvaka hotA hai / ata samavAya anumAnase siddha hai? jaina--nahI, ukta hetu 'isa vana meM yaha AmrAdi haiM' isa jJAna ke sAtha vyabhicArI hai kyoki yaha jJAna 'iheda' rUpa to hai kintu kisI anya sambandha-pUrvaka nahIM hotA aura na yaugoMne unameM samavAya yA anya sambandha svIkAra kiyA bho hai / kevala use unhone antarAlAbhASapUrvaka pratipAdana kiyA hai aura yaha prakaTa hai ki antarAlAbhAva sambandha nahIM hai / ata isa antarAlAbhAvapUrvaka honevAle 'iheda' rUpa jJAnake sAtha ukta hetu vyabhicArI honese usake dvArA samavAyako siddhi nahI ho sakatI hai| aisI hAlatameM buddhaghAdi eva kartRtvAdise AtmA bhinna hI rahegA aura taba jaDa AtmA dharmakartA athavA phala-bhoktA kaise bana sakatA hai ? ata kSaNikaikAntakI taraha nitya kAntakA mAnanA bhI niSphala hai| api ca, Apa yaha batalAiye ki samavAya kyA kAma karatA hai ? AtmA aura buddhadhAdimeM abheda karatA hai athavA unake bhedako miTAtA hai ? anya vikalpa sambhava nahI hai ? prathama pakSameM vuddhaghAdakI taraha Atma anitya ho jAyagA athavA AtmAko taraha buddhaghAdi nitya ho jAyeMge, kyoki dono abhinna hai / dUsare pakSama AtmA aura buddhayAdike bheda miTanepara ghaTa-paTA dikI taraha ye dono svatatra ho jAyeMge / ata samavAyase pahale inameM na to bheda hI mAnA jA sakatA hai aura na abheda hI, kyoMki ukta dUpaNa Ate haiN| tathA bhedAbheda unameM Apane svIkAra nahI kiyA taba samavAyako mAnane se kyA phala hai ? yoga-bhedako hamane anyonyAbhAvarUpa mAnA hai ata AtmA aura buddhadhAdimeM svatatrapanekA prasaga nahI AtA? jaina-yaha kahanA bhI ApakA ThIka nahI hai, kvoki anyonyAbhAvameM bhI ghaTa-paTAdikI taraha svatantratA rahegI-vaha miTa nahI sktii| yadi vaha miTa bhI jAya to abheda honese ukta nityatA-anityatAkA doSa tadavasthita hai| -178
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga-pRthaktvaguNase unameM bheda bana jAtA hai ata abheda honekA prasaMga nahI AtA aura na phira usameM ukta dopa rahatA hai ? jaina-nahI, pRthaktvaguNase bheda mAnanepara pUrvavat AtmA aura buyayAdimeM ghaTAdikI taraha bheda prasakta hogA hii| ___eka bAta aura hai| samavAyase AtmAmeM buddhayAdikA sambandha mAnanepara mukta jIvameM bhI unakA sambandha mAnanA paDegA, kyoMki vaha vyApaka aura eka hai / yauga-buddhayAdi amukta-prabhava dharma haiM, // muktomeM unake sambandhakA prasaga khaDA nahIM ho sakatA hai ? jaina-nahI, vuddhayAdi muvataprabhava dharma kyoM nahIM hai, isakA kyA samAdhAna hai ? kyoki vRddhayAdikA janaka AtmA hai aura vaha mukta tathA amukta dono avasthAmomeM samAna hai| anyathA janakasvabhAvako choDane aura ajanakasvabhAvako grahaNa karanese AtmAke nityapanekA abhAva aavegaa| yoga-vuddhayAdi amukta samavetadharma haiM, isaliye ve amukta-prabhava- muktaprabhava nahIM hai ? jaina-nahI, kyoki anyonyAzraya dopa AtA hai / vuddhayAdi jaba amuktasamaveta siddha ho jAye taba ve amukta-prabhava siddha ho aura unake amuktaprabhava siddha honepara ve amukta-samaveta siddha ho / ata samavAyase AtmA tathA budhAdimeM abhedAdi mAnane meM ukta dUSaNa Ate haiM aura aimI dazAmeM vastuko sarvathA nitya mAnanepara dharmakartAka phalakA abhAva sunizcita hai / 6 sarvajJAbhAvasiddhi nityakAntakA praNetA-upadezaka bhI sarvajJa nahI hai, kyoki vaha samIcIna arthakA kathana karanevAlA nahI hai / dUsarI bAta yaha hai ki vaha sarAgI bhI hai / ata. hamArI taraha dUsaroko bhI usakI upAsanA karanA yogya nahIM hai| socanekI bAta hai ki jisane avicArapUrvaka strI AdikA apaharaNa karanevAlA tathA usakA nAza karanevAlA dono banAye vaha apanI tathA dUsaroMkI anyose kaime rakSA kara sakatA hai ? sAtha hI jo upadrava eva jhagaDe karAtA hai vaha vicAraka tathA sarvajJa nahI ho sktaa| yaha kahanA yayata nahI ki vaha upadravarahita hai, kyoki Izvarake kopAdi dekhA jAtA hai| mata yadi Izvarako Apa ina sava upadravoMse dUra vItarAga eva sarvajJa mAneM to usIko upAsya bhI svIkAra karanA cAhiye, anya dUsareko nahI / ratnakA pArakhI kAcakA upAsaka nahI hotaa| ___ yaha vItarAga-sarvajJa Izvara bhI nirupAya nahI hai / anyathA vaha na vaktA bana sakatA hai aura na spaariirii| use vaktA mAnane para vaha sadA vaktA rahegA-avaktA kabhI nahI vana svegaa| yadi kahA jAya ki vaha vaktA aura avaktA dono hai, kyoMki vaha pariNAmI hai to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai| kAraNa, isa taraha vaha nityAnityarUpa siddha honese syAdvAdako hI siddhi karegA-phUTastha nityapho nhii| api ca, use kUTastha nitya mAnane para usake vaktApana banatA bhI nahIM hai, kyoki usako siddha karanevAlA pratyakSAdi koI bhI pramANa nahI hai| Agamako pramANa mAnanepara anyonyAzraya doSa hotA hai| -179 -
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ spaSTa hai ki jaba vaha sarvajJa siddha ho jAya to usakA upadezarUpa Agama pramANa siddha ho aura jaba Agama pramANa siddha ho taba vaha sarvajJa siddha ho| isI taraha zarIra bhI usake nahI banatA hai| yahA~ yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki vedarUpa mAgama pramANa nahI hai kyoki usame paraspara-virodhI arthokA kathana pAyA jAtA hai| sabhI vastuoko usameM sarvathA bhedarUpa athavA sarvathA abhedarUpa batalAyA gayA hai| isI prakAra prAmAkara vedavAkyakA artha niyoga, bhAdra bhAvanA aura vedAntI vidhi karate hai aura ye tInoM paraspara sarvathA bhinna hai| aisI hAlatameM yaha nizcaya nahIM ho sakatA ki amuka artha pramANa hai aura amuka nhii| ata veda bhI nirupAya eva azarIrI sarvajJakA sAdhaka nahIM hai aura isaliye nitya kAntameM sarvajJakA bhI abhAva sunizcita hai| 7 jagatvatatvAbhAvamiddhi kintu hAM, sopAya vItarAga eva hitopadezI sarvajJa ho sakatA hai kyoki usakA sAdhaka anumAna hai| vaha anumAna yaha hai ___ 'koI purupa samasta padArthoMkA sAkSAtkartA hai, kyoki jyotipazAstrAdikA upadeza anyathA nahIM ho sktaa|' isa anumAnase sarvajJakI siddhi hotI hai| para dhyAna rahe ki yaha anumAna anupAya siddha sarvajJakA sAdhaka nahIM hai, kyoki vaha vaktA nahI hai / sopAyamukta buddhAdi yadyapi vaktA hai kintu unake vacana sadoSa honese ve bhI sarvajJa siddha nahIM hote| dUsare, bauddhone vuddhako 'vidhUtakalpanAjAla' arthAt kalpanAoMse rahita kahakara unheM avaktA bhI prakaTa kiyA hai aura avaktA honese ve sarvajJa nahIM hai| tathA yaugo (naiyAyiko aura vaizeSiko) dvArA abhimata mahezvara bhI sva-para-drohI daityAdikA sraSTA honese sarvajJa nahI hai| yoga-mahezvara jagatkA kartA hai, ata vaha sarvajJa hai, kyoki binA sarvajJatAke usase isa suvyavasthita eva sundara jagatkI sRSTi nahI ho sakatI hai ? jaina-nahI, kyoki mahezvarako jagatkartA siddha karane vAlA koI pramANa nahIM hai| yoga-nimna pramANa hai-'parvata Adi buddhimAnadvAga banAye gaye haiM, kyoki ve kArya hai tathA jaDaupAdAna-janya hai| jaise ghaTAdika / ' jo buddhimAna unakA kartA hai vaha mahezvara hai| vaha yadi asarvajJa ho to parvatAdi ukta kAryoMke samasta kArakokA use parijJAna na honese ve asundara, avyavasthita aura beDaula bhI utpanna ho jAyeMge / ata parvatAdikA banAnevAlA sarvajJa hai ? jaina-yaha kahanA bhI samyak nahI hai, kyoki yadi vaha sarvajJa hotA to vaha apane tathA dUsaroMke ghAtaka daityAdi duSTa jIvokI sRSTi na krtaa| dUsarI bAta yaha hai ki use Apane azarIrI bhI mAnA hai para binA zarIrake vaha jagatkA kartA nahIM ho sktaa| yadi usake zarIrakI kalpanA kI jAya to mahezvarakA sasArI honA, usa zarIrake liye anya-anya zarIrakI kalpanA karanA Adi aneka doSa Ate haiM / ata mahezvara jagatkA kartA nahI hai aura taba use usake dvArA sarvajJa siddha karanA ayukta hai| -180
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 arhatsarvajJasiddhi isa taraha na buddha sarvajJa siddha hotA hai aura na mahezvara Adi / para jyotiSazAstrAdikA upadeza sarvajJake binA sambhava nahI hai, ata anyayogavyavaccheda dvArA arhanta bhagavAn hI sarvajJa siddha hote haiN| mImAsaka-arhanta vaktA hai, puruSa hai aura prANAdimAn haiM, ata hama logokI taraha ve bhI sarvajJa nahIM hai ? jaina-nahI, kyoki vaktApana AdikA sarvajJapaneke sAtha virodha nahI hai / spaSTa hai ki jo jitanA adhika jJAnavAna hogA vaha utanA ho utkRSTa vaktA Adi hogaa| Apane bhI apane mImAsAdarzanakAra jaimi. niko utkRSTa jJAnake sAtha hI utkRSTa vaktA Adi svIkAra kiyA hai| mImAsaka-arhanta vItarAga haiM, isaliye unake icchAke binA vacanapravRtti nahI ho sakatI hai ? jaina-yaha kahanA bhI ThIka nahI hai, kyoki icchAke binA bhI sote samaya athavA gotraskhalana AdimeM vacanapravRtti dekhI jAtI hai aura icchA karanepara bhI mUrkha zAstravaktA nahI ho paataa| dUsare, sarvajJake nirdoSa icchA mAnane meM bhI koI bAdhA nahI hai aura usa dazAmeM arhanta bhagavAn vaktA siddha hai| mImAsaka--arhantake vacana pramANa nahI haiM, kyoki ve puruSake vacana hai, jaise buddhake vacana ? jaina--yaha kathana bhI samyak nahI hai, kyoki doSavAn vacanoko hI apramANa mAnA gayA hai, nirdoSa vacanoko nahI / ata arhantake vacana nirdoSa honese pramANa hai aura isaliye ve hI sarvajJa siddha hai| 9 arthApattiprAmANyasiddhi sarvajJako siddha karane ke liye jo 'jyotiSazAstrAdikA upadeza sarvajJake binA sambhava nahI hai' yaha arthApatti pramANa diyA gayA hai use mImAsakokI taraha jaina bhI pramANa mAnate haiM, ata use apramANa hone athavA usake dvArA sarvajJa siddha na honekI zakA nirmUla ho jAtI hai| athavA, arthApatti anumAnarUpa hI hai| aura anumAna pramANa hai| yadi kahA jAya ki anumAnameM to dRSTAntakI apekSA hotI hai aura usake avinAbhAvakA nirNaya dRSTAntameM hI hotA hai kintu aryApattimeM dRSTAntakI apekSA nahI hotI aura na umake avinAbhAvakA nirNaya dRSTAntameM hotA hai apitu pakSa me hI hotA hai, to yaha kahanA ThIka nahI, kyoki donomeM koI bheda nahI haidono hI jagaha avinAbhAvakA nizcaya pakSameM hI kiyA jAtA hai| sarva vidita hai ki advaitavAdiyoke liye pramANokA astitva siddha karane ke liye jo 'iSTasAdhana' rUpa anumAna pramANa diyA jAtA hai usake avinAbhAvakA nizcaya pakSameM hI hotA hai kyoki vahAM dRSTAntakA abhAva hai / ata jisa taraha yahA~ pramANoke astitvako siddha karane meM dRSTAntake vinA bhI pakSameM hI avinAbhAvakA nirNaya ho jAtA hai usI taraha anya hetuomeM bhI samajha lenA caahie| tathA isa avinAbhAvakA nirNaya vipakSa meM bAdhaka pramANake pradarzana eva takase hotA hai| pratyakSAdise usakA nirNaya asambhava hai aura isI liye vyApti eva avinAbhAvako grahaNa karane rUpase tarkako pRthak pramANa svIkAra kiyA gayA hai / ata arthApatti apramANa nahI hai| 10 vedapauruSeyatvasiddhi mImAsaka-jyotiSazAstrAdikA upadeza apauruSeya vedase sabhava hai, ata usake liye sarvajJa svIkAra karanA ucita nahIM hai? -181 -
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana-nahI, kyoki veda pada-vAkyAdirUpa honese pauruSeya hai, jaise bhArata Adi zAstra / mImAsaka-vedameM jo varNa haiM ve nitya haiM, ata unake samUharUpa pada aura padoke samUharUpa vAkya nitya honese unakA samUharUpa veda bhI nitya hai-vaha pauruSeya nahI hai ? jaina-nahI, kyoki varNa bhinna-bhinna dezo aura kAlomeM bhinna-bhinna pAye jAte haiM, isaliye ve anitya haiN| dUsare, oTha, tAlu, Adike prayatnapUrvaka ve hote haiM aura jo prayatnapUrvaka hotA hai vaha anitya mAnA gayA hai / jaise ghaTAdika / momAsaka-pradIpAdikI taraha varNoM kI oTha, tAla Adike dvArA abhivyakti hotI hai-utpatti nahI / dUsare, 'yaha vahI gakArAdi haiM' aisI prasiddha pratyabhijJA honese varNa nitya haiM ? jaina-nahI, oTha, tAla Adi varNoke vyajaka nahI hai ve unake kAraka haiM / jaise daNDAdika ghaTAdike kAraka haiN| anyathA ghaTAdi bhI nitya ho jaayeNge| kyoki hama bhI kaha sakate haiM ki daNDAdika ghaTAdi ke hai kAraka nhii| dUsare, vahI maiM hai' isa pratyabhijJAse eka AtmAkI bhI siddhikA prasaga AvegA / yadi ise bhrAnta kahA jAya to ukta pratyabhijJA bhI bhrAnta kyoM nahI kahI jA sakatI hai| mImAsaka-Apa varNoko pudgalakA pariNAma mAnate haiM kintu jaDa pudgalaparamANuokA sambandha svaya nahI ho sktaa| isake sivAya, ve eka zrotAke kAmameM praviSTa ho jAnepara usI samaya anyake dvArA sune nahI jA sakeMge? jaina-yaha bAta to varNoko vyajaka dhvaniyomeM bhI lAgU ho sakatI hai / kyoki ve na to varNarUpa hai aura na svaya apanI vyajaka haiN| dUsare, svAbhAvika yogyatArUpa saketase zabdoMko hamAre yahA~ arthapratipatti karAne vAlA svIkAra kiyA gayA hai aura lokameM saba jagaha bhASAvargaNAe~ mAnI gaI hai jo zabda rUpa banakara sabhI zrotAo dvArA sunI jAtI haiM / mImAsaka-'vedakA adhyayana vedake adhyayanapUrvaka hotA hai. kyoMki vaha vedakA adhyayana hai, jaise AjakalakA vedaadhyyn|' isa anumAnase veda apauruSeya siddha hotA hai ? jaina-nahI, kyoki ukta hetu aprayojaka hai-hama bhI kaha sakate haiM ki "piTakakA adhyayana piTakake adhyayanapUrvaka hotA hai, kyoki vaha piTakakA adhyayana hai, jaise AjakalakA piTakAdhyayana / ' isa anumAnase piTaka bhI apauruSeya siddha hotA hai| mImAsaka-bAta yaha hai ki piTakameM to bauddha kartAkA smaraNa karate haiM aura isaliye vaha apauruSeya siddha nahI ho sktaa| kintu vedame kartAkA smaraNa nahI kiyA jAtA, ata vaha apauruSeya siddha hotA hai ? jaina-yaha kathana bhI ThIka nahI hai, kyoki yadi bauddhoMke piTaka sambandhI kattu smaraNako Apa pramANa mAnate hai to ve vedameM bhI aSTakAdikako kartA smaraNa karate haiM arthAt vedako bhI ve sakartRka batalAte haiM, ata use bhI pramANa svIkAra kriye| anyathA donoMko apramANa kahie / ata kartAke asmaraNase bhI veda apauruSeya siddha nahIM hotA aura usa hAlatameM vaha pauruSeya hI siddha hotA hai / 11 parata prAmANyasiddhi mImAsaka-veda svata pramANa hai, kyoMki sabhI pramANokI pramANatA hamAre yahAM svata hI mAnI gaI hai, mata' vaha pauruSeya nahI hai? - 182
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina- nahI, kyoMki apramANatAkI taraha pramANokI pramANatA bhI svata nahI hotI, guNAdi sAmagrI se vaha hotI hai / indriyoke nirdoSa nirmala honeme pratyakSa meM trirUpatAsahita hetuse anumAnameM aura AptadvArA kahA honese AgamameM pramANatA mAnI gaI hai aura nirmalatA Adi hI 'para' hai, ata pramANatAkI utpatti parase siddha hai aura jJapti bhI anamyAsa dazA meM parase siddha hai / hAM, abhyAsadazAmeM jJapti svata hotI haiM / ata parase pramANatA siddha ho jAne para koI bhI pramANa svata pramANa siddha nahI hotA aura isaliye veda pauruSeya haiM tathA vaha sarvajJakA bAdhaka nahIM hai / 12 abhAvapramANadUSaNasiddhi abhAva pramANa bhI sarvajJakA bAdhaka nahIM hai, kyoki bhAvapramANase atirikta abhAvapramANakI pratIti nahI hotI prakaTa hai ki 'yahA~ ghaDA nahIM hai' ityAdi jagaha jo abhAvajJAna hotA hai yaha pratyakSa smaraNa gora anumAna ina tIna jJAnose bhinna nahI hai| 'yahA' yaha pratyakSa hai, 'paDhA' yaha pUrva dRSTa ghaTekA smaraNa hai aura 'nahI hai' yaha anupalabdhijanya anumAna hai / yahA aura koI grAhya hai nahI, jise abhAvapramANa jaane| dUsare, vastu bhAvAbhAvAtmaka hai aura bhAvako jAnanevAlA bhAvapramANa hI usase abhinna abhAvako bhI jAna letA hai, ata usako jAnaneke liye abhAvapramANakI kalpanA nirarthaka hai| ataeva vaha bhI sarvajJakA bAcaka nahIM hai| 13 tarkaprAmANyasiddhi sarvajJakA bAdhaka jaba koI pramANa siddha na ho sakA to mImAsaka eka antima zakA aura uThAtA hai / vaha kahatA hai ki sarvajJako siddha karaneke liye jo hetu Upara diyA gayA hai usake avinAbhAvakA zAna basamava hai, kyoki usako grahaNa karane vAlA tarka apramANa haiM aura usa hAlata meM anya anumAnase sarvajJakI siddhi nahI ho sakatI hai? para usakI yaha zakA bhI nissAra hai kyoki vyApti (avinAbhAva ) ko pratyakSAdi koI bhI pramANa grahaNa karane meM samartha nahI hai / vyApti to sarvadeza aura sarvakAlako lekara hotI hai aura pratyakSAdi niyata deza aura niyata kAlameM hI pravRtta hote haiM / ata vyAptiko grahaNa karane vAlA pramANa siddha ho jAnepara ukta sarvajJa sAdhaka hetuke avinAbhAvakA jJAna usake dvArA ukta hetu asiddha viruddha anaikAntika Adi koI bhI doSa na honese usase hotI hai / 1 3 14. guNa- guNIabhedasiddhi tarka pramANa hai aura usake pUrNata sambhava hai| gata sarvazakI siddhi bhalI bhAti vaizeSika guNaguNI AdimeM sarvathA bheda svIkAra karate haiM aura samavAya sambandhase unameM abhedajJAna mAnate haiM / parantu vaha ThIka nahI hai, kyoki na to bhinna rUpase guNa- guNI Adiko pratIti hotI hai aura na unameM abhedajJAna karAne vAle samavAyakI / yadi kahA jAya ki isameM yaha hai' isa pratyayate samavAyakI siddhi hotI hai to yaha kahanA bhI ThIka nahI hai, kyoMki 'isa guNAdimeM sakhyA hai yaha pratyaya bhI ukta prakArakA hai kintu isa pratyayase guNAdi aura sakhyAmeM vaizeSikone samavAya nahI mAnA / ata ukta pratyaya samavAyakA prasAdhaka nahI hai / agara kaheM ki do gandha, chaha rasa, do sAmAnya, bahuta vizeSa, eka samavAya ityAdi jo guNAdikameM sakhyAkI pratIti hotI hai vaha kevala aupacArika hai kyoki upacArase hI guNAdikameM sakhyA svIkAra kI gaI hai, to unameM 'pRthaktva' guNa bhI upacArase svIkAra karie aura usa dazAmeM apRthaktva unameM vAstavika mAnanA par3hegA, jo vaizeSiko ke liye aniSTa hai| ata yadi pRthaktvako unameM vAstavika mAneM to sasthAko bhI guNAdimeM 1 - 183 -
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAstavika hI mAneM / aura taba unameM eka tAdAtmya sambandha hI siddha hotA hai-samavAya nahI / ataeva guNAdikako guNI Adise kathacit abhinna svIkAra karanA cAhie / brahmadUSaNasiddhi grahmAdvaitavAdiyo dvArA kalpita brahma aura avidyA na to svata pratIta hote haiM, anAthA vivAda hI na hotA, aura na pratyakSAdi anya pramANoMse, kyoki dvaitakI siddhikA prasaga AtA hai / dUsare, bhedako mithyA aura abhedako samyaka batalAnA yuktisagata nahI hai| kAraNa, bheda aura abheda dono rUpa hI vastu pramANase pratIta hotI hai / ata brahmavAda grAhya nahIM hai / antima upalabdha khaNDita prakaraNa zakA-bheda aura abheda dono paraspara viruddha honese ve dono eka jagaha nahIM bana sakate haiM, ata unakA pratipAdaka syAdvAda bhI grAhya nahIM hai? samAdhAna-nahI, kyoki bhinna-bhinna apekSAose ve dono eka jagaha pratipAdita hai-paryAthokI apekSA bheda aura dravyako apekSA abheda batalAyA gayA hai aura isa taraha unameM koI virodha nahI hai / eka hI rUpAdikSaNako jaise vauddha pUrva kSaNakI apekSA kAraNa aura uttara kSaNakI apekSA kArya dono svIkAra karate haiM aura isameM ve koI virodha nahI mAnate / usI taraha prakRtameM bhI samajhanA caahie| anyApohakRta ukta bheda mAnane meM sAkaryAdi dopa Ate hai| ata syAdvAda vastukA samyak vyavasthApaka honese sabhIke dvArA upAdeya eva AdaraNIya hai| 2. vAdIbhasiMhasari (ka) vAdIbhasiMha aura unakA samaya granthake prArambhameM isa kRtiko vAdIbhasiMsUrikI prakaTa kiyA gayA hai tathA prakaraNoke antameM jo samAptipuSpikAvAkya diye gaye haiM unameM bhI use vAdIbhasiMhasarikI hI racanA batalAyA gayA hai', ata yaha nissandeha hai ki isa kRtike racayitA AcArya vAdIbhasiMha hai| aba vicAraNIya yaha hai ki ye vAdIbhasiMha kaunase vAdIbhasiMha hai aura ve kaba hue haiM --unakA kyA samaya hai ? Age inhI donoM bAtopara vicAra kiyA jAtA hai| 1 AdipurANake kartA jinasenasvAmIne, jinakA samaya I0838 hai, apane AdipurANameM eka 'vAdisiMha' nAmake AcAryakA smaraNa kiyA hai aura unheM utkRSTa koTikA kavi, vAgmI tathA gamaka batalAyA hai / yathA kavitvasya parA sImA vAgmitvasya para padam / gamakatvasya paryanto vAdisiMho'rcyate na kai // 1 yathA-'iti zrImadvAdIbhasiMhasariviracitAyA syAdvAdasiddhI cArvAka prati jIvasiddhi // 1 // ityAdi /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 pArzvanAthacaritakAra vAdirAjamari (I. 1025) ne bhI pArzvanAthacaritameM 'vAdiniha' kA samallekhana kiyA hai aura unheM syAdvAdavANIkI garjanA karanevAlA tathA dinnAga aura dharmakIrtike abhibhAnako cUra-cUra karanevAlA prakaTa kiyA hai / yathA syAdvAdagiramAzritya vAdisiMhasya gajite / diDnAgasya madadhvase kIrtibhaGgo na durghaTa // 3 zravaNavelagolAkI mallipeNaprazasti (I0 1128) me eka vAdIbhasiMhamUri aparanAma gaNabhRta (AcArya) ajitasenakA guNAnuvAda kiyA gayA hai aura unheM syAdvAdavidyAke pAragAmiyoM dvArA AdarapUrvaka satata vandanIya aura logoke bhArI Antara tamako nAza karane ke liye pRthivIpara AyA dUsarA sUrya batalAyA gayA hai| isake alAvA, unheM apanI garjanAdvArA vAdi-nAjoMko zIghra cupa karake nigraharUpI jIrNa gaDDhe meM paTakaneyAlA tathA rAjamAnya bhI kahA gayA hai / yadhA vande vanditamAdarAdaharaharasyAdvAdavidyAvidA / svAnta-dhvAnta-vitAna-ghUnana-vidhI bhAsvantamanya bhuvi / bhaktyA tvA'jitasenamAnatikRtA yatsanniyogAnmana - padma sadma bhavedvikAsa-vibhavasyonmukta-nidrAbhara // 54|| mithyA-bhASaNa-bhaSaNa pariharetIddhatyamanmaJcata, syAdvAda vadatAnameta vinayAdvAdIbhakaNThIrava / no cettadgurugajita-zruti-bhaya-bhrAntA stha yUyaM yatastUNNaM nigrahajIrNakUpakuhare vAdi-dvipA pAtina // 55 // sakala bhuvanapAlAnamramUkhvavaddhasphurita-mukuTa cUDAlIDha-pAdAravindaH / madavadakhila-vAdIbhendra-kumbhaprabhedI, gaNabhRdajitaseno bhAti vAdIbhasiMha ||57|-shilaalekh na0 54 (67) / 4 aSTasahasrIke TippaNakAra laghusamantabhadrane bhI apane TippaNake prArambhameM eka vAdobhamihakA ullekha nimna prakAra kiyA hai-- ___tadeva mahAbhAgastAkikArapajJAtA zrImatA vAdIbhasiMhenopalAlitAmAptamImAsamalacikopava syAdvAdoddhAmimatyavAkyamANikyamakArikApaTamadekTakArA murayo vidyAnandasvAminastadAdau prtijnyaashlokmekmaah|' --aSTasahanI Ti0 pR0 1 / yahA~ laghasamantabhadra (vikramakI 13vI zatI) ne vAdIbhasiMhako mamantabhadrAcAryaracita mAptamImAsAkA upalAlana (paripoSaNa) kartA batalAyA hai / yadi laghumamantabhadra kA yaha ullegya abhrAnta hai to yahanA hogA ki pAdobhasiMhane AptamImAsApara koI mahattvako TIkA lisI hai aura usake dvArA AptamImAmAkA unhoMne paripopaNa kiyA hai| zrI 10 phailAzacandra jI zAstrIne bhI isanI mambhAvanA kI hai aura usame nAcArya vidyAnanda apTarAhasI gata 'atra zAstraparisamAptI phecidida maGgalavacanamanumanyanta' pabdoM ke sApa data 'jayati jagati' bhAdi pacako pramANarUpame prastuta kiyA hai| koI Acarya nahIM ki nApnamImAsApara vidyAnandave pUrva spa. samantabhadradvArA ullikhita vAdImasiMhane TIkA raco ho aura jimase hI laghumamantabhaTane unheM lApnamImAmA 1. nyAyaku0, pra0 bhA0, prastA0 pU0 111 / -185 - na-24
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA upalAlanaphartA kahA hai aura vidyAnandane 'kecit' zabdoMke gAtha unhIkI TIkAke ukta 'jayati' Adi samAptimaGgalako aNTarAhasrIke antameM apane tathA akaladdhadevake samAptimaGgalake pahale uddhRta kiyA hai| 5. kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNi kAvyagranthoke kartA vAdImasiMha mUri ati vikhyAta aura suprasiddha hai| 6 pa0 ke0 bhujabalIjI zAstrI'I01090 aura I01147 ke naM. 3 tathA 37 ke do zilAlekhoMke AdhArase eka vAdIbhasiMha (apara nAma ajitasena) kA ullekha karate haiN| 7 zrutasAgarasarine bhI somadevakRta yazastilaka (bhApavAsa 2-126) ko apanI TIkAmeM eka vAdIbhasiMhakA nimna prakAra ullekha kiyA hai aura unheM somadevakA zipya kahA hai 'vAdobhasiMho'pi madIyaziSya. zrIvAdirAjo'pi madIyaziSya. / ityuktatvAcca / ' vAdisiMha aura vAdobhasiMhake ye sAta ullekha hai jo aba takakI khojake pariNAmasvarUpa vidvAnoko jaina sAhityameM mile haiN| aba dekhanA yaha hai ki ve sAto ullekha bhinna-bhinna hai athavA eka? antima ullekhako premIjI, 10 phailAgacandrajI' Adi vidvAn mabhrAnta aura avizvasanIya nahI mAnate, jo ThIka bhI hai, kyoki isameM unakA hetu hai ki na to vAdIbhasiMhane hI apaneko somadevakA kahI zipya prakaTa kiyA aura na vAdirAjane hI apaneko unakA ziSya batalAyA hai| pratyuta vAdIbhasiMhane to puSpasena muniko aura vAdirAjane matisAgarako apanA guru batalAyA hai| dUsare, somadevane uyata vacana kisa atha aura kima prasaGgameM kahA, yaha somadevake upalabdha granyoparase jJAta nahI hotA / ata javataka anya pramANoMse usakA samarthana nahI hotA tabataka use pramANakoTime nahI rakhA jA sktaa| zeSa ullekhomeM merA vicAra hai ki tIsarA aura chaThA ye do ullekha abhinna haiM tathA unheM eka dUsare vAdIbhasiMhake honA cAhie, jinakA dUsarA nAma mallipeNaprazasti aura nirdiSTa zilAlekhoMmeM ajitasena muni athavA ajitasena paNDitadeva bhI pAyA jAtA hai tathA jinake ukta prazastimeM zAntinAtha aura padmanAbha aparanAma zrIkAnta mora vAdikolAhala nAgake do ziSya bhI batalAye gaye hai| ina mallipaNaprazasti aura zilAlekhokA lekhanakAla I0 1128, I01090 aura I0 1147 hai aura isaliye ina vAdIsiMhakA samaya lagabhaga I0 1065 se I0 1150 taka ho sakatA hai| vAkIke cAra ullekha-pahalA, dUsarA, cauthA aura pAcA prathama vAdIbhasiMhake honA cAhie, jinheM 'vAdimiha' nAmase bhI sAhityameM ullekhita kiyA gayA hai / vAdIbhasiMha aura vAdisiMhake arthameM koI bheda nahI hai-donokA eka hI artha hai| vAdirUpI gajoke liye siMha aura vAdiyoke liye siMha eka hI bAta hai| ava yadi yaha sambhAvanA kI jAya ki kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNi kAvyagrathoke kartA vAdIbhasiMhasUri hI syAdvAdasiddhikAra haiM aura inhIne AptamImAsApara vidyAnandase pUrva koI TIkA athavA vRtti 1 dekho, jainasiddhAntabhAskara bhAga 6, ki0 2 pR0 78 / 2 dekho, na0 zItalaprasAdajI dvArA saGkalita tathA anuvAdita 'madrAsa va maisUra prAntake prAcIna smAraka' nAmaka pustaka / 3 dekho, jainasAhitya aura itihAsa pR0 480 / 4. dekho, nyAyakumuda, pra0 bhA0, prastA0 pR0 112 / - 186 -
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ likhI hai jo laghusamantabhadrake ullekha tathA vidyAnandake 'kecita' zabdake sAtha uddhata 'jayati jagati' Adi padya parase jAnI jAtI hai tathA inhI vAdIbhasiMhakA 'vAdisiMha' nAmase jinasena aura vAdirAjasUrine baDe sammAnapUrvaka smaraNa kiyA hai| tathA 'syAdvAdagiramAzritya vAdisiMhasya jite' vAkyameM vAdirAjane 'syAdvAdagira' padake dvArA inhIkI prastuta syAdvAdasiddhi jaisI syAdvAdavidyAse paripUrNa kRtiyokI ora izArA kiyA hai to koI anucita mAlUma nahI hotaa| isake aucityako siddha karanevAle nIce kucha pramANa bhI upasthita kiye jAte hai| (1) kSatracUDAmaNi aura gadya cintAmaNike maGgalAcaraNomeM kahA gayA hai ki jinendra bhagavAn bhaktoMke samIhita (jinezvara-padaprApti) ko puSTa kareM-deveM / yathA (ka) zrIpatirbhagavAnpuSyAdbhaktAnA va samIhitam / yadbhakti zulkatAmeti muktikanyAkaragrahe ||1||-ksstrcuu0 1-1 / (kha) zriya pati puSyatu va samIhita, trilokarakSAnirato jinezvara / yadIyapAdAmbujabhaktizIkara , surAsurAdhIzapadAya jAyate / / -gadya ci0 101 / lagabhaga yahI syAdvAdasiddhike maGgalAcaraNameM kahA gayA hai(ga) nama zrIvarddhamAnAya svAmine vishvvedine| nityAnanda-svabhAvAya bhakta-sArUpya-dAyine / / 1-1 // (2) jisa prakAra kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNike pratyeka lambake antameM samAptipuSpikAvAkya die haiM vaise hI syAdvAdasiddhike prakaraNAntameM ve pAye jAte haiM / yathA (ka) 'iti zrImadvAdIsiMhasUriviracite gadya cintAmaNI sarasvatIlambho nAma prathamo lamba'-kSatracUDA0 / (kha) 'iti zrImadvAdIbhasiMhasUriviracite gadyacintamaNI sarasvatIlambho nAma prathamo lamba |'--dycintaamnni / (ga) 'iti zrImadvAdIbhasiMhasUriviracitAyA syAdvAdasiddhI cArvAka prati jIvasiddhi |'--syaadvaadsiddhi / (3) jisa taraha ' kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNimeM yatra kvacita nIti, tarka aura siddhAntakI puTa upalabdha hotI hai usI taraha vaha prAya syAdvAdasiddhimeM bhI upalabdha hotI hai / yathA-- (ka) 'atakitamida vRtta tarkarUDha hi nizcalam // 1-42 / / ityUhena virakto'bhUdgatyadhIna hi mAnasam // 1-65 / / -kSatracUDAmaNi / (kha) 'tato hi sudhiya sasAramupekSante / ' -gadyacintAmaNi pR0 78 / _ 'eva paragativirodhinyA cArvAkamatasabrahmacAriNyA rAjyazriyA parigahItA kSitipatisUtA naiyAyikanirdiSTanirvANapadapratiSThitA iva kApilakalpitapUruSA iva prakRtivikArapara vacana pratipAdayanti / ' -dyaci0 pR066
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ _ 'yato'bhyudayanizreyasasiddhiH sa dharma / sa ca samyagdarzanajJAnacAritrAtmaka / adharmastu tadviparIta / ' -gadya0 pR0 243 / (ga) 'tadupAyaM tato vakSye na hi kAryamahetukam // 1-2 // na hyavAstavata kArye kalpitAgnezca dAhavat / 2-48 / / na hi svAnyAtikRtva syAdvirAge vizvavedini // 7-22 / / satyevAtmani dharme ca saukhyopAye sukhArthibhi / dharma eva sadA kAryo na hi kAryamakAraNe ||1-24||-syaadvaa0 / ina tulanAtmaka kucha uddharaNoparase sambhAvanA hotI hai ki kSatracUDAmaNi tathA gadyacintAmaNike kartA vAdIbhasiMhasUri aura syAdvAdasiddhike kartA vAdIbhasiMhasUri abhinna haiM--eka hI vidvAnkI ye tIno kRtiyA~ hai| ina kRtiyoMse unakI utkRSTa kavi, utkRSTa vAdI aura utkRSTa dArzanikakI khyAti aura prasiddhi bhI yathArtha jacatI hai / dvitIya vAdImasiMhakI bhI jo isI prakArakI khyAti aura prasiddhi zilAlekhoMmeM ullikhita pAI jAtI hai aura jisase vidvAnoko yaha bhrama huA hai ki ve dono eka hai vaha hameM prathama vAdobhasiMhakI chApa (anukRti) jAna par3atI hai| isa prakArake prayatnake jaina sAhityame aneka udAharaNa milate haiM / tattvArthazlokavAtika Adi mahAn dArzanika grathoke kartA AcArya vidyAnandakI janasAhityameM jo bhArI khyAti aura prasiddhi hai vaisI hI khyAti aura prasiddhi IsAkI 16vI zatAbdAmeM hue eka dUsare vidyAnandikI humbuccake zilAlekho aura varddhamAnamunIndrake dazabhaktyAdimahAzAstrameM vaNita milatI hai aura jisase vidvAnoMko ina donoke aikyameM bhrama humA hai, jisakA nirAkaraNa vidyAnandako svopajJa TIkA sahita 'Apta-parIkSA kI prastAvanAmeM kiyA gayA hai| ho sakatA hai ki prathama nAmavAle vidvAnko taraha usI nAmavAle dUsare vidvAn bhI prabhAvazAlI rahe hoM / ata 8vI-9vI zatAbdIse 12vI zatAbdI taka vibhinna vAdIbhasiMhokA astitva mAnanA cAhie / yahA yaha ullekhanIya hai ki ukta grathoke kartA vAdIbhasiMhake kavi aura syAdvAdI honeke unake granthome pracura bIja bhI milate haiN|| aba inake samayapara vicAra kiyA jAtA hai / 1 svAmIsamantabhadraracita ratnakaraNDaka aura AptamImAsAkA kramaza kSatracUDAmaNi aura syAdvAdasiddhipara spaSTa prabhAva hai / yathA(ka) zvA'pi devo'pi deva zvA jAyate dharma-kilviSAt / -ratnakaraNDa0, zloka 29 / devatA bhavitA zvApi deva zvA dharma-pApata / -kSatracUDAmaNi 11-77 (kha) kuzalAkuzala karma paralokazca na kvacit / / Apta, mI0, zlo0 8 / / kuzalAkuzalatva ca na cetta dAtRhiMsrayo / -syA0 3-50 / ata. vAdIbhasiMhasUri svAmo samantabhadrake pazcAdvartI vikramakI dUsarI-tIsarI zatAbdIke bAdake vidvAn haiN| 1 dekhI, prastAvanA pR08 / -188
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 akalaGkadevake nyAyavinizcayAdi granthoMkA bhI syAdvAdasiddhipara asara hai jisake tIna tulanAtmaka namUne isa prakAra hai (1) asiddhamidharmatve'pyanyathAnupattimAn / / hetureva yathA santi pramANAnISTasAdhanAt // -nyAyavini0 kA0 176 / pakSadharmatva-vaikalye'pyanyathAnupapattimAn // hetureva yathA santi pramANAnISTasAdhanAt / -syA0-4-87,88 / (2) samavAyasya vRkSo'tra zAkhAsvityAdisAdhane / ananyasAdhane siddhiraho lokottarA sthiti // -nyAyavi0 kA0 103, 104 iha zAkhAsu vRkSo'yamiti sambandhapUrvikA / buddhirihedabuddhitvAtkuNDe dadhIti buddhivat / / -syA0 5-8 / (3) apramattA vivakSeya anyathA niyamAtyayAt / iSTaM satya hita vaktumicchA doSavatI katham / / -nyAyavi0 kA0 356 / sArvajJasahajecchA tu virAge'pyasti, sA hi na / rAgAdyupahattA tasmAdbhavedvaktaiva sarvavit // ata vAdIbhasiMha akalasUdevake arthAta vikramakI sAtavI zatAbdIke uttaravartI vidvAna haiN| 3 prastuta syAdvAdasiddhike chaThe prakaraNakI 19vI kArikAmeM bhaTTa aura prabhAkarakA nAmollekha karake unake abhimata bhAvanA-niyogarUpa vedavAkyArthakA nirdeza kiyA gayA hai| isake alAvA, kumArilabhaTake mImAsAzlokavArtikase kaI kArikAe~ bhI uddhRta karake unakI AlocanA kI gaI hai| kumArilabhadra aura prabhAkara samakAlIna vidvAn hai tathA IsAko sAtavI zatAbdI unakA samaya mAnA jAtA hai, ata. vAdIbhasiMha inake uttaravartI haiN| 4 bauddha vidvAn zaGkarAnandako apohasiddhi aura pratibandhasiddhikI AlocanA syAdvAdasiddhike tIsarecauthe prakaraNomeM kI gaI mAlUma hotI hai| zaGkarAnandakA samaya rAhula sAkRtyAyanane I0810 nirdhArita kiyA hai|' zaharAnandake uttarakAlIna anya vidvAnkI AlocanA athavA vicAra syAdvAdasiddhimeM pAyA jAtA ho, aisA nahI jAna paDatA / ata vAdIbhasiMhake samayakI pUrvAvadhi zaGkarAnandakA samaya jAnanA caahiye| arthAt IsAkI 8vI zatI inakI pUrvAvadhi mAnane meM koI bAdhA nahI hai| aba uttarAvadhike sAdhaka pramANa diye jAte haiM 1 tAmila-sAhityake vidvAn pa0 svAminAthayyA aura zrI kuppUsvAmI zAstrIne aneka pramANapUrvaka yaha siddha kiyA hai ki tAmila bhASAmeM racita tiruttakkadeva kRta 'jIvakacintAmaNi' grantha kSatracUDAmaNi aura gadya cintAmaNikI chAyA lekara racA gayA hai aura jIvakacintAmaNikA ullekha sarvaprathama tAmilabhASAke periyapurANameM milatA hai jise cola-nareza kulottuGgake anurodhase zeSikalAra nAmaka vidvAna ne racA mAnA jAtA 1 dekho, 'vAdanyAyakA pariziSTa AI 2. dekho, jainasAhitya aura itihAsa / - 189
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| kulottuGgakA rAjyakAla vi0 sa0 1137 se 1175 (I0 1080 se I0 1118) taka hai / ata vAdIbhasiMha isase pUrvavartI haiM-bAdake nhii| 2 zrAvakake ATha mUlaguNoMke bAremeM jinasenAcAryake pUrva eka hI paramparA thI aura vaha thI svAmI samantabhadrakRta ratnakaraNDakazrAvakAcAra pratipAdita / jisameM tIna makAra ( madya, mAsa aura magha) tathA hiMsAdi pAMca pApokA tyAga vihita hai| jinasenAcAryane ukta paramparAmeM kucha parivartana kiyA aura madhuke sthAnameM juAko rakhakara madya, mAsa, juA tathA pAMca pApoMke parityAgako aSTa mUlagaNa btlaayaa| usake bAda somadevane tIna makAra aura pAca udumbara phaloke tyAgako aSTa mUlaguNa kahA, jisakA anusaraNa pa0 AzAgharajI Adi vidvAnoMne kiyA hai| parantu vAdIbhasiMhane kSatracUDAmaNimeM svAmI samantabhadra pratipAdita pahalI paramparAko hI sthAna diyA hai aura jinasena AdikI paramparAoMko sthAna nahI diyaa| yadi vAdIbhasiMha jinasena aura somadevake uttarakAlIna hote to ve bahuta sambhava thA ki unakI paramparAko dete athavA sAthameM unheM bhI dete| jaisA ki pa0 AzAdharajI Adi uttaravartI vidvAnoMne kiyA hai / isake alAvA, jinasena (I0 838) ne AdipurANameM inakA smaraNa kiyA hai, jaisAki pUrva meM kahA jA cakA hai / ata vAdIbhasiMha jinasena aura somadevase, jinakA samaya kramaza IsAkI navamI aura dazamI zatAbdI hai, pazcAdvartI nahI haiM-pUrvavartI haiN| 3 nyAyamaJjarIkAra jayantabhaTTane kumArilakI mImAsAzlokavArtika gata 'vedasyAdhyayana sarva' isa, vedakI apauruSeyatAko siddha karane ke liye upasthita kI gaI anumAnakArikAkA nyAyamaJjarImeM sambhavata sarva prathama 'bhAratAdhyayana sarva' isa rUpase khaNDana kiyA hai, jisakA anusaraNa uttaravartI prabhAcandra, abhayadeva' devasari', prameyaratnamAlAkAra anantavIrya prabhRti tAkikoMne kiyA hai| nyAyamanjarIkArakA vaha khaNDana isa prakAra hai 'bhArate'pyevamabhidhAtu zakyatvAt bhAratAdhyayana sarvaM gurvadhyayanapUrvaka / bhAratAdhyayanavAcyatvAdidAnIntanabhAratAdhyayanavaditi --nyAyama pR0 214 / parantu vAdIbhasiMhane syAdvAdasiddhimeM kumArilakI ukta kArikAke khaNDanake liye anya vidvAnoMkI taraha nyAyamaJjarIkArakA anugamana nahI kiyaa| apitu svaracita eka bhinna kArikAdvArA usakA nirasana kiyA hai jo nimna prakAra hai piTakAdhyayana savaM tadadhyayanapUrvakam / tadadhyayanavAcyatvAdadhaneva bhavediti ||-syaa0 10-30 / isake atirikta vAdIbhasiMhane koI pAMca jagaha aura bhI isI syAdvAdasiddhimeM piTakakA hI ullekha kiyA hai, jo prAcIna paramparAkA dyotaka hai| aSTazatI aura aSTasahasrI (pR0 237) meM akaladeva tathA unake anugAmI vidyAnandane bhI isI (piTakatraya) kA hI ullekha kiyA hai| 1 ahiMsA satyamasteya svstrii-mitvsu-grho| madyamAsamadhutyAgaisteSA mUlaguNASTakam ||-ksstr07-23 / 2 dekho, nyAyakumuda pR0 731, prameyaka0, pR0 396 / 3 dekhA, manmatiTI0, pR0 41 / 4 dekho, syA0 ra0, pR0 634 / 5 dekho, prameyaratna0, pR0 137 / -190
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ isase hama isa natIjepara pahu~cate haiM ki yadi vAdIsiMha nyAyamaJjarIkAra jayantabhaTTake uttaravartI hote to sambhava thA ki ve unakA anya uttarakAlIna vidvAno kI taraha jarUra anusaraNa karate-'bhAratAdhyayana sarva' ityAdiko hI apanAte aura usa hAlatameM 'piTakAdhyayana sarva' isa naI kArikAko janma na dete| isase jJAta hotA hai ki vAdIbhasiMha nyAyamaJjarIkArake uttaravartI vidvAn nahI hai| nyAyamaJjarIkArakA samaya I0 840 ke lagabhaga mAnA jAtA hai / ata vAdIbhasiMha inase pahaleke haiM / 4 A0 vidyAnandane AptaparIkSAmeM jagatkartRtvakA khaNDana karate hue Izvarako zarIrI athavA azarIrI mAnanemeM dUSaNa diye haiM aura usako vistRta mImAMsA kI hai| usakA kucha aza TIkA sahita nIce diyA jAtA hai 'mahezvarasyAzarIrasya svadehanirmANAnupapatteH / tathA hidehAntarAdvinA tAvatsvadeha janayadyadi / tadA prakRtakArye'pi dehAdhAnamanarthakam // 18 // dehAntarAtsvadehasya vidhAne cAnavasthiti / tathA ca prakRta kAryaM kuryAdIzo na jAtucit / / 19 / / yathaiva hi prakRtakAryajananAyApUrvazarIramIzvaro niSpAdayati tathaiva taccharIraniSpAdanAyApUrvazarIrAntara niSpAdayediti kathamanavasthA vinivAryata? yathA'nIza svadehasya kartA dehAntarAnmata / pUrvasmAdityanAditvAnnAnavasthA prasajyate // 21 / / tathezasyApi pUrvasmAddehAdehAntarodbhavAt / nAnavastheti yo brUyAttasyAnIzatvamIzitu // 22 // anIza krmdehenaa'naadisntaanvrtinaa| yathaiva hi sakarmANastadvanna kathamIzvara // 23 // prAya yahI kathana vAdIbhasiMhane syAdvAdasiddhikI sirpha DhAI kArikAomeM kiyA hai aura jisakA pallavana eva vistAra uparyukta jAna paDatA hai / ve DhAI kArikAe~ ye hai dehArambho'pyadehasya vaktRtvavadayuktimAn / dehAntareNa dehasya yadyArambho'navasthiti / / anAdistatra bndhshcettyktopaattshriirtaa| asmAdAdivadevA'sya jAtu naivAzarIratA / / dehasyAnAditA syAdetasyA ca pramAtyayAt / -6-10,113 / ina dono uddharaNokA milAna karanese jJAta hotA hai ki vAdIbhasiMhakA kathana jahA~ sakSipta hai vahA~ vidyAnandakA kathana kucha vistArayukta hai| isake alAvA, vAdIbhasiMhane prastuta syAdvAdasiddhimeM anekAntake yugapadanekAnta aura kramAnekAnta ye do bheda pradarzita karake unakA eka-eka svatantra prakaraNa dvArA vistAraseM varNana kiyA hai| vidyAnandane bhI zlokavArtika (pa0438) me anekAntake ina do bhedokA ullekha kiyA hai| 1 dekho, nyAyaku0, dvi0 bhA0, pra0 pR0 16 / - 191 -
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke bIcameM 'nirAzrayA zrI' yaha padya phira zAyada na AtA / chAyAmeM mUla hI to AtA hai / yahI kAraNa hai ki isa padako zAstrIjI aura premIjI dono vidvAnone pUrvollikhita gadya meM uddhRta nahI kiyA-use alaga karake aura 'adya' ko 'nirAdhArA gharA' ke sAtha joDakara upasthita kiyA hai| ata yaha dUsarI bAdhA bhI uparokta samayakI bAdhaka nahI hai| (kha) puSpasena aura oDayadeva vAdIbhamihake sAtha puSpasena muni aura oDayadevakA sambandha batalAyA jAtA hai| puSpasenako unakA guru aura oDayadeva unakA janma nAma athavA vAstava nAma kahA jAtA hai| isameM nimna padya pramANarUpameM diye jAte haiM puSpasenamuninAtha iti pratIto, divyo manuhadi sadA mama sniddhyaat| yacchaktita prakRtamUDhamatirjano'pi, vAdIbhasiMhamunipuGgavatAmupaiti / / zrImadvAdIbhasiMhena gadyacintAmaNi kRta / stheyAdoDayadevena cirAyAsthAnabhUSaNa // stheyAdoDayadevena vAdIbhahariNA kRta / gadyacintAmaNirloka cintAmaNirivApara // inameM pahalA padya gadyacintAmaNikI prArambhika pIThikAkA chaThA padya hai aura jo svaya granthakArakA racA huA hai| isa padyameM kahA gayA hai ki 've prasiddha puSpasena munIndra divya manu-pUjya guru mere hRdayameM sadA Asana jamAye raheM vartamAna raheM jinake prabhAvase mujha jaisA nipaTa mUrkha sAdhAraNa AdamI bhI vAdIbhasiMha munizreSTha athavA vAdIbhasiMhasari bana gyaa|' ata yaha asa digdha hai ki vAdIbhasiMha sUrike guru puSpasena muni the-unhone unheM mUrkhase vidvAna aura sAdhAraNa janase muniSTha banAyA thA aura isalie ve vAdIbhasiMhake dIkSA aura vidyA donoke guru the| antima dono padya, jinameM oDayadevakA ullekha hai, mujhe vAdIbhasiMhake svayake race nahIM mAlUma hote, kyoki prathama to jisa prazastike rUpameM ve pAye jAte hai vaha prazasti gadya cintAmaNikI sabhI pratiyoMmeM upalabdha nahI hai-sirpha tajorakI do pratiyoMmese eka hI pratimeM vaha milatI hai| isIliye mudrita gadyacintAmaNike antama ve alagase die gae haiM, aura zrIkuppUsvAmI zAstrIne phuTanoTameM ukta prakArakI sUcanA kI hai| dUsare, prathama zlokakA pahalA pAda aura dUsare zlokakA dUsarA pAda, tathA pahale zloka kA tIsarA pAda aura dUsare zlokakA tIsarA pAda tathA pahale zlokakA tIsarA pAda aura dUsare zlokakA pahalA pAda paraspara abhinna hai -punarukta haiM-unase koI vizeSatA jAhira nahI hotI aura isaliye ye dono zithila padya vAdIbhasiMha jaise utkRSTa kavikI racanA jJAta nahIM hote| tIsare, vAdIbhasiMhasarikI prazasti denekI prakRti aura pariNati bhI pratIta nahI hotii| unakI kSatracUDAmaNimeM bhI vaha nahI hai aura syAdvAdasiddhi apUrNa hai, jisase usake bAremeM kucha kahA nahIM jA sktaa| ata uparyukta dono padya hameM anyadvArA racita eva prakSipta jAna paDate hai aura isalie oDayadeva vAdIbhasiMhakA janma nAma athavA vAstava nAma thA, yaha vicAraNIya hai| hA~, vAdIbhasihakA janma nAma va asalI nAma koI rahA jarUra hogaa| para vaha kyA hogA, isake sAdhanakA koI dUsarA puSTa pramANa DhUMDhanA caahie| (ga) vAdIbhasiMhakI pratibhA aura unakI kRtiyA AcArya jinasena tathA vAdirAja jaise pratibhAzAlI vidvAno eva samartha granthakAroMne AcArya vAdIbhasiMhakI pratibhA aura vidvattAdi guNokA samullekha karate hue unake prati apanA mahAn AdarabhAva prakaTa kiyA
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina bAtose lagatA hai ki zAyada vidyAnandane vAdIbhasiMhakA anusaraNa kiyA hai / yadi yaha kalpanA ThIka ho to vidyAnandakA samaya vAdobhasiMhakI uttarAvadhi samajhanA caahiye| yadi ve dono vidvAn samakAlIna ho to bhI eka dUsarekA prabhAva eka dUsarepara par3a sakatA hai aura eka dUsareke kathana eva ullekhakA Adara eka dUsarA kara sakatA hai / vidyAnandakA samaya hamane anyatra' I0 775 se 840 anumAnita kiyA hai| 5. gadya cintAmaNi (pIThikA zloka 6) meM vAdIbhasiMhane apanA guru puSpapeNa AcAryako batalAyA hai aura ye puSpaSeNa ve hI puSpapeNa mAlUma hote haiM jo akalakadevake sagharmA aura 'zatrubhayaGkara' kRSNa prathama (I0 756-772) ke samakAlIna kahe jAte haiM / aura imaliye vAdIbhasiMha bhI kRSNa prathamake samakAlIna haiM / ata ina saba pramANose vAdIbhasiMhasUrikA astitva-samaya IsAkI 8vI aura 9vI zatAbdIkA madhyakAla-I0 770 se 860 siddha hotA hai / bAdhakokA nirAkaraNa isa samayake svIkAra karane meM do bAdhaka pramANa upasthita kiye jA sakate haiM aura ve ye hai 1 kSatracUDAmaNi aura gadyacintAmaNimeM jIvandhara svAmIkA caritra nibaddha hai jo gaNabhadrAcAryake uttarapurANa' (zaka sa0 770, I0 848) gata jIvandharacaritase liyA gayA hai / isakA saketa bhI gadyacintAmaNike nimna padyameM milatA hai ni sArabhUtamapi bandhanatantujAta, mUrnA jano vahati hi prasavAnuSaGgAt / jIvandharaprabhavapuNyapurANayogAdvAkya mamA'pyubhayalokahitapradAyi // 9 // ataeva vAdIbhasiMha guNabhadrAcAryase pIcheke haiN| 2 suprasiddha dhArAnareza bhojakI jhUThI mRtyke zokapara unake samakAlIna sabhAkavi kAlidAsa, jinheM parimala athavA dUsare kAlidAsa kahA jAtA hai, dvArA kahA gayA nimna zloka prasiddha hai adya dhArA nirAdhArA nirAlambA sarasvatI / paNDitA khaNDitAH sarve bhojarAje divagate / / aura isI zlokake pUrvArdhako chAyA satyandhara mahArAjake zoka prasaGgameM kahI gaI gadya cintAmaNikI nimna gadya meM pAI jAtI hai 'adya nirAdhArA dharA nirAlambA srsvtii|' ata vAdIsiMha rAjA bhoja (vi0 sa0 1076 se vi0 11-12) ke bAdake vidvAn haiM / ye do bAdhaka haiM jinameM pahaleke udbhAvaka zraddheya 50 nAthUrAmajI premI hai aura dUsareke sthApaka zrIkuppusvAmI zAstrI tathA samarthaka premIjI hai / inakA samAdhAna isa prakAra hai 1 dekho, AptaparIkSAkI prastAvanA pU0 53 / 2 dekho, DA0 sAlatora kRta miDiyAvala jainijma pu036 / 3 premIjIne jo ise 'zaka sa0 705 (vi0 sa0 840) kI racanA' vatalAI hai (dekho, jainasA0 aura iti0 pR0 481) vaha presAdikI galatI jAna par3atI hai, kyoMki unhIne use anyatra zaka sa0770, I0 848ke lagabhagakI racanA siddha kI hai, dekho vahI pR0 514 / - 192 -
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai aura likhA hai ki ve sarvotkRSTa kavi, zreSThatama vAgmI aura advitIya gamaka the tathA syAdvAdavidyAke pAragAmI aura prativAdiyoke abhimAnacUraka evaM prabhAvazAlI vidvAna the aura isaliye ve sabake sammAna yogya haiN| isase jAnA jA sakatA hai ki AcArya vAdIbhasiMha eka mahAn dArzanika, vAdI, kavi aura dRSTisampanna vidvAn the-unakI pratibhA eva vidvattA cahumukhI thI aura unheM vidvAnomeM acchI pratiSThA prApta thii| inakI tIna kRtiyA~ avataka upalabdha huI haiM / ve ye hai1 syAdvAdasiddhi-prastuta grantha hai| maNi-yaha uccakoTikA eka nIti kAvyagrantha hai| bhAratIya kAvyasAhityameM isa jaisA nItikAvyagrantha aura koI dRSTigocara nahI aayaa| isakI sUktiyA~ aura upadeza hRdayasparzI haiM / yaha padyAtmaka racanA hai / isameM kSatriyamukuTa jIvandharake, jo bhagavAn mahAvIrake samakAlIna aura satyandhara narezake rAjaputra the, caritakA citraNa kiyA gayA hai| unhone bhagavAnse dIkSA lekara nirvANa lAbha kiyA thA aura isase pUrva apane zaurya eva parAkramase zatruopara vijaya prApta karake nItipUrvaka rAjyakA zAsana kiyA thaa| 3 gadyacintAmaNi-yaha granthakArakI gadyAtmaka kAvyaracanA hai| isameM bhI jIvandharakA carita nibaddha hai / racanA vahI hI sarasa, sarala aura apUrva hai / padalAlitya, vAkyavinyAsa, anuprAsa aura zabdAvalIkI chaTA ye saba isameM maujUda hai| jaina kAvyasAhityakI vizeSatA yaha hai ki usameM sarAgatAkA varNana hote hue bhI vaha gauNa-apradhAna rahatA hai aura virAgatA eva AdhyAtmikatA lakSya tathA mukhya varNanIya hotI hai / yahI bAta ina dono kAvyagranthomeM hai / kAvyagranthake premiyoko ye dono kAvyagranya avazya hI paDhane yogya haiM / pramANanaukA aura navapadArthanizcaya ye do grantha bhI vAdImasiMhake mAne jAte haiN| pramANanaukA hameM upalabdha nahIM ho sakI aura isaliye usake bAreme nahIM kahA jA sakatA hai ki vaha prastuta vAdIbhasiMhakI hI kRti hai athavA unake uttaravartI kisI dUsare vAdIbhasiMhakI racanA hai| navapadArthanizcaya hamAre sAmane hai aura jisakA paricaya anekAnta varSa 10 kiraNa 4-5 meM diyA gayA hai / isa paricayase hama isI niSkarSapara pahuMce hai ki yaha racanA syAdvAdasi ddhi jaise prauDha granthoke racayitAkI kRti jJAta nahI hotI / granthakI bhASA, viSaya aura varNanazailI prAya utane prauDha nahI hai jitane uname haiM aura na granthakA jaisA nAma hai vaisA isameM mahattvakA vivecana hai-sAdhAraNa taurase navapadArthoke mAtra lakSaNAdi diye gaye haiN| anta parIkSaNaparase yaha prasiddha aura prAcIna tarka-kAvyagranthakAra vAdIbhasiMhasUrise bhinna aura uttaravartI kisI dUsare vAdIbhasiMhakI racanA jAna paDatI hai| granthake antameM jo samAptipuSpikAvAkya pAyA jAtA hai usame ise 'bhaTTAraka vAdIbhasiMhasUri' kI kRti prakaTa bhI kiyA gayA hai| yaha racanA 72 anuSTrapa aura 1 mAlinI kula 73 padyomeM samApta hai| racanA sAdhAraNa aura aupadezika hai aura prAya azuddha hai| vidvAnoko isake sAhityAdipara vizeSa vicAra karake usake samayAdikA nirNaya karanA caahie| isa taraha grantha aura granthakArake sambandhameM kucha prakAza DAlanekA prayatna kiyA gayA hai| 1 'iti zrIbhaTTArakavAdImihasUriviracito navapadArthanizcayaH' / -195
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyasaMgraha aura nemicandra siddhAntideva dravya-sagraha prati-paricaya yahA~ dravya-sagrahabhASAmeM upayukta pratiyokA paricaya diyA jAtA hai 1 ba-yaha baDauta (meraTha)ke di0 jaina pacAyatI mandirake zAstra-bhaNDArakI prati hai / ArambhameM hameM yahI prati prApta huI thii| isameM kula patra 46 haiM / prathama patrakA prathama pRSTha aura antima patrakA antima pRSTha khAlI hai-unapara koI likhAvaTa nahIM hai| zeSa 45 patroM arthAt 90 pRSThoMmeM likhAvaTa hai / pratyeka pRSThakI lambAI 9.9 ica aura cauDAI 6-6 ica hai / pratyeka pRSThameM 13 lAineM aura eka-eka lAinameM 28 se 30 taka akSara haiN| jisa paktimeM sayukta akSara adhika haiM unameM 28 akSara hai aura jisameM sayukta akSara kama hai usameM 30 taka akSara hai| ullekhanIya hai ki isameM pratikA lekhana-kAla bhI diyA huA hai, jo isa prakAra hai 'iti dravyasagrahabhASA sapUrNa / / zrI / / savat 1876 mAgha kRSNa 11 bhaumavAsare likhita mizra sukhalAla baDautamadhye // zrI zubha magala dadAtu / zrI zrI / / ' -mudrita pR0 80 / isa antima puSpikA-vAkyase prakaTa hai ki yaha prati mAgha kRSNa 11 magalavAra sa0 1876 meM mizra sukhalAladvArA baDautameM likhI gaI hai| yaha pratilekhana-kAla granthalekhana-kAla (sa0 1863) se kevala 13 varSa adhika hai-jyAdA bAdakI likhI yaha prati nahI hai| phira bhI vaha itane alpakAla (13 varSa) meM itanI azuddha kaise likhI gayI? isakA kAraNa sambhavataH vacanikAkI rAjasthAnI bhASAse lekhakakA aparicita honA yA prApta pratikA azaddha honA jAna paDatA hai, jo ho / pratidAtA lA0 premacandrajI sarrAphane prati-preSaka bA0 lakSmIcandrajIko yaha kahakara prati dI thI ki mUla vacanikA jyoM-kI-tyoM chape-jisa bhANa aura jina zabdoMmeM pa0 jayacandajIne TIkA kI hai ve jarUra kAyama rheN| unakI isa bhAvanAko dhyAnameM rakhA gayA hai aura pa0 jayacandajIkI bhASA eva zabdomeM hI vacamikA chApI gaI hai| isa pratikI baDhauta artha sUcaka '' sajJA rakhI hai / 2 va~yaha vyAvarake ai0 pannAlAla di0 jaina sarasvatI-bhavanakI prati hai| isameM kula patra 57 arthAt 114 pRSTha haiN| pratyeka pRSThakI lambAI maya donoM orake hA~siyoke 10 ica hai / 1,1 ica patrake donoM ora hA~siyoMke rUpameM rikta hai aura mAtra 8 icakI lambAI meM likhAI hai| isI taraha cauDAI UparanIceke hA~siyosahita 5 ica hai aura dono ora 3 ica khAlI hai tathA zeSa 33 ica cauDAImeM likhAI hai / eka pRSThameM 10 aura eka patrameM 20 paktiyA~ tathA pratyeka pavitameM prAya 30-30 akSara haiM prati puSTa aura majabUta hai tathA zuddha aura suvAcya hai| isameM baDauta pratikI taraha pratilekhana-kAla upalabdha nahIM hai / jaisAki usake antima puSpikA-vAkyase spaSTa hai aura jo mudrita pR0 80 ke phuTanoTameM diyA gayA hai / isa pratikA sAketika nAma vyAvara-bodhaka 'va' rakhA gayA hai|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 ja-yaha jayapurake mahAvIra-bhavana sthita Amera-zAstramaNDArakI prati hai| isameM kula patra 52 hai, arthAt 104 pRSTha hai / prathama patrakA prathama pRSTha khAlI hai aura usake dUsare pRSThase likhAvaTa Arambha hai / isI prakAra patra 52 ke pahale pRSThameM sirpha cAra paktiyAM haiN| isa pRSThakA zeSa bhAga aura dUsarA pRSTha rikta hai| isa taraha 501 patro arthAt 1003 pRSThomeM likhAvaTa hai| pratyeka pRSThakI lambAI maya dono orake hAsiyoke 101, 103 ica aura cauDAI maya Upara-nIceke hAsiyoMsahita 43, 44 ica hai / lambAImeM 13, 11 icake dono ora hAsiye haiM tathA cauDAImeM bhI Upara-nIce 3, 3 ica hAMsiyokI khAlI jagaha hai / isa prakAra 8 ica lambAI aura 34 ica cauDAImeM likhAI hai| pratyeka pRSThameM 10 paktiyAM aura pratyeka paktimeM prAya 32 athavA kama-baDha akSara pAye jAte haiN| prati puSTa, zuddha aura suvAcya hai| vyAvara-prati aura isa pratike pATha prAya sarvatra samAna haiM / isakA antima puSpikA-vAkya ThIka usI prakAra hai jaisA vyAvara-pratimeM hai aura jo pustaka (pR0 74) ke antame mudrita hai / hAM, dravyasagraha-bhASAphA antima puSpikA-vAkya bhinna hai aura jo nimna prakAra hai - iti dravyasagrahabhASA sapUrNa / / lipIkRta mANikacanda lekhaka likhApita sukharAma siMbharAma pApaDIvAla rUpAheDIkA zubha bhUyAt / ' isa puSpikA-vAkyase do bAteM jJAta hotI haiM / eka yaha ki isa pratike lekhaka mANikacanda haiM aura yaha sakharAma sibharAma pApaDIvAla dvArA likhAI gaI hai| dUsarI bAta yaha dhvanita hotI hai ki sukharAma siMbharAma pApaDIvAla rUpAheDoke rahane vAle the aura sambhavata yaha prati rUpAheDImeM hI likhI gayI hai| mAlama paDhatA hai ki yaha rUpAhehI usa samaya eka acchA sampanna kasbA hogA, jahA~ jainiyoMke aneka ghara hoge aura uname dhArmika jAgati acchI hogI / yaha 'rUpAheDI' jayapurake dakSiNakI ora karIba 20 mIlapara eka koTese gA~vake rUpameM Aja bhI vidyamAna hai aura vahA~ 4, 5 jaina ghara hoge,' aisA DA0 kastUracandrajI kAsalIvAla ke usa patrase jJAta hA jo unhone 29 jalAI 66 ko likhA / isa pratike prathama patrake dvitIya pRSThake madhyameM eka chaha pAkhuDIkA sundara kamalakA AkAra lAla syAhIse banA haA hai, anya patromeM nahIM hai| isa pratikI jayapura-sUcaka 'ja' sajJA rakhI hai| . grantha-paricaya prastuta mUla grantha 'dravyasaMgraha' hai aura usake kartA zrI nemicandra muni hai| isameM unhone jainadarzanameM 1 danvasagahamiNa NemicadamuNiNA bhaNiya ja // -nemicandramuni, dravyasagraha gA0 58 / 2 bhAratIya darzanomeM vaizeSika aura mImAsaka donoM darzana padArtha tathA dravya donoko mAnate haiM / para unake abhimata padArtha aura dravya tathA unakI sakhyA jaina darzanake padArthoM aura dravyose bilakUla bhinna hai| isI prakAra nyAyadarzanameM svIkRta kevala padArtha aura sAkhyadarzanameM mAnya kevala tattva aura unakI saMkhyA bhI jaina darzanake padArthoM tathA tattvose sarvathA alaga hai / bauddhadarzanake cAra Aryasatya-dukha, samudaya, mArga aura nirodha yadyapi jainadarzanake Asrava, bandha, savara-nirjarA aura mokSa tattvokA smaraNa dilAte hai, para ve bhI bhinna hI hai aura sakhyA bhI bhinna hai / vedAntadarzanameM kevala eka Atmatattva hI jJAtavya aura upAdeya hai tathA vaha ekamAtra advaita hai| cArvAkadarzanameM pRthivI, jala, agni aura vAyu ye cAra bhatatattva hai aura jinake samudAyase caitanyakI utpatti hotI haiN| cArvAkadarzanake ye cAra bhUtatattva bhI jaina darzanake sAta tattvose bhinna hai| ina darzanoke padArthoM, dravyoM aura tattvokA ullekha agale pAdaTippaNameM kiyA gayA hai, jo avazya jAnane yogya haiN| - 197
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnya chaha dravyokA saMkalana tathA svarUpAtmaka kathana kiyA hai| isake sAtha hI pAMca astikAyo, sAta tatvoM, nau padArthoM, do prakArake mokSamArgoM, pA~ca parameSThiyo aura dhyAnakA bhI sakSepameM pratipAdana kiyA hai| dravyokA kathana mukhya athavA Arambhame honese granthakA nAma 'dravyasagraha' rakhA gayA hai| yaha zabdaparimANameM laghu hote hue bhI itanA vyavasthita, sarala, vizada aura apane meM pUrNa hai ki jainadharma-sambandhI prAya sabhI moTI bAtokA isameM varNana A gayA hai aura unakA jJAna karAnemeM yaha pUrNata sakSama hai / / dhyAna rahe ki eka tattvajJAnIko ni zreyasa athavA sukhakI prAptike lie jinakA samyak jJAna Avazyaka hai unheM sAkhyadarzanameM 25 tattvo, nyAyadarzanameM2 16 padArthoM, vaizeSikadarzanameM 6 padArthoM tathA 9 dravyo, mImAsAdarzanameM bhATToke anusAra 5 padArthoM aura 11 dravyoM tathA prAbhAkaroke anusAra 8 padArthoM aura 9 dravyo, bauddhadarzanameM 4 Aryasatyo eva cArvAka darzanameM 4 bhUtatattvoMke rUpameM svIkAra kiyA gayA hai| parantu jainadarzaname chaha dravyo, pA~ca astikAyo, sAta tattvo aura nau padArthoke rUpameM unheM mAnA gayA hai / dravyasagrahakArane unake dArzanika vivecanameM na jAkara kevala unakA Agamika varNana kiyA hai, jo prastuta granthameM baDI saralatAse upalabdha hai| (ka) viSaya isameM kula aNThAvana (58) gAthAe~ haiM, jo prAkRta-bhASAmeM racI gaI hai / yadyapi isame granthakAradvArA kiyA gayA adhikArokA vibhAjana pratIta nahI hotA, tathApi brahmadevakI saskRta-TIkAke anusAra isameM tIna adhikAra aura tInoM adhikAroke antargata ATha antarAdhikAra mAne gaye hai| inakA viSaya-varNana isa prakAra hai - 1 yathA-'sattvarajastamasA sAmyAvasthA prakRti prakRtermahAn mahato'hAro'ddhArAt paJcatanmAtrANyubhayamindriya tanmAtrebhya sthUlabhUtAni, puruSa iti paJcaviMzatirgaNa / ' -kapila, sAkhyazAstra 1-61 / 2 pramANaprameyasazayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAnA (padArthAnA) tattvajJAnAnni zreyasAdhigama / ' -gautama akSapAda, nyAyasUtra 1-1-1 / 3 (a) dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnA padArthAnA sAdharmyavaidhAbhya tattvajJAnAninna zreyasam / ' -kaNAda, vaizeSikadarzana 1-1-4 / (A) 'pRthivyApastejo vAyurAkAza kAlo digAtmA mana iti dravyANi / ' -vahI 1-1-5 / 4 (a) 'dravyaguNakarmasAmAnyAbhAvabhedena paJcavidha padArtha / ' bhAdamImAsaka, P N Pattabhirama shastri dvArA Journal of the benares hindu university meM prakAzita 'bhadraprabhAkarayormatabheda' zIrSaka nibandha pu0 331 / 5 (mA) 'pathivyaptejovAyvAkAzakAladigAtmazabdatamAsi dravyANyekAdaza / ' -bhATTamImAsaka, vahI pR0 331 / (i) 'dravyaguNakarmasAmAnyazaktisAdRzyasakhyAsamavAyabhedenASTavidha padArtha / ' / -prAbhAkaramImAsaka, vahI pu0 331 / (I) 'pRthivyaptejovAyvAkAzakAladigAtmamanAsi nava dravyANi |'-praabhaakrmiimaask, vahI pR0 331 / - 198
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pahalA adhikAra 'SaDdravya-paJcAstikAya-pratipAdaka' nAmakA hai| isameM tIna antarAdhikAra hai aura sattAIsa gAthAe~ hai / prathama antarAdhikArame caudaha gAthAodvArA jIvadravyakA, dvitIya antarAdhikArame ATha gAthAodvArA pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina pAMca ajIvadravyokA aura tIsare antarAdhikArameM pAMca gAthAodvArA jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza ina pA~ca astikAyokA kathana hai / prathama antarAdhikArakI caudaha gAthAomeM bhI pahalI gAthAdvArA maGgalAcaraNa tathA zrIRSabhajinendra-pratipAdita jIva aura ajIva ina mula do dravyokA nAma-nirdeza kiyA gayA hai| dUsarI gAthAdvArA jIvadravyake jIvatva, upayogamayatva, amUttitva, kartutva, svadehaparimitatva, bhoktRtva, sasAritva, siddhatva aura visrasA Urdhvagamana ye no adhikAra (varNana-prakAra) ginAye gaye haiN| tIsarI gAthAse lekara caudahavI gAthA taka bAraha gAthAodvArA ukta adhikAroMke mAdhyamase jIvakA svarUpa varNita kiyA hai| 2 dUsarA adhikAra 'saptatattva-navapadArthapratipAdaka' nAmakA hai| isame do antarAdhikAra hai tathA gyAraha gAthAe~ haiN| prathama antarAdhikArameM aTThAIsavI gAthAse lekara saiMtIsavI gAthA taka dasa gAthAo dvArA jIva, ajIva, Asrava, bandha, savara, nirjarA aura mokSa ina sAta tattvokA aura dUsare antarAdhikArameM aDatIsavI gAthAdvArA ukta sAta tattvomeM puNya tathA pApako milAkara hue nau padArthoMkA svarUpa-kathana hai / 3 tIsarA adhikAra mokSamArga-pratipAdaka' nAmakA hai| isameM bhI do antarAdhikAra haiM aura bIsa gAthAeM haiN| prathama antarAdhikArameM unatAlIsavI gAthAse lekara chiyAlIsavI gAthA taka ATha gAthAmodvArA vyavahAra aura nizcaya do prakArake mokSamArgokA pratipAdana hai| yata ye dono mokSamArga dhyAnadvArA hI yogIko prApta hote haiM, ata isI adhikArake antargata dUsare antarAdhikArameM saitAlIsavI gAthAse lekara sattAvanavI gAthA taka gyAraha gAthAodvArA dhyAna aura dhyeya (dhyAnake Alambana) pAMca parameSThiyokA bhI sakSepameM prarUpaNa hai / antima aNThAvanavI gAthAdvArA, jo svAgatAchandameM hai, anyakarttAne apanI laghutA eva nirahakAravRtti prakaTa kI hai| isa taraha muni zrI nemicandrane isa mahattvapUrNa granthameM bahuta hI thoDe zabdo-kevala aNThAvana (58) gAthAodvArA vipula artha bharA hai| jAna paDatA hai ki isIse yaha itanA prAmANika aura lokapriya huA hai ki uttaravartI lekhakone use sabahumAna apanAyA hai| isake saskRta-TIkAkAra zrIbrahmadevane isakI gAthAmoko 'sUtra' aura isake kartAko 'bhagavAn' kahakara ullekhita kiyA hai / paNDitapravara AzAgharajIne anagAradharmAmRta kI svopajJa TokAme isakI gAthAyoko uddhRta karake unase apane varNyaviSayako pramANita eva puSTa kiyA hai| bhASA-vacanikAkAra 50 jayacandajIne bhI granthake mahattvako anubhava karake usapara sakSipta, kintu vizada vacanikA likhI hai| pa0 jayacandajI vacanikA likhakara hI santuSTa nahIM hue, usapara drabyasagraha-bhASA arthAt hindI-padyAnuvAda bhI unhone likhA hai, jo gAthAke pUre arthako eka-eka caupAI dvArA baDe acche ____ bhagavAn sUtramida pratipAdayati'-saskRta-TIkA pRSTha 4, 'atra sUtre'-vahI pR0 21, 'sUtra gatam'vahI 10 23, 'tiSThantItyabhiprAyo bhagavatA zrInemicandrasiddhAntidevAnAmiti'-vahI pa0 58. 'atrAha somAbhidhAno rAjazreSThI / bhagavan ? '-vahI pR0 58, 'bhagavAnAha'-vahI pR0 59, 'atrAha somnaamraajshresstthii| bhagavan / '--vahI pu0149, 'bhagavAnAha'-vahI pR0 149, 'bhagavAn sUtramida pratipAdayati'-vahI pu0 209, 223, 'bhagavan'-vahI pR0 229, 231 / / dekhie, anagAradharmAmRtaTIkA pRSTha 4, 109, 112, 116, 204 Adi / pR0 118 para to 'tathA cokta dravyasagrahepi' kahakara usakI 'savvassa kammaNoM' Adi gAthA uddhRta kI gaI hai| - 199 -
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ Dhagase vyakta karatA hai| yaha gratha Aja bhI lokapriya banA haA hai aura usapara aneka hindI-vyAkhyAe~ upalabdha eva prakAzita haiM / marAThImeM bhI isakA kaI bAra anuvAda chapa cukA hai| pro0 zaraccandra ghoSAlake sampAdakatvameM ArAse san 1917 meM aura jaina samAja pahADIdhIraja dillIse san 1956 meM agrejImeM yaha do bAra prakAzita ho cukA hai| aneka parIkSAlayoMke pAThyakramameM bhI yaha varSoMse nihita hai| isase spaSTa hai ki prastuta grantha kitanA mahattva rakhatA hai| (kha) laghu aura bRhad dravyasagraha . zrIbrahmadevane saskRta-TIkAke ArambhameM likhA hai ki 'dhonemicandasiddhAntidevane pahale 26 gAthAmomeM 'laghu-dravyasagraha' banAyA thA, pIche vizeSa tattvajJAnake lie unhone 'bahava-dravyasagraha' kI racanA kI thii|' brahmadevake isa kathanase jAna paDatA hai ki granthakArane dravyasagraha laghu aura vRhada donoM rUpameM racA thA-pahale laghuvravyasagraha aura pIche kucha vizeSa kathanake lie bRhadravyasagraha / Azcarya nahI ki unhoMne isa prakArakI do kRtiyokI racanAkI ho| jaina sAhityameM hameM isa prakArake prayala aura bhI milate haiN| muni anantakotine pahale laghusarvajJa siddhi aura bAdako vRhatsarvazasiddhi banAI thii| unakI ye dono kRtiyAM upalabdha eva prakAzita haiN| kucha vidvAnokA khayAla hai ki laghudravyasana hameM kucha gAthAe~ baDhAkara use hI bRhadravya-saMgraha nAma de diyA gayA hai| parantu anusandhAnase aisI bAta mAlUma nahI hotI, kyoMki na to saskRta-TIkAkArake ukta kathanaparase prakaTa hotA hai aura na dono granthoke anta parIkSaNase hI pratIta hotA hai| bRhadravyasagrahako laghudravyasagrahakA bRhadrUpa mAnanepara upalabdha bRhadvyasagrahameM laghudrabyasagrahakI sabhI gAthAe~ pAyI jAnI cAhie thii| parantu aisA nahI hai| dharma, adharma aura AkAza dravyokI lakSaNaparaka tIna gAthAgo na08, 9, 10 aura kAlalakSaNapratipAdikA gAthA na0 11 ke pUrvArdha tathA gAthA na0 12 va 14 ko, jo bRhadvavyasanameM kramaza na0 17, 18, 19, 21 (pUrvArdha), 22 aura 27 para pAyI jAtI haiM, choDakara isakI zeSa saba (193) gAthAe~ bRhadvya sagrahase bhinna hai| isase prakaTa hai ki laghudravya saMgrahameM kucha gAthAokI vRddhi karake use hI bahada rUpa nahI diyA gayA hai, apitu donoko svatatra rUpase racA gayA hai aura isIse donoke maGgala-padya tathA upasahArAtmaka antima padya bhI bhinna-bhinna hai / 1, 2 pa0 jugalakizora mukhtAra, 'dravyasagraha-samAlocanA', jaina hitaiSI, varSa 13, aGka 12, (san 1918) pR0 541 / 3 4 zrI nemicandrasiddhAntidevaM pUrva SaDaviMzatigAthAbhilaghudravyasagraha kRtvA pazcAdvineyatattvaparijJAnArtha viracitasya vRhadravyasagrahasyAdhikArazuddhipUrvakatvena vRtti prArabhyate |'-s0 TI0 pR0 4 / jIvamajIva danva jiNavaravasaheNa jeNa Niddicha / devidaviMdavada vade ta sanvadA sirasA ||1||-mgl-pdy, bRhadravyasa0 / chadra vva paca atthI satta vi taccANi NavapayatyA ya / bhaguppAya-dhuvattA NiddiTTA jeNa so jiNo jayau ||1||-mgl-pdy, laghudravyasa0 / 6 danvasagahamiNa maNiNAhA dosasacayacudA sudapuNNA / sodhayat taNusuttaghareNa micadamuNiNA maNiya ja ||58||-upshaa0 padya , bRhadravyasa0 / somacchaleNa raiyA payattha-lakkhaNakarAu gAhAo / bhannuvayAra-Nimitta gaNiNA siriNemicadeNa ||25||-upshaaraatmkpdy, laghudravyasa0 / / -200
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahA~ dhyAtavya hai ki laghudravyasaMgrahameM usakA nAma 'dravyasaMgraha' nahI diyA, kintu 'payatya- lakkhaNakrarAo gAhAo' padoke dvArA use 'padArthalakSaNakAriNI gAthAe~' kahA hai, jaba ki bRhadravyasagraha meM 'bavvasagahamiNaM' padake dvArA usakA nAma spaSTarUpase 'bravya saMgraha' diyA hai aura isase mAlUma hotA hai ki 'dravyasaMgraha ' nAmakI kalpanA prathakArako apanI pUrva racanAke bAda isa dravyasaMgrahako racate samaya utpanna huI hai aura isake race jAne tathA use 'dravyasagraha' nAma de deneke uparAnta 'padArthalakSaNakAriNI gAthAoM ko bhI granyakAra athavA dUsaro ke dvArA 'laghudravyasagraha' nAma diyA gayA hai aura taba yaha 58 gAthAbhovAlI kRti - - ' dravyasagraha' bRhadvizeSaNa ke sAtha sutarA 'bRhadravya saMgraha' ke nAmase vyavahuta eva prasiddha huI jAna paDatI hai / ataeva 'laghudravyagraha' ke anta meM pAye jAnevAle puSpikAvAkyameM usake 'laghudravyasagraha' nAmakA ullekha milatA hai' / yahA~ eka prazna yaha uTha sakatA hai ki upalabdha 'laghudravyasaMgraha' meM 25 hI gAthAe~ pAyI jAtI haiM, jabaki saMskRta TIkAkAra use 26 gAthApramANa batalAte haiM / ata vAstavikatA kyA hai ? isa sambandhame zraddheya pa0 jugala kizorajI mukhtArane UhApohake sAtha sambhAvanA kI hai ki 'ho sakatA hai, eka gAthA isa grantha- pratimeM chUTa gaI ho, aura sambhavata 10 vI - 11 vI gAthAoke madhyakI vaha gAthA jAna paDatI hai jo 'bRhadravya saMgraha ' meM 'mAghamA kAlo' ityAdi rUpase na0 20 para dI gaI hai aura jisameM lokAkAza tathA alokAkAzakA svarUpa varNita hai|' isameM yuktike rUpameM unhone kucha Avazyaka gAthAokA donomeM pAyA jAnA batalAyA hai / nisandeha mukhtAra sAhabakI sambhAvanA aura yukti dono buddhiko lagate haiM / yathArthameM 'laghudravyasagraha' meM jahA~ dharma, adharma, AkAza Adiko lakSaNaparaka gAthAe~ dI huI haiM vahA~ lokAkAza tathA alokAkAzake svarUpakI pratipAdikA koI gAthA na honA khaTakatA hai / smaraNa rahe ki bRhadravyasagrahameM 17, 18, 19, 21 aura 22 na0 para lagAtAra pAyI jAne vAlI ye pA~co gAthAe~ to laghudravyasaMgrahameM 8, 9, 10, 11 aura 12 na0 para sthita haiM, para bRhadravyasa grahakI 19 aura 21 vI gAthAoke madhyakI 20 na0 vAlI gAthA laghudravyasagrahameM nahI hai, jisakA bhI vahA~ honA Avazyaka thA / ata bRhadravya sagrahameM 20 na0 para pAyI jAne vAlI ukta gAthA laghudravya saMgrahakI upalabdha grantha-pratimeM chUTI huI mAnanA cAhie / sambhava hai kisI anya grantha- pratimeM vaha mila jAya / upalabdha 25 gAthA - pramANa yaha 'laghudravyasagraha' apane sakSipta arthake sAtha isI vRhadravyasagraha meM mudrita hai| (ga) adhyAtmazAstra ' vastu ke ---- mukhyatayA jIvake - zuddha aura azuddha svarUpokA nizcaya aura vyavahAra athavA zuddha aura azuddha nayoMse kathana karanevAlA adhyAtmazAstra hai / jo naya zuddhatAkA prakAzaka hai vaha nizcaya naya athavA zuddha naya hai / aura jo azuddhatAkA dyotaka hai vaha vyavahAranaya athavA azuddhamaya hai / dravyasagrahameM ina dono nayose jIvake zuddha aura azuddha svarUpokA varNana kiyA gayA hai / granthakarttAne spaSTatayA na03, 6, 7, 8, 9, 10, 13, 30 aura 45 vI gAthAo meM 'Niccya do', 'vavahArA', 'zuddhaNayA' 'mazuddhaNayA' jaise pada-prayogo dvArA - antima puSpikAvAkya, laghudravyasa0 / 1 iti zrInemicandrastrikRta laghudravyasagrahamida pUrNam / 2. anekAnta varSa 12, kiraNa 5, pR0 149 / 3 zuddhadravyanirUpaNAtmako nizcayanaya / azuddhadravyanirUpaNAtmako vyavahAranaya. / ubhAvapyetau sta, zuddhAzuddhatvenobhayathA dravyasya pratIyamAnatvAt / kintvatra nizcayanaya sAdhakatamatvAdupAtta / sAdhyasya hi zuddhatvena dravyasya zuddhatvadyotakatvAnnizcayanaya eka sAdhakatamo na punarazuddhatvadyotako vyavahAranaya / --amRtacandra, pravaca0 jJeyA gA9 97 / na-26 - 201 -
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya aura vyahAra athavA zuddha aura azuddha nayoMse jIvake zuddha aura azuddha svarUpoMko batAyA hai / isIse saMskRta TIkAkAra zrIbrahmadevane ise 'adhyAtmazAstra' spaSTa kahA hai aura apanI yaha TIkA bhI usI adhyAtmapaddhatise likhI hai| ata dravyasagraha dravyAnuyogakA zAstra hote hue bhI adhyAtmAnya hai| (gha) saMskRta TIkA inapara ekamAtra zrI brahmadevakI saskRta TIkA upalabdha hai aura jo cAra bAra prakAzita ho cukI hai| do bAra rAmacandrazAstramAlA bambaI tIsarI bAra pahADIpIraja dillIse aura cauthI bAra sarasarI (dhanavAda ) se| yaha madhyama parimANakI hai, na ativistRta hai aura na atilaghu TIkAkArane pratyeka gAyAke padokA marmodghATana baDI vizadatAse kiyA hai| sAtha hI dUsare granthoke pracura uddharaNa bhI diye haiM / ye uddharaNa AcArya kundakunda, gUDhapiccha, samantabhadra, pUjyapAda, akala, vIrasena, jinasena, vidyAnanda, guNamadra, nemicandra siddhAntacakravartI, zubhacandra, yogIndudeva aura vasunandisiddhAntideva Adi kitane hI granthakAroke granthose diye gaye haiM, jinase TIkAkArakI bahuzrutatA aura svAdhyAyazIlatA prakaTa hotI hai| guNasthAnoM aura mArgaNAoMkA vizada pratipAdana, sambaddha kathAokA pradarzana, tattvokA sarala nirUpaNa aura lokabhAvanA ke prakaraName Urdhva, madhya aura adho lokakA kathana karate hue vIsa videhoMkA vistRta varNana unake cAro anuyogoMke pANDityako sUcita karatA hai| gAyA na0 35 kA unhone jo 50 pRSThome vistRta vyAkhyAna kiyA hai vaha kama Azcaryajanaka nahIM hai| TIkAkI vizeSatA yaha hai ki isakI bhASA sarala aura prasAdayukta hai tathA sarvatra AdhyAtmika paddhati apanAyI gaI hai| apanI isa vyAkhyAko brahmadevane 'vRtti' nAma diyA hai aura use tIna adhikArI tathA ATha antarAdhikAromeM vibhAjita kiyA hai / (Da) saMskRta TIkAme ullikhita anupalabdha grantha isa TIkAmeM kucha aise granoke bhI uddharaNa diye gaye haiM, jo Aja upalabdha nahIM hai aura jinake nAmasune jAte haiM / unameM eka to 'AcArArAdhanA TippaNa' hai, jo yA to zrIcandra kA honA cAhie aura yA jaya 1 'atrAyAtmazAstre yadyapi siddhaparameSThinamaskAra ucitastathApi vyavahAranavamAthitya pratyupakArasmaraNArthamahatparameSThinamaskAra eva kRta / brahmadeva, bR0 sa0 TI0 pR0 6 / 2 dravyAnuyoga ta ( Agama) ke pAra anuyogo--stambho (prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga ) meMse anyatama hai / yaha jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, bandha, savara, nirjarA aura mokSa ina tattvokA prakAzana karatA hai| dekhie, ratnakaraNDakazrA0 zloka 46 / 3 pa0 nAthUrAmajI premIne 'jaina sAhitya aura itihAsa' ( pR0 20 ) meM prabhAcandrakRta eka ' dravyasagrahapaJjikA ' kA ullekha kiyA hai, para vaha upalabdha na honese usake bAremeM kucha kahA nahIM jA sktaa| premIjIne mI nAmollekha ke sivAya usapara koI prakAza nahIM DAlA aura na apane ullekhakA koI AdhAra batAyA hai| isase mAlUma paDatA hai ki yaha racanA yA to lupta ho gaI aura yA kisI zAstramaNTAra meM ajJAta dazAmeM paDI huI hai / yadi lupta nahI huI to anveSakokI usakI avazya khoja karanI cAhie / vRhadravya0 sa0TI0 pR0 2 vRhadravyasamasyAdhikArazuddhipUrvakalyena vRtti prArabhyate / AcArAyanATippaNe kavitamAste sa0 TI0 pU0 106 / - 202 -
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ nndikaa'| dUsarA grantha haiM gandharvArAdhanA | mAlUma nahIM, yaha sambhava hai bhagavatI ArAdhanAko hI gandharvArAdhanA kahA gayA ho / nahI hai | (ca) mahattvapUrNa zaGkA samAdhAna isameM kaI zaGkA-samAdhAna bar3e mahattvake haiM / eka jagaha zaGkA kI gaI hai ki samyagdRSTi jIvake puNya aura pApa dono hI heya hai, phira vaha puNya kaise karatA hai ? isakA samAdhAna karate hue brahmadeva likhate haiM ki ' jaise koI vyakti kisI dUsare dezameM sthita manohara strIke pAsase Aye puruSokA usa strIkI prApti ke lie dAna (bheMTa), sammAna Adi karatA hai, usI taraha samyagdRSTi jIva bhI upAdeyarUpase apane zuddha AtmAkI hI bhAvanA karatA hai, parantu cAritramohake udayase usa nija-zuddha Atma-bhAvanAmeM asamartha hotA huA nirdoSa para - mAtmasvarUpa arhanta aura siddho tathA unake ArAdhaka AcArya, upAdhyAya eva sAdhuokI paramAtmapadakI prAptike lie aura viSaya-kaSAyoko dUra karane ke lie dAna, pUjA Adise athavA guNastuti Adise parama bhakti karatA hai / isase usa samyagdRSTi jIvake bhogokI AkAkSA Adi nidAnarahita pariNAma utpanna hotA hai| usase usake binA cAhe viziSTa puNyakA Asrava usI prakAra hotA hai jisa prakAra kuTumbiyo ( kRSako) ko binA cAhe palAla mila jAtA hai / usa puNyase vaha svarga meM indra, laukAntika deva AdikI vibhUti pAkara vahA~kI vimAna, parivAra Adi sampadAko jIrNa tRNake samAna mAnatA huA pA~ca mahAvidehome pahu~ca kara dekhatA hai ki 'yaha vaha samavasaraNa hai, ye ve vItarAga sarvajJadeva hai, aura ye ve bhedAbhedaratnatrayake ArAdhaka gaNadharadevAdika hai, jinake viSayameM hama pahale sunA karate the / unheM isa samaya pratyakSa dekha liyA' aisA mAnakara dharmameM buddhiko vizeSa dRDha karake cauthe guNasthAnake yogya apanI avirata avasthAko na chor3atA huA bhogokA anubhava honepara bhI dharmadhyAnapUrvaka samaya yApanakara svargase Akara tIrthaMkarAdi padoke milane para bhI pUrva bhavame bhAvanA kiye viziSTa bhedajJAnakI vAsanAke balase moha nahI karatA hai / isake pazcAt jinadIkSA lekara puNya-pAparahita nija paramAtmA grantha kava aura kisake dvArA racA gayA / parantu jo uddharaNa diyA gayA hai vaha usameM 1 pa0 nAthUrAmajI premI, 'jaina sAhitya aura itihAsa' pR0 86 / 2 tahi "tusamAsa ghosato zivabhUdI kevalI jAdo' ityAdi gandharvArAdhanAdibhaNita vyAkhyAna katha ghaTate / - sa0 TI0 pR0 233 / 3 'samyagdRSTerjIvasya puNyapApadvayamapi heyam / katha puNya karotIti ? tatra yuktimAha-yathA ko'pi dezAntarasthamanoharastrIsamIpAdAgatapuruSANA tadarthe dAnasanmAnAdika karoti tathA samyagdRSTirabhyupAdeyarUpeNa svazuddhAtmAnameva bhAvayati / cAritra mohodayAttatrAsamartha san nirdoSaparamAtmasvarUpANAmarhatsiddhAnA tadArAdhakAcAryopAdhyAyasAdhUnA ca paramAtmapadaprAptyarthaM viSayakaSAyavarjanArthaM ca dAnapUjAdinA guNastavanAdinA vA paramabhakta karoti / tena bhogAkAGkSAdinidAnarahitapariNAmena kuTumbinA palAlamiva anIhita - vRttyA viziSTapuNyamAsravati, tena ca svarge devendralaukAntikAdivibhUti prApya vimAnaparivArAdisampada jIrNa-tRNamiva gaNayan paJcamahAviheSu gatvA pazyati / kiM pazyatIti cet tadida samavasaraNa te ete vItarAgasarvajJA te ete bhedAbhedaralatrayArAdhakA gaNadhara devAdayo ye pUrva zrUyante ta idAnI pratyakSeNa dRSTA iti matvA vizeSeNa dRDhadharmamatirbhUtvA caturthaguNasthAnayogyAmAtmano'viratAvasthAmaparityajan bhogAnubhave'pi sati dharmadhyAnena kAla nItvA svargAdAgatya tIrthakarAdipade prApte'pi pUrvabhavabhAvita viziSTabhedajJAnavAsanAbalena moha na karoti / tato jinadIkSA gRhItvA "mokSa gacchati / mithyAdRSTistu / ' - sa0 TI0 pR0 159-160 / 4 - 203 -
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA dhyAna karake mokSako prApta karatA hai| para mithyAdRSTi tIna nidAnajanita puNyase bhogoko pAkara, ardhacakrIrAvaNAdikI taraha, pIche narakako jAtA hai|' isa zavA-samAdhAnase samyagdRSTikI dRSTise puNya-pApakI heyatApara acchA prakAza paDatA hai| isI taraha isa TIkAmeM brahmadevane aura bhI kaI zahA-samAdhAna prastuta kiye haiM, jo TIkAse hI jJAtavya hai| (cha) anya TIkAe~ ukta saskRta-TIkAke atirikta anya bhASAomeM bhI isake rUpAntara hue haiN| marAThImeM yaha gAdhI nemacanda bAlacanda dvArA kaI bAra chapa cukA hai| agrejImeM bhI isake do saskaraNa kramaza san 1917 aura 1956 meM nikale haiM aura donoMke rUpAntarakAra eva sampAdaka pro0 ghoSAla haiN| hindImeM to isakI kaI vidvAnoMdvArA aneka vyAkhyAe~ likhI gaI haiM aura ve saba prakAzita ho cukI haiN| inameM vA0 sUrajabhAnajI vakIla, 50 hIrAlAlajI zAstrI, pa0 mohanalAlajI zAstrI aura 10 bhavanendrajI 'vizva' kI TIkAe~ ullekhanIya haiN| (ja) dravyasaMgraha-vacanikA brahmadevakI saskRta-TIkAke bAda aura ukta TIkAose pUrva paNDita jayacandajI chAvaDAne isapara dezabhASAmaya (baDhArI-rAjasthAnI meM) vacanikA likhI hai| yaha vanikA vi0 sa0 1863 (san 1806) meM racI gayI hai, jo lagabhaga 160 varSa prAcIna hai aura aba pahalI bAra prakAzameM A rahI hai / isameM gAthAokA sakSipta artha va unakA bhAvArtha diyA gayA hai| bhASA parimArjita, prasAdapUrNa aura sarala hai / svAdhyAyapremiyoke lie yaha bahI upayogI hai| pa0 jayacandajIne apanI isa vacaniphAkA AdhAra prAya brahmadevakI saskRtaTIkAko banAyA hai| tathA usIke AdhArase aneka zahA-samAdhAna bhI diye haiN| vacanikAke antameM unhone svaya likhA hai ki 'yAkA vizeSa vyAkhyAna yAkI TIkA. brahmadeva AcAryakRta hai. tAta naannaa|' isameM kaI carcAe~ bahe mahattvakI hai aura nayI jAnakArI detI hai| (jha) dravyasaMgraha-bhASA ukta vacanikAke bAda pa0 jayacandajIne dravyasagrahakA caupAI-baddha padyAnuvAda bhI racA hai, jise unhone 'dravyasaMgraha-bhASA' nAma diyA hai| eka gAthAko eka hI caupAImeM baDe sundara Dhaga eva kuzalatAse anUdita kiyA gayA hai aura isa taraha 58 gAthAokI 58 caupAiyA~, AdimeM eka aura antame do isa prakAra 3 dohe, saba milAkara kula 61 chandomeM yaha 'dravyasagraha-bhASA' samApta huI hai| mArambhake dohAmeM maGgala aura chandoMke mAdhyamase dravyasagrahako kahanekI pratijJA kI hai| tathA antake do dohomeM prathama (na 60) ke dvArA apanI savatsara vikramataNU, aThadaza-zata payasATha / zrAvaNavadi codazi divasa, pUraNa bhayo supATha / / 5 / / -prastuta vacanikA, 3rA adhikAra, pR074 / dravyasagrahabhASAkA Adi aura antabhAga, pR0 75 va 80 / deva jinezvara vadi kari, vANI suguru manAya / karU dravyasagrahataNI, bhASA chada vaNAya // 1 // -~-prastuta vacanikA pR0 80 / 3 -204
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ laghutAko muni nemicandrako laghutAse adhika prakaTa kiyA hai / dUsare doheke dvArA antima maGgala kiyA hai / isa taraha pa0 jayacandajIkI yaha racanA bhI baDI upayogI aura mahatvakI hai / bAlaka-bAlikAoko vaha anAyAsa kaNThastha karAI jA sakatI hai / 2. nemicandra siddhAntideva (ka) dravyasaMgraha karttAkA paricaya isake kartA muni nemicandra haiM / jaisA ki granthako antima (58 vI ) gAthAse prakaTa hai / saMskRta TIkAkAra zrIbrahmadeva bhI ise muni nemicandra kI hI kRti batalAte haiM / aba kevala prazna yaha hai ki ye muni nemicandra kauna-se nemicandra hai aura kaba hue haiM tathA unakI racI huI kauna-sI kRtiyA~ hai, kyoki jaina paramparAmeM nemicandra nAmake aneka vidvAn ho gaye haiM ? isI sambandhameM yahA~ vicAra kiyA jAtA hai / (kha) nemicandra nAmake aneka vidvAn 1 eka nemicandra to ve haiM, jinhoMne gommaTasAra, trilokasAra, labdhisAra-kSapaNAsAra jaise mUrddhA nya siddhAnta-pranthokA praNayana kiyA hai aura jo 'siddhAntacakravartI' kI upAdhi se vibhUSita the tathA gagavazI rAjA rAcamallake pradhAna senApati cAmuNDarAya (zaka sa0 900 vi sa0 1035 ) ke guru bhI the / inakA astitvasamaya vi0 sa0 1035 hai / 2 dUsare nemicandra ve haiM, jinakA ullekha vasunandi siddhAntidevane apane upAsakAdhyayana ( gA0 543 ) meM kiyA hai aura jinheM 'jinAgamarUpa samudrakI velA taraGgose ghule hRdayavAlA' tathA 'sampUrNa jagat meM vikhyAta' likhA hai / sAtha hI unheM nayanandikA ziSya aura apanA guru bhI batAyA hai / 3 tIsare nemicandra ve hai, jinhone prathama nambarapara ullikhita nemicandra siddhAntacakravartIke gommaTasAra ( jIvakANDa aura karmakANDa dono ) para 'jIvatattvapradIpikA' nAmakI saMskRta TIkA, jo abhayacandrakI 'mandaprabodhikA' aura kezavavarNIkI saMskRta - mizrita kanaDI TIkA 'jIvatattvapradIpikA' ina dono TIkAoMke AdhArase racI gaI hai, likhI hai / 4 cauthe nemicandra prastuta dravyasagraha ke karttA nemicandra hai / 1 'dravyasagraha - bhASA' padya na0 60, vacanikA pR0 80 / 2 vahI, padya na0 61, pR0 80 / 3 'jaha cakkeNa ya cakkI chakkhaDa sAhiya aviggheNa / taha mai cakkeNa mayA chakkhaDa sAhiya samma // karmakA0 gA0 397 // 4 cAmuNDarAyane inhIkI preraNAse zravaNabelagolA (maisUra) meM 57 phuTa uttu ga, vizAla eva sasAra - prasiddha zrIbAhubalI svAmIkI mUrtikA nirmANa karAyA thA / 5 sisso tasya jiNAgama-jalaNi hi velAta raga-ghoyamaNo // sajAo sayala-jae vikkhAo micaduti ||543 || 6 tasya pasAeNa mae Airiya- paraparAgaya sattha / vacchalayAe ra bhaviyANamuvAsayajjhayaNa // 444 // - 205 -
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina cAra nemicandroMke sivAya, sambhava hai, aura bhI nemicandra hue ho| para abhItaka hameM ina cArakA hI patA calA hai| aba vicAraNIya hai ki ye cAro nemicandra eka hI vyakti haiM athavA bhinna-bhinna ? 1 jahAM taka prathama aura tRtIya nemicandrakI bAta hai, ye dono eka vyakti nahI haiN| prathama nemicandra to mUla granthakAra hai aura tIsare nemicandra unake TIkAkAra hai| tathA prathama nemicandrakA samaya vikramako 11 vI zatAbdI hai' aura tIsare nemicandrakA IsA kI 16 vI zatAbdI hai / ata. ina dono nemicandroMke paurvAparyame prAya 500 varSakA antara honese ve dono eka nahI haiN| 2 prathama tathA dvitIya nemicandra bhI eka nahI haiN| prathama nemicandra jahAM vikramakI 11 vI zatAbdI (vi0 sa0 1035) meM hue haiN| vahAM dvitIya nemicandra unase lagabhaga 100 varSa pIche-12 vI zatAbdI (vi0 sa0 1125) ke vidvAn haiM, kyoki dvitIya nemicandra vasunandi siddhAntidevake guru the aura vasunandikA samaya 12vI zatAbdI (vi0 sa0 1150) hai| isake alAvA, prathama nemicandra siddhAntacakravartI kahe jAte haiM aura dUsare nemicandra middhAntideva / 3 prathama aura caturtha nemicandra bhI bhinna hai / caturtha nemicandra jahA~ apaneko 'tanusUtradhara' (alpajJa) kahate haiM vahAM prathama nemicandra cakravartIkI taraha siddhAntake chaha khaNDokA vijetA-'siddhAntacakravartI' apaneko prakaTa karate haiN| saskRtaTIkAkAra brahmadevane bhI apanI TIkAmeM dravyasagrahakAra cauthe nemicandra ko jagaha-jagaha 'siddhAntideva' hI likhA hai, siddhAntacakravartI nahI / api ca, prathama nemicandra apane guruokA ullekha karate hue pAye jAte haiM, para cauthe nemicandra aisA kucha nahIM karate-mAtra apanA hI nAma dete dekhe jAte hai / isake atirikta donomeM mAnyatAbheda bhI hai / prathama nemicandrane bhAvAnavake jo bheda (57) ginAye haiM ve dravyasagrahakAra-dvArA pratipAdita bhAvAsravake bhedo (32) se bhinna hai12 / isake alAvA, prathama nemicandra dakSiNa bhAratake 1 DA0 e0 ena0 upAdhye, anekAnta varSa 4, kiraNa 1, pR0 113-120 / tathA pa0 jugalakizora mukhtAra, purAtana jaina vAkya-sUcIko prastAvanA pR0 89 / 2 anekAnta varSa 4, kiraNa 1 / 3 vhii| 4 purAtana jaina vAkyasUcIko prastAvanA pR0 190 / 5 dravyasagraha, gAthA 58 / 6 gommaTasAra-karmakANDa, gA0 397 / 7 dravyasagraha-saskRtaTIkA, pR0 2, 5, 58 Adi / 8 karmakANDa, gAthA 436, 785, trilokasAra gA0 1018, labdhisAra gA0 448 / 9 bR0 dravyasagraha, gA0 58, laghudravyasa0 gA0 25 / 0 micchatta aviramaNa kasAya-jogA ya AsavA hoti / paNa vArasa paNavIsa paNNarasA hoti tabbhayA ||-gomm0 karma0, gA0 786 / 1 micchattAviradi-pamAda-joga-kohAdao'tha viNNeyA / paNa paNa paNadasa tiya cadu kamaso bhedA du puvassa ||-drvys0, gA0 30 / 2. TIkA pU04, 109, 112, 116, 204 / - 206
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivAsI haiM aura caturtha nemicandra uttara bhArata (mAlavA) ke vidvAn haiM / ina saba bAtose prathama nemicandra aura caturtha nemicandra eka vyakti na) hai-ve dono eka dUsarese pRthak eva svatantra vyaktitva rakhate haiM / 4 dvitIya aura tRtIya nemicandra bhI abhinna nahI hai, dvitIya nemicandra 12 vI zatAbdIke vidvAna haiM aura tRtIya nemicandra 16 vI zatImeM hue hai aura isalie inameM lagabhaga cArasau varSakA paurvAparya hai| 5 tRtIya aura caturtha nemicandra bhI eka nahI hai / 13 vI zatAbdI (vi0 sa0 1300) ke granthakAra pa0 AzAdharajIne cauthe nemicandrake dravyasagrahake nAmollekhapUrvaka tathA binA nAmollekhake usakI aneka gAthAoko anagAradharmAmatako svopajJa-TIkAmeM uddhRta kiyA hai / ata cauthe nemicandra spaSTatayA pa0 AzAdharajIke pUrvavartI arthAt 13 vI zatAbdIse pahaleke hai, jaba ki tRtIya nemicandra unake uttarakAlIna arthAta 16 vI zatomeM hue haiN| (ga) dravyasagrahake kartA nemicandra aba raha jAte haiM dusare aura cauthe nemicandra / so ye dono vidvAna nimna AdhArose eka vyaktimA hote haiN| 150 AzAgharajI (vi0 sa0 1300) ne vasunandi siddhAntidevakA sAgAradharmAmRta tathA anagAradharmAmRta donokI TIkAomeM ullekha kiyA hai aura vasunandine dvitIya nemicandra kA apane gururUpase smaraNa kiyA hai tathA unheM zrInandikA praziSya eva nayanandikA ziSya batalAyA hai| ye nayanandi yadi ve hI nayanandi haiM, jinhone 'sudaMsaNacariu' kI racanA kI hai aura jise unhone dhArAme rahate hue rAjA bhojadevake kAlame vi0 sa0 1100 meM pUrNa kiyA hai, to dvitIya nemicandra nayanandise kucha hI uttaravartI aura vasunandise kacha pUrvavartI arthAta vi0 sa0 1125ke karIbake vidvAn Thaharate haiM / udhara cauthe nemicandra (dravyasanahakAra) kA bhI samaya pa0 AzAdharajIke granthomeM unakA ullekha hone tathA brahmadeva dvArA unake dravyasagrahakI TIkA likhI jAnese unase pUrvavartI arthAta vi0 sa0 kI 12 vI zatAbdI siddha hotA hai| isalie bahata sambhava hai ki ye dono nemicandra eka ho|| 2. vasunandine apane guru nemicandra ko 'samasta jagatameM vikhyAta' batalAyA hai| udhara 'sudasaNacarita' ke kartA nayanandi bhI apaneko 'jagata-vikhyAta' prakaTa karate hai| isase dhvanita hotA hai ki vasunandiko apane dvArA nemicandra ke gururUpase ullikhita nayanandi ve hI nayanandi abhipreta haiM jo 'suvaMsaNacariu' ke kartA hai aura unhIke jagata-vikhyAta jaise guNoko ve unake ziSya aura apane guru (nemicandra) meM bhI dekha rahe haiN| isase jAna paDatA hai ki vasunandike ullikhita nayanandi aura 'suvasaNacariu' ke kartA nayanandi abhinna hai 1 sA0 gha0 TI0 4-52, anagA0pa0 TI0 5-66, 8-37 aura 8-88 / 2 vasunandizrAvakA0, gA0 543, 544 / 3 vahI, gA0 540, 542 / 4 Niva-vikkama-kAlaho vvgesu| eyAraha-savacchara-saesu // tahiM kevali-cariu amayacchareNa / NayaNadI virayau vitthareNa ||-sudsnncriu, antima prazasti / 5 paDhama-sIsu taho jAyau jagavikkhAyau muNi NayaNadI / carita sudasaNaNAhaho teNa avAhaho viraiu / sudaMsaNacariu, antimapraza0 4 / -207
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ tathA unhIke ziSya nemicandrakA vasunandine apane gurumpage smaraNa kiyA hai aura ye nemicandra ve hI nemicandra ho, jo dravyasagrahake kartA hai, to koI Azcarya nahI hai| 3 dravyasagrahake saskRta-TIkAkAra brahmadevane dravyasagrahakAra nemicandrakA 'siddhAntideva' upAdhike sAtha apanI saskRta-TIkAke madhyama tathA adhikAroke antima puSpikA-vAkyo meM ullekha kiyA hai| udhara vasunandi aura unake guru nemicandra bhI 'siddhAntideva' kI upAdhise bhUpita milate hai / ata asambhava nahI ki brahmadeva ke abhipreta nemicandra siddhAntideva aura vasunandike guru nemicandra siddhAntideva eka ho| 4 brahmadevane dravyasagrahake prathama adhikAraphe antama aura dvitIya adhikArame pahale vasunandi-zrAvakAcArakI do gAthAe~ na0 23 aura na024 uddhata karate hue likhA hai ki 'isake Age pUrvokta chaho dravyoMkA cUlikArUpase vizeSa vyAkhyAna kiyA jAtA hai| vaha isa prakAra hai|' yaha sthAnikAvAzya dekara una dono gAthAoko diyA gayA hai aura dravyasagrahakArako gAthAoko taraha hI unako vyAkhyA prastuta kI hai| vyAkhyAke antameM 'likA' zabdakA artha batalAte hue likhA hai ki vizeSa vyAkhyAna, athavA uyatAnukta vyAkhyAna aura uktAnukta mizrita vyAkhyAnakA nAma cUlikA hai| Azaya yaha hai ki brahmadevane vasunandikI gAApAmo (na0 23 va 24) ko jisa Dhagase yahA~ prastuta kiyA hai aura unakI vyAkhyA dI hai, usase vidita hotA hai ki ve vasunandike guru nemicandrako hI dravyasagrahakA kartA mAnate the aura isIlie vasunandiko ukta viziSTa gAthAo aura apanI vyArupAdvArA unake guru (nemicandra-dravyasagrahakAra) ke sakSipta kathana kA unhone vistAra kiyA hai| aura yaha koI asagata bhI nahIM hai, kyoki guruke hRdayastha abhiprAyakA jitanA jAnakAra eva uddhATaka sAkSAt-ziSya ho sakatA hai utanA prAya anya nhii| ukta gAthAokI brahmadevane usI prakAra vyAkhyA kI hai jisa prakAra unhoMne vyasagrahako samasta gAthAoMko kI hai| smaraNa rahe ki brahmadevane anya AcAryoMke bhI vIsiyoM uddharaNa diye hai, para unameMse unhone kisI bhI udaraNakI aisI vyAkhyA nahIM kI aura na isa tarahase unheM upasthita kiyA hai-unheM to unhone 'taduktaM', 'tathA coyata' jaise zabdoMke sAtha uddhRta kiyA hai| jaba ki vasunandiko ukta gAthAoMko dravyasagrahakArakI gAthAokI taraha 'mata para pUrvoktadravyANA caliphArUpeNa vistara-vyAkhyAna kriyate / tadyathA---'jaise utyAnikA-vAkyake sAtha diyA hai| mata brahmadevake uparyukta pratipAdanaparase yaha niSkarSa sahaja hI nikalA jA sakatA hai ki unheM vasunandike guru nemicandra hI dravyasagrahake kartA abhISTa hai-ve unheM unase bhinna vyakti nahI mAnate haiN| 1. * zrInemicandrasiddhAntidevaM pUrva .'-102 / tiSThantItyabhiprAyo bhagavatA zrInemicandra siddhAntidevAnAmiti / '-058 / 'iti zrInemicandrasiddhAntidevaviracite dravyasagrahAnthe prathamo'dhikAra samApta / ' 'iti zronemicandra siddhAntidevaviracite dravyasagrahagranthe dvitIyo'dhikAra samApta / ' 'iti zrInemicandra siddhAntidevaviracitasya dravyasanahAbhidhAnagranthasya zrIbrahmadevakRtavRtti samApta / ' -pu0 241 / 2 AzAdhara, sA0 gha0 TI0, 4-52, anagA0pa0TI0, 8-88 / 3 bRhadravyasagraha-saskRtaTokA pR0 76 / 4. bRhadravyasagraha-saskRtaTIkA, pR0 80 /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa taraha uparyukta AdhAroMse dravyasagrahake karttA muni nemicandra ve hI nemicandra jJAta hote haiM, jo vasunandi siddhAntidevake guru aura nayanandi siddhAntideva ( siddhAntapAragata ) ' ke ziSya haiM / sambhavata isIse - guru ziSyoko 'siddhAntideva' honese - brahmadeva unheM (dravyasagrahakAra muni nemicandrako) bhI 'siddhAntideya' mAnate aura ullikhita karate hue dekhe jAte haiM / isake pracura pramANa unakI dravyasagrahavRtti meM upalabdha haiM / (gha) samaya * hama Upara kaha Aye haiM ki nayanandine apanA 'suvasaNacariu' vikrama sa0 1100 meM pUrNa kiyA hai / ata nayamandikA astitva samaya vi0 sa0 1100 hai / yadi unake ziSya nemicandrako unase adhika-se-adhika 25 varSa pIche mAnA jAya to ve lagabhaga vi0 sa0 1125 ke Thaharate haiM / udhara inake ziSya vasunandikA samaya vikramakI 12 vI zatAbdIkA pUrvArdha arthAt vi0 sa0 1150 mAnA jAtA hai, jo ucita hai / isa bhI nayanandi (vi0sa0 1100 ) aura vasunandi (vi0 sa0 1150) ke madhya honevAle ina nemicandrakA samaya vikrama sa0 1125 ke Asa-pAsa honA cAhie / (Da) guru-ziSya yadyapi dravyasagrahakArane na apane kisI gurukA ullekha kiyA hai aura na kisI ziSyakA / unake upalabdha laghu aura bRhad dono dravyasagrahomeM unhone apanA nAmamAtra diyA hai / itanA vizeSa hai ki laghudravyasagrahameM usakI racanAkA nimitta bhI batAyA hai / aura vaha hai soma ( rAjazreSThI) / unhIke bahAne se bhavyajIvoke kalyANArtha unhone use racA hai / phira bhI vasunandike ullekhAnusAra unake guru nayanandi haiM aura dAdA guru zrInandi | vasunandi unake sAkSAta ziSya haiM / vasunandine apanA 'upAsakAdhyayana', jo arthata AcArya paramparAse mAgata thA, zabdata unhIse siddhAntakA adhyayana karake unake prasAdase pUrA kiyA thA / granthakArake aura bhI ziSya rahe hoge, para unake jAnanekA abhI taka koI sAdhana prApta nahI hai / (ca) prabhAva . yo to grathakArane svaya apanA koI paricaya nahI diyA, jisase unake prabhAvAdikA patA calatA, tathApi uttaravartI grathakArodvArA unakA smaraNa kiyA jAnA aura 'bhagavAn' jaise sammAnasUcaka zabdoke sAtha unake dravyasagrahakI gAthAoMkA uddharaNa denA Adi bAtoMse unake prabhAvakA patA calatA hai / vasunandi siddhAntideva to unheM 'jinAgamarUpI samudrakI velA taraMgoMse ghule hRdayavAlA' tathA 'samasta jagatameM vikhyAta' batalAte haiM / isase ve tatkAlIna vidvAnomeM nizcaya hI eka prabhAvazAlI eva siddhAntavettA vidvAn rahe hoge, yaha spaSTa jJAta hotA 1 1 vasunandi, upAsakAdhyayana gA0 542 / 2 pa 0 jugala kizora mukhtAra, purAtana jaina vAkya sUcI, prastAvanA pR0 100 / 3 somacchaleNa raiyA payatyalakkhaNakarAu gAhAo / bhavvavayAra - Nimitta gaNiNA siriNemicadeNa ||- laghudravyasa0 gA0 25 / 4 vasunandi siddhAntideva, upAsakAdhyayana gA0 540, 541, 542 / 5. vahI, gA0 544 / 6 brahmadeva, dravyasagraha - saMskRtaTIkA, pR0 58, 149, 229 / tathA AzAdhara, anagAragharmAmRtaTIkA pR0 4, 109, 116, 118 | aura jayasena, paJcAstikAya - tAtparyavRtti pR0 6, 7, 163, 186 // - 209 - na- 27
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ (cha) sthAna brahmadevake ullekhAnusAra granthakArane apane dono dravyasagrahokI racanA 'Azrama' nAmaka nagarake zrImunisuvratatIrthakaracaityAlayameM rahate hue kI thii| yaha 'Azrama' nagara usa samaya mAlavAke antargata thA aura mAlavAsamrAT dhArAdhipati paramAravazI bhojadevake prAntIya-prazAsaka paramAravazIya zrIpAladvArA vaha prazAsita thaa| 'soma' nAmaka rAjazreSThI unakA prabhAvazAlI eva vizvasanIya adhikArI thA, jisake adhikArameM khajAnA Adi kaI mahattvapUrNa vibhAga the / ina somazreSThIke anurodhapara hI zrInemicandra middhAntidevane pahale 26 gAthAtmaka padArthalakSaNarUpa 'laghudravyasaMgraha' aura phira pIche vizeSa tattvajJAnake lie 'bRhadvavyasagraha racA thaa| brahmadevane apane isa ullekhameM somazreSThIko 'parama AdhyAtmika bhavyottama' batAyA hai, jisase somazreSThIkI utkaTa AdhyAtmika-jijJAsAkA paricaya milatA hai| isI ullekhase jahA~ yaha bhI jJAta hotA hai ki ukta 'ASama' nemicandrasiddhAntidevake sthAyI athavA asthAyI nivAsake rUpa meM vizrata thA. aura somazreSThI jaise AdhyAtmika sudhArasapipAsu vahA~ pahu~cate the vahIM isa pAvana sthAnakA mahattva bhI prakaTa hotA hai / lagatA hai ki una dino jaina paramparAmeM isa sthAnakI prasiddhi eva mAnyatA vahAMke ukta caityAlayameM pratiSThita bIsaveM tIrthaMkara munisuvratanAthakI sAtizaya, manojJa eva AkarSaka pratimAke kAraNa rahI hai| mUrti ke isa atizayakA ulleva muni madanakItine zAsanacatuspizikA (padya 28), nirvANakANDakArane prAkRta-nirvANakANDa (gA020) aura muni udayakIrtine apabhraza-nirvANabhakti (gA0 6) meM bhI kiyA hai| ina ullekhose spaSTa jAna paDatA hai ki ukta 'Azrama' nagara eka prasiddha aura pAvana digambara tIrthasthAna rahA hai| isa sthAnakI vartamAna sthitike bAremeM paM0 dIpacandrajI pANDayA aura DA0 dazaratha zarmAne UhApoha eva pramANapUrvaka vicAra karate hue likhA hai ki 'Azrama' nagara, jise sAhityakAroMne Azrama, AzAramyapaTTaNa", Azramapattana, paTTaNa aura puTabhedanake nAmase ullekhita kiyA hai, rAjasthAnake antargata koTAse uttarapUrvakI 6 'atha mAlavadeze ghArAnAmanagarAdhipatibhojadevAbhidhAnakalikAlacakravartisambandhina zrIpAlamaNDalezvarasya sambandhinyAzramanAmanagare zrImunisuvratatIrthakaracaityAlaye zuddhAtmadravyasavittisamutpannasukhAmRtarasAsvAdaviparItanArakAdidu khabhayabhItasya paramAtmabhAvanotpannasukhasudhArasapipAsitasya bhedAbhedaratnatrayabhAvanApriyasya bhavyavarapuNDarIkasya bhANDAgArAdyanekaniyogAdhikArisomAbhidhAnarAjazreSThino nimitta zrInemicandrasiddhAntidevaM pUrva SaDvaMzatigAthAbhilaghudravyasagraha kRtvA pazcAdvizeSatattvajJAnArtha viracitasya bRhadravyasagrahasyAdhikArazuddhipUrvakatvena vRtti prArabhyate |'-brhmdev, bRhaddanyasa0 vRtti, pR0 1-2 / 2 'kyA pATaNa-kezorAya ho prAcIna Azramanagara hai?' zIrSaka lekha, vIravANI (smArikA) varSa 18, aka 13, pR0 109 / 3 'Azramapattana hI kezorAya paTTana hai' zIrSaka nibandha, anekAnta (choTelAla smRti aka) varSa 19, ki. 1-2, pR0 70 / 4 madanakIrti, zAsanacatusthizikA padya 28 tathA udayakIti apabhrazanirvANabhakti gA06 / 5 nirvANakANDa gA0 20 / 6 nayacandrasUri, hammIrakAnya 8-106 / 7 8 candrazekhara, surjanacaritamahAkAvya 11-22, 39 / 9 jala aura sthala mAgoMse vyApAra karanevAle nadI-kinAre sthita nagarako puTabhedana aura mukhyata bandaragAha ko pattana yA paTTana kahA jAtA hai, cAhe vaha samudrataTapara ho yA ndii-tttpr| Azramanagarake lie ye dono zabda prayukta ho sakate haiM, kyoki vaha cambalake kinAre sthita hai| -210
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ ora lagabhaga 9 mIlakI dUrIpara aura bU~dIse lagabhaga 3 mIla dUra carmaNvatI (cambala) nadIpara avasthita vartamAna 'kezorAya pATaNa' athavA 'pATaNa kezorAya' hI hai / prAcIna kAlameM yaha rAjA bhojadevake paramArasAmrAjyake antargata mAlavA meM rahA hai / nisargaramaNIya yaha sthAna nAzrama-bhUmi (tapovana) ke upayukta honeke kAraNa vAstavame 'Azrama' kahalAne kA adhikArI hai / nadIke kinAre honese yaha vaDA bhavya, zAnta aura manojJa hai / isakI prAkRtika suSamA bahuta hI AkarSaka hai / sambhavata isI kAraNa yaha jaino (digambaro) ke atirikta hinduokA bhI tIrtha hai / digambara - sAhitya meM isake digambara tIrtha hone ke pracura ullekha vikramako 12vI 13vI zatAbdIse milate haiM gaura jainetara sAhitya meM isake hindU tIrtha honeke nirdeza vikramako 15vI - 16vI zatAbdI se upalabdha hote haiM / pANDavAjIke kathanAnusAra Aja bhI vahA~ (pATaNa kezArAya kasbAmeM) cambala nadI ke kinAre bahuta vizAla lagabhaga 40 phuTa U~cA bhavya jaina mandira hai / mandirakA eka bhAga sudRDha nIva hai, jisase mandirako pAnIse kabhI kSati na pahu~ce / dUsare bhAga meM zAlA, koThe Adi bane hue hai, jahA~ bahusakhyAmeM bAharase yAtrI Ate va Thaharate haiM aura darzana, pUjana karake manoratha pUrA hone hetu gaNa-bhoja bhI kiyA karate haiM / zrImunisuvratako digambarIya pratimA mandira ke UparI bhAga meM bhUgarbha meM virAjamAna hai / pRthvItalase nIce honeke kAraNa janatA isa prAcIna mandirako 'bhuI devarA' bhoyarA ) kahatI hai / ' DA0 zarmAke sUcanAnusAra raNathabhorake rAjA haThIle hammIra ke pitA jaisiMhane putrako rAjya dekara Azramapattanake pavitra tIrtha ke lie prayANa kiyA thA / tathA raNathaMbhorezvara hammIrane rAjadhAnImeM yajJa na kara isI mahAn torthapara Akara 'phoTimakha' kiyA thA / kintu pratIta hotA hai ki 16vI zatAbdIkI janatA ise Azramavattana yA Azramanagara na kahakara pattana yA paTTana yA puTabhedana kahane lagI thI / ( isa taraha Azramanagara" jainoke sAtha hinduokA bhI pAvana tIrthasthAna hai / zrInemicandra siddhAntidevane aise mahattvapUrNa eva prAkRtika suSamAse sampanna zAnta sthAnako sAhitya-sRjana, jJAnArAghana aura dhyAna Adike lie cunA ho, to koI Azcarya nahI haiM / (ja) racanAe~ jaisA ki Upara kahA jA cukA hai ki zrI nemicandra siddhAntidevakI do hI racanAeM upalabdha haiM- eka laghudravyasagraha aura dUsarI bRhadravyasagraha / ina doke alAvA unakI aura koI kRti prApta nahI hai / unake prabhAvako 1 DA0 zarmAke ullikhita lekhameM uddhRta 'ArkAelaoNjikala sarve oNpha iNDiyAkI 1904-5 ko progresa riporTa | 2 nayacandrasUri, hammIramahAkAvya 8 - 106 / 3 candrazekhara, surjanacaritamahAkAvya 11 - 58 / 4 vahI, 11 - 22 / 5 san 1949meM madanakIrti kI zAsanacatustrizikAke sampAdana samaya usake ullekha (padya 28) meM Aye Azrama padase AzramanagarakI ora merA dhyAna nahI gayA thA aura usake tRtIya caraNameM vidyamAna 'viprajanAvarodhana gare' zabdoparase avarodhanagarakI kalpanA kI thI, jo ThIka nahI thii| vahA~ 'Azrama' se Azramanagara madanakIrtiko iSTa hai, isakI ora hamArA dhyAna pa0 dIpacandrajI pADyAke usa lekhane AkarSita kiyA hai, jo unhone vIravANI ( smArikA ) varSa 18, aka 13 meM prakAzita kiyA hai aura jisakA jikra Upara kiyA gayA / isake lie hama unake AbhArI haiM / --lekhaka / - 211 -
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ dekhate hue yaha sambhAvanA avazya kI jA sakatI hai ki unane aura bhI kRtiyokA nirmANa kiyA hogA, jo yA to lupta ho gaI yA zAstra bhaNDAromeM ajJAta dazAmeM paDI hogI / (jha) brahmadeva brahmadeva zrInemicandra siddhAntidevake vRhadravyasagrahake saMskRta TIkAkAra haiM aura ve unake granthoMse / ata unake vyaktitva, kRtitva aura samayake sambandhameM bhI bahuta paricita eva prabhAvita mAlUma paDate yahA~ vicAra karanA anucita na hogA / (1) vyaktitva zrIbrahmadevakI racanAoparase unake vyaktitvakA acchA paricaya milatA hai / ve prAkRta, apabhraMza aura saMskRta tIno bhASAoke paNDita the aura tInomeM unakA abAdha praveza dikhAI detA hai / ve adhyAtmakI carcA karate hue usake rasameM svaya to nimagna hote hI haiM, kintu pAThakoko bhI usameM tanmaya kara denekI kSamatA rakhate haiM / ' isase ve spaSTatayA AdhyAtmika vidvAn jAna paDhate haiM / lekina isase yaha na samajha liyA jAya ki ve kevala AdhyAtmika hI vidvAn the / varan dravyAnuyogakI carcAke sAtha prathamAnuyoga, karaNAnuyoga aura caraNAnuyogake bIsiyo granthoke uddharaNa dekara ve apanA cAro anuyogokA pANDitya eva bahuzrutatva bhI khyApita karate haiM / pacAstikAyakI tAtparyavRttime jayasenane aura paramAtmaprakAzako kannaDa - TIkAmeM malaghArI bAlacandra ne unakA pUrA anukaraNa kiyA hai / padaccheda, utthAnikA, adhikAroM aura antarAdhikArokI kalpanA ina dono vidvAnone brahmadevase lI hai / zabdasAmya aura arthasAmya to anekatra hai / samayakA vicAra karate samaya hama Age dikhAyeMge ki jayasenakA anukaraNa brahmadevane nahI kiyA, apitu brahmadevakA jayasenane kiyA hai / (2) kRtitva brahmadevakI nimna racanAe~ mAnI jAtI haiN| 1 paramAtmaprakAzavRtti, 2 bRhadravyasagrahavRtti, 3 tattvadIpaka, 4 jJAnadIpaka, 5 trivarNAcAradIpaka, 6 pratiSThAtilaka, 7 vivAhapaTala aura 8 kathAkoza / parantu DA0 e0 ena0 upAdhye unakI do * prAmANika racanAe~ batalAte haiM" - eka paramAtmaprakAzavRti aura dUsarI vRhadravyasagrahavRtti / 1 paramAtmaprakAzavRtti - paramAtmaprakAzavRtti (paramappayAsu ) zrI yogIndradevakI apabhrazameM racI mahattvapUrNa kRti hai / isameM AtmA hI paramAtmA hai, isapara prakAza DAlA gayA hai / brahmadevane isIpara saskRtameM apanI vRtti likhI hai, jise unhone svayaM 'paramAtmaprakAzavRtti' kahA hai / AdhyAtmika paddhati, padaccheda, utthAnikA, sandhikI yathecchatA, adhikAro aura antarAdhikArokI kalpanA ye saba bRhadravyasagrahavRttiko taraha isameM bhI haiM / bhASA sarala aura suvodha hai / (2) bRhadravyasagrahavRtti - isakA paricaya isI prastAvanA meM pRSTha 23 para diyA jA cukA hai / 1 paramAtmaprakAzavRtti (naI AvRtti), 1214, pR0 351 / 2 paramAtmaprakAza ( naI AvRtti), hindI prastAvanA pR0 116 / 3 sUtrANA vivaraNabhUtA paramAtmaprakAzavRtti samAptA / ' -DA0 upAdhye, paramAtmaprakAza a0 2 - 214, pR0 350 / - 212 -
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) samaya ___ (1) brahmadevane vasunandike upAsakAdhyayanase do gAthAeM (na0 23 va 24) bRhadravyasagrahavRtti (pR0 76) meM udhata kI hai aura unakA vistata vyAkhyAna kiyA hai| vasunandikA samaya vikrama sa0 1150 hai| ata brahmadeva vasunandi vi0 1150) se pUrvavartI nahI hai-unake uttaravartI haiN| ____ (2) pa0 AzAdharajI (vi0 sa0 1296) ne apane sAgAradharmAmRta (1-13) meM brahmadevakI bRhaddravyasagrahavRtti (pR0 33-34) kA anukaraNa kiyA hai aura unake 'talavaragRhItataskara' kA udAharaNa hI nahIM apanAyA, apitu unake zabdo aura bhAvoko bhI apanAyA hai| ataeva brahmadeva 10 AzAdharajI (vi0 sa0 1296) se pUrvavartI hai| (3) brahmadevane samyagdRSTike puNya aura pApa donoko heya batalAte hue dRSTAntake sAtha jo isa viSaya kI gadya dI hai usakA anukaraNa jayasenane paJcAstikAyakI tAtparyavRttimeM kiyA hai| isake kaI AdhAra haiN| pahale, jayasenane yahAM brahmadevake dRSTAntako to liyA hI hai, unake zabdo aura bhAvoko bhI apanAyA hai| 1 tulanA kIjie - (ka) -- nijaparamAtmadravyamupAdeyam, indriyasukhAdiparadravya hi heyamityarhatsarvajJapraNItanizcayavyavahAranayasAdhyasAdhakabhAvena manyate para kintu bharekhAdisadazaknodhAdidvitIyakaSAyodayena mAraNanimitta talavaragahItataskaravadAtmanindAsahita sannindriyasukhamanubhavatItyaviratasamyagdRSTalakSaNam / -brahmadeva, vR0 dra0 vR0, pR0 33-34 / (kha) bhUrekhAdisadRkkapAyavazago yo vizvadRzvAjJayA, heya vaiSayika sukha nijamupAdeya tviti zraddhat / cauro mArayitu dhRtastalavareNevAtmanindAdimAn, zarmAkSa bhajate rujatyapi para nottapyate so'pyapa / / -AzAghara, sAgAradharmAmRta, 1-13 / 2 (ka) yathA ko'pi dezAntarasthamanoharastrIsamIpAdAgatapuruSANA tadartha dAnasanmAnAdika karoti tathA samyagdRSTirapyupAdeyarUpeNa svazuddhAtmAnameva bhAvayati nirdoSaparamAtmasvarUpANAmahatsiddhAnA tadArAdhakAcAryopAdhyAyasAdhanA ca paramAtmapadaprAptyarthaM viSayakaSAyavarjanArthaM ca dAnapUjAdinA paramabhakti karoti tena ca svarge devendralaukAntikAdivibhUti prApya vimAnaparIvArAdisapada jIrNatRNamiva gaNayan paJcamahAvideheSu gatvA pazyati / kiM pazyati, iti cet-tadida samavasaraNa, ta ete vItarAgasarvajJA , ta ete bhedAbhedaratnatrayArAdhakA gaNadharadevAdayo ye pUrva zrUyante iti matvA vizeSeNa dRDhadharmamatirbhUtvA caturthaguNasthAnayogyAmAtmano'viratAvasthAmaparityajan bhogAnubhave'pi sati dharmadhyAnena kAla nItvA svargAdAgatya tIrthaMkarAdipade prApte'pi pUrvabhavabhAvitaviziSTabhedajJAnavAsanAbalena moha na karoti, tato jinadIkSA gRhItvA puNyapAparahitanijaparamAtmadhyAnena mokSa gacchatIti / ' -bRha0 dra0 vR0, pR0 159-160 / (kha) 'yathA kopi rAmadevAdipuruSo dezAntarasthasItAdistrIsamIpAdAgatAnA purupANA tadartha dAnasanmAnAdika karoti tathA muktistrIvazIkaraNArtha nirdopaparamAtmanA tIrthakaraparamadevAnA tathaiva gaNadharadevabharatasagararAmapANDavAdimahApuruSANA cAzubharAgavarjanAcaM zubhadharmAnurAgeNa carita purANAdika zrRNoti bhedAbhedaratnatrayabhAvanAratAnAmAcAryopAdhyAyAdInA gRhasthAvasthAyA ca punanipUjAdika karoti ca tena -213
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsare, jayasenane apane Dhagase mAmUlI parivartana (ghaTA-vaDhIrUpa sudhAra) bhI kiyA hai, jisase yaha spaSTa ho jAtA hai ki kisane kisakA anukaraNa kiyA hai / udAharaNake lie brahmadevakA 'dezAntarasthastrI'kA dRSTAnta lIjie | isame jayasenane 'sItAdi' pada aura joDakara 'dezAntarasthasItAdistrI' kA dRSTAnta diyA hai| isI taraha brahmadevake 'ko'pi' padake sAtha 'rAmadevAvipuruSo' aura milAkara 'ko'pi rAmadevAdipuruSo' aisA vyAkhyAtmaka pada jayasenane prastuta kiyA hai| isa Dhagake sudhAra aura parivartana uttaravartI hI karatA hai aura isalie yaha ni sakoca kahA jA sakatA hai ki jayasenane brahmadevakA anukaraNa kiyA hai| tIsare, padaccheda, utthAnikA, adhikArI aura antarAdhikArokI kalpanA jayasenane brahmadevase lI hai| cauthe, jayasenane pacAstikAyameM vyAkhyAkA Dhaga vaho apanAyA hai, jo brahmadevane dravyasagraha aura paramAtmaprakAzameM apanAyA hai| sandhi na karanekA jo 'sukhabodhArtha' hetu brahmadevane prastuta kiyA hai vahI jayasenane diyA hai| pAMcaveM, jayasenane apane nimitta-kathanakA samarthana brahmadevanimitta-kathanase kiyA hai aura 'atra prAbhRtagranthe zivakumAra mahArAjo nimittaM, anyatra dravyasagrahAvau somazraSThayAvi jJAtavyam' zabdoko dekara to unhone spaSTatayA brahmadevake anukaraNako pramANita kara diyA hai / isa prakAra dono TIkAkArokI TIkAmoke Abhyantara parIkSaNase jayasena nizcaya hI brahmadevake uttarakAlIna vidvAn jJAta hote haiN| jayasenakA samaya DA0 e0 ena0 upAdhyene IsAkI vArahavI zatAbdIkA uttarArgha nirdhArita kiyA hai| brahmadeva ukta AdhArose unase pUrvavartI siddha honese unakA astitva-samaya IsAkI bArahavI zatAbdIkA Arambha aura vikramakI 12 vI zatAbdIkA uttarArddha (vi0 sa0 1150 se 1200) jJAta hotA hai| isa taraha brahmadeva vasunandi (vi0 sa0 1150) se uttaravartI aura jayasena (vi0 sa0 1217) tathA pa0 AzAdhara (vi0 sa0 1296) se pUrvavartI arthAt vi0 sa0 1150 se vi0 sa0 1200 ke vidvAn pratIta hote haiN| pa0 paramAnandajI zAstrIne brahmadeva, dravyasagrahakAra mani nemicandra siddhAntideva aura rAjA bhojadeva ina tInoMko samakAlIna batalAyA hai| parantu hama Upara dekha cuke haiM ki brahmadeva vasunandi (vi0sa0 1150) se pUrvavartI nahI hai aura nemicandra siddhAntideva vasunandike sAkSAt guru honese unheM unase 25 varSa pUrva to honA hI cAhie arthAt nemicandra siddhAntidevakA samaya vi0 sa0 1125 ke lagabhaga hai| rAjA bhojadeva nemicandra siddhAntidevake guru nayanandi (vi0 sa0 1100) dvArA apane samayameM unake rAjyakA ullekha honese unake samakAlIna hai| ata ina tInokA samaya eka pratIta nahI hotaa| rAjA bhojakA vi0 sa01100 (vi0 1074-1117), nemicandra siddhAntidevakA vi0 sa0 1125 aura brahmadevakA vi0 sa0 1175 astitva-sa maya siddha hotA hai| kAraNena puNyAnavapariNAmasahitatvAttadubhave nirvANa na labhate bhavAntare punardevendrAdipada labhate / tatra vimAnaparIvArAdivibhUti tRNavadgaNayan san paJcamahAvideheSu gatvA samavasaraNe vItarAgasarvajJAn pazyati / nirdoSaparamAtmArAdhakagaNadharadevAdInA ca tadanantara vizeSeNa dRDhadharmo bhUtvA caturthaguNasthAnayogyAmAtmabhAvanAmaparityajana san devaloke kAla gamayati / tato'pi jIvitAnte svargAdAgatya manuSyabhave cakravartyAdivibhUti labdhvApi pUrvabhavabhAvitazuddhAtmabhAvanAbalena moha na karoti, tatazca viSayasukha parihRtya jina dIkSA gRhItvA nijazundvAtmani sthitvA mokSa gacchatIti |'-pcaastikaaytaatpry vR0, pR0 243-44 / 1 'dravyasagrahake kartA aura TIkAkArake samayapara vicAra' zIrSaka lekha, anekAnta (choTelAla jaina smRti 'aka) pR0 145 / -214
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ vacanikAkAra pa0 jayacadajI . aba vacanikAkAra pa0 jayacandajIke sambandha meM vicAra kiyA jAtA hai| (1) paricaya pa. jayacandajIne svaya apanA kucha paricaya sarvArthasiddhi-vacanikAko antima prazastimeM diyA hai| usase jJAta hai ki ve rAjasthAna pradezake antargata jayapurase tIsa molakI dUrIpara DiggImAlapurA roDapara sthita 'phAgaI' (phAgI) grAmameM paidA hue the| inake pitAkA nAma motIrAma thA, jo 'paTadhArI'kA kArya karate the / inakI jAti khaNDelavAla aura gotra chAvahA thA / zrAvaka (jaina) dharmake anuyAyI the| parivArameM zubha kriyAokA pAlana hotA thaa| parantu svaya gyAraha varSakI avasthA taka jinamArgako bhUle rahe aura jaba gyAraha varSake pUre hue, to jinamArgako jAnanekA dhyAna aayaa| ise unhone apanA iSTa aura zubhodaya smjhaa| usI grAmameM eka dUsarA jinamandira thA, jisameM terApathakI zailI thI aura loga deva, dharma tathA gurukI zraddhA-utpAdaka kathA (vacanikA-tattvacarcA) kiyA karate the| 10 jayacandajI bhI apanA hita jAnakara vahA~ jAne lage aura carcA-vArtA meM rasa lene lge| isase vahAM unakI zraddhA dRDha ho gaI aura saba mithyA buddhi chUTa gii| kucha samaya bAda ve nimitta pAkara phAgaIse jayapura A gaye / vahA~ tattva-carcA karanevAlokI unhone bahuta baDI zailI dekhI, jo unheM adhika rucikara lgii| usa samaya vahA~ guNiyo, sAdharmIjano aura jJAnI paNDitokA acchA 1 kAla anAdi bhramata sasAra, pAyo narabhava maiM sukhakAra / janma phAgaI layau suthAni, motIrAma pitAke Ani // 11 // pAyo nAma tahAM jayacanda, yaha parajAyataNU makaranda / dravyadRSTi meM dekheM jaba, merA nAma AtamA kabai // 12 // gota chAvahA zrAvaka dharma, jAme bhalI kriyA zubha karma / gyAraha varSa avasthA bhaI, taba jinamAragakI sudhi lahI // 13 // Ana iSTako dhyAna ayogi, apane iSTa calana zubha jogi / tahAM dUjo mandira jinarAja, terApatha patha tahA~ sAja // 14 // deva-dharma-guru saradhA kathA, hoya jahA~ jana bhASa yathA / taba mo mana umagyo tahA~ calo, jo apano karano hai bhalo // 15 // jAya tahAM zraddhA dRDha karI, mithyAbuddhi sabai pariharI / nimitta pAya jayapura meM Aya, baDI z2a zailI dekhI bhAya // 16 // guNIloka sAdharmI bhale, jJAnI paDita bahute mile| pahale the vazIghara nAma, dharai prabhAva bhAva zubha ThAma // 17 // ToDaramala paDita mati kharI, gomaTasAra vacanikA karI / tAkI mahimA saba jana kareM, vAcai paDhe buddhi vistara // 18 // daulatarAma guNI adhikAya, paDitarAya rAjamaiM jAya / tAkI buddhi lasai saba kharI, tIna purANa vacanikA karI // 19 // rAyamalla tyAgI gRhavAsa, mahArAma vratazIla-nivAsa / maiM hU~ inakI sagati ThAni, vRghisArU jinavANI jAni // 20 // -sarvArthasiddhivacanikA, antima prazasti / -215 -
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ samudAya thaa| usameM paDita vazIdharajI unase pahale ho cuke the, jo bar3e prabhAvazAlI tathA acche vicAravAda the| paDita ToDaramalajI unake samayameM the aura jo bar3e tIkSNa-buddhi the| unakI gommaTasAra-vacanikAkI prazasA sabhI karate the| usIkA vAcana, paThana-pAThana aura manana calatA thA tathA loga apanI buddhi bar3hAte the| 50 daulatarAmajI kAsalIvAla baDe guNI the aura 'paMDitarAya' kahe jAte the| rAjaparivArameM ve Ate-jAte the| unhone tIna pugaNoko vacanikAeM kI thii| unakI sUkSma buddhikI sarvatra sastuti hotI thii| brahma rAyamallajI aura zIlavatI mahArAmajI bhI usa zailImeM the| pa0 jayacandajI inhI guNI-jano tathA vidvAnokI sagatimeM rahane lage the / aura apanI buddhi anusAra jinavANI (zAstro) ke svAdhyAyameM pravRtta ho gaye the / unhone jina granthoMkA mukhyatayA svAdhyAya kiyA thA, unakA nAmollekha unhone isI prazastimeM svaya kiyA hai / siddhAntagranthoke svAdhyAyake atirikta nyAya-grantho tathA anya darzanoke granthokA bhI unhone abhyAsa kiyA thaa| unakI vacanikAome bhI unako bahuzrutatA prakaTa hotI hai| lagatA hai ki paDita ToDaramalajI jaise alaukika pratibhAke dhanI vidvAnoke samparkase hI unakI pratimA jAgata haI aura unheM aneka granthokI vacanikAe~ likhanekI preraNA milii| ukta prazastike ArambhameM rAja-sambandhakA bhI varNana karate hue unhone likhA hai ki jamvadvIpake bharatakSetrake AryakhaNDake madhyame 'DhuDhAha' deza hai| usako rAjadhAnI 'jayapura' nagara hai| vahA~kA rAjA 'jagateza' (jagatasiMha) hai, jo anupama hai aura jisake rAjya meM sarvatra sukha-caina hai tathA prajAmeM paraspara prema hai| saba apane-apane matAnusAra pravRtti karate hai, ApasameM koI virodha-bhAva nahI hai / rAjAke kaI maMtrI haiM / sabhI buddhimAna aura rAjanItimeM nipuNa haiM / tathA saba hI rAjAkA hita cAhanevAle eva yogya prazAsaka haiN| inhIma eka rAyacanda hai, jo baDe guNI hai aura jinapara rAjAko vizepa kRpA hai / yahAM 'vizeSa kRpA' ke ullekhase jayacandajIkA bhAva rAjAdvArA unheM 'dIvAna' padapara pratiSThita karanekA jAna par3atA hai| isake Age isI prazastimeM rAyacandajIke dharma-prema, sAdharmI-vAtsalya Adi guNokI carcA karate hue unhone unake dvArA kI gaI usa candrapramajinamandirakI prasiddha pratiSThA (vi0 sa0 1861) kA bhI ullekha kiyA hai, jinake dvArA rAyacandajIke yajJa eva puNyako vRddhi haI thI aura samasta jainasaghako baDA harSa huA thaa| jambUdvIpa bharata suniveza, Arija madhya Dhu DhAhaha deza / pura jayapura tahAM sUvasa vasa, nRpa jagateza anupama lasa / / 1 // tAke rAjamAhi sukhacaina, dharai loka kahU~ nAhI phaina / apane-apane mata saba caleM, zakA nAhiM dhAra zubha phalaiM // 2 // napake mantrI saba matimAn, rAjanItime nipuNa purAna / sarva hI napake hitako cahaiM, Iti-bhIti TArai sukha lahaiM // 3 // tinameM rAyacanda guNa dharai, tApari kRpA bhUpa ati karai / tAke jaina dharmakI lAga, saba jainanisU ati anurAga ||srvaarthsiddhi vacanikA, a0 prazasti / 2 karI pratiSThA madira nayo, cadraprabha jina thApana thyau|| tAphari puNya baDhI yaza bhayo, sarva jainaniko mana harakhayau ||6||-srvaarthsiddhi-vcnikaa, a0 praza06 / -216
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazastimeM pa0 jayacandajIne unake sAtha apane vizeSa sambandhakA bhI saketa kiyA hai| unake isa saketase jJAta hotA hai ki rAyacandajIne nizcita eva niyamita Arthika sahAyatA dekara unheM Arthika cintAse mukta kara diyA thA aura tabhI ve ekAgracitta ho sarvArthasiddhi-vacanikA likha sake the, jisake likhane ke lie unheM anya sabhI sAdharmIjanone preraNA kI thI aura unake putra nadalAlane bhI anurodha kiyA thaa| pa0 jayacandajIne nadalAlake sambandhameM likhA hai ki vaha vacapanase vidyAko paDhatA-sunatA thaa| phalata vaha aneka zAstromeM pravINa paDita ho gayA thaa| paDitajI dvArA diye gaye apane isa paricayase unakI tattva-bubhutsA, jainadharmameM aTUTa zraddhA, tattvajJAnakA AdAna-pradAna, jinazAsanake prasArakA udyama, kapAyakI mandatA Adi gaNavizeSa lakSita hote haiN| paDitajIke ullekhAnusAra unake putra pa0 nandalAlajI bhI guNI aura pravINa vidvAn the / mUlAcAravacanikAkI prazastime bhI, jo pa0 nandalAlajIke sahapAThI ziSya RSabhadAsajI nigotyAdvArA likhI gaI hai, pa0 nandalAlajIko 'pa0 jayacandajI jaisA bahujJAnI' batAyA gayA hai| prameyaratnamAlA-vacanikAkI prazasti (padya 16) se yaha bhI mAlUma hotA hai ki pa0 nandalAlajIne apane pitA pa0 jayacandajIkI isa vacanikAkA sazodhana kiyA thaa| isase pa0 nandalAlajIkI sUkSma buddhi aura zAstrajJatAkA patA calatA hai| pa0 nandalAlajI dIvAna amaracandajIkI preraNA pAkara mUlAcArako pAMca-sau solaha gAthAokI vanikA kara pAye the ki unakA svargavAsa ho gayA thaa| bAdameM usa vacanikAko RSabhadAsajI nigotyAne pUrA kiyA thA / nigotyAjIne nandalAlajIke tIna ziSyokA bhI ullekha kiyA hai / ve hai-mannAlAla, udayacanda aura mANikacanda / pa0 jayacandajIke eka aura putrakA, jinakA ghAsIrAma nAma thA, nirdeza pa0 paramAnandajI zAstrIne kiyA hai / para unakA koI vizeSa paricaya upalabdha nahI hai / yahA~para eka bAta aura jJAtavya hai / vaha yaha ki pa0 jayacandajIkI vacanikAoMse sarva sAdhAraNako to lAbha pahuMcA hI hai, 50 bhAgacandajI (vi0 sa0 1913) jaise vidvAnoke lie bhI ve patha-pradarzikA huI hai| 1 tAke Dhiga hama thiratA pAya, karI vacanikA yaha mana lAya |-vhii, prsh07| 2 bhayo bodha tava phachu citayau, karana vacanikA mana umagayo / / sava sAgharamI preraNa karI, aise meM yaha vidhi uccarI ||-vhii, praza0 padya 10 / 3, 4 nadalAla merA suta gunI, bAlapane se vidyA sunii| paDita bhayau bar3hI paravIna, tAhUne preraNa yaha kIna ||-vhii, praza0 padya 31 / 5 tina sama tinake suta bhaye, vahujJAnI nandalAla / gAya-vatsa jima premakI, bahuta paDhAye bAla ||-muulaa0 vaca0 praza0 / 6 likhI yaha jayacandana, sodhI suta nandalAla / budha lakhi bhUli ju zuddha kari, bA~cau sikhaMvo bAla ||-prameyara0 vaca0 pra0 padya 16 / 7 mUlAcAravacanikA prazasti / 8 tava udyama bhASAtaNo, karana lage nandalAla / mannAlAla aru udayacanda, mANikacanda ju vAla ||-muulaacaarvcnikaa praza0 / 9 10 jayacanda aura unakI sAhitya-sevA' zIrSaka lekha, anekAnta varSa 13, ki0 7, pR0 171 / -217
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaparIkSAkI apanI vacanikA - prazasti meM ve pa0 jayacandajoke prati apanI kRtajJatA vyakta karate hue likhate hai ki unakI vacanikAoko dekhakara merI bhI aisI buddhi huI, jisase maiM pramANa-zAstrakA utkaTa rasAsvAdana kara sakA aura anya darzana mujhe nIrasa jAna pdd'e| 2 samaya pa0 jayacandajIkA samaya sunizcita hai| inakI prAya sabhI kRtiyo ( vacanikAo) meM unakA racanAkAla diyA huA hai | janma vi0 sa0 1795 aura mRtyu vi0 sa0 1881-82 ke lagabhaga mAnI jAtI hai / racanAoke nirmANakA bArambha bi0 sa0 1859 se hotA hai aura vi0 sa0 1874 taka vaha calatA hai| prApta racanAe~ ina solaha varSoMkI hI racI upalabdha hotI haiN| isase mAlUma hotA hai ki gyAraha varSakI avasyAse lekara causaTha varSakI avasthA taka arthAt tirepana varSa unhone zAstroke gahare paThana-pAThana eva mananameM vyatIta kiye the / aura taduparAnta hI pariNata vayameM sAhitya-sRjana kiyA thaa| ata jayacandajIkA astitva samaya vikrama sa0 1795- 1882 hai / 3 sAhityika kArya inakI maulika racanAe~ aura vacanikAe~ dono prakArakI kRtiyAM upalabdha haiM / para apekSAkRta vacanikAe~ adhika haiM / maulika racanAoMmeM unake saMskRta aura hindImeM race gaye bhajana hI upalabdha hote haiM, jo vibhinna rAga-rAginiyo meM likhe gaye haiM aura 'nayana' upanAmase prApta haiM / unakI ve racanAe~ nimna prakAra haiM - 1 tattvArthasUna vacanikA 2 sarvArthasiddhi vacanikA * 3 prameyaratnamAlA vacanikA* 4 svAmIkArtikeyAnuprekSA-vaca nikA* 5 dravyasaMgraha - vaca nikA* 6 samayasAra vacanikA* (AtmakhyAti saskRta TIkA sahita kI) 7 devAgama (AptamImAsA ) - vacanikA 8 aSTapAhuDa-vaca nikA* 9 jJAnArNava vacanikA* 10 bhavatAmarastotra - vaca nikA 1 jayacanda iti khyAto jayapuryAmabhUtsughI / dRSTvA yasyAkSaranyAsa mAdRzo'pIdRzI mati // 1 // yayA pramANazAstrasya sasvAdya rasamulvaNam / naiyAyikAdisamayA bhAsante suSThu nIrasA // 2 // vi0 saM0 1859 caitrazuklA 50 1861 ASADha zu0 4 sa0 1863 zrAvaNa kR0 3 sa0 1863 zrAvaNa kR0 14 sa0 1863 kArtika kR0 10 sa0 1864 caitra kR0 14 vi0 sa0 1866 bhAdra zu0 120 1867 - 218 mAgha kR0 5 sa0 1869 kArtika kR0 120 1870 pramANaparIkSA vacanikA antima praza0 / 2 vIravANI (smArikA) varSa 17, aka 13 50 50 tathA 95 / svayake hAthase likhI cihnAkita granya-pratiyAM di0 jaina vaTA mandira, jayapura meM upalabdha hai / vIra vANI (smArikA) 1095 /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11. padoMkI pustaka [maulika (246 padokA saMgraha) ASADha zu0 10 saM0 1874 12 sAmAyikapATha-baca nikA 13 patraparIkSA-vacanikA 14 candraprabhacarita-dvitIyasarga-vacanikA 15 matasamuccaya-vaca nikA 16 dhanyakumAracarita-vacanikA ina racanAokA paricaya unake hI nAmase vidita ho jAtA hai| ata vaha choDA jAtA hai| uparyukta vivecanase prakaTa hotA hai ki paNDita jayacandajI chAvaDA viziSTa zAstrAbhyAsI, bahajJAnI, saskRta-prAkRta-hindI bhASAoMke jJAtA, hindIgadya-padyasAhityakAra, pravaktA, cAritravAna, bhadrapariNAmI aura AdhyAtmika vidvAn the / janadarzanake sAtha hI anya bhAratIya darzanoke bhI marmajJa the| unakI zAsana-sevA eva sAhityika kRtiyAM unheM cirasmaraNIya rkheNgii| Domeneige -219
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsanayariMzikA aura madana 1. zAsana catustrizikA 1 prati - paricaya 'zAsana-catustrizikA kI yahI eka prati jaina sAhitya upalabdha jAna paDatI hai| yaha hameM ya pa0 nAthUrAmajI premI bambaIke anugrahase prApta huii| isake alAvA prayatna karanepara bhI anyatrase koI prati prApta nahI ho sakI / isakI lambAI cauDAI 10 x 6 ica hai / dAyI aura bAyI dono ora eka-eka icakA hAziyA chUTA huA hai| isameM kula pA~ca patra haiM aura antima patrako choDakara pratyeka patra meM 1818 paktiyA tathA pratyeka pakti prAya 32, 32 akSara hai / antima patra meM (9+3= ) 12 paktiyAM aura hareka paktimeM uparyukta ( 32, 32) jitane akSara haiN| kucha TippaNa bhI sAtha meM kahI-kahI lage hue haiM jo mUlako samajhane meM kucha madada pahu~cAte haiM / yaha prati kAphI ( sambhavata cAra-pA~caso varSakI ) prAcIna pratIta hotI hai aura bahuta jIrNa-zIrNa dazAmeM hai / lagabhaga pAlIsa paitAlisa sthAnapara to isake akSara athavA pada-cAnavAdi pazoke paraspara cipaka jAne Adike kAraNa prAya miTa gaye haiM aura jinake par3hane meM ghaTI kaThinAI mahasUsa hotI hU~ isa kaThinAIkA premIjIne bhI anubhava kiyA hai aura apane 'jaina sAhitya aura itihAsa' (10 139 ke phuTanoTa) meM pratikA kucha paricaya dete hue likhA hai - "isa pratimeM likhanekA samaya nahIM diyA hai parantu vaha do-tInasau varSase kama purAnI nahIM mAlUma hotI / jagaha-jagaha akSara uDa gaye haiM jisase bahutase padya pUre nahI paDhe jAte / " hamane sandarbha, arthasagati, akSara-vistArakayantra Adise parizramapUrvaka saba jagahake akSaroko paDha kara padhoko pUrA karanekA prayatna kiyA hai sirpha eka jagaha akSara nahI par3e gaye aura isaliye vahA~para aise bindu banA diye gaye haiM / jAna paDatA hai ki abataka isake prakAzameM na AsakanekA yahI kAraNa rahA hai| yadi yaha jIrNa-zIrNa prati bhI na milI hotI to jaina sAhityakI eka anamola kRti aura usane rapapitA evaM apane samaya vikhyAta vidvAnake sambandhameM kucha bhI likhane kA avasara na milatA na mAlUma aisIaisI kitanI sAhityika kRtiyA~ jaina sAhitya bhaNDArameM saDa-gala gaI hoMgI aura jinake nAmazeSa bhI nahI haiM | AcArya vidyAnandakA vidyAnandamahodaya, anantavIryakA pramANasagrahabhASya Adi bahumUlya grantharana hamAre pramAda aura lAparavAhIse jaina-vADmayaNDAromeM nahI pAye jAte the yA to naSTa ho gaye yA anyatra cale gaye / aisI hAlata meM isa uttama aura jIrNa-zIrNa kRtiko prakAzameM lAne kI kitanI jarUrata thI, yaha svaya prakaTa hai / grantha- paricaya 'zAsanacaturivazikA' eka choTI-sI vintu sundara evaM maulika racanA hai| isake racayitA vikramakI 13vI zatAbdIke suvikhyAta vidvAn muni madanaphIti hai| isameM koI 26 tIrthasthAno - 8 siddhI 18 atizaya tIrthakSetrakA paramparA athavA anubhUtise yathAzAta itihAsa eka-eka pathameM atikSepa eva saketa aura - 220 -
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpameM nivaddha hai / sAtha hI unake prabhAvollekhapUrvaka digambarazAsanakA mahattva sthApita karate hue pratyeka padyameM usakA jayaghoSa kiyA gayA hai / jaina tIrthoke aitihAsika paricayameM jina racanAo Adise vizeSa madada mila sakatI hai unameM yaha racanA bhI prAcInatA AdikI dRSTise apanA viziSTa sthAna rakhatI hai / vikrama saMvat 1334meM race hue candraprabhasUri ke prabhAvakacaritra, vikrama saMvat 1361 meM nirmita merutuGgAcArya ke prabandhacintAmaNi, vikrama saMvat 1389 meM pUrNa hue jinaprabhasUrike vividhatIrthaMkalpa aura vikrama savat 1405 meM nirmita rAjazekharasUrike prabandhakoza ( catu viMzatiprabandha) meM bhI jainatIrthoM ke itihAsa kI sAmagrI pAyI jAtI hai / muni madanakIrtikI, jinheM 'mahAprAmANikacUDAmaNi' kA viruda prApta thA aura jisakA ullekha rAjazekhara strine apane ukta prabandhakoza (pRSTha 64 ) meM kiyA hai aura unake sambandhakA eka svatantra 'madana kIrtiprabandha' nAmakA prabandha bhI likhA hai, yaha kRti ina cAro racanAose prAcIna (vikrama saMvat 1285 ke lagabhagakI racI) hai / ata yaha racanA janatIrthoke itihAsa ke paricaya meM vizeSa ullekhanIya hai | isameM kula 36 padya haiM, jo anuSTup chandameM prAya 84 zloka jitane haiM / inameM navarahIna pahalA padya agale 32 padyoke prathamAkSarose racA gayA hai aura jo anuSTup vRttameM hai / antima ( 35vA) padya prazasti-padya hai, jisameM racayitAne apane nAmollekha ke sAtha apanI kucha AtmacaryA dI hai aura jo mAlinI chanda meM hai / zeSa 34 padya grantha-viSayase sambaddha hai, jinakI racanA zArdUlavikrIDita vRttameM huI haiM / ina cautIsa padya meM digambara zAsana ke prabhAva aura vijayakA pratipAdana honese yaha racanA 'zAsanacatustrizi ( zati ) kA' athavA zAsana cauMtIsI' jaise nAmose di0 jainasAhityameM prasiddha hai / viSaya - paricaya isameM vibhinna tIrthasthAno aura vahA~ke digambara jinabimboke atizayo, mAhAtmyo aura prabhAvoke pradarzanadvArA yaha batalAyA gayA hai ki digambarazAsana apanI ahiMsA, aparigraha (nirgranthatA ), syAdvAda Adi vizeSatAoke kAraNa saba prakArase jayakArakI kSamatA rakhatA hai aura usake lokameM baDe prabhAva tathA atizaya rahe haiM / kailAsakA RSabhadevakA jinabimba, podanapurake bAhubali, zrIpurake pArzvanAtha, hulagiri athavA holAgirike zaGkhajina, dhArAke pArzvanAtha, bRhatpurake vRhaddeva, jainapura (janavidrI ) ke dakSiNa-gommaTadeva, pUrvadizAke pArzvajinezvara, vizvasenadvArA samudrase nikAle zAntijina, uttara dizAke jinabimva sammedazikhara ke bIsa tIrthaGkara, puSpapurake zrI puSpadanta, nAgadraha ke nAgahRdezvarajina, sammedazikharakI amRtavApikA, pazcima samudrataTake zrIcandraprabhajina, chAyApAzrvaprabhu, zrIAdijinezvara, pAvApurake zrIvIrajina, giranArake zrIneminAtha, campApurake zrIvAsupUjya, narmadA ke jalase abhiSikta zrIzAntijinezvara, Azrama' yA AzAramyake zrImunisuvratajina, vipulagirikA jinabimba, vindhyAgirike jinacaityAlaya, medapATa (mevADa ) dezastha nAgaphaNI grAmake zrImallijinezvara aura mAlavAdezake maGgalapurake zrI abhinandanajina ina 26ke loka-vizruta atizayokA isameM samullekha huA hai / isake alAvA yaha bhI pratipAdana kiyA gayA hai ki smRtipAThaka, vedAntI, vaizeSika, mAyAvI, yoga, sAkhya, cArvAka aura bauddha ina dUsare zAsanodvArA bhI digambarazAsana kaI bAtomaM samAzrita huA hai / 1 udayakIrtimunikRta apabhraMzanirvANabhakti meM Azrama aura prAkRta nirvANakANDa gAthA 20 meM AzA ramyanagarakA ullekha hai / - 221 -
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa taraha yaha racanA jahA~ digambarazAsanake prabhAvakI prakAzikA hai vahAM itihAsa premiyoMke lie itihAsAnusandhAnakI isame mahattvapUrNa sAmagrI bhI hai| ata' isakI upAdeyatA tathA upayogitA spaSTa hai| isakA eka-eka padya eka-eka svatantra nibandhakA viSaya hai| 2. muni madanakIrti aba bicAraNIya hai ki isake racayitA muni madanakI ti kaba hue haiM, unakA nizcita samaya kyA hai aura ve kisa vizeSa athavA sAmAnya paricayako live hae hai ? ata ina bAtopara yahAM kucha vicAra kiyA jAtA haisamaya-vicAra (ka) jaisA ki pahale ullekha kiyA jA cukA hai, ki zvetAmbara vidvAn rAjazekharamUrine vikrama sa0 1405 meM pravandhakopa likhA hai jisakA dUsarA nAma caturvizatipravandha bhI hai| isame 24 prasiddha pUrupo10 AcAryoM, 4 saskRtabhApAke suprasiddha kavi-paNDito, 7 prasiddha rAjAo aura 3 rAjamAnya sadgRhasthoke prabandha (carita) nibaddha hai / saskRtabhASAke jina 4 suprasiddha kavi-paNDitoke pravandha isameM nibaddha haiM unameM eka prabandha digambara vidvAna vizAlakotike prakhyAta ziSya madanakItikA bhI hai aura jisakA nAma 'madanakIrti-prabandha' hai / isa prabandhameM madanakItikA paricaya dete hae rAjazekharasarine likhA hai ki "ujjayinImeM digambara vidvAn vizAlakIrti rahate the| unake madanakIrtinAmakA eka ziSya thaa| vaha itanA baDA vidvAn thA ki usane pUrva, pazcima aura uttarake samasta vAdiyoko jIta kara 'mahAprAmANikacUDAmaNi'ke virudako prApta kiyA thaa| kucha dinoke bAda usake mana meM yaha icchA paidA huI ki dakSiNake vAdiyoko bhI jItA jAya aura isake lie unhone guruse AjJA maagii| parantu gurune dakSiNako 'bhoganidhi' deza batalAkara vahA~ jAnekI AjJA nahIM dii| kintu madanakIti gurukI AjJAko ulagha karake dakSiNako cale gye| mArgameM mahArASTra Adi dezoMke vAdiyoko padadalita karate hue karNATa deza pahu~ce / karNATadezameM vijayapura meM jAkara vahA~ke nareza kuntibhojako apanI vidvattA aura kAvyapratibhAse camatkRta kiyA aura unake anurodha karanepara unake pUrvajoMke sambandhameM eka grantha likhanA svIkAra kiyA / madanakIrti eka dinameM pAMcasau zloka banA leta the, parantu svaya unheM likha nahI sakate the| ataeva unhone rAjAse suyogya lekhakakI mAMga kii| rAjAne apanI suyogya viduSI putrI madanamajarIko unheM lekhikA dI / vaha pake bhItarase likhatI jAtI thI aura madanakIti dhArApravAhase bolate jAte the| kAlAntarameM ina donomeM anurAga hogayA jaba guru vizAlakItiko yaha mAlUma huA to unhone samajhAneke liye para likhe aura ziSyoko bhejA / parantu madanakIrtipara unakA koI asara na huA / ' isa prabandhake kucha AdibhAgako yahA~ diyA jAtA hai "ujjayinyA vizAlakIrtidigambara / tacchiSyo madanakIti / sa pUrvapazcimottarAsu tisRSu dikSu vAdina sarvAn vijitya 'mahAprAmANikacUDAmaNi ' iti virudamupAya' svagurvalakRtAmujjayinImAgAt / gurUnavandiSTa / pUrvamapi janaparamparAzrutatatkIti sa madanakIrti bhUyiSThamazlAghiSTha / so'pi prAmodiSTa / dinakatipayAnantara ca guru nyagadIta-bhagavan / dAkSiNAtyAn vAdino vijetumohe / tatra gacchAmi / anujJA dIyatAm / guruNoktam-vatsa | dakSiNA mA gA / sa hi bhoganidhirdeza / ko nAma tatra gato darzanyapi na tapaso bhrazyet / etadguruvacana viladhya vidyAmadAdhmAto jAlakuddAlani zreNyAdibhi prabhUtazca ziSya parikarito mahArASTrAdivAdino mRdgran karNATadezamApa / tama vijayapure kuntibhoja nAma rAjAna svaya vidyavidaM vidvapriya sadasi niSaNNaM sa dvAsthanivedito dadarza / tamupazlokayAmAsa / " ityAdi / -222
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prabandhase do bAteM spaSTa hai| eka to yaha ki madanakIti nizcaya hI eka aitihAsika suprasiddha vidvAn haiM aura ve digambara vidvAn vizAlakIrtike suvikhyAta eva 'mahAprAmANikacUDAmaNi' kI padavI prApta vAdivijetA ziSya the tathA ina prabandhakozakAra rAjazekharasUri arthAt vikrama sa0 1405 se pahale ho gaye haiN| dUsarI bAta yaha ki ve vijayapuranareza kuntibhojake samakAlIna haiM / aura unake dvArA sammAnita hae the| / aba dekhanA yaha hai ki kuntibhojakA samaya kyA hai ? jaina-sAhitya aura itihAsake prasiddha vidvAn pa0 nAthUrAmajI premIkA anumAna hai ki prabandhakopavarNita vijayapuranareza kuntibhoja aura somadeva (zabdArNavacandrikAkAra) vaNita vIrabhojadeva eka hI haiM / somadevamunine apanI zabdArNavacandrikA kolhApura prAntake arjurikA grAmameM vAdIbhavavAGkaza vizAlakIti paNDitadevake vaiyAvRtyase vi0 sa0 1262 meM banAkara samApta kI thI aura usa samaya vahAM vIra-bhojadevakA gajya thaa| sambhava hai vizAlakIti apane ziSya madanakItiko samajhAneke liye ughara kolhApurakI tarapha gaye ho aura tabhI unhoMne somadevakI vaiyAvRttya kI ho|' premIjIkI mAnyatAnusAra kuntibhojakA samaya vikrama sa0 1262ke lagabhaga jAna paDatA hai aura isa liye vizAlakIrtike ziSya madanakotikA samaya bhI yahI vikrama sa0 1262 honA caahiye| (kha) paNDita AzAgharajIne apane jinayajJakalpameM, jise pratiSThAsAroddhAra bhI kahate haiM aura jo vikrama savan 1285 meM banakara samApta huA hai, apanI eka prazasti dI hai / isa prazasti meM apanA viziSTa paricaya dete hue eka padya meM unhone ullekhita kiyA hai ki ve madanakIttiyatipatike dvArA 'prajJApuJja' ke nAmase abhihita hue the arthAt madanakIttiyatipatine unheM 'prajJApuJja' kahA thaa| madanakIttiyatipatike ullekhavAlA unakA vaha prazastigata padya nimna prakAra hai - ityudayasenamuninA kavisuhRdA yo'bhinandita prItyA / prajJApuJjo'sIti ca yo'bhihi (ma) to madanakottiyatipatinA // isa ullekhaparase yaha mAlUma ho jAtA hai ki madanakItiyatipati, paNDita AzAdharajIke samakAlIna athavA kucha pUrvavartI vidvAn the aura vikrama savat 1285ke pahale ve suvikhyAta ho cuke the tathA sAdhAraNa vidvAno eva muniyomeM viziSTa vyaktitvako bhI prApta kara cuke the aura isaliye yatipati-muniyoke AcArya mAne jAte the| ata isa ullekhase madanakotti vikrama savata 1285 ke nikaTavartI vidvAna siddha hote hai| (ga) madanakottine zAsanacatusthizikAmeM eka jagaha (34veM padya meM) yaha ullekha kiyA hai ki AtatAyI mlecchone bhAratabhUmiko rote hue mAlavadezake maGgalapura nagara meM jAkara vahA~ke zrIabhinandana-jinendrakI mUrtiko bhagna kara diyA aura usake Tukar3e-TukaDe ho gaye, parantu vaha juDa gayI aura sampUrNAvayava bana gaI aura usakA eka bahA atizaya prakaTita huaa| jinaprabhasUrine apane vividhatIrthakalpa athavA kalpapradIpameM, jisakI 1 jainasAhitya aura itihAsa pR0 139 / 2 ukta granthake pR0 138ke phaTanoTameM udhata zabdArNavacandrikAkI antima prazasti / 3 vikramavarpasapacAzItidvAdazazateSvatIteSu / AzvinasitAntyadivase sAhasamallAparAkSasya / / 19 / / 4 yahI prazasti kucha hera-pherake sAtha unake sAgAradharmAmRta Adi dUsare kucha granthomeM bhI pAI jAtI hai / -223 -
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ racanA unhone vikrama sa0 1364 se lagAkara vikrama saM0 1389 taka 25 varSoM meM kI hai', eka 'avantidezastha-abhinandanadevakalpa' nAmakA kalpa nivaddha kiyA hai| isameM unhone bhI mlecchamenAke dvArA abhinandanajinakI mUrti ke bhagna honekA ullekha kiyA hai aura usake juDane tathA atizaya prakaTa honekA vRtta diyA hai aura batalAyA hai ki yaha ghaTanA mAlavAdhipati jayasiMhadeva ke rAjyakAlase kucha varSa pUrva ho lI thI aura java use abhinandana jinakA AzcaryakArI atizaya sunane meM AyA to vaha unakI pUjAke liye gayA aura pUjA karake abhinandanajinakI dekhabhAla karane vAle abhayakoti Adi maThapati AcAryoM (bhaTTArako) ke liye devapUjArtha 24 halakI khetI yogya jamIna dI tathA 12 halakI jamIna devapUjakoke vAste pradAna kii| yathA "tamatizayamatiyAyina nizamya zrIjayasiMhadevo mAlavezvara spharabhaktiprAgbhArabhAsvarAnta karaNa svAmina svayamapUjayat / devapUjAthaM ca caturvizatihalakRSyAM bhUmimadatta maThapatibhya / dvAdazahalabAhyA cAvanI devArcakamya pradadAvavantipasi / adyApi digmaNDalavyApiprabhAvavaibhavo bhagavAnabhinandanadevastatra tathaiva pUjyamAno'sti / " -vividhatIrtha0 pR0 58 / jinaprabhasUridvArA ullikhita yaha mAlavAdhipati jayasiMhadeva dvitIya jayasiMhadeva jAna paDatA hai, jise jaitugideva bhI kahate hai aura jisakA rAjyasamaya vikrama sa0 1290 ke bAda aura vikrama sa0 1314 taka vatalAyA jAtA hai / paNDita AzAgharajIne vipaSTismRtizAstra, sAgAradharmAmRtaTIkA aura anagAradharmAmRtaTIkA ye tIna grantha kramaza vi0 sa0 1292, 1296 aura 1300 me isI (jayasiMhadeva dvitIya athavA jaitugideva) ke rAjyakAlameM banAye hai| jinayajJakalpakI prazasti (padya 5) meM paNDita AzAgharajIne yahAM dhyAna dene yogya eka bAta yaha likhI hai ki 'mlecchapati sAhidInane jaba sapAdalakSa (savAlAkha) deza (nAgaura-jodhapurake AsapAsake pradeza) ko sasainya AkrAnta kiyA to ve apane sadAcArakI hAnike bhayase vahAMse cale Aye aura mAlavAkI dhArA nagarImeM mA base / isa samaya vahAM vindhyanareza (vikrama sa0 1217 se vikrama sa01249) kA rAjya thaa|' yahA~ paNDita AzAdharajIne jisa muslima vAdazAha sAhivuddInakA ullekha kiyA hai vaha zahAbuddInagorI hai / isane vikrama sa0 1249 (I0 san 1192) meM gajanIse Akara bhAratapara hamalA karake dillIko hastagata kiyA thA aura usakA 14 varSa taka rAjya rhaa| aura isaliye asambhava nahI isI mAtatAyI bAdazAha athavA umake saradArone sasainya ukta 14 varSoMmeM kisI samaya mAlavAke ullikhita dhana-dhAnyAdise bharapUra maGgalapura nagarapara dhAvA mArA ho aura hIrA-javAharAtAdike milaneke durlobha athavA dhArmika vidveSase vahA~ ke lokavizruta zrImabhinandanajinake caityAlaya aura vimbako tohA ho aura usokA ullekha madanakItine "mleccha pratApAgata" zabdo dvArA kiyA ho| yadi yaha ThIka ho to yaha kahA jA sakatA hai ki 1 munijinavijayajI dvArA sampAdita vividhatIrthakalpakI prastAvanA pR0 2 / jainasAhitya aura itihAsa, pR0 134 / 3 ina granthoMkI antima prshstiyaaN| 4 mlecchezena sapAdalakSaviSaye vyApte suvRttakSati prAsAdvindhyanarendrado parimalasphUrjastrivargAjasi / prApto mAlavamaNDale bahuparovAra purImAvasan yo dhArAmapaThanjinapramitivAkzAstre mahAvIrata // 5 // 'mlecchezena sAhibudIna turuSkarAjena' -sAgAradharmA0 TIkA pR0 243 / -224
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ madanakIrttine isa zAsanacatustrizikAko vikrama sa0 1249 aura vi0 sa0 1263 yA vi0 sa0 1314 ke bhItara kisI samaya racA hai aura isalie unakA samaya ina savatokA madhyakAla honA cAhiye / isa UhApohase hama isa niSkarSapara pahu~cate haiM ki madana kIrtikA vi0 sa0 1285 ke pa0 AzAdharajIkRta jinayajJakalpameM ullekha honese ve unake kucha pUrvavartI vidvAn nizcitrUpameM haiM, aura isaliye unakA vi0 sa0 1285 ke AsapAsakA samaya sunizcita hai / sthAnAdi - vicAra samayakA vicAra karaneke bAda aba madanakIrtike sthAna, guruparamparA, yogyatA aura prabhAvAdipara bhI kucha vicAra kara lenA cAhie / madanakIrti vAdIndra vizAlakIrtike ziSya the aura vAdIndra vizAla korti pa0 AzAdharajIse nyAyazAstrakA abhyAsa kiyA thA / pa0 AzAvarajIne dhArAmeM rahate hue hI unheM nyAyazAstra paDhAyA thA aura isaliye ukta dono vidvAn ( vizAlakIrti tathA madanakIrti) bhI dhArAmeM hI rahate the / rAjazekharasUrine bhI unheM ujjayinIke rahanevAle vatalAyA hai / ata madanakIrtikA mukhyata sthAna ujjayinI (dhArA) hai| ye vAda-vidyAmeM baDe nipuNa the / caturdizAoke vAdiyoko jItakara unhone 'mahAprAmANika - cUDAmaNi' kI mahanIya padavI prApta kI thii| ye ucca tathA Azu kavi bhI the / kavitA karanekA inheM itanA uttama abhyAsa thA ki eka dinameM 500 zloka raca DAlate the / vijayapura ke nareza kuntibhojako inhone apanI kAvyapratibhAse AzcaryAnvita kiyA thA aura isase vaha baDA prabhAvita huA thA / paNDita AzAdharajIne inheM 'yatipati' jaise vizeSaNake sAtha ullekhita kiyA hai / ina saba bAtose inakI yogyatA aura prabhAvakA acchA Abha sa milatA hai / saMbhava hai rAjAkI viduSI putrI aura inakA ApasameM anurAga ho gayA ho aura ye apane padase cyuta ho gaye ho, para ve pIche samhala gaye the aura apane kRtyapara ghRNA bhI karane lage the| isa bAtakA kucha spaSTa AbhAsa unakI isI zAsanacatustrizatikAke " yatpApavAsAdvAloya" ityAdi prathama padya aura " iti hi madanakortizcintayannA''tmacitte" ityAdi 35 veM padyase hotA hai aura jisaparase mAlUma hotA hai ki ve kaThora tapakA AcaraNa karate tathA akele vihAra karate hue indriyo aura kaSAyokI uddAma pravRttiyoko kaThoratAse rokane meM udyata rahate the aura jIvamAtra ke prati bandhutvakI bhAvanA rakhate the / tAtparya yaha ki madanakIrti apane antima aura daMgambarI vRtti tathA bhAvanAse apanA gaye the unakA svargavAsa kaba, kahA~ aura kisa avasthA meM / / para itanA jarUra kahA jA sakatA hai ki ve muni jIvana meM prAyazcittAdi lekara yathAvat munipadameM sthita samaya yApana karate the, aisA ukta padyose mAlUla hotA hai huA, isako jAnaneke liye koI sAdhana prApta nahI hai avasthAmeM hI svargavAsI hue hoge, gRhastha avasthAme nahIM, kyoMki apane kRtyapara pazcAttApa karaneke bAda pUrvavat muni hogaye the aura usI samaya yaha zAsanacatustrizikA racI, aisA usake anta parokSaNaparame prakaTa hotA hai / rAjazekharasUrine kucha ghaTA-baDhAkara unakA caritra citraNa kiyA jAna paDatA hai / premIjIne' bhI unake isa citra para avizvAsa prakaTa kiyA hai aura madanakIrtise sau varSa vAda likhA honese 'ghaTanAko gaharA raga dene' yA 'toDe maroDhe jAne' tathA 'kucha tathya' honekA sUcana kiyA hai / jo ho, phira bhI usake aitihAsika tathyakA mUlyAkana honA cAhie / 1 jainasAhitya aura itihAsa pa0 139 / na-29 - 225 -
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa racanAke alAvA madanakIrtikI ora bhI racanAe~ haiM yA nahIM, yaha ajJAta hai / vara vijayapura nareza kuntibhojake pUrvajoke sambandhameM likhA gayA unakA paricayagrantha rahA hai, jisakA ulleka rAjazekharane madanakIrti prabandhameM kiyA hai / zAsanacatustrizikA meM ullikhita tIrtha aura unakA kucha paricaya isa zAsanacatustrizikAmeM jina tIrtho evaM sAtizaya digambara jinabimboMkA ullekha huA hai ve 26 haiM / unameM 8 to siddha tIrtha haiM aura 18 atizayatIrtha haiM / unakA yahA~ kucha paricaya diyA jAtA hai / siddha-tIrthaM jahA~se koI pavitra AtmA mukti athavA mokSa prApta karatA hai use jainadharma meM siddhatIrtha kahA gayA hai / isameM yatipati madanakIrtine aise 8 siddhatIrthoMkA sUcana kiyA hai / ve ye hai 1 kailAsagiri, 2 podanapura, 3 sammedazikhara (pArzvanAthahila), 4 pAvApura, 5 giranAra ( Urjayantagiri), 6 campApurI, 7 vipulagiri aura 8 vindhyAgiri / 1 kailAsagiri bhAratIya dharmoM meM vizeSata jainadharma meM kailAsagirikA bahuta vaDA mahattva vatalAyA gayA hai / yuga Adi meM prathama tIrthakara bhagavAn RSabhadeva (AdinAtha ) ne yahA~se mukti-lAbha prApta kiyA thaa| unake bAdameM nAgakumAra, bAli aura mahAvAli Adi munivarone bhI yahIse siddha pada pAyA thaa| jaisAki vikramakI chaThI zatAbdIke suprasiddha vidvAnAcArya pUjyapAda (devanandi ) kI saMskRta nirvANabhaktise aura ajJAtakartRka prAkRta nirvANakANDase' prakaTa hai --' (ka) kailAsazailazikhare parinivRto'sI zailesibhAvamupapadya vRSo mahAtmA / - ni0 bha0 zlo0 22 / (kha) aTThAvayammi usaho / -- ni0 kA0 gA0 na0 1 / - nAgakumAramuNido bAli mahAbAli ceva ajjheyA / aThThAvaya- girisihare NivvANagayA Namo tesi // - ni0 kA0, 15 / muni udayakIrtine bhI apanI 'apabhraMza nirvANabhakti' meM kailAsagirikA aura vahAMse bhagavAn RSabhadevake nirvANakA nimna prakAra ullekha kiyA hai (ga) kailAsa - sihari sihari-risahanAhu, jo siddhau payaDami dhammalAhu / yaha dhyAna rahe ki aSTApada isI kailAsagirikA dUsarA nAma hai| jainetara ise 'gaurIzaGkara pahADa' bhI kahate haiN| bhagavajjinasenAcArya ke AdipurANa tathA dUsare digambara grantho meM isakI baDI mahimA gAI gaI hai | zvetAmbara aura jainetara sabhI ise apanA tIrtha mAnate haiN| isase isakI vyApakatA aura mahAnatA spaSTa hai / kisI samaya yahA~ bhagavAn RSabhadevakI baDI hI manojJa aura AkarSaka sAtizaya suvarNamaya digambara jinamUi 1 isake racayitA kauna haiM aura yaha kitanI prAcIna racanA ? yaha abhI anizcita hai phira bhI vaha sAta ATha sau varSase kama prAcIna nahI mAlUma hotI / * 226 - -
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratiSThita thI, jisakA ullekha madanakIrtine isa racanAke prathama padya meM sabase pahale aura bar3e gauravake sAtha kiyA hai aura 'adya' zabdakA prayoga karake apane samayameM usakA honA tathA devodvArA bhI usakI vandanA kiyA jAnA khAsataurase sUcita kiyA hai| mAlUma nahI, aba yaha mUrti athavA usake cihnAdi vahAM maujUda haiM yA nahI? purAtatvapremiyoko isakI khoja karanI cAhie / 2 podanapura podanapurakI sthitike sambandhameM aneka vidvAnone vicAra kiyA hai| DAkTara jaikobI vimalasUrikRta 'paumacariya'ke AdhArase pazcimottarasImAprAnta meM sthita 'takSazilA'ko podanapura batalAte haiM aura DAkTara govinda pai haidarAbAda-barArameM nijAmAbAda jileke 'vodhana' nAmaka eka grAmako podanapura kahate haiN| vA0 kAmatAprasAdajI jainane ina dono matokI samIkSA karate hue jaina aura netara sAhityakI mAkSI dvArA pramANita kiyA hai ki takSazilA podanapurase bhinna pazcimottarasImAprAntameM avasthita thI aura podanapura dakSiNabhAratameM godAvarIke taTapara kahI basA huA thaa| bhagavajjinasenake paramaziSya aura vikramakI 9vI zatAbdIke vidvAnAcArya gaNabhadra ne apane uttarapurANameM spaSTa likhA hai ki 'bhAratake dakSiNameM suramya (azmaka) nAmakA eka baDA (mahAn) deza hai usameM podanapura nAmaka vizAla nagara hai jo usa dezako rAjadhAnI hai / zrIkAmatAprasAdajone yaha bhI batalAyA hai ki jaina purANome podanapurako podana, podanApura, podana aura paudanya tathA bauddhagrantho meM dakSiNApathake azmaka deza kI rAjadhAnI potana yA potali eva hindragrantha bhAgavatapurAName ikSvAkuvaNIya rAjAokI azmaka dezako rAjadhAnI paudanya kahA gayA hai aura vaha prAcIna samayameM eka vikhyAta nagara rahA hai| jaina itihAsameM podanapurakA ullekhanIya sthAna hai| AdipurANa Adi jainagranthoM aura aneka gilAlekhoMmeM vaNita hai ki AditIrthadvAra Rpabhadevake do putra the-bharata aura bAhubali / RSabhadeva jaba sasArase viravata ho dIkSita hae to unhone bharatako ayodhyAkA aura bAhubaliko podanapurakA rAjya diyA aura isa taraha bharata ayodhyAke aura bAhavali podanapurake rAjA hue / kAlAntarameM ina dono bhAiyokA yuddha humA / yuddhame vAhubalikI vijaya hii| parantu vAibali sasArakI dazA dekhakara rAjyako tyAga tapasvI ho gaye aura kaThora tapakara podanapuramaM unhone kevalajJAna prApta karake nirvANa-lAbha kiyaa| bAdako samrAT bharatane apane vijayI, adbhuta tyAgI tathA advitIya tapasvI aura isa yugame sarvaprathama paramAtmapada evaM parinirvRtti prApta karanevAle apane ina Adarza bhAIkI yAdagArameM podanapurame 525 dhanuSapramANa unakI pArIrAkRtike anurUpa anupama mUrti sthApita karAI, jo baDI hI manojJa aura lokavizruta huI / tabase podanapura siddhatIrtha aura atizayatIrtha ke rUpame jainasAhityameM vithata hai| AcArya pUjyapAdane apanI nirvANabhavitameM usakA siddhatIphe rUpameM samullekha kiyA hai / yathA 1 'podanapura aura takSazilA' gIrSaka lekha, 'jaina enTIkverI' bhA0 4 ki0 3 / 2 jambUvibhUSaNe dvIpe bharate dakSiNe mahAn / guramyo viSayaratama vistIrNa podana puram // 3 zilAlekha na0 85 bhAdi, jo vindhyagiripara utkIrNa hai|-(mi0m0 10 169) / 4. vaha yaha vi. rAjya jaise jaghanya svArtha ke lie bhAI-bhAI bhI laTate hai aura eka dUgareko jAnake mana bana jAte haiN| -227
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ x - (ka) vindhye ca podanapure vRSadIpake ca / / 29 / / x ye sAdhavo hatamalA sugati pryaataaH| sthAnAni tAni jagati prathitAnyabhUvan // 30 // 'nirvANakANDa' aura muni udayakIrtikRta 'apabhrazanirvANabhavita' meM bhI podanapurake vAhabalI svAmIkI atizaya zraddhAke sAtha vandanA kI gaI hai / yathA (kha) bAhUbali taha vadami podanapura hatthinApure vde| __ satI kuthu va ariho vArANasIe supAsa pAsa ca ||-gaa0 na0 21 / (ga) bAhubalideu poyaNapurami, hau vadami mAhasu jammi jmmi| aisA jAna paDatA hai ki kitane hI samayake bAda bAhubalisvAmIkI ukta mUrtike jIrNa hojAnepara usakA uddhArakArya aura usa jaisI unakI nayI mUrtiyAM vahAM aura bhI pratiSThita hotI rahI haiN| madanakIrtike samayameM bhI podanapurameM unakI atizayapUrNa vizAla mUrti vidyamAna thI, jisakI sUcanA unhone padya doma 'adyApi pratibhAti podanapure yo vandhavandha savai' zabdodvArA kI hai aura jisakA yaha atizaya thA ki bhanyoko unake caraNanakhokI kAntimeM apane kitane hI Age-pIcheke bhava pratibhAsita hote the| madanakotike prAya samakAlIna athavA kucha pUrvavartI kannaDakavi pa0 voppaNadvArA likhita eka zilAlekha na0 85 (234)meM, jo 32 padyAtmaka kannaDa racanA hai aura jo vikrama savat 1237 (zaka sa0 1102)ke lagabhagakA utkIrNa hai, cAmuNDarAyadvArA nirmita dakSiNa gommaTezvarakI mUrti ke nirmANakA itihAsa dete hue batalAyA hai ki cAmuNDarAyako ukta podanapurake bAhubalIkI mUtike darzana karanekI abhilASA huI thI aura unake gurune use kukkuDa sA~se vyApta aura vIhaDa vanase AcchAdita hojAnese usakA darzana honA azakya tathA agamya batalAyA thA aura taba unhoMne jaina bidrI (zravaNabelgola)meM usI tarahako unakI mUrti banavAkara apanI darzanAbhilASA pUrNa kI thI / ata madanakItiko ukta sUcanA vicAraNIya hai aura vidvAnoko isa viSayameM khoja karanI cAhiye / uparyukta ullekhoparase prakaTa hai ki prAcIna kAlameM podanapurake bAhavalIkA bahA mAhAtmya rahA hai aura isaliye vaha tIrthakSetrake rUpa meM jainasAhityameM khAsakara digambara sAhityameM ullikhita eva mAnya hai| 3. sammedazikhara sammeda zikhara jamokA sabase baDA tIrtha hai aura isaliye use 'tIrtharAja' kahA jAtA hai| yahA~se cAra tIrthastharoM (RSabhadeva, vAsupUjya, ariSTanemi aura mahAvIra)ko choDakara zeSa 20 tIrthaGkaro aura agaNita muniyoMne siddha-pada prApta kiyA hai| ise jainoke dono sampradAya (digambara aura zvetAmbara) samAnarUpase apanA pUjya tIrtha mAnate haiN| pUjyapAda devanandine apanI 'saskRtanirvANabhakti meM likhA hai ki bIsa tIrthakarone yahasi parinirvANapada pAyA hai / yathA(ka) zeSAstu te jinavarA jita-mohamallA jJAnArka-bhUrikiraNairavabhAsya lokAn / sthAna para niravadhAritasaukhyaniSTha sammedaparvatale samavApurIzA // 25 // isI taraha 'prAkRtanirvANakANDa' aura muni udayakIrtikRta 'apabhrazanirvANabhakti meM bhI sammedaparvatase bIsa jinendrone nirvANa prApta karanekA ullekha hai aura jo nimna prakAra hai -228
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ (kha) vIsa tu jiNavariMdA amarAsura-vadidA dhuda-kilesA / ___ sammede girisihare nivvANagayA Namo tesi ||2||-ni0 kA0 / (ga) sammeda-mahAgiri siddha je vi, hau vadau vIsa-jiNiMda te vi |-a0 ni0 bha0 / isa taraha isa tIrthakA jainadharmameM vahA gauravapUrNa sthAna hai| prativarSa sahasroM jainI bhAI isa siddhatIrthakI vandanAke liye jAte hai| yaha vihAraprAntake hajArIbAga jilemeM IsarI sTezanake, jisakA aba pArasanAtha nAma ho gayA hai, nikaTa hai| ise 'pArasanAtha hila' (pArzvanAthakA pahADa) bhI kahate hai, jisakA kAraNa yaha hai ki parvatapara 23veM tIrthakara bhagavAn pArzvanAthakA sabase baDA aura pramukha jinamandira banA humA hai| aura isake kAraNa hI ukta sTezanakA nAma bhI 'pArasanAtha' ho gayA hai| madanakItine isa siddhakSetrakA ullekha padya 11 meM kiyA hai| 4 pAvApura yahA~se antima tIrthakara vaddha mAna-mahAvIrane nirvANa prApta kiyA hai / ataeva pAvApura janasAhityameM siddhakSetra mAnA jAtA hai / AcArya pUjyapAdane likhA hai pAvApurasya bahirunnatabhUmideze padmotpalAkulavatA sarasA hi madhye / zrIvarddhamAnajinadeva iti pratIto nirvANamApa bhagavAnpravidhUtapApmA // -nirvA0 bha0 24 / nirvANakANDa aura apabhraza-nirvANabhaktimeM bhI yahI batalAyA hai| yathA(ka) pAvAe Ninvudo mahAvIro-ni0 kA0 gA0 1 / (kha) pAvApura vadau vaDDhamANu, jiNi mahiyali payaDiu vimalaNANu |-a0 ni0 bha0 / yaha pAvApura paramparAse vihAraprAntame mAnA jAtA hai jo paTanAke nikaTa hai| guNAvAse 13 molako dUrIpara hai aura vahA~ moTara, tAMge Adise jAte haiM / yahA~ kArtika vadI amAvasyAko bhagavAna mahAvIrake nirvANadivasopalakSyameM eka bar3A melA bharatA hai| yahA~ vIrajinendrakI sAtizaya mUrti rahI hai, jisakA madanakItine padya 19meM ullekha kiyA hai / aba to vahAM caraNapAdukA zeSa rahI haiN| yahA~ ullekhanIya hai ki parAtattvavid aura aitihAsika vidvAnone uttara pradezameM kuzInagarake pAsa pAvAnagara (phAjila nagara)ko bhagavAna mahAvIrakI nirvANabhUmi mAnA eva siddha kiyA hai| nirvANa-divasapara yahA~ janasamudAya ekatrita hotA aura nirvANa divasa manAtA hai| 5 giranAra (Urjayantagiri) yahA~se 22ve tIrthahara ariSTanemine nirvANa prApta kiyA hai aura asakhya RSi-muniyone bhI yahA~ tapa karake siddhapada pAyA hai| ataeva yaha siddhatIrtha hai| AcArya pUjyapAdane kahA hai ki jina 'ariSTanemikI indrAdi aura jainetara sAdhajana bhI apane kalyANake liye upAsanA karate haiM una ariSTanemine aSTakarmoko nAzakara mahAna Urjayantagiri-giranArase maktipada prApta kiyaa| yathA yatprArthyate zivamaya vibadhezvarAce pAkhaNDibhizca prmaarth-gvess-shiil.| naSTA'STa-karma-samaye tadariSTanemi samprAptavAn kSitidhare bRhadUrjayante / / 23 / / 1. 'pAvA samIkSA', 'prAcIna pAvA', 'pAvAkI jhAMkI' Adi pustakeM / -229 -
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ ATha jinamandira bane hue haiN| gommaTezvarakI sasAraprasiddha vizAla mUrti isIpara utkIrNa hai, jise cAmaNDarAya ne vikramakI gyArahavI zatAbdImeM nirmita karAyA thaa| ataeva isa prasiddha mUtike kAraNa parvatapara aura bhI kitane hI jinamandira banavAye gaye hoMge aura isalie unakA bhI prastuta racanAmeM ullekha sambhava hai| yaha pahADI aneka sAdhu-mahAtmAokI tapa bhUmi rahI hai / ata vindhyagiri siddha tIrtha tathA atizayatIrtha donoM hai / atizayatIrtha madanakI tidvArA ullikhita 18 atizayatIrtho athavA sAtizaya jinavimbokA bhI yahAM kucha paricaya diyA jAtA hai| zrIpura-pAzvanAtha jaina sAhityameM zrIpurake zrIpArzvanAthakA baDA mAhAtmya aura atizaya batalAyA gayA hai aura usa sthAnako eka pavitra tathA prasiddha atizayatIrthaka rUpameM ullekhita kiyA gayA hai / nirvANakANDameM jina atizaya-tIrthoMkA ullekha hai uname 'zrIpura' kA bhI nirdeza hai aura vahAM pArzvanAthakI vandanA kI gaI haiN|' muni udayakItine bhI apanI apabhrazanirvANabhaktimeM zroparake pArzvanAthakA atizaya pradarzita karate hue unakA vandanA kI hai| madanakItise koI sau-varSa bAda honevAle zvetAmbara vidvAna jinaprabhasUrine bhI apane vividha tIrthakalpa'meM eka 'zrIpura-antarikSa pArzvanAthakalpa' diyA hai aura usameM isa atizayatIrthakA varNana karata usake sambandhameM eka kathAko bhI nibaddha kiyA hai| kathAkA sArAza yaha hai ki 'laGkAdhIza dazagrA sumAlI nAmake apane do sevakoko kahI bhejaa| ve vimAnameM baiThe hue AkAzamArgase jA rahe the ki jAtA bhojanakA samaya ho gayA / sumAlIko dhyAna AyA ki jinendra pratimAko ghara bhUla Aye aura binA 60 bhojana nahI kara skte| unhone vidyAbalase pavitra bAladvArA bhAvijina zrIpAzvanAthakA nA bnaaii| donone usakI pUjA kI aura phira bhojana kiyaa| pazcAta usa pratimAko nikaTavatA virAjamAnakara AkAzamArgase cale gye| vaha pratimA zAsanadevatAke prabhAvase tAlAbameM akhaNDitarUpA rhii| kAlAntarameM usa tAlAbakA pAnI kama ho gayA aura sirpha usI gaDDema raha gayA / sthita thii| kisI samaya eka zrIpAla nAmakA rAjA, jise bhArI koDha thA, ghUmatA huA vahA para pahu~cakara usa pAnIse apanA hAtha muMha ghokara apanI pipAsA zAnta kii| jaba vaha ghara lAnA rAnIne usake hAtha-muMhako koDharahita dekhakara puna usI pAnose snAna karaneke lie rAjAme khaa| vaisA kiyA aura usakA sarva kor3ha dUra ho gyaa| rAnIko devatAdvArA svapname isakA kAraNa mAla vahAM pArvajinakI pratimA virAjamAna hai aura usake prabhAvase yaha saba huA hai| phira vaha pratimA jAna meM sthita ho gii| rAjAne vahA~ apane nAmAzrita zrIparanagarako bsaayaa| aneka mahAta pratimAkI vahAM pratiSThA kI gii| tInoM kAla usakI pUjA haI / Aja bhI vaha pratimA usI tara sthita hai| pahale vaha pratimA itane adhara thI ki usake nIcese zirapara ghaDA rakkhe hue strI paranta kAlavaza athavA bhUmiracanAvaza yA mithyAtvAdise daSita kAlake prabhAvase aba vaha 1 yathA-'pAsa sirapuri vadami |'-nirvaannkaa0 / 2 yathA-'aru vadau sirapuri pAsanAhu, jo atarikkhi chai NANalAhu / 3 siMdhI granthamAlAse prakAzita 'vividhatIrthakalpa' 10 102 / pha usI gaDDe meM raha gayA jahAM vaha pratimA / jaba vaha ghara lauTA, to usakI e rAjAme kahA / rAjAne kA bsaayaa| aneka mahotsavoMke sAtha usa / vaha pratimA usI taraha antarikSama vise aba vaha pratimA itane nIce -232
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho gaI ki eka cAdara (dhAgA)kA antara raha gayA hai / isa pratimAke abhiSeka jalase dAda, khAja, koDha Adi roga zAnta hote haiN|" lagabhaga yahI kathA muni zrIzIlavijayajIne apanI 'tIrthamAlA'meM dI hai aura zrIpurake pArzvanAthakA lokavizruta prabhAva pradarzita kiyA hai| munijIne vikrama sa0 1731-32 meM dakSiNake prAya samasta tIrthokI vandanA kI thI, usIkA ukta pustakameM varNana nibaddha hai|' yadyapi ukta kathAokA aitihAsika AdhAra tathyabhUta hai athavA nahI, isakA nirNaya karanA kaThina hai phira bhI itanA avazya hai ki ukta kathAe~ eka anuzruti hai aura kAphI purAnI haiN| koI Azcarya nahI ki ukta pratimAke abhiSekajalako zarIrame lagAnese dAda, khAja aura koDha jaise roga avazya naSTa hote hoge aura isI kAraNa ukta pratimAkA atizaya lokameM dUra-dUra taka prasiddha ho gayA hogA / vikramakI navamI zatAbdIke prakhara tArkika AcArya ninda jaise vidvAnAcArya bhI zrIpurake pArzvanAthako mahimAse prabhAvita hue haiM aura unakA stavana karanemeM pravRtta hue hai| arthAt zrIpurake pArzvanAthako lakSyakara unhone bhaktipUrNa 'zrIpurapArzvanAthastotra'kI racanA kI hai| gaGganareza zrIpuruSake dvArA zrIpurake jainamandirake lie dAna diye jAnekA ullekha karanevAlA I0 san 776 kA eka tAmrapatra bhI milA hai| ina saba bAtose zrIpurake pArzvanAthakA aitihAsika mahattva aura prabhAva spaSTatayA jAna paDatA hai| ava vicAraNIya yaha hai ki yaha zrIpara kahAM hai-usakA avasthAna kisa prAntame hai ? premIjIkA anumAna hai ki dhAravADa jile kA jo zirUra gAMva hai aura jahA~se zaka sa0 787kA eka zilAlekha prApta huA hai tathA jo iNDiyana e bhAga 12 pR0 216meM prakAzita ho cukA hai, vahI prastuta zrIpura hai / kucha pAzcAtya vidvAn lekhakoMne vesiGga jileke 'sirapura' sthAnako eka prasiddha jainatIrtha batalAyA hai aura vahAM prAcIna pArzvanAthakA mandira honekI sUcanAeM kI hai| gaGganareza zrIpuruSa (I0 776) aura AcArya vidyAnanda (I0 775-840)ko iSTa zrIpura hI prastuta zrIpura jAna pahatA hai aura jo maisUra prAntameM kahI honA cAhie, aisA bhI hamArA anumAna hai|5 vidvAnoko usakI pUrI khoja karake ThIka sthitipara pUrA prakAza DAlanA caahiye| madanakIrtine isa tIrthakA ullekha padya 3 meM kiyA hai aura usakA vizeSa atizaya khyApita kiyA hai| hulagiri-zaGkhajina zrIpurake pArzvanAthakI taraha hulagiri ke zaGkhajinakA bhI atizaya janasAhityameM pradarzita kiyA gayA hai| isa tIrthaka sambandhameM jo paricaya-grantha upalabdha haiM unameM madanakIrtikI prastuta zAsanacatusthizikA sabase prAcIna aura prathama racanA hai| isake padya 4 meM likhA hai ki-"prAcIna samayameM eka dharmAtmA vyApArI gaunameM zaGkoko bharakara kahI jA rahA thaa| rAste meM use halagiripara rAta ho gii| vaha vahI basa gyaa| subaha uThakara jaba calane lagA to usakI vaha zahokI gauna acala ho gaI-cala nahI sakI / jaba usase 1 'janasAhitya aura itihAsa' pR0 227 / 2 jainasi0 bhA0, bhA04 kiraNa 3, 10 158 / 3 jainasAhitya aura itihAsa pR0 237 / 4 AptaparIkSA, prastAvanA, vIrasevAmandira-saskaraNa / 5 DA0 darabArIlAla koThiyA, zrIpara-pArzvanAtha-stotra, prastAvanA, vIrasevAmandira-saskaraNa / -233 - na-30
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirvANakANDakAra aura apabhraza nirvANabhaktikArakA bhI yahI kahanA hai(ka) ujjate NemijiNo'-prA0ni0 kA0 gA0 1 / (kha) 'ujjeMtimahAgiri siddhipattu, sirineminAhu jAdavapavittu / isake sivAya ina dono granthakArone yaha bhI likhA hai ki pradyumnakumAra, zambhukumAra, aniruddhakumAra aura sAta sau bahattara koTi muniyone bhI isI Urjayantagiri-giranArase siddha-pada prApta kiyA hai / yathA(ka) NamasAmi pajjuNNo savukumAro taheva anniruddho| bAhattarakoDIo ujjate sattasayA siddhA ||-ni0 kA0 5 / (kha) aNNe puNu sAmapajuNNavevi, aNiruddhasahiya hau navami te vi / ___ avare puNu sattasayAi tittthu, vAhattarikoDiu siddhapattu ||-ap0 ni0 bha0 / yaha Urjayantagiri pAMca pahADoMmeM vibhakta hai / pahale pahADako eka guphAmeM rAjulako mUrti hai / rAjulane isI parvatapara dIkSA lI thI aura tapa kiyA thaa| rAjula tIrthakara neminAthakI patnI bananevAlI thI, para neminAthake eka nimittako lekara dIkSita hojAne para unhoMne bhI dIkSA le lI thI aura vivAha nahIM karAyA thaa| dUsare pahADase aniruddhakumAra, tIsarese zambhukumAra, cauthese zrIkRSNajIke putra pradyumnakumAra aura pAMcaveMse tIrthakara neminAthane nirvANa prApta kiyA thaa| isa siddhatIrthakI janasamAjameM vahI pratiSThA hai jo sammedazikharakI hai / yaha saurASTra (gujarAta)meM jUnAgaDhake nikaTa avasthita hai / talahaTImeM dharmazAlAeM bhI banI huI haiM / madanakItike padya 20ke ullekhAnumAra yahA~ zrIneminAthakI bar3I manojJa aura nirAbharaNa mUrti rahI, jo khAsa prabhAva eva atizayako liye hue thii| mAlUma nahI vaha mUrti aba kahA~ gaI, yA khaNDita ho cukI hai, kyoki aba vahAM caraNacihna ho pAye jAte hai / 6 campApura bArahaveM tIrthakara vAsupUjyakA yaha garbha, janma, dIkSA, kevalajJAna aura mokSakA sthAna hai| ataeva yaha siddhatIrtha aura atizaya tIrtha dono hai| svAmI pRjyapAdane likhA hai ki campApurameM vasupUjyasuta bhagavAn vAsupUjyane rAgAdi karmabandhako nAzakara siddhi (mukti) prApta kI hai| yathA campApure ca vasupUjyasuta sudhImAn / siddhi parAmupagato gatarAgabandha ||-s0ni0 bha0 22 / yahI nirvANakANDa aura apabhrazanirvANabhaktimeM kahA hai(ka) 'capAe vAsupujjajiNaNAho'-ni0 kA0 1 / (kha) puNu capanayari jiNu vAsupujja, NivvANapattu chaDevi rajju / a0 ni0 bha0 / isa taraha campApurako jainasAhityameM eka pUjya tIrtha mAnA gayA hai| isake sivAya, jainagranthoMmeM campApurakI prAcIna dasa rAjadhAniyomeM bhI ginatI,kI gaI hai aura use eka samRddha nagara batalAyA gayA hai| yaha campApura vartamAnameM eka gAMvake rUpameM maujUda hai aura bhAgalapurase 6 mIlakI dUrIpara hai / madanakItike ullekhAnusAra yahAM 12veM tIrthakara vAsupUjyakI atizayapUrNa mUrti rahI hai, jisakI deva-manuSyAdi puSpanicayase baDI bhakti pUjA karate the / pratIta hotA hai ki campApurake pAsa jo mandaragiri hai usase saTA huA 1 DA. jagadIzacandrakRta "jainagranthomeM bhaugolika sAmagrI aura bhAratavarSa meM jainadharmakA pracAra' zIrSaka lekha, premI-abhinandanagrantha pRSTha 254 / -230
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka tAlAba hai / isa tAlAbake kamala hI madanakotiko padya 21 meM ullikhita puSpanicaya vivakSita hue haiunase bhaktajana unakI pUjA karate hoge| 7. vipulagiri rAjagRhake nikaTa vipulagiri, vaibhAgiri, kuNDalagiri athavA pANDakagiri, Rpigiri aura balAhakagiri the pAMca pahADa sthita hai / bauddha-granthomeM inake vepulla, vebhAra, pANDava, isigili aura gijjhakUTa ye nAma pAye jAte haiM / ina pAMca pahADokA jainagranthomeM vizeSa mahattva varNita hai| inapara aneka RSi-muniyone tapazcaryA kara mokSa-sAdhana kiyA hai / AcArya pUjyapAdane inhe siddhakSetra batalAyA hai aura likhA hai ki ina pahADoMse aneka sAdhuone karma-mala nazAkara sugati prApta kI hai / yathA droNImati pravarakuNDala-mer3hake ca vaibhAraparvatatale vrsiddhkuutte| RSyadrike ca vipalAdri-balAhake ca ye sAdhavo hatamalA sugati prayAtA sthAnAni tAni jagati prthitaanybhuuvn|-ni0 bha0 29, 30 / ina pA~comeM 'vipulagiri'kA to aura bhI jyAdA mahattva hai, kyoki usapara antima tIrthaMkara vardhamAnamahAvIrakA anekavAra samavazaraNa bhI AyA hai aura vahAMse unhone mumukSuoko mokSamArgakA upadeza kiyA hai| madanakItine padya 30meM yahA~ke prabhAvapUrNa jinabimbakA ullekha kiyA hai| jAna paDatA hai usakA atizaya lokavizruta thaa| sambhava hai jo vipulagiripara prAcIna jinamandira banA huA hai aura jo Aja khaNDaharake rUpameM vahAM maujUda hai usImeM ullikhita jinabimba rahA hogA / aba yaha khaNDahara zvetAmbarasamAjake adhikArameM hai / isakI khudAI honepara jaina purAtattvakI paryApta sAmagrI milanekI sambhAvanA hai| 8 vindhyagiri AcArya pUjyapAdane 'vindhyagiri'ko siddhakSetra kahA hai aura vahA~se aneka sAdhuoke mokSa prApta karanekA samullekha kiyA hai| yaha vindhyagiri vindhyAcala jAna paDatA hai jo madhyaprAntame revA (narmadA) ke kinArekinAre bahuta dUra taka pAyA jAtA hai aura jisakI kucha choTI-choTI pahADiyAM Asa-pAsa avasthita haiN| madanakItine padya 32 meM isI vindhyagiri athavA vindhyAcalake jinamandirokA, nirdeza kiyA pratIta hotA hai / jhA~sIke pAsa eka devagaDha nAmaka sthAna hai jo eka sundara pahADIpara sthita hai| vahIM vikramakI 10vI zatAbdIke Asa-pAsa bahuta mandira bane hai| ye mandira zilpakalA tathA prAcIna kArIgarIkI dRSTise ullekhanIya haiN| bhArata sarakArake purAtattva vibhAgako yahA~se 200 ke lagabhaga zilAlekha prApta hue hai| unameM 60 para to samaya bhI aGkita hai| sabase purAnA lekha vi0 sa0 919 kA hai aura arvAcIna sa0 1876 kA hai / yaha bhI ho sakatA hai ki pUjyapAda aura madanakItina jisa vindhyagirikI sUcanA kI hai vaha maisUra prAntake hAsana jileke vennarAyapATana tAlukemeM pAyI jAnevAlI vindhyagiri aura candragiri nAmakI do sundara pahADiyomeMse pahalI pahADI vindhyagiri ho| yaha pahADI 'doDDabeTTa' arthAta vaDI pahADIke nAmase prasiddha hai| isapara 1 'vindhye ca paudanapure vaSadIpake ca'-ni0 bha0 / 2 kalyANakumAra zazikRta 'devagaDha' nAmaka pustakakI prastAvanA / 3, janazilAlekhasagraha' prastAvanA pR0 2 / - 231
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ zahajina (pArzvanAtha) kA AvirbhAva humA to vaha cala skii| isa atizayake kAraNa hulagiri zahvajinendrakA tIrtha mAnA jAne lgaa| arthAt tabase zaGkhajinatIrtha prasiddhiko prApta huaa|" madanakItise eka zatAbdI bAda honevAle jinaprabhasUri apane 'vividhatIrthakalpa' gata 'zaGkhapura-pArzvanAtha' nAmaka kalpameM zaGkhajinakA paricaya dete hue likhate haiM ki "prAcIna samayakI bAta hai ki navame pratinArAyaNa jarAsandha apanI senAko lekara rAjagRhase navame nArAyaNa kRSNase yuddha karaneke liye pazcima dizAkI ora gaye / kRSNa bhI apanI senA lekara dvArakAse nikalakara usake sammukha apane dezako sImApara jA phuNce| vahA~ bhagavAn ariSTanemine zava bajAyA aura zakhezvara nAmakA nagara basAyA / zaGkhakI AvAjako sunakara jarAsandha kSobhita ho gayA aura jarA nAmakI kuladevatAko ArAdhanA karake use kRSNakI senAme bheja diyA / jarAne kRSNako sArI senAko zvAsa rogase pIDita kara diyaa| jaba kRSNane apanI senAkA yaha hAla dekhA to cintAtura hokara ariSTanemise pUchA ki 'bhagavan / merI yaha senA kaise nirupadrava (rogarahita) hogI aura kaise vijayazrI prApta hogii|' tava bhagavAnne avadhijJAnase jAnakara kahA ki 'bhUgarbha meM nAgajAtike devodvArA pUjita bhAvijina pArzvakI pratimA sthita hai / yadi tuma usakI pUjA-ArAdhanA karo to usase tumhArI sArI senA nirupadrava ho jAyagI aura vijayazrI bhI milegii|' isa bAtako sunakara kRSNane sAta mAsa aura tIna dina taka nirAhAra vidhise nAgendrakI upAsanA kii| nAgendra prakaTa huA aura usase sabahumAna pArzvajinendrakI pratimA prApta kii| baDe utsavake sAtha usakI apane devatAkai sthAnameM sthApanAkara trikAla pUjA kii| usake abhiSekajalako senApara chiDakate hI usakA vaha saba zvAsarogAdi upadrava dUra ho gayA aura senA laDaneke samartha ho gaI / jarAsandha aura kRSNa donokA yuddha huA, yuddha meM jarAsandha hAra gayA aura kRSNako vijayazrI prApta huii| isake bAda vaha pratimA samasta vighnoko nAza karane aura Rddhi-siddhiyoko paidA karanevAlI ho gii| aura use vahI zaGkhapurameM sthApita kara diyaa| kAlAntarameM vaha pratimA antardhAna ho gii| phira vaha eka zavakUpameM prakaTa huI / vahA~ vaha Aja taka pUjI jAtI hai aura logoke vighnAdiko dUra karatI hai| yavana rAjA bhI usakI mahimA (atizaya) kA varNana karate haiN|" muni zIlavijayajIne bhI tIrthamAlAmeM eka kathA dI hai jisakA Azaya yaha hai ki 'kisI yakSane zrAvakose kahA ki nau dina taka eka zakhako phUlomeM rakho aura phira dasaveM dina darzana kro| isapara zrAvakone nau dina aisA hI kiyA aura naveM dina hI use dekha liyA aura taba unhone zaGkhako pratimArUpameM parivartita pAyA, parantu pratimAke paira zaGkharUpa hI raha gaye, arthAt yaha dazaveM dinakI nizAnI raha gaI / zaGkhameMse neminAtha prabhu prakaTa hue aura isa prakAra ve 'zaGkhaparamezvara' khlaaye|' nirvANakANDa aura apabhrazanirvANabhaktike racayitAone bhI holAgirike zahadevakA ullekha karake unakI vandanA kI hai| yathA (ka) vadami holAgirI sakhadeva pi|'-ni0 kA0 24 / (kha) 'holAgiri sakhujiNeMdu deu, vijhaNaNariMdu Na vi laddha cheu |'-a0 ni0 bha0 / yadyapi apabhrazanivaNibhaktikArane vijhaNa (vindhya) narendrake dvArA unakI mahimAkA pAra na pA sakanekA bhI ullekha kiyA hai, para usase vizeSa paricaya nahI miltaa| Uparake paricayome bhI prAya kucha vibhinnatA hai phira bhI ina saba ullekhoM aura paricayoMse itanA spaSTa hai ki zakhajina tIrtha rahA hai aura jo 1 'vividhatIrthakalpa' 10 52 / 2, premIjI kRta 'janasAhitya aura itihAsa' (pR0 237) se uddhRta / -234
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAphI prasiddha rahA hai tathA jinaprabhasUrike ullekhAnusAra vaha yavana rAjAo dvArA prazasita aura varNita bhI rahA hai / zrIbhAnukotine zavadevASTaka', zrIjayanta vijayane zakhezvara mahAtIrtha aura zrImaNilAla lAlacandane zakhezvarapArzvanAtha jaisI svatantra racanAe~ bhI zaGkhajinapara likhI haiN| zaGkha jinatIrthako avasthitipara vicAra karate hue premIjIne likhA hai 'atizayakSetrakANDameM "holagiri sakhadeva pi" pATha hai, jisase mAlUma hotA hai ki holagiri nAmaka parvatapara zahadeva yA zakhazvara pArzvanAtha nAmakA koI tIrtha hai| mAlUma nahIM, isa samaya vaha jJAta hai yA nahI / ' jainamAhitya aura itihAsako prastuta karate hue aba unhone usameM likhA hai 'lakSmezvara dhAravADa jilemeM mirajake paTavardhanakI jAgIrakA eka gAMva hai| isakA prAcIna nAma 'pulagaire' hai / yahA~ 'zata-vasti' nAmakA eka vizAla jainamandira hai jisakI chata 36 khambhopara thamI huI hai / yAtrI (muni zIlavijaya) ne isIko 'zata-paramezvara' kahA jAna par3atA hai / isa zahva-vastime chaha zilAlekha prApta hue haiM / zaka savat 656 ke lekhake anusAra cAlukya-nareza vikramAditya (dvitIya) ne pulagerekI zakhatIrthavastIkA jIrNoddhAra karAyA aura jinapUjAke liye bhUmi dAna kii| isase mAlUma hotA hai ki ukta vasti isase bhI prAcIna hai| hamArA (premojIkA) anumAna hai ki atizayakSetrakANDa meM kahe gaye zakha devakA sthAna yahI hai / jAna paDatA hai ki lekhakoko ajJAnatAse 'pulagere' hI kisI taraha 'holagiri' ho gayA hai|' muni zIlavijayajIne dakSiNake tIrthakSetrokI paidala vandanA kI thI aura jisakA varNana unhone 'tIrthamAlA' meM kiyA hai / ve dhAravADa jileke var3Apurako, jise rASTrakUTa mahArAja amoghavarSa (851-69) ke sAmanta 'vakeyerasa' ne apane nAmase basAyA thA', dekhate hue isI jile ke lakSmezvarapura tIrtha pahuMce the aura vahA~ke 'zakhaparamezvara'kI vandanA kI thI, jinake bAre meM unhone pUrvollikhita eka anuzruti dI hai / premIjIne inake dvArA varNita ukta 'lakSmezvarapura tIrtha' para TippaNa dete hue hI apanA ukta vicAra upasthita kiyA hai aura pulagereko zakhadevakA tIrtha anumAnita kiyA hai tathA holagiriko pulagerekA lekhakodvArA kiyA gayA bhrAnta ullekha batalAyA hai| pulagerekA holagiri yA hulagiri athavA holagiri ho jAnA koI asambhava nahI hai / dezabheda aura kAlabheda tathA aparicitike kAraNa ukta prakArake prayoga bahudhA ho jAte haiN| munisuvratanAthakI pratimA jahAM prakaTa huI usa sthAnakA tIna lekhakone tIna tarahase ullekha kiyA hai / nirvANakANDakAra 'assAramme paTTaNi' ra 'AzAramya' nAmaka nagarameM usakA prakaTa honA batalAte haiM aura apabhrazanirvANabhaktikAra muni udayakIrti 'Asarami' likhakara 'Azrama meM usakA AvirbhAva kahate haiN| madanakIti use 'Azrama' vaNita karate hai aura jinaprabhasUri Adi vidvAn pratiSThAnapura mAnate haiM / ataeva dezAdi bhedase yadi 1 mANikacandra granthamAlAmeM prakAzita siddhAntasArAdisagrahame saGkalita / 2 vijayadharmasUri-grathamAlA, ujjainase prakAzita / 3 sastIvAcamamAlA ahamadAbAdase mudrita / 4 siddhAntasArAdisagrahakI prastAvanA pR0 28 kA phuTanoTa / 5 'janasAhitya aura itihAsa' pR0 236-237 kA phuTanoTa / 6 premIjI kRta 'janasAhitya aura itihAsa' pR0 236 kA phuTanoTa / -235 -
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ pulagerekA hulagiri yA holAgiri Adi bana gayA ho to AzcaryakI bAta nahI hai / ata jaba taka koI dUsare spaSTa pramANa halagiri yA holAgirike astitvake sAdhaka nahI milate taba taka premIjIke ukta vicAra aura anumAnako hI mAnya karanA ucita jAna par3atA hai| dhArA-pAzrvanAtha dhArAke pArzvanAthake sambandhame madanakotike padya 5 ke ullekhake sivAya aura koI paricAyaka ullekha abhI taka nahI mile aura isa liye usake bAre meM isa samaya vizepa kucha nahIM kahA jA sktaa| bRhatpura-bRhadeva madana kItine padya 6 meM vRhatpurake bRhaddevakI 57 hAthakI vizAla prastara mUrtikA ullekha kiyA hai, jise arkakIrti nAmake rAjAne banavAyA thaa| jAna paDatA hai yaha 'bRhatpura' baDavAnIjI hai, jo usIkA apabhraMza (bigaDA huA) prayoga hai aura 'bRhaddeva' vahAMke mUlanAyaka AdinAthakA sUcaka hai / baDavAnImeM zrIAdinAthakI 57 hAtha kI vizAla prastara mUrti prasiddha hai aura jo bAvanagajAke nAmase vikhyAta hai| vRhaddeva purudevakA paryAyavAcI hai aura purudeva AdinAthakA nAmAntara hai / ataeva vRhatpurake vRhadevase madana kItiko vaDavAnIke zrIAdinAtha ke atizayakA varNana karanA vivakSita mAlUma hotA hai| isa tIrthake bAremeM sakSipta paricaya dete zrIyuta pa0 kailAzacandra jI zAstrIne apanI 'jainadharma' nAmaka pustakake 'tIrthakSetra' prakaraNa (pR0 335) meM likhA hai - 'baDavAnIse 5 mIla pahADapara jAnese baDavAnI kSetra milatA hai| kSetrakI vandanAko jAte hue mabase pahale eka vizAlakAya mUtike darzana hote haiN| yaha khaDI huI mUrti bhagavAna RpabhadevakI hai, isakI U~cAI 84 phITa hai| ise bAvanagajAjI bhI kahate hai / sa0 1223 meM isake jIrNoddhAra honekA ullekha milatA hai / pahADapara 22 mandira haiM / prativarSa pauSa sudI 8 se 15 taka melA hotA hai|' baDavAnI mAlavA prAntakA eka prAcIna prasiddha tIrthakSetra hai aura jo indaurake pAsa hai / nirvANakANDa' aura apabhraza nirvANabhakti ke racayitAmone bhI isa tIrthakA ullekha kiyA hai| jainapurake dakSiNa gommaTadeva / 'jainapura' jainabidrI va zravaNavelagolAkA prAcIna nAma hai / gaGganareza rAcamalla (I0 974-984) ke senApati aura mantrI cAmaNDarAyane yahAM vAhabali svAmIko 57 phITa UMcI khahagAsana vizAla pASANamUrti banavAI thii| yaha mUrti eka hajAra varSase jADe, garmI aura varasAtakI coToko sahatI haI usI taraha Aja bhI vahAM vidyamAna hai aura sasArakI prasiddha vastumomeMse eka hai| isa matikI prazasA karate hue kAkA kAlelakarane apane eka lekhameM likhA hai 'mUrtikA sArA zarIra bharAvadAra, yauvanapUrNa, nAjaka aura kAntimAna hai| eka hI pattharase nimita itanI sundara mUrti sasArameM aura kahI nhii| itanI baDI mUrti itanI adhika snigdha hai ki bhaktike sAtha kucha premako bhI yaha adhikAriNI banatI hai / dhUpa, havA aura pAnIke prabhAvase pIchekI ora UparakI papaDI khira paDanepara bhI isa mUrtikA lAvaNya khaNDita nahI huA hai|' 1 ni0 kA0 gAthA na0 12 / 2 a0ni0 ma0 gAthA na0 11 / 3 jainadharma pR0 342 se uddhRta / -235
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ DAkTara hIrAlAla jaina likhate haiM'--'yaha nagna, uttaramukha khaDgAsana mUrti samasta saMsArako AzcaryakArI vastuomese hai| eziyA khaNDa hI nahI, samasta bhUtalakA vicaraNa kara Aiye, gommaTezvarakI tulanA karanevAlI mUtti Apako kvacit hI dRSTigocara hogii| baDe-baDe pazcimIya vidvAnoke mastiSka isa mUttikI kArIgarIpara cakkara khA gaye haiN| itane bhArI aura prabala pASANapara siddhahasta kArIgarane jisa kauzalase apanI chainI calAI hai usase bhAratake mUttikArokA mastaka sadaiva garvase UMcA uThA rahegA / yaha sambhava nahI jAna paDatA ki 57 phuTakI mUtti khoda nikAlaneke yogya pASANa kahI anyatrase lAkara isa UMcI pahADIpara pratiSThita kiyA jA sakA hogaa| isase yahI ThIka anumAna hotA hai ki usI sthAnapara kisI prakRtidatta stambhAkAra caTTAnako kATakara isa mUrti kA AviSkAra kiyA gayA hai| kama-se-kama eka hajAra varSase yaha pratimA sUrya, megha, vAyu Adi prakRtidevIkI amogha zaktiyose bAteM kara rahI haiN| para aba taka usameM kisI prakArakI thoDI bhI kSati nahI huii| mAno mRttikArane use Aja hI udghaTita kI ho|' isa mRttike vAreme madanakItine padya 7 meM likhA hai ki 'pA~caso Adamiyoke dvArA isa vizAla mUrtikA nirmANa huA thA aura Aja bhI devagaNa usakI savizeSa pUjA karate hai / ' prAkRta nirvANakANDa aura apabhraza nirvANamakti meM bhI devodvArA usakI pUjA hone tathA puSpavRSTi (kezarakI varpA) karanekA ullekha hai| ina saba varNanoMse jainapurake dakSiNa gommaTadevakI mahimA aura prabhAvakA acchA paricaya milatA hai| vizvasena napadvArA niSkAsita zAntijina madanakIrti aura udayakIrtike ullekhose mAlUma hotA hai ki vizvasena nAmake kisI rAjA dvArA samudrase zrozAnti jinezvarakI pratimA nikAlI gaI thI, jisakA yaha atizaya thA ki usake prabhAvase logoke kSudra upadrava dUra hote the aura logoko vahA sukha milanA thaa| yadyapi madanakIrtike padya 9ke ullekhase yaha jJAta nahI hotA ki zAntijinezvarakI ukta pratimA kahAM prakaTa huI ? para udayakIrtike nirdezase vidita hotA hai ki vaha pratimA mAlavatImeM prakaTa haI thii| mAlavatI sambhavata mAlavAkA hI nAma hai| astu / puSpapura-puSpadanta puSpapura paTanA (vihAra) kA prAcIna nAma hai| saskRta sAhityameM paTanAko pATalipatrake sivAya kusumapurake nAmase bhI ullekhita kiyA gayA hai| ataeva puSpapura paTanAkA hI nAmAntara jAna paDatA hai| madanakIrtike padya 12 ke ullekhAnusAra vahAM zrIpaSpadanta prabhukI sAtizaya pratimA bhUgarbhase nikalI thI, jisakI vyantaradevo dvArA baDI bhavitase pUjA kI jAtI thii| madanakItike isa sAmAnya paricayollekhake alAvA puSpapurake zrIpuSpadantaprabhuke vAremeM abhItaka aura koI ullekha yA paricayAdi prApta nahIM huaa| 1 zilAlekhasagraha, prastAvanA pR0 17-18 / 2 gommaTadeva vadami pacasaya dhaNuha-deha-uccatta / devA kuNati buTTI kesara-kusumANa tassa uvarimmi // 25 // 3 vadijjai gommaTadeu tittha, jasu aNu-diNa paNavai suraha satyu / 4 mAlava sati vadau pavitta, visaseNarAya kaDDiu niruttu / / 5 'vividhatIrthakalpa' gata 'pATaliputranagarakalpa' pR0 68 / - 237
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgagraha - nAgahRdezvara vividhatIrthaMkalpame caurAsI tIrthoke nAmoko ginAte hue usake kartA jinaprabhasUrine nAgadraha athavA nAgahRdameM zrInAgahadezvara (pArzvanAtha) tIrthakA nirdeza kiyA hai| prAkRtanirvANakANDakAra tathA udayakIrtine bhI nAgadahameM zrIpArzvasvayambhudevakI vandanA kI hai| isa tIrthake upalabdha ullekhomeM madanakIrtikA padya 13 gata ullekha prAcIna hai aura kucha sAmAnya paricayako bhI liye hue hai / isa paricayameM unhone likhA hai ki zrInAgahadezvara jina koDha Adi aneka prakArake rogo tathA aniSToko dUra karanese logoke vizeSa upAsya the aura unakA yaha atizaya lokameM prasiddhiko prApta thA / isase prakaTa hai ki yaha tIrtha Ajase AThaso varSa pahale kA hai / 'nAgadraha' nAgadAkA prAcIna nAma mAlUma hotA hai / jo ho / pazcimasamudrataTasya candraprabha madanakIrtine padya 16 meM pazcima samudrataTake jina candraprabha prabhukA atizaya eva prabhAva varNita kiyA hai unakA sthAna kahA~ hai ? udayakIrtine unheM pazcima samudrapara sthita tilakApurImeM vatalAyA hai / yaha tilakApurI sambhavata sindha aura kacchake Asa-pAsa kahI rahI hogI / apane samaya meM yaha tIrthaM kAphI prasiddha hA pratIta hotA hai / chAyA-pArzvabhu isa tIrthakA muni madanakIrti, jinaprabhasUri aura mAnavasahitAkAra zAntivijaya ina tIna vidvAnoMne ullekha kiyA hai / madanakIrtine padya 17 ke dvArA use siddhazilApara aura jinaprabhasUri" tathA zAntivijayane mAhendra parvata aura himAlaya parvatapara batalAyA hai / Azcarya nahI madanakIrtiko siddha zilAse mAhendra parvata athavA himAlaya hI vivakSita ho / yadi aisA ho to kahanA hogA ki mAhendra parvata athavA himAlayapara kahI yaha tIrtha rahA hai aura vaha chAyApArzvanAthatIrtha ke nAmase prasiddha thA / mAlUma nahI, aba usakA koI astitva hai athavA nahI ? Azrama nagara-munisuvratajina muni manakIrti padya 28 gata ullekhAnusAra AzramameM, prAkRtanirvANakANDakAra ke kathanAnusAra AzAramyanagarameM, muni udaya kIrtike' ullekhAnusAra Azrama meM aura jinaprabhasUri, muni zIlavijaya " tathA zAnti vijayake " varNanAnusAra pratiSThAnapura 12 meM godAvarI (bANagaGgA) ke kinAre eka zilApara prAcIna samaya meM 1 'kalikuNDe nAgahrade ca zrIpArzvanAtha / ' - vividhatIrthakalpa pR0 86 / 2 prA0 ni0 kA0 gAthA 20 / 3 'nAyaddaha pAsu sayabhudeu, hau vadau jasu guNa Natthi cheva / ' 4 'paccimasamuddasasi - sakha-vaNNu, tilayApuri cadappahavaNNu / ' 5 ' mAhendra parvate chAyApArzvanAtha | himAcale chAyApArzvo mantrASirAja zrIsphuliMga' / ' -vividhatIrthakalpa pR0 86 / 6 'mAhendra parvata meM chAyApArzvanAthakA tIrtha hai / himAlaya parvatameM chAyA pArzvanAtha mantrAdhirAja mora sphuliMga pArzvanAthakA tIrtha hai / ' - mAnavadharmasahitA pR0 599-600 (vi0sa0 1955 meM prakAzita saMskaraNa) / prA0 ni0 kA0 gAthA 20 / 8 apabhrazanirvANabhakti gA0 6 / 9 vividhatIrthakalpa pR0 59 / 10 tIrthamAlA | 11 mAnavadharmasahitA, pR0 599 / 12 premojIne likhA hai ki isakA vartamAna nAma paiThaNa hai, jo haidarAbAdake auragAbAda jilekI eka tahasIla hai-- ( jaina sA0 aura iti0 pR0 238 kA phuTanoTa) / 7 238 - -
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImunisuvratasvAmIkI pratimA prakaTa huI, jisakA atizaya lokameM khUba phailA aura tabase yaha tIrtha prasiddhi meM aayaa| ukta vidvAnoke lekho aura varNanose spaSTa hai ki vikramakI 13vI, 14vI zatAbdIme yaha eka baDA tIrtha mAnA jAtA thaa| aura vi0 kI 18vI zatAbdI taka prasiddha rahA tathA yAtrI usakI vandanAke liye jAte rahe haiN| vizepake lie isI grantha meM prakAzita dravya sagrahako prastAvanA dRSTavya hai| mevAr3adezastha nAgaphaNI-mallijinezvara madanakotike padya 33 ke ullekhase mAlUma hotA hai ki mevADake nAgaphaNI gAMvameM khetako jotate hae eka AdamIko zilA milii| usa zilApara zrImallijinezvarakI pratimA prakaTa huI aura vahAM jinamandira banavAyA gyaa| jAna paDatA hai ki usI samayase yaha sthAna eka pavitra kSetrake rUpa meM prasiddhimeM AyA aura tIrtha mAnA jAne lgaa| yadyapi yaha tIrtha kabase prArambha huA, yaha batalAnA kaThina hai phira bhI yaha kahA jA makatA hai ki vaha sAtasau-mAr3he sAtasau varSa prAcIna to avazya hai| mAlavadezastha maGgalapura-abhinandanajina mAlavAke maGgalapurake zrIabhinandanajinake jisa matizaya aura prabhAvakA ullekha madanakItine padya 34 meM kiyA hai usakA jinaprabhasarine bhI apane 'vividhatIrthakalpa' gata 'avantidezastha-abhinandanadevakalpa' nAmake kalpa (pR0 57) meM nirdeza kiyA hai aura sAthameM eka kathA bhI dI hai / usa kathAkA sAra yaha hai ki mlecchoMne abhinandanadevakI mUrtiko toDa diyA lekina vaha juDa gaI aura eka baDA atizaya pragaTa huaa| sambhavata isI atizayake kAraNa prAkata nirvANakANDa' aura apabhraza nirvANabhakti meM usakI vandanA kI gaI hai / ataeva ina saba ullekhAdikoMse jJAta hotA hai ki mAlavAke maGgalapurake abhinandanadevakI mahimA lokavizruta rahI hai aura vaha eka pavitra atizayatIrtha rahA hai| yaha tIrtha bhI ATha-sau varSase kama prAcIna nahI hai| isa taraha isa sakSipta sthAnapara hamane kucha jJAta atizaya tIrtho aura sAtizaya jinabimbokA kucha paricaya denekA prayatna kiyA hai| jina atizaya tIrthoM athavA sAtizaya jinabimbokA hameM paricaya mAlama nahI ho sakA unheM yahA~ choDa diyA gayA hai| AzA hai purAtattvapremI unheM khojakara unake sthAnAdikA paricaya degeN| C 1 'pAsa taha mahiNadaNa NAyaddahi magalAure vde|'-gaathaa 20 / 2. 'magalavuri vadau jagapayAsu, ahiNadaNu jiNu guNagaNaNivAsu / ' --239 -
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'saMjada' padake sambandhameM akalaGkadevakA mahattvapUrNa abhimata 'sajada' padakA vivAda SaTakhaNDAgamake 93veM sUbameM 'sajada' pada honA cAhiye yA nahIM, isa viSayameM kAphI samayase carcA cala rahI hai / kucha vidvAnIkA mata hai ki 'yahAM dravyastrIkA prakaraNa hai aura granthake pUrvApara sambandhako lekara varAvara vicAra kiyA jAtA hai to usakI ('sajada' padakI) yahA~ sthiti nahI ThaharatI / ' ata paTkhaNDAgamake 93veM sUtrameM 'sajada' pada nahI honA cAhiye / isake viparIta dUsare kucha vidvAnoMkA kahanA hai ki yahA (sUtrameM) sAmAnyastrIkA grahaNa hai aura granthake pUrvApara sandarbha tathA vIrasenasvAmIkI TIkAkA sUkSma samIkSaNa kiyA jAtA hai to ukta sUtrameM 'sajada' padako sthiti Avazyaka pratIta hotI hai / ata yahA bhAvavedakI apekSAse 'sajada' padakA grahaNa samajhanA cAhiye / prathama pakSake samarthaka 50 makkhanalAla jI morenA, pa0 rAmaprasAdajI zAstrI vambaI, zrI 105 kSullaka sUrisiMhajI aura pa0 tanasukhalAlajI kAlA Adi vidvAn hai / dUsare pakSake samarthaka pa0 bazIdharajI indaura, 10 khUbacandajI zAstrI vambaI, pa0 kailAzacandrajI zAstrI banArasa, 50 phulacandrajI zAstrI banArasa aura pa0 pannAlAlajI sonI vyAvara Adi vidvAn haiN| ye sabhI vidvAn jainasamAjake pratinidhi vidvAn haiN| ataeva ukta padake nirNayArtha abhI hAlameM bambaI pacAyatakI orase ina vidvAnoko nimatrita kiyA gayA thaa| parantu abhI taka koI eka nirNayAtmaka natIjA sAmane nahIM AyA / dono hI pakSake vidvAn yuktivala, granthasandarbha aura vIrasenasvAmIkI TIkAko hI apane apane pakSake samarthanArtha prastuta karate haiN| para jahA~ taka mujhe mAlUma hai paTkhaNDAgamake isa prakaraNa-sambandhI sUtroke bhAvako batalAne vAlA vIrasenasvAmIse pUrvavartI koI zAstrIya pramANollekha kisIkI orase prastuta nahI kiyA gayA hai| yadi vIrasenasvAmIse pahale SaTkhaNDAgamake isa prakaraNa-sambandhI sUtrokA spaSTa artha batalAnevAlA koI zAstrIya pramANollekha mila jAtA hai to ukta sUtrameM 'sajada' padakI sthiti yA asthitikA patA cala jAvegA aura phira vidvAnoke sAmane eka nirNaya A jaaegaa| akalakadevakA abhimata akalaGkadevakA tattvArthavAtika vastuta eka mahAn sadratnAkara hai| jainadarzana aura jainAgama viSayakA bahuvidha aura prAmANika abhyAsa karaneke liye kevala usIkA adhyayana paryApta hai| abhI maiM eka vizeSa praznakA uttara dRDhaneke lie use dekha rahA thaa| dekhate hue mujhe vahA~ 'sajada' padake sambandhameM bahuta hI spaSTa aura mahattvapUrNa khulAsA milA hai| akaladevane zaTakhaNDAgamake isa prakaraNa-sambandhI samagra sUrdhokA vahA~ prAyaH avikala anuvAda diyA hai| ise dekha lenepara kisI bhI pAThakako paTakhaNDAgamake isa prakaraNake sUtroMke arthameM jarA bhI sandeha nahI raha sktaa| yaha sarvavidita hai ki akaladeva vIrasena svAmIse pUrvavartI haiM aura unhone apanI dhavalA tathA jayaghavalA dono TIkAomeM aphalanadevake tattvArthavAttikake pramANollekhoMse apane -240
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaNita viSayoko kaI jagaha pramANita kiyA hai| ata tattvArthavAttika SaTakhaNDAgamake isa prakaraNa-savandhI sUtrokA jo khulAsA kiyA gayA hai vaha sarvake dvArA mAnya hogA hii| tattvArthavAtikake uddharaNa manuSyagatI manuSyeSu paryAptakeSu caturdazApi guNasthAnAni bhavanti, aparyAptake trINi mithyAdRSTi-sAsAdanasamyagdRSTayasayatasamyagdRSTyAkhyAni / mAnuSIparyAptikAsu caturdazApi guNasthAnAni santi bhAvaliGgApekSayA, dravyaliGgApekSeNa tu paMcAdyAni / aparyAptikAsu dve Aye, samyaktvena saha strIjananAbhAvAt |'-tttvaarthvaartik, pR0 331, a0 9, sU07 / ise SaTkhaNDAgamake nimna sUtroke sAtha par3heMSaTkhaNDAgamake sUtra maNussA micchAiTThi-sAsaNasammAiTThi asajadasammAiTi-TTANe siyA pajjattA siyA apajjattA / / 89 // sammAmicchAiTri-sajadAsajada-sajada-ThANe NiyamA pajjattA // 10 // eva maNUssa-pajjattA // 91 / / maNusiNIsu micchAiTTi-sAsaNasammAiTTi-TThANe siyA pajjattiyAo siyA apajjattiyAo // 12 // sammAmicchAiTri-asajadasammAiTi-sajadAsajada-sajavaTThANe NiyamA pajjatiyAo // 13 // paTkhaNDAgama aura tattvArthavAttikake ina dono uddharaNoparase pAThaka yaha sahajameM samajha jAveMge ki tattvArthavAttikameM SaTkhaNDAgamakA hI bhAvAnuvAda diyA huA hai aura sUtromeM jahA~ kucha bhrAnti ho sakatI thI use dUra karate hue sUmoMke hArdakA suspaSTa zabdo dvArA khulAsA kara diyA gayA hai / rAjavAttikake uparyukta ullekhameM yaha spaSTatayA vatalA diyA gayA hai ki paryApta manuSpaNiyoMke 14 guNasthAna hote haiM kintu ve bhAvaliMgako apekSAse haiM, dravyaliGgako apekSAse to unake Adike pAMca hI gaNasthAna hote haiN| isase prakaTa hai ki vIrasenasvAmIne jo mAvastrIko apekSA 14 guNasthAna aura dravyastrIkI apekSA 5 guNasthAna SaTkhaNDAgamake 93 ve sUtrakI TIkAmeM vyAkhyAta kiye hai aura jinheM Upara akalakadevane bhI batalAye hai vaha bahuta prAcIna mAnyatA hai aura vaha sUtrakArake liye bhI iSTa hai| ataeva sUtra 92 veM me unhone aparyApta striyomeM sirpha do hI guNasthAnokA pratipAdana kiyA hai aura jisakA upapAdana 'aparyAptikAsu Adhe, samyaktvena saha strIjananAbhAvAt' kahakara akalaGkadevane kiyA hai / akaladevake isa sphuTa prakAzameM sUtra 89 aura 92 se mahatvapUrNa tIna niSkarSa aura nikalate hue hama dekhate haiN| eka to yaha ki samyagdRSTi striyoM meM paidA nahIM hotaa| ataeva aparyApta avasthA meM striyoMke prathamake do ho guNasthAna kahe gaye haiM jaba ki purupomeM ina do guNasthAnoke alAvA cauthA asayatasamyagdRSTi guNasthAna bhI batalAyA gayA hai aura isa taraha unake pahalA, dUsarA aura cauthA ye tIna guNasthAna kahe gaye haiN| isI prAcIna mAnyatAkA anusaraNa aura samarthana svAmI samantabhadrane ratnakaraNDazrAvakAcAra (zloka 35) meM kiyA hai| isase prakaTa hai ki yaha mAnyatA kundakunda yA svAmI samantabhadra Adi dvArA pIchese nahIM gaDhI gaI hai| apitu ukta sUtrakAlake pUrvase hI calI A rahI hai / dUsarA niSkarSa yaha nikalatA hai ki aparyApta avasthAme striyoke Adike do guNasthAna aura purupoke pahalA, dUsarA aura cauthA ye tIna guNasthAna hI sabhava hote haiM aura isaliye ina guNasthAnoMko choDakara aparyApta -241 - na-31
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ avasthAmeM bhAraveda yA bhAva nahIM hotA, jisase paryApta manuSyaniyoMkI taraha aparyApta manuSyaniyoM 14 guNasthAna bhI kahe jAte aura isa liye vahA bhAvaveda yA bhAvaliGgako vivakSA avivakSAkA prazna nahI uThatA / hA, paryApta avasthAmeM sabhI guNasthAnomeM bhAvaveda hotA hai, isaliye unakI vivakSA avivakSAkA prazna jarUra uThatA hai| ata yahA~ bhAvaliMgakI divasAse 14 aura dravyaliMgako apekSA se prathamake pAMca hI guNasthAna batalAye gaye haiN| ina do niSkayaparase strImukti-niSedhakI mAnyatApara bhI mahattvapUrNa prakAza par3atA hai aura yaha mAlUma ho jAtA hai ki strImukti-niSedhakI mAnyatA kundakundakI apanI cIja nahI hai kintu vaha bha0 mahAvIrakI hI paramparAkI cIja hai aura jo unheM ukta sUtroM bhUtabali aura puSpadantake pravacanoke pUrva se calI AtI huI prApta huI hai / tIsarA niSkarSa yaha nikalatA hai ki yahA~ sAmAnya manuSyaNIkA grahaNa hai--prayamanuSyANI yA dravyastrIkA nahIM, kyoMki akaladeva bhI paryApta manuSyaniyoke 14 guNasthAnokA upapAdana bhAvaliMgako apekSAse karate haiM aura dravyaliMgakI apekSAse pAMca hI guNasthAna batalAte haiM / yadi sUtrameM dravyamanuSyanI yA dravyastrImAtrakA grahaNa hotA to ve sirpha pAMca hI guNasthAnoMkA upapAdana karate, bhAvaliMgakI apekSAse 14 kA nahI / isaliye jina vidvAnokA yaha kahanA hai ki 'sUtra' meM paryApta zabda patA hai yaha acchI taraha siddha karatA hai ki dravyastrIkA yahA~ grahaNa hai kyo ki paryAptiyA~ saba pudgala dravya hI hU~' 'paryAptastrIkA hI dravyastrI artha hai " vaha sagata pratIta nahI hotA, kyoki akalakadevake vivecanase prakaTa hai ki yahA~ 'paryAptastrI' kA artha dravyastrI nahI hai aura na dravyastrIkA prakaraNa hai kintu sAmAnyastrI usakA artha hai aura usIkA prakaraNa hai aura bhAvaliMgakI apekSA unake 14 guNasthAna haiN| dUsare, yadyapi paryAptiyA~ pudgala hai lekina paryAptakarma to jIvavipAkI hai, jisake udaya honepara hI 'paryAptaka' kahA jAtA hai / ata 'paryApta' zabdakA artha kevala dravya nahI hai-- bhAva bhI hai / niSkarSa : ata tattvArthavAtikake isa ullekhase spaSTa hai ki SaTAgamake 93 sUtrameM 'rAjada' para Avazyaka eva anivArya hai| yadi 'rAjada' pada sUtra meM na ho to paryApta manuSyaniyoMmeM 14 guNasthAnakA alakadevakA ukta pratipAdana sarvathA asagata ThaharatA hai aura jo unhoMne bhAvaliMgako kapekSA usakI upapatti baiThAI hai| tathA prathaliMgako apekSA 5 guNasthAna hI varNita kiye haiM vaha saba anAvazyaka aura ayukta uddharatA ataeva akaladeva ukta sUtrameM 'rAjada' padakA honA mAnate haiM aura usakA sayuktika samarthana karate haiM vIrasenasvAmI bhI alakadevake dvArA pradarzita isI mArga para pate haiN| ata yaha nivivAda hai ki ukta sUtrame 'rAjada' pada hai aura isaliye tAmrapatropara utkIrNa sUtromeM bhI isa padako rakhanA cAhiye tathA bhrAntinivAraNa eva spaSTIkaraNake liye ukta sUtra 93 ke phuTanoTameM tattvArtha rAjavAtikakA uparyukta uddharaNa de denA cAhiye / hamArA una vidvAnose, jo ukta sUtra meM 'sajada' padakI asthiti batalAte haiM, namra anurodha hai ki ve tasyArthavAlika isa dinakara prakAzakI taraha sphuTa pramANollekSake prakAzameM usa padako dekheN| yadi unhoMne aisA kiyA to mujhe AzA hai ki ve bhI bhAvaligakI apekSA ukta sUtrameM 'sajada' padakA honA mAna leNge| zrI 108 AcArya zAntisAgarajI mahArAja se bhI prArthanA hai ki ve tAmrapatrameM ukta sUtrameM 'sajada' pada avazya rakheM use haTAyeM nhii| - 1. pa0 rAmaprasAdajI zAstrIke vibhinna lekha aura 'di0 jaina siddhAntadarpaNa' dvitIyabhAga, pR0 8 aura pR0 45 / - 242 -
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 933 sUtra meM 'saMjada' padakA sadbhAva sUtrame 'sajada' pada nahI hai pUrva pakSakI yuktiyAM 'paTkhaNDAgama' ke ullikhita 93 / sUtrameM 'sasada' pada hai yA nahI ? isa viSayako lekara kAphI arase se carcA cala rahI hai| kucha vidvAna ukta sUtrameM 'sajada' padako asthiti batalAte hai aura usake samarthanameM kahate haiM ki prathama to yahA~ dravyakA prakaraNa hai, ataeva vahAM dravyastriyoke pAMca guNasthAnokA hI nirUpaNa hai| dUsare, paTkhaNDAgamameM aura kahI Age-pIche dravyastriyoke pAMca guNasthAnokA kathana upalabdha nahIM hotaa| tIsare, vahA~ sUtrame 'paryApta' zabdakA prayoga hai jo dravyastrIkA hI bodhaka hai / cauthe vIrasena svAmIkI TIkA uktasUtrameM 'sajada' padakA samarthana nahIM karatI, anyathA TIkAmeM ukta padakA ullekha avazya hotaa| pAMcaveM, yadi prastuta sUtrako dravyastrIke guNasthAnoMkA prarUpaka-vidhAyaka na mAnA jAya aura cUMki SaTkhaNDAgamameM aisA aura koI svatantra sUtra hai nahI, jo dravyastriyoke pAMca guNasthAnokA vidhAna karatA ho, to digambara paramparAke isa prAcInatama siddhAntagrantha paTkhaNDAgamase dravyastriyoke pAMca guNasthAna siddha nahIM ho sakeMge aura jo pro0 hIrAlAlajI kaha raheM haiM usakA tathA zvetAmbara mAnyatAkA anupaga aavegaa| ata prastuta 93veM sUtrako 'sajada' padase rahita mAnanA cAhiye aura use dravyastriyoke pAMca guNasthAnokA vidhAyaka samajhanA caahiye| ukta yuktiyopara vicAra 1 SaTkhaNDAgamake isa prakaraNako jaba hama gaurase dekhate haiM to vaha dravyakA prakaraNa pratIta nahI hotA mUlagrantha aura usakI TIkAme aisA koI ullekha athavA saketa upalabdha nahI hai jo vahA~ dravyakA prakaraNa sUcita karatA ho / vidvadvarya pa0 makkhanalAlajI zAstrIne hAlameM 'jaina bodhaka' varSa 62, aka 17 aura 19meM apane do lekho dvArA dravyakA prakaraNa siddha karanekA prayatna kiyA hai| unhone manuSyagati sambandhI una pAMco hI 89, 90, 11, 92, 93-sUtroko dravya prarUpaka batalAyA hai| parantu hameM aisA jarA bhI koI srota nahI milatA, jisase use 'dravyakA hI prakaraNa' samajhA jA ske| hama una pAMco satroko utthAnikA vAkya sahita nIce dete haiM - "manuSyagatipratipAdanArthamAha maNussA micchAiTThi-sAsaNasammAiTThi-asajada-sammAiTThi-DhANe siyA pajjattA siyA apajjattA / / 89 // tatra zepaguNasthAnasatvAvasthApratipAdanArthamAhasammAmicchAiTThi-sajadAsajada-sajada-TThANe NiyamA pajjatA / / 9 / / manuSyavizeSasya nirUpaNArthamAhaeva maNussapajjattA / / 9 / / mAnuSISu nirUpaNArthamAha maNusiNIsu micchAiTi-sAsaNasammAiTi-TANe siyA pajjattiyAo siyA apajjattiyAo / / 92 / / -243
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatraiva zepaguNaviSayA''rekApohanArthamAha sammAmicchAiTThi-asajadasammAiTThi-sajadAsajada-sajada-TANe NiyamA pajjattiyAo // 93 // -ghavalA 1, 1, 89-93 50 329-332 Upara uddhRta hue mUlasUtro aura unake utthAnikAvAkyose yaha jAnA jAtA hai ki pahalA (89) aura dUsarA (90) ye do sUtra to sAmAnyata manuSyagati-paryAptakAdika bhedase rahita (avizeSarUpase) sAmAnya manuSyake pratipAdaka haiM aura pradhAnatAko lie hae varNana karate haiM / AcArya vIrasena svAmI bhI yahI svIkAra karate haiM aura isaliye ve 'manuSyagati pratipAdanArthamAha' (89) tathA 'tatra (manuSyagato) zeSaguNasthAnasattvAvasthApratipAdanArthamAha' (90) / isa prakAra sAmAnyatayA hI ina sUtroM ke manuSyagati sambandhI utthAnikA vAkya racate haiM / isake atirikta agale satroMke utthAnikAvAkyo meM ve 'manuSyavizeSa' padakA prayoga karate hai, jo khAsa torase dhyAna dene yogya hai aura jisase vidita ho jAtA hai ki pahale do sUtra to sAmAnya-manuSyake prarUpaka haiM aura unase agale tIno sUtra manuSyavizeSake prarUpaka haiN| ataeva ye do (89, 90) sUtra sAmAnyatayA manuSya gatike hI pratipAdaka hai, yaha nivivAda hai aura yaha kahanekI jarUrata nahIM ki sAmAnya kathana bhI iSTavizepameM nihita hotA hai--sAmAnyake sabhI vizeSomeM yA jisa kisI vizepameM nhii| tAtparya yaha ki usta suyokA nirUpaNa sambhavatAkI pradhAnatAko lekara hai| tIsarA (91), cauthA (92) aura pAcavA (93) ye tIna sabha avazya manuSyavigepake nirUpaka haimanuSyoke cAra bhedo (sAmAnyamanuSya, manupyaparyApta, manuSyanI aura aparyApta manuSya) mese do bhedo-manuSya paryApta aura manuSyanI-ke nirUpaka hai| aura jaisA ki upara kahA jA cukA hai ki vIrasena svAmIke 'manuSya vizeSasya nirUpaNArthamAha', 'mAnuSISa nirUpaNArthamAha' aura 'tatraiva (mAnupISveva) zeSaguNavipayArekApohanArthamAha' ina utthA nikAvAkyoMse bhI prakaTa hai| para dravya aura bhAvakA bheda yahAM bhI nahIM hai-dravya aura bhAva kA bheda kiye binA hI manuSyaparyApta aura manuSyaNIkA nirUpaNa hai| yadi ukta sUtrI yA utthAnikAvAkyomeM 'dravyaparyAptamanuSya' aura 'dravyamanuSyaNI' jaisA pada prayoga hotA athavA TIkAmeM hI vaisA kucha kathana hotA, to nizcaya hI 'dravyaprakaraNa' svIkAra kara liyA jAtA / parantu hama dekhate haiM ki vahA~ vaisA kucha nahI hai| ata yaha mAnanA hogA ki ukta sUtromeM dravyaprakaraNa iSTa nahI hai aura isalie 93veM satra meM dravyastriyoke 5 gaNasthAnokA vahA~ vidhAna nahI hai, balki sAmAnyata nirUpaNa hai ora pArizeSyanyAyase bhAvApekSayA nirUpaNa vahAM sUtrakAra aura TIkAkAra donoko iSTa hai aura isalie bhAvaliGgako lekara manuSyaniyomeM 14 guNasthAnoMkA vivecana samajhanA caahiye| ataeva 93veM satra me 'sajada' padakA prayoga na to viruddha hai aura na anucita hai / sUtrakAra aura TIkAkArako prarUpaNazailI usake astitvako svIkAra karatI hai| yahA hama yaha Avazyaka samajhate haiM ki pa0 makkhanalAla jI zAstrIne jo yahAM dravyaprakaraNa honepara jora diyA hai aura usake na mAnane meM jo kucha AkSepa eva ApattiyAM prastuta kI haiM unapara bhI vicAra kara liyA jAya / ata nIce 'AkSepa-parihAra' upazIrSakake sAtha vicAra kiyA jAtA hai| AkSepa-parihAra (1) AkSepa-yadi 92vAM sUtra bhAvastrIkA vidhAyaka mAnA jAya-dravyastrIkA nahI, to pahalA, dUsarA aura cauthA ye tIna guNasthAna honA Avazyaka hai kyoki bhAvastrI mAnanepara dravyamanuSya mAnanA hogaa| aura -244
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyamanuSyake cauthA guNasthAna bhI aparyApta avasthAmeM ho sakatA hai| parantu isa sUtrameM cauthA guNasyAna nahI batAyA hai, kevala do hI (pahalA aura dUsarA) guNasthAna batAye gaye haiM / isase bahuta spaSTa ho jAtA hai ki yaha 92| sUtra dravyastrIkA hI nirUpaka hai ? (1) parihAra-pa0 jIkI mAnyatA aisI pratIta hotI hai ki bhAvastrIviziSTa dravyamanuSyake aparyApta avasthAmeM cauthA guNasthAna hotA hai arthAt samyagdRSTi jIva marakara bhAvastrIviziSTa dravyamanuSya ho sakatA hai aura isalie 93ve sUtrakI taraha 92veM sUtrako bhAvastrIkA nirUpaNa karanevAlA mAnanepara sUtrameM pahalA, dUsarA aura cauthA ina tIna guNasthAnoko batAnA cAhiye thaa| kevala pahale va dUsare ina do hI guNasthAnoko nahI ? isakA uttara yaha hai ki samyagdRSTi jIva, jo dravya aura bhAva donose manuSya hogA usameM paidA hotA hai-bhAvase strI aura dravyame manuSya meM nahIM, kyoki samyagdRSTi jIva samasta prakArako striyomeM paidA nahI hotaa| jaisA paNDitajIne samajhA hai. adhikAza loga bhI yahI samajhate hai ki samyagdaSTi ke dravyastriyo-deva, tiryaJca aura manuSya dravyastriyome hI paidA nahI hotA, bhAvastriyome to paidA ho sakatA hai / lekina yaha bAta nahI hai, vaha na dravyastriyo meM paidA hotA hai aura na bhAvastriyo / samyagdRSTiko samasta prakArakI striyomeM paidA na honekA hI pratipAdana zAstroMmeM hai| svAmI samantabhadrane 'samyagdarzanazuddhA nArakanapusakastrItvAni' ratnakaraNDazrAvakAcArake isa zlokame 'strItva' sAmAnya (jAti) padakA prayoga kiyA hai, jisake dvArA unhone yAvata striyo (strItvAvacchinna dravya aura bhAvastriyo)meM paidA na honekA spaSTa ullekha kiyA hai / paNDitavara daulatarAmajIne 'prathama naraka vina Sa jyotiSa vAna bhavana saba nArI' isa padya meM 'saba' zabda diyA hai jo samasta prakArakI striyokA bodhaka hai| yaha padya bhI jisa pacasagrahAdigata prAcIna gAthAkA bhAvAnavAda hai usa gAthAmeM bhI 'sava-itthIsa' pATha diyA huA hai| isake alAvA, svAmI vIrasenane SaTakhaNDAgamake sUtra 88kI TokAmeM samyagdRSTikI utpattiko lekara eka mahattvapUrNa zakA aura samAdhAna prastuta kiyA hai, jo khAsa dhyAna dene yogya hai aura jo nimnaprakAra hai vaddhAyuSka kSAyikasamyagdRSTi rakeSu napusakaveda ivAtra strIvede kinnotpadyate iti cet, na, tatra tasyaivaikasya sattvAta / yatra kvacana samutpadyamAna samyagdRSTistatra viziSTavedAdiSu samutpadyate iti gRhyatAma / " zakA--AyukA jisane bandha kara liyA hai aisA kSAyika samyagdRSTi jIva jisaprakAra nArakiyome napusaka vedameM utpanna hotA hai usIprakAra yahAM tiryacomeM strIvedameM kyo nahI utpanna hotA? samAdhAna nahI, kyoki nArakiyomeM vahI eka napusakaveda hotA hai, anya nahI, ataeva agatyA usImeM paidA honA par3atA hai| yadi vahA~ napu sakavedase viziSTa-U~cA (baDhakara) koI dUsarA veda hotA to usImeM vaha paidA hotA, lekina vahAM napu saka vedako choDakara anya koI viziSTa veda nahI hai / ataeva vivaza usImeM utpanna hotA hai| parantu tiryaJcomeM to strIvedase viziSTa--U~cA dUsarA veda puruSaveda hai, ataeva badghAyuSka kSAyika samyagdRSTi puruSavedI tiryaJcomeM hI utpanna hotA hai| yaha Ama niyama hai ki samyagdRSTi jahA~ kahI (jisa kisI gatimeM) paidA hotA hai vahAM viziSTa (sarvocca) vedAdikomeM hI paidA hotA hai-usase jaghanyameM nhii| vIrasena svAmIke isa mahatvapUrNa samAdhAnase prakaTa hai ki manuSyagatimeM utpanna honevAlA samyagdaSTijIva dravya aura bhAva donoMse viziSTa puruSavedameM hI utpanna hogA-bhAvase strIveda aura dravyase puruSavedameM nahI, kyoki jo dravya aura bhAva donose puruSavedI hai usakI apekSA jo bhAvase strIvedI aura dravyase puruSavedI hai vaha hIna eva jaghanya hai-viziSTa (sarvocca) vedavAlA nahI hai| dravya aura bhAva donose jo puruzavedI hai -245 -
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ vahI yahAM viziSTa (sarvocca) vedavAlA hai / ataeva samyagdRSTi bhAvastrIviziSTa dravyamanuSya nahI ho sakatA hai aura isalie usake aparyApta avasthAmeM cauthe guNasthAnakI kadApi sambhAvanA nahI hai| yahI kAraNa hai ki karmasiddhAntake pratipAdaka granthomeM aparyApta avasthAmeM arthAt vigrahagatimeM cAturtha guNasthAnameM strIvedakA udaya nahI batalAyA gayA hai / sAsAdana guNasthAnameM hI usakI vyucchitti batalA dI gaI hai, (karmakANDa gA0 312-313-319) / tAtparya yaha ki aparyApta avasthAmeM dravyastrIkI taraha bhAvastrIke bhI cauthA guNasthAna nahI hotA hai| isIse sUtrakArane dravya aura bhAva dono tarahakI manuSyaniyoMke aparyApta avasthAmeM pahalA, dUsarA ye do hI guNasthAna batalAye hai unameM cauthA guNasthAna batalAnA siddhAntaviruddha honeke kAraNa unheM iSTa nahI thaa| ata 02veM sUtrakI vartamAna sthitimeM koI bhI Apatti nahI hai| paNDitajIne apanI uparyukta mAnyatAko jainabodhakake 91veM akameM bhI duharAte hue likhA hai--"yadi yaha 92vA sUtra bhAvastrIkA vighAyaka hotA to aparyApta avasthAmeM bhI tIna guNasthAna hone cAhiye, kyoki bhAvastro (dravyamanuSya)ke asayata samyagdRSTi cauthA guNasthAna bhI hotA hai|" parantu uparokta vivecanase prakaTa hai ki paNDitajIkI yaha mAnyatA Apatti eva bhramapUrNa hai| dravyastrIkI taraha bhAvastrIke bhI aparyApta avasthAmeM cauthA gaNasthAna nahI hotA, yaha Upara batalA diyA gayA hai| aura gommaTasAra jIvakANDakI nimna gAthAse bhI spaSTata' prakaTa hai heTTimachappuDhavINa joisi-vaNa-bhavaNa-savvaitthINa / puNNidare Na hi sammo Na sAsaNe NArayApuNNa ||---gaa0 127 / arthAt 'dvitIyAdika chaha naraka, jyotiSI, vyantara, bhavanavAsI deva tathA sampUrNa striyAM inakI aparyApta avasthAmeM samyaktva nahIM hotA / bhAvArtha-- samyaktva sahita jIva maraNa karake dvitIyAdika chaha naraka, jyotiSI, vyantara, bhavanavAsI devo aura samagra striyomeM utpanna nahI hotA / ' Apane 'bhAvastrIke asayata myagdaSTi cauthA gaNasthAna bhI hotA hai aura ho sakatA hai|' isa anizcita bAtako siddha karaneke lie koI bhI AgamapramANa prastuta nahI kiyaa| yadi ho, to batalAnA cAhiye, parantu aparyApta avasthAmeM bhAvastrIke cauthA guNasthAna batalAnevAlA koI bhI AgamapramANa upalabdha nahI ho sakatA, yaha nizcita hai| (2) AkSepa--jaba 92vAM satra dravyastrIke gaNasthAnokA nirUpaka hai taba usase AgekA 93vA sUtra bhI dravyastrIkA nirUpaka hai / pahalA 92vA sUtra usakI aparyApta avasthAkA nirUpaka hai, dUsarA 93vA paryApta avasthAkA nirUpaka hai, itanA hI bheda hai| bAkI dono sUtra dravyastrIke vidhAyaka haiN| aisA nahI ho sakatA ki aparyApta avasyAkA vidhAyaka 92vA sUtra to dravyastrIkA vidhAyaka ho aura usase lagA huA 93vA sutra paryApta avasthAkA bhAvastrIkA mAna liyA jAya ? (2) parihAra-Upara batalAyA jA cukA hai ki 92vA sUtra 'pArizeSya' nyAyase strIvedI bhAvastrIkI apekSAse hai aura 93vA sUtra bhAvastrIkI apekSAse hai hii| ataeva ukta AkSepa paidA nahI ho sakatA hai| (3) AkSepa--jaise 933 sazrako bhAvastrIkA vidhAyaka mAnakara usameM 'sajada' pada joDate ho, usI prakAra 92veM mUtrameM bhI bhAvastrIkA prakaraNa mAnakara usameM bhI asayata (asajada-TrANe) yaha pada joDanA paDegA / vinA usake joDe bhAvastrIkA prakaraNa siddha nahI ho sakatA ? (3) parihAra-yaha AkSepa sarvathA asagata hai| hama Upara kaha Aye haiM ki samyagdRSTi bhAvastriyoMmeM bhI paidA nahIM hotA, taba vahA~ sUtrameM 'asajada-TTANe' padake joDane va honekA prazna hI nahI utthtaa| strIvedakarmako lekara varNana hone se bhAvastrIkA prakaraNa to sutarA siddha ho jAtA hai| -246
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) AkSepa - yadi 89, 90, 91 sUtroko bhAvavedI puruSake mAnoge to vaiso avasthAmeM 89 veM sUtrame 'asajada - sammAiTThi - TTANe' yaha pada hai use haTA denA hogA, kyoki bhAvavedI manuSya dravyastrI bhI ho sakatA hai usake aparyApta avasthAmeM cauthA guNasthAna nahI bana sakatA hai| isI prakAra 90 ve sUtrameM jo 'sajadaTTANe' pada hai use bhI haTA denA hogA / kAraNa, bhAvavedI puruSa aura dravyastrIke sayata guNasthAna nahI ho sakatA hai / isalie yaha mAnanA hogA ki ukta tIno sUtra dravyamanuSya ke hI vidhAyaka haiM, bhAvamanuSya ke nahI ? (4) parihAra -- paNDitajIne isa AkSepa dvArA jo ApattiyA~ batalAI hai ve yadi gambhIra vicArake sAtha prastuta kI gaI hotI to paNDitajI ukta pariNAmapara na pahu~cate / mAna lIjiye ki 89 veM sUtra meM jo 'asajadasammAiTThiTThANe' pada nihita hai vaha usameM nahI hai to jo bhAva aura dravya donoMse manuSya ( puruSa ) hai usake aparyApta avasthAmeM cauthA guNasthAna kaunase sUtrase pratipAdita hogA ? isI prakAra mAna lIjiye ki 90 veM sUtrameM jo 'sajada dvANe' pada hai vaha usameM nahI hai to jo bhAvaveda aura dravyaveda donose hI puruSa hai usake paryApta avasthAmeM 14 guNasthAnokA upapAdana kaunase sUtrase kareMge ? ataeva yaha mAnanA hogA ki 89va sUtra utkRSTatAse jo bhAva aura dravya donose hI manuSya ( puruSa ) hai, usake aparyApta avasthAmeM cauthe guNasthAnakA pratipAdaka hai aura 90 vA~ sUtra, jo bhAvaveda aura dravyaveda donose puruSa hai athavA kevala dravyavedase puruSa hai usake paryApta avasthAmeM 14 guNasthAnokA pratipAdaka hai / ye dono sUtra viSayakI utkRSTa maryAdA athavA pradhAnatAke pratipAdaka haiM, yaha nahI bhUlanA cAhiye aura isalie prastuta sUtroko bhAvaprakaraNake mAnanemeM jo ApattiyA~ prastuta kI haiM ThIka nahIM haiM / sarvatra 'iSTa sampratyaya' nyAyase vivecana eva pratipAdana kiyA jAtA hai / sAthameM jo vipayakI pradhAnatAko lekara varNana ho use saba jagaha yaha ki 89 va sUtra bhAvavedI manuSya dravyastrIko apekSAse nahI hai, hai / isI prakAra 90 va sUtra bhAvavedI puruSa aura dravyavedI puruSa apekSAse hai aura cUMki yaha sUtra paryApta avasthAkA hai isalie jisa prakAra paryApta avasthAmeM dravya aura bhAva puruSo tathA striyoke cauthA guNasthAna sabhava hai usI prakAra paryApta avasthAmeM dravyavedame tathA bhAvabedase puruSa aura kevala dravyavedI puruSake 14 guNasthAna isa sUtrameM varNita kiye gaye hai / sambandhita nahI karanA caahie| tAtparya kintu bhAva aura dravya manuSyakI apekSA tathA gauNarUpase kevala dravyavedI puruSakI isa taraha paNDitajIne dravyaprakaraNa siddha karaneke lie jo bhAvaprakaraNa-mAnyatA meM ApattiyAM upasthita kI haiM unakA sayuktika parihAra ho jAtA hai / ata pahalI yukti dravya - prakaraNako nahI sAdhatI / aura isalie 93 va sUtra dravyastriyoke pA~ca guNasthAnokA vidhAyaka na hokara bhAvastriyoke 14 guNasthAnokA vidhAyaka hai / ataeva 93 veM sUtra meM 'sajada' padakA virodha nahI hai / Upara yaha spaSTa ho cukA hai ki paTkhaNDAgamakA prastuta prakaraNa dravyaprakaraNa nahI hai, bhAvaprakaraNa hai / aba dUsarI Adi zeSa yuktiyopara vicAra kiyA jAtA hai / 2 yadyapi SaTkhaNDAgamameM anyatra kahI dravyastriyoMke pA~ca guNasthAnokA kathana upalabdha nahI hotA, parantu isase yaha siddha nahI hotA ki isa kAraNa prastuta 93 va sUtra hI dravyastriyoke guNasthAnokA vidhAyaka eva pratipAdaka hai kyoki usake lie svatantra ho hetu aura pramANokI jarUrata hai, jo aba taka prApta nahI haiM aura jo prApta haiM ve nirAbAdha aura sopapanna nahI haiM aura vicAra koTimeM hai-- unhIpara yahA~ vicAra cala rahA hai / ata prastuta dUsarI yukti 93 ve sUtra meM 'sajada' padakI asthitikI svatantra sAdhaka pramANa nahI hai / , vidvAnoMke lie yaha vicAraNIya avazya hai ki SaTkhaNDAgamameM dravyastriyoMke pA~ca guNasthAnokA - 247 -
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratipAdana kyo upalabdha nahI hotA? mere vicArase isake do samAdhAna ho sakate haiM aura jo bahuta kucha sagata aura ThIka pratIta hote hai / ve nimna prakAra hai - (ka) jisa kAlameM paTakhaNDAgamakI racanA huI hai usa kAlakI arthAt-karIba do hajAra varSa pUrvakI anta sAmpradAyika sthitiko dekhanA caahie| jahAM taka aitihAsika paryavekSaNa kiyA jAtA hai usase pratIta hotA hai ki usa samaya anta sAmpradAyika sthitikA yadyapi janma ho cukA thA, parantu umameM pakSa aura tIvratA nahI AI thI / kahA jAtA hai ki bhagavAn mahAvIrake nirvANake kucha hI kAla bAda anuyAyI sAdhuomeM thoDAthoDA matabheda Arambha ho gayA thA aura saghabheda honA prArambha ho gayA thA, lekina vora-nirvANakI sAtavI sadI taka arthAt IsIkI pahalI zatAbdIke prArambha taka matabheda aura saghabhedameM kaTTaratA nahI AyI thii| ata kucha vicAra-bhedako choDakara prAya jaina paramparAkI eka hI dhArA (acela) usa vakta taka bahatI calI A rahI thI aura isalie usa samaya paTkhaNDAgamake racayitAko paTakhaNDAgamame yaha nibaddha karanA yA jude parake batalAnA Avazyaka na thA ki dravyastriyoke pAMca guNasthAna hote haiM, unake chaThe Adi nhiiN| kyoki prakaTa thA ki mukti acela avasthAse hotI hai aura dravyamanuSyaniyAM acela nahI hotI-ve sacela hI rahatI haiM / ataeva sutarA unake sacela rahane ke kAraNa pAMca hI guNasthAna suprasiddha hai| yahI kAraNa hai ki TIkAkAra vIrasena svAmIne bhI yahI natIjA aura hetu-pratipAdana ukta 93 veM sUtrakI TIkAme prastuta kiye hai tathA tattvArthavAttika kAra akalaGkadeva (vi0 8 vI zatI) ne bhI batalAye haiN| jJAta hotA hai ki vIra-nirvANakI sAtavI zatAbdIke pazcAt kucha sAdhuo dvArA kAlake duSprabhAva Adise vastragrahaNapara jora diyA jAne lagA thA, lekina unheM isakA samarthana Agama-cAkyose karanA Avazyaka thA, kyoki usake binA bahujana sammata pracAra asambhava thA / isake liye unheM eka Agama-vAkyakA saketa mila gayA vaha thA sAdhuokI 22 paripahomeM AyA huA 'acela' zabda / isa zabdake AdhArase anudarA kanyA kI taraha 'Ipad cela-acela" alpacela artha karake vastragrahaNakA samarthana kiyA aura use Agamase bhI vihita btlaayaa| isa samayase hI vastuta spaSTa rUpameM bhagavAna mahAvIrakI acela paramparAko sarvathA cela rahita-digambara aura alpacela-zvetAmbara ye do dhArAyeM bana gayI pratIta hotI haiM / yaha isa bAtase bhI siddha hai ki isI samayake lagabhaga hue AcArya umAsvAmIne bhagavAna mahAvIrakI paramparAko sarvathA celarahita hI batalAneke lie yaha joradAra aura spaSTa prayatna kiyA ki 'acela' zabdakA artha alpacela nahI kiyA jAnA cAhie-usakA to nagnatA-sarvathA cela rahitatA hI sIdhA-sAdA artha karanA cAhie aura yaha hI bhagavAn mahAvIrakI paramparA hai| isa bAtakA unhone kevala maukhika hI kathana nahI kiyA, kintu apanI mahattvapUrNa ubhaya-paramparA sammata suprasiddha racanA 'tattvArthasUtra' meM vAIsa pariSahoke atargata acelapariSahako, jo aba taka dono paramparAoke zAstromeM isI nAmase khyAta calI Ayo, 'nAgnya-paroSaha' ke nAmase hI ullekhita karake likhita bhI kathana kiyA aura acela zabdako bhrAntikAraka jAnakara choDa diyA, kyoki usa zabdakI khIcatAna dono tarapha hone lagI aura usaparase apanA iSTa artha phalita kiyA jAne lgaa| hamArA vicAra hai ki isa vivAda aura bhrAntiko miTAneke lie hI unhone spaSTArthaka aura abhrAnta acelasthAnIya 'nAgnya' zabdakA prayoga kiyA / anyathA, koI kAraNa nahI ki 'acela' zabdake sthAnameM 'nAgnya' zabdakA parivartana kiyA jAtA, jo aba taka nahI thA / ataeva A0 umAsvAmIkA yaha vizuddha prayatna aitihAsikoMke lie bhI itihAsakI dRSTise baDe mahattvakA hai| isase prakaTa hai ki Arambhika mala paramparA acela-digambara rahI aura strIke acela na hone ke kAraNa usake pAca hI guNasthAna sabhava hai, isase Ageke chaThe Adi nahI / -248
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAna par3atA hai ki sAdhuomeM java vasnagrahaNa cala paDA to strImaktikA bhI samarthana kiyA jAne lagA. kyoki unakI sacelatA unakI muktime bAdhaka thii| vastragrahaNake vAda purupa athavA strI kimIke lie bhI macelatA vAdhaka nahI rahI / yahI kAraNa hai ki yAdya jaina sAhityame strImuktikA samarthana athavA niSedha prApta nahI hotaa| ata siddha hai ki sUtrakArako dravya striyoke 5 guNasthAnokA batalAnA usa samaya Avazyaka ho na thA aura isalie paTkhaNDAgamameM dravyastriyoMke 5 guNasyAnokA vidhAna anupalabdha hai| (kha) yaha pahale kahA jA cukA hai ki paTkhaNDAgamakA samasta varNana bhAvako apekSAse hai / ata eva usameM dravyaveda viSayaka varNana anupalabdha hai| abhI hAlameM isa lekhako likhate mamaya vidvadvarya pa0 phUlacandrajI siddhAntazAstrIkA 'jaina bodhaka' meM prakAzita lekha paDhane ko milA / usameM unhone 'khudAvadha' ke ullekhake AdhArapara yaha batalAyA hai ki 'paTkhaNDAgama' bharameM samasta kathana bhAvavedakI pradhAnatAme kiyA gayA hai / ataeva vahA~ yaha prazna uThanA hI nahIM cAhie ki 'paTkhaNDAgama' meM drazyastriyAke lie guNamyAna-vinAyaka sUtra kyo nahI AyA? unhone batalAyA hai ki "pakhaNDAgamako racanAke samaya dravyaveda aura bhAvaveda ye vedake do bheda hI nahI the uma samaya to sirpha bhAvaveda varNanameM liyA jAtA thA / paTakhaNDAgamako to jAne dIjiye jovakANDa meM bhI dravyastriyoke 5 guNasthAnokA vidhAna upalabdha nahIM hotA aura isaliye yaha mAnanA cAhiye ki mUla grathomeM bhAvavedakI apekSAse hI vivecana kiyA jAtA rahA, isaliye mUlagratho athavA sUpagrandhome dravyavedakI apekSA vivecana nahI milatA hai| hAM, cAritragrathomeM milatA hai so vaha ThIka hI hai| jina praznokA sambandha mukhyatayA caraNAnuyogame hai unakA samAdhAna vahI milegA, karaNAnuyogameM nahI / " paDitajAkA yaha sapramANa pratipAdana yuktiyukta hai / dUsarI bAta yaha hai ki kevala paTkhaNDAgamaparase hI strImukti-niSedhako - digambara mAnyatAko kaNThata pratipAdita honA Avazyaka ho to sarvathA vastratyAga aura kavalAhAra-niSedhakI digambara mAnyatAoko bhI usame kaNThata pratipAdita honA caahie| isake alAvA, sUtrome 22 paripahAkA varNana bhI dikhAnA cAhie / nayA kAraNa hai ki tattvArthasUyakArakI taraha paTkhaNDAgamasUtrakArane bhI ukta paripahoke pratipAdaka sUtra kyo nahI race? isase jAna paDatA hai ki viSaya nirUpaNakA sakoca-vistAra mUtrakArakI dRSTi yA vivecana zailIpara nirbhara hai| ata parakhaNDAgamameM bhAvaveda vivakSita hone se dravyastriyoMke guNasthAnokA vidhAna upalabdha nahI hotA / 3 tIsarI yuktikA uttara yaha hai ki 'paryApta' zabdake prayogase vahA~ umakA dravya artha batalAnA sarvathA bhUla hai| paryAptakarma jIvavipAkI prakRti hai aura usake udaya honepara jIva paryAptaka kahA jAtA hai| ata usakA bhAva bhI artha hai / dUsare, vIrasena svAmIke vibhinna vivecano aura akalakadevake tattvArthavAtikagata pratipAdanase paryApta manuSyaniyoke 14 guNasthAnokA nirUpaNa honese vahAM 'paryApta' zabdakA artha dravya nahIM liyA jA sakatA hai aura isaliye 'pajjatamaNusmiNI' se dravyastrIkA bodha karanA mahAn maiddhAntika bhUla hai / maiM isa sambandhameM apane "saMjadapadake sambandhameM akalaMphadevakA mahattvapUrNa abhimata" zoSaka lekha meM paryApta prakAza DAla cukA huuN| 4 hameM bar3A Azcarya hotA hai ki 'majada' padake virodhameM yaha kaise kahA jAtA hai ki "vIrasenamyAmI pI TokA ukta sUtrameM 'sajada' padakA samarthana nahIM karatI, anyathA TokAmeM ukta padakA ullekha avazya hotaa|" payoki TokA dinakara-prakAzakI taraha 'sajada' padakA samarthana karatI hai| yadi sUmameM 'sajada' pada na ho to TophAgata samasta zakA-samAdhAna nirAdhAra pratIta hogaa| maiM TIphAgata una pada-vApayAdikArI upasthita karatA hai jinage 'sanada' padakA abhAva pratIta nahIM hotA, balki unakA samarthana spaSTata jAnA jAtA hai / yathA na-32
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ "iNDAvasapiNyA strIpu samyagdRSTaya kinnotpadyante, ihi ceta, notpadyante / kuto'vasIyate ? asmAdevAt / asmAdevAt dravyastrINA niti siddhaghet, iti cet, na, savAmastvAdapratyAkhyAnaguNasthitAnA sayamAnupapatte / bhAvasayamastAsA savAsasAmapyaviruddha , iti cet, na tAsA bhAvasayamo'sti, bhAvAsayamAvinAbhAvivastrAyupAdAnAnyathAnupapatte / kaya punastAsu cartudaza guNasthAnAnIti cet, na, bhAvaspIviziSTamanuSyagato tatsattvAvirodhAt / bhAvavedo vAdarakSAyAnnoparyastIti na tapa caturdazaguNasthAnAnA sambhava iti ceta, na, atra vedasya prAdhAnyAbhAvAta / gatistu pradhAnA na sA'rAdvinazyati / vedavizeSaNAyA gatau na tAni sambhavanti, iti ceta, na, vinaSTe'pi vizeSaNe upacAreNa tadvaghapadezamAdadhAnamanuSyagatau tatsattvAvirodhAta |"-dhvlaa, 111 93, prathama pustaka, pR0 332-333 / yahAM mabase pahale yaha zakA upasthita kI gayI hai ki yadyapi striyoM (dravya aura bhAva donoM) meM samyagdRSTi jIva marakara utpanna nahIM hote haiN| lekina huNDAvasarpiNI (mApavAdika kAla) meM striyoMmeM samyagdRSTi kyo nahI utpanna hote ? (isa zakAme yaha pratIta hotA hai ki vIrasena svAmIke sAmane kucha logoMkI huNDAvasapiNI kAlameM sthiyo samyagdRSTi utpanna honekI mAnyatA rahI aura isalie isa zukA dvArA unakA mata upasthita karake usakA unhone nirAkaraNa kiyA hai| isI prakArase unhoMne mAge dravyastrImuktiko mAnyatAko bhI upasthita kiyA hai, jo sUtrakArake sAmane nahI thI aura vIramanake sAmane vaha pracalita ho cukI thI aura jisakA unhoMne nirAkaraNa kiyA haiM / huNDAvasarpiNI kAlakA svarUpa hI yaha hai ki jisameM anahonI vAteM ho jAyeM, jaise tIrthaGkarake putrIphA honA, cakravartIkA apamAna honA Adi / aura isaliye ukta zakAkA upasthita honA asambhava nahI hai / ) vIrasena svAmI isa zakAkA uttara dete haiM ki huNDAvasarpiNI kAlameM striyoMmeM samyagdRSTi utpanna nahIM hote| isapara prazna huA ki isameM pramANa kyA hai ? arthAt yaha kaise jAnA ki huNDAvasapiNImeM striyomeM samyagdRSTi utpanna nahI hote ? isakA uttara yaha diyA gayA hai ki isI Agama sUtravAkyase ukta bAta jAnI jAtI hai| arthAt prastuta 92, 933 sUtroMmeM paryApta manuSyanIke hI cauthA guNasthAna pratipAdita kiyA hai, aparyApta manuSyanIke nahIM, isase sApha jAhira hai ki samyagdRSTi jIva kisI bhI kAlameM dravya aura bhAva donoM hI tarahakI striyomeM paidA nahI hote / ataeva sutarA siddha hai ki haNDAvapiNImeM bhI striyoMmeM samyagdRSTi paidA nahIM hote| yahA~ hama yaha ullekha kara denA Avazyaka samajhate haiM ki pa0 makkhanalAlajI zAstrIne Tokokta 'strISu' padakA dravyastrI artha karake eka aura moTo bhala kI hai| 'strI' padakA vilakula sIdhA sAdA artha hai aura vaha hai 'striyomeM' / vahAM dravya aura bhAva dono ho prakArakI striyokA grahaNa hai| yadi kevala dravyastriyoMkA grahaNa iSTa hotA ho vIrasena svAmI agale 'draSyastrINA' padakI taraha yahA~ bhI 'dravyastrISa" padakA prayoga karate aura jisase siddhAnta-virova anivArya thA, kyoki usase dravyastriyoMmeM hI samyagdRSTiyoMke utpanna na honekI bAta siddha hotI, bhAvastriyomeM nhii| kiMtu ve aisA siddhAnsa-viruddha asagata kathana kadApi nahIM kara sakate the aura isIlie unhoMne 'dravyastrISu' padakA prayoga na karake 'strISu' padakA prayoga kiyA hai jo sarvathA siddhAntAviruddha aura sagata hai| yaha smaraNa rahe ki siddhAntameM bhAvastrImukti to iSTa hai, dravyastrImukti iSTa nahI hai| kintu samyagdRSTi-utpatti-niSedha dravya aura bhAvasthI donomeM hI iSTa hai / ata paDitajIkA yaha likhanA ki "93veM sUbameM paryApta avasthAmeM hI java dravyastrIke cauthA guNasthAna sUtrakArane batAyA hai taba TIkAkArane yaha zakA uThAI hai ki dravyasthI paryAya meM samyagdaSTi kyoM utpanna nahI hote haiM ? uttarameM kahA gayA hai ki dravyastrI paryAyameM samyagdRSTi jIva utpanna nahI hote haiM / kyo nahI utvanna hote hai ? isake liye Apa
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANa batalAyA gayA hai / arthAt AgamameM aisA hI batAyA hai ki dravyastrI paryAyameM samyagdRSTi nahI jAtA hai / " "yadi 93va sUtra bhAvastrIkA vidhAyaka hotA to phira samyagdarzana kyoM nahI hotA, yaha zakA uThAyI hI nahI jA sakatI, kyoMki bhAvastrIke to samyagdarzana hotA hI hai / parantu dravyastrIke lie zakA uThAI hai / ata dravyastrIkA hI vidhAyaka 93va sUtra hai, yaha bAta spaSTa ho jAtI hai / " bahuta hI skhalita aura bhUlose bharA huA hai / 'sajada' padake virodhI kyA ukta vivecanase sahamata haiM ? yadi nahI, to unhone anya lekhokI taraha ukta vivecanakA prativAda kyo nahI kiyA ? hameM Azcarya hai ki zrI pa0 varSamAnajI jaise vicAraka taTastha vidvAn pakSameM kaise baha gaye aura unakA poSaNa karane lage ? paM0 makkhanalAlajIkI bhUlokA AdhAra bhAvastromeM samyak dRSTiko utpattiko mAnanA hai jo sarvathA siddhAnta ke viruddha hai / samyagdRSTi na dravyastrImeM paidA hotA hai aura na bhAvastrIme, yaha hama pahale vistArase sapramANa batalA Aye haiN| AzA hai paDitajI apanI bhUlakA sazodhana kara leMge / aura taba ve prastuta 93 veM sUtrako bhAvastrIvidhAyaka hI samajheMge / dUsarI zakA yaha upasthita kI gayI hai ki yadi isI ArSa ( prastuta AgamasUtra ) se yaha jAnA jAtA hai ki huNDAvasarpiNImeM striyoMmeM samyagdRSTi utpanna nahI hote to isI ArSa (prastuta Agama sUtra ) se dravyastriyokI mukti siddha ho jAya, yaha to jAnA jAtA hai ? (zakAkAra ke sAmane 93 va sUtra 'sajada' padase yukta hai aura usameM dravya athavA bhAvakA spaSTa ullekha na honese use prastuta zakA utpanna huI hai / vaha samajha rahA hai ki 93veM sUtra meM 'sajada' padake honese dravyastriyoke mokSa siddha hotA hai / ho, pA~ca hI guNasthAna pratipAdita ho to yaha dravyastrI muktiviSayaka isa prakArakI huI hai, kadApi nahI ho sakatI ) / isa zakAkA vIrasena svAmI uttara dete haiM ki yadi aisI zakA karo to vaha ThIka nahI hai kyoki dravyastriyAM savastra honese pacama apratyAkhyAna ( sayamA sayama ) guNasthAnameM sthita hai aura isaliye unake sayama nahI bana sakatA hai / isa uttarase bhI spaSTa jAnA jAtA hai ki sUtra meM yadi pA~ca hI guNasthAnokA vidhAna hotA to vIrasena svAmI dravyastrImuktikA prastuta savastra hetu dvArA nirAkaraNa na karate, usI sUtra ko hI upasthita karate tathA uttara dete ki dravyastriyoke mokSa nahI siddha hotA, kyoki isI guNasthAna dravya striyoMke vatalAye AgamasUtrase usakA niSedha hai / arthAt prastuta 93 veM sUtrameM Adike pAMca hI haiM, chaThe Adi nahI / vIramena svAmIkI yaha vizeSatA hai ki jaba taka kisI rahatA hai, to pahale ve use hI upasthita karate haiM, hetuko nahI, athavA use pIche bAtakA sAdhaka Agama pramANa Agamake samarthana meM karate haiM / yadi sUtra meM 'sajada' pada na zakA, jo isI sUtraparase zakAkAra phira kahatA hai ki dravya striyoMke bhale hI dravyasayama na bane, bhAvasayama to unake savastra rahanepara bhI bana sakatA hai, usakA koI virodha nahI hai ? isakA ve puna uttara dete haiM ki nahI, dravyastriyoke bhAvAsayama hai, bhAvasayama nahI, kyoMki bhAvAsayamakA avinAbhAvI vastrAdikA grahaNa bhAvAsayamake binA nahI ho sakatA hai / tAtparya yaha ki dravyastriyoMke vastrAdi grahaNa honese hI yaha pratIta hotA hai ki unake bhAvasayama bhI nahIM hai, bhAvAsayama hI hai kyoki vaha usakA kAraNa hai / vaha phira zakA karatA hai 'phira unameM caudaha guNasthAna kaise pratipAdita kiye haiM ? arthAt prastuta sUtrameM 'sajada' zavdakA prayoga kyo kiyA hai ? isakA vIrasena svAmI samAdhAna karate haiM ki nahI, bhAvastrIviziSTa manuSyagati meM ukta caudaha guNasthAnoMkA sattva pratipAdita kiyA hai / arthAt 93veM sUtrameM jo 'sajake zabda hai vaha bhAvastrI manuSyako apekSAse hai, dravyastrI manuSya kI apekSAse nahI / isa zakA samAdhAnase to bilakula spaSTa ho jAtA hai ki prastuta 93 veM sUtrameM 'sajada' pada hai aura vaha chaThese caudaha takake guNasthAnokA bodhaka hai / aura isalie vIrasena svAmIne usakI upapatti eva sagati bhAvastrI manuSyako apekSA se baiThAI hai, jaisIki tattvArthavArtikakAra akalakadevane apane tattvArthavArtikameM baiThAI hai / yadi ukta sUtrameM 'sajada' pada na ho, to aisI na to zakA uThatI aura na - 251 -
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ ukta prakArase usakA samAdhAna hotaa| donoMkA rUpa bhinna hI hotaa| arthAt prastuta sUtra dravyastriyoke hI 5 guNasthAnokA vidhAyaka ho aura unakI muktikA niSedhaka ho to "asmAdeva ArSAd dravyastrINAM nivRtti siddhacet" aisI zakA kadApi na utthtii| balki "dravyastrINAM nirvRttiH katha na bhavati" isa prakArase zakA uThatI aura usa dazAmeM "asmAdeva ArSAd" aura "nirvRtti siddhayet" ye zabda bhUla karake bhI prayukta na kiye jAte / ata ina zabdoke prayogase bhI spaSTa hai ki 93veM sUtra meM dravyastriyoMke 5 guNasthAnokA vidhAna na hokara bhAvastriyoke 14 guNasthAnokA vidhAna hai aura vaha 'sajada' padake prayoga dvArA abhihita hai / aura yaha to mAnA hI nahI jA sakatA hai ki uparyukta TokAmeM caudaha guNasthAnokA jo ullekha hai vaha kisI dUsare prakaraNake sUtra se sambaddha hai kyoki "asmAdevArSAda vyastrINAM nivRtti siddhacet" zabdo dvArA usakA sabadha prakRta sUtrase hI hai, yaha sudRDha hai / zakAkAra phira zakA uThAtA hai ki bhAvaveda to vAdarakaSAya (nauveM guNasthAna) se Age nahI hai aura isaliye bhAvastrI manuSyagatime caudaha guNasthAna sambhava nahI haiM ? isakA ve uttara dete hai ki "nahI, yahA~ yogamArgaNA sambandhI gatiprakaraNameM vedakI pradhAnatA nahI hai kinta gatikI pradhAnatA hai aura vaha zIghra naSTa nahIM hotii| manuSyagatikarmakA udaya tathA mattva caudahaveM guNasthAna taka rahatA hai aura isaliye usakI apekSA bhAvastrIke caudahaguNasthAna upapanna haiN| isapara puna zakA uThI ki, "vedaviziSTa manuSyagatimeM ve caudaha guNasthAna sambhava nahI hai ? isakA samAdhAna kiyA ki nahIM, vedarUpa vizeSaNa yadyapi (nauveM guNasthAnameM) naSTa ho jAtA hai phira bhI upacArase ukta vyapadezako dhAraNa karane vAlI manuSyagatimeM, jo caudahaveM guNasthAna taka rahatI hai, caudaha guNasthAnokA sattva viruddha nahI hai|" isa saba zakA-samAdhAnase spaSTa ho jAtA hai ki TIkA dvArA 93veM sUtrameM 'sajada' padakA ni saMdeha samarthana hai aura vaha bhAvastro manuSyakI apekSAse hai dravyastrI manuSyakI apekSAse nhii| 10 makkhanalAlajI zAstrIne TIkAgata ullikhita sthalakA kucha Azaya aura diyA hai lekina ve yahA~ bhI skhalita hue hai| Apa likhate haiM-"aba Ageko TokAkA Azaya samajha lIjie, Age yaha zakA uThAI hai ki isI Agamase dravyastrIke mokSa siddha hotI hai kyA ? uttarameM TIkAkAra AcArya vIrasena kahate hai ki nahI, isI Agamase yaha bAta bhI siddha ho jAtI hai ki dravyastrIke mokSa nahI ho sakatI hai|" yahA~ paDitajI ne "isI Agamame dravyastrIke mokSa siddha hotI hai kyA? aura isI Agamase yaha bAta bhI siddha ho jAtI hai ki dravyastrIke mokSa siddha nahI ho sakatI hai|" likhA hai vaha "asmAdevArSAd dravyastrINA nivRtti siddhacet iti cet na, savAsastvAvapratyAkhyAnaguNasthitAnA sayamAnupatte / " ina vAkyoMkA Azaya kaise nikalA? inakA sIdhA Azaya to yaha hai ki isI AgamasUtrase dravyastriyoke mokSa siddha ho jAye ? isakA uttara diyA gayA ki 'nahI, kyoki dravya striyAM savastra honeke kAraNa pacama apratyAkhyAna guNasthAnameM sthita haiM aura isaliye unake sayama nahIM bana sakatA hai| parantu paDitajIne 'kyA' tathA 'isI Agamase yaha bAta bhI siddha ho jAtI hai ki dravyastrIke mokSa nahI ho sakatA hai|' zabdoko joDakara zakA aura usakA uttara dono hI sarvathA badala diye haiM / TIkAke una dono vAyomeM na to aisI zakA hai ki isI Agamase dravyastrIke mokSa siddha hotI hai kyA ?' aura na usakA aisA uttara hai ki 'isI Agamase yaha bAta bhI siddha ho jAtI hai ki dravyastrIke mokSa nahI ho sakatI hai|' yadi isI AgamasUtrame dravyastrIke mokSakA niSedha pratipAdita hotA to vIrasena svAmI 'savAsastvAt' hetu nahI dete, umI AgamasUtrako hI prastuta karate, jaisAki samyagdRSTikI striyoma gamako hI prastuta kiyA hai, hetuko nhii| ataeva paDitajIkA yaha likhanA bhI sarvathA bhramapUrNa hai ki 'yadi 93veM sUtrame 'sajada' pada hotA to AcArya vIrasena isa prakAra TIkA nahI karate haki dravyastrIsakatA hai| pAraNa pacama a - 252
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ ki isI ArSase dravyastroke mokSa nahI siddha hotI hai| kyoki vIrasena svAmIne yaha kahI bhI nahI likhA ki isI ArSase dravyastrIke mokSa nahI siddha hotI hai / ' paDitajIse anurodha karUMgA ki ve aise galata Azaya kadApi nikAlanekI kRpA na kreN| paDitajIkA yaha likhanA bhI sagata nahI hai ki vIrasena svAmIne 'sayama' padakA apanI TIkAmeM thoDA bhI jikara nahI kiyA / yadi sUtrameM 'sayama' pada hotA to yahA~ 'sayama' pada diyA gayA hai vaha kisa apekSAse hai ? isase dravyastrIke sayama siddha ho sakegA kyA? Adi zakA bhI ve avazya uThAte aura samAdhAna karate / hama paDitajIse pUchate hai ki 'sayama' padakA kyA artha hai ? yadi chaThese caudaha takake guNasthAnokA grahaNa usakA artha hai to unakA TIkAmeM spaSTa to ullekha hai| yadi dravya striyoke dravyasayama aura bhAvasayama dono hI nahIM banate haiM taba uname caudaha guNasthAna kaise batalAye ? nahI, bhAvastrI viziSTa manuSyagatikI apekSAse inakA sattva vatalAyA gayA hai-"katha punastAsu caturdazaguNasthAnAnIti cet, na bhAvastrIviziSTamanuSyagato tatsattvAvirodhAt '-yaha kyA hai ? ApakI uparyukta zakA aura samAdhAna hI to hai / zakAkAra samajha rahA hai ki prastuta sUtrame jo 'sajada' pada hai vaha vyastriyoke liye AyA hai aura usake dvArA chaThese caudaha takake guNasthAna unake batalAe gaye haiN| vIrasena svAmI usakI isa zakAkA uttara dete hai ki caudaha guNasthAna bhAvastrIkI apekSAse batAye gae hai, dravyastrIkI apekSAse nhiiN| isase sApha hai ki sUtra meM 'sajada' pada diyA huA hai aura vaha bhAvastrIko apekSAse hai| paNDitajIne mAge calakara eka bAta aura vicitra likhI hai ki 'prastuta sUtrakI TIkAmeM jo caudaha gaNasthAno aura bhAvaveda AdikA ullekha kiyA gayA hai usakA sambandha isa sUtrase nahI hai-anya sarose hai-isI siddhAntazAstrameM jagaha-jagaha 9 aura 14 guNasthAna batalAye gaye hai, kintu paNDitajI yadi gabhIratAse "asmAdeva ArSAda" ityAdi vAkyo para gaura karate to ve ukta bAta na likhate / yaha eka sAdhAraNa vivekI bhI jAna sakatA hai ki yadi dUsarI jagahoMmeM ullikhita guNasthAnokI sagati yahA~ vaiThAI gayI hotI to "asmAdeva ArSAda" vAkya kadApi na likhA jAtA, kyoki Apake matase prastuta sUtrame ukta 14 guNasthAno yA "sajada" padakA ullekha nahIM hai / java sUtrameM "sajada" pada hai aura usake dvArA caudaha guNasthAnokA saketa (nirdeza) hai tabhI yahAM dravyastrI-muktiviSayaka zakA paidA huI hai aura usakA samAdhAna kiyA gayA hai / yadyapi AlApAdhikAra AdimeM paryApta manupyaniyoke caudaha guNasthAna batalAye hai tathApi vahA~ gatikA prakaraNa nahI hai| yahA~ gatikA prakaraNa haiM aura isaliye ukta zakA-samAdhAnakA yahI honA sarvathA sagata hai| ata 9 aura 14 guNasthAnoke ullekhakA sabadha prakRta sabase hI hai, anya sUtrome nahI / ataeva spaSTa hai ki TIkAse bhI 93 veM sUtra meM 'sajada' padakA samarthana hotA hai aura usakI usameM carcA bhI khule taura se kI gayI hai| (5) aba kevala pAMcavI yukti raha jAtI hai so usake sambandhameM bahuta kucha pahalI aura dUsarI yukti kI carcAmeM kathana kara Aye haiN| hamArA yaha bhaya ki-"isa sUtrako dravyastrIke guNasthAnokA vidhAyaka na mAnA jAyagA to isa siddhAntagranthase unake pAMca guNasthAnoke kathanakI digambara mAnyatA siddha na ho sakegI aura jo pro0 hIrAlAlajI kaha rahe hai usakA tathA zvetAmbara mAnyatAkA anuSaga aavegaa|" sarvathA vyartha hai, kyoki vibhinna zAstrIya pramANo, hetuo, sagatiyo, purAtattvave avazeSo, aitihAsika tathyo Adise siddha hai ki dravyastrIkA mokSa nahIM hotA aura isaliye zvetAmbara mAnyatAkA anuSaga nahI A sktaa| Aja to digambara mAnyatAke poSaka aura samarthaka itane vipularUpameM prAcInatama pramANa mila rahe haiM jo zAyada -253
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ pichalI zatAbdiyomeM bhI na mile hoge| purAtattvakA abataka jitanA anveSaNa ho sakA hai aura bhUgarbhase usakI khudAI huI hai, una sabameM prAcInase prAcIna digambara nagna puruSamUrtiyAM hI upalabdha huI haiM aura jo do hajAra varSase bhI pUrvakI haiN| parantu sacela mUrti yA strImUrti, jo jaina nirgrantha ho, kahIMse bhI prApta nahIM huI / hA~, dazavI zatAbdIke bAdakI jarUra kucha sacela purupamUrtiyAM milatI batalAI jAtI haiM so usa samaya dono hI paramparAomeM kAphI matabheda ho cukA thA tathA khaNDana-maNDana bhI ApasameM calane lagA thaa| saca pUchA jAye to usa samaya dono hI paramparAeM apanI apanI pragati karane meM agrasara thii| ata usa samaya yadi sacela puruSamUrtiyA bhI nirmita karAI gaI ho to Azcarya hI nahI hai| durbhAgyase Aja bhI hama alaga haiM aura apane meM adhikatama dUrI lA rahe haiM aura lAte jA rahe haiN| samaya Aye aura hama isa tathyako svIkAra kareM, yahI apanI bhAvanA hai| aura yadi sabhava ho to hama puna ApasameM eka ho jAveM tathA bhagavAn mahAvIrake ahiMsA aura syAdvAdamaya zAsanako vizvavyApI banAyeM / upasahAra uparokta vivecanake prakAzameM nimna pariNAma sAmane Ate haiM 1 SaTkhaNDAgamameM samasta kathana bhAvakI apekSAse kiyA gayA hai aura isaliye usame dravyastrIke guNasthAnokI carcA nahI aayii| 2 93 veM sUtrameM 'sajada' padakA honA na Agamase viruddha hai aura na yuktise / balki na honemeM isa yogamArgaNA sambandhI manuSyaniyomeM 14 guNasthAnoke kathanake abhAvakA prasaga, vIrasena svAmIke TIkAgata 'sajada' padake samarthanakI asagati aura tattvArthavAttikakAra akalakadevake paryApta manuSyaniyoMmeM 14 guNasthAnoMko batalAnekI asagati Adi kitane hI anivArya doSa samprApta hote haiN| 3 "paryApta" zabdakA dravya artha vivakSita nahI hai, usakA bhAva artha vivakSita hai| paryAptakarma jIvavipAkI prakRti hai aura usake udaya honepara hI jIva payaptika kahA jAtA hai| 4 pa0 makkhanalAlajI zAstrIne bhAvastrImeM samyagdaSTike utpanna honekI mAnyatA prakaTa kI hai vaha skhalita aura siddhAntaviruddha hai / strIvedakI udaya vyacchitti dUsare hI guNasthAnameM ho jAtI hai aura isalipe aparyApta avasthAmeM bhAvastrIke cauthA guNasthAna kadApi sabhava nahI hai| 5 vIrasena svAmIke "asmAdevArSAda" ityAdi kathanase sUtrameM 'sajada' padakA TIkAdvArA samarthana hotA hai| 6 dravyastrIke guNasthAnokA kathana mukhyatayA caraNAnuyogase sambandha rakhatA hai aura SaTkhaNDAgama karaNAnuyoga hai, isalie usameM unake guNasthAnokA pratipAdana nahI kiyA gayA hai / dravyastrIke mokSakA niSedha vibhinna zAstrIya pramANo, hetubhoM purAtattvake avazeSo, aitihAsika tathyo Adise siddha hai aura isaliye SaTkhaNDAgamameM dranyastriyoMke gaNasthAnokA vidhAna na milanese zvetAmbara mAnyatAkA anuSaga nahI A sktaa| .-254
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ niyamasArakI 53vIM gAthA aura usakI vyAkhyA evaM arthapara anucintana prAthamika vRtta A0 kundakundakA niyamasAra jaina paramparAmeM usI prakAra vizruta eva - prasiddha prAkRta grantha hai jisa prakAra unakA samayasAra hai| dono granthokA paThana-pAThana aura svAdhyAya sarvAdhika hai| ye dono grantha mUlata AdhyAtmika haiM / hA~, samayasAra jahA~ pUrNatayA AdhyAtmika hai vahA~ niyamasAra AdhyAtmikake sAtha tattvajJAna prarUpaka bhI hai| samayasAra, pravacanasAra aura pacAstikAya ina tInapara A0 amRtacandra kI saskRta-TIkAeM haiM, jo bahuta hI duruha eva duravagAha haiM / kintu tattvasparzI aura mUlakAra A0 kundakundake abhiprAyako pUrNatayA abhivyakta karanevAlI tathA vidvajjanAnandinI hai| niyamasArapara unakI saskRta-TIkA nahI hai / merA vicAra hai ki usapara bhI unakI saskRta-TIkA honI cAhie, kyoki yaha grantha bhI unakI prakRti eva rucike anurUpa hai / isapara zrI padmaprabhamaladhAridevakI saskRta-vyAkhyA upalabdha hai, jisameM unhone usakI gAthAokI saskRta-vyAkhyA to dI hai / sAthameM apana aura dUsare granthakAroke pracura saskRta-padyoko bhI isameM diyA hai| unakI yaha vyAkhyA amRtacandrakI vyAkhyAoM jaisI gahana to nahIM hai, kintu abhipretake samarthanameM upayukta hai hii| prasagavaza hama niyamasAra aura usakI isa vyAkhyAko dekha rahe the| jaba hamArI dRSTi niyamasArakI 53vI gAthA aura usakI saskRta-vyAkhyApara gayI, to hameM pratIta huA ki ukta gAthAkI vyAkhyA karanemeM zrIpadmaprabhamaladhAridevase bahuta baDI saiddhAntika bhUla ho gayI hai| zrIkAnajI svAmI bhI unakI isa bhUlako nahI jAna pAye aura unakI vyAkhyAke anusAra ukta gAthAke unhone pravacana kiye / sonagaDha aura aba jayapura se prakAzita AtmadharmameM prakaTa hue unake ve pravacana usI bhUlake sAtha prakAzita kiye gaye haiM / sampAdaka DaoN0 50 hukamacandajI bhArillane bhI unakA sazodhana nahI kiyaa| sonagaDhase hI prakAzita niyamasAra eva usakI saskRta-vyAkhyAkA hindI anuvAda bhI anuvAdaka zrI maganalAla jainane usI bhUlase bharA huA prastuta kiyA hai| aisI sthitimeM hameM mUla gAthA, usakI saskRta vyAkhyA, pravacana aura hindI arthapara vicAra karanA Avazyaka jAna pddaa| prathamata hama yahA~ niyamasArakI vaha 53 vI gAthA aura usakI saskRta-vyAkhyA de sammattassa Nimitta jiNasutta tassa jANayA purisA / ataraheU bhaNidA dasaNamohassa khayapahudI // 53 // 0255.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'asya samyaktva pariNAmasya bAhyasahakArikAraNa vItarAgasarvajJa-mukhakamala vinirgatasamastavastupratipAdanasamarthadravyazrutameva tattvajJAnAmiti / ye mumukSava tepyupacArata padArtha nirNayahetutvAt antaraGgahetava ityuktA darzanamohanIya karmakSayaprabhRte sakAzAditi / ' - niyamasA0 TI0, pR0 109, sonagaDha sa0 / anuvAdaka dvArA kiyA gayA donokA hindI anuvAda gAthA va usakI isa saMskRta - vyAkhyAkA hindI anuvAda, jo pa0 himmatalAla jeThAlAlazAha ke gujarAtI anuvAdakA akSaraza rUpAntara hai, zrI maganalAla jainane isa prakAra diyA hai 'samyaktvakA nimitta jinasUtra hai / jinasUtrake jAnanevAle puruSoMko (samyaktvake) antaraga hetu kahe haiM, kyoki unako darzanamohake kSayAdika haiM / ' (gAthArtha ) / ' isa samyaktva pariNAmakA bAhya sahakArI kAraNa vItarAga sarvajJake mukhakamalase nikalA huA samasta vastuke pratipAdaname samartha dravyazrutarUpa tattvajJAna hI hai / jo mumukSu haiM unheM bhI upacArase padArtha nirNayake hetupane ke kAraNa (samyaktva pariNAmake) antaraga hetu kahe haiM, kyoki unheM darzanamohanIyakarmake kSayAdika haiM / ' - vahI, pR0 109 / isa gAthA (53) ke gujarAtI padyAnuvAdakA hindI padyAnuvAda bhI zrI maganalAla jainane diyA hai, jo isa prakAra hai 'jinasUtra samakita hetu hai, aru sUtrajJAtA puruSa jo / vaha jAna antarhetu jisake darzamohakSayAdi ho // 53 // ' ukta gAthAkI saMskRta-vyAkhyA, pravacana, gujarAtI aura hindI anuvAdopara vicAra kintu ukta gAthA ke saMskRta vyAkhyAkAra zrI padmaprabhamaladhArideva dvArA kI gayI saMskRta vyAkhyA, gAthA tathA vyAkhyApara kiye gaye zrI kAnajI svAmIke pravacana, donoke gujarAtI aura hindI anuvAda na mUlakAra AcArya kundakundake AzayAnusAra haiM aura na siddhAnta ke anukUla haiM / yathArtha meM isa gAthAmeM AcArya kundakundane samyagdarzanake bAhya aura antaraga do nimitta kAraNokA pratipAdana kiyA hai / unhone kahA haiM ki 'samyaktvakA nimitta ( bAhya sahakArI kAraNa ) jinasUtra aura jinasUtrajJAtA puruSa hai tathA antaraga hetu ( abhyantara nimitta ) darzanamohanIya karmakA kSaya Adi haiM / ' yahA~ gAthAke uttarArdha meM jo 'pahUdI' zabdakA prayoga kiyA gayA haiM vaha prathamA vibhaktike bahuvacanakA jaisA rUpa hai / saMskRta meM usakA 'prabhRtaya' rUpa hotA hai / vaha pacamI vibhakti --' prabhRte' kA rUpa nahI ki saMskRta - vyAkhyAkArane samajha liyA hai aura tadanusAra unake anusartAo - zrI kAnajI svAmI, gujarAtI anuvAdaka pa0 himmatalAla jeThAlAla zAha tathA hindI anuvAdaka zrI maganalAla jaina Adine bhI usakA anusaraNa kiyA hai| 'pahudI' zabdase A0 kundakundako darzanamohanIya karmake kSayopazama aura upazama ina dokA sagraha abhipreta hai, kyoki kaNThata ukta darzanamohanIya karmake kSaya ke sAtha una donoMkA sambandha hai / aura isa prakAra kSAyika, kSAyopazamika aura aupazamika ina tIna samyaktvokA antaraMga nimitta kramaza darzanamohanIyakarmake kSaya, kSayopazama tathA upazamako batAnA unheM iSTa hai / ataeva 'pahUdI' zabda prathamA vibhaktikA vahuvacanAnta rUpa hai, pacamI vibhaktikA nahI / antara nimitta bAhya vastu nahI hotI siddhAnta pramANa " Adi sUtra AcArya pUjyapAdane sarvArthasiddhi (1-7) meM tattvArtha sUtrake 'nirdeza svAmitvasAdhana (1-7) kI vyAkhyA karate hue samyagdarzanake bAhya aura abhyantara do sAdhana batalAkara bAhya sAdhana to cAroM - 256 -
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ gatiyomeM vibhinna pratipAdana kiye haiN| kintu abhyantara sAdhana sabhI (cAro) gatiyomeM darzanamohanIya karmake upazama, kSaya aura kSayopazamako hI batalAyA hai / yathA 'sAdhana dvividha abhyantara bAhya ca / abhyantara darzanamohasyopazama. kSaya kSayopazamo vaa| bAhya nArakANA prAkcaturthyA samyagdarzanasya sAdhana keSAcijjAtismaraNa keSAJciddharmazravaNa keSAJcidvedanAbhibhava / caturthImAramya A saptamyA nArakANA jAtismaraNa vedanAbhibhavazca / tirazcA keSAJcijjAtismaraNa keSAzciddharmazravaNa keSAJcijjinabimbadarzanam / manuSyANAmapi tathaiva |-s0si0 e0 26, bhA0 jJA0 pI0 saska0 / AcArya akalaGkAdevane bhI tattvArthavAttika (1-7) me likhA hai ki 'darzanamohopazamAdi sAdhana bAhya copadezAdi svAtmA vaa|' arthAta samyaktvakA abhyantara sAdhana darzanamohanIya karmakA upazama, kSaya aura kSamoyazama hai tathA vAhya sAdhana upadezAdi hai aura upAdAnakAraNa svAtmA hai| ina do AcAryoMke nirUpaNoMse prakaTa hai ki samyaktvakA abhyantara (antaraga) nimitta darzanamohanIya karmakA kSaya, kSayopazama aura upazama hai / jinasUtrake jJAtA puruSa samyaktvake abhyantara nimitta (hetu) nahI haiN| vAstavameM jinasUtrake jJAtA puruSa jinasUtrakI taraha ekadama para (bhinna) hai| ve antaraga hetu upacArase bhI kadApi nahI ho sakate / kSAyika samyagdarzanakI AvAraka darzanamohanIya karmakI kSapaNAkA prArambha kevalI dvika (kevalI yA zrutakevalI) ke pAdasAnnidhyame honekA jo siddhAntazAstrameM kathana hai usIko lakSyameM rakhakara gAthAme jinasUtrake jJAtA pururSoMko bhI samyaktvakA bAhya nimittakAraNa kahA gayA hai| unheM antaraga kAraNa batAnA siddhAnta-viruddha hai| tathA unake sAtha darzanamohanIya karmake kSayAdikA hetU rUpameM sambandha joDanA to ekadama galata aura anupayukta hai / vastuta samyaktvake unmukha jIvomeM hI honevAlA darzanamohanIya karmakA kSaya, kSayopazama yA upazama unake samyaktvakA antaraga hetu hai aura jinasUtrazravaNa yA usake jJAtA puruSokA sAnnidhya bAhyanimitta hai| kundakunda-bhAratIke sampAdaka dvArA sampuSTi kundakunda-bhAratIke sampAdaka DaoN0 pa0 pannAlAlajI sAhityAcAryane bhI ukta gAthA (53) kA vahI artha kiyA hai jo hamane Upara pradarzita kiyA hai| unhone likhA hai 'samyaktvakA bAhya nimitta jinasUtra-jinAgama aura usake jJAyaka puruSa haiM tayA antaraga nimitta darzanamohanIya karmakA kSaya Adi kahA gayA hai|' isakA bhAvArtha bhI unhone diyA hai| vaha bhI draSTadhya hai| usameM likhA hai ki 'nimitta kAraNake do bheda hai-1 bahiraga nimitta aura 2 antrgnimitt| samyaktvakI utpattikA bahiraga nimitta jinAgama aura usake jJAtA puruSa haiM tathA antaraga nimitta darzanamohanIya arthAt mithyatva, samyaGgamithyAtva tathA samyaktvaprakRti eva anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha ina prakRtiyoMkA upazama, kSaya aura kSayopazamakA honA hai| bahiraga nimittake milanepara kAryakI siddhi hotI bhI hai aura nahI bhI hotii| parantu antaraganimittake milanepara kAryakI siddhi niyamase hotI hai ||53||'-vhii, pR0 207 / -257
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasahAra isa vivecanase spaSTa hai ki niyamasArake saskRta-TIkAkAra zrI padamaprabhamaladhAridevane ullikhita gAthAkI vyAkhyAmeM jinasUtrake jJAtA puruSoko samyaktvakA upacArase antaraga hetu patalA kara tathA unase darzanamohanIya kamake kSayAdikakA sambandha joDa kara mahAn saiddhAntika bhUla kI hai| usI bhUlakA anumaraNa sonagaDhane kiyA hai| zrIkAnajI svAmIne zrI padamaprabhamaladhAridevakI isa gAthA (53) kI saskRta vyAkhyApara sUkSma dhyAna nahIM diyA / phalata unakI hI vyAkhyAke anusAra unhone gAthA aura vyAkhyAke pravacana kiye, jo bahuta bar3I bhUla hai| gujarAtI aura hindI anuvAdakoMne bhI donoke anuvAda usI bhUlase bhare hue kiye| ina bhalophA parimArjana honA Avazyaka hai, tAki galata paramparA mAge na cle| -258
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAnameM pUrvAgrahamukti Avazyaka : kucha prazna aura samAdhAna prAgvRtta 'zramaNa' ke sampAdakane 'jainadarzana aura pramANazAstra parizIlana' kI samIkSAmeM kucha aisI bAteM kahI hai, jinakA spaSTIkaraNa Avazyaka hai / yadyapi samIkSakako samIkSA karanekI pUrI svatantratA hotI hai, kintu use yaha bhI anivArya hai ki vaha pUrvAgrahase mukta rahakara samIdhyake guNa-doSokA paryAlocana kre| yahI samIkSAkI maryAdA hai| jJAtavya hai ki samIkSita granthake zodha-nivandha aura anusandhAnapUrNa prastAvanAeM Ajase lagabhaga 39 vaSa pUrva (san 1942 se 1977 taka) 'anekAnta', 'jaina siddhAnta-bhAskara' Adi patroM tathA nyAyadIpikA, AptaparIkSA Adi granthomeM prakAzita haiN| kintu vigata varSoM meM 'zramaNa' ke sampAdaka yA anya kisI vidvAnne unapara koI pratikriyA prakaTa nahI kI / aba unhone ukta samIkSAmeM granthake kucha lekhoke viSayopara pratikriyA vyakta kI hai / parantu usameM anusandhAna aura gaharAIkA nitAnta abhAva hai| hameM prasannatA hotI, yadi ve pUrvAgrahase mukta hokara zodha aura gambhIratAke sAtha use prastuta karate / yahA~ unake uThAye prazno athavA muddopara vicAra kruuNgaa| 1 prazna 1 aura usakA samAdhAna sampAdakakA prathama prazna hai ki 'samantabhadra kI AptamImAsA Adi kRtiyome kumArila, dharmakIrti AdikI mAnyatAokA khaNDana honese usake AdhArapara samantabhadrako hI unakA paravartI kyo na mAnA jAye ?' smaraNa rahe ki hamane 'kumArila aura samantabhadra' zIrSaka zodha nibandhameM sapramANa yaha prakaTa kiyA hai ki samantabhadrakI kRtiyo (vizeSatayA AptamImAsA) kA khaNDana kumArila aura dharmakItike granthome pAyA jAtA hai| ataeva samantabhadra ukta dono granthakArose pUrvavartI hai, paravartI nhii| yahAM hama puna usIkA vicAra kreNge| hama praznakartAse pUchate haiM ki ve batAyeM, kumArila aura dharmakItikI svayakI ve kauna-sI mAnyatAe~ haiM jinakA samantabhadrakI AptamImAsA Adi kRtiyomeM khaNDana hai ? isake samarthana meM praznakArane eka bhI udAharaNa prastuta nahIM kiyaa| isake viparIta dono nathakArone samantabhadrakI hI AptamImAsAgata mAnyatAmokA khaNDana kiyA hai| yahAM hama dono grathakAroke granthoMse kucha udAharaNa upasthita karate haiN| samantabhadra dvArA anumAnase sarvajJa-siddhi (1) jainAgamo tathA kundakundake pravacanasAra Adi granthomeM sarvajJakA svarUpa to diyA gayA hai paraMtu anekAnta, varSa 5, kiraNa 12, I0 1945, jainadarzana aura pramANazAstra pari0, 10 538, vIrasevA__mandira TrasTa, vArANasI-5, jUna 1980 / 2 (ka) sanvaloe savvajIve savvabhAve samma sama jANadi passadi |-ssttkh0 5 / 5 / 98 / (kha) se bhagava aghi jiNo phevalI sanvannU sanvabhAvadarisI * sanvaloe samvajIvANa savva bhAvAi jANamANo pAsamANo / -AcArA0 sU0 2 zru0 3 3 pravaca0 sA0, 1147, 48, 49, kundakunda-bhAratI, phalTana, 1970 / -259 -
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnase usakI middhi unameM upalabdha nahIM hotii| jaina dArzanikomeM hI nahI, bhAratIya dArzanikomeM bhI samantabhadra hI aise prathama dArzanika eva tAkika hai, jinhone AptamImAMsA (kA0 3, 4, 5, 6, 7) meM anumAnase sAmAnya tathA vizeSa sarvajJakI siddhi kI hai| samantabhadrane sarvaprathama kahA ki 'sabhI tIrtha-pravartakoM (sarvajJoM) aura unake samayo (Agamo-upadezomeM) paraspara virodha honese saba sarvajJa nahI hai, 'kazcideva'-koI hI (eka) guru (sarvajJa) honA caahie|' 'usa ekako siddhi kI bhUmikA bA~dhate hue unhone Age (kA0 4 meM) kahA ki 'kimI vyaktimeM dopo aura ovaraNokA ni zeSa abhAva (rvasa) ho jAtA hai kyoki unakI taratamatA (nyUnAdhikatA) pAyI jAtI hai, jaise suvarNameM tApana, kUTana Adi sAdhanoMse usake bAhya (kAlimA) aura Abhyantara (kITa) dono prakArake malokA abhAva ho jAtA hai|' isake pazcAt ve (kA. 5 meM) kahate haiM ki 'sUkSmAdi padArtha kisIke pratyakSa hai, kyoki ve anumeya hai, jaise agni Adi / ' isa anumAnase sAmAnya sarvajJakI siddhi kI gayI hai| ve vizeSa sarvajJakI bhI siddhi karate hue (kA06 va 7 meM) kahate haiM ki 'he vIra jina | arhan ! vaha sarvajJa Apa hI haiM, kyoMki Apa nirdoSa haiM aura nirdoSa isa kAraNa haiM, kyoki Apake vacano (upadeza) meM yukti tathA AgamakA' virodha nahI hai, jabaki dUsaro (ekAntavAdI Apto) ke upadezoMmeM yukti eva Agama donokA virodha hai, taba ve sarvajJa kaise kahe jA sakate hai ?' isa prakAra samantabhadrane anumAnase sAmAnya aura vizeSa sarvajJa kI siddhi kI hai| aura isalie anumAna dvArA sarvajJa siddha karanA AptamImAsAgata samantabhadrakI mAnyatA hai / vAdirAja aura zubhacandradvArA usakA samarthana Aja se eka hajAra varSa pUrva (I0 1025) ke prasiddha tarkagranthakAra vAdirAjasagnei bhI use (anumAnadvArA sarvajJa siddha karaneko) samantabhadra ke devAgama (AptamImAMsA) kI mAnyatA prakaTa kI hai| pArzvanAthacaritameM samantabhadrake vismayAvaha vyaktitvakA ullekha karate hue unhone unake devAgama dvArA sarvajJake pradarzana kA spaSTa nirdeza kiyA hai| isI prakAra A0 zubhacandra ne bhI devAgama dvArA deva (sarvajJa) ke Agama (siddhi) ko batalAyA hai| ina asandigdha pramANoMse spaSTa hai ki anumAnase sarvajJakI siddhi karanA samantabhadrakI AptamImAsAkI 1 tIrthakRtsamayAnA ca parasparavirodhata / sarveSAmAptatA nAsti kazcideva bhaved guru // 3 // doSAvaraNayohAninizzeSAstyatizAyanAt / kvacidyathA svahetubhyo bahirantarmalakSaya // 4 // sUkSmAntaritadUrArthA pratyakSA kasyacidyathA / anumeyatvato'gnyAdiriti sarvajJa-sasthiti // 5 // sa tvamevAsi nirdoSo yuktizAstrAvirodhivAk / avirodho yadiSTa te prasiddhana na bAdhyate // 6 // tvanmatAmRtabAhyAnA sarvathaikAntavAdinAm / AptAbhimAnadagdhAnA sveSTa dRSTena bAdhyate / / 8 / / -samantabhadra, AptamI0, 3, 4, 5, 6, 7 / 2 svAminazcarita tasya kasya no vismayAvahama / devAgamena sarvajJo yenAdyApi pradarzyate // -pArzvanAthacari0 1117 3 devAgamena yenAra vyakto devA'gama kRta -pANDavapu0 / -260
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ ni sandeha apanI mAnyatA hai| aura uttaravartI aneka granthakAra bhI use zatAbdiyose unakI hI mAnyatA mAnate cale A rahe haiN| kumArila dvArA khaNDana aba kumArilakI ora dRSTipAta kreN| kumArilane' sAmAnya aura vizeSa dono hI prakArake sarvajJakA niSedha kiyA hai| yaha niSedha aura kisIkA nahI, samantabhadrakI AptamImAsAkA hai| kumArila baDe Avegake sAtha prathamata sAmAnyasarvajJakA khaNDana karate hue kahate haiM ki 'sabhI sarvajJa (tIrtha-pravartaka) paraspara virodhI artha (vastutattva) ke jaba upadeza karane vAle haiM aura jinake sAdhaka hetu samAna (eka-se) haiM, to una sabomeM usa ekakA nirdhAraNa kaise karoge ki amuka sarvajJa hai aura amuka sarvajJa nahI hai " kumArila usa paraspara-virodhako bhI dikhAte hue kahate haiM ki 'yadi sugata sarvajJa hai, kapila nahI, to isameM kyA pramANa hai aura yadi dono sarvajJa haiM, to unameM matabheda kaisaa|' isake alAvA ve aura kahate haiM ki 'prameyatva Adi hetu jisa (sarvajJa) ke niSedhaka hai, una hetuoMse kauna usa (sarvajJa ) kI kalpanA (siddhi) kregaa|' ___ yahAM dhyAtavya hai ki samantabhadra ke 'paraspara-virodhata' padake sthAnameM 'viruddhArthopadeziSu', 'sarveSA' kI jagaha 'sarveSu' aura 'kazcideva' ke sthAnameM 'ko nAmaika' padokA kumArilane prayoga kiyA hai aura jisa paraspara virodhakI sAmAnya sUcanA samantabhadrane kI thI, use kumArilane sugata, kapila Adi virodhI tattvopadeSTAoMke nAma lekara vizeSa ullekhita kiyA hai| samantabhadrane jo sabhI tIrthapravartako (sugata Adi) me paraspara virodha honeke kAraNa 'kazcideva bhaved guru' zabdo dvArA koI (eka) ko hI guru-sarvajJa honekA pratipAdana kiyA thA, usa para kumArilane prazna karate hue kahA ki 'jaba sabhI sarvajJa haiM aura viruddhArthopadezI haiM tathA sabake sAvana hetu ekase hai, to una sabameMse 'ko nAmako'vadhAryatAm-kisa ekakA avadhAraNa (nizcaya) karate ho?' kumArila kA yaha prazna samantabhadrake ukta pratipAdanapara hI huA hai / aura unhone usa anavadhAraNa (sarvajJake nirNayake abhAva) ko 'sugato yadi sarvajJa kapilI netikA pramA' Adi kathana dvArA prakaTa bhI kiyA hai / yaha saba Akasmika nahI hai| yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki samantabhadrane apane ukta pratipAdana meM kisIke prazna karane ke pUrva hI apanI ukta pratijJA (kazcideva bhavedguru.) ko AptamImAsA (kA0 4 aura 5) meM anumAna-prayogapUrvaka siddha kiyA hai / jaisA ki Upara kahA jA cukA hai / anumAnaprayogameM unhoMne 'anumeyatva' hetu diyA hai jo sarvajJa sAmAnya1 sarvajJeSu ca bhUyassu viruddhArthopadeziSu / tulyahetuSu sarveSu ko nAmaiko'vadhAryatAm // sugato yadi sarvajJa kapilo neti kA prmaa| athAvabhAvapi sarvajJau matabheda katha tayo / pratyakSAdyavisavAdi prameyatvAdi yasya ca / sadbhAvavAraNe zaktaM ko nu ta kalpayiSyati / / bauddha vidvAn zAntarakSitane ina kArikAomeM prathamakI do kArikAeM apane tattvasa graha (kA0 3148-49) meM kumArilake nAmase dI haiN| dUsarI kArikA vidyAnandane aSTasa0 105 meM 'taduktam' ke sAtha uddhata kI hai / tIsarI kArikA mImAsAzlokavArtika (codanAsU0) 132 hai| 2 AptamI0, kA0 4,5 / - 261 -
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA sAdhaka hai aura jo kisI ekakA nirNAyaka nahI hai| isIse kumArilane 'tulyahetuSu sarveSu' kaha kara use athavA usa jaise prameyatva Adi hetuoko sarvajJakA anavadhAraka (anizcAyaka) kahA hai / itanA hI nahIM, unhone eka anya kArikAke dvArA samantabhadrake isa 'anumeyatva' hetukI tIvra AlocanA bhI kI hai aura kahA hai ki jo prameyatva Adi hetu sarvajJake niSedhaka hai, unase sarvajJakI siddhi kaise kI jA sakatI hai? akalaka dvArA uttara: isakA sabala uttara samantabhadrakI AptamImAsAke vitikAra akalakadevane diyA hai| akalaka kahate hai ki prameyatva Adi to anumeyatva' hetuke popaka hai:-anumeyatva hetukI taraha prameyatva Adi sarvajJake sadbhAvake sAdhaka haiM, taba kauna samajhadAra una hetuoMse sarva jJakA niSedha yA usake sadbhAvameM sandeha kara sakatA hai|' yaha sArI sthiti batalAtI hai ki kumArilane samantabhadra kA khaNDana kiyA hai, samantabhadra ne kumArilakA nahI / yadi samantabhadra kumArilake paravartI hote to kumArilake khaNDanakA uttara svaya samantabhadra dete akalakako unakA javAba denekA avasara nahI mAtA tathA samantabhadrake 'anumeyatva' hetukA samarthana karanekA bhI unheM maukA nahI milatA (2) anumAnase sarvajJa-sAmAnyakI siddhi karaneke uparAnta samantabhadrane anumAnase hI sarvajJa-vizeSakI siddhikA bhI upanyAsa karake use 'arhanta meM paryavasita kiyA hai| jaisA ki hama Upara AptamImAsA kArikA 6 aura 7 ke dvArA dekha cuke haiN| kumArilane samantabhadrakI isa vizeSa sarvajJatAkI siddhikA bhI khaNDana kiyA hai / arhantakA nAma lie binA ve kahate haiM ki 'jo loga jIva (arhanta) ke indriyAdi nirapekSa eva sUkSmAdi viSayaka kevalajJAna (sarvajJatA) kI kalpanA karate haiM vaha bhI yukta nahI hai, kyoki vaha Agamake binA aura Agama kevalajJAnake binA sambhava nahI hai aura isa taraha anyonyAzraya doSa honeke kAraNa arahantameM bhI sarvajJatA siddha nahIM hotii|' jJAtavya hai ki jaina athavA jainetara paramparAmeM samantabhadrase pUrva kisI dArzanikane anumAnase ukta prakAra vizeSa sarvajJakI siddhi kI ho, aisA eka bhI udAharaNa upalabdha nahI hotaa| hA~, AgamomeM kevalajJAnakA svarUpa avazya vistArapUrvaka milatA hai, jo Agamika hai, AnumAnika nahI hai / samantabhadra hI aise dArzanika hai, 1 mI0 zlo0 co0 sU0 kA0 132 / 2 'tadevaM prameyatvasattvAdiryatra hetulakSaNa puSNAti taM katha cetana pratiSeddha marhati sazayitu vA / ' -aSTaza0 kA0 5 / 3 akalakake uttaravartI boddha vidvAn zAntirakSitane bhI kumArilake khaNDanakA javAba diyA hai / unhoMne likhA haieva yasya prameyatvavastusattvAdilakSaNA / nihantu hetavo'zaktA ko na ta kalpayiSyati / -tatvasa0 kA0885 / 4 AptamI0, kA0 6,7, vIrasevAmandira-TrasTa prakAzana, vArANasI, dvi0 sa0 1978 / 5 eva yai kevalajJAnamindriyAdyanapekSiNa / sUkSmAtItAdiviSaya jIvasya parikalpitam / / narte tadAgamAtsiddhacet na ca tenAgamo vinaa| -mImAsA shlo087| -262
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinhone arahantameM anumAnase sarvajJatA (kevalajJAna) kI siddhi kI hai aura use doSAvaraNoMse rahita, indriyAdi nirapekSa tathA sUkSmAdiviSayaka batalAyA hai| isase spaSTa hai ki kRmArilane samantabhadra kI hI ukta mAnyatA kA khaNDana kiyA hai| akalaka dvArA isakA bhI sabala javAba isakA sabala pramANa yaha hai ki kumArilake ukta khaNDanakA bhI javAba akalakadevane diyA hai| unhone baDe santulita Dhagase kahA hai ki 'anumAna dvArA suprasiddha kevalajJAna (sarvajJatA) Agamake binA aura Agama kevalajJAnake vinA siddha nahI hotA, yaha satya hai, tathApi donomeM anyonyAzraya doSa nahIM hai, kyoki puruSAtizaya (kevalajJAna) pratItivazase mAnA gayA hai / ina (kevalajJAna aura Agama) donomeM bIja aura akUrakI taraha anAdi prabandha (pravAha-santAna) hai / ' ___ akalakake isa uttarase bilakula spaSTa hai ki samantabhadra ne jo anumAnase arahantake kevalajJAna (sarvajJatA) kI siddhi kI thI, usIkA khaNDana kumArilane kiyA hai aura jisakA sayuktika uttara akalakane ukta prakArase diyA hai / kevalajJAnake sAtha 'anumAnavimbhitam'-'anumAnase siddha' vizeSaNa lagAkara to akalaka (vi0 sa0 7vI zatI) ne rahA-sahA sandeha bhI nirAkRta kara diyA hai, kyoki anumAnase sarvajJavizeSa (arahantameM kevalajJAna) kI siddhi samantabhadra ne kI hai| isa ullekha-pramANase bhI prakaTa hai ki kumArilane samantabhadrakI AptamImAsAkA khaNDana kiyA aura jisakA uttara samantabhadrase kaI zatAbdI bAda hue akalakane diyA / hai / samantabhadrako kumArilakA paravartI mAnanepara unakA javAba ve hI dete, akalakako usakA avasara hI nahIM aataa| kumArila dvArA samantabhadrakA anusaraNa (3) kumArilane samantabhadrakA jahA~ khaNDana kiyA hai vahAM unakA anugamana bhI kiyA hai| vidita hai jaina darzanameM vastuko utpAda, vyaya aura dhrauvya ina tIna rUpa mAnA gayA hai| samantabhadrane laukika aura AdhyAtmika do udAharaNo dvArA usakI samartha puSTi kI hai| ina dono udAharaNoke lie unhone eka-eka 1 eva yatkevalajJAnamanumAnavijRmbhitam / narte tadAgamAtsiddhaceta na ca tena vinA''gama // satyamarthabalAdeva puruSAtizayo mata / prabhava. pauruSeyo'sya prabandho'nAdiriSyate ||-nyaa0 vi0 kA0 412-13 2 mI0 zlo0 vA0, pR0 619 / / danva sallakkhaNaya uppAdanvayadhuvattasajuta / guNapajjayAsaya vA ja ta bhaNNati sanvaNhU ||-kundkund, pacAsti0, gA0 10 athavA-'sadravyalakSaNam', utpAdavyayanauvyayukta st|'-umaasvaati (gRddhapiccha), ta0 sU05-29, 30 / 4 ghaTa-mauli-suvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramoda-mAdhyasthya jano yAti sahetukam / / payovrato na dadhyatti na payotti dadhivrata / agorasavato nobhe tasmAttatva trayAtmakam ||-aa0 mI0, kA0, 59, 60 /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ dete hue ve kahate haiM ki 'jo vijJapti mAtrako jAnatA hai aura lokAnurodhase vAhya--parako bhI svIkAra karatA hai aura phira bhI savako zUnya kahatA hai tathA pratipAdana karatA hai ki na jJAtA hai, na usameM phala hai aura na kucha anya jAnA jAtA hai, aisA azlIla, Akula aura ayukta pralApa karatA hai, use pramatta (pAgala), jahabuddhi aura aura vividha AkulatAose ghirA huA samajhanA cAhie / ' samantabhadrapara kiye gaye dharmakIti ke prathama AkSepakA yaha javAba 'jaiseko taisA' nItikA pUrNatayA paricAyaka hai| dharmakItike dUsare AkSepakA bhI uttara akalaka upahAsapUrvaka dete hue kahate haiM ki 'jo dahI aura UMTameM abhedakA prasaga dekara sabhI padArthoMko eka ho jAne kI Apatti prakaTa karatA hai aura isa taraha syAdvAdaanekAntavAdakA khaNDana karatA hai vaha pUrvapakSa (manekAntavAda--syAdvAda) ko na mamajhakara dUpaka (dUSaNa denevAlA) hokara bhI vidUSaka-dUSaka nahI hai, jokara hai-upahAsakA pAtra hai| sugata bhI kabhI mRga thA aura mRga bhI sugata huA mAnA jAtA hai tathApi sugatako vandanIya aura mRgako bhakSaNIya kahA gayA hai aura isa taraha paryAyabhedase sugata aura mRgameM vandanIya eva bhakSaNIyako bhedavyavasthA tathA cittasantAnakI apekSAse unameM abheda vyavasthA kI jAtI hai, usI prakAra pratIti balase-paryAya aura dravyako pratItise sabhI padArthoMmeM bheda aura abheda donoMkI vyavasthA hai| ata 'dahI khA' kahe jAnepara koI U~Tako khAneke lie kyo dauDegA, kyoki satdravyakI apekSAse unameM abheda honepara bhI paryAyako dRSTise unameM usI prakAra bheda hai, jisa prakAra sugata aura mRgameM hai| ataeva 'dahI khA' kahane para koI dahI khAneke lie hI dauDegA, kyoki vaha bhakSaNIya hai aura keMTa khAneke lie vaha nahI dauDegA, kyoki vaha abhakSaNIya hai| isa taraha vizvakI sabhI vastuoko ubhayAtmaka anekAntAtmaka mAnane meM kauna-sI Apatti yA vipatti hai arthAt koI Apatti yA vipatti nahIM hai| akalakake ina santulita eva savala javAbose bilakula asandigdha hai ki samantabhadrakI AptamImAsAgata syAvAda aura anekAntavAdako mAnyatAokA hI dharmakIrtine khaNDana kiyA hai aura jisakA muMhatoDa, kintu zAlIna eva karArA uttara akalakane diyA hai| yadi samantabhadra dharmakItike paravartI hote to ve svayaM unakA javAba dete aura usa sthitimeM akalakako dharmakItike uparyukta AkSepokA uttara denekA maukA hI nahIM aataa| cAlIsa-pacAsa varSa pUrva sva0pa0 mahendrakumAra nyAyAcArya, sva0pa0 sukhalAla saghavI Adi kucha vidvAnoMne samantabhadrako dharmakotikA paravartI honekI sambhAvanA kI thii| kintu aba aise pracura pramANa sAmane A gaye haiM, jinake AdhArapara dharmakIti samantabhadrase kAphI uttaravartI (300-400 varSa pazcAt) siddha hA cuke haiN| isa viSayameM DAkTara e0ena0 upAdhye eva DA0hIrAlAla jainakA zAkaTAyana vyAkaraNa para likhA (kha) dadhyuSTrAderabhedatvaprasagAvekacodanam / pUrvapakSamavijJAya dUSako'pi vidUSaka // sugato'pi mRgo jAto mRgo'pi sugata smRta / tathApi sugato vadyo mRga khAdyo yatheSyate // tathA vastubalAdeva bhedAbhedavyavasthite / codito dadhi khAdeti vimuSTramabhidhAvati ?-nyA0 vi03-373, 374 / 1. nyAyaku0, dvi0 bhA0, prastA0, pR0 27, akla0 granthatratha0, prAkkatha0, pR0 9, nyAyaku0, dvi0 bhaa| pR0 18-20 /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradhAna sampAdakIya draSTavya hai / 'dharmakIrti aura samantabhadra' zIrSaka hamArA zodhapUrNa lekha bhI avalokanIya hai,' jisameM ukta vidvAnoke hetuopara vimarza karaneke sAtha hI paryApta nayA anusandhAna prastuta kiyA gayA hai| aise viSayopara hameM unmukta dimAgase vicAra karanA cAhie aura satyake grahaNameM hicakicAnA nahI cAhie / prazna 2 aura usakA samAdhAna sampAdakane dUsarA prazna uThAyA hai ki 'siddhasena ke nyAyAvatAra aura samantabhadra ke zrAvakAcAra meM kisI pada (padya) ko samAna rUpase pAye jAnepara samantabhadrako hI pUrvavartI kyo mAnA jAya ? yaha bhI sambhava hai ki samantabhadrane svaya use siddhasenase liyA ho aura vaha usase paravartI ho " sampAdakakI prastuta sambhAvanA itanI kannI, zithila aura nirjIva hai ki use puSTa karane vAlA eka bhI pramANa nahI diyA jA sakatA aura na svaya sampAdakane ho use diyA hai| anusandhAnake kSetrameM yaha Ayazyaka hai ki sambhAvanAke poSaka pramANa diye jAyeM, tabhI usakA mUlyAkana hotA hai aura tabhI vaha vidvAno dvArA Adata hotI hai| nyAyAvatArame samantabhadrake ratnakaraNDakA hI padya yahA~ usIpara vimarza kiyA jAtA hai| Upara jina samantabhadrako bahuta carcA kI gayI hai, unhIkA racita eka dhAvakAcAra hai, jo sabase prAcIna mahattvapUrNa aura vyavasthita zrAvakAcArakA pratipAdaka grantha hai| isake ArambhameM dharmakI vyAkhyAkA uddezya batalAte hue use samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra ina tIna rUpa prakaTa kiyA gayA hai / samyagdarzana kA svarUpa unhone paramArthadeva, zAstra aura gurukA dRDha eva amUr3ha zraddhAna kahA hai / ataeva unheM ina tInokA lakSaNa batalAnA bhI Avazyaka thA / devakA lakSaNa pratipAdana karaneke uparAnta samantabhadra ne 9 pathake dvArA zAstrakA lakSaNa nirUpita kiyA hai| yaha padya siddhasenake nyAyAvatArameM bhI usake 9 veM padya ke hI rUpameM pAyA jAtA hai / usapara sayuttika vimarza ava vicAraNIya hai ki yaha padya ratnakaraNDa zrAvakAcArakA mUla padya hai yA nyAyAvatArakA mUla padya hai | zrAvakAcAra meM yaha jahA~ sthita hai vahA~ usakA honA Avazyaka aura anivArya hai / kintu nyAyAvatArameM jahA~ vaha hai vahA~ usakA honA Avazyaka eva anivArya nahI hai, kyoki vaha pUrvokta zabda lakSaNa (kA0 8 ) 3 ke samarthana meM abhihita hai / use vahAM se haTA denepara granthakA agabhaga nahI hotA / kintu samantabhadrake zrAvakA cArase use alaga kara denepara usakA aga bhaga ho jAtA hai| isase spaSTa hai ki ukta 9vA padya, jisameM zAstrakA lakSaNa diyA gayA hai, zrAvakAcArakA mUla haiM aura nyAyAvatAra meM apane viSaya ( 8veM padya meM kathita 1 jainadarzana aura pramANazAstra parizIlana, 126 se 133 / 2 AAptopazapamulaghamadRSTeSTavirodhakam / tattvopadezakRtsArva zAstra kApathaghaTTanam / / 3 dRSTeSTAvyAhatAdvAkyAt paramArthAbhidhAyina / tattvagrAhitayotpanna mAnaM zAbda prakIrtitam / / 1 - ratna0 zlo0 9 / 267 -
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArikAkA sRjana kiyA hai| pahalI (59vI) kArikAke dvArA unhone prakaTa kiyA hai ki jisa prakAra ghaTa, mukuTa aura svarNake icchukoko unake nAza, utpAda aura sthitimeM kramaza zoka, harSa aura mAdhyasthya bhAva hotA hai aura isalie svarNavastu vyaya, utpAda aura sthiti ina tIna rUpa hai, usI prakAra vizvako sabhI vastueM trayAtmaka haiN| dUsarI (60 vI) kArikAke dvArA batalAyA hai ki jaise dugdhanatI, dUdha hI grahaNa karatA hai, dahI nahI letA aura dahIkA vrata rakhanevAlA dahI hI letA hai, dUdha nahI letA hai tathA dUdha aura dahI donokA tyAgI donoMko hI grahaNa nahIM karatA aura isa taraha gorasa utpAda, vyaya aura dhruvatA tInoMse yukta hai, usI taraha akhila vizva (tattva) trayAtmaka hai / kumArilane bhI samantabhadrakI laukika udAharaNa vAlI kArikA (59) ke AdhArapara apanI nayI DhAI kArikAyeM racI haiM aura samantabhadrakI hI taraha unake dvArA vastuko prayAtmaka siddha kiyA hai| unakI ina kArikAomeM samantabhadrakI kArikA 59 kA kevala bimba-prativimbabhAva hI nahI hai, apitu unakI zabdAvalI, zailI aura vicArasaraNi bhI unameM samAhita hai| samantabhadrane jisa bAtako atisakSepameM eka kArikA (59) meM kahA hai, usIko kumArilane DhAI kArikAoMmeM pratipAdana kiyA hai| vastuta vikAsakA bhI yahI siddhAnta hai ki vaha uttarakAlameM vistRta hotA hai| isa ullekhase bhI spaSTa jAnA jAtA hai ki samantabhadra pUrvavartI hai aura kumArila paravartI / vAdirAja dvArA sampuSTi isakA jvalanta pramANa yaha hai ki I0 1025 ke prasiddha, pratiSThita aura prAmANika tarkagranthakAra vAdirAjasUri ne apane nyAyavinizcayavivaraNa (bhAga 1, 10 439) meM samantabhadrako AptamImAsAkI ullikhita kArikA 59 ko aura kumArila bhaTTa kI upari cacita DhAI kArikAmomeMse DeDha kArikAko bhI 'ukta svAmisamantabhadraistadupajIvinA bhaTTenApi' zabdodvArA udhRta karake kumArila bhaTTako samantabhadrakA upajIvIanugAmI prakaTa kiyA hai| isase spaSTa hai ki eka hajAra varSa pahale bhI dArzanika eva sAhityakAra samantabhadrako pUrvavartI aura kumArila bhaTTako unakA paravartI vidvAna mAnate the| samantabhadrakA dharmakoti dvArA khaNDana 5) ava dharmakItiko liijie| dharmakIrti (I0635) ne bhI samantabhadrako AptamImAsAkA khaNDana kiyA hai / vidita hai ki AptamImAsA (kArikA 104) meM samantabhadrane syAdvAdakA lakSaNa diyA varghamAnakabhage ca rucaka kriyate yadi / tadA pUrvArthina zoka prItizcApyuttarAthina // hemArthinastu mAdhyasthyaM tasmAdvastu prayAtmakam / na nAzena vinA zoko notpAdena vinA sukham / / sthityA vinA na mAdhyasthya tena saamaanynitytaa||--mii0 zlo0 vA0, pR0 619 / 2 "ukta svAmisamantabhadraistadupajIvinA bhaTrenApi"-zabdoke sAtha samantabhadrakI pUrvollikhita kArikA 59 aura kumArila bhaTTakI uparyukta kArikAomeMse ArambhakI DeDha kArikA uddhata hai|-nyaa0vi0 vi0, bhAga 1, pR0 439 / 3. etenaiva yatkicidayuktamazlIlamAkulam / pralapanti pratikSiptaM tadapyekAntasabhavAt ||-prmaannvaa0 1-182 -264 -
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai' aura likhA hai ki 'sarvathA ekAntake tyAgase jo 'kiMcit' (kathacit) kA vidhAna hai vaha svAdvAda hai|' (ka) dharmakIrtine samantabhadrake isa syAdvAda lakSaNakI baDe Avegake sAtha samIkSA kI hai| unake "kicitke vidhAna - syAdvAdako ayukta, azlIla aura Akula 'pralApa' kahA hai|' jJAtavya hai ki AgamomeM 'siyA pajjattA, siyA apajjattA', 'goyamA / jIvA siya sAsayA, tiya asAsayA' jaise nirUpaNomeM do bhago tathA kundakundake pacAstikAya meM siya asthi Natthi uhaya - isa gAthA (14) ke dvArA ginAye gaye sAta bhagoke nAma to pAye jAte hai| para syAdvAdakI unameM koI paribhASA nahIM milatI / samantabhadrako AptamImAsAmeM hI prathamata usakI paribhASA aura vistRta vivecana milate hai| dharmakortine ukta khaNDana samantabhadrakA hI kiyA hai, yaha spaSTa jJAta hotA hai / dharmakIrtikA 'tadapyekAnta sambhavAt ' pada bhI Akasmika nahI hai, jisake dvArA unhone sarvathA ekAntake tyAgase honevAle kiMcit (kathacit ) ke vidhAnasyAdvAda ( anekAnta ) meM bhI ekAntakI sambhAvanA karake usakA anekAntakA khaNDana kiyA hai| (kha) isake sivAya dharmakIrtine samantabhadrakI usa mAnyatAkA bhI khaNDana kiyA hai, jise unhone 'sadeva sarvaM ko necchet' (kA0 15) Adi kathana dvArA sthApita kiyA hai vaha sAnyatA hai sabhI vastuoko sad-asad, eka-aneka Adi rUpase ubhayAtmaka ( anekAntAtmaka) pratipAdana karanA / dharmakIrti isakA bhI khaNDana karate hue kahate haiM ki 'sabako ubhayarUpa mAnanepara unameM koI bheda nahI rhegaa| phalata jise 'dahI khA kahA, yaha U~Tako khAneke lie kyo nahI doDatA ? jaba sabhI padArtha sabhI rUpa hai to unake vAcaka zabda aura bodhaka jJAna bhI bhinna-bhinna nahI ho sakate / ' akalaka dvArA javAba dharmakIrti dvArA kiyA gayA apane pUrvaja mamantabhadrakA yaha khaNDana bhI aphalakako sahA nahI huA aura unake uparyukta dono AkSepokA javAba baDI tejasvitAke sAtha unhone diyA hai / " prathama AkSepakA uttara 1 syAdvAda sarvakAntatyAgAtkivRttacidvipi / - saptabhaganayApekSa 2 bhUtavalI- puSpadanta SaT kha0 1 / 1 / 79 / , 3 siya asthi pariya uya avvattavya puNo ya tattidaya / heyAdeya vizeSaka || AptamI0 kA0 105 / , danva khu saptabhaga AvesavaseNa sabhavadi // -- pacAsti0 gA0 14 / 1 4 sarvaspobhayarUpatye tadvizeSanirAkRte / codito daghi khAdeti kimuSTra nAbhidhAvati // - pramANA vA0 1 183 / 5 kathacitte saveveSTa kathacidarAdeva tat / tathobhayamavAcya ca nayayogAnna sarvathA // sadeva sarva ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate / 6 (ka) jJAtvA vijJaptimAtra paramapi ca vahirbhAsi na-34 devAgama, kA0 14, 15 / bhAvapravAdam / cakre lokAnurodhAt punarapi sakala neti tattva prapede // na jJAtA tasya tasmin na ca phalamapara jJAyate nApi kicit / ityazlIla pramatta pralapati jaDaghIrAkula vyAkulApta // tyA0vi0 1-161 / 265 -
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ dete hue ve kahate haiM ki 'jo vijJapti mAtrako jAnatA hai aura lokAnurodhase vAhya--parako bhI svIkAra karatA hai aura phira bhI savako zUnya kahatA hai tathA pratipAdana karatA hai ki na jJAtA hai, na usameM phala hai aura na kucha anya jAnA jAtA hai, aisA azlIla, Akula aura ayukta pralApa karatA hai, use pramatta (pAgala), jaDabuddhi aura aura vividha AkulatAose ghirA huA samajhanA caahie|' samantabhadrapara kiye gaye dharmakIrtike prathama AkSepakA yaha javAva 'jaiseko tasA' nItikA pUrNatayA paricAyaka hai / dharmakItike dUsare AkSepakA bhI uttara akalaka upahAsapUrvaka dete hue kahate haiM ki 'jo dahI aura UMTameM abhedakA prasaga dekara sabhI padArthIko eka ho jAnekI Apatti prakaTa karatA hai aura isa taraha syAdvAdaanekAntavAdakA khaNDana karatA hai vaha pUrvapakSa (anekAntavAda--syAdvAda) ko na samajhakara dUpaka (dUSaNa dene vAlA) hokara bhI vidUSaka-dUSaka nahI hai, jokara hai-upahAsakA pAtra hai| sugata bhI kabhI mRga thA aura mRga bhI sugata huA mAnA jAtA hai tathApi sugatako vandanIya aura mRgako bhakSaNIya kahA gayA hai aura isa taraha paryAyabhedase sugata aura mRgameM vandanIya eva bhakSaNIyakI bhedavyavasthA tathA cittasantAnakI apekSAse unameM abheda vyavasthA kI jAtI hai, usI prakAra pratIti balase-paryAya aura dravyako pratItise sabhI padArthoMmeM bheda aura abheda donoMkI vyavasthA hai / ata. 'dahI khA' kahe jAnepara koI U~Tako khAneke lie kyo dauDegA, kyoki satdravyakI apekSAse unameM abheda honepara bhI paryAyakI dRSTise unameM usI prakAra bheda hai, jisa prakAra sugata aura mRgameM hai| ataeva 'dahI khA' kahanepara koI dahI khAneke lie hI dauDegA, kyoki vaha bhakSaNIya hai aura U~Ta khAneke lie vaha nahI dauDegA, kyoki vaha abhakSaNIya hai| isa taraha vizvakI sabhI vastuoko ubhayAtmaka-anekAntAtmaka mAnanemeM kauna-sI Apatti yA vipatti hai arthAta koI Apatti yA vipatti nahI hai / akalakake ina santulita eva sabala javAboMse bilakula asandigdha hai ki samantabhadrakI AptamImAsAgata syAdvAda aura anekAntavAdakI mAnyatAoMkA hI dharmakIrtine khaNDana kiyA hai aura jisakA muMhatoDa, kintu zAlIna eva karArA uttara akalakane diyA hai| yadi samantabhadra dharmakItike paravartI hote to ve svaya unakA javAba dete aura usa sthitimeM akalakako dharmakItike uparyukta AkSepokA uttara denekA maukA hI nahIM aataa| cAlIsa-pacAsa varSa pUrva sva0pa0 mahendrakumAra nyAyAcArya, sva0 50 sukhalAla saMghavI Adi kucha vidvAnoMne samantabhadrako dharmakIrtikA paravartI honekI sambhAvanA kI thii| kintu aba aise pracura pramANa sAmane A gaye haiM, jinake AdhArapara dharmakoti samantabhadrase kAphI uttaravartI (300-400 varSa pazcAt) siddha ho cuke haiN| isa vipayame DAkTara e0ena0 upAdhye eva DA0 hIrAlAla jainakA zAkaTAyana vyAkaraNa para likhA (kha) dadhyuSTrAderabhedatvaprasagAvekacodanam / pUrvapakSamavijJAya dUSako'pi vidUSaka // sugato'pi mRgo jAto mRgo'pi sugata smRta / tathApi sugato vadyo mRga khAdyo yatheSyate // tathA vastubalAdeva bhedAbhedavyavasthite / codito dadhi khAdeti vimuSTamabhighAvati ?-nyA0 vi0 3-373, 374 / 1 nyAyaku0, dvi0 bhA0, prastA0, pR0 27, akla0 granthatratha0, prAkkatha0, pR0 9, nyAyaku0, dvi0 bhA0, pR0 18-20 / -266
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravAna sampAdakIya draSTavya hai / 'dharmakIti aura samantabhadra' zIrSaka hamArA zodhapUrNa lekha bhI avalokanIya hai, jisameM ukta vidvAnoMke hetuoMpara vimarza karaneke mAya hI paryApta nayA anusandhAna prastuta kiyA gayA hai| aise vipayopara hameM unmukta dimAgame vicAra karanA cAhie aura satyake grahaNameM hicakicAnA nahI caahie| prazna 2 aura usakA samAdhAna sampAdakane dUsarA prazna uThAyA hai ki 'siddhasenake nyAyAvatAra aura samantabhadra ke zrAvakAcArameM kisI pada (padya) ko samAna rUpase pAye jAnepara samantabhadrako hI pUrvavartI kyo mAnA jAya? yaha bhI sambhava hai ki samantabhadrane svaya use siddhasenase liyA ho aura vaha usase paravartI ho?" sampAdakakI prastuta sambhAvanA itanI kaccI, zithila aura nirjIva hai ki use puSTa karane vAlA eka bhI pramANa nahI diyA jA sakatA aura na svaya sampAdakane hI use diyA hai| anusandhAnake kSetrameM yaha Avazyaka hai ki sambhAvanAke popaka pramANa diye jAyeM, tabhI usakA mUlyAkana hotA hai aura tabhI vaha vidvAno dvArA Adata hotI hai| nyAyAvatArame samantabhadrake ratnakaraNDakA hI padya yahA~ usIpara vimarza kiyA jAtA hai| Upara jina samantabhadrako bahuta carcA kI gayI hai, unhIkA racita eka zrAvakAcAra hai, jo sabase prAcIna, mahattvapUrNa aura vyavasthita zrAvakAcArakA pratipAdaka grantha hai / isake ArambhameM dharmakI vyAkhyAkA uddezya batalAte hue use samyagdarzana, samyagjJAna aura samyagcAritra ina tIna rUpa prakaTa kiyA gayA hai| samyagdarzanakA svarUpa unhone paramArthadeva, zAstra aura gurukA dRDha eva amUDha zraddhAna kahA hai| ataeva unheM ina tInokA lakSaNa batalAnA bhI Avazyaka thaa| devakA lakSaNa pratipAdana karaneke uparAnta samantabhadra ne 9 padyake dvArA zAstrakA lakSaNa nirUpita kiyA hai| yaha padya siddhasenake nyAyAvatArameM bhI usake 9veM padya ke hI rUpame pAyA jAtA hai| usapara sayuttika vimarza aba vicAraNIya hai ki yaha padya ratnakaraNDa zrAvakAcArakA mUla padya hai yA nyAyAvatArakA mUla padya hai| zrAvakAcArameM yaha jahA~ sthita hai vahA~ usakA honA Avazyaka aura anivArya hai| kintu nyAyAvatArameM jahA~ vaha hai vahAM usakA honA Avazyaka eva anivArya nahIM hai, kyoki vaha pUrvokta zabda-lakSaNa (kA08) ke samarthana meM abhihita hai| use vahAMse haTA denepara granthakA aga-bhaga nahI hotaa| kintu samantabhadrake zrAvakAcArase use alaga kara denepara usakA aga bhaga ho jAtA hai| isase spaSTa hai ki ukta 9vA padya, jisameM zAstrakA lakSaNa diyA gayA hai, zrAvakAcArakA mUla hai aura nyAyAvatArameM apane viSaya (8veM padyameM kathita 1 jainadarzana aura pramANazAstra parizIlana, 126 se 133 / 2. AptopajJapanullaghamadRpTepTavirodhakam / tattvopadezakRtsA zAstra kApacaghaTTanam // -ratna. lo09| dRSTeSTAvyAhatAdvAvayAt paramArthAbhidhAyina / / tatvagrAhitayotpanna mAne jAnda prakItitam / /
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdalakSaNa) ke samarthanake lie use vahA~se grandhakArane svaya liyA hai yA kisI uttaravartIne liyA hai aura jo bAdako ukta granthakA bhI aga bana gyaa| dhyAtavya hai ki zrAvakAcArameM Aptake lakSaNake bAda Avazyaka taurapara pratipAdanIya zAbdalakSaNakA pratipAdaka anya koI padya nahI hai, jabaki nyAyAvatArameM zAbdalakSaNakA pratipAdaka 8vA padya hai| isa kAraNa bhI ukta 9vA padya (AptopajJamanu0) zrAvakAcArakA mUla padya hai, jisakA vahA~ mUla rUpase honA nitAnta Avazyaka aura anivArya hai tathA nyAyAvatArameM usakA 8veM padya ke samakSa, mUla rUpameM honA anAvazyaka, vyartha aura punarukta hai / ata yahI mAnane yogya evaM nyAyasagata hai ki nyAyAvatArameM vaha samantabhadrake zrAvakAcArase liyA gayA hai na ki zrAvakAcArame nyAyAvatArase use liyA hai| ata nyAyAvatArase zrAvakAcArameM use (9veM padyako) lenekI sambhAvanA bilkula nirmUla eva bedama haiN| . isake atirikta aitihAsika pariprekSyameM dekhanepara nyAyAvatArameM dharmakIti' (I0 635), kumArila (I0 650)2 aura pAtrasvAmI (I0 6ThI, 7vI zatI)3 ina gratha kArokA anamaraNa pAyA jAtA hai aura ye tIno granthakAra samantabhadrake uttaravartI hai| taba samantabhadra ko nyAyAvatArakAra siddhasenakA paravartI batalAnA kevala pakSAgraha hai / usameM yukti yA pramANa (AdhAra) kucha bhI nahI hai / prazna 3 aura usakA samAdhAna samIkSakakA tIsarA prazna hai ki 'nyAyazAstrake samagra vikAsako prakriyAmeM aisA nahI huA hai ki pahale jaina nyAya vikasita huA aura phira vauddha eva brAhmaNone usakA anukaraNa kiyA ho|' hameM lagatA hai ki samIkSakane hamAre lekhako ApAtata dekhA hai-use dhyAnase paDhA hI nahI hai / use yadi dhyAnase par3hA hotA, to ve aisA skhalita aura bhaDakAne vAlA prazna na uThAte / hama puna unase use paDhanekA anurodha kreNge| hamane 'jaina nyAyakA vikAsa' lekhameM yaha likhA hai ki jaina nyAyakA udgama ukta (bauddha aura brAhmaNa) nyAyoMse nahI huA, apitu dRSTivAda zrutase huA hai / yaha sambhava hai ki ukta nyAyoke sAtha jaina nyAya bhI phalA-phUlA ho / arthAt jaina nyAyake vikAsameM brAhmaNa nyAya aura bauddha nyAyakA vikAsa preraka huA ho aura unakI vividha kramika zAstra-racanA jaina nyAyakI kramika zAstra-racanAmeM sahAyaka huI hI / samakAlInoMmeM aisA AdAna-pradAna honA yA preraNA lenA svAbhAvika hai|' yahAM hamane kahA~ likhA ki pahale jaina nyAya vikasita huA aura phira bauddha eva brAhmaNone usakA anukaraNa kiyA / hameM kheda aura Azcarya hai ki samIkSaka eka zodha-sasthAnake 1 (ka) na pratyakSaparokSAmyA meyasyAnyasya sabhava / tasmAtprameya dvitvena pramANa dvitvamiSyate ||-pr0 vA0 3-63 / pratyakSa ca parokSa ca dvighAmayavinizcayAt / nyAyAva0, zlo01 / (kha) kalpanApoDhamabhrAnta pratyakSam / nyA0 bi0, pR0 11 / anumAna tadabhrAnta pramANatvAt samakSavat / -nyAyAva0 zlo0 5 / 2 kumArilake prasiddha pramANalakSaNa (tatrApUrvArthavijJAna nizcita vAdhavarjitam / aduSTAkAraNArabdha pramANa lokasammatam // ) kA 'bAdhavajitam' vizepaNa nyAyAvatArake pramANalakSaNameM bhI 'vAghavarjitam' ke rUpameM anusRta hai| 3 pAtrasvAmikA 'anyathAnupapannatvaM' Adi prasiddhahetulakSaNa nyAyAvatArameM 'anyathAnupapannatva hetorlakSaNamIri tam' isa hetulakSaNapratipAdaka kArikAke dvArA apanAyA gayA hai aura 'Iritam' padakA prayoga kara usakI prasiddhi bhI pratipAdita kI gayI hai| 4 jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana, p07| -268
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ nidezaka hokara bhI tathyahIna aura bhaDakAne vAlI zabdAvalIkA Aropa hamapara lagA rahe haiM / jahA~ taka jaina nyAya ke vikAsakA prazna hai usameM hamane spaSTatayA vauddha aura brAhmaNa nyAyake vikAmako preraka batalAyA hai aura unakI zAstra - racanAko jaina nyAyakI zAstra racanA meM sahAyaka svIkAra kiyA hai| hIM, jaina nyAyakA udgama unase nahI huA, apitu dRSTivAda nAmaka bArahaveM agazrutase huA / apane isa kathanako siddhasena (dvAtriMzikAkAra)', akalaGkarai, vidyAnanda aura yazovijaya ke pratipAdanoMse puSTa eva pramANita kiyA hai / hama pAThako, khAsakara samIkSakase anurodha kareMge ki ve usa nibandhako gaurase paDhanekI kRpA kareM aura sahI sthiti eva tathyako avagata kareM / prazna 4 aura usakA samAdhAna sampAdakane cauthe aura antima mudde meM mere 'tattvArthasUtrako paramparA' nivandhako lekara likhA hai ki 'aneka aise prazna haiM, jinameM tattvArthasUtrakAra aura digambara AcAryoMmeM bhI matabheda hai / ata kucha vAto meM tattvArtha sUtrakAra aura anya zvetAmbara AcAryoMmeM matabheda honA isa bAtakA pramANa nahI hai ki tattvArthasUtrakAra zvetAmbara paramparAke nahI ho sakate / ' apane isa kathana ke samarthaname kundakunda aura tattvArthasUtrakArake nayoM aura gRhasthake 12 vrato sambandhI matabhedako diyA hai / isI muddemeM hamAre lekhameM AyI kucha bAtokA aura ullekha kiyA hai / tattvArthasUtrakI paramparApara gaharA vimarza isa mudde para bhI hama vicAra karate hai / pratIta hotA hai ki sampAdaka mahodaya matabheda aura paramparAbheda donomeM koI antara nahI mAna raheM hai, jaba ki unameM bahuta antara hai / ve yaha to jAnate haiM ki antima zrutakevalI bhadrabAhuke bAda jaina saMgha do paramparAomeM vibhakta ho gayA - eka digambara aura dUsarI zvetAmbara / ye dono bhI upa-paramparAome vibhAjita haiM / kintu mUlata digambara aura zvetAmbara ye do hI paramparAe~ haiM / jo AcArya digamvaratvakA aura jo zvetAnvarakA samarthana karate haiM ve kramaza digambara aura zvetAmbara AcArya kahe jAte haiM tathA unake dvArA nirmita sAhitya digambara aura zvetAmbara sAhitya mAnA jAtA hai / aba dekhanA hai ki tattvArtha sUtra meM digambaratvakA samarthana hai yA zvetAmbarattvakA / hamane ukta nibandha meM isI dizAmeM vicAra kiyA hai / isa nibandhako bhUmikA bAghate hue usameM prAgvRttake rUpame hamane likhA hai ki jahA~ taka hamArA khyAla sabase pahale paNDita sukhalAlajI 'prajJAcakSu' ne tatvArthasUtra aura usakI vyAkhyAo tathA kartRtva viSayame do lekha likhe the ora unake dvArA tattvArthasUtra aura usake kartAko taTastha paramparA ( na digambara na zvetAmbara) kA siddha kiyA thA / isake koI cAra varSa bAda san 1934 meM upAdhyAya zrI AtmArAmajIne katipaya zvetAmbara AgamoMke sUtroke sAtha tattvArthasUtra ke sUtrokA tathokta samanvaya karake 'tattvArthasUtra jainAgama-samanvaya' nAmase eka grantha likhA aura usameM tatvArtha sUtrako zvetAmbara paramparAkA grantha prasiddha kiyA / jaba yaha grantha paNDita sukhalAla jIko prApta huA, to apane pUrva ( taTastha paramparA) ke vicAra 1 dvAtriMzikA, 1 - 30, 4-15 / 2 tattvArthavA0 81, pR0 295 / 3 aSTasa0 pR0 238 / 4 asTasaha 0 vi0 TI0, pR0 1 / 5 jaina darzana aura pramANazA0 pU0 76 / - 269 - -
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko choDakara unhone use mAtra zvetAmbara paramparAkA prakaTa kiyA tathA yaha kahate hae ki 'umAravAti zvetAmbara paramparAke the aura unakA sabhASya tattvArtha sacela pakSake zrutake AdhAra para hI banA hai|'-'vaack umAsvAti zvetAmbara paramparAmeM hue, digambarameM nahI / ' ni sakoca tattvArthasUtra aura usake kartAko zvetAmbara honekA apanA nirNaya bhI de diyA hai|" isake bAda pa0 paramAnandajI zAstrI, pa0 phUlacandra jI zAstrI pa0 nAthUrAmajI premI' jaise kucha digambara vidvAnone bhI tattvArthasUtrakI jAca kii| inameM prathamake do vidvAnoMne use digambara aura premIjIne yApanIya gratha prakaTa kiyaa| hamane bhI usapara vicAra karanA ucita eva Avazyaka samajhA aura usIke phalasvarUpa tattvArthasUtrakI mUla paramparA khojane ke lie ukta nivandha likhaa| anusandhAna karane aura sAdhaka pramANoke milanepara hamane usakI mUla paramparA digambara btlaayii| samIkSakane unheM nirasta na kara mAtra vyAkhyAna diyA hai| kintu vyAkhyAna samIkSA nahI kahA jA sakatA, apitu vaha apane pakSakA samarthaka kahA jaayegaa| paramparAbhedakA sUcaka antara tattvArthasUtra aura kundakundake granthomeM pratipAdita nayo aura gRhasthake 12 vrato vaicArika yA vivecana paddhatikA antara hai| aisA matabheda paramparAkI bhinnatAko prakaTa nahI krtaa| samantabhadra, jinasena aura somadevake aSTamUlaguNa bhinna honepara bhI ve eka hI (digambara) paramparAke haiN| pAtrabheda eva kAlabhedase unameM aisA vicAra-bheda honA sambhava hai| vidyAnandane apane granthoM meM pratyabhijJAnake do bheda mAne haiM aura akalaka, mANikyanandi Adine usake aneka (dose jyAdA) bheda batalAye haiN| aura ye sabhI digambara AcArya haiN| para tattvArthasUtra aura saceladhrutameM aisA antara nahI hai| unameM maulika antara hai, jo paramparA bhedakA sUcaka hai| aise maulika antarako hI hamane ukta nibandhameM dikhAyA hai| sakSepameM use yahA diyA jAtA hai tattvArthasUtra * 1 adarzanaparISaha, 9-9-14 dasaNaparIsaha, sammattaparIsaha (uttarA0 sU0 pR08) 2 eka sAtha 19 parISaha, 9-17 eka sAtha bIsa parISaha, uttarA0 ta0, jainA0 pR 208 3 tIrthaMkara prakRtike 16 badhakAraNa, 6-24 tIrthakara prakRtike 20 badhakAraNa (jJAta sU08-64) 4 viviktazayyAsana tapa, 9-19 salInatA tapa, (vyAkhyA pra0 sa0 2517-8) 5 nAgnyaparISaha, 9-9 acelaparISaha (uttarA0 sU0, pR0 82 6 laukAntika devoMke 8 bheda 4-42 laukAntika devoke 9 bheda (jJAta0, bhagavatI0) sacela ata yaha aisA maulika antara hai, jise zve. AcAryoMkA matabheda nahIM kahA jA sktaa| vaha to spaSTatayA paramparAbhedakA prakAzaka hai| niyuktikAra bhadrabAhU yA anya zvetA0 AcAryoMne sacela zru takA pUrA anugamana kiyA hai, para tattvArthasUtrakArane usakA anugamana nahI kiyaa| anyathA sacelazruta viruddha ukta prakArakA kathana tattvArthasUtra meM na miltaa| 1 anekanta, varSa, 4 ki0 1 / 2 vahI, varSa 4 ki0 11-12 tathA varSa 5 ki0 1-2 / 3 jaina sAhityakA itihAsa, pR0533, dvi sa., 1956 / -270 -
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha sUtrame nAgnyaparISaha tattvArtha sUtra meM 'acelaparISaha' ke sthAnapara 'nAgnyaparISaha' rakhanepara vicAra karate hue hamane ukta nibadha meM likhA thA' ki 'acela' zabda jaba bhraSTa ho gayA aura usake artha meM bhrAnti hone lagI to A0 umAsvAtine usake sthAnameM nagnatA -- marvathA vastrarahitatA arthako spaSTata grahaNa karaneke lie 'nAgnya' zavdakA prayoga kiyaa|' isakA tarkasagata samAdhAna na karake sampAdakajI likhate haiM ki 'DA0 sAhabane zve0 Agamoko dekhA hI nahI hai / zve0 Agamo meM nagnake prAkRta rUpa nagga yA gagiNake aneka prayoga dekhe jAte haiM / ' para prazna yaha nahI hai ki AgamomeM nagnake prAkRta rUpa nagga yA NagiNake prayoga milate haiM / prazna yaha hai ki zve0 AgamomeM kyA 'acela parISaha' kI sthAnApanna 'nAgnya parISaha' upalabdha hai ? isa praznakA uttara na dekara kevala unameM 'nAgnya' zabdake prAkRta rUpo ( nagga, NagiNa) ke prayogokI bAta karanA aura hameM zve0 Agamose anabhijJa batAnA na samAdhAna hai aura na zAlInatA hai / vastuta unhe yaha batAnA cAhie ki unameM nAgnya parISaha hai / kintu yaha tathya hai ki unameM 'nAgnya parISaha' nahI hai / tattvArtha sUtrakArane hI use 'acalaparISaha' ke sthAna meM sarvaprathama apane tattvArtha sUtrameM diyA hai / tattvArtha sUtrame viviktazayyAsana tapa ukta nibandhameM paramparAbhedakI sUcaka tattvArtha sUtragata eka bAta kahI hai ki tattvArtha sUtra me zve0 zrutasammata salInatA tapakA grahaNa nahI kiyA, isake viparIta usameM viviktazayyAsana tapakA grahaNa hai, jo zve0 zrutameM nahI hai / haribhadrasUri ke anusAra salInatA tapake cAra bhedome parigaNita viviktacaryA dvArA bhI tattvArtha sUtrakArake viviktazayyAzanakA grahaNa nahI ho sakatA, kyoki viviktacaryA dUsarI cIz2a hai aura viviktazayyAsana alaga cIja hai / sampAdakajIne hamAre isa kathanakA bhI andhAdhundha viviktacaryAmeM aura viviktazayyAsanameM bhI antara mAna karate haiM, isakA koI spaSTIkaraNa nahI de pAye haiM, vastuta samIkSaNa karate hue likhA hai ki 'DA0 sAhabane liyA hai, kintu kisa AdhArapara ve inameM antara donomeM koI arthabheda hai hI nahI / ' unake isa samIkSaNapara bahuta Azcarya hai ki jo apaneko zve0 AgamokA pAragata mAnatA hai vaha viviktacaryA aura viviktazayyAsana ke artha meM koI bheda nahI batalAtA hai tathA donoko eka hI kahatA hai / jaina dharmakA sAdhAraNa jJAtA bhI yaha jAnatA hai ki caryA gamana ( calane) ko kahA gayA hai aura zayyAsana sone eva baiThaneko kahate haiM / donomeM do bhinna dizAokI taraha bheda hai / sAdhu jaba IryAsamitime calatA hai-caryA karatA hai taba vaha sotA baiThatA nahI hai aura jaba sotA baiThatA hai taba vaha calatA nahI hai / vastuta uname pUrva aura pazcima jaisA antara hai / para sampAdakajI apane pakSa ke samarthana kI dhunameM usa antarako nahI dekha pA rahe haiM / yahA~ vizeSa dhyAtavya hai ki tattvArthasUtrakArane 22 parISaho meM caryA, niSadyA aura zayyA ina tInoko parISahake rUpameM ginAyA hai / kintu tapokA vivecana karate samaya unhone caryAko tapa nahI kahA, kevala zayyA aura Asana donoko eka bAhya tapa batalAyA hai, jo unakI sUkSma siddhAntajJatAko prakaTa karatA hai / vAstavameM 1 jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana, pR0 83 / 2. vahI, pR0 81 / 3 vyAkhyApra0 za0 25, u0 7, sU0 8 kI haribhadra sUrikRta vRtti / tathA vahI pR0 81 / 4, ta0 sU0, 9-19 / - 271 -
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ caryA viviktameM nahI ho sktii| mArgameM jaba sAdhu gamana karatA hai to usameM use mArgajanya kaSTa to ho sakatA hai aura use sahana karanese use paropahajaya kahA jA sakatA hai| kintu usameM viviktapanA nahIM ho sakatA aura isalie unhone viviktacaryA tapa nahI btlaayaa| zayyA aura Asana donoM ekAntameM ho sakate hai / ataeva unheM viviyatazayyAsana nAmame eka tapake rupameM bAhya tapoMmeM bhI parigaNita kiyA gayA hai / sampAdakajI makSma vicAra kareMge, to unameM spaSTatayA arthabheda unheM jJAta ho jaayegaa| pa0 sukhalAlajIne caryA aura zayyAmana meM artha bheda svIkAra kiyA hai| unhone spaSTa likhA hai ki 'svIkAra kiye dharmajIvanako puSTa rasaneke lie masaga hokara bhinna-bhinna sthAnome vihAra aura kisI bhI eka sthAnameM niyata vAsa svIkAra na karanA caryA parIpaha hai|' 'Amana lagAkara baiThe hae Upara yadi bhayakA pramaga A paDe to use akampita bhAvase jItanA kiMvA Asaname cyuta na honA niSadyA parIpaha hai jagahameM samabhAvapUrvaka zayana karanA zayyAparIpaha hai / ' AzA hai mampAdakajI caryA, zayyA aura Asanake paNDitajI dvArA pradarita aryabhedako nahI nakAreMge aura unake bhedako svIkAreMge / tattvArthasUtrame tIrthakara prakRtike 16 vandhakAraNa tattvArthasUtrame paramparAbhedakI eka aura mahattvapUrNa vAtako usI nivanyameM pradarzita kiyA hai| hamane likhA hai ki zvetAmbara zrutame tIrthakara prakRtike 20 vanyakAraNa batalAye hai aura isameM jJAtRdharmakathAgasUtra (8-64) tayA niyuktikAra bhadrabAhukI mAvazyaphaniyuktiko cAra gAthAeM pramANarUpameM dI hai| kintu tattvAryasUtrame tIrthakara prakRtike 16 hI kAraNa nidiSTa hai, jo digambara paramparAke prasiddha Agama 'paTkhaNDAgama (3-14) ke anusAra haiM aura unakA vahI krama tathA ve hI nAma haiN|' isakI bhI unhone samIkSA kI hai| likhA hai ki 'prathama to yaha ki tattvArtha eka sUagrantha hai, usakI zailI sakSipta hai / dUsare,tattvArthamUSakArane 16 kI saMkhyAkA nirdeza nahI kiyA hai, yaha likhane ke bAda tattvArthasUtrameM sacela zrutapanA siddha karane ke lie puna likhA hai ki 'Avazyakaniyukti aura jJAtadharmakathAmeM jina bIsa bolokA ullekha hai unameM jo 4 vAteM adhika hai ve haiM-dharmakathA, siddhabhakti, sthavirabhakti (vAtsalya), tapasvI-vAtsalya aura apuurvjnyaangrhnn| inamese koI bhI bAta aisI nahI hai, jo digambara paramparAko asvIkRta rahI ho, isalie choDa diyA ho, yaha to mAna usakI sakSipta zailIkA pariNAma hai / ' isa sambandhameM hama samIkSakase pUchate haiM ki jJAtadharmakathAsatra bhI sUtragantha hai, usameM bIsa kAraNa kyo ginAye, tattvArthamUtrakI taraha usameM 16 hI kyo nahI ginAye, kyoki sUtragrantha hai aura sUtragrantha honasa usakI bhI zailI sakSipta hai / tattvArthasUtrameM 16 ko sakhyAkA nirdeza na honekI taraha jJAtRdharmakathAsUtrama bhI 20 kI sakhyAkA nirdeza na honese kyA usameM 20ke sivAya aura bhI kAraNokA samAveza hai ? isakA uttara samIkSakake pAsa nahI hai| vastuta tattvArthasamameM sacelazratake AdhArapara tIrthakara prakRtike bandhakAraNa nahIM batalAye, anyathA AvazyakaniyuktikI taraha usameM jJAtadharmakathAsUtra ke anusAra ve hI nAma aura ve hI 20 sakhyaka kAraNa pratipAdita hote / kintu usameM digambara paramparAke SaTkhaNDAgama' ke anusAra ve hI nAma aura utanI hI 16 kI sakhyAko lie hue bandhakAraNa nirUpita hai| isase spaSTa hai ki tattvArthasUtra digambara 1 ta0 sa0, vivecana sahita, 9-9, pR0 348 / 2 jaina darzana aura pramANazAstra pari0, pR0 79-80 / 3. SaTkha0, 3-40, 41 pustaka 8, pR0 78-79 / -272
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutake AdhArapara racA gayA hai aura isalie vaha digambara paramparAkA grantha hai aura usake kartA digambarAcArya haiN| utsUtra aura utsUtra lekhaka zvetAmbara paramparAkA anusArI nahI ho sakatA, yaha samIkSakake lie avazya cintya hai| aba rahI tattvArthasUtrameM 16 kI sakhyAkA nirdeza na honekI bAta / so prathama to vaha koI mahattva nahI rakhatI, kyoki tattvArthasUtrameM jisake bhI bheda pratipAdita hai, usakI sakhyAkA kahI bhI nirdeza nahI hai / cAhe tapoke bheda ho, cAhe parISaho Adike bheda ho| satrakArakI yaha paddhati hai, jise sarvatra apanAyA gayA hai / ata tattvArthasUtrakArako tIrthaMkara-prakRtike bandhakAraNoko ginAne ke bAda sakhyAvAcI 16 (solaha)ke padakA nirdeza anAvazyaka hai| tatsakhyaka kAraNoko ginA denese hI vaha sakhyA sutarA phalita ho jAtI hai / 16 kI sakhyA na denekA yaha artha nikAlanA sarvathA galata hai ki usake na denese tattvArthasUtrakArako 20 kAraNa abhipreta haiM aura unhone siddhabhakti Adi una cAra bandhakAraNokA sagraha kiyA hai, jinheM Avazyakaniyukti aura jJAtRdharmakathAmeM 20 kAraNo (bolo)ke antargata batalAyA gayA hai| sampAdakajIkA usase aisA artha nikAlanA nitAnta bhrama hai / unheM tattvArthasUtrakI zailIkA sUkSma adhyayana karanA cAhie / dUsarI bAta yaha hai ki tIrthakara prakRtike 16 bandhakAraNokA prarUpaka sUtra (ta0 sU06-24) jisa digambara zruta SaTkhaNDAgamake AdhArase racA gayA hai usameM spaSTatayA 'dasaNavisUjjhadAe-iccedehi solasehi kAraNehiM jIvA titthayaraNAmagoda kamma vadhati / '-(3-41, pustaka 8) isa sUtrameM tathA usake pUrvavartI sUtra (3-40)meM bhI 16 kI saMkhyAkA nirdeza hai| ata SaTkhaNDAgamake ina do sUtroke AdhArase race tattvArthasUtrake ullikhita (6-24) sUtrameM 16 kI sakhyAkA nirdeza anAvazyaka hai| usakI anuvRtti vahAMse sutarA ho jAtI hai| ' siddhabhakti Adi adhika 4 bAteM digambara paramparAmeM svIkRta haiM yA nahIM, yaha alaga prazna hai| kiMtu yaha satya hai ki ve tIrthakara prakRtikI alaga bandhakAraNa nahI mAnI gyii| siddhabhakti karmavvasakA kAraNa hai tava vaha karmabandhakA kAraNa kaise ho sakatI hai| isIse use tIrthakara prakRtike bandhakAraNomeM sammilita nahI kiyA / anya tIna bAtomeM sthavirabhakti aura tapasvivAtsalyakA AcAryabhakti eva sAdhu-samAdhimeM tathA apUrvajJAnagrahaNakA abhIkSNa-jJAnopayogameM samAveza kara lenese unheM pRthak grahaNa karanekI AvazyakatA nahI hai| samIkSakako gambhIratA aura sUkSma anusandhAnake sAtha hI samIkSA karanI cAhie, tAki nIra-kSIra nyAyakA anusaraNa kiyA jA sake aura eka pakSameM pravAhita honese bacA jA sake / tattvArthasUtrame strIparISaha aura daza-mazakaparISaha hamane apane ukta nibandhameM digambaratvakI samarthaka eka bAta yaha bhI kahI hai ki tattvArthasUtrameM strIparISaha aura dazamazaka ina do parISahokA pratipAdana hai, jo acelazratake anukUla haiN| usakI sacela zratake AdhArase racanA mAnanepara ina do parISahokI taraha puruSaparISahakA bhI usameM pratipAdana hotA, kyoki sacela 1 dasaNavisujjhadAe viNayasapaNNadAe sIlavvadesu NiradicAradAe AvAsaesu aparihINadAe khaNalavabujjhaNa dAe laddhisavegasapaNNadAe jadhAthAme tadhA tave sAhUNa pAsuaparicAgadAe sAhUNa samAhisadhAraNAe sAhUNa vejjAvacca jogajuttadAe arahatabhattIe bahusudabhattIe pavayaNabhattIe pavayaNavacchaladAe pavayaNappabhAvaNadAe abhivakhaNa abhikkhaNa NANovajogajuttadAe iccedehi solasehi kAraNehi jIvA titthayaraNAmagoda kamma badhati / / 49 // 2 tatya imehi solasehi kAraNehi jovo tityakaraNAmagodakamma badhati // 40 // ina dono sUtromeM 16 kI sakhyAkA spaSTa nirdeza hai / -273 na-35
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutameM strI aura puruSa donoko mokSa svIkAra kiyA gayA hai tathA donoM eka-dUsareke mokSameM upadravakArI hai| koI kAraNa nahIM ki strIparIpaha to abhihita ho aura purupaparIpaha abhihita na ho, kyoki sacela zrutake anusAra una donomeM muktike prati koI vaiSamya nahIM / kintu digambara zrutake anusAra purupameM vajavRpabhanArAcasahananatraya hai, jo muktimeM sahakArI kAraNa hai| parantu strIke unakA abhAva honese use mukti sabhava nahI hai aura isIse tattvArthasUtra meM mAtra strIparISahakA pratipAdana hai, purupaparIpahakA nahI / isI prakAra dazamazaka parISaha sacelasAdhuko nahI ho sakatI-nagna-digambara-pUrNatayA acela sAdhuko hI sabhava hai| samIkSakane ina dono vAtokI bhI samIkSA karate hae hamase prazna kiyA hai ki 'jo grantha ina do parISahoMkA ullekha karatA ho, vaha digambara paramparAkA hogA, yaha kahanA bhI ucita nahIM hai| phira to unheM zve0 AcAryoM eva granthoko digambara paramparAkA mAna lenA hogA, kyoMki ukta dono parIpahoMkA ullekha to sabhI zve0 AcAryoMne eva zve0 AgamoMmeM kiyA gayA aura kisI zve0 granthameM purupaparISahakA ullekha nahI hai|' samIkSakakA yaha ApAdana usa samaya vilkula nirarthaka siddha hotA hai jaba jaina sagha eka avibhakta sagha thA aura tIrthakara mahAvIrakI taraha pUrNatayA acela (sarvathA vastra rahita) rahatA thA / usameM na eka, do Adi vastrokA grahaNa thA aura na strImokSakA samarthana thA / giri-kandarAo, vRkSakoTaro, guphAo, parvatoM aura vanomeM hI usakA vAsa thaa| sabhI sAdhu acelaparIpahako sahate the / A0 samantabhadra (2 ro-3 rI zatI) ke anusAra unake kAlameM bhI RSigaNa parvato aura unakI guphAomeM rahate the / svayambhUstotrameM 22veM tIrthakara ariSTanemike tapogiri eva nirvANagiri Urjayanta parvatako 'tIrtha-sajJAko vahana karanevAlA batalAte hue unhoMne use RSigaNoMse parivyApta kahA hai / aura unake kAla meM bhI vaha vaisA thaa| bhadrabAhuke bAda jaba sagha vibhakta huA to usameM pArthakyake bIja Arambha ho gaye au ve uttarottara baDhate gye| ina bIjomeM mukhya vastragrahaNa thaa| vastrako svIkAra kara lenepara usakI acela parISahake sAtha sagati biThAneke lie usake artha meM parivartanakara use alpacelakA bodhaka mAna liyA gayA / tathA savastra sAdhukI makti mAna lI gayI / phalata savastra strIko makti bhI svIkAra kara lI gyii| sAghaoMke lie striyoM dvArA kiye jAnevAle upadravoMko sahana karane kI AvazyakatApara vala dena hetu savarake sAvanoM meM strIparIpahakA pratipAdana to jyo-kA-tyo barakarAra rakhA gyaa| kintu striyoke lie paruSo dvArA kiye jAnevAle upadravoko sahana karane hetu savarake sAdhanomeM puruSaparIpahakA pratipAdana sacela zrutameM kyo choDa diyA gayA, yaha vastuta anusandheya evaM cintya hai| acela zrutameM aisA koI vikalpa nahI hai| ata tattvArthasUtra meM mAtra strIparISahakA pratipAdana honese vaha acela zratakA anusArI hai| strImakti ko svIkAra na karanese usameM puruSaparIpahake pratipAdanakA prasaga hI nahI AtA / strIparISaha aura dazamazakaparISaha ina do parISahoMke ullekhamAtrase hI tattvArtha sUtra digambara grantha nahI hai, jisase unakA ullekha karane vAle sabhI zve0 AcArya aura grantha digambara paramparAke ho jAne yA mAnanekA prasaga AtA, kintu uparinirdiSTa ve aneka bAteM haiM, jo sacela zrutase viruddha haiM aura acela zrutake anukUla haiN| ye anya saba bAteM zve0 AcAryoM aura unake granthomeM nahIM haiN| inhI saba bAtoMse do paraparAoMkA janma huA aura mahAvIra tIrthakarase bhadrabAha zrutakevalI taka eka rUpameM calA AyA jaina sagha Tukar3oM meM ba~Ta gyaa| tIvra eva mulake ucchedaka vicAra-bhedake aise hI pariNAma nikalate haiN| dazamazakaparIvaha vastuta nirvastra (nagna) sAdhuko hI honA sambhava hai, savastra sAghuko nahIM, yaha sAdhAraNa vyakti bhI samajha sakatA hai| jo sAdhu ekAdhika kapaDo sahita ho, use DAsa-macchara kahAse -274
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ kATeMge, taba usa parISahake sahana karanekA usake lie prazna hI nahI uThatA / sacela zrutameM usakA nirdeza mAtra pUrvaparamparAkA smAraka bhara hai| usakI sArthakatA to acela zrutameM hI sabhava hai| ata ye (nAnyaparISaha, dazamaNakaparISaha aura strI - parISaha ) tIno parISaha tattvArthasUtra meM pUrNa nirgrantha (nagna) sAdhukI dRSTise abhihita hue haiM / ata 'tattvArtha sUtrakI paraparA' nibandhameM jo tathya diye gaye haiM ve nirbAdha haiM aura ve use digambara paramparAkA grantha prakaTa karate hai / usameM samIkSaka dvArA uThAyI gayI ApattiyomeMse eka bhI Apatti bAdhaka nahI hai, pratyuta ve sArahIna siddha hotI haiM / samIkSAke anta meM hameM kahA gayA hai ki 'apane dharma aura sapradAyakA gaurava honA acchI bAta hai, kintu eka vidvAn se yaha bhI apekSita hai ki vaha nIra-kSIra vivekase bauddhika ImAnadArI pUrvaka satyako satyake rUpameM prakaTa kare / ke acchA hotA, samIkSaka samIkSya granthakI samIkSAke samaya svaya bhI usakA pAlana karate aura 'umAsvAti zvetAmbara paramparAmeM the aura unakA sabhApya tattvArtha sacela pakSake zrutake AdhArapara hI vanA hai / ' 'vAcaka umAsvAti zvetAmbara paramparAmeM hue, digambarameM nahI / ' aisA kahanevAloke sambandhameM bhI kucha likhate aura unake satyakI jAMca kara dikhAte ki usameM kahA~ taka sacAI, nIra-kSIra viveka eva bauddhika ImAnadArI hai / upasahAra vAstava meM anusaMdhAna meM pUrvAgrahakI mukti Avazyaka hai / hamane ukta nibandha meM ve tathya prastuta kiye haiM jo anusandhAna karanepara upalabdha hue haiM / - 275 -
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNacandramuni kauna haiM ? AcArya vAdirAja (I. sana 1025) ne apane nyAyavinizcayavivaraNa (21103) meM aphaladdhadevake nyAyavinizcayakI kArikA 102, 103 kI vyAkhyA karate hue 'athavA' zabdake sAtha nimna padya diyA hai devasya zAsanamatIvagambhIrametattAtparyata ka iva vodhumatIva dakSa / vidvAnna cet sa guNacandramunina vidyAnando'navadyacaraNa sadanantavIrya / / 1040 / / arthAt 'yadi guNacandramuni, anavadyacaraNa vidyAnada aura sajjana anantavIrya (ravibhadraziSya-siddhivinizcaya-TIkAkAra eva pramANasagraha-bhASyakAra anantavIrya) ye tIna vidvAn deva (akaladeva) ke gambhIra zAsana-vAGmaya) ke tAtparyakA vyAkhyAna na karate to use kauna samajhane meM samartha thaa|' yahAM vAdirAjasarine vidyAnanda aura anantavIryase pahale jina guNacandra munikA ullekha kiyA hai ve kauna haiM aura unhone akaladdhadevake kauna-se granthakI vyAkhyAdi kI hai ? AcArya vidyAnandane aSTasahasrI (devAgamAladdhAra) meM unakI aSTazatIkA vizada vyAkhyAna kiyA hai aura ravibhadra-ziSya anantavIryane unake pramANasagrahapara pramANasagrahabhASya tathA siddhivinizcayapara vistRta TIkA likhI hai, yaha sabhI vidvAn jAnate haiM / kintu guNacandramunine unake kauna-se granthapara vyAkhyA likhI hai, yaha koI bhI vidvAn nahI jAnatA aura na aisI unakI koI vyAkhyA hI upalabdha hai, na hI vaha anupalabdhake rUpameM hI jJAta hai| phira bhI vAdirAjake isa spaSTa ullekhase itanA jarUra jJAta hotA hai ki akalaGkake zAsana (vAGmaya) ke vyAkhyAtArUpameM unheM eka judA vyakti avazya honA caahie| prabhAcandrane akalahake laghIyastrayapara laghIyastrayAlakAra nAmakI TIkA likhI hai, jisakA dUsarA nAma nyAyakumudacandra hai| ye prabhAcandra vAdirAjake samakAlIna athavA kucha uttaravattI haiM / isalie 'guNacandramuni' padase prabhAcandrakA ullekha unhone kiyA ho, yaha sambhava pratIta nahIM hotA / ata ukta padase vAdirAjako apanese pUrvavartI akalakakA vyAkhyAkAra abhipreta honA cAhie, jo vidyAnanda aura anantavIrya jaise vyAkhyAkAroMse pUrvavartI eva prabhAvazAlI bhI ho| parantu aba taka upalabdha jaina sAhityameM vidyAnanda, anantavIrya, vAdirAja aura prabhAcandra ina cAra vidvAnAcAryoMke sivAya akalakakA anya koI vyAkhyAkAra dRSTigocara nahI hotA / ata svabhAvata prazna uThatA hai ki vAdirAja dvArA ullikhita guNacandra muni kauna haiM aura ve kaba hue tathA unakI racanAe~ kauna-sI haiM ? yadi vastuta 'guNacandramuni' padase vAdirAjako gaNacandramuni nAmake vidvAnkA ullekha karanA abhISTa hai, jo akalakake kisI granthakA prabhAvazAlI vyAkhyAkAra rahA ho to vidvAnoko isapara avazya vicAra karanA cAhie tathA unakA anusadhAna karake paricaya prastuta karanA caahie| yahA~ dhyAtavya hai ki prasiddha jaina sAhitya anusandhAtA pa0 jagalakizorajI mukhtArakA vicAra hai ki 'guNa' zabda prabhAke arthameM prayukta huA hai aura isalie 'guNacandra' padase AcArya vAdirAjake dvArA unhI prabhAcandra kA ullekha kiyA gayA hai jinakA ullekha jinasenAcAryane AdipurANameM kiyA hai aura jinheM 'kRtvA candrodaya' padake dvArA 'candra'ke udaya (utpatti) kA kartA arthAt nyAyakumudacandra nAmaka jaina nyAyagranthakA jo akalakadevake lavIyastrayakI TIkA hai, racayitA batalAyA hai| unakA mata hai ki prameyakamalamArtaNDake kartA -276 -
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhAcandra aura nyAyakumudacandrake kartA prabhAcandra bhinna hai-donoko abhinna mAnanA taba taka ThIka nahI hai jaba taka unakI abhinnatAke samarthaka pramANa sAmane na aajaayeN| mukhtArasAhabakA yaha mata vicAraNIya hai| hamArA vicAra hai ki prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandra ke kartA eka hI prabhAcandra hai aura ve 11 vI zatAbdImeM rAjA bhoja aura usake uttarAdhikArI jayasiMhake rAjyakAlameM hue hai / vAdirAja sUri bhI 11vI zatIke vidvAn haiM / yaha pUrI sabhAvanA hai ki ve prabhAcandrakI kRtiyoMse suparicita ho cuke hoge / vAdirAjane nyAyavinizcayavivaraNa, pArzvanAthacarita (I01025) ke bAda hI likhA hai taba taka nyAyakumuda (laghIyastrayAlakAra) ke kartA prabhAcandra vRddha granthakArake rUpameM prasiddha ho cuke ho to koI Azcarya nahI aura taba vAdirAjane 'guNacandramuni' padake dvArA unhIkA ullekha kiyA ho / phira bhI yaha saba anusandheya hai / . M CER -277
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNacandramuni kauna haiM ? AcArya vAdirAja (I0 san 1025) ne apane nyAyavinizcayavivaraNa (21103) meM hai nyAyavinizcayakI kArikA 102, 103 kI vyAkhyA karate hue 'athavA' zabdake sAtha nimna padya / devasya zAsanamatIvagambhIrametattAtparyata ka iva boddhamatIva dakSa : - vidvAnna cet sa guNacandramunina vidyAnando'navadyacaraNa sadanantavIrya arthAt 'yadi guNacandramuni, anavadyacaraNa vidyAnada aura sajjana anantavIrya (ravira vinizcaya-TIkAkAra eva pramANasagraha-bhASyakAra anantavIrya) ye tIna vidvAn deva (akalaDDU zAsana-vAGamaya) ke tAtparyakA vyAkhyAna na karate to use kauna samajhane meM samartha thaa|' yahA~ vAdirAjasarine vidyAnanda aura anantavIryase pahale jina guNacandra munikA u kauna haiM aura unhone akalaDUdevake kauna-se granthakI vyAkhyAdi kI hai? AcArya vidyA (devAgamAlakAra) meM unakI aSTazatIkA vizada vyAkhyAna kiyA hai aura ravibhadra-ziSya / pramANasagrahapara pramANasagrahabhASya tathA siddhivinizcayapara vistRta TIkA likhI hai, yaha sabhI kintu guNacandramunine unake kauna-se granthapara vyAkhyA likhI hai, yaha koI bhI vidvAn nahI ja unakI koI vyAkhyA hI upalabdha hai, na hI vaha anupalabdhake rUpameM hI jJAta hai| phira spaSTa ullekhase itanA jarUra jJAta hotA hai ki akalaGkake zAsana (vAGmaya) ke vyAsa judA vyakti avazya honA caahie| prabhAcandrane akalaGkake laghIyastrayapara laghIyastrayA likhI hai, jisakA dUsarA nAma nyAyakumudacandra hai| ye prabhAcandra vAdirAjake samakAlIna / hai| isalie 'guNacandramuni' padase prabhAcandrakA ullekha unhone kiyA ho, yaha sambhava prataH ukta padase vAdirAjako apanese pUrvavartI akalakakA vyAkhyAkAra abhipreta honA cAhiye anantavIrya jaise vyAkhyAkAroMse pUrvavartI eva prabhAvazAlI bhI ho| parantu aba taka . vidyAnanda, anantavIrya, vAdirAja aura prabhAcandra ina cAra vidvAnAcAryoMke sivAya vyAkhyAkAra dRSTigocara nahI hotA / ata. svabhAvata prazna uThatA hai ki vAdirAja hU~ muni kauna haiM aura ve kaba hue tathA unakI racanAe~ kauna-sI haiM ? yadi vastuta 'guNacandramuni' padase vAdirAjako gRNacandramuni nAmake vidvAnka hai, jo akalakake kisI granthakA prabhAvazAlI vyAkhyAkAra rahA ho to vidvAnoko isa cAhie tathA unakA anusaghAna karake paricaya prastuta karanA caahie| yahA~ dhyAtavya hai ki prasiddha jaina sAhitya anusandhAtA 10 jugalakizorajI 'guNa' zabda prabhAke arthameM prayukta huA hai aura isalie 'guNacandra' padase Aca prabhAcandra kA ullekha kiyA gayA hai jinakA ullekha jinasenAcAryane AdipurANameM candrodaya' padake dvArA 'candra'ke udaya (utpatti) kA kartA arthAt nyAyakumudacana jo akalakadevake lavIyasyayako TIkA hai, racayitA batalAyA hai| unakA mata hai| -2.16- --
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'rAjagRhanagarake pUrvameM catuSkoNa RSizaila (RSyadri), dakSiNameM vaibhAra aura naiRtyadizAmeM vipulAcala parvata haiM / ye dono vaibhAra aura vipulAcala parvata trikoNa AkRtise yukta haiN| pazcima, vAyavya aura soma (uttara) dizAmeM phailA huA dhanuSake AkAra chinna nAmakA parvata hai aura IzAna dizAmeM pANDu nAmakA parvata hai / upayukta pA~co hI parvata kuzasamUhase AcchAdita hai / harivazapurANameM ina pAMco parvatokA nimna prakAra ullekha hai RSipUrvo giristatra caturasra sanirjhara / diggajendra ivendrasya kakubha bhUSayatyalam / vaibhAro dakSiNAmAzA trikoNAkRtirAzrita / dakSiNAparadiDmadhya vipulazca tadAkRti // sajjacApAkatistisro dizo vyApya balAhaka / zobhate pADuko vRtta pUrvottaradigantare // 3 53 se 3-55 // ina padyo dvArA harivazapurANakArane 'tiloyapaNNattI' kI taraha ukta pAMco parvatoMke nAma aura unakI avasthiti batalAyI hai| vIrasenasvAmIne bhI dhavalA aura jayadhavalAmeM unakA nimna prakAra kathana kiyA hai RSigiriraindrAzAyA caturasro yAmyadizi ca vaibhAra / vipulagirinaiRtyAmubhau trikoNI sthitI tatra / dhanurAkArazchinno vAruNa-vAyavya-somadikSu tata / vRttAkRtirIzAne pADussarve kuzAgravRtA / / -dhavalA (mu0), pR0 62, jayadhavalA (mu0), pR0 73 / ina tIno-cAro sthAnomeM RSigiri (RSyadrika), vaibhAra, vipulagiri, balAhaka (chinna) aura pANDagiri ina pAMca parvatokA samullekha kiyA gayA hai aura unakI sthiti batalAyI gayI hai / yahA~ dhyAtavya hai ki balAhakako chinna bhI kahA gayA hai| ata ye eka hI parvatake do nAma hai aura granthakArone usakA chinna athavA balAhaka nAmase ullekha kiyA hai| jinhone balAhaka nAma diyA hai unhone 'chinna' nAma nahIM diyA aura jinhone 'chinna' nAma diyA hai unhone 'balAhaka' nAma nahIM diyA aura usakA avasthAna sabhIne eka-sA batalAyA hai tathA usakI ginatI paca pahADomeM kI hai, jo rAjagRhake nikaTa hai| ata balAhaka aura chinna ye dono paryAyavAcI nAma haiN| isI taraha RSyadrika, RSigiri aura RSizala ye bhI eka hI parvatake tIna paryAyanAma haiN| ___ isI prakAra yaha mI dhyAtavya hai ki jina vIrasena aura jinasena svAmIne pANDugirikA nAmollekha kiyA hai unhone kuNDalagirikA ullekha nahI kiyA / tathA pUjyapAdane jahAM sabhI nirvANakSetroko ginAte hue kuNDalagirikA nAma diyA hai vahAM unhone pANDugirikA ullekha nahI kiyaa| yatibuSabhane avazya dono nAmokA prayoga kiyA hai| para unhone bibhinna sthAnopara kiyA hai| jahA~ (prathama adhikAra, gA0 67 meM) pANDagirikA ullekha haA hai vahA~ kuNDalagirikA nahI aura jahA~ (4-1479) kuNDalagirikA ullekha hai vahAM phira pANDugirikA nahI / isase spaSTa hai ki unakI dRSTi unheM do svatantra pahADa mAnanekI nahI hai, apitu ve eka hI parvatake unheM do paryAyanAma mAnate haiN| vAstavameM pANDugiriko vRttAkAra (golAkAra) kahA gayA hai aura kuNDalagiri kuNDalAkAra-vRttAkAra hotA hai / ataeva eka hI parvatake ye do paryAyanAma haiM aura -279
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ kauna-sA kuNDalagiri siddhakSetra hai ? AcArya yativRSabhane apanI 'tiloyapaNNattI' (4-1479) meM 'kuNDalagiri' se zrI antima kevalI zrIdharake siddha (mukta) honekA ullekha kiyA hai / jaisA ki nimna gAthA-vAkyase prakaTa hai _ 'kuMDalagirimmi carimo kevalaNANIsu siridharo siddho|' 'kevalajJAniyoMmeM antima kevalajJAnI zrIdharane kuNDalagirimeM siddha pada prApta kiyA / ' isake AdhArase kucha logokA vicAra hai ki AcArya yativRSabhane yahA~ (ukta gAthAmeM) usI 'kuNDalagiri' kA ullekha kiyA hai, jo madhyapradezake damoha jilAntargata paTerA grAmake pAsa sthita kuNDalagiri hai, jise Ajakala kuNDalapura kahate haiM aura jo atizayakSetra mAnA jAtA hai / ataeva isa pramANollekhake AdhArapara aba use siddhakSetra mAnanA cAhie aura yaha ghoSita kara denA cAhie / gata varSa san 1945 meM jaba akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSadakA adhibezana kaTanI (ma0 pra0) meM hamA, to isake nirNayake lie tIna vidvAnoMkI eka upasamiti banAI gii| usameM eka nAma merA bhI thaa| ataeva yaha anusandheya thA ki tiloyapaNNattIke uparyukta ullekhameM kauna-se kuNDalagirise antima kevalI zrIdharake nirvANakA pratipAdana kiyA gayA hai ? Aja hama usIpara vicAra kreNge| prApta jaina sAhityameM 'kuNDalagiri' ke siddhakSetrake rUpameM do ullekha milate haiN| eka to uparyukta 'tiloyapaNNattI' kA hai aura dUsarA ullekha pUjyapAda (devanandi) kI nirvANa-bhaktikA hai, jo isa prakAra hai / droNImati pravarakuDala-mer3hake ca vaibhAraparvatatale varasiddhakUTe / RSyadrike ca vipulAdri-balAhake ca vindhye ca podanapureM vRSadIpake ca // -dazabhaktyA0 pR0 233 / isa ullekhameM 'kuNDala' padakA spaSTa prayoga hai aura Age-pIcheke sabhI adri (giri) haiM aura isalie 'kuDala' padase 'kuNDalagiri' spaSTatayA pUjyapAdako abhISTa hai| kuNDalagirike isa prakAra ye do ullekha hai| ina doke atirikta abhI taka hameM anya ullekha nahI milaa| yadi pUjyapAda yativRSabhake pUrvavartI haiM to kUNDalagirikA unakA ullekha unase prAcIna samajhanA cAhie / aba dekhanA hai ki jisa kuNDalagirikA ullekha pUjyapAdane kiyA hai vaha kauna-sA hai aura kahA~ hai ? kyA usake dUsare bhI nAma hai ? tiloyapaNNattImeM una pAMca prvtoke nAma aura avasthAna diye haiM, jinheM 'paca zaila' yA 'paca pahADI' kahA jAtA hai aura jo rAjagira (rAjagahI) ke pAsa haiM / ve isa prakAra haiM caurasso puvAe risiselo dAhiNAe vebhaaro| NaIrididisAe viulo doNNi tikoNaTThidAyArA // cAvasariccho chiNNo varuNANilasomadisavibhAgesu / IsANAe paDU vaNNA savve kusaggapariyaraNA // 1-66, 67 / / -278
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'rAjagRhanagarake pUrvameM catuSkoNa RSizaila (RSyadri), dakSiNameM vaibhAra aura naiRtyadizAmeM vipulAcala parvata hai / ye dono vaibhAra aura vipulAcala parvata trikoNa AkRtise yukta haiM / pazcima, vAyavya aura soma (uttara) dizAmeM phailA huA dhanuSake AkAra chinna nAmakA parvata hai aura IzAna dizAmeM pANDu nAmakA parvata hai| upayukta pAMco hI parvata kuzasamUhase AcchAdita haiN| harivazapurANameM ina pAMco parvatokA nimna prakAra ullekha hai RSipUrvo giristatra caturasra sanirjhara / diggajendra ivendrasya kakubha bhUSayatyalam // vaMbhAro dakSiNAmAzA trikoNAkatirAzrita / dakSiNAparadiDamadhya vipulazca tadAkRti / / sajjacApAkRtistisro dizo vyApya balAhaka / zobhate pADuko vRtta pUrvottaradigantare // 3 53 se 3-55 // ina padyo dvArA harivazapurANakArane 'tiloyapaNNattI' kI taraha ukta pA~co parvatoMke nAma aura unakI avasthiti batalAyI hai| vIrasenasvAmIne bhI dhavalA aura jayadhavalAme unakA nimna prakAra kathana kiyA hai RSigirirendrAzAyA caturasro yAmyadizi ca vaibhAra / vipulagirirnaiRtyAmubhau trikoNI sthitI tatra // dhanurAkArazchinno vAruNa-vAyavya-somadikSu tata / vRttAkRtirIzAne pADussarve kuzAgravRtA / / -dhavalA (mu0), pR0 62, jayadhavalA (mu0), pR0 73 / ina tIno-cAro sthAnomeM RSigiri (RSyadrika), vaibhAra, vipulagiri, balAhaka (chinna) aura pANDugiri ina pAMca parvatokA samullekha kiyA gayA hai aura unakI sthiti batalAyI gayI hai / yahA~ dhyAtavya hai ki balAhakako chinna bhI kahA gayA hai| ata ye eka hI parvatake do nAma haiM aura granthakArone usakA chinna athavA balAhaka nAmase ullekha kiyA hai| jinhone balAhaka nAma diyA hai unhone 'chinna' nAma nahI diyA aura jinhone 'chinna' nAma diyA hai unhone 'balAhaka' nAma nahIM diyA aura usakA avasthAna sabhIne eka-sA batalAyA hai tathA usakI ginatI paca pahADome kI hai, jo rAjagRhake nikaTa haiN| ata balAhaka aura chinna ye donoM paryAyavAcI nAma haiN| isI taraha RSyAdrika, RSigiri aura RSizala ye bhI eka hI parvatake tIna paryAyanAma haiN| isI prakAra yaha mo dhyAtavya hai ki jina vIrasena aura jinasena svAmIne pANDugirikA nAmollekha kiyA hai unhone kuNDalagirikA ullekha nahI kiyaa| tathA pUjyapAdane jahA~ sabhI nirvANakSetroko ginAte hue kuNDalagirikA nAma diyA hai vahAM unhone pANDugirikA ullekha nahI kiyaa| yatibupabhane avazya dono nAmoMkA prayoga kiyA hai| para unhone bibhinna sthAnopara kiyA hai| jahA~ (prathama adhikAra, gA067 meM) pANDugirikA ullekha haA hai vahAM kuNDalagirikA nahI aura jahAM (4-1479) kuNDalagirikA ullekha hai vahAM phira pANDugirikA nahI / isase spaSTa hai ki unakI dRSTi unheM do svatantra pahADa mAnanekI nahI hai, apitu ve eka hI parvatake unheM do paryAyanAma mAnate hai / vAstavameM pANDugiriko vRttAkAra (golAkAra) kahA gayA hai aura kuNDalagiri kuNDalAkAra-vRttAkAra hotA hai / ataeva eka hI parvatake ye do paryAyanAma haiM aura -279
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ isalie ve do bhinna sthAnoMpara bhinna-bhinna paryAyanAmase usakA ullekha kara sakate haiM / dUsare yativRSabhane pUjyapAdakI nirvANabhakti meM unake dvArA pANDugirike lie nAmAntara rUpase prayukta kuNDalagiri nAmako pAkara kuNDalagirikA bhI nAmollekha kiyA hai, yaha saralatAse kahA jA sakatA hai / pUjyapAdake ullekhase jJAta hotA hai ki unake samaya meM pANDugiriko jo vRtta (gola) haiM, kuNDalagiri bhI kahA jAtA thA / ataeva unhoMne pAnDugirikai sthAnameM kuNDalagiri nAma diyA hai / imameM leza bhI Azcarya nahI hai ki pANDugiri aura kuNDalagiri eka hI parvata ke do nAma haiM, kyoki kuNDalakA AkAra gola hotA hai aura pANDugiriko vRttAkAra (golAkAra) sabhI AcAryoMne batalAyA hai| jaisA ki Uparake uddharaNoMse prakaTa hai / dUsare, pUjyapAdane pA~ca pahADo meM pANDugirikA ullekha nahI kiyA - jisakA ullekha karanA anivArya thA, kyoki vaha pAMca siddhakSetra- zailoM meM parigaNita hai / kintu kuNDalagirikA ullekha kiyA hai| tIsare, eka parvatake ekase adhika nAma dekhe jAte haiM / jaisA ki hama Upara dekha cuke haiM / ata isa sakSipta anusandhAna se yahI tathya nikalatA hai ki jaina sAhityameM pANDugiri aura kuNDalagiri eka haiM--pRthak-pRthak nahI -- eka hI parvatake do nAma 1 aisI vastusthitimeM maha kahanA ayukta na hogA ki yativRSabhane pANDugiriko hI kuNDalagiri siddhakSetra batalAyA hai eva ullekhita kiyA hai / aura yaha kuNDalagiri rAjagRhake nikaTavartI pA~ca pahADoMke antargata hai / isalie madhyapradeza ke damoha jilAntargata paTerA grAmake pAsakA kuNDalapura yA kuNDalagiri siddhakSetra nahI jAna paDatA hai aura na use zAstro siddhakSetra ghatalAyA gayA hai| jisa kuNDalagiri yA pANDugiriko siddhakSetra kahA gayA hai vaha vihAra pradeza ke pacazailImeM parigaNita pANDugiri yA kuNDalagiri hai / ata. mere vicAra aura khojase damohake kuNDalapura yA kuNDalagiriko siddhakSetra ghoSita karanA jaldabAjI hogI aura eka bhrAnta paramparA cala uThegI / pariziSTa ukta lekhake likhe jAneke bAda hameM kucha sAmagrI aura milI hai damoha kuNDalagiri yA kuNDapurakI aitihAsikatA nahI kahA jAtA jaba hama damoha ke pArzvavartA kuNDalagiri yA kuNDalapurako aitihAsikatApara vicAra karate haiM to usake koI puSTa pramANa upalabdha nahI hote / kevala vikrama savatkI aThArahavI zatAbdIkA utkIrNa huA eka zilAlekha prApta hotA hai, jise mahArAjA chatrasAlane vahA~ caityAlayakA jIrNoddhAra karAte samaya khudAvAyA thA / ki kuDalapurameM bhaTTArakI gaddI thI / isa gaddIpara chatrasAlake samakAlameM eka prabhAvazAlI eva mantravidyAke jJAtA bhaTTAraka jaba pratiSThita the taba unake prabhAva evaM AzIrvAda se chatrasAlane eka baDI bhArI yavanasenApara vijaya prApta kI thii| isase prabhAvita hokara chatrasAlane kuNDalapurake caityAlayakA jIrNoddhAra karAyA thA aura jinamandira ke lie aneka upakaraNoke sAtha do manake karIbakA eka vRhad ghaTA (pItalakA ) pradAna kiyA thA, jo bAdameM corImeM calA gayA thA aura aba vaha pannA sTeTa (ma0 pra0) meM pakar3A gayA hai' / ukta zilAlekha vikrama sa0 1757 mAgha sudI 15 somavArako utkIrNa huA hai aura vahI caMtyA 1, yaha mujhe mitravara pa0 paramAnandajI zAstrIse mAlUma huA hai / - 280 -
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ layameM khudA huA hai / yaha lekha isa samaya mere pAsa bhI hai| yaha azuddha adhika hai / kundakundAcAryakI AmnAmayameM yaza kIrti, lalitakIrti, dharmakIrti (rAmadevapurANake kartA), padmakIrti, surendrakIti aura unake ziSya brahma hue| surendrakItike ziSya ina brahmane vahAMko manojJa mahAvIra svAmIkI jIrNa mUrtiko dekhakara dravya mAMga mAMga (candA) karake usakA jIrNoddhAra karAyA tathA caityAlayakA uddhAra chatrasAlane kraayaa| ina saba bAtokA zilAlekhameM ullekha hai| sAthameM chatrasAlako baDA dharmAtmA prakaTa kiyA gayA hai / astu / isase yahI vidita hotA hai ki vahA~ 15vI se 17vI zatAbdI taka rahe bhaTTArakI prabhutvameM koI mahAvIra svAmIkA mandira nirmANa karAyA hogaa| usake jIrNa honepara karIba 100 varSa vAda vi0 sa0 1757 meM usakA uddhAra kiyA gayA / cuki chatrasAlako vahAMke bhaTTArakakI kRpA aura unake mantravidyAke prabhAvase yavana-senApara vijaya prApta huI thii| isalie vaha sthAna tabase atizaya kSetra kahA jAne lagA hogaa| prabhAcandra (11vI zatI) aura zrutasAgara (15vI-16vI zatI) ke madhyameM bane prAkRta nirvANakANDake AdhArase race gaye bhaiyA bhagavatI dAsa (sa0 1741) ke bhASA-nirvANakADameM jina siddha va atizaya kSetrokI parigaNanA kI gayI hai unameM bhI kuDalapurako siddha kSetra yA atizaya kSetrake rUpameM parigaNita nahI kiyA gyaa| isase yahI pratIta hotA hai ki vaha siddha kSetra to nahI hai-atizaya kSetra bhI 15vI 16vI zatAbdIke bAda prasiddha honA cAhie / 1 yaha zilAlekha bhI pa0 paramAnandajo zAstrIse prApta huA hai, jisake lie unakA AbhArI huuN| -281 - na-32
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna - viSayaka mahattvapUrNa praznottara kitane hI pAThako va itara sajjanoko anusandhAnAdi viSayaka zakAe~ utpanna hotI haiM aura ve idharaudhara pUchate haiM / kitanoko uttara hI nahI milatA aura kitanoko unake pUchanekA avasara nahI mila pAtA / isase unakI zakAe~ unake hRdayameM ho vilIna ho jAtI haiM aura isa taraha unakI jijJAsA atRpta hI banI rahatI hai / ataeva unake lAbhakI dRSTise yahA~ eka 'zakA samAdhAna' prastuta hai / 1 zakA - kahA jAtA hai ki vidyAnanda svAmIne 'vidyAnandamahodaya' nAmaka eka bahuta baDA grantha likhA hai, jisake ullekha unhone svaya apane zlokavAttika, aSTasahasrI Adi granthomeM kiye haiM / parantu unake bAda honevAle mANikyanandi, vAdirAja, prabhAcandra Adi baDe-baDe AcAryoM meM se kisIne bhI apane granthomeM usakA ullekha nahI kiyA, isase kyA vaha vidyAnandake jIvanakAla taka hI rahA hai-usake bAda naSTa ho gayA ? 1 samAdhAna nahI, vidyAnandake jIvanakAlake bAda bhI usakA astitva milatA hai / vikramakI bArahavI terahavI zatAbdIke prasiddha vidvAn vAdI devasUrine apane 'syAdvAdaratnAkara' (dvi0 bhA0, pR0 349) meM 'vidyAnandamahodaya' granyakI eka pavita uddhRta karake nAmollekhapUrvaka usakA samAlocana kiyA hai / yathA'yattu vidyAnanda mahodaye ca ' kAlAntarAvismaraNakAraNa hi dhAraNAbhidhAna jJAna saskAra pratIyate' iti vadan saskAradhAraNayorekArthya macakathat' / isase spaSTa jAnA jAtA hai ki 'vidyAnandamahodaya' vidyAnanda svAmIke jIvanakAlase tIna sau cAraso varSa bAda taka bhI vidvAnokI jJAnacarcA aura adhyayanakA viSaya rahA hai / Azcarya nahI ki usakI saikaDoM kApiyA na ho pAne se vaha saba vidvAnoMko zAyada prApta nahI ho sakA athavA prApta bhI rahA ho to aSTasahasrI AdikI taraha vAdirAja Adine apane granthomeM usake uddharaNa grahaNa na kiye ho / jo ho, para ukta pramANase nizcita hai ki vaha banane ke kaI sau varSa bAda taka vidyamAna rahA hai / sambhava hai vaha aba bhI kisI lAyabrarI yA sarasvatI bhaNDArame dImakoMkA bhakSya banA paDA ho / anveSaNa karanepara akalaGkadeva ke pramANasagraha tathA anantavIryakI siddhivinizcayaTIkAkI taraha kisI zvetAmbara zAstrabhaDArame mila jAya; kyoki unake yahA~ zAstroko surakSA aura suvyavasthA yati-muniyoke hAthoMmeM rahI hai aura aba bhI vaha kitane hI sthAnoM para calatI hai| hAla meM hameM muni puNyavijayajIke anugrahase vi0 sa0 1454 kI likhI arthAt sAr3he pAcasau varSa purAnI adhika zuddha aSTasahasrakI prati prApta huI hai, jo mudrita aSTasahasrImeM saikaDoM sUkSma tathA sthUla azuddhiyo aura truTita pAThoko pradarzita karatI hai| yaha bhI prAcIna pratiyokI surakSAkA eka acchA udAharaNa hai / isase 'vidyAnandamahodaya' ke bhI zvetAmbara zAstrabhaDAromeM milanekI adhika AzA hai / anveSakoko usakI khojakA prayatna karate rahanA cAhiye / 2 zakA - vidvAnoMse sunA jAtA hai / ki bar3e anantavIrya arthAt siddhivinizcayaTIkAkArane akalaka devake 'pramANasagraha' para 'pramANa sahabhASya' yA 'pramANasagrahAlakAra' nAmakA bRhad TokA-grantha likhA hai parantu Aja vaha upalabdha nahI ho rhaa| kyA usake astitva - pratipAdaka koI ullekha haiM jinase vidvAnokI ukta anuzrutiko poSaNa mile ? - 284 -
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha mabhI vidvAn mAnate hai ki nirvANa-bhakti, middhabhakti, nandIzvarabhakti Adi mamI (dazo) saskRtabhaktiyAM prabhAcandrake 'kriyAphalApa' gata ullekhAnamAra pUjyapAdakRta hai| jaisA ki 'kriyAkalApa' ke nimna ullekhame prakaTa hai 'saskRtA sarvabhaktaya pUjyapAdasvAmikRtA prAkRtAstu kundakundAcAryakRtAH',-dazabhavatyAdi sa0 TI0 pR0 61 / premIjI bhI prabhAcandrake isa ullekhake anusAra dazo bhaktiyoko, jinameM nirvANa-bhakti bhI hai, pUjyapAdakRta svIkAra karate haiM aura apanI svIkRti meM vaha hetu bhI dete haiM ki ina middhabhavita Adi saskRta bhaktiyoMkA apratihata.pravAha aura gambhIra zailI hai, jo unameM pRjyapAdakRtatva prakaTa karatA hai, sAtha hI prabhAcandrake ukta kathanameM sandeha karanekA bhI koI karaNa nahI hai| ata .prakaTa hai ki asaga kavise 500 varSa pUrva se bhI 'gajapantha' nirvANa kSetrameM vizru ta thA / 1. ana sA0 aura iti0,10121 /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ gajapantha tIrtha kSetrakA eka ati prAcIna ullekha 'anekAnta varSa 7, kiraNa 7-8 me prasiddha sAhitya-sevI pa. nAthurAma premIkA 'gajapanya kSetrake parAne ullekha' zIrSakase eka sakSipta kintu zodhAtmaka lekha prakaTa huA hai / isameM Apane gajapantha kSetrake astitvaviSayaka do purAne ullekha prastuta kiye haiM aura apane usa vicArameM sazodhana kiyA hai, jisameM Apane gajapantha kSetrako Adhunika batalAyA thaa| Apane apanI usa samayakI khojake AdhArapara use vikrama sa0.1746 ke pahalekA svIkAra nahI kiyA thaa| aba jo unheM do ullekha usa vipayake prApta hue haiM ve vi0 sa0 1746 se pUrvavartI haiN| unameM eka to zrutasAgara sUrikA hai, jo 16vI zatAbdIke vahazruta vidvAn eva granthakAra mAne jAte haiN| dUsarA ullekha 'zAntinAthacarita ke kartA asaga kavikA hai, jinakA samaya unake 'mahAvIracarita' parase zaka sa0 910, vi0 sa0 1045 sarva mammata hai / asaga kavine apane 'zAntinAyacarita' meM gajapantha kSetrakA usake 7 veM sargake 98 veM padyame ullekha kiyA hai| 'zAntinAthacarita' 'mahAvIracarita' ke uparAnta likhA gayA hai| ata vi0 sa0 1045 ke lagabhaga gajapantha kSetra eka nirvANa kSetrake rUpameM prasiddha thA aura vaha nAsika nagarake nikaTavartI mAnA jAtA thaa| ina do ullekhoke AdhArase anusandhAnapriya zrI premIjIne gajapantha kSetrakI prAmANikatA svata svIkAra kara lI hai aura use 11 vI zatAbdImeM prasiddha siddha-kSetra mAna liyA hai| DaoN. hIrAlAlajI jainake sAtha cala rahI 'ratnakaraNDakazrAvakAcAra' kI carcAke prasagameM hama pUjyapAdakI 'nandIzvara-bhakti' ko dekha rahe the| uso samaya 'dazabhaktyAvisaMgraha' ke panne palaTate hue unakI 'nirvANabhakti' ke usa padyapara hamArI dRSTi gayo, jisameM pUjyapAdane bhI anya nirvANa-kSetrokA ullekha karate eha 'gajapantha kSetrakA bhI ullekha kiyA hai aura use nirvANa-kSetra prakaTa kiyA hai / vaha padya isa prakAra hai sahyAcale ca himavatyapi supratiSThe daNDAtmake gajapathe pRthusArayaSTau / ye sAdhavo hatamalA sugati prayAtA sthAnAni tAni jagati prathitAnyabhUvan // 30 // yahA~ pUjyapAdane 'gajapathe' padake dvArA gajapanthAgirikA nirvANakSetrake rUpameM spaSTa ullekha kiyA hai| 'gajapatha' zabda saskRtakA hai aura 'gajapatha''prAkRta tathA apabhrazakA hai aura yahI zabda hindI bhASAmeM bhI prayukta kiyA jAtA hai / ataeva 'gajapatha' aura 'gajapantha' dono eka hI haiM aura eka hI artha 'gajapatha' ke vAcaka evaM bodhaka hai| pUjyapAdakA samaya IsAkI 5vI aura vi0 sa0 kI 6vI zatAbdI hai| premIjI bhI unakA yahI samaya mAnate haiN| ata gajapandha kSetra vi0 sa0 kI 6vI zatAbdImeM nirvANakSetra ke rUpameM prasiddha thA aura mAnA jAtA thA / arthAt asaga kavi (11vI zatAbdI) se bhI vaha 500 varSa pUrva nirvANakSetrake rUpameM digambara paramparAmeM mAnya thaa| 1 jaina sAhitya aura itihAsa, hamAre tIrtha kSetra' zIrSaka lekha pR0 185, 1942 prathama saMskaraNa / 2. jaina sAhitya aura itihAsa, pR0 119, I0 1942 / / - 282 -
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha sabhI vidvAn mAnate haiM ki nirvANa-bhakti, siddhabhakti, nandIzvarabhakti Adi sabhI (dazo) saskRtabhaktiyAM prabhAcandrake "kriyAkalApa' gata ullekhAnusAra pUjyapAdakRta hai| jaisA ki 'kriyAkalApa' ke nimna ullekhase prakaTa hai ___'saskRtA sarvabhaktaya pUjyapAdasvAmikRtA prAkRtAstu kundakundAcAryakRtAH',-dazabhaktyAdi sa0 TI0 pR0 61 / / premIjI bhI prabhAcandrake isa ullekhake anusAra dazo bhaktiyoko, jinameM nirvANa-bhakti bhI hai, pUjyapAdakRta svIkAra karate hai aura apanI svIkRti meM vaha hetu bhI dete hai ki ina siddhabhakti Adi saskRta bhaktiyokA apratihata.pravAha aura gambhIra zailI hai', jo unameM pUjyapAdakRtatva prakaTa karatA hai, sAtha TI pramAcandrake ukta kathanameM sandeha karanekA bhI koI karaNa nahIM hai| ' ata prakaTa hai ki asaga kavise 500 varSa pUrvase bhI 'gajapantha' nirvANa kSetrameM vizru ta thA / . C 1. jaina sA0 aura iti0, pR0 121 / - 283 -
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna-viSayaka mahattvapUrNa praznottara kitane hI pAThako va itara sajjanoko anusandhAnAdi-viSayaka zakAeM utpanna hotI haiM aura ve idharaughara pUchate haiN| kitanoko uttara hI nahIM milatA aura kitanoko unake pUchanekA avasara nahIM mila paataa| isase unakI zakAeM unake hRdayameM hI vilIna ho jAtI haiM aura isa taraha unakI jijJAsA atRpta hI banI rahatI hai / ataeva unake lAbhakI dRSTise yahAM eka 'zakA-samAdhAna' prastuta hai| 1zakA-kahA jAtA hai ki vidyAnanda svAmIne 'vidyAnandamahodaya' nAmaka eka bahuta baDA grantha likhA hai, jisake ullekha unhone svaya apane zlokavAttika, aSTasahasrI Adi granthoMmeM kiye haiN| parantu unake bAda honevAle mANikyanandi, vAdirAja, prabhAcandra Adi baDe-baDe AcAryomeMse kisIne bhI apane granthomeM usakA ullekha nahI kiyA, isase kyA vaha vidyAnandake jIvanakAla taka hI rahA hai usake bAda naSTa ho gyaa| 1 samAdhAna nahI, vidyAnandake jIvanakAlake bAda bhI usakA astitva milatA hai| vikramakI bArahavI terahavI zatAbdIke prasiddha vidvAna vAdI devasUrine apane 'syAdvAdaratnAkara' (dvi0 bhA0, pR0 349) meM "vidyAnandamahodaya' granyakI eka pakti uddhRta karake nAmollekhapUrvaka usakA samAlocana kiyA hai / yathA 'yattu vidyAnanda mahodaye ca 'kAlAntarAvismaraNakAraNa hi dhAraNAbhidhAna jJAna saskAra pratIyate' iti vadan saskAradhAraNayorakAryamacakathat' / isase spaSTa jAnA jAtA hai ki 'vidyAnandamahodaya' vidyAnanda svAmIke jIvanakAlase tInasau-cArasI varSa bAda taka bhI vidvAnokI jJAnacarcA aura adhyayanakA viSaya rahA hai| Azcarya nahI ki usakI saikaho kApiyA na ho pAnese vaha saba vidvAnoko zAyada prApta nahIM ho sakA athavA prApta bhI rahA ho to aSTasahanI AdikI taraha vAdirAja Adine apane granthomeM usake uddharaNa grahaNa na kiye ho| jo ho, para ukta pramANase nizcita hai ki vaha bananeke kaI sau varSa bAda tapha vidyamAna rahA hai / sambhava hai vaha aba bhI kisI lAyabrarI yA sarasvatI-bhaNDArameM dImakoMkA bhakSya banA paDA ho| anveSaNa karanepara akaladevake pramANasa graha tayA anantavIryakI siddhivinizcayaTIkAkI taraha kisI zvetAmbara zAstrabhaDArameM mila jAya, kyoki unake yahA~ zAstrokI surakSA aura suvyavasthA yati-muniyoMke hAthomeM rahI hai aura aba bhI vaha kitane hI sthAnoM para calatI hai| hAlameM hameM muni puNyavijayajIke anugrahase vi0 sa0 1454 kI likhI arthAta sAr3he pAcasau varSa purAnI adhika zuddha aSTasahasrIkI prati prApta huI hai, jo mudrita aSTasahanImeM saikaDoM sUkSma tathA sthUla azuddhiyo bhAra zruTita pAThoko pradarzita karatI hai| yaha bhI prAcIna pratiyokI surakSAkA eka acchA udAharaNa hai / isasa 'vidyAnandamahodaya' ke bhI zvetAmbara zAstrabhaDAromeM milanekI adhika AzA hai| anveSakoko usakI khojakA prayatna karate rahanA caahiye| 2 zakA-vidvAnoMse sunA jAtA hai| ki bar3e anantavIrya arthAta siddhivinizcayaTIkAkArane akalaka devake 'pramANasagraha' para 'pramANasagrahabhASya' yA 'pramANasagrahAlakAra' nAmakA bRhad TIkA-grantha likhA hai parantu Aja vaha upalabdha nahI ho rahA / kyA usake astitva-pratipAdaka koI ullekha hai jinase vidvAnokI ukta anuzra tiko poSaNa mile ? -284
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 samAdhAna-hAM, pramANasaMgahabhApya athavA pramANasaMgrahAlakArake ullekha milate haiM / svaya siddhivinizcayaTIkAkArane siddhivinizcayaTIkAmeM usake aneka jagaha ullekha kiye hai aura usameM vizeSa jAnane tathA kathana karanekI sUcanAeM kI haiM / yathA 1 'iti cacita pramANasagrahabhASye'-*si0 vi0 TI0 li. pa0 12 / 2 'ityuktaM pramANasagrahAlakAre-si0 li. pa019 / 3 'zeSamatra pramANasagrahabhASyAtpratyeyam'-si0 50 392 / 4 'prapacastu nehokto grathagauravAt pramANasagrahabhASyAjjJeya -si0 li. pa0 921 / 5 'pramANasagrahabhASye nirastam'-si0 li0 10 1103 / 6 'doSo rAgAdikhyiAta pramANasagrahabhASye'-si0 li0pa01222 / ina asadigdha ullekhoMse 'pramANasagrahamANya' athavA 'pramANasagrahAlakAra' kI astitvaviSayaka vidvadanuzrutiko jahAM poSaNa milatA hai vahAM usakI mahattA, apUrvatA aura vRhattA bhI prakaTa hotI hai / aisA apUrvagrantha, mAlUma nahI isa samaya maujUda hai athavA naSTa ho gayA hai ? yadi naSTa nahIM huA aura kisI lAyana rImeM maujUda hai to usakA anusandhAna honA cAhiye / (kitane khedakI bAta hai ki hamArI lAparavAhIse hamAre vizAla sAhityodyAnameMse aise-aise sundara aura sugandhita grantha-prasUna hamArI najaroMse ojhala ho gye| yadi hama mAliyone apane isa vizAla bAgakI jAgarUka hokara rakSA kI hotI to vaha Aja kitanA harA-bharA dikhatA aura loga use dekhakara jaina-sAhityodyAnapara kitane mugdha aura prasanna hote / vidvAnoko aise granthokA patA lagAnekA pUrA udyoga karanA caahiye| 3 zakA-gommaTasAra jIvakANDa aura dhavalAmeM jo nityanigoda aura itara nigodake lakSaNa pAye jAte haiM kyA unase bhI prAcIna unake lakSaNa milate haiM ? 3 samAdhAna-hAM, milate haiN| tattvArthavAtikameM akalaGgadevane unake nimna prakAra lakSaNa diye haiM 'triSvapi kAleSa trasabhAvayogyA ye na bhavanti te nityanigotA , sabhAvamavAptA avApsyanti ca ye te'nityanigotA.'-ta. vA0 pu. 100 / arthAt jo tInoM kAlomeM bhI prasabhAvake yogya naho hai ve nityanigota haiM aura jo prasabhAvako prApta hue haiM tathA prApta hoge ve anityanigova haiN| 4 zakA-'sajada' padakI caki samaya Apane 'sajada padake sambandhameM akalaGkadevakA mahattvapUrNa abhimata' lekhameM yaha batalAyA thA ki akalahadevane tattvArthavAtikake isa prakaraName SaTkhaNDAgamake sUtrokA prAya anuvAda diyA hai / isapara kucha vidvAnoMkA kahanA thA ki akaladevane tattvArthavAtikama paTkhaNDAgamakA upayoga kiyA hI nahI / kyA unakA yaha kahanA ThIka hai ? yadi hai taba Apane tattvArthavAttikameM paTkhaNDAgamake sUtrokA anuvAda kaise batalAyA? 4 samAdhAna-hama Apako aise aneka pramANa nIce dete haiM jinase Apa aura ve vidvAn yaha mAnaneko vAdhya hoge ki akaladevane tattvArthavAttikameM paTkhaNDAgamakA khUba upayoga kiyA hai / yathA (1) 'eva hi samayo'vasthita satprarUpaNAyA kAyAnuvAde-"asA dvIndriyAdArabhya mA ayogakevalina iti"|-tttvaa0 pR088 / 1. vIra-sevAmandirameM jo siddhivinizcayaTIkAkI likhita prati maujUda hai namoke AdhArase panoM ko sakhyA DAlI gaI hai|
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha SaTkhaNDAgamake nimna sUtrakA saMskRtAnupAda hai"tasakAiyA bIidiya-ppahuDi jAva ajogikevali tti" |-paTkha0 1-1-44 / (2) 'Agame hi jIvasthAnAdiSvanuyogadvAreNAdezavacane nArakANAmevAdau sadAdiprarUpaNA kRtaa|'-tttvaa0 pR0 55 / isameM satprarUpaNAke 25veM strako ora spaSTa saketa hai| (3) 'evaM hi uktamArSe vargaNAyA bandhavidhAne noAgamadravyavandhavikalpe sAdivesrasikavandhanirdeza prokta viSama snigdhatAyA viSamarUkSatAyA ca bandha samasrigdhatAyA samarUkSatAyA ca bheda. iti tadanusAreNa ca sUtramuktam'-tattvA0 5-37, pR0 242 / yahAM pAcaveM vargaNA khaNDakA spaSTa ullekha hai / (4) 'syAdetadeva mAgama pravRtta / pacendriyA asajJipacendriyAdArabhya A ayogakevalina' -20 vA0 pU0 63 / yaha SaTkhaNDAgamake isa sutrakA akSaraza saskRtAnuvAda hai"pacidiyA asapiNapacidiya-ppahuDi jAva ajogikevali tti"-paTa0 1-1-37 / ina pramANoMse amadigdha hai ki akalava,devane tattvArthavAttikame paTkhaNDAgamakA anuvAdAdirUpase upayoga kiyA hai| ___ 5-zakA-manuSyagatime mATha varpakI avasthAmeM bhI samyaktva utpanna ho jAtA hai, aisA kahA jAtA hai, isameM kyA koI Agama pramANa hai? V5-samAdhAna-hAM, usameM Agama pramANa hai / tattvArthavAttikameM akalaGkadevane likhA hai ki paryAptaka manuSya hI samyaktvako utpanna karatA hai, aparyAptaka manuSya nahI aura paryAptaka manuSya ATha varSako avasthAse Upara usako utpanna karate haiM, isase kamameM nahIM' / yathA___'manuSyA utpAdayanta paryAptakA utpAdayanti nAparyAptakA / paryAptakAzcA'STavarSasthite nti nAdhastAt |-pR0 72, ma02, sU0 3 / 6-zakA-digambara muni jaba vihAra kara rahe ho aura rAstemeM sUrya asta ho jAya tathA Asa-pAsa koI gAMva yA zahara bhI na ho to kyA vihAra banda karake ve vahI Thahara jAyeMge athavA kyA kareMge? 6-samAdhAna-jahA~ sUrya asta ho jAyagA vahI Thahara jAyeMge, usase Age nahIM jAyeMge / bhale hI vahAM gAMva yA zahara na ho, kyoki munirAja IryAsamitike pAlaka hote haiM aura sUryAsta honepara IryAsamitikA pAlana bana nahI sakatA aura isIlie sUrya jahAM udaya hotA hai vahAse taba nagara yA gAMvake lie bihAra karate haiM / ki jaisA AcArya jaTAsiMhanandine varAGgacaritameM kahA hai - yasmistu deze'stamupaiti sUryastatrava savAsamukhA babhUvu / yatrodaya prApa sahasrarazmiryAtAstato'thA puri vA'prasagA // -30-47 isI bAtako muniyoke AcAra-pratipAdaka pradhAna grantha mUlAcAra (gAthA 784) meM nimna rUpase batalAyA hai te NimmamA sarIre jatthatthamidA vasati anniedaa| savaNA appaDivaddhA vijjU taha diTThaNaThThA yA // - 286 -
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAt 've sAdhu zarIrameM nirmama hue jahAM sUrya asta ho jAtA hai vahA~ Thahara jAte haiM / kucha bhI apekSA nahI krte| aura ve kisIse bandhe hue nahI, svatantra haiM, bijalIke samAna dRSTanaSTa hai, isaliye aparigraha hai| 7-zakA-loga kahate haiM ki digambara jaina muni varSAvAsa (cAturmAsa) ke atirikta eka jagaha eka dina rAta yA jyAdAse jyAdA pAMca dina-rAta taka Thahara sakate hai / pIche ve vahA~se dUsarI jagahako jarUra bihAra kara jAte hai, ise ye siddhAnta aura zAstrokA kathana batalAte haiM / phira AcArya zAtisAgarajI mahArAja apane sagha sahita varSabhara zolApura zaharame kyo Thahare ? kyA koI aisA apavAda hai ? 7-samAdhAna-logokA kahA ThIka hai / digambara jaina muni gA~vame eka rAta aura zahara meM pAMca rAta taka Thaharate hai / aisA siddhAnta hai aura use zAstroma batalAyA gayA hai / mUlAcArameM aura jaTAsiMhanandike varAgacaritameM yahI kahA hai / yathA gAmeyarAdivAsI Nayare pacAhavAsiNo dhiiraa| savaNA phAsuvihArI vivittaegatavAso' ya ||-muulaa0 785 grAmaikarAtra nagare ca paJca samaSaravya namana prcaaraa| na kicidapyapratibAdhamAnA vihArakAle samito vijiha ||-vraag 30-45 parantu gAMva yA zaharameM varSoM rahanA muniyoke lie na utsarga batalAyA aura na apavAda / bhagavatI ArAdhanAmeM muniyoke eka jagaha kitane kAla taka Thaharane aura bAdame na Thaharaneke sambandhameM vistRta vicAra kiyA gayA hai| lekina vahAM bhI eka jagaha varSoM ThaharanA muniyoke liye vihita nahI batalAyA / nauveM aura dazaveM sthitikalpokI vivecanA karate hue vijayodayA aura mUlArAdhanA dono TIkAomeM sirpha itanA hI pratipAdana kiyA hai ki ' nobeM kalpame muni eka eka Rtume eka eka mAsa eka jagaha Thaharate hai / yadi jyAdA dina Thahare to 'udgamAdi doSokA parihAra nahIM hotA, vasatikApara prema utpanna hotA hai, sukhameM lampaTapanA utpanna hotA hai, Alasya AtA hai, sukumAratAkI bhAvanA utpanna hotI hai, jina zrAvakoke yahA~ AhAra pUrvameM huA thA vahA~ hI punarapi AhAra lenA paDatA hai, aise doSa utpanna ho jAte haiM / isalie muni eka hI sthAnameM cirakAla taka rahate nahI haiN| dazaveM sthitikalpameM caturmAsameM eka hI sthAnapara rahane kA vidhAna kiyA hai aura 120 dina eka sthAnapara raha sakanekA utsarga niyama batalAyA hai| kamatI baDhatI dina ThaharanekA apavAda niyama bhI isa prakAra batalAyA hai ki zrutagrahaNa (abhyAsa), vRSTikI bahulatA, zaktikA abhAva, vaiyAvRtya karanA Adi prayojana ho to 36 dina aura adhika Thahara sakate haiM arthAt ASADhazuklA dazamose prArambha kara kAttika paurNamAsIke Age tIsa dina taka eka sthAnameM aura adhika raha sakate haiN| kama dina Thaharaneke kAraNa ye batalAye hai ki marI roga, durbhikSa, grAma athavA dezake logoko rAjya-krAnti Adise apanA sthAna choDakara anya grAmAdikome jAnA paDe, saghake nAzakA nimitta upasthita ho jAya Adi, to muni caturmAsame bhI anya sthAnako vihAra kara jAte haiN| vihAra na karanepara ratnatrayake nAzakI sambhAvanA hotI hai / isaliye ApAr3ha pUNimA bIta jAnepara pratipadA Adi tithiyomeM dUsare sthAnako jA sakate haiM aura isa taraha ekasau bIsa dinomeM bIsa dina kama ho jAte haiN| isake atirikta varSoM ThaharanekA vahA~ koI apavAda nahI hai / yathA "RtuSu SaTsu ekakameva vAsamekA vasatiranyadA viharati ityaya navama sthitikalpa / ekatra cirakAlAvasthAne nityamadagamadoSa cana parihatu kSama / kSetrapratibaddhatA, sAtagurutA, alasatA, saukumAryabhAvatA, jJAtabhikSAgrAhitA ca dossaaH| pajjo samaNakappo nAma dazama / varSA --287 -
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlasya caturSa mAseSu ekatra vAvasthAna bhramaNatyAga / sthAvarajaGgamajIvAkulo hi tadA kSiti tadA bhramaNe mahAnasayama , vRSTayA zItavAtapAtena vAtmavirAdhanA / pated vApyAdiSu sthANukanTakAdibhirvA pracchannalena kaImena bAdhyata iti vizatyadhika divasazata ekanAvasthAnamityayamatsarga / kAraNApekSayA tu hInAdhika vAsasthAna, sayatAnA ASADhazuddhadazamyA sthitAnA upariSTAcca kAtikapaurNamAsyAstrizahivasAvasthAnam / vaSTibahalatA. zratagrahaNa. zaktyabhAvavaiyAvatyakaraNa prayojanamuddizya avasthAnamekatreti utkRSTakAla. | mAryA, durbhikSe, grAmajanapadacalane vA gacchanAzanimitte samupasthite dezAntara yAti / avasthAne sati ratnatrayavirAdhanA bhaviSyatIti / paurNamAsyAmASADhayAmatikrAntAyA pratipadAdiSu dineSa yAti / yAvacca tyaktA vizati-divasA etadapekSya hInatA kAlasya eSa dazaka sthitikalpa / " -vijayodayA TI0 e0 916 / AcArya zAntisAgara mahArAja saMgha sahita varSabhara zolApura zahara meM kisa dRSTi athavA kisa zAstrake AdhArase Thahare rahe / isa sambandhameM saghako apanI dRSTi spaSTa kara denA cAhie, jisase bhaviSyameM digambara munirAjomeM zithilAcAritA aura na baDha jAya / 8-zakA-arihata aura arahata ina donoM padomeM kauna pada zuddha hai aura kauna azuddha ? 2-samAdhAna-donoM pada zada hai| Arpa-granthomeM donoM padoMkA vyatpattipUrvaka artha diyA gayA hai aura donoko zuddha svIkAra kiyA gayA hai| zrISaTkhaNDAgamakI dhavalA TIkAkI pahalI pustakameM AcArya vIrasenasvAmIne devatAnamaskArasUtra (NamokAramatra) kA artha dete hue arihata aura arahata donokA vyutpattiartha diyA hai aura likhA hai ki arikA artha mohazatra hai usako jo hanana (nAza) karate haiM unheM 'arihata' kahate haiM / athavA ari nAma jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ina cAra ghAtikarmokA hai unako jo hanana (nAza) karate haiM unheM arihata kahate haiN| ukta karmoke nAza ho jAnepara zeSa aghAti karma bhI bhraSTa (saDe) bIjake samAna ni zaktika hojAte haiM aura isa taraha samasta karmarUpa ariko nAza karanese 'arihata' aisI sajJA prApta hotI hai / aura atizaya pUjAke aha-yogya honese unheM arahata yA arhanta aisI bhau padavI prApta hotI hai, kyo ki janmakalyANAdi avasaropara indrAdiko dvArA ve pUje jAte haiM / ata. arihata aura arahata dono zuddha haiN| phira bhI NamokAramantrake smaraNameM 'arihata' zabdakA uccAraNa hI adhika upayukta hai, kyoki SaTkhaNDAgamameM mUla pATha yahI upalabdha hotA hai aura sarvaprathama vyAkhyA bhI isI pAThakI pAI jAtI hai / isake sivAya jina, jinendra, vItarAga jaise zabdokA bhI yahI pATha sIdhA bodhaka hai / bhadrabAhakRta Avazyaka niyuktimeM bhI dono zandokA vyutpatti artha dete hae prathamata 'arihata' zabdakI hI vyAkhyA kI gaI hai / yathA aTThaviha pi ya kamma aribhUya hoi savvajIvANa / ta kammamari hatA arihatA teNa vuccati // 920 // arihati vadaNa-NamasaNAi arihati pUyasakkAra / siddhigamaNa ca arihA arahatA teNa vaccati // 921 // 9-zakA kahA jAtA hai ki bhagavAna AdinAthase marIci (bharataputra) ne jaba yaha sunA ki use antima tIrthaMkara honA hai to usako abhimAna AgayA, jisase vaha svacchanda pravRtti karake nAnA kuyoniyami gayA / kyA usake isa abhimAnakA ullekha prAcIna zAstromeM AyA hai ? 9-samAdhAna-hA~, AyA hai| jinasenAcAryakRta AdipurANake atirikta bhadrabAhakRta AvazyakaniyaMktimeM bhI marIcike abhimAnakA ullekha milatA hai aura vaha nimna prakAra hai
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ tanvayaNaM soUNa tivaI ApphoDiUNa tikkhutto| anbhahiyajAyahariso tassa marII ima bhaNaI // 430 / / jai vAsudevu paDhamo mUAi videhi cakkavaTTitta / / caramo titthayarANa hoU ala ittima majjha // 431 // 10 zakA-pUjA aura arcA meM kyA bheda hai ? kyA dono eka haiM ? 10 samAdhAna-yadyapi sAmAnyata donomeM koI bheda nahI hai, paryAyazandoke rUpameM donokA prayoga rUDha hai tathApi donomeM kucha sUkSma bheda jarUra hai| isa bhedako zrIvIrasenasvAmIne SaTkhaNDAgamake 'bandhasvAmitva' nAmake dUsare khaNDakI dhavalA-TIkA pustaka AThameM isa prakAra batalAyA hai "caru-vali-puSpha-phala gadha-dhUpa dIvAdIhi samabhattipayAso accaNa NAma / edAhi saha aidaghaya-kapparukkha-mahAmaha-savvadobhaddAdimahimAvihANa pUjA NAma / " pR0 92 / arthAt caru, vali (akSata), puSpa, phala, gandha, dhUpa aura dIpa ityAdise apanI bhakti prakAzita karanA arcanA (arcA) hai aura ina padArthoM ke sAtha aindradhvaja, kalpavRkSa, mahAmaha, sarvatobhadra Adi mahimA (dharmaprabhAvanA)/ kA karanA pUjA hai| ___tAtparya yaha ki phalAdi dravyoko caDhA kara (svAhApUrvaka samarpaNa kara) sakSepameM laghu bhaktiko prakaTa karanA arcA hai aura ukta dravyo sahita samArohapUrvaka vizAla bhakti prakaTa karanA pUjA hai / ___ yahA~ yaha dhyAna dene yogya hai ki indradhvaja Adi pUjAmahotsavokA vidhAna vIrasenasvAmIse bahuta pahalese vihita hai aura jaina, zAsanakI prabhAvanAmeM unakA mahattvapUrNa sthAna hai| 11 zakA-nimna padya kisa granthakA mUla padya hai ? usakA mUla sthAna batalAyeM ? sUkhamAlhAdanAkAra vijJAnaM meyabodhanam / zakti kriyAnumeyA syAcUna kAntAsamAgame / ' 11 samAdhAna-ukta padya aneka granthomeM uddhRta pAga jAtA hai| AcArya vidyAnandane aSTasahasrI (pR0 78) meM ise 'iti vacanAt' zabdoke sAtha diyA hai| AcArya abhayadevane sanmatisUtra-TIkA (pR0 478) meM isa padya ko uddhRta karate hue likhA hai "na ca saugatamatametata, na jainamatamiti vaktavyama, 'sahabhAvino guNA kramabhAvina paryAyA' [ ] iti jainairabhighAnAta / tathA ca sahabhAvitva guNAnA pratipAdayatA dRSTAntArthamuktam-" isake bAda ukta padya diyA hai| siddhivinizcayaTIkAkAra baDe anantavIryane isI padyakA nimna prakAra ullekha kiyA hai ___ "kathamanyathA nyAyavinizcaye 'sahabhuvo guNA' ityasya 'sukhamAlhAdanAkAra ' iti nidarzana syAt |"-(ttii0 li0 pR0 76 / ) abhayadeva aura anantavIryake ina ullekhoMse pratIta hotA hai ki guNoMke sahabhAvIpanA pratipAdana karane ke lie dRSTAntake taurapara use akaladevane nyAyavinizcayameM kahA hai| parantu nyAyavinizcaya mUlameM yaha padya upalabdha nahI hotA / ho sakatA hai usakI svopajJavRttimeM use kahA ho| mUlameM to sirpha 11vI kArikAmeM itanA hI kahA hai ki 'guNaparyayavatavya te shkrmvRtty'| yadi vastuta yaha padya nyAyavinizcayavRttimeM kahA -289 - na-37
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai to yaha prazna uThatA hai ki vahA~ vRttikArane use uddhata kiyA hai yA svaya racakara upasthita kiyA hai ? yadi uddhRta kiyA hai to mAlUma hotA hai ki vaha akalavadevase bhI prAcIna hai| aura yadi svaya racA hai to use unake nyAyavinizcayakI svopajJavRttikA samajhanA caahie| vAdirAjasarine nyAyavinizcayavivaraNa (50 240 pUrvA0) meM 'yathokta syAdvAvamahArNave' zabdoke ullekha-pUrvaka ukta padyako prastuta kiyA hai, jisase vaha syAvAvamahArNava' nAmaka kisI jaina dAzanika granthakA jAnA jAtA hai| yaha grantha Aja upalabdha nahIM hai aura isase yaha nahIM kahA jAsakatA ki isake racayitA amuka AcArya hai| ho sakatA hai ki akalaGkadevane bhI isI syAdvAdamahArNavaparase ukta padya udAharaNake bataura nyAyavinizcayakI svopajJavRtti meM, jo Aja anupalabdha hai, ullekhipta kiyA ho aura isase prakaTa hai ki yaha padya kAphI prasiddha aura purAnA hai / 12 zakA-Adhunika kitane hI vidvAn yaha kahate hue pAye jAte haiM ki prasiddha mImAsaka kumArila bhaTTane apane mImAsA-zlokavAttikakI nimna kArikAmoko samantabhadrasvAmIkI AptamImAsAgata 'ghaTamaulisuvarNArthI' Adi kArikAke AdhArapara racA hai aura isalie samantabhadrasvAmI kumArilabhaTTase bar3hata pUrvavartA vidvAn haiN| kyA unake isa kathanako puSTa karanevAlA koI prAcIna puSTa pramANa bhI hai ? kumArilakI kArikAeM ye hai-- narddhamAnakabhagena rucaka. kriyate ydaa| tadA pUrvArthina. zoka protizcApyuttarArthina / / hemArthinastu mAdhyasthya tasmAdvastu trayAtmakam / 12 samAdhAna-ukta vidvAnoke kathanako puSTa karane vAlA pramANa bhI milatA hai / I0 san 1025 ke prakhyAta vidvAn AcArya vAdirAjasUrine apane nyAyavinizcayavivaraNa (li0 pa0 245) meM eka asandigva spaSTa ullekha kiyA hai aura jo nimna prakAra hai "ukta svAmisamantabhadrestadupajIvinA bhaTTenApighaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zoka-pramoda-mAdhyasthya jano yAti sahetukam / / vartamAnakabhagena rucakra kriyate ydaa| tadA pUrvArthina zokta protizcApyuttarArthina / hemArthinastu mAdhyasthya tasmAdvastu yAtmakam / iti ca // ' isa ullekhameM vAdirAjane jo 'tanupajIvinA' padakA prayoga kiyA hai usase spaSTa hai ki Ajase nau sau varSa pUrva bhI kumArilako samantabhadrasvAmIkA ukta viSayameM anugAmI athavA anusA mAnA jAtA thaa| (jo vidvAn samantabhadrasvAmIko kumArila aura usake samAlocaka dharmakIti ke uttaravartI batalAte haiM unheM vAdirAjakA yaha ullekha abhUtapUrva aura prAmANika samAdhAna upasthita karatA hai / / ) -290
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kundakunda bhAratIya cintako aura granthakAromeM AcArya kundakundakA agrapaktimeM sthAna hai / unhoMne apane vipula vADmayake dvArA bhAratIya saskRtiko tattvajJAna aura adhyAtma pradhAna vicAra tathA AcAra pradAna kiyA hai / bhAratIya sAhitya meM prAkRta bhASAke mahApaNDita aura isa bhASAme nivaddha siddhAnta - sAhityake racayitA ke rUpameM inakA nAma dUra atItakAlase vizruta hai / maGgalakAryake ArambhameM baDe Adara ke sAtha inakA smaraNa kiyA jAtA hai / antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra aura unake pradhAna gaNavara gautama indrabhUtike pazcAt AcArya kundakundakA maGgalarUpameM ullekha kiyA gayA / jaisA ki nimna padyase prakaTa hai maGgala bhagavAn vIro maGgala gautamo gaNI / maGgala kundakundAryo jainadharmo'stu maGgalam || isase avagata hotA hai ki AcArya kundakunda eka mahAn prabhAvazAlI hue haiM, jo pichale do hajAra varSo meM hue hajAro AcAryoMmeM prathama eva asAdhAraNa AcArya hai / unake uttaravartI granthakArone apane granthoM meM unheM sazraddha smaraNa kiyA hai / itanA hI nahI, zilAlekho meM bhI unakI asAdhAraNa vidvattA, anupama sayama, adbhuta indriya-vijaya, unheM prApta Rddhi-siddhiyo AdikA vizeSa ullekha kiyA gayA hai| paTTAvaliyose vidita hai ki unhoMne ATha varSakI avasthAme hI sAdhu-dIkSA le lI thI aura samagra jIvana sayama aura taponuSThAna pUrvaka vyatIta kiyA thA / ve caurAsI varSa taka jiye the aura isa lambe jIvanameM unhone dIrgha cintana, manana eva grantha-sRjana kiyA thA / inake samayapara aneka vidvAnoMne UhApohapUrvaka vistRta vicAra kiyA hai / (svargIya pa0 jugalakizora 'mukhtAra' ne'aneka pramANose vikramakI pahalI zatAbdI samaya nirdhArita kiyA hai / mUla saghakI upalabdha paTTAvalIke anusAra bhI yahI mamaya (vi0 sa0 49 ) mAnA gayA hai / DaoN0 e0 ena0 upAdhyene sabhI mAnya samayapara gaharA UhApoha kiyA hai aura IsvI sankA prArambha unakA astitva- samaya nirNIta kiyA hai| grantha-racanA kundakundane apanI grantha-racanAke lie prAkRta, pAlI aura saMskRta ina tIna prAcIna bhAratIya bhASAomeM prAkRtako cunA / prAkRta usa samaya jana bhASA ke rUpameM prasiddha thI aura ve jana-sAdhAraNa taka apane cintanako pahu~cAnA cAhate the / isake atirikta paTkhaNDAgama, kaSAyapAhuDa jaise ArSa grantha prAkRta me hI nivaddha honese prAkRtakI dIrghakAlIna prAcIna paramparA unhe prApta thI / ataeva unhone apane sabhI granthoMkI racanA prAkRta bhASAmeM hI kI / unakI yaha prAkRta zaurasenI prAkRta hai / isI zaurasenI prAkRta meM digambara paramparAke uttaravartI AcAryone bhI apane grantha race haiM / prAkRta - sAhityake nirmAtAo meM AcArya kundakundakA mUrdhanya sthAna hai / inhone jitanA prAkRta vAGmaya racA hai utanA anya manIpIne nahI likhA / kahA jAtA hai ki purAtana - vAkya-sUcI, prastAvanA, pR0 12, vIra sevA mandira, sarasAvA, 1950 I0 / 2. pravacanasAra, prastAvanA, pR0 10 25, paramazruta prabhAvaka maNDala, bambaI, 1935 I0 / - 291 -
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundane 84 pAhuho (prAbhRtau-prakaraNagranyo) tathA AcArya puSpadanta-bhUtabalI dvArA racita 'paTkhaNDAgama' ArSa granthakI vizAla TIkAkI bhI racanA kI thii| para Aja vaha saba grantha-rAzi upalabdha nahIM hai| phira bhI jo grantha prApta hai unase jaina vADmaya samRddha eva dedIpyamAna hai / unakI ina upalabdha kRtiyokA sakSipta paricaya diyA jAtA hai 1 pravacanasAra-isameM tIna adhikAra haiM-(1) jJAnAdhikAra, (2) jJeyAdhikAra aura (3) cAritrAdhikAra / ina adhikAromeM viSayoke varNanakA avagama unake nAmose jJAta ho jAtA hai| arthAta pahale adhikAramai jJAnakA, dUsaremeM jJeyakA aura tIsaremeM cAritra (sAdha-cAritra) kA pratipAdana hai| isa eka granthake adhyayanase jaina tattvajJAna acchI taraha avagata ho jAtA hai| isapara do vyAkhyAe~ upalabdha haiM-eka AcArya amRtacandrakI aura dUsarI AcArya jysenkii| amRtacandrakI vyAkhyAnusAra isameM 275 (92 + 108+75) gAthAe~ haiM aura jayasenakI vyAkhyAke anusAra isameM 317 gAthAeM haiM / yaha gAthAokI sakhyAkI bhinnatA vyAkhyAkAroko prApta nyUnAdhika sakhyaka pratiyoke kAraNa ho sakatI hai| yadi koI anya kAraNa rahA ho to usakI gaharAIse chAnabIna kI jAnI cAhie / ye dono vyAkhyAe~ saskRtameM nibaddha haiM aura dono hI mUlako spaSTa karatI haiM / unameM antara yahI hai ki amRtacandrakI vyAkhyA gadya-padyAtmaka hai aura durUha eva jaTila hai / para jayasenakI vyAkhyA sarala eva sukhasAdhya hai / tathA kevala gadyAtmaka hai / hAM, usameM pUrvAcAryoMke uddharaNa prApta haiM / 2 pacAstikAya-isame do zrutaskandha (adhikAra) hai-1 paDhdravya-pacAstikAya aura 2 navapadArtha / donoke viSayakA varNana unake nAmose spaSTa vidita hai / (isapara bhI ukta dono AcAryokI saskRtame TIkAeM hai aura donoM mUlako spaSTa karatI hai / pahale zrutaskandhame 104 aura dUsaremeM AcArya amRtacandrake anusAra 68 tathA jayasenAcAryake anusAra 69 kula 172 yA 173 gAthAe~ hai| 'maggappabhAvaNa?' yaha (173 sakhyaka) gAthA amRtacandrakI vyAkhyAmeM nahIM hai kintu jayasenakI vyAkhyAmeM hai| yaha gAthA-sakhyAkI nyUnAdhikatA bhI vyAkhyAkAroko prApta nyUnAdhikasakhyaka pratiyokA pariNAma jAna paDatA hai / 3 samayasAra-isameM daza adhikAra hai-1 jIvAjIvAdhikAra, 2 kata karmAdhikAra, 3 puNyapApAdhikAra, 4 AsravAdhikAra, 5 savarAdhikAra, 6 nirjarAdhikAra, 7 bandhAdhikAra, 8 mokSAdhikAra, 9 sarvavizuddhajJAnAdhikAra aura 10 syAdvAdAdhikAra / ina avikAroke nAmase hI unake viSayokA jJAna ho jAtA hai / (antima adhikAra vyAkhyAkAra AcArya amRtacandradvArA abhihita hai, mUlakAra AcArya kundakundadvArA racita nahI hai| amRtacandrako isa adhikArako racanekI gAvazyakatA isalie paDI ki samayasArakA adhyetA pUrva adhikAromeM varNita nizcaya aura vyavahAranayokI pradhAna eva gauNa dRSTise samayasArake abhidheya Atmatattvako samajhe aura nirUpita kare / isIse unhoMne syAdvAdAdhikArameM syAdvAdake vAcya-anekAntakA samarthana karaneke lie tat-atat, sat-asat, eka-aneka, nitya-anitya Adi aneka nayo (dRSTiyo) se AtmatattvakA vivecana kiyA hai| antameM kalaza kAvyomeM isI tathyako spaSTatayA vyakta kiyA hai| samayasArapara bhI ukta dono AcAryoMkI saskRta-vyAkhyAeM haiM, jo mUlake hArdako bahuta uttama Dhagase spaSTa karatI hai / amRtacandrane pratyeka gAthApara bahuta sundara eva praur3ha kalazakAvya bhI race haiM, jo AcArya kundakundake gAthA-mandirake zikharapara caDhe kalazakI bhauti suzobhita hote hai / aneka vidvAnone ina samasta kalazakAvyoko 'samayasAra-kalaza'ke nAmase pustakAruDha karake prakAzita bhI kiyA hai / samayasAra aura samayasAra-kalazake hindI Adi bhASAoMmeM anuvAda bhI hue haiM, jo inakI lokapriyatAko prakaTa karate hai| isameM 415 gAthAe~ hai| yaha samayasAra (samayaprAbhRta) tattvajJAnaprapUrNa hai| -292
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 niyamasAra --- isameM 12 adhikAra aura 187 gAthAe~ haiM / isapara padmapra mamalaghArIdevakI saskRtaTIkA hai, jo mUlako to spaSTa karatI hI hai, samvaddha eva prasaMgopAtta svaracita eva anya granthakAroke zlokokA bhI Akara hai / isa grantha meM bhI samayasAra kI taraha AtmatattvakA pratipAdana hai / mumukSuke liye yaha utanA hI upayogI aura upAdeya hai jitanA ukta samayasAra / 5 dasaNa - pAhuDa - isameM samyagdarzanakA 26 gAthAo meM vivecana hai / isakI kaI gAthAe~ to sadA smaraNIya hai / yahA~ nimna tIna gAthAo ko denekA lobha savaraNa nahI kara sakatA 1 dasaNabhaTTA bhaTTA dasaNabhaTTassa Natthi sijjhati cariyabhaTTA dasaNabhaTTA Na samattarayaNabhaTTA jANatA bahuvihAi ArAhaNAvirahiyA bhamati tattheva sammattavirahiyANa suTTha vi ugga tava caratANa / Na lahati bohibAha avi vAsasahassakoDIhi ||5|| tatyeva // 4 // NivvANa | sijjhati // 3 // satthAi / ( ina gAthAo meM kahA gayA hai ki 'jo samyagdarzanase bhraSTa haiM ve vastuta bhraSTa ( patita) haiM, kyoki samyagdarzanase bhraSTa manuSyako mokSa prApta nahI hotA / kintu jo samyagdarzanase sahita hai aura cAritra se bhraSTa haiM unheM mokSa prApta ho jAtA hai / para samyagdarzanase bhraSTa siddha nahI hote / jo aneka zAstroke jJAtA haiM, kintu samyaktva - ratnase cyuta hai ve bhI ArAdhanAoose rahina honese vahI vahI sasArameM cakkara kATate hai / jo karoDo varSoM taka ugra tapa karate haiM kintu samyagdarzana se rahita haiM ve bhI bodhilAbha (mokSa) ko prApta nahI hote / kundakundane 'dasaNa- pAhuDa' meM samyagdarzanakA mahattva nirUpita kara usakI prAptipara jJAnI aura sAghu dono ke lie bala diyA hai / 6 cArita pAhuDa - isameM 44 gAthAoke dvArA manuSya jIvanako ujjvala banAne vAle eva mokSamArga ke tIsare pAye samyakcAritrakA acchA nirUpaNa hai / 7 suttapAhuDa -- isameM 27 gAthAe~ hai / unameM sUtra (nirdoSavANI) kA mahattva aura tadanusAra pravRtti karanepara bala diyA gayA hai / 8 bodhapAhuDa - isameM 62 gAthAe~ haiM, jinameM una 11 bAtokA nirUpaNa kiyA gayA hai, jinakA bo mukti lie Avazyaka hai / 9. bhAvapAhuDa - 6sameM 163 gAthAo dvArA bhAvo - AtmapariNAmokI nirmalatAkA vizada nirUpaNa kiyA gayA hai / 10 mokkhapAhuDa - isame 106 gAthAe~ nibaddha haiM / unake dvArA AcAryane mokSakA svarUpa batalA hue bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA ina tIna AtmabhedokA pratipAdana kiyA hai / 11 liMgapAhuDa - isameM 22 gAthAe~ hai / ina gAthAo meM muktike lie Avazyaka liMga (veSa ), jo dravya aura bhAva do prakAra kA hai, vivecita hai / 12 sIlapAhuDa - 40 gAthAo dvArA isameM viSayatRSNA Adi azIlako vandha eva dukhakA kAraNa batalAte hue jIvadayA, indriya-damana, sayama Adi zIlo (sampravRttiyo ) kA nirUpaNa kiyA gayA hai / - 293 -
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina uparyukta ATha pAhuDoko 'aSTapAhuDa' kahA jAtA hai aura Arambhake 6 pAhRDhopara zrutasAgara sUrikI saskRta-vyAkhyAe~ hai| 13 bArasa aNuvekkhA-isameM vairAgyotpAdaka 12 anuprekSAo (bhAvanAo) kA 91 gAthAoMmeM pratipAdana hai| 14 siddhabhatti-isameM 12 gAthAo dvArA siddhokA svarUpa va unakI bhakti vaNita hai| 15 sUdabhatti-isameM 11 gAthAeM haiN| unameM zrutakI bhakti pratipAdita hai| 16 cArittabhatti-isameM 10 anuSTup gAthAo dvArA pAMca prakArake cAritrakA digdarzana hai| 17 yogibhatti-23 gAthAo dvArA isameM yogiyokI vibhinna avasthAokA vivecana hai| 18 Ayariyabhatti-isameM 10 gAthAo dvArA AcArya ke guNoMkI saMstuti kI gayI hai| 19 NivvANabhatti-isameM 27 gAthAeM haiM aura unameM nirvANakA svarUpa eva nirvANaprApta tIrthakaroMkI stuti kI gayI hai| 20 pacagurubhatti-yaha sAta gAthAoMkI laghu kRti hai aura pAMca parameSThiyokI bhakti isameM nivaddha hai| 21 thossAmithudi- -isameM 8 gAthAo dvArA RSabhAdi caubIsa tIrthakarokI stuti kI gayI hai| hana racanAoMke sivAya kucha vidvAn 'rayaNasAra' aura 'mUlAcAra' ko bhI kundakundakI racanA batalAte haiN| kundakundakI dena kundakundake isa vizAla vADmayakA sUkSma aura gaharA adhyayana karanepara unakI hameM aneka upalabdhiyA~ avagata hotI hai / unakA yahAM akana karake unapara sakSipta vicAra kareMge / ve ye haiM 1 sAhityika udbhAvanAeM, 2 dArzanika cintana, 3 tAttvika vicAraNA aura 4 lokakalyANI dRSTi / 1 sAhityika udbhAvanAe~-hama pahale kaha Aye hai ki kundakundakI upalabdha samagra prantha-racanA prAkata-bhASAmeM nibaddha hai / prAkRta-sAhitya gadyasUtro aura padyasUtro donomeM upanibaddha huA hai| kundakundane apane samagra grantha, jo upalabdha hai, padyasUtroAthAomeM hI race haiM / prAkRtakA padya-sAhitya yadyapi ekamAtra gAthA-chandameM, jo AryAchandake nAmase prasiddha hai, prApta hai / kintu kundakundake prAkRta padya-cAimayakI vizeSatA yaha hai ki usameM gAthA-chandake atirikta anuSTup aura upajAti chandokA bhI upayoga kiyA gayA hai aura isa chandavaividhyase usameM saundarya ke sAtha Ananda bhI adhyetAko prApta hotA hai / anuSTap chandake lie bhAvapAhaha gAthA 59, niyamasAra gAthA 126 aura upajAti chandake lie pravacanasArake jJeyAdhikArako 'Nissa NiNa durAhieNa' gAthAe~ draSTavya haiN| yadyapi SaTkhaNDAgamake pacama vargaNAkhaNDake 36 veM "Niddhassa Ni Na' sUtrako hI apane granthakA aga banA liyA hai| phira bhI chandokI vividhatAmeM kSati nahIM aatii| isI prakAra malakAra-vividhatA bhI unake granthoMme upalabdha hotI hai, jo kAnyakI dRSTise usakA honA acchA hai| aprastutaprazasA alakArake lie bhAvapAhuDako 'Na muyai payaDi abhavo' (137 sakhyaka) gAthA, upamAlakArake lie isI granthakI 'jaha tArayANa cadroM' (143 sakhyaka) gAthA aura rUpakAlakArake lie usIko 'jiNavaracaraNaburuha' (152) gAthA dekhie| isa prakAra kundakundake prAkRta vAGmayameM aneka sAhityika udabhAvanAeM parilakSita hotI hai, jisase avagata hotA hai ki AcArya kundakunda kevala siddhAntavettA manISI
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ hI nahI the, ve prAkRta aura saskRta bhASAoke prauDha kavi bhI the aura ina bhASAomeM vividha chandoM tathA alakAromeM kavitA karaneko viziSTa pratibhA unheM prApta thii| dArzanika cintana / kundakundakA dArzanika cintana Agama, anubhava aura tarkapara vizeSa mAdhRta hai / jaba ve kisI vastukA vicAra karate hai to usameM siddhAntake alAvA darzanakA AdhAra avazya rahatA hai| pacAstikAyameM kundakundane dravyake lakSaNa kiye hai / eka yaha ki jo sat hai vaha dravya hai tathA sat use kahate haiM jisameM utpAda, vyaya aura dhrauvya : do pAye jAyeM / jagatakI sabhI vastue~ satsvarUpa hai aura isIse unameM pratikSaNa utpAda, vyaya aura dhrauvya pAyA jAtA hai / dUsarA lakSaNa yaha hai ki jo guNo aura paryAyokA Azraya hai / arthAt guNa-paryAya vAlA hai| pahalA lakSaNa jahA~ dravyakI trayAtmaka zaktiko prakaTa karatA hai vahIM dUsarA lakSaNa dravyako guNo aura paryAyokA puJja siddha karatA hai tathA usame sahAnekAnta aura kramAnekAnta do anekAntoko siddha kara sabhI vastuoko anekAntAtmaka batalAtA hai / kundakundake ina dono lakSaNoko uttaravartI gRddhapiccha jaise sabhI AcAryoMne apanAyA hai / kundakundakA dUsarA nayA cintana yaha hai ki AgamomeM jo 'siyA atyi' (syAd asti-kathacit hai) aura 'siyA Natyi' (syAnnAsti-kathacit nahI hai) ina do bhago (prakAro)se vastunirUpaNa hai / kundakundane use sAta bhagoM (prakAro) se pratipAdita kiyA hai tathA dravyamAtrako sAta bhaga (sAta prakAra) rUpa batalAyA hai| unakA yaha cintana eva pratipAdana samantabhadra jaise AcAryoMke lie mArgadarzaka siddha huA / samantabhadrane unakI isa 'saptabhagI' ko AptamImAsA, svayambhUstotra AdimeM vikasita kiyA eva vizadatayA nirUpita kiyA hai| tAttvika cintana kundakundakI upalabdha sabhI racanAeM tAttvika cintanase otaprota haiM / samayasAra aura niyamasArameM jo zuddha AtmAkA vizada aura vistRta vivecana hai vaha anyatra alabhya hai| AtmAke bahirAtmA, antraatmaa| aura paramAtmA ina tIna bhedokA (mokSapAhuDa 4 se 7) kathana unase pahale kisI granthameM upalabdha nahIM hai / samyagdarzanake ATha agokA nirUpaNa (sa0 sA0 229-236), aNumAtra rAga rakhane vAlA sarvazAstrajJa bhI svasamayakA jJAtA nahI (pacA0 167), jIvako sarvathA karmabaddha athavA karma-abaddha batalAnA naya pakSa (ekAntavAda) hai aura donokA grahaNa karanA samayasAra hai (sa sA 141-143), tIrthakara bhI vastradhArI ho to siddha nahIM ho sakatA (da0 pA0 23) Adi tAttvika vivecana kundakundakI dena hai / loka kalyANI dRSTi kundakundakI dRSTimeM guNa kalyANakArI haiM, deha, jAti, kula Adi nahI / (da pA 27) Adi nirUpaNa bhI unakI prazasta dena hai / isa prakAra manuSyamAtrake hitakA mArga unhoMne prazasta kiyA hai / --295
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya gRddhapiccha saskRta-bhApAma jaina siddhAntoko gadya-sUmomeM nivaddha karane vAle prathama AcArya gaddhapiccha hai| inheM umAsvAmI aura umAsvAti bhI kahA jAtA hai / / purAtanAcArya vIrasena aura AcArya vidyAnandane 'gRddhapicchAcArya' nAmase hI inakA ullekha kiyA hai| inhone apane kisI bhI granthameM unake umAsvAmI aura umAsvatinAmokA ullekha nahIM kiyA / abhayacandrane bhI unakA gRddhapicchake nAmase hI ullekha kiyA hai| nirvivAdarUpameM inakI eka hI kRti mAnI jAtI hai| vaha hai 'tttvaarthsuutr'| yaha jaina paramparAkA vizruta aura adhika mAnya grantha-ratna hai| yaha samana zrutakA AloTana kara nikAlA gayA zrutAmRta sAhitya aura zilAlekhomeM isakA ullekha tattvArtha, tattvArthazAstra, mokSazAstra, ni zreyasazAstra, tattvArthAdhigama jaise nAmose kiyA gayA hai| isake sUtra nape-tule. arthagarbha, gambhIra aura vizada hai| isa para digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoke AcAryone TIkAe~, vyAkhyAe~, TippaNa, bhASya, vAtika Adi likhe haiM aura ise baha mAna diyA hai| ina TIkAdimeM kaI to itanI vizAla aura gambhIra haiM ki ve svataMtra granthakI yogyatA rakhatI haiN| inameM AcArya akalakadevakA tattvArthavArtika aura vAtikopara likhA unakA bhASya tathA AcArya vidyAnandakA tattvArthazlokavArtika aura usapara likhA gayA unhIkA svopajJa bhASya aisI TIkAe~ haiM, jinameM anekoM viSayoMkA vizada eva vistRta vivecana hai / / AcArya guddhapicchako unake akele isa tattvArthasUtrane amara eva yazasvI banA diyA hai / tattvArthasUtrake sUkSma aura gahare adhyayanase unake vyaktitvakA usake adhyetApara amiTa prabhAva par3atA hai| ve siddhAntanirUpaNameM to kuzala haiM hI, darzana aura tarkazAstrake bhI mahApaNDita hai / tattvArthasUtrakA AThavA, navA aura dazavA ye tIna adhyAya siddhAntake nirUpaka hai| zeSa adhyAyomeM siddhAnta, darzana aura nyAyazAstrakA mizrita vivecana hai / yadyapi darzana aura nyAyakA vivecana ina adhyAyomeM bhI kama hI hai kintu jahA~ jitanA unakA pratipAdana Avazyaka samajhA, unhone vaha vizadatAke sAtha kiyA hai| vaha yuga mukhyatayA siddhAntoMke pratipAdanakA thaa| unake samarthanake lie darzana aura nyAyakI jitanI AvazyakatA pratIta haI utanA unakA Alambana liyA gayA hai| udAharaNake lie kaNAdakA vaizeSikasUtra aura jaiminikA bhImAsAsatra le sakate haiN| inameM apane siddhAntokA mukhyatayA pratipAdana hai aura darzana eva nyAyakA nirUpaNa AvazyakatAnusAra huA hai| AcArya gRddhapicchane isa tattvArthasUtrameM bhI vahI zailI apanAyI hai| tattvArthasUtrake pahale adhyAyake 5, 7, va 8 sakhyaka sUtroMmeM AgamAnusAra siddhAntakA aura isI adhyAyake 6, 10, 11, 10 sakhyaka sUtromeM darzanakA tathA isI adhyAyake 31 va 32 sUtro eva dazaveM adhyAyake 5, 6, 7, 8 sUtromeM nyAya (tarka) kA vivecana isa bAtako batalAtA hai ki tattvArthasUtrameM siddhAntoMke pratipAdanake sAtha darzana aura nyAyakA bhI pratipAdana upalabdha hai, jo adhyetAoMke lie samayAnusAra Avazyaka rahA hai|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArtha sUtrakArako isa saskRta gadya-sUtraracanAke samaya aneka sthitiyokA sAmanA karanA paDA hogA, kyoMki unake pUrva zramaNaparamparAmeM prAkRta bhASA meM hI gadya yA padya granyoke racanekI apanI paramparA thI / sambha hai unake isa prayatnakA ArambhameM virova bhI kiyA gayA ho aura isIse isa gadyasUtra saMskRtagrantha tattvArthasUtrako kaI zatAbdiyoM taka kisI AcAryane chuA nahI - usa para kisIne koI vRtti, TIkA, vArtika, bhASya Adike rUpameM kucha nahI likhA / devanandi-pUjyapAda (chaThI zatAbdI) hI eka aise AcArya haiM, jinhoMne usapara tattvArthavRtti--sarvArthasiddhi likhI aura usake chipe mahattvako prakaTa kiyA / phira to Age akalakadeva, vidyAnanda, siddhasena gaNI Adike lie mArga prazasta gayA / isa sUtra -pranthameM vaizeSikasUtrakI taraha 10 adhyAya hai aura Adi tathA antameM eka-eka padya hai / AdikA padya maGgalAcaraNake rUpameM hai aura antakA padya granthasamApti eva laghutA sUcaka hai / ve ye hai Adi padya - mokSamArgasya netAra bhettAra karmabhUbhRtAm / jJAtAra vizvatatvAnA vande tadguNalabdhaye // antima padya akSara-mAtra-pada-svarahIna vyajana sadhi-vivarjitarepham / sAdhubhiratra mama kSamitavya ko na vimuhyati zAstra - samudre // vastuta AcArya gRddhapiccha aura unake tattvArthastrakA samagra jaina vAGmayameM sammAnapUrNa eva viziSTa sthAna hai / na-3 else ge 297
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya samantabhadra AcArya kundakunda aura AcArya gRddhapicchake pazcAt jaina vAGmayakI jisa manIpIne sarvAdhika prabhAvanA kI aura usapara Aye AghAtoko dUra kara yazobhAjana huA vaha hai svAmI samantabhadrAcArya / zilAlekho tathA paravartI granthakAroke granthomeM inakA pracara yazogAna kiyA gayA hai| akalakadevate inheM myATAdatIrthaka prabhAvaka aura syAdvAdamArgakA paripAlaka, vidyAnandane syAdvAdamArgAnaNI, vAdirAjane sarvajJapradarzaka, malayagirine Adya stutikAra tathA zilAlesomeM vIra-zAsanakI sahasraguNI vRddhi karane vAlA, zrutakevalisantAnonnAyaka, samastavidyAnidhi, zAstrakAra eva kalikAlagaNadhara jaise vizeSaNo dvArA ullekhita kiyA hai| samantabhadra kA samaya vastuta dArzanika carcAmo, zAstrArthoM aura khaNDana-maNDanake jvArabhATekA samaya thaa| tattvavyavasthA aikiAntika kI jAne lagI aura pratyeka darzana ekAnta pakSakA AgrahI ho gyaa| jaina darzanake anekAntasiddhAntapara bhI ghAta-pratighAta hone lge| phalata Ahata-paramparA RpabhAdi mahAvIrAnta tIrthaMkaro dvArA pratipAdita tattvavyavasthApaka syAdvAdako bhUlane lagI, aise samayapara svAmI samantabhadrane hI syAdvAdako ujAgara kiyA aura syAdvAdanyAyase una ekAntokA samanvaya karake anekAntatattvakI vyavasthA kii| inakA vistRta paricaya aura samayAdikA nirNaya zraddheya 50 jugalakizorajI mustArane apane 'svAmI samantabhadra' nAmaka itihAsa-granthameM diyA hai| vaha itanA pramANapUrNa, avikala aura zodhAtmaka hai ki usameM sazodhana, parivartana yA parivardhanako gunjAiza pratIta nahI hotii| vaha Aja bhI vilakula nayA aura cintanapUrNa hai| vizepa yaha hai ki samantabhadra usa samaya hue, jaba digambara paramparAmeM muniyomeM vanavAsa hI pracalita thA, caityavAsa nahI / jaisA ki unake svayabhUstotragata zloka 128 tathA ratnakaraNDazrAvakAcArake padya 147 se prakaTa hai / isake sivAya kumArila (I0 650) aura dharmakoti (635) ne samantabhadrakA gvaNDana kiyA hai, ata ve unase pUrvavartI haiN| AcArya vAdirAja3 (1025 I0) ke nyAyavinizciyavivaraNa (bhAga 1, pR0 439) gata ullekha ("ukta svAmisamantabhadrastudupajovinA bhaTTenA'pi') se spaSTa hai ki kumArilase samantabhadra pUrvavartI hai / zodhake AdhArapara inakA samaya dUsaro-tIsarI zatAbdI anumAnita hotA hai / samantabhadra dvArA pratipAdita tattva-vyavasthA AcArya samantabhadrane pratipAdana kiyA ki tattva ( vastu ) anekAntarUpa hai-ekAntarUpa nahIM aura anekAnta virodhI do dharmoM sat-asat, zAzvata-azAzvata, eka-aneka, nitya-anitya Adi) ke yugalaka Azrayase prakAzameM AnevAle vastugata sAta dharmokA samuccaya hai aura aise-aise ananta saptavarma-samucca virATa 'anekAntAtmaka tattvasAgarame ananta laharokI taraha laharA rahe haiM aura isIse usame ananta saptakoTiyAM / (saptabhaGgiyAM) bharI paDI haiM / hA~, dRSTAko sajaga aura samadRSTi hokara use dekhanA-jAnanA cAhie / use yaha | dhyAtavya hai ki vaktA yA jJAtA vastuko jaba amuka eka koTise kahatA yA jAnatA hai to vastumeM vaha dharma 6 jaina darzana aura pramANazAstra parizIlana, pa0 180 se 187 / 1 2 3, yahI grantha, 'anusadhAnameM pUrvAgrahamukti Avazyaka kucha prazna aura samAdhAna zIrSaka lekha /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ amuka apekSAse rahatA huA bhI anya dharmokA niSedhaka nahI hai / kevala vaha vivakSAvaza yA abhiprAyavaza mukhya / aura anya dharma gauNa haiN| ise samajhaneke lie unhone pratyeka koTi (bhaGga-vacanaprakAra)ke sAtha 'syAt' nipAta-pada lagAne kI siphAriza kI aura 'syAt' kA artha 'kathaJcit'-kisI eka dRSTi-kisI eka apekSA batalAyA / sAtha hI unhone pratyeka koTiko nirNayAtmakatAko prakaTa karaneke lie pratyeka uttaravAkyake sAtha 'evakAra' padakA prayoga bhI nirdiSTa kiyA, jisase usa koTikI vAstavikatA pramANita ho, kAlpanikatA yA sAvRtikatA nhii| tattvapratipAdanakI ina sAta koTiyo (vacana prakAro)ko unhone eka nayA nAma bhI diyaa| vaha nAma hai bhaGginI prakriyA-saptabhaGgI athavA saptabhaGga naya / samantabhadrakI vaha pariSkRta saptabhaGgI isa prakAra prastuta huI (1) syAt satrUpa hI tattva (vastu) hai| (2) syAt asatrUpa hI tattva hai| (3) syAt ubhayarUpa hI tattva hai| (4) syAt anubhaya (avaktavya) rUpa hI tattva hai| ) syAt sad aura avaktavya rUpa hI tattva hai| / syAt asat aura avaktavyarUpa hI tattva hai| / syAt aura asat tathA avaktavyarUpa hI tattva hai| isa saptabhaGgImeM prathama bhaGga svadravya-kSetra-kAla-bhAvakI apekSAse, dUsarA paradravya-kSetra-kAla-bhAvakI apekSAse, tIsarA donokI sammilita apekSAse, cauthA dono (sattva-asattva)ko eka sAtha kaha na sakanese, pAMcA prathama-caturthaka sayogase, SaSTha dvitIya-caturthaka melase aura saptama tRtIya-caturthake mizrarUpase vivakSita hai| aura pratyeka bhaGgakA prayojana pRthak-pRthak hai| unakA yaha samasta pratipAdana AptamImAsAmeM' - draSTavya hai| ____ samantabhadrane sadasadvAdakI taraha advaita-dvaitavAda, nitya-anityavAda, AdimeM bhI isa saptabhagIko samAyojita karake dikhAyA hai tathA syAdvAdakI pratiSThA kI hai| isa taraha tattva-vyavasthAke lie unhone vicArakoko eka svastha evaM nayI dRSTi (syAvAda zailI) pradAnakara tatkAlIna vicAra-sagharSako miTAne meM mahattvapUrNa yogadAna kiyaa| darzana sambandhI upAdAno-pramANakA svarUpa, pramANake bheda, pramANakA viSaya, pramANakA phala, nayakA svarUpa, hetu kA svarUpa, vAcya-vAcakakA svarUpa AdikA unhone vizada pratipAdana kiyaa| isake lie unakI AptamImAsA (devAgama)kA avalokana eva AloDana karanA caahie| AptamImAsAke atirikta svayambhastotra aura yuktyanuzAsana bhI unakI aisI racanAe~ haiM, jinameM jaina darzana ke aneka anu dghATita viSayoMkA udghATana huA hai aura unapara paryApta prakAza DAlA gayA hai| 1. samantabhadra, AptamI0 kA0 14, 15, 16, 21 / -299 -
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya sAmantabhadrakA prabhAva kavInA gamakAnA ca vAdInA vAgminAmapi / yaza sAmantabhadrIya mUnicUDAmaNIyate / / avaTu-taTamaTati jhaTiti sphuTa-paTu-vAcATa-dhUrjaTejihvA / vAdini samantabhadre sthitivati kA kathAnyeSAm / / pUrva pATaliputra-madhyanagare bherI mayA tADitA pazcAnmAlava-sindhu-Thakka-viSaye kAcIpure vaidize / prApto'ha karahATaka vahabhaTa vidyotkaTa sakaTa vAdArthI vicarAmyaha narapate zArdUlavikrIDitam / / vandyo bhasmaka-bhasmasAtkRtipaTu padmAvatIdevatAdattodAttapada-svamantra-vacana-vyAhUta-candraprabha / AcAryassa samantabhadrANabhRd yeneha kAle kalau jaina vama samantabhadramabhavadbhadra samantAnmaha / / kAcyA nagnATako'ha malamalinatanulAmbuze pANDupiNDa puNDor3e zAyabhikSu dazapuranagare miSTabhojI parivrAT / vArANasyAmabhUva zazadharaghavala pANDurAgastapasvI rAjan yasyAsti zakti sa vadatu purato jaina-nirgranthavAdI / / AcAyoha kavirahamaha vAdirAT paNDitoha daivajJoha bhiSagahamaha mAntrikastAntrikoha / rAjannasyA jalaghivalayAmekhalAyAmilAyAmAjJAsiddha. kimiti bahanA siddhasArasvatoha / / -300 -
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ vividha 1 vihArako mahAn dena tIrthaMkara mahAvIra aura indrabhUti 2. vidvAn aura samAja 3 hamAre sAskRtika gauravakA pratIka ahAra 4 AcArya zAntisAgarajIkA samAdhimaraNa 5 Adarza tapasvI AcArya namisAgara 6, pUjya varNI jI mahattvapUrNa sasmaraNa 7 pratibhA mUrti pa0 ToDaramala 8. zruta-paJcamI 9 jambU-jinASTakam 10 dazalakSaNa parva 11 kSamAvaNI kSamA parva 12 vIranirvANa parva dIpAvalI 13 mahAvIra-jayantI 14, zrI papaurAjI jinamandiroMkA adbhuta samuccaya 15. pAvApura 16 zravaNabelagolA aura gommaTezvarakA mahAmastakAbhiSeka 17 rAjagRhakI yAtrA aura anubhava 18. kAzmIrakI yAtrA aura anubhava 19. bambaIkA pravAsa -301
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ vihArakI mahAn dena : tIrthaMkara mahAvIra aura indrabhUti vihArakI mahattA vihArakI mATI baDI pAvana hai / usane saskRti ke nirmAtAoko janma dekara apanA aura sAre bhAratakA ujjvala itihAsa nirmita kiyA hai| sAskRtika cetanAko usane jagAyA hai| rAjanaitika dRSTise bhI bhAratake zAsakIya itihAsameM vihArakA nAma zIrSa aura smaraNIya rahegA / vihArane hI sarvaprathama gaNatantra (lokatantra)ko janma diyA aura rAjanItika krAnti kii| yadyapi vaizAlIkA vaha licchaviyokA gaNatantra Ajake bhAratIya gaNatantrako tulanAme bahuta choTA thaa| kintu cirakAlase cale Aye rAjatantrake mukAbalemeM vaizAlI gaNatantrakI parikalpanA aura usakI sthApanA nizcaya hI bahuta bar3e sAhasapUrNa janavAdI kadama aura vihAriyokI asAdhAraNa sUjhabUjhakI bAta hai| sAskRtika cetanAmeM jo kuNThA, vikRti aura jaDatA A gayI thI, use dUrakara usame naye prANokA saMcAra karate hue use sarvajanopayogI banAnekA kArya bhI vihArane hI kiyA, jisakA prabhAva sAre bhAratapara pddaa| buddha kapilavastu (uttara pradeza) meM janme / para unakA kAryakSetra vihAra khAsakara vaizAlI, rAjagRha Adi ho rahA, jahA~ tIrthaMkara mahAvIra va anya dharmapracArakokI dhUma thii| mahAvIra aura gautama indrabhUti to vihArakI hI dena hai, jinhone saskRtimeM AyI kuNThA eva jaDatAko dUra kiyA, use saMvArA, nikhArA aura sarvodayI bnaayaa| prastuta nibandhameM hama ina donoke mahAn vyaktitvoMke viSayameM hI vicAra kareMge aura unakI mahAna denokA dizA-nirdeza kreNge| tIrthaMkara mahAvIra tIrthakara mahAvIra jainadharmake caubIsa tIrthaMkaromeM antima aura cauvIsaveM tIrthakara haiN| Ajase 2573 varSa pUrva vaizAlIke nikaTavartI kSatriyakuNDameM rAjA siddhArtha aura rAnI trizalA, jinakA dUsarA nAma priyakAriNI thA, kI kukSise caitra zuklA 13 ko inakA janma huA thaa| rAjA siddhArtha jJAtRvazI kSatriya the aura kSatriyakuNDake zAsaka the| vaizAlI gaNatantrake adhyakSa (nAyaka) rAjA ceTakake sAtha inakA ghaniSTha eva AtmIya sambandha thaa| unakI putrI trizalA inheM vivAhI thii| usa samaya vihAra aura bhAratakI ghArmika sthiti bahata hI dayanIya thii| dharmake nAmapara andhazraddhA, mUDhatA aura hiMsAkA sarvatra volabAlA thA / pazuvali aura naravalikI parAkASThA thii| aura yaha saba hotA thA use dharma mAnakara / mahAvIra vacapanase hI vivekI, prajJAvAna aura virakta svabhAvI the| unase samAjakI yaha sthiti nahIM dekhI gyii| use sudhArA jAya, yaha socakara bharI javAnImeM 30 varSakI vayameM hI ghara, rAjya aura sasArase virakta hokara saMnyAsa le liyA-nigrantha dIkSA le lii| 12 varSa taka jagalomeM, parvataguphAomeM aura vRkSakoTaromeM samAdhi lagAkara Atma-cintana kiyA tathA kaThora-se-kaThora anazanAdi tapokA AcaraNa kiyA / yaha saba maunapUrvaka kiyaa| kabhI kisIke kucha pUchane aura uttara na milanepara unheM pAgala samajhA gyaa| kintu ve to nirantara Atma-cintanameM lIna rahate the| phalata unheM logo dvArA pahu~cAye gaye bahuta kaSTa bhI sahane paDe / unheM jaba kevalajJAna ho gayA aura yogya ziSya indrabhUti gautama pahu~ca gaye, taba unakA mauna TUTA aura lagAtAra tIsa varSa taka unake upadezokI dhArA pravAhita huI / unake pavitra upadezoM aura
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAra-sampanna ucca jIvanakA tatkAlIna vAtAvaraNa eva usa vAtAvaraNameM rahanevAle logoMpara aisA asAdhAraNa prabhAva pahA, jo bhAratake dhArmika itihAsameM ullekhanIya rahegA / bhAratIya saMskRtimeM Agata kuNThA aura jaDatAko dUra karaneke lie unheM bhAgIrathI prayatna karanA par3A / pazubalikA vaDA jora thaa| sthAna-sthAnapara yajJokI mahimA (abhyudaya, svargaphala, strI-putra-dhanAdikA lAbha) batalAkara unakA Ayojana kiyA jAtA thaa| yajJameM mRta pazuko svargalAbha hotA hai aura jo aise yajJa karAte haiM unheM bhI svarga milatA hai| aisI viDambanA sarvatra thii| mahAvIrane ina sabakA virodhakara himmatakA kArya kiyaa| unhone ahiMsAkA zakhanAda phUMkA, jise prabuddhavargane hI nahI, kaTTara virodhiyoMne bhI sunA aura usakA lohA mAnA / indrabhUti aura unake sahasroM anugAmI apane virodhabhAvako bhUlakara ahiMsAke pujArI ho gaye aura pazubalikA unhoMne svaya virodha kiyaa| vaidika yajJomeM honevAlI apAra hiMsApara mahAvIrakI ahiMsaka vicAra-dhArAkA adbhuta, jAdU jaisA, asara huaa| mahAvIrane manuSyakI bhI balikA niSedha kiyA tathA mAsabhakSaNako nindya eva niSiddha batalAyA / mAsa-bhakSaNa karanepara ahiMsAkA pAlana sambhava nahI hai| pratIta hotA hai ki usa samaya yajJomeM huta pazuo yA manuSyakI balise utpanna mAsako dharma-vihita eka zAstrAnumodita mAnakara makSaNa kiyA jAtA thA aura vedavAkyose usakA samarthana kiyA jAtA thaa| mahAvIrane ise dar3hatApUrvaka bhUla aura ajJAnatA batalAyI / dUsare jIvoMko dukha dekara eva unheM mArakara unake mAsako khAnese dharma kadApi nahI ho sakatA / dharma to AtmavikAro (kAma-krodhAdi) kA jItanA, indriyoko vazameM karanA, jIvo para dayA karanA, dAna denA aura Atmacintana karanA hai| dharma vaha prakAza hai, jo apane AtmAke bhItarase hI prakaTa hotA hai tathA bhItara aura bAharake andhereko miTAtA hama abhaya pradAna karatA hai / hiMsA andhakAra hai aura vaha avivekase hotI hai / vicAra aura AcArameM loga jitane adhika apramatta-sAvadhAna-vivekavAna hoge utanI hI adhika ahiMsA, nirbhayatA aura samyak buddhi aayegii| mahAvIrane pUrNa ahiMsAkI prApti tabhI batalAyI, jaba mana, vANo aura kriyA ina tInoko apramatta rakhA jAye / isIse unhone spaSTa kahA hai ki 'pramattayogAtprANavyaparopaNa hiMsA' (ta0 sU0 6-11) arthAt kaSAyake kAraNa apane yA dUsare jIvoMke prANoko ghAta karanA hiMsA hai| isase pratIta hotA haiki mahAvIrakI dRSTi bahata vizAla aura gambhIra thii| ve sRSTike pratyeka prANI ko apane samAna mAnate the aura isI se ve 'samabhAva' kA sadaiva upadeza dete the| unhone sabase pahale jo AtmakalyANakI ora kadama uThAyA aura usake lie nirantara sAdhanA kI, usIkA pariNAma thA ki unheM pUrNa jJAna, pUrNa darzana, pUrNa vala aura pUrNa sukha prApta ho gayA thaa| tatpazcAt unhoMne 30 varSa taka vihAra karake janakalyANa kiyaa| isa avadhimeM unhoMne jo upadeza diye ve prANI mAtrake kalyANakArI the| unake upadezokA carama lakSya jIvakI mukti-karmavandhanase chuTakArA pAnA thA aura samasta du khoMse mukta honA thaa| apane AcaraNako svaccha eva ucca banAne ke lie ahiMsAkA pAlana tathA apane mana eva vicAroMko zuddha aura nirmala banAneke lie sarva samabhAvarUpa 'anekAntAtmaka' dRSTikoNake apanAnepara unhoMne bala diyaa| sAtha hI hita mita vANIke prayogake lie 'syAvAda' para bhI jora diyaa| mahAvIrake ina upadezoMkA sthAyI prabhAva paDA, jinakI sazakta eva jIvanta paramparA Aja bhI vidyamAna hai| unake upadezokA vizAla vADmaya prAkRta, apabhraza, saskRta, tamila, teluga, mahArASTrI, gujarAtI Adi bhASAoMmeM nibaddha dezake vibhinna zAstrabhaDAroMmeM samupalabdha hai| rAjakumAra vidhuccara, cauryakAryameM atyanta kuzala, aMjana cora jaise sahasroM vyaktiyoMne -304
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ unake upadezose AtmoddhAra kiyA, candanA jaisI saikaDo nAriyone, jo samAjase cyuta eva bahiSkRta thI, mahAvIrakI zItala chAyA pAkara zreSThatA eva pUjyatA ko prApta kiyaa| kutte jaisI nindya paryAya meM janme pazuyonike jIvone bhI unakI dezanAse lAbha liyaa| prathamAnuyoga aura zrAvakAcArake granthomeM aise saikaDo udAharaNa hai, jinase spaSTatayA mahAvIrake dharmakI udAratA eva vizAlatA avagata hotI hai / tAtparya yaha ki tatkAlIna baDe-se-baDe aura choTe-se-choTe sabhIko adhikAra thA ki ve mahAvIrake upadezoko suneM, grahaNa kareM aura unapara calakara AtmakalyANa kreN| caturvidha saMghakA gaThana mahAvIrane samAjakA gaThana vilkula naye Dhagase kiyaa| unhone use cAra vargome gaThita kiyaa| ve cAra varga haiM-1 zrAvaka, 2 zrAvikA, 3 sAdhu ( muni ) aura 4 sAdhvI ( AryikA ) / pratyeka vargakA saMcAlana karane ke lie eka eka vargapramukha bhI banAyA, jisakA dAyitva usa vargakI abhivRddhi, samunnati aura usakA sacAlana thA / phalata unakI saghavyavasthA baDI sugaThita Dhagase calatI thI aura Ajataka vaha calI A rahI hai / tatkAlIna anya dharma-pracArakone bhI unakI isa sagha-vyavasthAse lAbha liyA thaa| buddhane ArambhameM striyoko dIkSA denA niSiddha kara diyA thaa| kintu NiggathanAtaputta mahAvIra kI saghavyavasthAkA Anandane jaba buddhake samakSa udAharaNa prastuta kiyA aura striyoko bhI dIkSA dene para jora diyA to buddhane unheM bhI dIkSita karanA Arambha kara diyA thA tathA unake saghakI saghaTanA kI thii| antameM mahAvIrane madhyamA pAvAse makti-lAbha liyA / gautama indrabhUti indrabhUti usa samayake mahAn paDita aura vaidika vidvAn the| jaina sAhityameM jo aura jaisA ullekha inake viSayameM kiyA gayA hai usase inake mahAna vyaktitvakA paricaya milatA hai| AcArya yativRSabha (vikramakI 5vI zatI) ke ullekhAnusAra indrabhUti nirmala gautama gotrameM paidA hue the aura ve cAroM vedoke pAragAmI tathA vizuddha zIlake dhAraka the| dhavalA aura jayadhavalA TIkAoke racayitA AcArya vIrasena (vikramakI 9vI zatI) ke anusAra indrabhUti kSAyopazamika cAra nirmala jJAnose sampanna the| varNase brAhmaNa the, gautamagotrI the, sampUrNa duzrutiyoMke pAragata the aura jIva-ajIva viSayaka sandeha ko lekara vardhamAna tIrthakarake pAdamUlame pahuMce the| vIrasenane indrabhUtike paricaya-viSayaka eka prAcIna gAthA bhI uddhRta kI hai| gAthAmeM pUrvokta paricaya hI nivaddha hai / itanA usameM vizeSa kahA gayA hai ki ve brAhmaNottama the| 1 vimale godamagotte jAdeNa idabhUdiNAmeNa / cauvedapArageNa sisseNa visuddhasIleNa / / -ti0 pa01-78 2 " khaovasama-jaNida-cauramala-buddhi-sapaNNeNa bamhaNeNa godamagotteNa sayala-dussudi-pAraeNa jIvAjIvavisaya-sadeha-viNAsaNaThThamuvagaya-vaDaDhamANa-pAda-mUleNa i dbhuudinnaavhaarido| -dhava0 pu01, pR0 64 3 gotteNa gAdamo vippo cAujveya-saDaga vi / NAmeNa iMdabhUti tti sIlava bahmaNuttamo / -vahI, pu0 1, pR0 65 -305
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrasenake ziSya aura AdipurANa ke kartA AcArya jinamena' ( vikrama kI 9vI zatI) ne 'indrabhUti' aura 'gautama' padokI vyutpatti bhI dikhAI hai| batalAyA hai ki indrane Akara unakI pUjA kI thI, isase ve 'indrabhUti' aura gau- sarvajJabhAratIko unhone jAnA par3A, isase ye gautama kahe gye| jaina sAhityake anya srotoMse bhI avagata hotA hai ki zAyaM somilane madhyamA pAvAmeM jo mahan yajJa Ayojita kiyA thA, usakA netRtva indrabhUti gautamake hAthameM thA / ima yajJameM baDe-baDe diggaja vidvAn / ziSya parivAra sahita Amatrita the / isase yaha prakaTa hai ki indrabhUti ni sandeha prakANDa vaidika vidvAn the aura unakA apratima prabhAva thA / kintu Azcarya hai ki itane mahAn prabhAvazAlI vaidika vidvAnkA vaidika sAhitya meM na ullekha milatA hai aura na paricaya | isakA ekamAtra kAraNa yahI pratIta hotA hai ki indrabhUti tIrthaMkara mahAvIrake ziSya ho gaye the aura vaidika vicAradhArAkA unhone parityAga kara diyA thaa| aisI sthati meM unakA vaidika sAhityame koI ullekha eva paricaya na mile, to koI Azcarya nahI haiM / mahAvIrakA ziSyatva jaina sAhityake ullekhose vidita hai ki tIrthaMkara mahAvIrako kaivalya prApta ho jAnepara bhI 65 dina taka unakA upadeza nahI huaa| isakA kAraNa yA unake avyartha upadezoko sakalana - avadhAraNa karane kI yogyatA rakhanevAle asAmAnya vyaktikA abhAva / indrane apane viziSTa jJAnase jJAta kiyA ki tIrthaMkara mahAvIrako vANIko avadhAraNa karanekI kSamatA indrabhUti meM hai| para vaha vaidika hai aura mahAbhimAnI hai| indrane vipra-vaTukA svaya deza banAyA aura indrabhUtike caraNa sAnnidhya meM phuNcaa| usa samaya indrabhUti apane 500 ziSyose mire hue the aura vedAdhyayanAdhyApanameM rata ye vipravaTu vezadhArI indra praNAma karake indrabhUtise volA -- gurudeva, maiM bahuta baDI jijJAsA lekara Apake pAdamUlameM mAyA hU~ / AzA hai Apa merI jijJAsA pUrI kareMge aura mujhe nirAza nahI lauTanA pdd'egaa| indrake vinamra nivedana para indrabhUtine tvarita dhyAna diyA aura kahA ki vaTo / apanI jijJAsA vyakta kro| meM usakI pUrti karUMgA / indrane nimna gAthA paDhakara usakA artha spaSTa karanekA anurodha kiyA ---- 1 paceva asthikAyA chajjIva-giyAyA mahavvayA paca / aTTha ya pavayaNamAdA saheuo bagha mokkho ya // - uddhRta - dhavalA, pu0 9, pR0 129 meM indrabhUti isa gAthAkA artha aura upameM nirUpita pAribhASika viSayoko bahuta socanepara bhI samajha na ske| taba ve vaTuse yole ki yaha gAthA tumane kisase paDhI aura kisa granthakI hai ? brAhmaNa baTuveSadhArI indrane kahA gurudeva / ukta gAthA jinase par3hI hai ve vipulagiripara maunAvasthita haiM aura kaba taka mauna raheMge, kahA nahI jA sakatA / ataeva zrIcaraNome usakA artha avagata karaneke lie upasthita huA hU~ / - 1 (ka) indreNa prApya pUddha rindrabhUtistvamiSyate / (kha) gautamA gau prakRSTA syAt sA ca sarvajJabhAratI / tA vetsi tAmadhISTe ca tvamato gotamo mata // -A0 pu0 2 / 52-54 2. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, khaNDa 1, pari0 7 10 185 - 306 -
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidvAn aura samAja vidvAna samAjakA eka viziSTa aGga hai| zarIrameM jo sthAna zira (uttamAGga) kA hai vahI samAjameM vidvAna (jJAnavAna) kA hai| yadi zarIrame zira na ho yA rugNa ho to zarIra zarIra na rahakara ghaDa ho jAyegA yA usase sArthaka jIvana-kriyA nahIM ho skegii| sAre zarIrako zobhA bhI zirase hI hai / ata zira aura usake upAgo-A~kha, kAna, nAka AdikI rakSA eva cintA sadA kI jAtI hai| vidvAn samAjake dharma, darzana, itihAsa aura zrutakA nirmANa eva sarakSaNa karake use tathA usakI saskRtiko saprANa rakhatA hai| yadi vidvAn na ho yA vaha cintAgrasta ho to svasya samAja aura usakI ucca saskRtikI kalpanA hI nahI kI jA sakatI hai| para durbhAgyase isa tathyako samajhA nahI jaataa| yahI kAraNa hai ki samAjameM vidvAnakI sthiti cintanIya aura dayanIya hai| kisI vidyAlaya yA pAThazAlAke lie vidvAnako AvazyakatA honepara usase vyavasAyakI manovattise bAta kI jAtI hai / sasthA-sacAlaka use kama-se-kama dekara adhika se adhika kAma lenA cAhatA hai| kucha mahIne pUrva eka sasthA-sacAlaka mahAnubhAvane hameM vidvAnke lie usakI vAchanIya yogyatAokA ullekha karate hue likhA / hamane unheM uttara diyA ki yadi ukta yogyatAsampanna vidvAnake liye kama-se-kama tInasI rupae mAsika diyA jA sake to vidvAn bheja deNge| parantu unhoMne tInasau rupae mAsika denA svIkAra nahIM kiyaa| phalata vahI vidvAn chahamau rupae mAsikapara anyatra calA gyaa| kahA jAtA hai ki vidvAn nahI milate / vicAraNIya hai ki jo kisI dhArmika zikSaNasaMsthAmeM daza varSa dharma-darzanakA zikSaNa lekara vidvAn bane aura bAdameM use usakI zruta-sevAke upalakSyameM so-DeDhaso rupae mAsika sevA-pArizramika diyA jAya to vaha Ajake samaya meM usase kaise nirvAha kregaa| kAza | vaha sadgRhastha ho aura do-cAra bAla-bacce ho, to vaha zrata-sevA kara sakegA yA Arthika cintAmeM hI ghulatA rhegaa| mata Aja hameM isa mahattvapUrNa praznapara gambhIratAse vicArakara zruta-sevakokI paramparAko hara prayatnase jIvita rakhanA hai / yadi hamane isakI upekSA kI to agale daza varSa meM ye TimaTimAte dIpaka bhI bujha jAveMge aura isa dizAmeM koI bhI AnA pasanda nahIM karegA, jabaki laukika vidyAke kSetrameM vividha mArgomeM pravezakara bharapUra Arthika lAbha hogaa| isase saskRtiko jo kSati hogI usakI kaspanA bhI nahIM kI jA sktii| vidvAnkA dAyittva vidvAnko yaha sadA dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki vaha samAjase alaga nahI hai-vaha usakA hI abhinna aGga hai| binA zirake jaise zarIra sajJAhIna dhaDa kahA jAtA hai usI prakAra binA ghaDake zira bhI cetanAzUnya hokara apanA astitva kho detA hai| ataH donokA abhinnatva hI jIvana-kriyAkA sampAdaka hai| ThIka isI prakAra binA vidvAnke samAja aura vinA samAjake vidvAna bhI apanA astitva nahI rakha sakate haiN| phira samAjame usane janma liyA hai usake prati usakA kRtajJabhAvase bahuta baDA kartavya hai, jisakI upekSA nahI kI jA sakatI aura na use bhulAyA hI jA sakatA hai / saskRti, dharma, darzana aura sAhityake sarakSaNakA jisa taraha samAjakA paramAvazyaka kartavya hai usI taraha vidvAnkA bhI unake sarakSaNakA parama dAyitva hai / isa satyako hame nahI bhUlanA hai / hamapara usa zreSTha paramparAko Age bar3hAnekA uttaradAyitva hai, jisa paramparA -308
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko AcAryoke bAda AcAryakalpa paNDitapravara ToDaramallajI, paNDita jayacandajI, guru gopAladAsajI, varNI gaNezaprasAdajI jaise vidvadratnone jIvanavyApI kaSToko sahate hue tyAgavRttike sAtha hama taka pahu~cAyA hai| vinA tyAgake zrutasevA kI hI nahI jA sakasI hai / hamArA vizvAsa hai ki zrutasevAkA lakSya aura usakI ora pravRtti rahanepara vidvAn dhanI na bana sake, to bhUkhA bhI nahI raha sktaa| jo zruta kevalajJAna-pradAtA aura paramAtmapada-dAtA hai usake upAsaka Arthika kaSTase sadA grasta nahIM raha sakate / sArasvatakA dhyeya svAmI samantabhadrake zabdomeM 'lokameM vyApta jaDatA aura mUDhatAko dUrakara jinazAsanakA prakAza karanA' hai / bhautika upalabdhiyAM to use anAyAsa prApta hogii| sarasvatIkA upAsaka yo aparigrahameM hI sarasvatIkI adhika sevA karatA aura Ananda upalabdha karatA hai / samasyAe~ yo to jIvana hI samasyAose ghirA huA hai / koI-na-koI samasyA jIvanameM khaDI milatI hai / kintu ghora aura vRddhimAn una samasyAopara kAbU pA letA hai| Aja dezake sAmane kitanI samasyAeM haiN| para rASTranetA unheM dera-savera hala kara lete hai| hamArI samAjameM bhI aneka samasyAeM haiN| unameM tIrthakSetrokI samasyA pramukha hai| yadi digambara aura zvetAmbara dono samAjeM, jo bhagavAn mahAvIra aura unase pUrvavartI RSabhAdi teIsa tIrthaMkarokI upAsikA hai, AgAmI bhagavAn mahAvIrake 2500 veM nirvANotsavake upalakSyameM samAnatAke AdhArapara tIrthakSetrokI samasyAko sulajhA leM, to donome ghRNA aura bhayakA bhAva dUra hokara pArasparika sauhArda sambhava hai aura usa dazAmeM tIrthokA vikAsa tathA samRddhikI bhI sambhAvanA hai, jahAM vizvake loga bhArata-bhramaNapara Anepara jA sakate haiM aura vizvako unakA paricaya de sakate haiN| yahAM hameM mukhyatayA vidvAnokI samasyAokA ullekha abhISTa hai| unakI samasyAe~ sAmpattika yA AdhikArika nahIM hai| ve kevala vaicArika hai| tIna dazaka pUrva dassA-pUjAdhikAra, antarjAtIya-vijAtIyavivAha jaisI samasyAe~ thI, jo samayake sAtha hala hotI gayI hai| dassAoko samAnarUpase mandiromeM pUjAkA adhikAra mila gayA hai| antarjAtIya aura vijAtIya vivAha bhI, jo zAstra-sammata haiM aura anAryapravRtti nahI haiM, hone lage haiM aura jinapara aba koI roka nahIM rhii| svAmI satyabhakta (pa0 darabArIlAlajI) vardhA dvArAkI gayI jainadharmake sarvajJatAdi siddhAntokI mImAsA bhI di0 jainasagha dvArA prakAzita 'viroSa-parihAra' jaise granthoMke dvArA uttarita ho cukI hai| DAkTara hIrAlAlajI dvArA uThAye gaye prazna bhI 'anekAnta' (mAsika) Adi dvArA samAhita kiye gaye hai| hameM svargIya pa0 devakInandanajI siddhAntazAstrI dvArA sunAye gaye usa yugakI yAda AtI hai jaba guru gopAladAsajIko samAjake bhItara aura bAhara jAnalevA jabardasta Takkara lenA paDatI thI, jise ve baDI nirbhayatA aura jJAnavaibhavase lete the| usa samaya sakIrNatA aura ajJAnane samAjako tathA ghaNA aura asahanazIla AryasamAjako balAta jakaDa rakhA thaa| gurujIne dono morNopara zAnadAra vijaya prApta kI thii| zAstrArtha-sagha ambAlAkA, jo aba di0 jaina sagha mathurAke nAmase prasiddha hai, udaya sakIrNatA, ajJAna, ghRNA, asahanazIlatA jaisI kuNThAoke sAtha saMgharSa karane ke lie hI huA thA aura isa dizAmeM usane mahattvapUrNa kArya kiyA hai| vedavidyA-vizArada pa0 magalasenajI ambAlA, vicakSaNa-meghAvI pa. rAjendrakumArajI nyAyatIrtha jaise samartha -309
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivecana hai| usase mukta honeke lie hI savara, nirjarA Adi tatvokA vivecana hai / tAtparya yaha ki zAsana jaba svaya syAdvAdamaya hai, to usameM pratipAdita AtmasvarUpa syAdvAdAtmaka honA hI cAhira / isa taraha dono nayose tattvako samajhane aura pratipAdana karanese hI tattvopalabdhi eva svAtmopalabdhi prApya hai / sAhityaka pravRttiyA~ aura upalabdhiyAM Ajase pacAsa varSa pUrva jaina sAhitya sabako sulabha nahIM thaa| isakA kAraNa jo bhI rahA ho / yahA~ sAmpradAyikatAke unmAdane kama utpAta nahI kiyaa| usane bahumUlya sahasro anyokI holo khelI hai| unheM jalAkara pAnI garama kiyA gayA hai aura samudroM eva tAlAbomeM unheM DavA diyA gayA hai| sambhava hai ukta bhayase hamAre pUrvajoMne bace-khuce vAGmayako nidhiko taraha chipAyA ho yA dUsaroke hAtha paDanepara avinayakA unheM bhaya rahA ho / prakAzanake sAdhana upalabdha honepara sambhavata usI bhayake kAraNa unhone chApekA bhI virodha kiyA jAna paDatA hai| parantu yugake sAtha calanA bhI Avazyaka hotA hai| ataeva kitane hI dUradarzI samAjasevakone usa virodhakA sAmanA karake bhI grantha-prakAzanakA kArya kiyaa| phalata Aja jaina vAGmayake hajAroM grantha prakAzameM A gaye haiN| SaTkhaNDAgama, kaSAyaprAbhUta, dhavalA-jayadhavalAdi TIkAe~ jaise siddhAnta-grantha bhI chapa gaye haiM aura janasAmAnya bhI unase jJAnalAbha le rahA hai| isa dizAmeM zrImantaseTha zitAvarAya lakSmIcandra jaina-sAhityoddhAraka-phanDadvArA DAkTara hIrAlAlajI, unake sahayogI pa0 phUlacandrajI zAstrI, pa0 hIrAlAlajI zAstrI aura pa0 bAlacandrajI zAstrIke sampAdana-anuvAdAdike sAtha SaTakhaNDAgamake 16 bhAgokA prakAzana ullekhanIya hai / seTha mANikacandra jaina granthamAlAse svargIya pa0 nAthUrAmajI premIne kitane hI vAGmayakA prakAzana kara uddhAra kiyA hai| jIvarAja-granthamAlAse DAkTara e0 ena0 upAdhye evaM 10 bAlacandrajI zAstrIne tiloyapaNNattI Adi aneka granthoko prakAzita karAyA hai / sva0 50 jugalakizora mukhtArake vIra-sevA-mandira dillI aura vIra-sevA-mandira-TrasTa vArANasIse kaI mahattvake grantha prakaTa hue hai| zrI gaNezaprasAdavarNI-granthamAlAkA yogadAna bhI kama mahattvapUrNa nahIM hai| jisa prakAzana-sasthAse sarvAdhika jaina vAGmayakA prakAzana huA, vaha hai bhAratIya jJAnapIThakImUrtidevI grnthmaalaa| isa granthamAlAse siddhivinizcaya jaise aneka durlabha grantha sAmane Aye haiM aura A rahe haiN| isakA zreya jahA~ sva0 paM0 mahendrakumArajI, pa0 kailAzacandrajI, 10 phUlacandrajI, 50 hIrAlAlajI Adi ucca vidvAnoko prApta hai vahA~ jJAnapIThake sasthApaka sAhU zAntiprasAdajI aura adhyakSA zrImatI ramArAnIjIko bhI hai| ullekhya hai ki zrIjinendravarNIdvArA sakalita-sampAdita jainendra-siddhAnta koSa (2 bhAga) kA prakAzana bhI svAgatayogya hai| isa prakAra pichale pacAsa varSoM meM sAhityika pravRttiyA~ uttarottara baDhatI gayI haiM, jisake phalasvarUpa bahuta-sA jaina vAGmaya sulabha eva upalabdha ho sakA hai| sva0 DaoN0 nemicandrajI zAstrIne vidyAdAna aura sAhitya-sujanameM jo asAdhAraNa yogadAna kiyA hai vaha muktakaNThase stutya hai| lagabhaga DeDha darjana zodhArthI vidvAna Apake nirdezana meM jaina vidyAke vibhinna aGgopara,pI-eca0 DI0 kara cuke haiM aura lagAtAra krama jArI hai| bhAratIya jyotiSa, lokavijaya-yantra AdipurANameM pratipAdita bhArata, saskRta-kAnyake vikAsa meM jaina kaviyokA yogadAna jaise aneka grantha-ratna ApakI ratnagarbhA sarasvatIne prasUta kiye hai / paNDita pannAlAlajI sAhityAcAyakI bhAratIne to bhAratake prathama nAgarika sarvocca padAsIna rASTrapati zrI varAha veMkaTagiri takako prabhAvita kara unheM rASTrapati-sammAna dilAyA aura bhAratIya vAGmayako samRddha banAyA hai| AdipurANa, harivazapurANa, papapurANa, uttarapurANa, gadya cintAmaNi, jIvandharacampa, purudevacampU, tattvArthasAra, samayasAra, ratnakaraNDakazrAvakAcAra Adi arghazatI grantha-rAzi mpAdita huI hai / DA0 devendrakumArajI rAyapurakA 'apabhraza bhASA aura sAhityako zodhapravRttiyAM, DA0 hIrAlAlajI jainakA 'NAyakumAracariu', DA0 e0ena0 upAdhyekA gItavItarAga, 50 -312
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ kailAzacandrajI zAstrIkA 'nayacakra', pa0 amRtalAlajI zAstrokA 'candraprabhacarita', DA0 kastUracandrajI kAsalIvAlakA 'rAjasthAnake jaina santa kRtitva aura vyaktitva', zrI zrIcandrajI jaina ujjainakA 'jaina kathAnakokA sAskRtika adhyayana'' Adi navya bhavya racanAone jainavAG mayake bhaNDArakI abhivRddhi kI hai / jaina zikSaNa sasthAe~ Ajase pacAsa varSa pUrva ekAdha hI zikSaNa sasthA thI / guru gopAladAsajI varaiyA aura pUjya zrIgaNezaprasAdajI varNake dhArAvAhI prayatnose sau se bhI adhika zikSaNa saMsthAoMkI sthApanA huI / morenA vidyAlaya aura kAzIkA syAdvAda mahAvidyAlaya unhImeMse haiM / morenAse jahA~ ArambhameM siddhAntake ucca vidvAn taiyAra hue vahA~ kAzIse nyAya, sAhitya, dharma aura vyAkaraNake jJAtA to hue hI, agrejIke bhI vidvAn nikale haiM / yaha garvI bAta hai ki Aja samAjameM jo bahusakhyaka ucca vidvAn haiM ve isI vidyAlayakI dena haiM / vastuta isakA zreya prAcArya guruvarya pa0 kailAzacandrajI zAstrIko hai, jo vidyAlayake paryAyavAcI mAne jAte haiM / sAgarake gaNezavidyAlayakI bhI samAjako kama dena nahI hai / isane saikaDo bujhate dIpakomeM tela aura battI dekara unheM prajvalita kiyA hai / para Aja ye zikSaNa saMsthAe~ prANahIna-sI ho rahI haiM / isakA kAraNa mukhyatayA Arthika hai / yahA~se nikale vidvAnokI khapata samAjameM aba nahI ke barAbara hai aura hai bhI to unheM zrutasevAkA puraskAra alpa diyA jAtA hai / ata chAtra aba samAjake bAjArameM unakI khapata kama honese, dUsare bAjAroko TaTolane lage haiM aura unameM unakA mAla U~ce dAmopara uThane lagA hai / isase vidvAnokA hrAsa hone lagA hai / phalata samAja aura saskRtiko jo kSati pahu~cegI, usakI kalpanA nahI kI jA sakatI / ata samAjake netAoko isa dizA meM gambhIratAse vicAra karanA cAhie / yadi tatparatAse turanta vicAra na huA to nizcaya hI hamArI hajAro varSoMkI saMskRti aura tattvajJAnakI rakSAke lie sakaTakI sthiti A sakatI hai / vidvatpariSadkA bhAvI kAryakrama vidvatpariSad ke sAdhana sImita hai aura usake cAlaka apane-apane sthAnopara rahakara dUsarI sevAo meM salagna haiN| una Avazyaka sevAoMse bace samaya aura zaktikA hI utsarga ve samAja, sAhitya aura sagaThanameM karate haiM / ata hameM apanI paridhike bhItara AgAmI kAryakrama taya karanA cAhie / hamArA vicAra hai ki pariSadko nimna tIna kArya hAthameM lekara unheM saphala banAnA cAhie / 1 jaina vidyA-phaNDakI sthApanA / 2 bhagavAn mahAvIrakI 2500vI nirvANazatIpara seminAra / 3 grantha prakAzana | 1 pUjya varNIjIke sAbhApatya meM san 1948 meM pariSadne eka kendrIya chAtravRtti-phaNDa sthApita karanekA prastAva kiyA thA, jahA~ taka hameM jJAta hai, isa prastAvako kriyAtmaka rUpa nahI mila sakA hai / Aja isa prakArake phaNDakI AvazyakatA hai / prastAvita phaNDako 'jaina vidyA- phaNDa' jaisA nAma dekara use cAlU kiyA jAya / yaha phaNDa kama-se-kama eka lAkha rupaekA honA caahie| isa phaNDase ( ka ) Arthika sthitise kamajora vidvAnoM ke baccoMko sambhava vRtti dI jAya / (kha) una yogya zodhArthiyoMko bhI vRtti dI jAya, jo jaina-vidyA ke kisI aGgapara kisI vizvavidyAlaya meM zodhakArya kareM / (ga) zodhArthI ke zodha-prabandhake TaGkana yA zulka yA dono ke lie sambhava mAtrAmeM Arthika sAhAyya kiyA jAya / na-40 - 313 -
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidvAna mAnine AryasamAjake sAtha zAstrArtha karake jainadharmake siddhAntoMkI rakSA hI nahI kI, svAmI kamInandajI jaise AryasamAjI mahAzAstrArthI vidvAnko AsthAko jainadharmameM pariNata bhI kiyA thaa| Aja bhI kucha saiddhAntika matabhedakI samasyAe~ haiM, jinakA honA asvAbhAvika nahIM hai| AcAryotakameM saiddhAntika matabheda rahA hai| AcArya vIrasenane aise aneka AcArya matabhedokA dhavalAmeM samullekha kiyA hai| kintu durbhAgya se Aja kucha khiMcAva pAyA jAtA hai / vaha nahI honA caahie| vANI aura lekhanI donoM meM saMyama vAchanIya hai| vItarAgakathAmeM asayamakA sthAna to hai hI nhii| jaba hama apanI zAstra sammata vAtako dUsareke gale meM utAranekA prayAsa kareM to Agraha aura Agrahase cipaTe roSa ahakAra evaM asadudbhAvase mukta hokara hI usako carcA kreN| dono pakSa syAdvAdI haiM / unheM nirapekSa Agraha to honA hI nahI cAhie / yaha gaurava aura prasannatAkI bAta hai ki ye dono pakSa vidvatpariSad samAhita haiM aura dono hI usakA samAdara karate haiN| hamArA unase namra nivedana hai ki ve vidvatpariSadkA jisaprakAra gaurava rakhakara Adara karate haiM usI prakAra ve samagra zrutakI upAdeyatAkA bhI gaurava ke sAtha sammAna kreN| zruta cAra anuyogo prathamAnuyoga dravyAnuyoga karaNAnuyoga aura caraNAnuyoga meM vibhakta hai| samantabhadrasvAmIne inakA samAnarUpameM vivecana kiyA hai aura cAroMkI AsthA bhaktiko samyagjJAnakA tathA samyAnako muktikA kAraNa batalAyA hai| aisI sthitimeM anuyogavizeSapara bala dekara dUsare anuyogoMkI upekSA yA anAdeyatA nahI hI honI caahie| yaha bAta alaga hai ki amuka anuyogako apekSAse vivecana karanepara usakI pradhAnatA ho jAya aura anyakI apradhAnatA para unakI upekSA na kI jAya-vivecana meM unheM bhI sthAna milanA caahie| isIlie zeyatattvako samajhane ke lie pramANake atirikta dravyArthika-paryAvAcika naya aura nikSepokA tathA upAdevako grahaNa karaneke lie vyavahAra aura nizcaya nayokA Agama meM pratipAdana hai / prathamako darzana zAstrakA aura dUsareko adhyAtmazAstrakA pratipAdana kahA gayA hai| maharSi kundakundane ina donoM zAstrokA nirUpaNa kiyA hai| unake pacAstikAya, aSTapAhuDa aura pravacanasAra mukhyata darzanazAstra ke prantha haiM tathA niyamasAra evaM samayasAra adhyAtmazAstrake / dvAdazAga zruta ina donokA samuccaya hai / darzanazAstra jahA~ sAdhana hai vahA~ adhyAtmazAstra sAdhya hai aura sAdhyakI upalabdhi vinA sAdhana ke sambhava nhiiN| hA~, sAmyake upalabdha ho jAnepara sAdhanakA parityAga yA gauNatA ho jAya, yaha alaga bAta hai / agnijJAna ho jAnepara ghUmajJAna anAvazyaka ho hI jAtA hai / para agnijJAnake lie ghUmajJAnakI anivAryatA aparihArya hai| 1 jainadharma vItarAga-vijJAna dharma hai, isameM jarA bhI sandeha nahI / kintu vaha apane isa nAmase lakSya - nirdezabharako abhivyakti karatA hai| usameM lakSya prApti ke upakaraNoM kA samAveza nahI hai, aisA na kahA jA sakatA hai aura na mAnA jA sakatA hai| kisI granthakA nAma 'mokSazAstra' hai vaha kevala mokSakA hI pratipAdaka nahIM hotaa| usameM usake virodhI avirodhI sabhI Avazyaka zeya aura upAdeya taravokA vivecana hotA hai / svaya 'samayasAra' meM zuddha AtmAkA pratipAdana karaneke lie granthakAra kundakundamahArAjane bandha, Asrava, sabara, nirjarA AdikA bhI nirUpaNa kiyA hai / inhI bandhAdikA vistRta evaM sUkSma vivecana 'SaTkhaNDAgama' meM AcArya bhUtabalI - puSpadantane aura 'kaSAyaprAbhUta' meM AcArya guNadharane kiyA hai| tathA inhIke AghArase gommaTasArAdi grantha race gaye haiM / dharmakA AdhAra mumukSu aura sadgRhastha dono haiM tathA sadgRhasthoMke lie saMskRti aura tattvajJAna Avazyaka haiM aura ina donoko sthitike lie vAGmaya, tIrtha, mandira, mUrtiyA~, kalA, purAtattva aura itihAsa anivArya haiM / inake vinA samAjakI kalpanA aura samAjake binA dharmakI sthiti sambhava hI nahI / mumukSudharma bhI gRhasyadharmapara usI prakAra AdhArita hai jisa prakAra lambho para prAsAda nirbhara hai / mumukSuko mumukSutaka - 310 -
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ pahu~cAneke lie ArambhameM darzana - zAstrakA vimarza Avazyaka hai / usake vinA usakI nIva majabUta nahI ho sakatI / yaha bhI hameM nahI bhUlanA hai ki lakSyako samajhane aura pAneke lie usakI ora dhyAna aura pravRtti rakhanA nitAnta Avazyaka hai / darzana zAstrako to sahasrobAra hI nahI, koThi-koTi bAra bhI paDhA-sunA hai phira bhI lakSyako nahI pA pAye / tAtparya yaha ki darzana - zAstra aura adhyAtma-zAstra donokA cintana jIvana-zuddhike lie paramAzvaka hai / inameM se ekakI bhI upekSA karanepara hamArI vahI kSati hogI, jise AcArya amRtacandrane nimna gAthAke uddharaNapUrvaka batalAyA hai iNimayaM pavajjaha to mA vavahAra- Nicchae muyaha / ekkeNa viNA chijjai tittha aNNeNa uNa tacca // - AtmakhyAti, sa0 sA0, gA0 12 / 'yadi jina zAsanako sthiti cAhate ho, to vyavahAra aura nizcaya donoko mata choDo, kyoki vyavahArake choDa denepara gharmatIrthakA aura nizcayake choDane se tattva (adhyAtma) kA vinAza ho jAyegA / ' yaha sArtha cetAvanI dhyAtavya hai / svAmI amRtacandrane ubhayanayake avirodhameM hI samayasArakI upalabdhikA nirdeza kiyA hai ubhayanayavirodhadhvasini syAtpadAGke jinavacasi ramante ye svaya vAntamohA / sapadi samayasAra te para jyotirucceranavamanayapakSAkSuNNamIkSanta eva // 4 // 'ubhayanayake virodhako dUra karanevAle 'syAt' padase akita jina zAsanameM jo jJAnI svaya niSTha hai ve anava-navIna nahI, ekAnta pakSase akhaNDita aura atyanta utkRSTa jJAnasvarUpa samayasArako zIghra dekha (pA) hI lete haiM / ' amRtacandrase tInasau varSa pUrva bhaTTa akaladevane RSabhako Adi lekara mahAvIra paryanta caubIso tIrthakaroko dharmatIrthakartA aura syAdvAdI kahakara unheM vinamrabhAvase namaskAra kiyA tathA usase svAtmopalabdhikI abhilASA kI hai / jaisAki bhASaNake Arambhame kiye gaye maGgalAcaraNase, jo unhIke laghIyastrayakA maGgalazloka hai, spaSTa hai / isase hama sahaja ho jAna sakate haiM ki syAdvAda tIrthaMkara vANI hai - unhI kI vaha dena hai / vaha kisI AcArya yA vidvAnkA AviSkAra nahI hai / vaha eka tathya aura satya hai, jise ikArA nahI jA sakatA / nizcayanayase AtmAkA pratipAdana karate samaya usa paradravyakA bhI vizleSaNa karanA Avazyaka hai, jisase use mukta karanA hai / yadi baddha paradravyakA vivecana, jo SaTkhaNDAgamAdi AgamagranthoMmeM upalabdha hai, na kiyA jAya aura kevala AtmAkA kathana kiyA jAya, to jaina darzanake Atma-pratipAdanameM aura upaniSadoMke AtmapratipAdanameM koI antara nahI rahegA / eka bAra nyAyAlaGkAra pa0 bazIdharajIne kahA thA ki eka vedAntI vidvAnne gurujIse prazna kiyA thA ki Apake adhyAtmameM aura vedAnta ke adhyAtmameM koI antara nahI hai ? gurujIne uttara diyA thA ki jaina darzanameM AtmAko sadA zuddha nahI mAnA, sasArAvasthA meM azuddha aura muktAvasthAmeM zuddha dono mAnA gayA hai / para vedAnta meM use sadA zuddha svIkAra kiyA hai / jisa mAyAko usapara chAyA vaha mithyA hai / lekina jaina darzana maiM AtmA jisa pudgalase baddha, etAvatA azuddha hai vaha eka vAstavika dravya hai / vijAtIya pariNamana hotA hai / yaha vijAtIya pariNamana hI usakI azuddhi hai isase sayukta honese AtmAmeM / isa azuddhikA jaina darzanameM - 311 -
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 bhagavAn mahAvIrakI 2500vI nirvANa-zatI sAre bhAratavarSa meM vyApaka paimAnepara manAyI jaaygii| usameM vidvatpariSadke sadasya vyaktiza yogadAna kareMge hI, pariSad bhI eka sAtha aneka sthAnopara athavA bhinnabhinna samayoMmeM aneka vizvavidyAlayomeM seminAro (sagoSThiyoM) kA Ayojana kre| ina seminAromeM jaina eva jainetara vidvAno dvArA jaina vidyAkI eka nirNIta viSayAvalipara zodhapUrNa nibandha-pATha karAye jaayeN| ina seminAroMkA Aja apanA mahattva hai aura unameM vidvAn rucipUrvaka bhAga leNge| 3. AgAmI tIna varSoMkI avadhike lie eka grantha-prakAzanakI yojanA banAyI jAya / isa yojanAke antargata 'tIrthakara mahAvIra aura unakI AcAryaparamparA' granthakA to prakAzana ho hI, usake atirikta tIna aprakAzita saskRta-prAkRta-apabhrazake grantho yA bhagavAn mahAvIra-sambandhI nayI maulika racanAoMkA prakAzana kiyA jAya / yadi agale tIna varSoM meM pariSad ye tIna kArya kara letI hai to vaha saskRtikI eka bahuta bar3I sevA kahI jaavegii| -314
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamAre sAMskRtika gauravakA pratIka : ahAra kSetrakI pAvanatA aura atIta gaurava Ajase eka hajAra varSa pUrva yaha vana-khaNDa (kSetra) kitanA samRddha thA, kitanI jAtiyAM yahA~ rahatI thI, kitane dhanakuberoko yahAM gaganacumbI aTTAlikAe~ thI aura kitane dharmapipAsu sAdhaka aura zrAvakajana yahA~ dravyakA vyaya karAkara aura karake apaneko dhanya mAnate the| Apa kyA kaha sakate haiM ki yaha saba samRddhivibhinna aneka jAtiyokA nivAsa, anaginata jinamandirokA nirmANa aura unakI tathA asakhya mUrtiyokI pratiSThAe~ jAdUko chaDIkI taraha eka dina meM hogaI hogI ? merA vizvAsa hai ki isa adbhuta samRddhike lie, dasa-bIsa varSa hI nahI, zatAbdiyA lagI hogii| yahAMkI cappe-cappe bhamike garbha meM sahasro mUrtiyo, mandiro aura aTTAlikAoke bhagnAvazeSa bhare par3e haiN| kSetrakI bhUmi tathA usake Asa-pAsake sthAnokI khudAIse jo abhI taka khaNDita-akhaNDi mUrtiyAM aura mahattvapUrNa bhagnAvazeSa upalabdha hue haiM, ve tathA unapara addhita pracura lekha yahA~ke vaibhava aura gauravapUrNa itihAsakI paramparAko prakaTa karate haiM / sattaraha-aThAraha varSa pahale pa0 govindadAsajI nyAyatIrthane, jo yahIke nivAsI haiM, baDe zramase yahA~ke 117 mUrtilekho va anya lekhokA sagraha karake unheM anekAnta (varSa 9, 10, san 1948-49) meM prakAzita kiyA thA / vA0 yazapAlajI jaina dillIke prayAsase eka saMgrahAlayakI bhI yahA~ sthApanA ho gaI hai, jisameM kitanI hI mUrtiyoke avazeSa sagRhIta haiM / bariSabhacandrajI jaina pratApagaDhane bhI isa kSetrakI kucha jJAtavya sAmagrIpara prakAza DAlA hai| sva0 kSetra-matrI pa0 vArelAlajIkA to Arambhase hI isa dizAmeM stutya prayAsa rahA hai| Apane pa0 dharmadAsajI dvArA racita hindIke 'caubIsakAmadeva-purANa' ke, jise lekhakane zrInAmaka AcAryake 'prAkRta cauvIsa phAmadeva purANa' kA anuvAda batAyA hai, AdhArase usameM varNita yahA~ke sthAnokI puSTi upalabdha vartamAna sthalose karate hue kucha niSkarSa aise nikAle haiM jo vicAraNIya haiM / udAharaNake lie unake kucha niSkarSa isa prakAra hai - 1 koTI nAmaka bhATo vartamAna kSetrase atyanta nikaTa hai, jo eka phalIMga hI hai| isa bhATemeM gaganacumbI parvata hai, jinapara mandiroke bhagnAvazeSa aba bhI pAye jAte hai| 2 madanasAgara tAlAva, kAmamadanasAgara aura madanezasAgara ye tIno tAlAba parvatoke nIce talahaTImeM haiN| 3. hathanapura (hantipura) nAmaka sthAna pahADake nIce hAthIpaDAvake nAmase prasiddha hai| 4 siddhAntazrI sAgarasena, AryikA jayazrI aura cellikA ratnazrIke nAma yahA~ke mUtilekhoMmeM aGkita haiN| 5. gaganapura nAmaka sthAna Aja golapurake nAmase prasiddha hai, jo kSetrake samIpa hI hai| 6 TADeko ToriyA, TADekA khadA aura paDAva ye tIno sthAna kSetrake atyanta nikaTa hai| 7 siddhokI guphA, siddhokI ToriyA nAmaka sthAna bhI pAsameM hI hai| -315
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 eka pahADa khanavArA pahADa kahA jAtA hai, jisapara pattharake baDe khanavAre haiM / sambhavata yahA~se mUrtiyoke lie patthara nikAlA jAtA hogaa| 9 madanezasAgarasarovarake taTakI pahADIpara eka vizAla kAmezvara(madanezvara) kA mandira thA, jisake vizAla pattharoke avazepa Aja bhI vahAM dekhe jA sakate haiM aura vaha sthAna aba bhI madanezvarake mandirake nAmase prasiddha hai| ina niSkarSoM meM kitanA tathya hai, isakI sUkSma chAnabIna honA cAhie / isake lie Avazyaka hai ki ullikhita hindI aura prAkRta donoM 'caubIsa kAmadeva-purANa' prakAzameM AyeM aura unakA gaveSaNAke sAtha adhyayana kiyA jAya / "siddhoMkI guphA" aura "siddhoMko ToriyA' nAmaka sthAna avazya mahattva rakhate hai aura jo batalAte haiM ki isa bhUmipara sAdhakoMne tapazcaryA karake 'siddha' pada prApta kiyA hogA aura isIse ve sthAna 'siddhoMkI guphA', 'siddhoMko ToriyA' jaise nAmoMse lokameM vizruta hue haiN| isa niSkarSameM kAphI bala hai| yadi isakI puSTa sAkSiyAM mila jAyeM to nizcaya hI yaha pramANita ho sakegA ki yaha pAvana kSetra jahAM kAphI prAcIna hai vahA~ atItameM siddhakSetra bhI rahA hai aura sAdhaka yahAM Akara 'siddhi' (mukti) ke lie tapasyA karate the / bhale hI usa samaya isakA nAma ahAra na hokara dUsarA rahA ho / vikramakI 11vI-12vI zatIke mUrtilekhomeM isakA eka nAma 'madanezasAgarapura' milatA hai / jo ho, yaha saba anusandheya hai| mUrtilekhokA adhyayana yahA~ke upalabdha mUrtilekhokA adhyayana karanepara kaI bAtopara mahattvapUrNa prakAza paDatA hai / unhIkA yahA~ kucha vicAra kiyA jAtA hai / 1 pahalI bAta to yaha hai ki ye mUrtilekha vi0 sa0 1123 se lekara vi0 sa0 1881 takake haiM / inake AdhArapara kahA jA sakatA hai ki yahAM mandiro aura mUrtiyo kI pratiSThAeM vi0 sa0 1123 se Arambha hokara vi0 sa0 1881 taka 758 varSoM taka lagAtAra hotI rahI hai| 2 dUsarI bAta yaha ki ye pratiSThAeM eka jAti dvArA nahI, apitu aneka jAtiyo dvArA karAI gaI hai / unake nAma isa prakAra upalabdha hote haiM - khaDillavAlAnvaya (khaDelavAla-le070), gargarATAnvaya (le071), deuvAlAnvaya (le0 69), gRhapatyanvaya (gahoI-le0 87), golApUnviya (le060), jaisavAlAnvaya (le059), paurapATAnvaya (le042), meDavAlAnvaya (lekha 41), vaizyAnvaya (le0 39), mehatavAlavaza (le0 33), kuTakAnvaya (le0 35), labhecukAnvaya (le0 28), avadhapurAnvaya (le0 23), golArADAnvaya (le0 12), zrImAdhunvaya (le0 7), maiDitavAlAnvaya (le0 27, yaha lekha 33 meM ullikhita meDatavAlavaza hI jAna paDatA hai), puravAhAnvaya (le0 100), poravAlAnvaya (le0 102), mAthu rAnvaya (le0 56) / dhyAna rahe ki bra'kaTameM jo lekha-nambara diye gaye haiM ve mAtra udAharaNake lie haiM / yo to eka-eka jAtikA ullekha kaI-kaI lekhomeM huA hai|| isa prakAra ina lekhoM, 19 jAtiyokA spaSTa ullekha milatA hai| inameM kaIke ullekha to aise hai, jinakA Aja astitva jJAta nahI hotA / jaise gargarATAnvaya, deuvAlAmvaya Adi / inakI khoja honI caahie| yaha bhI sambhava hai ki kucha nAma bhaTTArako yA grAmoke nAmapara khyAta ho| 3 tIsarI bAta yaha ki inameM aneka bhaTTArakoke bhI nAmollekha haiM aura jinase jAna paDatA hai ki isa pradeza meM unakI jagaha-jagaha gaddiyAM thI-pratiSThAokA sacAlana tathA jAtiyokA mArgadarzana ve hI karate the| - 316 -
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabase purAne vi0 saM0 1213 ke lekha (73) maiM bhaTTAraka zrImANikyadeva aura guNyadevakA, madhyakAlIna vi0 sa01548 ke lekha (97) meM bha0 zrIjinacandra devakA aura antima vi0 sa01642, vi0 sa0 1688 ke lekho (114, 95) meM kramaza bha0 dharmakIrtideva, bha0 zIlasUtradeva, jJAnasUtradeva tathA bha0 jagandraSeNake nAmollekha haiN| anya aura bhI kitane hI bhaTTArakoke inameM nAma dise hue haiN| 4 cauthI bAta yaha ki kundakundAnvaya, mUlasagha, balAtkAragaNa, sarasvatIgaccha, kASThAsagha Adi sagha-gaNa-gacchAdikA ullekha hai, jinase bhaTTArakokI yahA~ kaI paramparAokA honA jJAta hotA hai| 5 pAMcavI bAta yaha ki ina lekhomeM kaI nagaro aura grAmokA bhI ullekha hai| jaise vANapura (le0 1, 87, 89), mahiSaNapura (le0 100), (le0 1), grAma ahArameMthe (mahAra-le0 91) Adi / isase mAlUma paDatA hai ki ye sabhI sthAna isa kSetrase prabhAvita the aura vahA~ ke bhAI yahA~ Akara pratiSThAe~ karAte the / 6 chaThI bAta yaha ki vi0 sa0 1207 aura vi0 sa0 1213 ke lekho (na0 87, 89) meM gRhapatyanvaya (gahoI jAti) ke eka aise gotrakA ullekha hai jo Ajakala paravAra jAtimeM hai aura vaha hai kocchalla gotra / isa gotra vAle vANapura (vAnapura) meM rahate the| kyA yaha gotra dono jAtiyomeM hai ?, yaha vicAraNIya hai / yaha bho vidvAnoMke lie vicArayogya hai ki ina samasta upalabdha lekhomeM isa prAntakI zatAbdiyose sampanna, zikSita, dhArmika aura prabhAvazAlI paravAra jAtikA ullekha avazya honA cAhie thA, jisakA inameM abhAva manako kauMca rahA hai / merA vicAra hai ki ina lekhomeM usakA ullekha hai aura usake dvArA kaI mandiro eva mUrtiyokI pratiSThAeM huI hai / vaha hai 'paurapATAnvaya', jo isI jAtikA mUla nAma jAna paDatA hai aura ukta nAma usIkA apabhraza pratIta hotA hai| jaise gRhapatyanvayakA nAma gahoI ho gayA hai| yaha 'paurapATAnvaya' padmAvatI puravAla jAtikA bho sUcaka nahI hai, kyoki usakA sUcaka 'puravADAnvaya' hai jo alagase ina lekhomeM vidyamAna hai| isa sambandhameM vizeSajJoko avazya prakAza DAlanA caahie| 7 sAtavI bAta yaha hai ki ina lekhomeM pratiSThA karAne vAlI aneka dhArmika mahiAoke bhI nAma tI mahilAoke atirikta sivade, sAvanI, mAlatI, padamA, madanA, prabhA Adi kitanI hI zrAvikAoMke bhI nAma upalabdha hai| aura bhI kitanI hI bAteM haiM jo ina lekhokA sUkSma adhyayana kiye jAnepara prakAzameM A sakatI haiN| hamArA vartamAna aura bhAvI Apa apane pUrvajoke gauravapUrNa aura yazasvI kAryose apane zAnadAra atItako jAna cuke haiM aura unapara garva bhI kara sakate haiM / parantu hameM yaha bhI dekhanA hai ki hama unakI isa bahUmUlya sampattikI kitanI surakSA aura abhivRddhi kara sake aura kara rahe haiM ? suyogya putra vahI kahalAtA hai jo apanI paitRka sampattikI na kevala rakSA karatA hai apitu use baDhAtA bhI hai| Aja hamAre sAmane prazna hai ki hama apanI sAskRtika sampattiko sarakSA kisa prakAra kareM aura use kaise baDhAyeM, tAki vaha sarvakA kalyANa kare ? koI bhI samAja yA deza apane zAnadAra atItapara cirakAla taka nirbhara eva jIvita nahIM raha sktaa| yadi kevala atItakI guNa-gAthA hI gAyI jAtI rahe aura apane vartamAnako na samhAlA jAya tathA bhAvIke lie puruSArtha na kiyA jAya to samaya Anepara hamAre hI uttarAdhikArI hameM ayogya aura nAlAyaka batAyeMge / sAskRtika bhaNDAra bhI rikta ho jAyegA / ata ullikhita praznapara hameM gambhIratAse vicAra karanA caahie| hamAre pradezama sAskRtika sampatti prAya sarvatra vikharI paDI hai| papaurA, devagaDha, khajurAhA Adi darjano sthAna usake udAharaNa haiN| -317
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAta smaraNIya pUjya zrIgaNezaprasAdajI varNIne isa prAntameM kaI varSoM taka paidala yAtrA karake bhramaNa kiyA aura samAja meM phailI rUDhiyoM tathA ajJAnatAko dUra karane kA adamya prayAsa kiyA thaa| unhone anubhava kiyA thA ki ye dono aise dhuna haiM jo anAjako bhUsA banA dete haiM-samAja unase khokhalA ho jAtA hai| 'merI jIvana-gAthAme' unhone aisI bosiyo rUDhiyo aura ajJAnatAkA ullekha kiyA hai, jinase samAjameM pArthakya aura anaikyakA sAmrAjya jaDa jamA letA hai aura use zanya banA detA hai| jaina dharma tIrthaMkarokA dharma hai aura tIrthaMkara samasta jagatkA kalyANa karane vAle hote haiN| isIse jainadharmake siddhAntomeM vizvakalyANakI kSamatA hai| jaina dharma kisIkA bhI ahita nahI caahtaa| aura isI lie pratidina jina-pUjAke antame yaha bhAvanA kI jAtI hai kSema sarvaprajAnA prabhavatu balavAn dhArmiko bhUmipAla kAle kAle samyag varSatu maghavA vyAdhayo yAntu nAzam / durbhikSa cauramArI kSaNamapi jagatA mAsma bhUjjIvaloke jainendra dharmacaka prabhavatu satata sarbasaukhyapradAyi / / arthAt samasta dezokI prajAoMkA bhalA ho, unakA pAlaka rAjA balavAna aura dhArmika ho, yathAsamaya ucita varga ho, koI kisI prakArakI vyAdhi (zArIrika kaSTa) na ho, dezameM kahI akAla na paDe, kahI bhI coriyAM-DakaitiyAM na ho aura na eka kSaNake lie bhI kahI haijA, plega jaisI daivI vipattiyAM AyeM / sabhIko sukha denevAlA vItarAga santokA dharma nirantara pravRtta rhe| yaha hai jainadharmake anuyAyI pratyeka jainakI kAmanA / 'jiyo aura jone vo', 'raho aura rahane do' jaise ahiMsaka siddhAntoke pravartaka tathA anupAlaka hama jaina apaneko nizcaya hI bhAgyazAlI mAna sakate haiM / lekina jahA~ ahiMsA dUsaroke hitokA ghAta na karaneko zikSA detI hai vahAM vaha apane hitokI rakSAkA bhI dhyAna dilAtI hai / hamameM itanA bala, sAhasa, viveka aura jJAna ho, jisase hama apane kartavyokA bodha kara sakeM aura apane adhikAroko surakSita rakha sakeM / isake lie mere nimna sujhAva hai| 1 bAlakoko svastha aura baliSTha banAyA jaaye| mAtA-pitAko isa ora Arambhase dhyAna rakhanA Avazyaka hai| isake lie pratyeka jagaha khela-kUda aura vyAyAmake sAmUhika sAdhanokI vyavasthA kI jAya / Aja jaina loga kamajora aura Darapoka samajhe jAte haiM aura isase unake sAtha anyAya hotA rahatA hai| 2 pratyeka bAlakako Arambhase dhArmika zikSA dI jAye aura isake lie hara jagaha sammilita dharmazikSAkI vyavasthA kI jAya / 3 bAlakoMkI taraha bAlikAoko bhI zarUse zikSA dI jAya, tAki samAjakA eka aGga zikSA-hIna na rhe| 4 pratisaptAha yA pratipakSa bAlakokI eka sabhAkA Ayojana kiyA jAya, jisameM unheM unake sAmAjika aura dhArmika karttavyoke sAtha dezasevAkA bodha karAyA jAya / 5 jo bAlaka-bAlikAe~ tIvra buddhi aura honahAra ho, unheM U~cI zikSAphe lie bAhara bhejA jAya tathA aise bAlakokI Arthika sahAyatA kI jaay| 6 prauDhomeM yadi koI sAkSara na ho to unheM sAkSara banAyA jAya aura Ajake prakAzameM unheM ucca udyogo, vyavasAyo aura dhaghoke karanekI preraNA kI jaaye| 7 samAjame koI bhAI garIvIke abhizApake pIDita ho to sampanna bhAI unheM madada kareM aura ise ve paropakAra yA sAdharmI vAtsalya jaisA hI puNya-kArya samajheM /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 yadi kisI bhAIse kabhI koI galatI ho gaI ho to use sudhArakara unakA sthitIkaraNa kareM aura unheM apanA vAtsalya pradAna kreN| 9 mandiro, tIrtho, pAThazAlAo aura zAstrabhaNDArokI rakSA, vRddhi aura prabhAvanAkA sadA dhyAna rakhA jaay| 10. grAma-sevA, nagara-sevA, prAnta-sevA aura rASTra-sevA jaise yazasvI eva janapriya loka-kAryomeM bhI hameM pIche nahI rahanA caahie| pUre utsAha aura zaktise unameM bhAga lenA caahie| ina dazasUtrI pravRttiyoMse hama jahAM apane vartamAnako samhAla sakeMge vahA~ apane bhAvIko bhI zreSTha banA sakeMge / jo Aja bAlaka aura kumAra haiM ve hamArI ina pravRttiyoke balapara gauravazAlI bhAvI samAjakA nirmANa kreNge| zikSAkA mahattva zAntinAtha di0 jaina saskRta-vidyAlayako sthApanA yahA~ zikSAke sambandhameM bhI kucha kahanA Avazyaka hai / AcArya vAdIbhasiMhane likhA hai ki 'anavadyA hi vidyA syAllokadvayasukhAvahA'-arthAta nirdoSa vidyA nizcaya hI isa loka aura paraloka dono hI jagaha sukhadAyI hai| pUjya varNIjIke hama bahuta kRtajJa haiM / ve yadi isa prAntameM zikSAkA pracAra na karate, jagaha-jagaha pAThazAlAoM aura vidyAlayokI sthApanA na karate, to Aja jo prakANDa vidvAn samAjameM dikhAI de rahe haiM ve na dikhAI dete / unase pUrva isa prAntameM hI nahI. sAre bhAratameM bhI tattvArthasUtrakA zuddha pATha karanevAlA vidvAna durlabha thaa| yaha unakA aura guru gopAladAsajI varaiyAkA hI parama upakAra hai ki SaTkhaNDAgama, dhavalA, jayadhavalA, samayasAra, tattvArthavAttika, tattvArthazlokavAtika, aSTasahasrI, nyAyavinizcaya jaise mahAn ganthoke niSNAta vidvAn Aja upalalya haiN| aba to chAtra jainadharmake jJAtA honeke sAtha laukika vidyAo (kalA, vyApAra, vijJAna, iJjiniyariMga, TaiknAlaoNjI Adi) ke bhI vizeSajJa hone lage haiM aura apanI ubhaya-zikSAoke balapara U~ce-U~ce padopara kArya karate hue dekhe jAte haiN| Apake sthAnIya zAntinAtha di0 jaina saskRta vidyAlayase zikSA prAptakara kaI chAtra vArANasImeM syAdvAda mahAvidyAlaya, kAzI hindU vizvavidyAlaya aura vArANaseya saskRta-vizvavidyAlayameM ucca zikSA pA rahe hai| ye pUjya varNIjI dvArA lagAye isa vidyAlaya-rUpI paudheke hI suphala haiN| isa vidyAlayakA ullekha karate pUjya varNIjIne 'merI jIvanagAthA' (pR0 442 prathama saskaraNa) meM likhA hai ki 'maiMne yahA~para kSetrako unnati ke lie eka choTe vidyAlayako AvazyakatA samajhI, logoMse kahA, logoMne utsAhake sAtha candA dekara zrIzAntinAtha vidyAlaya sthApita kara diyaa| paM0 premacandrajI zAstrI teMvakhegavAle usameM adhyApaka haiM, eka chAtrAlaya bhI sAthameM hai| parantu dhanakI truTise vidyAlaya vizeSa unnatina kara skaa|' ye zabda haiM usa mahAn santake, jisane nirantara jJAnako jyoti jalAyI aura prakAza kiyaa| ve jJAnake mahattvako samajhate the, isIse unake dvArA sasthApita syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasI, gaNeza saskRta mahAvidyAlaya sAgara jaise darjanoM zikSaNa-sasthAna cAro ora jJAnakA Aloka vikIrNa kara rahe haiN| varNIjIke ye zabda ki 'dhanako traTise vidyAlaya vizeSa unnati nahIM kara sakA'-hama sabake liye eka gambhIra cetAvanI hai / kyA hama unake dvArA lagAye isa paudheko harA-bharA nahI kara sakate aura unako cintA (dhanako truTiko) dUra nahI kara sakate? merA vizvAsa hai ki usa nispaha santane jisa kisI bhI sasthAko sthApita kiyA hai, use AzIrvAda diyA hai vaha sasthA nirantara bar3hI hai| udAharaNArtha syAdvAda mahAvidyAlayako lIjie, isake lie -319 -
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNIjIko ArambhameM sirpha eka rupayA dAnameM milA thA, jisake 64 posTakArDa kharIdakara unhone 64 jagaha patra likhe the, phira kyA thA, varNIjIkA AtmA nirmala eva nispRha thA aura vArANasI jaise vidyAkendra meM eka jaina vidyAlayake lie chaTapaTA rahA thA, phalata cAroM orase dAnakI varSA huii| Aja isa vidyAlayako 56 varSa ho gaye aura usakA dhrauvyakoSa bhI kaI lAkha hai| yaha eka nirIha santakA AzIrvAda thaa| zAntinAtha di0 jaina vidyAlayako bhI unakA AzIrvAda hI nahI, unake karakamaloMse sthApita honekA saubhAgya prApta hai / merA vizvAsa hai ki isa vidyAlayakA bhI dhrauvyakoSa Apa loga eka lAkha avazya kara deNge| taba varNIjIkA svargameM virAjamAna AtmA apane isa vidyAlayako harA-bharA jAnakara kitanA prasanna eva mAlAdita na hogaa| TURALLLLLUS . HAPRALE 3 hAsamA -320
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya zAntisAgarakA aitihAsika samAdhisaraNa prAgvRtta 18 agasta 1955 kA dina thaa| zrIsamantabhadra mammAna-vivATara Arambha ho nagA pApA00 AcArya zAntisAgarajI mahArAjake dvArA 14 agasta 55 ko pIpala giri nirakSepAra lI gaI 'malsenA' ke grApta samAcArame samasta adhyApako tathA chAnoMko eka choTeme vaktavyAne mApa avagata parAmA / sapane maunapUrvaka baDe-baDe novAra NamokAramana' kA jApya kiyA aura mahArAjako nivighna gulleganA (namAzmiramaka liye saddha gubhakAmanAe~ kii| vidyAlayako par3hAI cAlU hI huI thI ki mahAgabhAko AphisameM zIghra hI laganI li phona AyA / hama vahA~ phne| vahAM sthAnIya samAjake 4.6 pratipTata mahAnubhAva bhI pe| sadako batAyA gayA ki 'pa. ya. mAnajI zAstrI golApurakA Aja tAra AyA hai, jisame unhone sUnita piyA hai ki nAcArya mahArAgne 15 agasta 55 pho 3 // baje madhyAhame 'yama-gallesanA' le lI hai / arthAta jalayA bhI rayAga kara diyA -pAdi cAcA huI aura AvazyakatA par3I to use leNge|' yaha ye batA hI rahe the kitanemeM gogapurase ThagAnI devanadakA phona maayaa| usameM unhoMne bhI yahI kahA / nizcaya halA kimabaha aurAma pragara mandirajIme apa, dhyAna, pAntidhArA, pUjA, pATha Adi matkArya kiye jaayeN| dAna, ekAgana bAra bhI, jopara grmaa| hamane mahArAjake antima upadezoko rikArDina mamIna (anigrAdapAya) dArA ripAI (dhvanipra) pAne sapA phima (mahArAjako gamana niyAlokA sAyAcitra)ne kA vicAra ranA, jinapara hamanagama ho nizcA nahIM mAra sake aura ima cintApa sApa -TaM ki 'jo vibhUti nArAmA mAmana aura gira hamArA sAdhAraNa upakAra kiyA hai usaphe kucha dina bAda darzana nahI kreNge|' 19 agastako baTota (meraTha) meM mAnAyaM ghI 108 namimAgarajI mahAgaraNa, zevAnAdhAne pramupa ziSya the, dAlopa thaa| vidyAlapaNe maramApaNa lAgatIpAnI naparabAgesAmA / pahA mahArAja namisAgarajI bhI nAcArvadhI salleganApraharI mcint| saragamohama milatI pApima aagye|
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ gADI karake hIrAbAgakI dharmazAlA aaye| vahAM snAna, devadarzana, pUjana aura bhojana Adi dainika kriyAoMse nivRtta hue| vahA~ zrI 108 muni nemisAgarajIkA caturmAsa ho rahA thaa| unake darzana kiye / zAmako usI dina kuthalagiri jAneke liye sTezanapara aaye| madrAsa eksapresase savAra hokara tA0 25 agastako prAta 7 baje kuDuvADI phuNce| vahAM pahuMcanepara patA calA ki eDasI-kuthalagiri jAnevAlI gADI DeDha ghaMTe pUrva chUTa cukI hai / ata kurduvADImeM snAna, devadarzana, pUjana Adi karake moTara basa dvArA vArsI hote hue usI dina madhyAhnameM 3 / 20 para zrIkuthalagiri pahu~ce / kuthalagirikA sundara pahADa 2-3 mIla pahalese dikhane lagatA hai / yahA~se dezabhUSaNa aura kulabhUSaNane ghora upasarga sahanakara siddhapada prApta kiyA thA / __ moTarase utarate hI mAlUma huA ki mahArAja darzana de rahe haiM aura pratidina madhyAhnameM 3 se 3 baje taka darzana dekara gaphAmeM cale jAte hai| ata mAmAnako vahI choDa tIvra vegase mahArAjake darzanoke liye pahADapara phuNce| usa dina mahArAjane 3-45 baje taka janatA ko darzana diye / mahArAja sabako apane dAhine hAtha aura pichIko uThAkara AzIrvAda de rahe the| usa samayakA dRzya bahA drAvaka eva anupama thaa| aba manameM yaha abhilASA huI ki mahArAjake nikaTa pahu~cakara nikaTase darzana va vArtA kareM tathA mahArAja namisAgarajIkA likhA patra unake caraNomeM arpita kreN| suyogase pa0 sumerucandrajI divAkara sivanIne hameM tatkSaNa dekhakara nikaTa bulA liyA aura seTha rAvajI paDhArakara solApura tathA zrI 105 lakSmIsena bhaTTAraka kolhApurase hamArA paricaya karAyA eva AcArya mahArAjake caraNomeM pahu~cAneke lie unase kahA / ye dono mahAnubhAva mahArAjakI paricaryA meM sadA rahanevAloMmeM pramukha the| epha ghaTe bAda paune pAMca baje mAnanIya bhaTTArakajI hameM mahArAjake pAsa guphAmeM le gye| saumyamudrAmeM sthita mahArAjako trivAra namo'stu karate hue nivedana kiyA ki 'mahArAja | Apake sallekhanAvrata tathA paricaryA meM dillIkI orase, jahAM Apane san 1930 meM sasagha caturmAsa kiyA thA, mahArAja namisAgarajIne hameM bhejA hai| mahArAja namisAgarajIne Apake caraNoMmeM eka patra bhI diyA hai / ' AcAryazrIne kahA-'ThIka hai, tuma acche Aye / ' aura patrako paDhaneke liye iGgita kiyA / hamane 10 minaTa taka patra par3hakara sunaayaa| mahArAjane hAtha uThAkara AzIrvAda diyaa| mahArAjakI zAnta mudrAke darzanakara pramudita hote hue guphAse bAhara aaye| bAdameM pahADase nIce Akara DerA talAza karate hae dillIke aneka sajjanoMse bheMTa huii| unase mAlUma huA ki ve usI dina vApisa jA rahe haiM / mata hama unake heremeM Thahara gaye / yahA~ ullekha yogya hai ki varSAkA samaya, sthAnakI asavidhA aura khAdya-sAmagrIkA abhAva hote hue bhI bhaktajana pratidina A rahe the aura saba kaSToMko saha rahe the / 29 agasta taka hama mahArAjake pAdamUlameM rahe aura bhASaNa, tattvacarcA, vicAra-goSThI Adi dainika kAryakramomeM zAmila hote rahe / tathA sallekhanA-mahotsava ke pramukha sayojaka seTha bAlacanda devacandajI zahA solApura-bambaIke Agraha eva preraNAse 'sallekhanAke mahattva' tayA 'AcAryazrIke Adarza-mArga' jaise sAmayika viSayopara bhASaNa bhI dete rahe / sthAna aura bhojanake kaSTane icchA na hote hue bhI kuthalagiri aura AcAryazrIkA pAdamUla hameM choDaneke lie bAdhya kiyA aura isa liye dillI lauTa jAnekA hamane dukhapUrvaka nizcaya kiyA / ata mahArAjake darzanakara aura unakI AjJA lekara moTara-basapara A gaye / ullekhanIya hai ki hameM divAkarajIge preraNA kI thI ki zeDavAla (ji. velagAva)meM AcArya mahArAjake baDhe bhAI aura 27 varSa pahale AcAryazrIse dIkSita, jinakI 94 varSakI avasthA hai, muni vardhamAnasAgarajI tathA - 322 -
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ kumbhojabAhubalImeM muni samantabhadrajI, jo vardhamAnasAgarajIse dIkSita, aneka gurukuloke saMsthApaka evaM Ajanma brahmacArI, bI0 e0, nyAyatIrtha hai, virAjamAna hai, unake darzana avazya karanA aura AcAryathIke bAremeM unase vizeSa jAnakArI prApta karanA / ataeva 29 agastako zrIkuthalagirise calakara hama miraja hote hue 30 agastako zeDavAla pahuMce / vahA~ saumyamudrAdita eva tejasvitApUrNa muni vardhamAnasAgarajIke darzana aura AcArya mahArAja ke vAremeM unase vizeSa jAnakArI prAptakara baDA Ananda huaa| AcArya mahArAjake sadupadezase yahA~ nirmApitabhavya eva manohara tIsa caubIsI vizeSa AkarSaNako vastu hai| yahAMkA zrI zAntisAgara di0 jaina anAthAzrama bhI ullekhanIya hai| zeDavAlase 31 agasta ko calakara usI dina kumbhoja-bAhubalI pahu~ce / muni samantabhadrajI mahArAjake, jo abhIkSNajJAnopayogameM nirata rahate hai, darzana kiye aura unake sAtha carcA-vArtAkara atIva pramudita hue| yahA~kA gurukula, samavazaraNamandira, svAdhyAyamandira, bAhubalI mandira, sanmatimudraNAlaya Adi sasthAe~ draSTavya haiM / ina saba sasthAoMke sasthApaka eva prANa mahArAja samantabhadra hai| mahAgaja pahADapara zrI 1008 bAhubalIko 28 phuTa unnata vizAla mUrtikI bhI sthApanA kara rahe haiN| Apa jaisA dharmAnurAga hameM avataka anyatra dekhaneme nahI milA / zramaNasaskRtike Apa sacce aura mUka prasAraka eva sevaka hai| yahA~se zramaNavelagola-janabidrI jyAdA dUra nahI hai| ata vahA~ko vizvavikhyAta gommaTezvarako mUtiko vandanAkA lobha hama savaraNa nahI kara sake / zrI samantabhadra mahArAjane bhI hame preraNA kI / ataeva kumbhoja bAhubalIse 1 sitambarako calakara 2 sitambarako 6 // baje zAmako zramaNavelagola pahuMce / pahu~cate hI usI dina rAtako tathA dUsare dina 3 sitambarako gommaTezvarakI usa mahAn advitIya, 58 phuTa uttuGga, adbhuta, saumya mUrtikI vandanAkara citta sAtizaya AhlAdita huaa| yaha mUrti eka hajAra varSase garmI, barasAta aura sardIkI coToko sahana karatI huI vidyamAna hai aura Aja bhI apane nirmAtAkI ujjvala kItiko vizvavikhyAta kara rahI hai| itanI vizAla aura uttaGga bhavya mUrti vizvameM anyatra nahI hai| yaha vItarAga mUti dUrase hI darzakako apanI ora khIca letI hai aura apanemeM use lIna kara letI hai| kuthalagirise yahA vApisa hue yAtriyoM se jJAta hamaA ki mahArAjakI sthiti cintAjanaka hai aura 29 agastase 1 sitambara taka jala nahI liyaa| ima samAcArase mere manameM mahArAjake caraNoM meM puna. aura zIghra kuthalagiri jAneke lie Uthala-puthala eva becainI paidA ho gii| phalata 3 sitambara ko hI zramaNabelagolase mATarase hama kuthalagirike lie puna cala diye aura 4 sitambarako 9 baje rAtrimeM miraja Agaye / Anepara mAlUma huA ki eDasI-kuthalagiri jAne vAlI gADI AdhA ghaNTA pUrva calI gaI hai aura aba dUsare dina 11-45 baje jaavegii| phalasvarUpa usa dina hama vahI miraja sTezana para rhe| prAta 5 mitambarako miraja zahara meM zrIjinamandirake darzanoke lie gaye / vahA~ bhI devendrakoti bhaTTArakajIse bheMTa ho gii| Apa bahuta sajjana bhadra bhadra haiM / mirajase 11-45 bajekI gADIse ravAnA hokara 6 sitambarako eDasI hote hue kuthalagiri phuNce| yahA~ Ate hI jJAta huA ki mahArAjakI prakRti uttama hai / 2 mitambarase 4 sitambara taka unhoMne jala grahaNa kiyaa| kala 5 sitambarako jala nahI liyA hai| usake bAda phira bhAcAryazrIne jala grahaNa nahI kiyaa| AcAryazrIne do eka bAra jala grahaNa karane ke lie prArthanA bhI kI gaI, kintu AcAryadhIne dRDhatAke sAtha kahA ki 'jaba zarIra Alamyana lie vinA pahA nahIM raha sakatA to hama pavitra digambara caryApho sadoSa nahIM bnaayeNge|' 7 sitambarako bambaIme kiATiMga magonake bhAjAnese 8 sitambarako mahArAjase antima upadezake lie prArthanA kI gii| mahArAjana mayako -323 -
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ prArthanA svIkAra kara apanA antima bhASaNa diyA, jo marAThImeM 22 mimaTa taka huA aura jise rikArDa karA liyA gyaa| AcAryazrIne samAjakA lagabhaga ardha-zatAbdI taka mArgadarzana kiyA, dezake eka chorase dUsare chorataka pAda-vihAra karake use jAgRta kiyA aura zatabdiyose jyotihIna hue di0 munidharma-pradIpako pradIpta kiyaa| isa duSamAkAlameM unhone apane pavitra eva yazasvI cAritra, tapa aura tyAgako bhI nirapavAda rakhate hue nirgrantharUpako jaisA prastuta kiyA vaisA gata kaI zatAbdiyomeM bhI nahIM huA hogaa| unake isa upakArako kRtajJa samAja cirakAla taka smaraNa rkhegii| hameM AcAryazrIke sallekhanA-mahotsavameM 25 agastase 29 agasta taka aura 6 sitambarase 19 sitambara taka unake dehatyAga tathA bhasmotthAnakriyA taka 19 dina zrI kuthalagirimeM rahanekA saubhAgya milaa| eka mahAn kSapakake samAdhimaraNotsavameM sammilita honA Anandavardhaka hI nahIM, apitu nirmala pariNAmotpAdaka eva puNyavardhaka mAnA gayA hai| mahArAjane 35 dina jitane dIrghakAla taka sallekhanAvrata dhAraNakara usake acintya mahattva aura mArgako prazasta kiyA tathA jaina itihAsameM amara sthAna prApta kiyaa| AcAryazrIkI netrajyoti-mandatA cAritracakravartI AcArya zAntisAgarajI mahArAjako AMkhokI jyoti pichale kaI varSoMse manda hone lagI thI aura vaha mandase mandatara eva mandatama hotI gii| AcArya mahArAja nazvara zarIrake prati parama nispahI aura vivekavAna hote hae bhI isa orame kabhI udAsIna nahI rahe aura na zarIrakI upayogitAke tattvako ve kabhI bhuule| 'zarIramAdya khalu dharmasAdhanam'-zarIra dharmakA prathama sAdhana hai, ise unhone sadA dhyAnameM rakhA aura AkhokI jyoti-mandatAko dUra karaneke lie bhaktajanodvArA kiye gaye upacAra-prayatnoko sadaiva apnaayaa| mahArAja svaya kahA karate the ki 'bhAI! AMkhokI jyoti sayama pAlana meM sahAyaka hai aura isa lie hameM usakA dhyAna rakhanA Avazyaka hai parantu yadi vaha hameM avAba deve to hameM bhI use javAba denA pddegaa|' yathArthameM AtmAke amaratvameM AsthA rakhane vAle mamakSa sAdhukA yahI viveka hotA hai| ata eva AcAryazrIne samaya-samaya para ucirA aura mArgAvirogho upacAroko apanAyA tathA paryApta auSadhiokA prayoga kiyA / kintu AkhokI jyotimeM antara nahI paDA, pratyata vaha manda hI hotI gii| dhArmika bhaktajano dvArA suyogya DAkTaro ke lie bhI mahArAjakI AMkheM dikhAI gaI / parantu unheM bhI saphalatA nahIM milii| samAdhimaraNa-dhAraNakA nizcaya aisI sthitime AcAryazrIke sAmane do hI mArga the, jinameMse unheM eka mArgako cunanA thA / ve mArga the-zarIrarakSA yA AtmarakSA / donokI rakSA aba sambhava nahI thii| jabataka donoMkI rakSA sambhava thI tabataka unhone donokA dhyAna rkhaa| unhone antardaSTise dekhA ki 'ava mujhe ekakI rakSAkA moha choDanA paDegA / zarIra 84 varSakA ho cukA, vaha jAne vAlA hai, nAzazIla hai, aba vaha adhika dina nahI Tika skegaa| eka-na-eka dina usase moha avazya choDanA paDegA / indriyAM javAba de rahI hai / Akhone javAba de hI diyA hai| vinA AkhokI jyotike yaha siddhasama AtmA parAzrita ho jaayegaa| IryAsamiti aura eSaNAsamiti nahI pala sktii| kyA ina AtmagaNoko nAzakara avazya jAne-vAle jIrNa-zIrNa zarIrakI rakSAke lie maiM anna-pAna grahaNa karatA raha? kyA AtmA aura zarIrake bhedako samajhanevAle tathA AtmAke amaratvameM AsthA rakhane vAle sAdhuke lie yaha ucita hai ? jina IryAsamiti ( jIvadayA), epaNAsamiti (bhojanazuddhi ) Adi AtmamUlaguNoMke vikAsa, vRddhi eva rakSAke lie anazanAdi tapa kiye, upasarga sahana -324
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiye aura ghora parISaha sahe, kyA unakA nAza hone dUM? nazvara zarIra naSTa hotA hai to ho, jIvanabhara pAlitapoSita AtmaguNoko nAza nahI hone dUMgA / ata zarIrase moha choDakara AtmAkI rakSA karU~gA, kyoki zarIrarakSAkI apekSA AtmarakSA adhika lAbhadAyaka aura zreyAn hai / meM siddhasama hUM aura isaliye nirvikalpaka samAdhi dvArA kevalajJAna prApta kara zuddha buddha-siddha banU~gA / ' yaha vicArakara AcArya mahArAjane sallekhanAvrata dhAraNa karanekA nizcaya kiyA aura bhagavAn zrI 1008 dezabhUSaNa kulabhUSaNa ke pAvana siddhisthAna zrI kuthalagiripara pahu~cakara apane usa suvicArita eva vivekapUrNa nizcayako kriyAtmaka rUpa diyA / arthAt 14 agasta 1955 ravivArako bAdAmakA pAnI lekara usI dina samasta prakArake AhAra pAnIkA AmaraNa tyAgakara diyA / 17 agasta taka unakA yaha tyAga niyama sallekhanA ke rUpameM rahA aura usake bAda use unhone yamasallekhanAke rUpameM le liyaa| itanA vicAra rakhA ki bAdhA honepara yadi kabhI AvazyakatA paDI to jala le lU~gA / samAdhimaraNa kyo aura usakI kyA AvazyakatA ? vikramakI chaThI zatAbdIke vidvAn AcArya pUjyapAda- devanandi sallekhanAkA mahattva aura AvazyakatA batalAte hue likhate haiM / 'maraNasyAniSTatvAdyathA vaNijo vividhapaNyadAnAdAnasaJcayaparasya svagRhavinAzo'niSTa / tadvinAzakAraNe ca kutazcidupasthite yazAzakti pariharati, du parihAre ca paNyavinAzo yathA na bhavati tathA yatate eva gRhastho'pi vratazIlapaNyasaJcaye pravartamAnastadAzrayasya na pAtamabhivAJchati tadupaplavakAraNe copasthite svaguNAvirodhena pariharati / du parihAre ca yathA svaguNavinAzo na bhavati tathA prayatate iti / sa0 si0 a0 7 sU0 22 / arthAt maraNa kisIko iSTa nahI hai / jisa prakAra aneka tarahake javAharAtokA lena-dena karanevAle vyApArIko apane gharakA nAza iSTa nahI hai / yadi kadAcit usake nAzakA koI (agni, bADha, viplava Adi ) kAraNa upasthita hojAya to vaha usake parihArakA yathAzakti upAya karatA hai / aura yadi parihArakA upAya sambhava nahI hotA to gharameM rakhe hue javAharAtokI jaise bane vaise rakSA karanekA yatna karatA hai -- apane bahumUlya javAharAtako naSTa nahI hone detA hai usIprakAra jIvanabhara vrata zIlarUpa javAharAtakA saJcaya karane vAlA zrAvaka athavA sAghu bhI usake AdhArabhUta apane zarIrakA nAza nahI cAhatA -- usakI sadA rakSA karatA hai / aura zarIrake nAzakAraNo roga, upasarga Adike upasthita honepara unakA pUrNa prayatna se parihAra karatA hai tathA asAdhya roga, azakya upasarga Adi ke honepara jaba dekhatA hai ki zarIrakA rakSaNa aba sambhava nahI hai| AtmaguNokA nAza na ho vaisA prayatna karatA hai / arthAt zarIrarakSAkI apekSA vaha AtmarakSAko sarvopari mAnatA hai / isI bAtako pa0 AzAgharajI bhI kahate haiM kAya svastho'nuvartya. syAt pratikAryazca rogita / upakAra viparyasyastyAjyaH sadbhi khalo yathA // dehAdikR samyaknimittaistu sunizcite / mRtyAvArAdhanAmagnamaterdUre na tatpadam // 'svastha zarIra, pathya AhAra aura vihAra dvArA poSaNa karane yogya hai / aura rogI zarIra yogya auSadhiyoM dvArA upacArake yogya hai / parantu yogya AhAra-vihAra aura auSadhopacAra karate hue bhI zarIrapara - 325 -
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ unakA koI asara na ho, pratyuta vyAdhiko vRddhi hI ho, to aisI sthitimeM usa zarIrako duSTake samAna choDa denA hI zreyaskara hai / arthAt samAdhimaraNa lekara AtmaguNoMkI rakSA karanI cAhiye / ' 'zIghra maraNa sUcaka zarIrAdike vikArodvArA aura jyotiSazAstra, eva zakunavidyA Adi nimittoMdvArA mRtyuko sannikaTa jAnakara samAdhimaraNameM lIna honA buddhimAnokA kartavya hai| unheM nirvANakA prApta honA dUra nahI rhtaa|' ina uddharaNose sallekhanAkA mahatva aura AvazyakatA samajhameM A jAtI hai| eka bAta aura hai vaha yaha ki koI vyakti rote-vilapate nahI maranA cAhatA / yaha tabhI sambhava hai jaba mRtyukA akaSAyabhAvase sAmanA kare / nazvara zarIrase moha tyaage| pitA, putrAdi bAhya padArthoMse rAga-dvepa dUra kare / Ananda aura jJAnapUrNa AtmAke nijatvameM vizvAsa kre| itanA viveka jAgRta honepara mumukSu zrAvaka athavA sAdhu sallekhanAmaraNa, samAdhimaraNa yA paDitamaraNa yA vIramaraNa pUrvaka zarIra tyAga karatA hai| samAdhimaraNapUrvaka zarIratyAga karanepara vizeSa jora dete hue kahA hai -- yatphala prApyate sadbhitAyAsaviDambanAt / tatphala sukhasAdhya syAnmRtyukAlaM samAdhinA / / taptasya tapasazcApi. pAlitasya vratasya ca / paThitasya zru tasyApi phala mRtyu samAdhinA // 'jo phala baDe-baDe vratI purupoko kAyakleza Adi tapa, ahiMsAdi vrata dhAraNa karanepara prApta hotA hai vaha phala anta samayameM sAvadhAnI pUrvaka kiye hue samAdhimaraNase jIvoko sahajameM hI prApta ho jAtA hai / arthAta jo Atmavizuddhi aneka prakArake tapAdise hotI hai vaha anta samayameM samAdhipUrvaka zarIra tyAganepara prApta ho jAtI hai|' 'bahata kAla taka kiye gaye ugra tapokA, pAle hae tokA aura nirantara abhyAsa kiye hue zAstrajJAnakA eka mAtra phala zAntipUrvaka AtmAnubhava karate hue samAdhimaraNa karanA hai / isake binA unakA koI phala prApta nahI hotA-kevala zarIrako sukhAnA yA khyAtilAbha karanA hai|' isase spaSTa hai ki sallekhanAkA kitanA mahattva hai| jaina lekhakone isapara aneka grantha likhe haiN| 'bhagavatI ArAdhanA' isI viSayakA eka prAcIna grantha hai, jo prAkRta bhASAmeM likhA gayA hai aura jisakA racanAkAla heDha-do hajAra varSase Upara hai / isI prakAra 'mRtyumahotsava' nAmakA saskRta bhASAmeM nibaddha atha hai, jo bahuta hI vizada aura sundara hai / AcArya samantabhadrane likhA hai upasarge durbhikSe jarasi rujAyA ca ni pratIkAre / dharmAya tanuvimocanamAhu sallekhanAmAryA // 'jisakA kucha upAya zakya na ho, aise kisI bhayaGkara siMha Adi dvArA khAye jAne Adike upasarga A jAnepara, jisameM zuddha bhojana-sAmagrI na mila sake, aise duSkAlake pahanepara, jisameM dhArmika va zArIrika kriyAe~ yathocita rItise na pala sake, aise buDhApeke A jAnepara tathA kisI asAdhya rogake ho jAnepara gharmakI rakSAke liye zarIrake tyAga karaneko sallekhanA (samAdhimaraNa--sAmyabhAvapUrvaka zarIrakA tyAga karanA) kahA gayA hai|' -326
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI bAtako eka dUsarI jagaha bhI isa prakAra batalAyA gayA hai - nAvazyaM nAzine hiMsyo dharmo dehAya kAmadaH / deho naSTa. punarlabhyo dharmastvatyantadurlabha. // "niyamase nAza honevAle zarIrake liye abhISTa phaladAyI dharmakA nAza nahI karanA cAhiye; kyoki zarIrake nAza ho jAnepara to dUsarA zarIra puna mila sakatA hai / parantu naSTa dharmakA puna milanA durlabha hai|' sallekhanA dhAraNa karanevAle jIvakA kisI vastuke prati rAga athavA dveSa nahI hotaa| usakI eka hI bhAvanA hotI hai aura vaha hai videhamukti / samantabhadrasvAmIne likhA hai sneha vaira saGga parigraha cApahAya zuddhamanAH / svajana parijanamapi ca kSAntvA kSamayetpriyairvacanaiH / / Alocya sarvamena kRtakAritamanumata ca nirvyAjam / AropayenmahAvratamAmaraNasthAyi niHzeSam / / zoka bhayamavasAda kleda kAluSyamaratimapi hitvA / sattvotsmAhamudIrya ca mana prasAdya zru tairamRtai // AhAra parihApya kramaza snigdha vivarddhayetpAnam / snigdha ca hApayitvA kharapAna pUrayetkramaza // kharapAnahApanAmapi kRtvA kRtvopavAsamapi shktyaa| paJcanamaskAramanAstanu tyajetsarvayatnena // 'kSapaka iSTa vastuse rAga, aniSTa vastuse dvepa, strI-putrAdise mamatva aura dhanAdise svAmIpanekI buddhiko choDakara pavitra mana hotA haA apane parivArake logo tathA purA-paDosI janoMse jIvana meM hue aparAghoko kSamA karAve aura svaya bhI unheM priyavacana bolakara kSamA kare aura isa taraha apane cittako niSkaSAya banAve / ' 'isake pazcAta vaha jIvanameM kiye, karAye aura anumodanA kiye samasta hiMsAdi pApokI nizchala bhAvase AlocanA (kheda-prakAzana) kare tathA mRtyuparyanta samasta mahAvrato (hiMsAdi pAMca pApoke tyAga) ko dhAraNa kre| 'isake sAtha hI zoka, bhaya, kheda, glAni (ghRNA), kaluSatA aura AkulatAko bhI choDa de tathA bala eva utsAhako prakaTa karake amRtopama zAstravacanoMse manako prasanna rkhe|' 'isake bAda sallekhanAdhArI sallekhanAmeM sarvaprathama AhAra (bhakSya padArthoM) kA tyAga kare aura dUdha, chAcha Adi peya padArthoM kA abhyAsa kre| isake anantara use bhI choDakara kAjI yA garma jala pInekA abhyAsa kre|' 'bAdameM unako bhI choDakara zaktipUrvaka upavAsa kare aura isa taraha upavAsa karate eva pacaparameSThIkA dhyAna karate hue pUrNa jAgRta eva sAvadhAnIse zarIrakA tyAga kre| isa vidhise sAdhaka apane Ananda-jJAna ghana AtmAkA sAdhana karatA hai aura bhAvI paryAyako vartamAna jIrNa-zIrNa nazvara paryAyase bhI jyAdA sukhI, zAnta, nirvikAra, nitya-zAzvata eva ucca banAne kA saphala puruSArtha karatA hai / nazvarase yadi anazvarakA lAbha ho, to use kauna vivekI choDaneko taiyAra hogA? - 327 --
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ sallekhanAdhArI una pAMca doSoMse bhI apaneko bacAtA hai jo usakI pavitra sallekhanAko kalaGgita karate haiN| ve pAMca doSa nimna prakAra haiM - jIvita-maraNA''zase bhaya-mitrasmRti-nidAna-nAmAna / sallekhanA'ticArA paJca jinendra samAdiSTA / / 'sallekhanA dhAraNa karaneke bAda jIvita bane rahanekI AkAkSA karanA, jaldI maranekI AkAkSA karanA, bhayabhIta honA, snehiyokA smaraNa karanA aura agalI paryAyake indriyasUkhokI icchA karanA ye pAMca bAteM sallekhanAko dUSita karanevAlI kahI gaI haiN|' uttama samAdhimaraNakA phala svAmI samantabhadrane likhA hai ki nizreyasamabhyudaya nistora dustara sukhAmbunidhim / ni pivati pItadharmA sarvairdu khairanAlIDha. // 'uttama sagadhimaraNako karanevAlA dharmarUpI amRtako pAna karaneke kAraNa samasta du khoMse rahita hotA huA ni zreyasa aura abhyudayake aparimita sukhoko prApta karatA hai / ' kSapakakI sallekhanAme sahAyaka aura unakA mahattvapUrNa karttavya isa taraha Uparake vivecanase sallekhanAkA mahattva spaSTa hai aura isaliye ArAdhaka use baDe Adara, prema tathA zraddhAke sAtha dhAraNa karatA hai aura uttarottara pUrNa sAvadhAnIke sAtha Atma-sAdhanAmeM tatpara rahatA hai| usake isa puNyakAryameM, jise eka 'mahAn yajJa' kahA gayA hai, pUrNa saphalatA mile aura apane pavitra pathase vicalita na hone pAye, anubhavo muni (niryApaka) sampUrNa zakti eva Adarake sAtha sahAyatA karate hai aura ArAdhakako samAdhimaraNameM susthira rakhate haiM / ve use sadaiva tattvajJAnapUrNa madhura upadezoM dvArA zarIra aura sasArakIasAratA eva nazvaratA batalAte haiM, jisase vaha unameM mohita na hove / ' samAdhimaraNakI zreSThatA AcArya zivAryane 'bhagavato ArAdhanA' meM sataraha prakArake maraNoMkA ullekha karake pAMca tarahake maraNokA varNana karate hue tIna maraNoko uttama batalAyA hai| likhA hai ki paDidapaDidamaraNa ca paDidaM bAlapaDida ceva / edANi tiNNi maraNANi jiNA Nicca pasasati // 27 // 'paNDitapaNDitamaraNa, paNDitamaraNa aura bAlapaNDitamaraNa ye tIna maraNa sadA prazasAyogya hai|' 1 bha0 A0 gA0 650-676 / 2 paDidapaDidamaraNa paMDidayaM bAlapaDida ceva / bAlamaraNa cauttha pacamaya bAlabAla ca / / 'paNDitapaNDitamaraNa, paNDitamaraNa, bAlapaNDitamaraNa, bAlamaraNa aura bAlabAlamaraNa ye pAMca maraNa haiN| bha0 A0 gA0 25 / -328
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ Age likhA hai - paMDidapaDidamaraNe khINakasAyA marati kevlinno| viradAviradA jIvA marati tadieNa maraNeNa // 28 / / pAopagamaNamaraNa bhattappaNNA ya igiNI ceva / tivihaM paDiyamaraNa sAhussa jahuttacariyassa / / 29 / / aviradasammAdiTThI marati bAlamaraNe cautthammi / micchAdiTThI ya puNo pacamae bAlabAlammi / / 30 / / arthAt caudahaveM guNasthAnavartI vItarAga-kevalI bhagavAnke nirvANa-gamanako paNDitapaNDitamaraNa, dezavratI zrAvakake maraNako vAlapaNDitamaraNa, AcArAgazAstrAnusAra cAritrake dhAraka sAdhu-muniyoke maraNako paNDitamaraNa, aviratasamyagdRSTike maraNako bAlamaraNa aura mithyAdRSTike maraNako bAlabAlamaraNa kahA gayA hai| bhaktapratyAkhyAna, iGginI aura prAyopagamana ye tIna paNDitamaraNake bheda haiN| inhI tIna bhedokA Upara sakSepameM varNana kiyA gayA hai| AcArya zAntisAgara dvArA iginImaraNa sanyAsakA grahaNa AcArya zAntisAgarajIne samAdhimaraNake isa mahattvako avagata kara uparyukta paNDitamaraNake dUsare bheda iGginImaraNa vratako grahaNa kiyA / yadyapi mahArAja 5 varSase paDitamaraNake pahale bheda bhavatapratyAkhyAnake antargata savicArabhaktapratyAkhyAnakA, jisako utkRSTa avadhi 12 varSa hai, abhyAsa kara rahe the| kintu zarIrako jarjaratA va netrajyotikI atyanta mandatAse jaba unheM apanA AyukAla nikaTa jAna paDA to unhoMne use iGginImaraNake rUpameM parivartita kara diyA, jise unhone 35 dina taka dhAraNa kiyaa| mahArAjane svaya dinAka 17-8-55 ko madhyAhnameM 2 / / baje seTha bAlacandra devacandra jI zahA, seTha rAvajI devacandrajI nimbaragIkara, saghapati seTha geMdanamalajI, seTha candUlAlajI jyoticandrajI, zrI baNDovA rattovA, zrI bAbUrAva mArale, seTha gulAbacandra sakhArAma aura rAvajI bApUcandajI paDhArakarako Adeza karate hue kahA thA ki 'hama iGginImaraNa sanyAsa le rahe haiM, usameM Apa loga hamArI sevA na kareM aura na kisIse kraayeN|' mahArAjane yaha bhI kahA thA ki 'paMcama kAla honese hamArA sahanana prAyopagamana (paNDitamaraNake tIsare bheda) ko lene ke yogya nahIM hai, nahIM to use dhAraNa karate / ' yadyapi kinhI AcAryoMke matAnusAra iGginImaraNa sanyAsa bhI Adike tIna sahananake dhAraka hI pUrNa rUpase dhAraNa kara sakate haiM tathApi AcArya mahArAjane Adike tIna sahananoka abhAvameM bhI ise dhAraNa kiyA aura 35 dina taka usakA nirvAha kiyA, jisakA avalokana unake sallekhanAmahotsavameM upasthita sahasro vyaktiyone kiyA, vaha 'acintyamohita mahAtmanAm' mahAtmAoko ceSTAe~ acintya hotI hai, ke anusAra vicArake pare hai| samAdhimaraName AcAryazrIke 35 dina samAdhimaraNake 35 divasomeM AcAryazrokI jaisI prakRti, ceSTA eva caryA rahI usase AcArya mahArAjake dhairya, viveka, jAgRti AdikI jAnakArI prApta hotI hai / 19 dina to hama svaya unake pAdamUlameM kuthalagiri rahe aura pratidina niyamita dainadinI (DAyarI) likhate rahe tathA zeSa 16 divasokI unakI caryAdiko anya sUtrose jJAta kiyaa| 18 sitambara 55, ravivArako-prAta 6-45 vaje zrI lakSmIsenajI bhaTTArakane abhipekajala le jAkara kahA-'mahArAja | abhiSekajala hai|' mahArAjane uttara diyA hai aura use uttamAgameM lagA liyaa| isake 5 minaTa bAda hI 6-50 baje unhone zarIra tyAga diyaa| zarIratyAgake samaya mahArAja pUrNata jAgRta aura -329 na-42
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvadhAna rahe / antima samayakI unake zarIrakI zAstrAnusAra vidhi karake use padmAsana rUpameM caukIpara virAjamAna kiyA gayA aura pratidinakI taraha macapara le jAkara janatAke lie unake darzana karAye / 2 ghaTe taka dazabhakti AdikA pATha huaa| isake bAda eka susajjita pAlakImeM mahArAjake paudgalika zarIrako virAjamAna karake usa sthAnapara pahADake nIce le gaye, jahA~ dAha-saskAra kiyA jAnA thA / pahADapara hI mAnastambhake nikaTake maidAna meM bar3e sammAnake sAtha DeDha baje prabhAvapUrNa dAha-saskAra huaa| lagabhaga 30 mana candana. 3 bore kapUrakI TikiyA tathA khulA kapUra, hajAro kacce nAriyala va hajAro gole citAmeM DAle gye| dAhasaMskAra mahArAjake bhatIje, rAvajI devacanda, mANikacanda vIracanda Adi pramakha logoMne kiyA / Agane dhU-dhUkara mahArAjake zarIrako jalA diyA / 'oM siddhApa nama' prAta 6-50 se 1 / / baje taka janatAne bolaa| isI samaya mahArAjake AtmAke prati pa0 varddhamAnajI, hamane, pa0 tanasukhalAlajI kAlA Adine zraddhAJjali-bhApaNa diye| dAha-saskArake samaya sarparAjake AnekI bAta sunI gii| jyotiSazAstrAnusAra mahArAjakA zarIratyAga acche muhUrta, yoga aura acche dina huaa| rAtako aneka loga dAhasthAnapara baiThe-khaDe rhe| 19 sitambara 55, ko bhasmIke lie hama 5 bane prAta dAhasthAnapara pahu~ce aura dekhA ki bhasmIke vizAla Dherako bhaktajanoMne samApta kara diyA aura aba bIcameM Aga mAtra raha gii| bhaktajanokI upasthiti isa prakAra yaha mahArAjakA samAdhimaraNa 35 divasa taka calA, jo vastuta aitihAsika hai / isa avasarapara nimna vratIjana vidyamAna rahe - (1) muni zrI pihitAsrava, (2) ailaka subala, (3) ai0 yazodhara, (4) kSu0 vimalasAgara, (5) kSu0 sUrisiMha, (6) kSu0 sumatisAgara, (7) kSu0 mahAbala, (8) kSu0 atibala, (9) kSu0 AdisAgara, (10) kSu0 jayasena, (11) kSu0 vijayasena, (12) kSu0 pArzvakIti, (13) kSu0 RSabhakIrti, (14) kSu0 siddhasAgara, (15) bhaTTAraka zrI lakSmIsena, (16) bhaTTAraka zrI jinasena, (17) bhaTTAraka devendrakIti (prArambhameM rahe), (18) kSullikA pArzvamatI, (19) kSu0 ajitamati, (20) kSu0 vizAlamatI, (21) kSu0 anantamatI (22) kSa0 jinamatI, (23) kSa vIramatI, brajIvarAja,a. dIpacanda, bra0 cAndamala, pra0 sUrajamala, bra0 zrIlAla Adi / samAjake aneka pratiSThita zrImAna tathA vidvAn bhI vahAM upasthita rahe / 35 divasoMmeM lagabhaga 50 hajAra janatA phuNcii| itane jana-samahake hote hue bhI koI vizeSa ghaTanA nahIM huii| 35 dina jitanA bahA melA na sunA aura na dekhaa| vaha mahArAjake jIvanavyApI tapa aura AtmatyAgakA prabhAva thaa| -330
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adarza tapasvI AcArya namisAgara : eka paricaya AcArya misAgarakA janma san 1888 meM dakSiNa karNATaka prAntake zivapura gA~va (jilA velagA~va) meM huA | ApakA janmanAma 'mhoNappA hoNappA' hai / Apake pitAkA nAma yAdavarAva aura mAtAkA nAma kAlAdevI hai / do varSa kI avasthAmeM pitAkA aura 12 varSakI avasthAmeM mAtAkA viyoga ho gayA thA / prArambhika zikSA vacapaname Apako paDhanemeM ruci nahI thI / apane adhyApakoko cakamA dekara skUlase bhAga jAte the aura tIna-tIna dina taka jagalameM vRkSopara peTase kapaDA bA~dhakara cipake rahate the tathA bhUkha-pyAsa bhI bhUla jAte the / ataeva Apane prArambhika zikSA karNATakI kI pahalI do pustakoM bharakI lii| vivAha aura gRhatyAga san 1914 meM 26 varSako avasthAmeM ApakA vivAha huA, 4 varSa bAda gaunA huA aura eka varSa taka dharmapatnIkA sayoga rahA / pIche usase eka zizukA janma huA, kintu tIna mAha bAda usakI mRtyu ho gaI aura usake tIna mAha bAda zizukI mA~kA bhI svargavAsa ho gayA / Apa dasa-dasa bIsa-bIsa bailagADiyo dvArA kapAsa, mirca, bartana AdikA vyApAra karate the / eka dina Apa kapAsa kharIdane ke lie jAmbagI nAmake gA~vameM, jo teradADa rAjya meM hai, gaye / vahA~ rAtako bhojana karate samaya bhojanameM do mare jhiMgarA (eka prakArake lAla koDe) dIkha gaye / usI samaya Apako sasArase vairAgya ho gayA aura manameM yaha vicAra karate hue ki "maiM kitanA adhama pApI aura dharma-karma hIna hU~ ki isa Arambhaparigrahake kAraNa do jIvokA ghAta kara diyA / " ghara bAra chor3akara savegI zrAvaka ho gaye / tIna varSa taka Apa isI zrAvaka veSameM ghUmate rahe / boragAMvameM pahu~cakara zrIAdisAgarajI nAmake munirAjase kSullaka dIkSA le aura phira do varSa bAda ailaka dIkSA bhI le lI / pA~ca varSa taka Apa isa avasthAmeM rahe / sAdhu-dIkSA san 1929 meM zrI sonAgirajI (madhyapradeza) meM cAritracakravartI taponidhi AcArya zAntisAgarajI mahArAjake nikaTa sAdhu-dIkSA grahaNa kI aura unheM apanA dIkSA guru banAyA / kSullakAvasthAse lekara Apane jaina vidrI, jayapura, kaTanI, lalitapura, mathurA, dehalI, lADanU TAkATUkA (gujarAta), jayapura, ajamera, vyAvara, hA~sI Adi aneka sthAno-nagaro tathA gAMvoMmeM 30 cAturmAsa kiye aura bhAratake dakSiName uttara aura pazcimase pUrva samasta bhAgo meM vihAra kiyA / isa vihArame Apane lagabhaga dasa hajAra molakI paidala yAtrA kI aura jagaha- jagahakI janatAko Atma-kalyANakA AdhyAtmika evaM naitika upadeza dekara unakA vaDA upakAra kiyA / AcArya-pada san 1944 meM Apa tAragAmeM AcArya kunthusAgarajIke saMghameM sammilita ho gaye / sagha jaba vihAra karatA huA ghariyAvAda (vAgaDa) pahu~cA to AcArya kunthusAgarajIkA vahA~ akasmAt svargavAsa ho gayA / sadhane pazcAt Apako tapAdi vizeSatAose 'AcArya' padapara pratiSThita kiyA / - 331 - 1
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha kyA kahate haiN| cAturmAsa bAda to Apako dillI calanA hai| dillIkI samAja aura jaina anAthAzrama Apako lAne ke liye utsuka haiM / mahArAja cupa raha gye| para unakA saketa unakI saumya mukhAkRtise mujhe unakI samAdhike avasarapara Ane ke liye hI thaa| mahArAja kI AjJA zirodhArya karate hue cintAke sAtha kahA'mahArAja, caraNomeM avazya upasthita houuNgaa|' usI samaya eka patra lA0 saradArImalajI goTevAlo aura eka patra Azrama-matrI lA0 raghuvIrasiMha koThIvAloko likhA aura usameM mahArAjake cintAjanaka svAsthyakA ullekha karate hue vaidyarAja kanhaiyAlAla jo AyurvedAcArya pradhAna cikitsaka jaina auSadhAlaya, dehalIko zIghra bhejaneke lie preraNA kii| vaidyajI mahArAjake caraNoMmeM pahuMca gaye aura unhone 22 dina taka mahArAjako pUrI vaiyAvRtya kI / ___ kintu hama jAte-jAte raha gaye / hamaloga yahI socate rahe ki mahArAja apanI asAdhAraNa tapa zaktike prabhAvase abhI hamalogoke madhya meM avazya raheMge / kintu jinake caraNa-sAnnidhyameM pichale chaha varSoMme saikaDo bAra AyA, gayA aura svAdhyAya karAyA / unake tapase prabhAvita hokara unakA bhakta banA aura mere hI parAmarzase varNIjIke samAgamameM sammedazikhara siddha kSetrapara jAnekA unhone nizcaya kiyA / para samAdhimaraNake samaya na pahuca skaa| aise mahAna tapasvIko zata-zata vandana hai|
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ unakA nidhana 22 aktUbara 1956 kA dukhada dina cirakAla taka yAda rhegaa| isa dina 12 baje zrI siddhakSetra sammedazikharajIkI pAvana bhUmi (IzarI-pArasanAtha) meM jahA~ 20 tIrthakaro aura agaNita RSiyone tapa va nirvANa prApta kiyA, isa yugake isa advitIya tapasvIne samAdhipUrvaka deha tyAga kiyA / DhAI ghaNTe pUrva sADhe nau baje unhone AhArameM jala grahaNa kiyaa| do dina pUrvase hI apane dehatyAgakA bhI saketa kara diyA / kSu0 zrI gaNeza prasAdajI varNI, bhagata pyArelAlajI Adi tyAgIgaNane unase pUchA ki 'mahArAja, siddhaparameSThIkA smaraNa hai ?" mahArAjane 'hU~' kahakara apanI jAgRta avasthAkA unheM bodha karA diyaa| aisA uttama sAvadhAna pUrNa samAdhimaraNa sAtizaya puNyajIvokA hI hotA hai| AcArya namisAgarajIne ghora tapazcaryA dvArA apaneko avazya sAtizaya puNyajIva banA liyA thaa| eka sasmaraNa jaba ve baDautame the, maiM kuthalagirise Akara unake caraNomeM pahuMcA aura AcArya zAntisAgarajI mahArAjakI uttama samAdhike samAcAra unheM sunAye tathA jaina kAleja bhavana meM Ayojita sabhAmeM bhASaNa diyA to mahArAja gadgada hokara rone lage aura bole-'guru cale gaye aura maiM adhama ziSya raha gayA / ' maiMne mahArAjako dhairya badhAte hue kahA-'mahArAja Apa vivekI vItarAga RSivara hai / Apa adhIra na ho| Apa bhI prayatna kareM ki gurukI taraha ApakI bhI uttama samAdhi ho aura vaha zrI siddhakSetra sammeda zikharapara ho| vahA~ varNIjIkA samAgama bhI prApta hogaa|' mahArAja dhairyako baTorakara turanta bole ki'paDitajI, ThIka kahA, aba maiM cAturmAsa samApta hote hI turanta zrI sammeda zikharajIke liye cala dUMgA aura varNIjIke samAgamase lAbha utthaauuNgaa|' ullekhanIya hai ki cAturmAsa samApta hote hI mahArAjane baDItase vihAra kara diyaa| jaba maiM unase khurjAmeM disambara-janavarImeM milA to dekhA ki mahArAjake pairomeM chAle paDa gaye haiM / maiMne mahArAjase prArthanA kI ki-'mahArAja jADoMke dina haiN| 10 mIlase jyAdA na clie|' to mahArAjane kahA ki-'paDitajI, hameM phAlgunakI aSTAnhikAse pUrva zikharajI pahuMcanA hai| yadi jyAdA na caleMge to usa samaya taka nahI pahu~ca paayeNge|' mahArAjakI zarIrake prati nispRhatA, varNIjIse jJAnopArjanakI tIbra abhilASA aura zrIsammedazikharajIkI ora zIghra gamanotsukatA dekhakara anubhava huA ki AcAryazrI apane sakalpakI pUrtike prati kitane sUdaDha haiM / unake dehatyAgapara zrI di. jaina lAlamandirajImeM Ayojita zraddhAJjali-sabhAmeM mahArAjake adhyavasAyakI prazasA karate hue lA0 parasAdIlAla pATanIne kahA thA ki 'vaDe mahArAjako anna tyAga kiye 2 // varSa ho gayA aura hama saba loga asaphala ho gaye to mA namisAgarajI mahArAjane ajamerase Akara dillImeM caumAsA kiyA aura harijana mandira praveza samasyAko apane hAthameM lekara 6 mAhameM hI hala karake dikhA diyA / ' yathArthameM ukta samasyAko hala karanevAle AcArya namisAgarajI mahArAja hI haiN| AcArya mahArAjane apanI kAryakuzalatA aura buddhimattAse aisI-aisI aneka samasyAoko hala kiyA, kintu unake zreyase ve sadaiva alipta rahe aura use kabhI nahI caahaa| unameM vacanazakti to aisI thI ki jo bAta kahate the vaha satya sAvita hotI thii| dehatyAgase ThIka eka mAsa pUrva 23 sitambara '56 ko jaba maiM sasthA (samantabhadra saskRta vidyAlaya, dehalI) kI orase varNI-jayantIpara unake caraNomeM pahu~cA, to mahArAja bole-'paDitajI, Apako mere samAghimaraNake samaya AnA hai|' mahArAjake ina zabdoko sunakara maiM cauMka gayA aura nivedana kiyA ki 'mahArAja
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapasyA aura tyAga ApakI tapasyA aura tyAga advitIya rhe| san 1924 meM Apane jayapuramai vahA~ke anAjoMkI bhASAkA jJAna na ho sakanese 8 mAha taka lagAtAra kevala kar3IkA AhAra liyA / san 1931 me dehalImeM prathama cAtumAsameM 21 dina taka upavAsa aura bAdameM DeDha mAha taka kevala chAcha grahaNa kI / san 1933 meM saraghanA (meraTha) ke cAturmAsame 36 dina taka sirpha nInUkA rasa liyaa| meraThame do mAha taka lagAtAra kevala ganne kA rasa grahaNa kiyaa| man 1940 meM jera (gujarAta) ke cImAsemeM sAr3he chaha mahIno meM sirpha 29 dina AhAra aura zeSa dinome 164 upavAsa kiye / yaha siMha-vikrIData vrata hai / san 1941 meM TAkATUkA (gujarAta) meM caumAse meM sarvato - bhadra vrata kiyA, jisame eka upavAsase sAta upavAsa taka car3hanA aura phira sAtase kramaza eka upavAsa taka AnA aura isa taraha sADhe ATha mahIne meM kevala 49 AhAra aura 245 upavAsa kiye / san 1947 meM ajamerame DhAI mAha taka jalakA tyAga aura kevala chAchakA grahaNa kiyA / san 1948 meM vyAvarameM kevala anna (dAla-roTI) kA grahaNa aura jalakA tyAga kiyaa| san 1935 meM dehalI meM dUsare cAturmAsa meM lagAtAra cA cAra upavAsa kiye aura isa taraha kaI upavAsa kiye| san 1952 meM bhI tIsare cAtumike Arambha meM dehalI meM Apane 20 dina taka anna aura jalakA tyAga kiyA tathA sirpha phala grahaNa kiye mahInoM Apane sirpha eka parake valapara rahakara tapasyA kI / namakakA tyAga to Apane koI 27, 28 varSakI avasthA meM hI kara diyA thA aura chaha rasakA tyAga bhI Apane paune do varSa taka kiyaa| isa taraha ApakA tamAma sAdhujIvana tyAga aura tapasyAse ota-prota rahA / dhyAna aura jJAna bAgapata (meraTha) meM jaba Apa eka DeDha mAha rahe to yahA~ jamanAke kinAre cAra-cAra ghaMTe pyAnameM lIna rahate the / vaDegAMva (meraTha) meM jADomeM aneka rAtriyAM chatapara baiThakara dhyAname bitAyI / pAvAgaDha ( vaDodA), tAragA Adike pahADopara jAkara vahA~ cAra-cAra ghaMTe samAdhistha rahate the / tapovalakA prabhAva aura mahAnatA Apake jIvana kI aneka ullekhanIya vizeSatAe~ haiN| jodhapurame Apake netroko jyoti calI gaI aura isase janatA meM sarvatra cintAko lahara phaila gaI kintu Apa isa daivika vipattise lezamAtra bhI nahIM ghabarAye aura AhAra-jalakA syAgakara samAdhimeM sthita ho gye| antameM mAtaveM dina Apako apane tapobala aura AtmanirmalatAke prabhAvase A~khokI jyoti puna pUrvavat prApta ho gii| usa marubhUmime grISmaRtume, jahA~ darzakoMke pairomeM phole paDa jAte the, bAlUmeM tIna-tIna ghaMTe Apa dhyAna karate the / pIpATha (jodhapura) meM 5000 hajAra harijanoko vaiyAvRtya tathA darzana karanekA Apane avasara diyA tathA unakI icchAko tRpta karake dharmapUrvaka apanA jIvana vitAnekA unheM sandeza diyA / 15 disambara 1950 meM jaba Apako AhArake liye jAte samaya mAlUma huA ki saMyukta bhAratake mahAn nirmAtA sva0 upapradhAnamaMtrI saradAra vallabhabhAI paTelakA bambaI meM dehAvasAna ho gayA to Apane AhAra tyAga diyA aura upavAsa kiyA / Apa kitane guNagrAhI, nispRhI aura vinayazIla rahe, yaha Apake dvArA pAriyacakravartI AcArya zAntisAgarajI mahArAja aura bhI 105 zullaka gaNezaprasAdajI varNI nyAyAcAryako likhe gaye patroMse vidita hotA hai aura jinameM unakI guNagrAhakatA aura vinayazIlatAkA acchA paricaya milatA hai / - 332 -
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ unakA nidhana 22 aktUbara 1956 kA dukhada dina cirakAla taka yAda rhegaa| isa dina 12 baje zrI siddhakSetra sammedazikharajIkI pAvana bhUmi (IzarI-pArasanAtha) meM jahA~ 20 tIrthaMkaro aura agaNita RSiyone tapa va nirvANa prApta kiyA, isa yugake isa advitIya tapasvIne samAdhipUrvaka deha tyAga kiyaa| DhAI ghaNTe pUrva sADhe nau baje unhone AhArame jala grahaNa kiyaa| do dina pUrvase hI apane dehatyAgakA bhI saketa kara diyaa| kSu0 zrI gaNeza prasAdajI varNI, bhagata pyArelAlajI Adi tyAgIgaNane unase pUchA ki 'mahArAja, siddhaparameSThIkA smaraNa hai ?' mahArAjane 'hai' kahakara apanI jAgRta avasthAkA unheM bodha karA diyaa| aisA uttama sAvadhAna pUrNa samAdhimaraNa sAtizaya puNyajIvokA hI hotA hai| AcArya namisAgarajIne ghora tapazcaryA dvArA apaneko avazya sAtizaya puNyajIva banA liyA thaa| eka sasmaraNa jaba ve baDautameM the, maiM kuthalagirise Akara unake caraNomeM pahu~cA aura AcArya zAntisAgarajI mahArAjako uttama samAdhike samAcAra unheM sunAye tathA jaina kAleja bhavaname Ayojita sabhAmeM bhASaNa diyA to mahArAja gadagada hokara rone lage aura bole-'guru cale gaye aura maiM adhama ziSya raha gyaa| maiMne mahArAjako gherya baghAte hae kahA-'mahArAja Apa vivekI vItarAga RSivara hai / Apa adhIra na hoN| Apa bhI prayatna kareM ki gurukI taraha ApakI bhI uttama samAdhi ho aura vaha zrI siddhakSetra sammeda zikharapara ho| vahAM varNIjIkA samAgama bhI prApta hogaa|' mahArAja dhairyako baTorakara turanta bole ki'paDitajI, ThIka kahA, aba maiM cAturmAsa samApta hote hI turanta zrI sammeda zikharajIke liye cala dUMgA aura varNIjIke samAgamase lAbha utthaauuNgaa|' __ ullekhanIya hai ki cAturmAsa samApta hote hI mahArAjane baDautase vihAra kara diyaa| jaba maiM unase khurjAmeM disambara-janavarImeM milA to dekhA ki mahArAjake pairomeM chAle paDa gaye hai / maiMne mahArAjase prArthanA kI ki-'mahArAja jADoke dina haiN| 10 mIlase jyAdA na clie|' to mahArAjane kahA ki-'paDitajI, hameM phAlgunakI aSTAnhikAse pUrva zikharajI pahuMcanA hai| yadi jyAdA na caleMge to usa samaya taka nahI pahuMca paayeNge|' mahArAjako zarIrake prati nispRhatA, varNIjIse jJAnopArjanakI tIna abhilASA aura zrIsammedazikharajIkI ora zIghra gamanotsukatA dekhakara anubhava huA ki AcAryazrI apane sakalpakI pratike prati kitane sadaDha hai / unake dehatyAgapara zrI di0 jaina lAlamandirajImeM Ayojita zraddhAJjali-sabhAmeM mahArAjake adhyavasAyakI prazamA karate hue lA0 parasAdIlAla pATanIne kahA thA ki 'baDe mahArAjako anna tyAga kiye 2 // varSa ho gayA aura hama saba loga asaphala ho gaye to A namisAgarajI mahArAjane ajamerase Akara dillImeM caumAsA kiyA aura harijana mandira praveza samasyAko apane hAthameM lekara 6 mAhameM hI hala karake dikhA diyA / ' yathArthameM ukta samasyAko hala karanevAle AcArya namisAgarajI mahArAja hI hai| AcArya mahArAjane apanI kAryakuzalatA aura buddhimattAse aisI-aisI aneka samasyAoko hala kiyA, kintu unake zreyase ve sadaiva alipta rahe aura use kabhI nahI caahaa| unameM vacanazakti to aisI thI ki jo bAta kahate the vaha satya sAvita hotI thii| dehatyAgase ThIka eka mAsa pUrva 23 sitambara '56 ko jaba maiM sasthA (samantabhadra saskRta vidyAlaya, dehalI) kI orase varNI-jayantIpara unake caraNome pahu~cA, to mahArAja bole-'paDitajI, Apako mere samAdhimaraNake samaya AnA hai|' mahArAjake ina zabdoko sunakara maiM cauMka gayA aura nivedana kiyA ki 'mahArAja
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttara kitanA sAtyika, gapura aura sahiSNutA ghotA thaa| varNIjI sabake the, garIvake bhI, amIrake bhI, vijJAna bhI, anapar3hake bhI, aura vRddha tathA baccoMge bhii| unakA vAtsalya gabhI para thaa| gAghIjIke lie viTalA jaise phuvera snehapAtra the to usase kama unakA sneha garIyoM yA harijanoMse na thaa| ve unake lie hI jie aura mare / varNIjI jaina samAjame gAMdhI the / unakI raga-raga meM sabake prati samAna sneha aura yAtsalya thaa| hameM bundelapaNDaphA svaya anubhava hai / yaha eprakArame garIva pradeza hai| yahA~ varNIjIne jitanA hita aura sevA garIyokIgI hai, utanI anyakI nhiiN| vidyAdhI ho, vidvAn ho / udyogahIna ho aura cAhe koI garIbanI vidhavA ho una sabapara unakI phAtara dRSTi rahatI thii| ve ina sabhI masIhA the| satyAnusaraNa varNIjI vaiSNava phulame utpanna hue| kintu unhoMne amUha duSTi eva parIkSA dise jainadharmako Atmadharma mAnakara use apnaayaa| unakA viveka aura zraddhA phitanI bar3ha eva jAgRta ho, yaha bAta nimna ghaTanAse spapTa mAlUma ho jAtI hai| varNIjI jaba mahAranapura pahane aura vahA~ Ayojita vizAla mArvajanika sabhAmeM upadezake mamaya eka ajaina bhAIne unase prapana kiyA ki 'Apane hindU dharma choTakara jo janadharma grahaNa kiyA to kyA ve vizeSatAe~ Apako hindUdharmameM nahIM milI ?' imayA uttara varNIjIne baDhe santulita zabdome dete hue kahA ki 'jitanA sUkSma aura vizara vicAra tathA AcAra hameM jaina dharmameM milA hai utanA paDadarzanomeM kimImeM bhI nahI milaa| yadi ho to batalAyeM, mai Aja hI usa dharmako svIkAra kara l| maiMne saba darzanoMke AcAravicAroko gaharAIse dekhA aura jAnA hai| mujhe to eka bhI darzanameM jainadharmameM varNita ahiMsA aura aparigrahaphA advitIya eva sUkSma AcAra-vicAra nahIM milaa| isIse maine jainadharma svIkAra kiyA hai| yadi sArI duniyA jainadharma svIkAra kara le to eka bhI laDAI-jhagaDA na ho| jitane bhI laDAI-jhagaDe hote hai ve hiMsA aura parigrahako lekara hI hote haiN| sasArameM sukha-zAnti tabhI ho sakatI hai jaba ahiMsA aura aparigrahakA AcAra-vicAra sarvatra ho jAya / ' yaha hai varNIjokA viveka aura zraddhApUrvaka kiyA gayA satyAnumaraNa / AcArya akaladevane parIkSaka hone ke lie do guNa Avazyaka mAne haiM-1 adA aura 2 guNajJatA (vivek)| inameMse ekakA bhI abhAva ho, to parIkSaka nahIM ho sakatA / pUjya varNIjImeM hama dono guNa dekhate haiM, aura isa lie unheM satyAnuyAyI pAte haiN| apAra karuNA varNIjI kitane kAruNika aura paradukhakAtara the, yaha unakI jIvana-vyApI aneka ghaTanAoMse prakaTa hai| unakI karuNAko na sImA tho aura na anta thaa| jo ahiMsaka aura sanmArgagAmI the unapara to unakA vAtsalya rahatA hI thA, kintu jo ahiMsaka aura sanmArgagAmI nahI the-hiMsaka evaM kumArgagAmI the, una para bhI unakI karuNAkA pravAha vahA karatA thaa| ve kisI bhI vyaktiko dukhI dekhakara dukhakAtara ho jAte the| gata vizvayuddhokI vinAzalIlAkI khabareM sunakara unheM marmAntaka dukha hotA thaa| san 1945 meM jaba AjAda hinda phaujake sainikoMke viruddha rAjadrohakA abhiyoga lagAyA gayA aura unheM phAMsIke takhte para caDhAyA jAna vAlA thA, usa samaya sAre dezameM agreja sarakArake isa kAryakA virodha ho rahA thA aura unakI rakSAke lie dhana ikaTThA kiyA jA rahA thaa| usa samaya varNIjI javalapurameM the| eka sArvajanika sabhAga, jo dhana ekatrita karaneke lie kI gayI thI, varNIjI bhI upasthita the| unakA hRdaya karuNAse dravita ho gayA aura bole"jinakI rakSAke lie 40 karoDa mAnava prayatnazIla hai unheM koI zakti phAMsIke takhtepara nahIM caDhA sktii| Apa vizvAsa rakhie, merA anta karaNa kahatA hai ki AjAda hinda phaujake sainikokA bAla bhI bAkA nahI ho sakatA hai|" itanA kahA aura apanI caddara (oDhanekI) unakI sahAyatAke lie de ddaalii| use nIlAma -338
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ karane para eka unake bhaktane 2900) meM le lI / isakA upasthita janatA aura adhyakSa madhyapradeza ke tatkAlIna gRhamaMtrI pa0 dvArakAprasAda mizrapara baDA prabhAva paDA / varNIjIkI karuNAke aise-aise aneka udAharaNa haiN| jagatkalyANakI satata bhAvanA varNIjImeM jo sabase baDI vizeSatA thI vaha hai jagat ke kalyANakI satata bhAvanA / vihArase madhyapradeza, uttarapradeza aura dillIkI padayAtrAmeM unhone lAkho logoko zarAba na pIne, mAsa na khAne aura hiMsA na karanekA marmasparzI upadeza diyA aura unhone unake isa upadezako zraddhApUrvaka grahaNa kiyA / unakI isa padayAtrAmeM logoMne unheM baDA Adara diyA aura unake prati apUrva zraddhA vyakta kI / aneka jagaha unakA zraddhApUrvaka unhone Atithya kiyA / Ajake vizvako trasta dekhakara ve hamezA kahate the ki 'eka havAI jahAja lo aura sAyameM 10 / 15 marmajJa vidvAnoko lo aura yUropameM jAkara ahiMsA aura aparigraha dharmakA pracAra karo / sAthameM hama bhI calaneko taiyAra haiN| jahA~ zarAba aura mAsakI dukAneM hai aura nAcaghara bane hue hai vahA~ jAkara sadAcAra aura ahiMsAkA upadeza karo / Aja logokA kitanA bhArI patana ho rahA hai / dezake lAkho mAnavokA caritra ina sinemAgharoM se bigaDa rahA hai, unheM banda karAo aura bhAratIya purAtana mahApuruSo ke sadAcArapUrNa caritra dikhAo / ' yaha thI varNIjIkI vizvakalyANakI bhAvanA / pUjya varNIjImeM aise-aise aneko guNa the, jinakA yahA~ ullekha karanA zakya nahI / vAstava meM unakA jIvana-caritra mahApurupakA jIvana caritra hai / isI lie unheM karoDo nara-nArI zraddhApUrvaka namana karate hai / unake guNa hama jaise pAmaroko bhI prApta ho, yaha bhAvanA karate hue unheM mastaka jhukAte haiM / - 339 -
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahI huA / yaha samAcAra dillI phuNcaa| vahA~se lA0 rAjakRSNajI, hama Adi kaI loga lalitapura aaye| varNIjIke darzana kiye| unake usa bhayAnaka phoDeko bhI dekhaa| kintu varNIjIke ceharepara jarA bhI sikUDana na thI aura na unake ceharese usakI pIDA hI jJAta hotI thii| lA0 rAjakRSNajI eka sarjana DAkTarako zaharase le Aye / DAkTarane phoDAko dekhA aura kahA ki isakA Aparezana hogA, anya koI cArA nahI hai / varNIjIne kahA, to kara diijie| DA0 bolA 'Aparezanake lie aspatAla calanA hogaa|' varNIjIne dRDhatApUrvaka kahA ki hama 'aspatAla to nahI jAyeMge, yahI kara sakate ho to kara dIjie, anyathA choDa diijie|' lA0 rAjakRSNajIne DaoNkTarase kahA ki ye tyAgI mahAtmA hai, aspatAla nahI jAyeMgeM, oNparezanakA maba sAmAna hama yahI le Ate haiN| DaoNkTara vahIM (kSetrapAlameM) oNparezana karaneko taiyAra ho gayA / jaba DaoNkTarane puna bIjIse behoza karane kI bAta kahI to varNIjIne kahA ki 'behoza karanekI AvazyakatA nahI' aura apanA paira Age vaDhA diyA / pauna ghaTemeM oNparezana huaa| para varNIjIke ceharepara koI sikuDana yA pIDAkA AbhAsa nahI huA / rojamarrAkI bhAMti hama logose carcA-vArtA karate rahe / yaha thI unakI zarIrake prati nirmoha vRtti aura jAgRta viveka / hama loga yaha dekhakara daga raha gaye / 105 DigrI bukhAra dUsarI ghaTanA iTAvAkI hai| varNIjIkA yahA~ bhI eka cAturmAsa thaa| yahAM unheM maleriyA ho gayA aura 104, 105 DigrI taka bukhAra rahane lgaa| pairomeM zotha bhI ho gyaa| unakI isa cintAjanaka asvasthatAkA samAcAra jJAta honepara dillIse lA0 rAjakRSNajI, lA0 phIrojIlAlajI, lA0 harizcandrajI, hama Adi iTAvA pahuce / jisa gADIse gaye the, vaha gADI iTAvA rAtameM 3-3 / / vaje pahu~catI hai| sTezanase tAMgA karake gADIpurAkI jainadharmazAlAmeM pahu~ce, jahA~ varNIjI Thahare hue the / saba ora aMdherA aura sabhI soye hue the| eka kamarese rozanI A rahI thii| hama usI ora baDhe aura jAkara dekhA ki varNojI samayasArake svAdhyAyameM lIna haiN| sabako vahI bulA liyaa| lA0 phIrojIlAlajIne tharmAmITara lagAkara varNIjIkA tApamAna liyaa| tApamAna 105 DigrI thA aura rAtake 3 / / baje the| unakI isa adbhuta zarIra-nirmoha vRttiko dekhakara hama sabhI cakita ho gaye aura cintAkI lahara meM DUba gye| pairoMkI sUjana to ekadama cintAjanaka thii| kintu varNIjIpara koI asara nahIM dikhaa| antima samayakI asahya pIDA tIsarI ghaTanA unake anta samayakI IsarIkI hai| ve antima dinomeM kAphI azakta ho gaye the| unheM uThane, baiThane aura karavaTa badalane meM sahAyatA karaneke lie eka mahAvIra nAmakA kuzala paricAraka thA / anya kitane ho bhakta unake nikaTa hara samaya rahate the| kintu mahAvIra baDI kuzalatA eva sAvadhAnIse unakI paricaryA karatA thaa| isa azakta avasthAmeM bhI varNIjIkI kisI ceSTAse unakI pIDAkA AbhAsa nahI hotA thaa| mahase kabhI opha taka nahI nikalatI thI / usa asahya pIDAko ve adbhuta sahanazIlatAse sahate the, ve vedanAse vicalita nahI he| aisI thI unakI zarIrake prati vivekapUrNa nirmoha vRtti, jo unake antarAtmA hone kI sUcaka thI, bahirAtmA to ve jIvana meM prAya kabhI nahI rahe hoge / prAthamika 18 voMse ve yadyapi vaiSNavamatameM rahe, kintu unake manameM antardvandva aura vairAgya eva viveka taba bhI rhaa| isIse ve patnI, mAtA Adike mohako choDa sake the aura atyanta jJAnavatI, dharmavatsalA, dharmamAtA ciroMjAvAIke anAyAsa samparkameM A gaye the|
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina tIna ghaTanAmose spaSTatayA unako nirmohavRtti kA paricaya milatA hai / ve paramohI bhI na the| unake darzano eva upadeza sunane ke lie roja paricita-aparicita saikaTo vyakti mAte-jAte rahate the aura ve anubhava karate the ki varNIjIkI hamapara kRpA hai aura hamase sneha karate hai| para vAstavameM unakA na kisI bhI vyaktike prati rAga thA aura na kisI sasthA yA sthAna vizepase anurAga yaa| kabhI kucha loga unake sAmane kisIkI AlocanA bhI karane lagate the, para varNIjI ekadama maunataTastha / kabhI bhI ve aisI carcA meM rasa nahI lete the| hagjina-mandira-pravezapara apanA mata prakaTa karanepara AvAja AyI ki varNIjIkI pIchI-kamaNDalU chIna lI jAya / isapara unakA sahaja uttara thA ki 'chona lo pocho-kamaNDalu, hamArA Atma-dharma to koI nahI chIna sakatA / ' aisI uname apAra sahanazIlatA thii| unake nikaTa koI sahAyatAyogya zrAvaka, chAtra yA vidvAna pahuMca jAye, to turanta usakI sahAyatAke lie unakA hRdaya umaDa paDatA thA aura unakA saketa milate hI unake bhavatagaNa usakI pUrti kara dete theunake lie unakI thailiyAM khulI rahatI thii| vastuta ve eka mahAna santa the, mahAtmA the aura mahAtmAke sabhI guNa unameM the| lokApavAdapara vijaya bhAravine kahA hai ki 'vikArahetau sati vikriyante yeSA na cetAsi ta eva ghorA |'-vikaarkaa nimitta milanepara bhI jinakA citta vikRta (vikAra yukta) nahI hotA ve hI dhIra purupa hai| seTha sudarzana, satI sItA jaise aneka pAvana manuSyoke lie kitane vikArake nimitta mile, para ve aDiga rahe-unake mana vikRta nahI hue, gAdhIjIko kyA kama vikArake nimitta mile ? kintu ve bhI avikRta rahe aura lokameM abhivandanIya siddha hue| bahuta varSa bIta gaye / varNIjI tava samAja-sevAke kSetrame Aye hI the| unhone samaya-sudhAraNA bIDA utthaayaa| vivAhomeM bArAto aura phainAromeM auratoke jAnekI prathA thI / yaha prathA phijulakharcI aura apavyayakI janaka to thI hI, parezAnI bhI bahata hotI thii| varNIjIne isa prathAko banda karane ke lie samAjako prerita kiyaa| kintu jaba usakA koI asara nahI haA, to ve svaya Age aaye| ve gahate the ki vArAtame tathA phanAmi aurateM na jAyeM, kyoki paruSoke lie kAphI parezAniyAM uThAnA paDatI hai tathA unakI surakSAkA vizapa khayAla rakhanA par3atA hai| ata unakA jAnA banda kiyA jAya / parantu aurateM yaha kaba mAnane vAlI pAnImaToriyA (lalitapura, uttara pradeza) me eka bArAta gyii| usameM aurateM bhI gyii| varNIjIko java patA calA to ve vahA~ pahu~ce aura sabhI auratoko vApisa karA diyA / auratopara usakI tIvra pratikriyA iI / unhone viveka khokara varNIjoko aneka prakArako gAliyAM dI, burA-bhalA kahA aura khUba kogA / vintu paNajopara unakI gAliyokA koI asara nahI haa| unake manameM jarA bhI ropa yA krodha nahIM AyA / phalata dhAra-dhIre uyata prayA banda ho gyii| aba to sAre bandelakhaNDa meM bArAta meM auratokA jAnA prAya banda hI ho gayA hai / yaha tho varNIjIkI sahiSNutA aura sakalpa zaktiko dRDhatA / dillImeM cAturmAsa ho rahA thaa| umo samayakI bAta hai| kucha gamarAha bhAiyoMne varNIjIye vizeSa eka paracA nikAlA aura unameM unheM pUjIpatiyokA samarthava batalAyA / jaba yaha carcA una taka pahaMcI, to ye hanakara bole-'bhaiyA / maiM to tyAgI hU~ aura syAgakA ho o tyAgI hU~ aura syAgakA hI upadeza detA hai tathA sabhIge-pUrjIpatiyoM aura jApAtapAna tyAga karAtA hai aura tyAgI banAnA cAhatA hai / isameM phora-mI dagaI hai|' vIjA yaha -337
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratibhAmUrti paNDita ToDaramalajI mahAmanA AcArya bhUtabali tathA puSpadantane baTkhaNDAgama siddhAnta aura AcArya guNadharane kasAya-pAhuDa siddhAnta-granthokA praNayana karake bhagavAn mahAvIrake avaziSTa tattvajJAna saura saddharmakA vistAra kiyA thaa| yaha samaya lagabhaga vikramakI pahalI zatAbdIkA hai| kucha zatAbdiyo taka ina siddhAnta-granthokA paryApta paThanapAThana banA rahA-inapara kaI TIkAe~, nibandha aura racanAe~ likhI gii| parantu kucha kAla bAda inakA paThanapAThana virala ho gayA aura TIkAdi grantha lupta athavA anupalabdha ho gaye / vikramakI navamI zatImeM jaina vAimayake nabhameM eka dIptimAn pratibhA-prakAzapuJja vidvannakSatrakA AvirbhAva huA, jisakA nAma AcArya vIrasena svAmI hai / vIrasena svAmIne ukta siddhAnta-granyopara vidvattA eva pANDityapUrNa vizAla aura mahAn dhavalA tathA jayadhavalA TIkAeM likhI, jo lagabhaga nabbe hajAra zloka pramANa hai / jayaghavalAke do tihAI bhAgako jinasena svAmIne likhA, jo vIrasena svAmIke buddhimAna pradhAna ziSya the| ina TIkAoke AdhArase vikrama sa0 kI gyArahavI zatAbdImeM nemicandra siddhAntacakravartIne gommaTasAra siddhAntagranthako racanA kii| gommaTasAra jaina samAjako itanA priya huA ki isake banane ke bAda vidvAnoMmeM prAya usIkA paThana-pAThana rahA aura kezavavarNI, dvitIya nemicandra, abhayacandra Adi vidvAnAcAryoM dvArA vistRta eva sarala kanaDI tathA saskRta TIkAeM isapara likhI gii| isa taraha vIrasena svAmI dvArA puna pravartita siddhAntajJAna-paramparA terahavI zatAbdI taka anavacchinna rUpase calI aaii| parantu terahavI zatAbdIke bAda aThArahavI zatAbdI paryanta usakA paThana-pAThana, likhanA-likhAnA prAya banda ho gayA aura unake jJAtAokA abhAva ho gyaa| vikramakI aThArahavI zatAbdIke antameM jayapurako pavitra urvarA bhUmipara eka dUsare bahu prakAzamAna tejasvI nakSatrakA udaya huA, jisakA prakAza cAro tarapha phailA aura jo 'paDita ToDaramala' isa nAmase vikhyAta eva vizruta huaa| hama inheM inakI asAdhAraNa vidvattA aura asAdhAraNa kAryase dUsare vIrasena svAmI kaha sakate hai / vIrasenasvAmone jaisA dhavalAdi TIkAoMke nirmANakA kArya kiyA, prAya vaisA hI ina mahAvidvAn paDita ToDaramalajIne kiyA / jaba gommaTasAra, trilokasAra Adi gahana siddhAntagranthoke jAnakAra durlabha the-unakA prAya abhAva thA aura tattvajJAnaparamparA vicchinna ho gayI thI, usa samaya inhoMne apanI asAdhAraNa pratibhA aura adbhuta kSayopazamase gommaTasArAdi siddhAntagranthoMke gahana eva sUkSma tattvoM va rahasyoko jJAtakara unapara paiMsaTha hajAra zloka pramANa 'samyagjJAnacandrikA' nAmakI vizAla bhASA-TIkA racI aura aneko tattvajijJAsuoko usake marmase paricita kraayaa| gurumukhase paDhakara par3he viSayako dUsaroMke liye samajhAnA athavA usapara kucha lekhAdi likhanA sarvathA sarala hai| parantu jisa gahana tathA sUkSma viSayakA usa paryAyameM kisIse paricaya athavA jJAna nahIM huA usa viSayako dUsaroke liye bar3I saralatAse samajhAnA athavA usapara vistRta TIkAdi likhanA binA asAdhAraNa pratibhA aura pUrvajanmIya vilakSaNa kSayopazamake asambhava hai| unakA banAyA mokSamArgaprakAzaka hindI bhASAkA bejoDa gadyagrantha hai| bhAratIya samagra hindIgadya-sAhityame isakI tulanAkA eka bhI grantha dRSTigAcara nahIM hotaa| kyA bhApA, kyA bhAva, kyA padalAlitya aura kyA saralatA savase bharapUra hai| isa granthane jaina paramparAmeM thoDeme hI samayameM vaha mahattva prApta kara liyA hai jo hinduoke yahA~ gItAne, musalamAnoke yahAM kurAnane aura IsAiyoke yahAM vAIvilane prApta kiyA hai| kAza ! yadi yaha grantha adhUrA na -340
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahatA, paNDitajI use pUrA kara jAte, to vaha akelA hI hajAra granthoko paDhaneko jarUratako pUrA kara detA / phira bhI vaha jitanA hai utanA bhI gItAdi jaisA mahattva rakhatA hai| paNDitajIne ina granthoMke atirikta puruSArthasiddhayapAya Adi granthoMpara bhI TIkAeM likhI haiM aura isa taraha vIrasenasvAmIkI taraha inakI samagna racanAokA pramANa lagabhaga eka lAkha zloka jitanA hai / aise asAdhAraNa vidvAnko pratibhAmUrti eva dUsare vIrasenasvAmI kahanA koI atyukti nahIM hai| sirpha antara yahI hai ki eka AcArya hai to dUsare gRhastha / ekane svatatra saskRta va prAkRtameM TIkAe~ likhI to dUsarene pUrvAdhArase rASTrabhASA hindImeM / lekhanakA vistAra, samAlocakatA, zakAsamAdhAnakAritA, dArzanika-vijJatA, siddhAnta-marmajJatA, vItarAgadharmakI ananya-upAsakatA tathA paropakArabhAvanA dono vidvAnoM meM nihita haiN| donokA sAhitya jJAnanidhi hai aura dono hI apane-apane samayake khAsa yugapravartaka hai| ataeva paNDita ToDaramalajIko AcArya athavA RSi nahI to AcAryakalpa athavA RSikalpa to hama kaha hI sakate haiN| ___ paNDitajI itane pratibhAvAn hote hue bhI jaba apanI laghutA prakaTa karate haiM aura apaneko 'manda buddhi' hai to unakI sAttvikatA, prAmANikatA aura nirabhimAnatAkA mUrtimAna citra sAmane A jAtA hai| unakI ina paktiyoko paDhiye "jAtai gaummaTasArAdi granthani vi. sadaSTini kari jo artha prakaTa kiyA hai so sadRSTinikA svarUpa jAne vinA artha jAnaneme na Ave tAtai merI mati anusAri kicinmAtra artha sadRSTi nikA svarUpa kahIM hauM tahA~ jo kichU cUka hoi so meri mada buddhikI bhUli jAni buddhivata kRpA kari zuddha kariyo"-arthasadRSTiadhikAra / yahI kAraNa hai ki sAdharmI bhAI rAyamalake, jo paNDitajIke gommaTasArAdikI TIkA likhane meM preraka the aura jaina zAsanake sArvatrika pracArako utkaTa bhAvanAko liye hue eka vivekavAna dhArmika satpuruSa the, likhe anusAra paNDitajIke pAsa deza-dezake prazna Ate the aura ve unakA samAdhAna karake unake pAsa bhejate the| inakI isa pariNatikA hI yaha prabhAva thA ki usa samaya jayapurameM jo jainadharmakI mahimA pravRtta ho rahI thI vaha rAyamala sAdharmIka zabdomeM 'caturtha kAlavat' thii| yadi isa pratibhAmUti vidvAnakA udaya na haA hotA to Aja jo gommaTamArAdi granthoMke abhyAsI vidvAn va svAdhyAyapremI dikha rahe haiM ve zAyada eka bhI na dikhate aura jayayura bAdako pa0 jayacandajI, sadAsukhajI Adi vidvanmaNiyoko paidA na kara paataa| isa sabakA zreya jayapurake isI mahAvidvAnako hai| sAdharmI bhAI rAyamalane yaha ThIka hI likhA hai ki-"abArake aniSTa kAla viSa ToDaramalajIke jJAnakA kSayopazama vizeSa bhayA / e gommaTasAra granthakA bacanA pAMca se barasa pahalI thaa| tA pIche buddhikI madatA kari bhAva sahita bacanA rahi gyaa| aba pheri yAkA udyota bhayA / bahuri vartamAna kAla viSa yahA~ dharmakA nimitta hai yahA~ dharmakA nimitta hai tisA anyatra naahii|" paNDita ToDharamalajI bhAratIya sAhitya aura jaina vAGmayake itihAsameM eka mahAvidvAn aura mahAsAhityakArake rUpameM sadA amara raheMge / unake siddhAntamarmajJatA, samAlocakatA aura dArzanika abhijJatA Adi kitanaM hI aise guNa haiM, jinapara vistRta prakAza DAlanA cAhatA thA, parantu samayAbhAva aura zIghratAkai kAraNa use isa samaya choDanA paDa rahA hai| vastuta pa0 ToDaramalajIpara eka svatatra pustaka hI likhI jAnA cAhie. jaisI tulasIdAsajI Adipara likhI gaI hai| 1-2 dekho, 'sAdharmI bhAI rAyamala' lekhagata unakA AtmaparicayAtmaka lekhapatra, vIra-vANI varSa 1, aka 2 / -341 -
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ zruta paJcamI rAgadveSavivarjitam / zrIvRSabhAdivIrAnta jina natvA guru ceti zruta naumi jinodbhavam // digambarajainaparamparAyA mahAvIra janyatyutsavavadeva zruta paJcabhyutsavo'pi mahatA''dareNa prativarSaM sollAsa sampadyate / taddivase sve sve sthAne sarve jainA sambhUya zrutapUjA prakurvate / zrutotpattezcaitihyamAkarNayanti / tanmAhAtmya cAvadhArayanti / prasIdanti ca muhurmuhu svamanassu / dhanyo'ya divasa | dhanyAste mahAbhAgAH yairasmin divame'smatkRte svahitapradarzaka zrutAloka pradatta / yadAlokenAdyAvadhi pazyAmo vaya svahitasya panthAnam / yadi nAma na syAccha tAloko'ya na jAne pathabhraSTA santa kva gacchema vayam / 'na hi kRtamupakAra sAdhavo vismaranti' iti satA vacanamanusmRtyAsmAbhi zrutadevatAjanmadAtu smaraNArthaM svasya kRtajJatAprakAzanArthaM ceda zrutapaJcamItiparva savaiziSTya sampAdanIyam / satata zrutAmyAsa - paThana-pAThanadattacetobhizca bhAvyam / sarvatra ca zrutapracAra kArya / kevalamekatra sthAne zAstrANyekIkRtya tebhya ardhapradAna na zrutapUjA zratopAsanA vA, apitu nitya prasannena manasA zAstrAdhyayana gRhe gRhe zAstrapraveza zAstradAna zAstraprakAzana 'cetyeva zrutapracAra zrutaprasAro vA zrutapUjA vijJeyA / zrAvakasya SaDAvazyakeSu 'devapUjA gurUpAsti svAdhyAya sayamastapa / ityAdinA svAdhyAyasyAvazyaka karttavyatvena nirdeza kRta zrAvakAcAra - sAdhvAcAra marmajJena vidupA zrImadAzAghareNa zrutapUjA devapUjAtulyaivAbhihitA -- ye yajante zruta bhaktyA te yajante jinamaJjasA / na kiJcidantara prAhurAptAhi zrutadevo // svAmisamantabhadrAcAryeNApyukta devAgame --- syAdvAda - kevalajJAne bheda sAkSAdasAkSAcca --- sAgAradharmAmRte 2-44 sarvatattva - prakAzane / hyavastvanyatama bhavet // 105 // ataeva pUjA - bhaktyAdiSu zrutasyaiva bhakti prArthitA, na matyAdicatuSTayasya, sasAravArakatvAbhAvAt mokSakAraNatvAbhAvAcca / zrutasya tu tadubhayakAryakAritvAt / tathA hi zrute bhakti zrute bhakti zrute bhakti sadA'tu me / sajjJAnameva sasAravAraNa mokSakAraNam // itya zrutasya mAhAtmya viditameva / sAmprata zrutotpatte kiJcidati vilikhyate / yadyapi zrutAvatArAdigrantheSu zrutotpatteraitihya nibaddhameva tathApi sarvajanAvabodhArthamatra sakSepata tannigadyate / tathA hi - SaTkhaNDAgamasya TIkAyA ghavalAyA vIrasenAcAryeNa karttR vivecanaprasaGgena kartA dvividha prokta - arthakartA granthakartA ca / tatrArthakartA dravyAdicatuSTayApekSayA caturvidho nirUpita dravyakartA kSetrakartA kAlakartA bhAvakartA ca / aSTAdazadoSavimuktazcaturvidhopasaga dvAviMzatiparISahAtikrAnto yojanAntaradUrasamIpasthASTAdazabhASAsaptazata 342 -
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSullakabhASAsamanvitatiryagdevamanuSyabhASAkAranyUnAdhikabhAvAtItamadhuramanoharagambhIravizadavAgatizayasampanna zatendraprAptapUjAtizayo mhaaviiro'rthkrtaa| kSetrato'rthakartA paJcazailapure (rAjagRhanagarasamIpe) ramye parvatottame vipulAcale bhavyalokAnA hitArtha mahAvIreNArtha kathita / itya sa eva vipulAcalastho bhavyajIvAnAmarthopadezako mahAvIra kSetrakA vijJeya / kAlato'rthakartA'bhidhIyate immisse vasappiNoe cauttha-samamassa pacchime bhaae| cItIsa-vAsa sese kiMci vi sesUNae sate // vAsassa paDhamamAse pakkhammi sAvaNe bhule| pADivada-puvva-divase titthuppattI du abhijammi / AbhyA gAthAmyAmidamuktam-asyAmavasapiNyA caturthakAlasya dupamAsuSamAnAmakasyAntime bhAge kiJcinnyUnacatustrizadvarSAvazeSa varpasya prathamamAse zrAvaNe'sitapakSe pratipaddivase pUrvAhne'bhijinnakSanne dharmatIrthotpatti (vIrazAsanotpatti ) jaataa| tAtparya mida yacchrAvaNakRSNapratipaddivase bhagavatA tIrthakareNa mahAvIreNa svadivyadhvaninA bhavyalokasya hitamapadiSTamiti / ataeva zrAvaNakRSNapratipahivasa samagrajanasasAre 'vIrazAsana-jayanti' iti nAmnA parva prakhyAtimavApa / vIrajayantivadvIrazAsanajayantyapi samprati kvacitkvacit samAyujyate jainai / idAnI bhAvato'rthakartA nirUpyate-karmacatuSTayamukto'nantacatuSTayasampanno navakevalalabdhisayuto mahAvIro bhAvazrutamupadizatIti bhAvato'rthakartA samabhidhIyate / tena mahAvIreNa kevalajJAninA kathitArthastasminneva kAle tatraiva kSetre kSAyopazamikamatyAdijJAnacatuSTayasampannena jIvAjIvaviSayasandehavinAzanArthamupagatavaddhamAna-pAdamUlena gautamendrabhUtinA'vadhArita / ittha zrutaparyAyeNa pariNato gautamo dravyazrutasya kartA / tasmAd gautamAd grantharacanA jAtA iti / tena gautamena dvividhamapi zrRta lohAryasya sacAritam / tenApi jambUsvAmina / eva paribhATIkrameNa ete trayo'pi mahAbhAgA sakalazrutadhArakA bhaNitA / paripATIkramamanavekSya ca sakhyAtasahasrA sakalazrutadhArakA vabhUbu / gautamadevo lohAryo jambUsvAmI caite trayo'pi saptavighalabdhisampannA sakalazrutapAragatA bhUtvA kevajJajJAnamavApya nirvRti (mukti) prApu / tato viSNunandimitrAdaya paJcApi caturdazapUrvadhArakA jAtA / tadanantara vizAkhAcAryAdaya ekAdazAcAryA ekAdazAnAmaGgAnAmutpAdapUrvAdidazapUrvANA ca pAragatA sajAtA / zeSoparimacaturNA pUrvANAmekadezadharAzca / tato nakSatrAcAryAdaya paJcAcAryA ekAdazAnAmaGgAnA pAragatAzcaturdazAnA ca pUrvANAmekadezajJAtAra sambhUtA / tata subhadrAdayazcAtvAra AcAryA sAmastyenAcArAGgadhArakA zeSAGgapUrvANAmekadezadhArakA samabhavan / eteSA sarveSA kAla 683 varSaparimita / vIranirvANAta 683 varSANi yAvadanazrutajJAnamavasthitam / / tata sarveSAmaGgAnA nikhilapUrvANA caikadeza zrutabodha AcAryaparamparayA dharasenAcArya samprApta iti / tena gharasenAcAryeNa zrutavatsalenASTAGgamahAnimittapAratena granthavicchedo bhaviSyatIti jAtazrutavicchedabhayena mahimAnagaryAM samAyojite viziSTadharmotsave sammilitAnA dakSiNApathAcAryANA samIpe eko lekha (patrAtmaka ) preSitaH / tallekhAt dharasenAcAryasya zrRtarakSaNAbhiprAya vijJAya tairAcAryavidyAgrahaNa-dhAraNasamarthoM dhavalAmalabahuvidhavinayavibhUSitAGgo suzIlI deza-kula-jAtizuddho sakalakalApAragatau dvau sAdhU dharasenAcAryasamIpe saurASTradezasthe girinagare preSitI / nizAyA pazcime prahare dharasenAcAryeNAtivinayasampannau dhavalavoM zubhau dvau vRSabho svapne dRSTau / evavidha susvapna dRSTvA prasannena cetasA dharasenAcAryeNa 'jayau suyadevadA'-jayatu zrutadevateti salapitam / tasminneva divase prAta to dvAvapi sAdhU samAgatau / tAbhyA gharasenAcAryasya pUrNatayA vinayAcAro vihita / tathApi tayo parIkSaNArtha suparIkSA hi hRdayasantoSakareti saJcintya hInAdhikavarNayukte dve vidye sAdhayitu pradatte / to pratyukta caite vidye SaSThopavAsena sAghanIye / tadanantara tayo vikRtAGge vidyAdeyate -343
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRSTipathamAjagmatu / tayormadhye ekodgatadantA apraikneyaa| na caipo devatAnA svabhAva iti vicintya matravyAkaraNazAstrakuzalAmyA tAbhyA te vidye zaddhIkRtya puna sAdhite / tatazca te vidyAdevate svasvabhAvasthite daSTe / punastAmyA sarvametadvRtta varasenAcArya prati niveditam / gharasenAcAryeNa jJAtazrutagrahaNayogyatAviziSTapAtreNa santupTena zubhatithau zubhanakSatre zubhadivame tAmyA siddhAntagrantha prArabdha / puna krameNa vyAcakSamANena tena dharasenAcAryeNASADhamAsazuklapakSakAdazamyA pUrvAhna grantha samApti nIta / tena santuSTabhUtavizeSairdevaistadA tayormadhye ekasya vali (naivedya) puSpAdibhi mahatI pUjA kRtA / tenAcAryeNa dharasenenaikasya bhUtavaloti nAma kRtam / aparasya bhUtavizeSavereva pUjitasya samIkRtAstavyastadantasya puSpavanta iti sajJA kRtA / etAbhyAmevAcAryAyA paTkhaNDAgamasya dharasenAcAryata paThitasya grantha-racanA kRtA / yadyapi alpAyuSkeNa puSpadantAcAryeNa vizati NAsamanvitasatprarUpaNAyA eva satrANi racitAni. bhatabalyAcAryasya savidhe jinapAlitadvArA preSitAni ca, bhagavatA bhUtabalibhaTTArakeNa mahAkarmaprakRtiprAbhUtasya vicchedo bhaviSyatIti vicArya dravyapramANAnugamAdinikhilapaTkhaNDAgamazrutasya nivandhana kRtam, tathApi khaNDasiddhAntApekSayA tAvubhAvAcAryA zrutasya (paTakhaNDAgamasya) kArAvabhidhIyate / eva mUlagranthakartA varddhamAnabhaTTAraka, anugranthakartA gautamasvAmI, upagranthakartAro bhRtavali-puSpadantAdayo vItarAga-dveSa-mohA munivarA ityavadheyam / zratanivandhanavipayakametAvanmAtrameva vRtta vIrasenAcAryeNa dhavalATIkAyA nibaddhamasti / atastaduktavacanAt zrutArambhatithirna vijJAyate / tasmAttu kevalamidamevAvagamyate yacchubhatithau zubhanakSatre zubhavAre tAbhyA zrutAmyAsa samArabdha / ASADhamAsazaklapakSakadazamyA ca samApti nIta / kintu zrImadindranandikRte zrutAvatAre pustakAkAreNa nivaddhasya zrutasya (SaTkhaNDAgamasya) tithe spaSTatayollekha kRta / tathA hi jyeSThasitapakSapaJcamyA cAturvarNyasaghasamaveta / tatpustakopakaraNairvyadhAt kriyApUrvakaM pUjAm / / zru tapaJcamIti tena prakhyAti tithiriya parAmApa / adyApi yena tasyA zrutapUjA kurvate jainA / / ata etatpramANAjjyeSThazuklA paJcamI samapalabdhasya nibaddhazratasya tithiriti nizcIyate / atra sandehasya kimapi kAraNa nAsti, tadavacanasya prAmANyAGgIkArAta tato'syA tithau zrRtapaJcamIsamAroha sarve jaina samullAsapUrvaka samAyujyate / -344 -
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ jambUjinASTakam yadIyavodhe sakalA padArthA samastaparyAyayutA vibhaanti| jitArikarmASTakapApapuJjo jino'stu jambUmama mArgadarzI // 1 // abhUtkalAvantimakevalI yo nirastasaMsArasamastamAya / samujjvalatkevalabodhadIpo jino'stu jambUrmamamArgadarzI / / 2 / / vihAya yo baalyvysysiimaanbhujnggbhogaankrunnaantraatmaa| ' prapanna-nirveda-digambaratvo jino'stu jambUrmama mArgadarzI // 3 // kRte vivAhe'pi dhRto na kAmo aNoraNIyAnapi bhogavageM / nijAtmahitabhAvanayA prabuddho jino'stu jambUmama mArgadarzI // 4 // vArtI yadIyA vinizamya nakta cauro'pi cauratvamapAsya yasya / samparkamAsAdya munirbabhUva jino'stu jamvUrmama mArgadarzI // 5 // jinendradIkSA sukhadA gRhItvA nihatya ya. karmacatuSTaya ca / ya. kevalI bhavyahito'ntimo'sau jino'stu jambUmama mArgadarzI / / 6 / / hitopadeza kurvan hitaiSI samAnayaddharmapathe sulokAn / samantato yo vijahAra loke jino'stu jambUrmama mArgadarzI // 7 // svayavRto muktiramAvilAsai sadyo vimukto mathurApurIta / sa vizvacakSavivadhendravandyo jino'tu jambUmama mArgadarzI // 8 // 1 java maiM san 1940-42 meM mathurAke RSabha brahmacaryAzrama (jaina gurukula) meM do varSa prAcArya rahA, tabhI yaha 'jambU-jinASTaka' racA thaa| Azramake chAtra ise prArthanAke rUpameM zAmako mandirajImeM bolate the / yadyapi jambUsvAmIkA mokSa vipulagiri (rAjagRha, vihAra) se huA hai, tathApi caurAsI, mathurAse unake mokSa honekI anuzruti honese usI AdhArapara yaha racA gayA thA / / 2 vidyuccara / *345 - na-44
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazalakSaNa dharma agnike sayogase pAnI garma ho jAtA hai aura usake asa yogameM vaha ThaNDA rahatA hai / ThaNDApana pAnIkA nija svabhAva hai, usakA apanA dharma hai aura garmapanA usakA svabhAva nahIM hai, vibhAva hai, adharma hai / vastukA apanI prAkRtika (svAbhAvika) avasthAmeM rahanA usakA apanA svarUpa hai, dharma hai / pAnIko agnikA nimitta na mile to pAnI hamepA ThaNDA hI rahegA, vaha kabhI garma na hogaa| isI taraha karmaye nimittase AtmAma krodha, mAna, mAyA aura loma Adi vikAra (vibhAva) utpanna hote haiM / yadi AtmAke sAtha karmakA sayoga na rahe to usameM na krodha, na mAna, na mAyA aura na lobhAdi utpanna hoMge / isase jAna paDatA hai ki mAtmAmeM utpanna honevAle ye sayogaja vikAra hai / ataeva ye usake svabhAva nahI hai, vibhAva hai, adharma hai| pharmakI prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAvarUpa avasthAmeM ve vikAra nahIM rahate / usa samaya vaha apane kSamA, mArdaya, Arjava, zauca Adi nija svabhAvameM sthita hotA hai / yathArthameM vastukA asalI svabhAva usakA dharma hai aura nakalI-aupAdhika svabhAva arthAta vibhAva usakA adharma hai / AcArya kundakundane spaSTa kahA hai ki 'vatyu-sahAvoSammo' vastukA svabhAva dharma hai aura vibhAva adharma / AtmAkA asalI svabhAva kSamAdi hai, isalie vaha usakA dharma hai aura krodhAdi usakA nakalI svabhAva arthAta vibhAva hai, ata vaha usakA adharma hai| isa sAmAnya AvArapara jIvoko apane svabhAvameM sthita rahana kA aura karmajanya vibhAvose dUra rahane athavA unakA sarvathA tyAga kara denekA upadeza diyA gayA hai| AtmAmeM karmake nimittase yo to anaginata vikAra prAdurbhUta hote haiM / para unheM daza vargoM (bhAgo)meM vibhakta kiyA jA sakatA hai / ve daza varga ye haiM 1 krodha varga 6 hiMsA varga 2 mAna varga 7 kAma varga 3 mAyA varga 8 corI varga 4 lobha varga 9 parigraha varga 5 jhUTha varga 10 agrahma varga mumukSu (gRhastha yA sAdhu) jaba Atma-svabhAvako prApta karaneke lie taiyAra hotA hai to vaha ukta krodhAdiko ahitakArI aura kSamAdiko hitakArI jAnakara krodhAdise nivRtti tathA kSamAdikameM pravRtti karatA hai| sarvaprathama vaha kSamAko dhAraNa karatA hai aura krodhake tyAgakA kevala abhyAsa hI nahIM karatA, apitu usameM pragADhatA bhI prApta karatA hai| isI taraha mArdavake pAlana dvArA abhimAnakA, Arjavake AcaraNa dvArA mAyAkA, zaucake anupAlana dvArA lobhakA, satyake ghAraNa dvArA jhUThakA, sayamako apanAkara hiMsAkA, tapomaya vRttike dvArA kAma (icchAoM) kA, tyAgadharmake dvArA corIkA, AkiMcanyako upAsanA dvArA parigrahakA aura brahmacarya pAlana dvArA abrahmakA nirodha karatA hai aura isa prakAra vaha kSamA Adi daza dharmoke AcaraNa dvArA krodha Adi daza Atma-vikAroko dUra karanemeM satata salagna rahatA hai| jyo-jyo usake kSamAdi guNokI vRddhi hotI
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtI hai tyo tyo usake ve krodhAdi vikAra bhI alpase alpatara aura alpatama hote hue pUrNata abhAvako prApta ho jAte haiN| jaba ukta guNa satata abhyAsase pUrNarUpameM vikasita ho jAte haiM to usa samaya AtmAmeM koI vikAra zeSa nahI rahatA aura AtmA, paramAtmA bana jAtA hai| jaba taka ina vikArokA kucha bhI aza vidyamAna rahatA hai taba taka vaha paramAtmAke padako prApta nahI kara sktaa| jaina darzanameM pratyeka AtmAko paramAtmA honekA adhikAra diyA gayA hai aura usakA mArga yahI 'daza dharmakA pAlana' batalAyA gayA hai| isa daza dharmakA pAlana yo to sadaiva batAyA gayA hai aura sAdhujana pUrNarUpase tathA gRhastha Azika rUpase use pAlate bhI haiN| kintu payUSaNa parva yA dazalakSaNa parvameM usakI vizeSa ArAdhanA kI jAtI hai / gRhastha ina daza dharmokI ina dino bhakti-bhAvase pUjA karate haiM, jApa dete haiM aura vidvAnose unakA pravacana sunate haiN| jainamAtrakI isa parva ke prati asAdhAraNa zraddhA eva niSThA-bhAva hai / jaina dharmameM ina daza dharmoke pAlanapara bahuta bala diyA gayA hai| -347
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSamAvaNI : kSamAparva bhAratavarSa meM prAcInakAlaro do rAsphatiyoko avirAma-dhArA vahatI calI A rahI hai / ve do saskRtiyA~ haiM-1 vaidika aura 2 zramaNa / 'saskRti' zabdakA sAmAnyatayA yartha AcAra-vicAra aura rahana-sahana hai / jinakA AcAra-vicAra aura rahana-mahana vedAnusArI hai unakI saskRti to vaidika saskRti hai tathA jinakA AcAra-vicAra aura rahana-gahana zramaNa-paramparAke anusAra hai unakI saskRti zramaNa-saskRti hai / 'zramaNa' zanda prAkRta bhASAke 'samaNa' gandakA saskRtarUpa hai| aura yaha 'samaNa' zabda do padoMme banA hai-eka 'sama' aura dUsarA 'aNa', jinakA artha hai sama-indriyo aura manapara vijayakara samasta jIvoMke prati samatA bhAvakA 'aNa'-upadeza karanevAlA mahApurupa (mhaatmaa-snt-saadh)| aise AtmajayI eva Atmanirbhara mahAtmAo dvArA pravattita AcAra-vicAra eva rahana-sahana hI dhamaNa-gaskRti hai| ina zramaNokA pratyeka prayatna aura bhAvanA yaha hotI hai ki hamAre dvArA kisI bhI prANIko kaSTa na pahu~ce, hamAre mukhase koI asatya vacana na nikale, hamAre dvArA svapnameM bhI paradravyakA grahaNa na ho, hama sadaiva brahmasvarUpa AtmAmeM hI ramaNa kareM, dayA, dama, tyAga aura samAdhi hI hamArA dharma (phartavya) hai, parapadArtha hamase bhinna hai aura hama unake svAmI nahI haiN| vAstava meM ina zramaNokA pradhAna lakSya Atma-zodhana hotA hai aura isalie ve indriya, mana aura zarIrako bhI AtmIya nahI mAnate unheM bhautika mAnate hai| ata jina vAtose indriya, mana aura zarIrakA popaNa hotA hai yA unameM vikAra AtA hai, una bAtokA zramaNa tyAga kara detA hai aura sadaiva Atmika carama vikAsake karane meM pravRtta rahatA hai / yadyapi aisI pravRtti eva caryA sAdhAraNa logoko kucha kaThina jAna paDhegI / kintu vaha asAdhAraNa purupoMke lie koI kaThina nahIM hai| sasArameM rahate hue paraspara vyavahAra karanemeM cUpha honA sambhava hai aura pramAda tathA kapAya (krodha, ahakAra, chala aura lobha) kI sambhAvanA adhika hai| kintu vicAra karanepara mAlama hotA hai ki na pramAda acchA hai aura na kapAya / donoMse AtmAkA mahita hI hotA hai-hita nahI hotaa| yahAM taka ki unase parakA bhI ahita ho sakatA hai-dUsaroko kaSTa pahuMca sakatA hai aura unase unake dila dukhI ho sakate haiM tathA unake hRdayako AghAta pahuMca sakatA hai| ataeva ina zramaNone anubhava kiyA ki devasika, sAptAhika, pAkSika, mAsika aura vArSika aise Ayojana kiye jAyeM, jinameM vyakti apanI bhaloke lie dUsarose kSamA mAge aura apaneko karmabandhanase halakA kare / sAdhu to daivasika, sAptAhika, pAkSika, mAsika aura vArSika pratikramaNa (kSamAyAcanA) karate hai / para gRhasthoke lie vaha kaThina hai / ataeva ve aisA vArSika Ayojana karate haiM jisameM ve apanI bhUla-cUkake lie parasparameM kSamA yAcanA karate haiN| yaha Ayojana unake dvArA sAlameM eka bAra usa samaya kiyA jAtA hai, jaba ve bhAdrapada zuklA 5mose bhAdrapada zuklA 14 taka daza dina kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca, sayama, tapa, tyAga, AkiMcanya aura brahmacarya ina daza dharmake agokI sabhavita pUjA, upAsanA aura ArAdhanA kara apaneko sarala aura dravita banA lete haiN| sAtha hI pramAda aura kaSAyako dukhadAyI samajhakara unheM manda kara lete haiM tathA ratnabhaya (samyak dRSTi, samyak jJAna aura samyak AcAra)ko AtmAkI upAdeya nidhi mAnate haiN| phalata ve kaSAya yA pramAdase huI apanI bhUloke lie eka-dUsarese kSamA mAgate aura svaya unheM -348
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSamA karate haiM / aise Ayojanako 'kSamAparva' kahate haiM aura vaha bhAdra mAsako samAptipara Azvina kRSNa 1 ko manAyA jAtA hai| isa dina sabhI zramaNopAsaka-gRhastha aura zramaNopAsikA-gRhasthanI eka-dUsarese apanI eka sAlakI bhUloke lie kSamA yAcanA karate haiM aura usa samaya nimna mArmika bhAva-vyakta karate haiM khammAmi savvajIvANaM savve jIvA khamatu me| mittI me savvabhUdesu vairaM majhaM Na keNacida / / 'maiM samasta jIvoko kSamA karatA hU~ aura ve mujhe kSamA kreN| samasta jIvopara merA maitrIbhAva hai, kisIke sAtha merA vaira nahI hai|' isa prakArase kSamAke vacana-vANIkA parasparameM vyavahAra honese isa 'kSamA parva'ko 'kSamAvANI' parva tathA usa dina kSamAkI avanI-bhUmi svaya banane-banAnese 'kSamAvanI' yA 'kSamAvaNI' parva bhI kahate haiM / nisandeha yaha parva varSoMse yA eka varSake bhare hue manake kAlaNya-malako dho detA hai aura mitratA eva bantutvabhAvako sthApita karatA hai| MINS ans
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIranirvANa parva : dIpAvalI bhAratIya saMskRti adhyAtmapradhAna honeke kAraNa yahA~ pratyeka parvako apanI-apanI kucha vizeSatA hai aura una paryokA sambandha kisI-na-kisI mahApuruSa se hai, jo vidavako kucha detA hai / tAtparya yaha ki bhAratIya parva prAya mahApurupose sambandhita haiM aura ve unakI smRtimeM sthApita hue haiN| yahA~ pase hamArA abhiprAya vizeSatayA naitika evaM dhArmika parvose hai / yoM to rauDhika ora sAmAjika parvo kI bhAratavarSa meM aura pratyeka jAtimeM kamI nahI hai / inameM kitane hI paramparAgata hai aura jinheM janasamudAya Aja bhI apanAye hue hai / para unameM kitanA tathyAza hai, yaha kaha sakanA kaThina hai / eka parIkSaka vRddhi avazya unakI sacAI yA asacAIko Aka saktI hai / yaha avazya hai ki ina parvoMse logoko manovinoda aura indriyapopaNako sAmagrI sahajarUpameM mila jAtI hai / kintu unase na viveka jAgRta hotA hai mora na AdhyAtmikatA jagatI hai, jo jovanako unnata aura vAstavika sukhI banAne ke lie Avazyaka haiM / para jina parvo ke bAreme hama yahA~ carcA kara rahe hai ve hai dhArmika aura naitika parva / ina parvosa avazya hamArA viveka jAgRta hotA hai, cetanA jAgatI hai aura hama galata mArgase sahI mArgapara A jAte haiM / ina parvose adhyAtmapremiyoko nIti, dharma aura adhyAtmako zikSA milatI hai| kintu yaha nahI kahA jA sakatA ki kitane loga isa sAceme Dhalate hai aura nizchala bhAvase apaneko AdhyAtmika banAte haiM / prAya dekhA jAtA hai ki ina dhArmika evaM naitika parvoke avasara para, jaba unase pUrI apratyakSata indriyapoSaNake Ayojana kiye jAte haiN| lagatA jA rahI ki bhogokA tyAga bhI na karanA paDe aura dharma eva pAhuDadohAkArakA nimra vacana yAda A jAtA hai vepatheha Na gammaI vemuhasUI Na sijjae kathA / viSNi Na huti ayANA idiyasokkha ca mokkhaM ca // hai dhArmikatA sIkhanI cAhie, mano vinoda aura ki hamArI manodazA uttarottara aisI hotI nItikA pAlana bhI ho jAye / isa prasagameM - pA0 do0 213 | 'do rAstoMse jAnA nahI hotA, do mukhose suI katharI nahI sotI / he ajAna / isI taraha ye do kArya nahI ho sakate ki indriyasukha bhI prApta ho aura mokSa bhI mila jAya / inameMse prathama mArgapara calanese sasAra hogA aura dUsare mArga ( bhogatyAga ) se mokSa prApta hogA / ' hindIke eka vidvAn kavine bhI yahI kahA hai--- do-mukha suI na sIve kathA, do-mukha pathI cale na pathA / yo do kAja na hoya sayAne, viSaya-bhoga aru mokSa payAne // dhArmika eva naitika parvokA sambandha jina mahApuruSose hai, vAstavameM unake sandezoM, upadezo mara jIvana-caritoko apane jIvana meM lAnA cAhie, tabhI vyakti apanI unnati, apane kalyANa aura vAstavika mokSa sukhako prApta kara sakatA 1 - 350 -
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRtameM hameM 'vIra-nirvANa' parvapara prakAza DAlanA hai / antima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIrane kArtika kRSNA caturdazIko rAtri aura amAvasyAke pratyUSakAla ( brAhmamuhUrta-prAta ) meM svAtinakSatrame pAvAnagarIse nirvANa prApta kiyA thaa| ata eva isa mahAn eva pAvana divasako jaina paramparAmeM 'vIra-nirvANa' parvake rUpameM manAyA jAtA hai| AcArya yativRSabha ( I0 san0 5 vI zatI ) ne apanI 'tiloyapaNNatto' (4-1208 ) meM spaSTa likhA hai kattiya-kiNhe coddasi-paccUse saadinnaamnnkkhtte| pAvAe NayarIe ekko vIresaro siddho / / isa gAthAme kahA gayA hai ki bhagavAn vIranAtha kAttikavadI 14 ke pratyUSakAla meM svAtinAmaka nakSatra meM pAvApurIse akele siddha ( mukta ) hue / isake sivAya AcArya vIrasena ( I0 839 ) ne apanI 'SaTkhaNDAgama' kI vizAla TIkA 'dhavalA' meM 'vIra-nirvANa' kA pratipAdana karane vAlI eka prAcIna gAthA uddhRta kI hai| usame bhI yahI kahA gayA hai| vaha gAthA nimna prakAra hai ___ pacchA pAvANayare kattiyamAse ya kiNha-codasie / ___ sAdIe rattIe sesaraya hattu NivvAo / / 'pazcAta vIranAtha pAvAnagarame pahuMce aura vahA~se kArtikavadI caudasakI rAtrimeM svAtinakSatrameM zeSa raja (aghAtiyA karmoM) ko bhI nAza karake nirvANako prApta hue| 2 yahA~ eka asagati aura virodha dikhAI de sakatA hai ki uparyukta 'tiloyapaNNattI' ke ullekhameM caturdazIkA pratyUSakAla' batalAyA gayA hai aura yahAM (dhavalAmeM uddhRta gAthAmeM' ) 'caturdazIkI rAta' batalAyI gayI hai ? isakA samAdhAna svaya AcArya vIrasenane TIkAme 'rattIe' padake vizeSaNake rUpameM pacchimabhAe''pichale paharameM' padakA prayoga adhyAhRta karake kara diyA hai aura taba koI asagati yA virodha nahI rhtaa| isase spaSTa hotA hai ki caturdazIkI rAtake pichale paharame arthAt amAvasyAke pratyUSakAla (prAta ) meM bha0 vIranAthakA nirvANa haa| 'tiloyapaNNattI' ko ukta gAthAme bhI yahI abhipreta hai| ata Ama taurapara nirvANakI tithi kArtikavadI amAvasyA mAnI jAtI hai, kyoki dhavalAkArake ullekhAnusAra isI dina nirvANakA samasta kArya-nirvANapajA Adi sakala devendroM dvArA kiyA gayA thA / dhavalAkArakA vaha ullekha isa prakAra hai 'amAvasIe pariNivvANapUjA sayaladeveMdehiM kayAtti / ' uttarapurANameM AcArya guNabhadra ne bhI 'kAtikakRSNapakSasya caturdazyAM nishaatyye|' isa padyavAkyake dvArA kArtikavadI caturdazIko rAtake antameM bha0 mahAvIrakA nirvANa batalAyA hai / harivazapurANakAra jinasenake harivazapurANagata ullekhase bhI yahI prakaTa hai| unakA vaha ullekha isa prakAra hai jinendravIro'pi vibodhya santata samantato bhavyasamUhasantatim / prapadya pAvAnagarI garIyasI manohArodyAnavane tadIyake / / catarthakAle'rdhacatarthamAsavihInatAbhizcataradazepake / sakArtike svAtiSu kRSNabhUtasuprabhAtasandhyAsamaye svabhAvataH / / -351
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ aghAtikarmANi niruddhayogako vidhya ghAtighanavadvibandhanaH / vibandhanasthAnamavApa zaGkaro nirantarAyorusukhAnuvandhanam / / hariva0 66 // 15, 16, 17 // 'vIra jinendra samasta bhavyasamudAyako satata savodhita karake antameM pAvAnagarI pahuMce aura usake sundara udyAnavanameM kArtikavadI caudasakI rAta aura amAvasyAke suprabhAta samayameM, java ki cauthe kAlake sADhe tIna mAsa kama cAra varSa avazeSa the, svAtinakSatrameM yoga nirodha kara aghAtiyAkarmoko ghAtiyAkarmokI taraha naSTa kara bandhanarahita hokara bandhanahIna (svatatra) aura nirantarAya mahAna sukhake sthAna mokSako prApta hue| AcArya pUjyapAda-devanandi ( I0 5 vI zatI) kA 'nirvANabhakti' gata nimna ullekha bhI yahI batalAtA hai pAvAnagarodyAne vyutsargeNa sthita sa muniH / kArtikakRSNasyAnte svAtAvRkSe nihatya karmaraja // isa prakAra ina zAstrIya pramANose spaSTa hai ki bha0 mahAvIrakA kArtika vadI caudasakI rAta aura amAvasyAke suvaha, java kucha andherA thA, nirvANa huA thA aura usI samaya unakA nirvANotsava manAyA gayA thaa| isa taraha 'vIra-nirvANa' parva pracalita haA aura jo mAja bhI sarva manAyA jAtA hai| bha0 mahAvIrake nirvANake samayakA patA janasamudAyako pUrvadinase hI vidita ho cukA thA aura isalie ve saba vahA~ pahalese hI upasthita the / inameM aThAraha gaNarAjyoke adhyakSa, viziSTajana, devendro, sAdhAraNa devo aura manuSyoke samUha maujUda the| samasta (11) gaNadhara, munigaNa, AryikAe~, zrAvaka aura zrAvikAeM Adi bhI vidyamAna the / jo nahI the, ve bhI bhagavAnke nirvANakA samAcAra sunate hI pahuMca gaye the| bijalIkI bhAMti yaha khabara sarvatra phaila gayI thii| bhagavAn buddhake pramukha ziSyane unheM bhI yaha avagata karAyA thA ki pAvAmeM abhI-abhI NiggathanAtaputta (mahAvIra) kA nirvANa huaa| pradIpokA prajvalana usa samaya pratyUSakAla honese kucha adherA thA aura isalie prakAza karaneke lie ratnoM aura ghRtAdike hajAroM pradIpa prajvalita kiye gye| AcArya jinasenake harivazapurANameM spaSTa ullekha hai ki usa samaya aisA prakAza kiyA gayA, jisase pAvAnagarI cAro orase Alokita ho gyii| yahA~ taka ki AkAzatala bhI prakAzamaya-hI-prakAzamaya dikhAI paDa rahA thA / yathA jvalatpadIpAvalikayA pravRddhayA surAsurai dIpitayA pradIptayA / tadA sma pAvAnagarI samantata pradIpitAkAzatalA prakAzate / / tathaiva ca zreNikapUrvabhUbhRta prakRtya kalyANamada shprjaaH| prajajmurindrAzca surairyathA patha prayAcamAnA jinabodhimarthina / -harivaM0 66 / 19,20 / vIra-nirvANa aura dIpAvalI harivazapurANakAra (9vI zatI) ne yaha bhI spaSTa ullekha kiyA hai ki isake pazcAt bhagavAn mahAvIrake nirvANa-lakSmIko prApta karanese isa pAvana nirvANa-divasako smRtike rUpameM sadA manAneke lie bhakta janatAne 'dIpAvalI' ke nAmase eka pavitra sArvajanika parva hI saMsthApita eva suniyata kara diyA-arthAt - 352 -
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ janasamUha prativarSa baDe Adarake sAtha isa nirvANa parvako prasiddha 'dIpAvalI' ke nAmase isa bhAratavarSa meM manAne lagA / unakA vaha ullekha isa prakAra hai tatastu loka prativarSamAdarAtprasiddhadIpAvalikayAstra bhArate / samudyata pUjayitu jinezvara jinendranirvANavibhUtibhaktibhAk / / vahI, 66 / 21 / 'isake bAda to samasta bhAratavarSa meM loga prativarSa bar3e Adara ke sAtha vIra jinendrake nirvANotsavako apanI ananyabhakti eva zraddhAko 'dIpAvalI' ke rUpameM prakaTa karane lage aura tabhIse yaha 'dIpAvalI' parva pracalita huA / ' isa taraha bhAratavarSameM dIpAvalI parvakI mAnyatA bhagavAn mahAvIrake nirvANa parva se sambandha rakhatI hai aura yaha eka sAskRtika eva rASTrIya parva spaSTa avagata hotA hai / mere anusandhAna se isase pUrvakA itanA aura aisA ullekha abataka nahI milA / yata bhagavAnkA nirvANa kArtika vadI 14kI rAta aura amAvasyAke prAta huA thA, ata usake AsapAsa ke kucha dinoMko bhI isa parva meM ora zAmila kara liyA gayA, tAki parvako vizeSa samAroha aura Ayojanake sAtha manAyA jA ske| isIse dIpAvalI parva kArtika vadI terasase Arambha hokara kArtika zuklA dUja taka manAyA jAtA hai / ina dino gharokI dIvAro aura dvAropara jo citra vanAye jAte haiM ve bha0 mahAvIrake sabhAsthala - samozaraNa (samavasaraNa ) kI pratikRti haiM, aisA jJAta hotA hai / gaNezasasthApana aura lakSmIpUjana bha0 mahAvIrake pradhAna gaNadhara gautama indrabhUtiko, jinheM jainavADmayame 'gaNeza' bhI kahA hai, unakA uttarAdhikArI banane tathA kevalajJAnalakSmIkI prApti karaneke mUrtarUpa pratIta hote haiM / ina jaisI aura bhI kitanI hI bAteM ina dinomeM sAmAnya janatA dvArA kI jAtI hai| unakA bhI sambandha bha0 mahAvIrase spaSTa mAlUma hotA hai| ina tathyokI pracalita mAnyatAo aura nirvANakAlika ghaTita ghaTanAo ke sAmaJjasyake AdhArapara khoja kI jAya to pUrA satya sAmane A sakatA hai aura tathyokA udghATana ho sakatA hai / phira bhI upalabdha pramANo aura ghaTanAoMparase yaha ni sakoca aura asandigdharUpameM kahA jA sakatA hai ki vIra-nirvANa parva aura dIpAvalI parvakA ghaniSTha sambandha hai athavA ve eka dUsareke rUpAntara haiM / 0 na-45 - 353 -
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra-jayantI caitra sudI 13 kA suhAvanA divama bhagavAn mahAvIrakA janma-dina hai| Ajase 2554 varSa pUrva isa dina unhone janma liyA thaa| ve eka mAnava the aura mAnavase bhagavAn bane the| unameM itanI vizeSatA thI ki unakA jJAna aura bala asAdhAraNa thaa| sajaya aura vijaya munirAjoke lie unheM dekhakara abhilaSita jJAna honA, bhayakara sarpako apane vazameM karanA, viSaya-vAsanAose alipta rahanA, Adi saikar3oM ghaTanAeM haiM, jo unakI alaukikatAko prakaTa karatI hai / para mahAvIrakA mahAvIratva ina camatkArose nahI hai| unakA mahAvIratva hai-AtmavikAroMpara vijaya pAnese / sabase pahale unhone dUsaropara zAsana karanekI apekSA apanepara zAsana kiyaa| mAnavasulabha jitanI kamajoriyAM aura vikAra ho sakate haiM una sabapara unhoMne kAbU pAyA / prAya yaha pratyekake anubhavagamya hai ki dUsaroMko upadeza denA bahA sarala hotA hai, para usapara svaya calanA utanA hI kaThina hotA hai / mahAvIrane lokake isa anubhavase viparIta kiyaa| unhoMne sabase pahale mahAvIratva prApta karaneke liye svaya apaneko usa DhAMce meM DhAlA aura jaba ve usameM uttIrNa ho gaye-Atma-vizvAsa, AtmajJAna aura Atmasayamako pUrNa rUpameM svaya prApta kara liyA taba dUsaroko bhI usa mArgapara calaneke liye khaa| mahAvIrane eka dina nahI, eka mAha nahI, eka varSa nahI, apitu pUre 12 varSa taka kaThora sAdhanA kii| unakA eka lakSya sAdhanAmeM rhaa| vaha yaha ki 'zarIra vA pAtayAmi kArya vA sAdhayAmi / ' aura isIse ve apane lakSyakI prAptimeM pUrNata saphala hue| unhoMne pArzvanAtha Adi anya tIrthakarokI taraha tIrthakaratva prApta kiyaa| sabase bar3I bAta to yaha hai ki unheM apane samayakI anaginata viSamatAo aura sagharSAkA sAmanA karanA pahA / lekina una sabako unhoMne samudra kI taraha gambhIra, merukI taraha nizcala, AkAzakI taraha nirlepa aura sUryakI taraha nirapekSa prakAzaka banakara zAnta kiyA / pariNAma yaha huA ki samakAlIna anya tIthikadharmapravartaka unake sAmane adhika samaya taka na Tika sake aura na apanA prabhAva loka-mAnasapara sthAyI banAnemeM samartha ho ske| makkhali gozAlaka, ajitakeza kabali, sajaya velaTriputta Adi dharmapravartaka isake udAharaNa haiN| majjhima nikAyameM Ananda aura buddhake aneka jagaha savAda milate haiN| unameM buddhane Anandase mahAvIrake sambandhameM maneka jijJAsAeM prakaTa kI hai| Anandane mahAvIrakI sabhAmomeM jA-jA kara jAnakArI prAptakara baddhakI jijJAsAoko zAnta kiyA hai / unameMse do-ekako hama yahAM dete haiN| eka bAra buddhane Anandase kahA'Ananda | jAo, dekho to, niggaMThanAtaputta isa samaya kahAM hai aura kyA kara rahe haiM ? mAnanda jAtA hai aura mahAvIrako dekhatA hai ki ve eka vizAla pASANa jaise Uce nirAvaraNa sthAnapara baiThe hue haiM aura dhyAnamagna haiN| unakI isa kaThora tapasyAko dekhakara Ananda buddhase jAkara kahatA hai| buddha mahAvIrako tapasyAse prabhAvita hokara kahate haiM ki ve dIrgha tapasvI haiN| eka bAra mahAvIra jaba vipulagiripara virAjamAna the aura sarvajJa tathA sarvadarzI ho gaye the eva mAnava, deva, tiryanca sabhIko AtmajJAnakI dhArA bahA rahe the, usI samaya vRddha bhI vipulagirike nikaTavartI gRddhakUTa parvatapara virAjamAna the| ve Anandase kahate haiM, Ananda ! -354
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAo, dekho, niggaThanAtaputtakI sabhAmeM striyA~ bhI rahatI hai ? Ananda jAtA hai aura dekhatA hai ki mahAvIrako sabhAme puruSose kahI adhika striyA~ bhI hai aura ve na kevala zrAvikAeM hI hai, bhikSuNiyAM bhI haiM aura mahAvIrake nikaTa baiThakara unakA sadA upadeza sunatI haiM va vihArake samaya unake sAtha calatI hai| isa sabako dekhakara Ananda buddhase jAkara kahatA hai-bhante / niggaThanAtaputtakI vizAla sabhAmeM aneko striyAM, zrAvikAeM aura bhikSuNiyA~ haiN| buddha kucha kSaNo taka vismita hokara stabdha ho jAte haiM aura turanta kaha uThate hai ki niggaThanAtaputta sarvajJa-sarvadarzI haiN| hameM bhI striyoko apane saghameM lenA caahie| isake bAda buddha striyoko bhI dIkSA dene lge| buddhakI ina dono bAtose spaSTa mAlUma hotA hai ki mahAvIra apane samakAlIna buddha jaise prabhAvazAlI dharmapravartakapara bhI apanA apratima prabhAva DAla cuke the / vAstavameM vAhya zatruvijetAko apekSA AtmavikAravijetAkA sthAna sarvopari hai| usake AtmAmeM acintya zakti, acintya jJAna aura acintya AnandakA srota nikala AtA hai / mahAvIrako bhI yahI srota prApta ho gayA thA / bha0 mahAvIrane isake liye aneka siddhAnta race aura una sabako janatAke lie batAyA / ina siddhAntomeM unake do mukhya siddhAnta hai-eka ahiMsA aura dUsarA syAdvAda / ahiMsAse AcArakI zuddhi aura syAdvAdase vicArakI zuddhi batalAI / AcAra-vicAra jisakA jitanA adhika zuddha hogA-anAtmAse AtmAkI ora baDhegA vaha utanA hI adhika paramAtmAke nikaTa phuNcegaa| eka samaya vaha AyegA jaba vaha svaya paramAtmA bana jaaygaa| mahAvIrane yaha bhI kahA ki jo itane U~ce nahI caDha sakate vaha zrAvaka rahakara nyAya-nItike sAtha apane kartavyokA pAlana kara svaya sukhI raheM tathA dUsaroko bhI sukho banAnekA sadaiva prayatna kreN| -355 -
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpapaurAjI : jinamandiroMkA adbhuta samuccaya bhAratIya jana-manakI sudRDha dhArmika rucikA sAkAra rUpa dekhanA ho, to ina pavitra bhUmiyoko dekhie, jahA~ pahu~cakara hama apanI mAnasa-kAlimAko ghokara zAntike sukhada pravAhameM gotA lagAne laga jAte hai / ye puNya-bhUmiyAM bhAratIya saskRtiko pratIka hai / dRzya kAvyake samAna ye pavitra tIrthakSetra bhI AhlAdajanaka hote hai aura adhyAtmakI ora agrasara karate haiN| ina tIrthakSetroMpara nirmita devAlayo AdikI kalAmaya kArIgarI bhI tatkAlIna sthApatya kalAke gaurava aura garimAko prakaTa karatI haI darzakake manapara amiTa prabhAva DAlatI hai / dezake assI pratizata utsava, sabhAeM aura mele inhI tIrthakSetropara sampanna hote haiM / bhAratIya samAjako ye tIrthakSetra jIvana pradAna karate tathA usakI garimAmaya saskRtikA pratinidhitva karate haiM, inakA samAjase bahuta dhaniSTha sambandha hai / isIse bhAratake kone-kone meM inakA astitva pAyA jAtA hai / eka tarapha purI hai to dUsarI tarapha dvArikA, eka ora sammedAcala hai to dUsarI ora giranAra / bundelakhaNDa bhAratakA madhyakSetra hRdaya hai| yaha AcArameM unnata aura vicArameM komala to hai hI, dhArmika zraddhA bhI apUrva hai / vIratva bhI isakI bhUmimeM samAyA huA hai| yahAM anaginata tIrtha kSetra hai / unakI AbhAse yaha sahasro varSoMse alokita hai| jisa ora jAiye usI ora yahAM tIrtha bhUmiyAM milegI / droNagira, rezindIgira aura sonAgira jaise jahAM siddhakSetra hai vahA~ devagaDha, papaurA, mahAra, khajurAho jaise atizaya kSetra bhI haiN| devagaDha aura khajurAhokI kalA isake nivAsiyoke mAnasakI AsthA aura niSThAko vyakta karatI hai to droNagira aura rezindIgirakI prAkRtika ramaNIyatA darzakako apanI ora AkRSTa kara letI hai| mahAra kSetrakI vizAla aura bhavya zAntinAthamUrti hamArI niSThA aura AkarSaNako dviguNita kara detI hai| zrIpapaurAjIke uttu ga eva vizAla zikharavanda bhavya jinAlaya dUrase hI hameM AhvAna karate haiM / TIkamagaDha (ma0 pra0) se tIna mIla dUra dakSiNa-pUrvameM yaha puNya tIrtha avasthita hai| isakI pazcima dizAmeM vizAla siMhadvAra hai jo saumya AkRtise hamArI bhAvanAoMko pahalese hI parivartita karane lagatA hai| tIrthake cAro ora vistata prAkAra hai, jisake bhItara samatala maidAnameM 107 vizAla jinAlaya nirmita haiM / inameM aneka jinAlaya zatAbdiyo parvake haiN| yahAMkI caubIsI ullekhanIya hai / pratyekakI parikramA pathaka-pathaka aura sabakI eka sayukta hai| choTI-choTI vATikAmao, kuo aura dharmazAlAoMse yaha kSetra bahuta hI manorama eva suzobhita hai| vAtAvaraNa ekadama zAnta aura sAdhanAyogya hai / AkAzase bAteM karate hue 107 zikharabanda jinamandirokI zobhA janasAdhAraNakI bhAvanAo aura bhaktiko virAT banA detI hai| jinapratimAeM apanI mUkopadezo dvArA snigdha eva zItala zAntarasakI dhArA uDelatI hai| usa samaya darzakakA mana Ananda-vibhora hokara ghaTo bhaktimeM tallIna ho jAtA hai / yadyapi pradeza Arthika aura zaikSaNika dRSTise pichahA huA hai, kintu usakI dhArmika bhAvanAeM pronnata hai, jinakA paricaya yahA~ke kAryoMse mila jAtA hai / kSetrake vArSika melepara ekatra hokara samAja apanI dizAko pahacAnane aura samasyAmoko sulajhAnekA yahA~ avasara prApta karatI hai|
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSetrapara zrIvIra di0 jaina vidyAlaya sthita hai, jisake dvArA isa prAntakI dhArmika zikSAkI pUrti hotI hai aura jo ullekhanIya hai / saikaDo vidyArthI yahAMse zikSA grahaNa kara vidvAn bane hai| isa vidyAlayakI sthApanA svargIya 50 motIlAlajI varNIke prayatnose huI thii| isakI unnati aura sacAlanameM varNIjIkA pUrA eva varada hasta rahA hai| bA0 ThAkuradAsajIne matritvakA dAyitva vahana karake usake vikAsameM athaka zrama kiyA hai / kSetra aura vidyAlaya donokI unnati tathA vikAsame dono mahAnubhAvoMkI sevAyeM sadA smaraNIya rheNgii| papaurAjI eka aisA darzanIya aura bandanIya kSetra hai jahA~ baDI zAnti milatI hai| hameM ukta vidyAlayameM tIna varSa taka adhyApana karAnekA suavasara milaa| isa kAlameM kSetrapara jo zAnti milI aura dharmabhAvanA vRddhigata haI use hama kSetrakA prabhAva mAnate haiN| isa puNya tIrthakSetrakA eka bAra avazya darzanabandana karanA caahie| XUXUSNRISE -357
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAvApura : mahAvIrakI nirvANabhUmi mahAtmAoMne jahA~ janma liyA, tapa kiyA, jJAna prApta kiyA, upadeza die, jIvana meM anekoM bAra Aye gaye. zarIrakA tyAga kiyA, una sthAnoko lokameM tIrtha (pavitra jagaha) kahA gayA hai| pAvApura bhI eka aisA hI pAvana tIrtha sthAna hai jahA~se bhagavAna mahAvIrane zarIrakA tyAga kara nirvANa-lAbha kiyA thaa| mahattva vikramakI pAMcavI zatAbdIke vidvAn AcArya yativRSabhane 'tiloyapaNNatti' meM kahA hai pAvAe NayarIe ekko vIresaro siddho // 4-1208 // pAvApurase bha0 vIrane siddha pada prApta kiyA / isI prakAra virUmakI chaThI zatIke AcArya pUjyapAdane bhI apanI 'nirvANa bhakti meM likhA hai pAvApurasya bahirunnata-bhUmideze, padmotpalAkulavatA sarasA hi madhye / zrIvarddhamAnajinadeva iti pratIto, nirvANamApa bhagavAnpravidhUta-pApmA // 24 // arthAt pAvApurake bAhara UMce sthAnapara, jisake cAro ora vividha kamalose vyApta tAlAba haiM, pAti adhAtirUpa pApamalako sarvathA nAza kara bhagavAn varddhamAna jinendrane nirvANa prApta kiyaa| AcArya jinasena (vikramakI 9vI zatI) ne bhI apane 'harivaMzapurANa'meM pAvApurase nirvANa prApta karanekA vistRta varNana kiyA hai| ve kahate haiM ki bha0 vIranAtha cAro orake bhavyoMko prabuddha karake samRddhisampanna pavitra pAvA nagarImeM pahuMce aura vahAM usake manohara udyAnameM sthita hokara karmabandhanako toDa muktiko prApta hue| isI taraha 'nirvANakANDa' tathA apabhraza 'nirvANabhakti' meM bhI kahA hai (ka) pAvAe Nivvudo mahAvIro / / 1 / / (kha) pAvApura vadau vaDDhamANu, jiNi mahiyali payaDiu vimala NANu // arthAt hama usa pavitra tIrtha pAvApurakI vandanA karate haiM jahA~se vardhamAna jinendra ne nirvANa lAma kiyA aura pRthvIpara vimala jJAnakI dhArA bahAI / vikramakI 13vI zatAbdIke vidvAna yatipati madanakIrtine bhI apanI racanA 'zAsana catuscizikA' meM vahA~ vIra jinendrakI sAtizayamUrti hone aura logo dvArA usakI bhArI bhakti kiye jAnekA ullekha karate hue likhA hai tiyaMJco'pi namanti ya nija-girA gAyanti bhaktyAzayA draSTe yasya padadvaye zubhadRzo gacchanti no durgatim / devendrAcita-pAda-pakaja-yuga pAvApure pApahA zrImadvavIrajina. sa rakSatu sadA digvAsasA zAsanam / / 18 / / -358
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAta jinheM tiryaJca bhI atizaya bhaktike sAtha namaskAra karate haiM aura apanI avyakta vANI dvArA guNagAna karate haiN| jinake caraNoke darzana karanepara bhavyajIva durgatiko prApta nahI hote tathA jo pAvApurameM indra dvArA acita haiM aura lokake pApoke nAzaka hai vaha zrI vIrajinendra digambara zAsanakI sadA rakSA kareMlokameM usake prabhAvako prakhyApita karate rheN| ina samasta ullekho eva kathanose pAvApurakI pAvanatA aura usakA sAskRtika eva aitihAsika mahattva lokake liye spRhaNIya ho to koI Azcarya nahI hai| sthiti ___ yaha pAvApura vihAra prAntameM paTanAke pAsa hai aura guNAvA atizaya kSetrase 13 mIla hai| bhAratavarSaka samasta jaina bandhu vandanArtha vahAM hara varSa jAte hai| kArtikavadI amAvasyAkA vahAM vIra nirvANopalakSyameM prati varSa eka baDA melA bharatA hai, jisameM sahasro jaina va ajaina bhAI zAmila hote haiM aura vaDI bhakti karate hai / aise pavitra sthAnakI vandanA karanA, darzana karanA aura pUjA karanA nizcaya hI hamArI kRtajJatA aura zraddhAkA dyotaka hai aura puNya sacayakA kAraNa hai| bhagavAn mahAvIrake nirvANa-divasake upalakSyameM pracalita dIpAvalIpara usakI vizepa smRti honA aura bhI svAbhAvika hai| bha0 mahAvIra antima tIrthahara honese unakI isa pAvana nirvANabhUmi pAvApurakA samagra jaina sAhityameM anupama eva mahatvapUrNa sthAna hai| aura isalie vaha bhAratIya janatAke lie sadaiva abhivandanIya hai / -359
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNavelagolA aura zrIgommaTezvara zramaNabelagolA dakSiNa bhAratameM karanATaka pradezameM hAsana jilekA eka gauravazAlI aura aitihAsika sthAna rahA hai| yaha jaina paramparAke di0 jainokA eka atyanta prAcIna aura suprasiddha tIrtha hai| ise janagranthakArone jainapura, jainavidrI aura gommaTapura bhI kahA hai| yaha beMgalaurase 100 mIla, maisUrase 62 mIla, ArsIkerIse 42 mIla, hAsanase 31 mIla aura cinAryapaTTanase 8 mIla hai| yaha hAsanase pazcimakI ora avasthita hai aura moTarase 2-3 ghaNTokA rAstA hai| yaha vindhyagiri aura candragiri nAmakI do pahADiyokI talahaTI meM eka sundara aura manojJa caukora tAlAbapara, jo prAkRtika jhIlanumA hai, basA huA hai| yaha hai to eka choTA-sA gAMva, para aitihAsika purAtattva aura dhArmika dRSTise isakA bar3A mahattva hai| duSkAla jaina anuzru tike anusAra I0 300 sau varSa pUrva samrATa candraguptake rAjyakAlameM uttara bhAratameM jaba bAraha varSakA duSkAla pahA to antima zratakevalI AcArya bhadrabAhake nAyakatvameM 12 hajAra zramaNo (jaina sAdhuoM) ke saghane uttara bhAratase Akara isa sthAnakI manojJatA aura ekAntatA dekhI tathA yahI rahakara tapa aura dhyAna kiyaa| AcArya bhadrabAhune apanI AyukA anta jAnakara yahI samAdhipUrvaka dehotsarga kiyaa| samrATa candraguptane bhI, jo saghake sAtha AyA thA, apanA zeSa jIvana sagha va guru bhadrabAhako sevAmeM vyatIta kiyA thaa| isa sthAnako zramaNabelagolA isalie kahA gayA ki ukta zramaNoM (jaina sAdhuo) ne yahA~ke velagola (sapheda tAlAba) para tapa, dhyAnAdi kiyA tathA AvAsa kiyA thaa| taba koI gAMva nahI thA, kevala suramya pahADI pradeza thaa| yahA~ prApta saikaDoM zilAlekha, aneka guphAe~, kalApUrNa mandira aura kitanI hI vizAla eva bhavya jaina matiyAM bhAratake prAcIna gaurava aura itihAsako apane meM chipAye hue haiM / isI sthAnake vindhyagiripara gagavazake rAjA rAcamalla (I0 975-984) ke pradhAna senApati aura pradhAna mantrI vIra-mArtaNDa cAmuNDarAya dvArA eka hI pASANameM utkIrNa karAyI gaI zrI gomeTezvara bAhubaliko vaha vizvavikhyAta 57 phuTa UMcI vizAla matti hai, jise vizvake darzaka dekhakara Azcaryacakita ho jAte haiN| dUsarI pahADI candragiripara bhI aneka mandira va basatiyAM banI huI haiN| isI pahADIpara samrATa candraguptane bhI candragupta (prabhAcandra) muni hokara samAdhipUrvaka zarIra tyAgA thA aura isake kAraNa hI isa pahADIkA nAma candragiri pahA / ina saba bAtose 'zramaNabelagolA' kA jaina paramparAme bar3A mahatva hai| eka bAra maisUra rAjyake eka dIvAnane kahA thA ki "sampUrNa sundara maisUra rAjyameM zramaNavelagolA sadRza anya sthAna nahIM hai, jahAM sundaratA aura bhanyatA donokA sammizraNa pAyA jAtA ho|" yaha sthAna tabhIse pAvana tIrthaka rUpameM prasiddha hai| paricaya yahAM gommaTezvara aura unakI mahAmUrtikA paricaya vahIke prApta zilAlekhoM dvArA de rahe haiN| zilAlekha na0 234 (85) meM likhA hai ki-"gommaTezvara RSabhadeva prathama tIrthakarake putra the / inakA nAma bAhu -360
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ valI yA bhujabalI thaa| inake jyeSTha bhrAtA bharata the| RSabhadevake dIkSita honeke pazcAd bharata aura bAhubalI dono bhAiyomeM sAmrAjyake lie yuddha huaa| yuddhameM bAhubalikI vijaya huii| para sasArakI gati (rAjya jaisI tuccha cIjake lie bhAiyokA parasparameM laDanA) dekhakara bAhavali virakta ho gaye aura rAjya apane jyeSTha bhrAtA bharatako dekara tapasyA karane ke lie vanameM cale gye| eka varSakI kaThora tapasyAke uparAnta unheM kevalajJAna prApta humA / bharatane, jo samrAT ho gaye the, bAhubalIke caraNomeM pahuMcakara unakI pUjA eva bhakti kI / bAhubalIke mukta honeke pazcAt unhone unakI smRtimeM unakI zarIrAkRtike anurUpa 525 dhanuSapramANako eka prastara mUrti sthApita karAI / kucha kAla pazcAt mUrtike Asa-pAsakA pradeza kukkuTa sose vyApta ho gayA, jisase usa mUrtikA nAma kukkuTezvara paDa gyaa| dhIre-dhIre vaha mUrti lupta ho gayI aura usake darzana agamya eva durlabha ho gye| gaganareza rAyamallake mantrI cAmuNDarAyane isa mUrtikA vRtAnta sunA aura unheM usake darzana karanekI abhilASA huI, para usa sthAna (podanapura) kI yAtrA azakya jAna unhone usIke samAna eka saumya mUtti sthApita karanekA vicAra kiyA aura tadanusAra isa mUrtikA nirmANa karAyA / " kavi voppaNa (1180 I0) ne isa mUrtiko prazasA karate hue likhA hai ki "yadi koI mUrti matyunnata (vizAla) ho, to yaha Avazyaka nahI ki vaha sundara bhI ho| yadi vizAlatA aura sundaratA dono bhI ho, to yaha Avazyaka nahI ki usameM alaukika vaibhava (bhanyatA) bhI ho| gommaTezvarakI mUrtimeM vizAlatA, sundaratA aura alaukika vaibhava tInokA sammizraNa hai| gommaTezvarakI mUrtise baDhakara sasArameM upAsanAke yogya anya kyA vastu ho sakatI hai ?" pAzcAtya vidvAn phargusanane apane eka lekhameM likhA hai ki "misra dezake sivAya sasAra bharame anyatra isa mUrtise vizAla aura prabhAvazAlI mUrti nahIM hai|" purAtattvavid DA0 kRSNa likhate haiM ki "zilpIne jainadharmake sampUrNa tyAgakI bhAvanA isa mUrtike agaaMgameM apanI chainIse bhara dI hai| mattikI nagnatA jainadharmake sarva tyAgakI bhAvanAkA pratIka hai| ekadama sIdhe aura mastaka unnata kiye khaDe isa pratibimbakA aga-vinyAsa pUrNa Atma-nigrahako sUcita karatA hai / hoThokI dayAmayI mudrAse svAnubhUta Ananda aura dukhI duniyAke sAtha mUka sahAnubhUtikI bhAvanA vyakta hotI hai / " hindI jagatke prasiddha vidvAn kAkA kAlelakarane eka lekhameM likhA hai-"mUrtikA sArA zarIra bharAvadAra, yauvanapUrNa, nAjuka aura kAntimaya hai| eka hI pattharase nirmita itanI sundara mUtti saMsArameM aura kahI nhii| itanI bar3I mutti itanI adhika snigdha hai ki bhaktike sAtha kucha premakI bhI yaha adhikAriNI hai| dhUpa, havA aura pAnIke prabhAvase pIcheko ora UparakI papaDI ripara paDanepara bhI isakA lAvaNya khaNDita nahI huA hai|" - - - prAcyavidyAmahArNava DaoN. hIrAlAla jainane likhA hai ki-"eziyA khaNDa hI nahI, samasta bhUtalakA vicaraNa kara Aiye, gommaTezvarakI tulanA karanevAlI mUrti Apako kvacit hI dRSTigocara hogii| baDe-baDe pazcimIya vidvAnoke mastiSka isa mUrtikI kArIgarIpara cakkara khA gaye haiN| kama-se-kama eka hajAra varSase yaha pratimA sUrya, megha, vAyu Adi prakRtidevIkI amogha zaktiyose bAteM kara rahI hai, para aba taka usameM kisI prakArakI thoDI-sI bhI kSati nahIM huI hai, mAno mUrtikArane use Aja hI udghATita kiyA ho|" Upara ullekha kiyA jA cukA hai ki isa sasArako adbhuta mUrtike pratiSThAtA gagavazI rAjA rAcamallake pradhAna AmAtya aura senApati cAmuNDarAya hai| cAmuNDarAyako zilAlekhomeM samaradhurandhara, raNaragasiMha, vairikulakAladaNDa, asahAyaparAkrama, samaraparazurAma, vIramArtaNDa, bhaTaziromaNi Adi upAdhiyose vibhU -361
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ Sita kiyA gayA hai| cAmuNDarAya apanI satyapriyatA aura dharmaniSThAke kAraNa "satya yudhiSThira" bhI kahe jAte the| inakI jainadharmameM anupameya niSThA hone ke kAraNa jaina granthakArone bhI inheM samyaktvaratnAkara, guNaratnabhUSaNa, zaucAbharaNa Adi vizeSaNo (upAdhiyo) dvArA ullekhita kiyA hai / inhI cAmuNDarAyane gompaTezvarakI mahAmUrtikI pratiSThA 23 mArca I0 san 1028 meM karAI thI, jaisAki isa mUrtipara utkIrNa lekhase vidita hai / mahAmastakAbhiSeka isa mUrtikA mahAmastakAbhiSeka baDe samArohake sAtha sampanna hotA hai / aitihAsika dRSTise isake mahAmastakAbhiSekokA varNana I0 san 1500, 1598, 1612, 1677, 1825 aura 1827 ke utkIrNa zilAlekhomeM milatA hai, jinameM abhiSeka karAnevAle AcArya, gRhastha, zilpakAra, baDhaI, dUdha, dahI AdikA vyaurA milatA hai| inameM kaI mastakAbhiSeka maisUra-narezo aura unake mantriyone svaya karAye hai| san 1909 meM bhI mastakAbhiSeka humA thA, usake bAda mArca 1925 meM bhI vaha huA, jise maisUra nareza mahArAja kRSNarAja bahAdurane apanI taraphase karAyA thA aura abhipekake lie pAMca hajAra rupaye pradAna kiye the tathA svaya pUjA bhI kI thii| isake anantara san 1940 meM bhI gommaTezvarakI isa mUrtikA mahAmastakAbhiSeka huA thaa| usake pazcAt 5 mArca 1953 me mahAmastakAbhiSeka kiyA gayA thA, usa samaya bhAratake kone-konese lAkho jaina isa abhiSekameM sammilita hue the| isa avasarapara vahAM darjano patrakAra, phoTogrAphara aura reDiyovAle bhI pahuMce the| vizvake aneka vidvAn darzaka bhI usameM zAmila hue the| samAroha 21 pharavarI 1981 meM jo mahAmastakAbhiSeka huA, vaha sahasrAbdhi-mahAmastakAbhiSeka mahotsava thaa| isa mahotsavakA mahattva pichale mahotsavose bahuta adhika rahA / karnATaka rAjyake mAnanIya mukhyamantrI guDurAva aura unake sahayogI aneka mantriyone isa mahotsavako rAjyIya mahotsava mAnA aura rAjyakI orase usakI sArI taiyAriyoM kI gyii| pradhAnamantrI zrImatI indirAgAdhI aura aneka kendrIya mantrigaNa bhI ukta avasara para pahu~ce the| lAkho jainoke sivAya lAkho anya bhAI aura bahaneM bhI isa utsavameM sammilita hue| vizvadharmake preraka elAcArya muni vidyAnandake prabhAvaka tattvAvadhAna meM yaha sampanna huA, jimake mArgadarzanameM bhagavAna mahAvIrakA 2500 vA nirvANa mahotsava sAre rASTrane vyApaka taurapara 1974 me mnaayaa| bhAratIya prAcIna saMskRti eva tyAga aura tapasyAkI mahAn smAraka yaha gommaTezvarakI mahAmUrti yuga-yugo taka vizvako ahiMsA aura tyAgakI zikSA detI rhegii| -362
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjagRhakI merI yAtrA aura anubhava itihAsame rAjagRhakA sthAna zraddheya pa0 jugalakizora mukhtArakA arasese yaha vicAra cala rahA thA ki rAjagRha calA jAya ora vahA~ kucha dina ThaharA jAya tathA vahAkI sthiti, sthAno, bhagnAvazeSo aura itihAsa tathA purAtattva sambandhI tathyokA avalokana kiyA jAya / rAjagRhakA itihAmameM mahattvapUrNa sthAna hai| samrATa vimbasArake, jI jainaparamparAke digambara aura zvetAmbara tathA bauddha mAhityameM gajA zreNikake nAmase anazrata hai aura magadhasAmrAjyake adhIzvara eva bhagavAn mahAvIrakI dharma-sabhAke pradhAna zrotA mAne gaye hai, magadhasAmrAjyakI rAjadhAnI isI rAjagRhameM thI / yahA~ unakA kilA aba bhI purAtattvavibhAgake sarakSaNameM hai aura jisakI khudAyI hone vAlI hai| eka purAnA kilA aura hai jo kRSNake samakAlIna jarAsandhakA kahA jAtA hai / vaibhAra parvatake nIce udhara talahaTImeM parvatakI zilA kATa kara eka AsthAna banA hai aura usake Age eka labA cauDA maidAna hai| ye dono sthAna gajA theNikake khajAne aura baiThakake nAmase prasiddha haiN| tIsare-cauthe pahADake madhyavartI maidAnameM eka bahuta vizAla prAcIna kuA~ bhUgarbhase nikAlA gayA hai aura jise miTTIse pUra bhI diyA gayA hai / isake Upara TIna kI chatarI lagA dI gaI hai / yaha bhI purAtattva-vibhAgake sarakSaNameM hai| isake AsapAsa kaI purAne kue~ aura vedikAeM bhI khudAImeM nikalI haiM / kiMvadantI hai ki rAnI celanA pratidina naye vastrAlakAroko pahinakara purAne vastrAlakAroko isa kueM meM DAlA karatI thii| dUsare aura tIsare pahADake madhyameM gRddhakUTa parvata hai, jo dvitIya pahADakA hI aza hai aura jahAM mahAtmA buddhakI baiThakeM banI huI hai aura jo bauddhokA tIrthasthAna mAnA jAtA hai| ise bhI hama logone gaurase dekhaa| purAne mandiroMke avazeSa bhI par3e hue haiM / vipulAcala kucha cauDA hai aura vaibhAragiri cauDA to kama hai para lambA adhika hai| sabase purAnI eka cauvIsI bhI isI pahADa para banI huI hai jo prAya khaDaharake rUpame sthita hai aura purAtatvavibhAgake sarakSaNameM hai| anya pahADoke prAcIna mandira aura khaDahara bhI usIke adhikArameM kahe jAte haiN| isI vaibhAragirike uttarameM saptaparNI do guphAeM hai jinameM RSi loga rahate batalAye jAte hai / guphAe~ lambI dUra taka calI gaI hai| vAstavame ye guphAeM santoke rahane ke yogya hai| jJAna aura dhyAnakI sAdhanA inameM kI jA sakatI hai / parantu Ajakala inameM camagIdaDokA vAsa hai aura usake kAraNa itanI badabU hai ki khaDA nahI huA jaataa| bhagavAna mahAvIrakA saikaDo vAra yahA~ rAjagRhameM samavasaraNa AyA hai aura vipulagiri tathA vaibhAragiri para ThaharA hai| aura vahIse dharmopadezakI gaDDA bahAI hai| mahAtmA buddha bhI apane sagha sahita yahA~ rAjagRhama aneka vAra Aye haiM aura unake upadeza hue hai| rAjA zreNikake alAvA kaI vauddha aura hindU samrATokI bhI rAjagRhameM rAjadhAnI rahI hai| isa taraha rAjagRha jaina, bauddha aura hindU tIno saskRtiyoka saGgama eva samanvayakA pavitra aura prAcIna aitihAsika tIrtha sthAna hai, jo apane acalame atItake vipula vaibhava aura gauravako chipAye hae hai aura vartamAname usakI mahattAko prakaTa kara rahA hai| -363 -
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ yahA~ke kuNDa aura unakA mahattva yahA~ke lagabhaga 26 kuDone rAjagRhakI mahattAko aura vaDhA diyA hai / dUra-dUrase yAtrI aura carma rogAdike rogI inameM snAna karaneke liye rojAnA hajArokI tAdAdameM Ate rahate haiN| sUryakuNDa, brahmakuNDa aura saptadhArAokA jala hamezA garma rahatA hai aura bAraha mahInA cAlU rahate hai / inameM snAna karanese vastuta , zArIrika klAnti aura carmaroga dUra hote hae dekhe gaye haiN| lakavAse grasta eka rogIkA lakavA do tIna mahInA inameM snAna karanese dUra ho gyaa| kalakattAke seTha premasukha jI ko eka aGgameM lakavA ho gyaa| ve bhI vahAM Thahare hai aura unameM snAna karate haiN| pUchanese mAlUla huA ki unheM kucha ArAma hai / hama logone bhI kaI dina snAna kiyA aura pratyakSa phala yaha milA ki thakAna nahIM rahatI thI-zarIrameM phuratI AjAtI thii| rAjagRhake upAdhyAya-paNDe kuNDopara jaba hamane vahA~ke saikaDo upAdhyAyo aura paNDokA paricaya prApta kiyA to hameM brAhmaNakulotpanna indrabhUti aura unake vidvAn pA~caso ziSyokI smRti ho AI aura prAcIna jaina sAhityameM ullikhita usa ghaTanAmeM vizvAsako dRDhatA prApta huI, jisameM batalAyA hai ki vaidika mahAvidvAn gautama indrabhUti apane pAMcasau ziSyoke sAtha bhagavAna mahAvIrake upadezase prabhAvita hokara jainadharma meM dIkSita ho gayA thA aura unakA pradhAna gaNadhara huA thaa| Aja bhI vahAM saikaDo brAhmaNa 'upAdhyAya' nAmase vyavahRta hote hai / parantu Aja ve nAmamAtrake upAdhyAya hai aura yaha dekha kara to baDA dukha huA ki unhone kuNDoMpara yA anyatra yAtriyose do-do, cAra-cAra paise mAMganA hI apanI vRtti-AjIvikA banA rakhI hai| isase unakA bahuta hI naitika patana jAna pddaa| yahA~ke upAdhyAyoko cAhie ki ve apane pUrvajokI kRtiyo aura kIttiko dhyAnameM lAyeM aura apaneko naitika patanase bcaayeN| zvetAmbara jainadharmazAlA aura mandira yahAM zvetAmbarokI orase eka vizAla dharmazAlA banI huI hai, jisame digambara dharmazAlAkI apekSA yAtriyoko adhika ArAma hai| svacchatA aura saphAI prAya acchI hai / pAkhAnokI vyavasthA acchI hai-yatradvArA mala-mUtrako bahA diyA jAtA hai, isase badava yA gandagI nahI hotii| yAtriyoke liye bhojanake vAste kaccI aura pakkI rasoIkA eka DhAbA khola rakhA hai, jisameM pAMca vakta takakA bhojana phrI hai aura zeSa samayake liye yAtrI ATha Ane prati belA zulka dekara bhojana kara sakatA hai aura ATe, dAla, lakaDIkI ciMtAse mukta rahakara apanA dharmasAdhana kara sakatA hai| bhojana tAjA aura svaccha milatA hai| mainejara bA0 kanhaiyAlAlajI milanasAra sajjana vyakti hai| inhIne hameM dharmazAlA AdikI saba vyavasthAse paricaya kraayaa| zvetAmbaroke adhikArameM jo mandira hai vaha pahale digambara aura zvetAmbara donoMkA thaa| aba vaha pArasparika samajhauteke dvArA unake adhikArameM calA gayA hai / cAra jagaha darzana hai / dekhane yogya hai / bA0 choTelAlajIke sAtha 13 dina kaI bAtoMpara vicAra-vimarza karaneke liye bA0 choTelAlajI kalakattA tA05 mArcako rAjagRha A gaye the aura ve tA0 18 taka sAtha rahe / Apa kAphI samayase asvastha cale A rahe haiM.-ilAja bhI kAphI karA cake haiM, lekina koI sthAyI ArAma nahIM huaa| yadyapi merI Apase do-tIna vAra pahale bheMTa ho cukI thI, parantu na to una bheMToMse ApakA paricaya mila pAyA thA aura na anya prakArase milA thaa| parantu abakI vAra unake nikaTa samparkameM raha kara unake vyaktitva, karmaNyatA, prabhAva aura vicArakatAkA Azcaryajanaka paricaya -364
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ milA / vAbU sAhabako maiM eka saphala vyApArI aura raIsake atirikta kucha nahI jAnatA thA, para maiMne unheM vyaktitvazAlI, cintAzIla aura karmaNya pahale pAyA-pIche vyApArI aura riis| Apa apanI tArIphase bahata dUra rahate haiM aura cupacApa kAma karanA prasanda karate haiN| Apa jisa uttaradAyitvako lete haiM use pUrNatayA nibhAte haiM / Apako isase baDI ghRNA hai jo apane uttaradAyitvako pUrA nahIM karate / Apake hRdayameM jaina saskRtike pracArakI baDI tIna lagana hai| Apa Adhunika Dhagase usakA adhikAdhika pracAra karane ke lie utsuka haiM / jina vaDe-baDe vyaktiyose, vidvAnoMse aura zAsakose acche-acchokI mitratA nahI ho pAtI una sabake sAtha ApakI mitratA-dostAnA aura paricaya jAna kara maiM bahuta AzcaryAnvita huaa| seTha padmarAjajI rAnIvAle aura arjunalAlajI seThIke sambandhakI kaI aisI bAteM Apane batalAIM, jo jaina itihAsako dRSTise sakalanIya haiM / Apake ekahare durvala zarIrako dekha kara sahasA ApakA vyaktitva aura cintAzIlatA mAlUma nahIM hotI, jyo-jyoM Apake samparka meM AyA jAye tyo-syo ve mAlUma hote jAte haiN| vastuta samAjako unakA kama paricaya milA hai| yadi ve sacamuca meM prakaTa rUpameM samAjake sAmane Ate aura apane nAmako aprakaTa na rakhate to ve sabase adhika prasiddha aura yazasvI banate / apanI bhAvanA yahI hai ki ve zIghra svastha ho aura unakA sakalpita vIrazAsanasaghakA kArya yathAzIghra prArambha ho| rAjagRhake kucha zeSa sthAna barmI bauddhokA bhI yahA~ eka vizAla mandira banA huA hai / Aja kala eka varmI pujI mahArAja usameM maujUda haiM aura unhIkI dekharekha meM yaha mandira hai / jApAniyoMkI orase bhI vauddhokA eka mandira bana rahA thA, kintu jApAnase laDAI chiDa jAne ke kAraNa use roka diyA gayA thA aura aba taka rukA par3A hai| musalamAnone bhI rAjagRhameM apanA tIrtha banA rakhA hai / vipulAcalase nikale hae do kuNDopara unakA adhikAra hai / eka masjida bhI banI huI hai / muslima yAtriyoke Thaharane ke liye bhI vahI sthAna banA huA hai aura kaI muslima vAsiMdAke rUpameM yahA~ rahate hue dekhe jAte haiM / kucha muslima dukAnadAra bhI yahAM rahA karate haiN| sikkhoke bhI mandira aura pustakAlaya Adi yahA~ hai| kuDoMke pAsa unakA eka vistRta cabUtarA bhI hai| brahmakuDake pAsa eka kuDa aisA batalAyA gayA jo hara tIsare varSa paDane vAle loDake mahInemeM hI cAlU rahatA hai aura phira banda ho jAtA hai / parantu usakA sambandha manuSya kRta kalAse jAna paDatA hai| rAjagRhakI jamIdArI prAya muslima navAvake pAsa hai, jisameMse rupayAmeM prAya cAra AnA (eka cauthAI) jamIdArI seTha sAha zAntiprasAdajI DAlamiyAnagarane navAbase kharIda lI hai| yaha jAnakara khuzI huI ki jamIdArIke isa hisseko Apane digambara jaina siddha kSetra rAjagRhake liye hI kharIdA hai| unake hissekI jamIname sarvatra S P Jain ke nAmase cinha lage hue hai, jisase Apako jamInakA pArthakya mAlUma ho jAtA hai / aura bhI kucha logone navAbase choTe-choTe hisse kharIda lie hai| rAjagahame khAdya sAmagrI teja to milatI hai| kintu beImAnI bahuta calatI hai| gehaoko alagase kharIda kara pisAnepara bhI usameM caukara bahuta milA huA rahatA thaa| ATA hameM to kabhI acchA milakara nahI diyaa| bA0 choTelAlajIne to use choDa hI diyA thaa| kSatrake munIma aura AdamiyoMse hameM yadyapi acchI madada milI, lekina dUsare yAtriyoke liye unakA hameM pramAda jAna par3A hai| yadi ve jisa kAryake liye niyukta hai use AtmIyatAke sAtha kareM to yAtriyoko unase pUrI sadada aura sahAnabhati mila sakatI hai| AzA hai ve apane kartavyako samajha niSpramAda hokara apane uttaradAyitvako pUrA kareMge / ArA aura banArasa rAjagahameM 20 dina raha kara tA018 mArcako vahA~ se ArA aaye| vahIM jaina siddhAntabhavanake adhyakSa pa0 nemicandrajI jyotiSAcArya ke mehamAna rahe / sTezanapara mApane priya pa0 gulAbacandrajI jaina, mainejara -365 -
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina bAlA vidhAmako hameM lene ke liye bheja diyA thaa| ArAmeM sva0 vA0 devakumArajI raIsa dvArA sthApita jainasiddhAnta-bhavana aura zrImatI viduSI paNDitA candAbAIjI dvArA sasthApita jaina bAlA vithAma tathA vahAM pratiSThita zrI 1008 bAhubalisvAmIko vizAla khar3agAsana mUrti vastuta jaina bhAratakI Adarza vastue~ haiN| ArA AnevAloko jainamandiroke alAvA inhe avazya hI dekhanA caahiye| bhavana aura vizrAma dono hI samAjakI acchI vibhUti hai| yahA~ sva0 zrIhariprasAdajI jaina raIsako aurame kAleja, lAyanerI Adi kaI sasthAeM cala rahI hai / ArAme calakara banArasa Aye aura apane ciraparicita syAdvAdamahAgidyAlayameM Thahare / sayogase vidyAlayake suyogya matrI maujanyamUrti vA0 sumatilAlajIme bheMTa ho gii| Apake mantritvakAlameM vidyAlayane bahuta unnati kI hai / kaI varpase Apa gavarnameMTa savisase riTAyarDa hai aura samAjasevA eva dharmopAsanAmeM hI apanA samaya vyatIta karate haiN| ApakA dhArmika prema prazasanIya hai / yahAM apane gurujano aura mitroke samparkameM do dina rahakara vaDe AnandakA abhUbhava kiyaa| syAdvAdamahAvidyAlayake atirikta yahAMkI vidvatparipad, jayadhavalA kAryAlaya mIra bhAratIya jJAnapITha prabhati jJAnagoSThiA janasamAja aura sAhityake lie kriyAzIlatAkA sandeza detI haiN| inake dvArA jo kArya ho rahA hai vaha vastuta' samAjake liye zubha cihna hai / maiM to samajhatA hU~ ki samAja meM jo kucha harA-bharA disa rahA hai vaha makhyatayA syAdvAdamahAvidyAlayakI hI dena hai aura jo usameM kriyAzIlatA dikha rahI hai vaha ukta sasthAoke sacAlakokI cIja hai / AzA hai ina sasthAoMse samAja aura sAhityake lie uttarottara acchI gati milatI rhegii| isa prakAra rAjagRhakI yAtrAke sAtha ArA aura banAramakI bhI yAtrA ho gaI aura tA0 24 mArcako subaha sADhe dasa baje yahAM yarasAvA hamaloga sAnanda sakuzala vApisa A gye|
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAzmIrakI merI yAtrA aura anubhava yAtrAkA kAraNa aura vicAra kitane hI dinose merI yaha icchA banI calI A rahI thI ki bhAratake mukuTa aura saundaryako krIDAbhUmi kAzmIrakI yAtrA eka bAra avazya kI jAya / saubhAgya kahie yA durbhAgya, aprelake madhyame taponidhi zrI 108 AcArya namisAgarajI mahArAjake meraTha meM darzana kara dehalo vApisa Ate hI maiM asvastha par3a gayA aura lagabhaga savA mAha taka 'lo blaDa prezara' kA zikAra rhaa| mitro, hitaiSiyo va sasyAdhikAriyoMne mujhe svAsthya-sudhArake lie kAzmIra jAnekI preraNA kii| unakI sadbhAvanApUrNa preraNA pA merI icchA aura balavatI ho gii| antameM kAzmIra jAnekA pUrNa nizcaya kiyA aura bhArata sarakArake kAzmIra vibhAgase tIna mAhake pAma banavA kara 22 maI 1954 ko dehalIse zrInagara taka ke 42 ru0 ke vApisI inTara-TikaTa lekara hamane sapatnIka lA0 makkhanalAlajI jaina ThekedAra dehalIke sAtha kAzmIra melase prasthAna kiyaa| dUsare dina prAta paThAnakoTa pahuMce aura usI samaya relavekI AuTa ejensI lene vAlI N D rAdhAkRSNa basa kampanIkI 13 sITI basase, jo hara samama taiyAra rahatI hai, hama loga zrInagarake lie ravAnA ho gaye / 12 baje diname jammU pahu~ce aura vahA~ khAnA-pInA khAkara eka ghaNTe bAda cala diye / yahA~ ukta bama-sarvisakA sTezana hai / aneka ghATiyoko pAra karate hae rAtako 8 // baje banihAla pahuMce aura vahA~ rAta vitAI / yahA~ Thaharaneke liye kirAyepara kamare mila jAte hai / jammU aura usake kucha Age taka tIvra garmI rahatI hai kintu vanihAlase cittAkarSaka ThaDI havAyukta sardI zurU ho jAtI hai aura kucha garma kapaDe pahanane paDate haiM / yAtrI yahA~se garmIke kaSTako bhUlakara ThaDakA sukhada anubhava karane lagatA hai| kAzmIrakI uttu ga ghATiyo aura prAkRtika dRzyoko dekhakara darzakakA citta vaDA prasanna hotA hai| jaba hama nau hajAra phuTakI UMcAIpara Tenila pahu~ce aura eka jagaha rAste meM barphakI zilAopara cale-phire barphako uThAyA to apAra Ananda aayaa| kAzmIra meM sabase UMcI jagaha yahI Tenila hai| yahA~se phira utAra zurU ho jAtA hai / hamArI basa pahADoke kinAne-kinAre gola cakkara jaise mArgako taya karatI huI 24 maIko prAta 7 baje khannAbala pahu~ca gayI / yahA~se zrInagara sirpha 30 mIla raha jAtA hai| pahale zrInagara na jAkara yahI utara kara maTana, pahalagAMva, acchAvala, kukaranAga Adi sthAnoko dekha bhAnA cAhiye aura bAdame zrInagara jAnA cAhiye / isameM kAzmIra-paryaTakako samaya, zakti aura arthakI bacata ho jAtI hai| ata hama loga yahI utara gaye aura tAMge karake 11 baje dina meM maTana phuNce| maTana-meM pa0 zivarAma nIlakaNTha paNDeke makAnameM tthhre| pa0zivarAma nIlakaNTha sevAbhAvI aura sajjana hai| yahA~ tIna-sau ke lagabhaga paNDe rahate haiN| yaha hindumokA pramukha tIrtha sthAna hai / yahA~ pAnIkI khUba bahAra hai / cAro ora pAnI hI pAnI hai / tIna kuNDa hai, jinameM eka vRhad cazmase pAnI AtA hai| pAsa hI lambodarI nadI apanA lambA udara kiye vahatI hai, jisapara savA lAkha rupayeke Thekepara eka nayA pula bana rahA hai| isI lambodarI nadose mahArAjA pratApasiMhake rAjya-samayame gaNDAmiha nAmake sAdhAraNa sikhane apane buddhicAturyase pahADI khetIkI siMcAIke lie pahADoMke Uparase eka nahara nikAlI thI, jo Azcaryajanaka hai -367
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura jisapara mahArAjAne use apanI riyAsatakA cIpha injIniyara banA diyA thaa| yaha nahara 22 mIla lambI aura vegase pAnI bahAne vAlI hai| naharake pAsa eka DAka bagalA hai jisameM pahale darzaka bhI Thaharate the / hama va lA0 makkhanalAlajI yahI Akara svAdhyAya va tattvacarcA kiyA karate the / maTanase eka mIlakI dUrIpara vaha prasiddha eva vizAla hinduokA mArtaNDa maMdira hai, jise san 856 meM avantivarmA (zrIvarmA) ne banavAyA thA aura san 1390 meM sulatAna sikandarane toDA thA / mandirake vizAla aura baDe-baDe pattharoMko dekha kara Azcarya hotA hai ki usa jamAne meM jaba krena nahIM thI, itane vaDe patthara itage kaise kaise paDhAye gaye hoge| kahate hai ki isa mArtaNDa mandirake kAraNa hI mArtaNDakA maTana nAma ho gayA / kukaranAga - maTanase anantanAga, acchAvala hote hue 3 jUnako hama loga basa dvArA kukaranAga gaye / kukaranAga maTanase 19 mIla hai / Thaharaneke lie jagaha acchI mila jAtI hai / yahA~ kaI cazme haiM, jinakA pAnI bahuta acchA va svAsthyaprada hai| cazmoMse itanA pAnI AtA hai ki usase eka nadI bana gaI aura jisakA nAma 'kukaranAga' hU~ pahATapara rAjyasarakArakI orase eka bagalA banA huA hai, jo darzako ke lie bhI kirAye para diyA jAtA hai| eka bagalA aura rAjyasarakArakI orase nIce bana rahA hai| aura bhI kaI logone bagale banavA rakhe haiM, jo kirAye para diye jAte haiM / yahA~ eka mIlapara eka cUne vAlA cazmA hai, jisake bAremeM prasiddhi hai ki isake pAnImeM kailaziyama hai aura khujalI Adi carmarogoko dUra karatA hai / yahA~ kitane hI loga cAra-cAra mahInA isIliye rahate haiM ki yahA~kA jalavAyu uttama hai / cIDake asakhya unnata vRkSoMse pahADa va hare-hare dhAnyake kheta baDe hI zobhAyamAna hote haiM / anantanAga - yaha kAzmIrakA eka jilA hai / yahA~ ullekhanIya do cazme haiM / eka gandhakakA cazmA hai, jo masjidake pAsa hai aura jisakA jala carmarogoMke liye khAsa guNakArI hai| dUsare cazmese kaI kuNDa banA diye gaye haiN| yahA~ ganbe (kAlIna) vizeSa prasiddha hai| acchAvala - yaha kAzmIrake draSTavya sthAnoMmeMse eka hai| yahA~ bhI kaI jharane haiM, jo bahuta mazahUra haiM | bAga phavvArose sajA huA hai / kahate haiM ki ye phavvAre jahA~gIrakI bIbI nUrajahA~ne apane manovinodake liye banavAye the| yahA~ darzako kI bhIDa banI rahatI hai| yahA~ 5-5, 7-7 serakI sarakSita machaliyA~ haiN| berInAga yahA~ eka 54 phuTa gaharI aura paTkoNa nIlavarNI jhIla hai, jo baDhI sundara aura dekhane yogya hai / jhelama nadI isI jhIlase nikalI hai / ise dekhane ke lie hama ghoDo dvArA gaye / / pahalagA~va - kukaranAgameM 9 dina raha kara hamaloga 12 jUnako vApisa maTana A gaye aura vahA~ puna 11 dina Thaharakara 24 jUnako pahalagA~va cale gye| pahalagAMva kAzmIra bharame sabase sundara jagaha hai aura prAkRtika saundaryakA advitIya AgAra haiM / eka orase lambodarI aura dUsarI orase ADU nadI kala-kala zabda karatI huI yahA~ milakara maTanakI ora bahatI haiN| nadIke dono ora hare-hare uttu ga kailake vRkSoMse yukta manorama varphAcchAdina parvata zrRMkhalA hai jo baDI bhavya va suhAvanI hai / pahADoM aura nadiyoke bIca ke sundara maidAnameM pahalagAMva basA huA hai| yahA~ hamane 13) rojapara eka khAlasA phoThI kirAyepara kI, jo bahuta sundara aura havAdAra thI / yahA~ Thaharaneke lie plAjA, vajIra, khAlasA Adi hoTala, koThiyA~, makAna aura tambU mila jAte haiN| dillI se gaye 600 chAtra-chAtrAe~ aura adhyApaka-adhyApikAe~ ukta hoTaloM tathA tambuoMmeM Thahare the| yahA~se hama loga vAisarAyana aura zikAragA dekhane gaye, jo pahalagA~va se 1-1 // mIlakI dUrIpara hai aura sundara maidAna hai / 1 julAIko hama patnI sahita ghoDopara savAra hokara candanabADI gaye, jo pahalagA~vase 8 mIla hai aura jahA~ do pahAToke bIca bane varSake pulake nIcese lambodarI bahatI huI vahI suhAvanI lagatI hai| varSAkA pula dekhane yogya hai / isI parase darzaka va anya loga zeSanAga, pacataraNI aura amaranAtha kI yAtrArtha jAte haiM / * 368 - -
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrInagara - pahalagA~va se hama loga 2 julAIke prAta 8 baje ravAnA hokara 11 baje zrInagara pahu~ce / zrInagarake sannikaTa rAste meM avantIpura bhI dekhA, jahA~ mArtaNDa mandira jaisA hI hinduokA vizAla maMdira banA huA hai aura jo bhagnAvasthAmeM paDA huA hai / zrInagarameM hama vijaya hoTalameM aura lA0 makkhanalAlajI maijisTika hoTala meM Thahare / yahA~ lA harizcandra jI aura zrI pa0 kailAzacandra jI banArasa bhI sobhAgyase mila gaye / milakara baDI prasannatA huii| isase pahale pahalagA~va tathA maTanameM bhI Apase bheMTa ho gaI thI / Dala leka Adi dRSTavya kucha sthAna - 4 julAIko hamaloga tAgo dvArA Dala leka, zAhI cazmA, niSAda, zAlAmAra aura hArvana bAga dekhane gaye / ye cAro hI sthAna zrInagarake prasiddha aura manojJa sthAna hai / Dala leka eka baDI aura manorama jhIla hai| jhIlameM eka neharU pArka aura eka hoTala hai / hara ravivAra ko loga yahA~ saira karane Ate haiM / cazmA zAhIkA pAnI susvAdu aura pAcaka hai / yahA~se hamaloga sIdhe pahale hArvana gaye yahA~ cazmose nikale pAnIkI eka jhIla hai, jo nIla varNa hai| hArvanake bAda zAlAmAra aura niSAda Aye / niSAda ati sundara aura cittAkarSaka hai / pahADase nikale cazmeke pAnIkI kaI jagaha U~cI phAle aura phavvAre banAye gaye haiM / yaha bAga bhI nUrajahA~kI kRti hai, jahA~ vaha manovinoda aura krIDAke liye AtI thI / loga chuTTIkA dina yahI Anandase vyatIta karate haiM / / gulamarga va khilanamarga - 5 julAIko hamaloga gulamarga aura khilanamarga dekhaneke liye basa dvArA Tanamarga gaye / moTara basa Tanamarga taka hI AtI-jAtI haiM / yahA~se ghoDo dvArA ukta sthAnoko dekhane jAnA hotA hai | ye dono sthAna U~cI pahADIpara haiM / gulamarga eka lambA cauDA maidAna hai jahA~ aneka hoTala va makAna bane haiM, jinameM yAtrI Akara mahIno Thaharate haiM / yahA~ hama Ate-jAte varSAka kAraNa 10-15 minaTa hI Thahare / khilanamarga bhI eka U~cAIpara sundara maidAna hai, jahA~ pAsa hI barphakI zilAyeM haiM aura jinaparase yAtrI calate va doDate haiM aura AnandAnubhava karate hai / hamane rAstemeM vaha jagaha bhI dekhI, jahA~ taka 1947 meM luTere kabAyalI athavA pAkistAnI sainya dala TiDDiyokI taraha lUTamAra aura apaharaNa karate hue A cuke the / isa jagahase zrInagara sirpha pA~ca mIla hai / ukta dono sthAnoMko dekhakara usI dina 5 // baje zAmako hama vApisa zrInagara A gaye / zrInagarake bAjAromeM jitanI bAra jAyeM utanI hI bAra cIjoko kharIdane kI icchA ho jAtI hai / yahA~ko sUkSma aura bArIka kArIgarI atyanta prazasanIya hai / lakaDIkA kAma, UnI va rezamI kapaDekA kAma, TokaniyA~, gabbe, namade aura kezara yahA~kI khAsa cIjeM haiN| hA~, voTo va zikArose paTI jhelamakA dRzya bhI bhavalokanIya hai / usame hara vyaktiko saira karanekI icchA ho AtI hai / usake sAto pula bhI ullekhanIya haiM / 7 julAIko zrInagarase N D rAdhAkRSNa basa dvArA ravAnA hokara 8 julAIko prAta paThAnakoTa A gaye aura vahA~se 5-50 para zAmako chUTane vAlI kAzmIra melase calakara 7 julAIko prAta dehalI sAnanda A gaye / sTezanapara pa0 bAbUlAlajI jamAdAra, 10 mannUlAlajI zAstrI, bhagata harizcandrajI aura chAtravargane hama logokA hArdika svAgata kara hameM apanA ananya sneha diyA / samantabhadra saskRta vidyAlayameM hama usa samaya priMsipala ( prAcArya) rahe / kAzmIrake saundaryakI abhivRddhimeM pahalagAMva, candanavADI, acchAvala, Dala leka, verInAga, kukaranAga niSAda vA ye sthAna pramukha kAraNa haiM / yahA~ yaha khAsa taurase ullekhanIya hai ki kAzmIra rAjya meM, jahA~ 75 pratizata musalima AbAdI hai, gohatyA nahI hotI -- kAnUnana banda hai / vahA~ke bhole, bhadra aura garIba logoko sujanatA dekhane yogya hai| khAne-pInekI sabhI cIjeM sastI aura acchI mila jAtI haiM / kavi ka apanI rAjataragiNImeM jo kAzmIrakA vizada varNana kiyA hai usase spaSTa hai ki kAzmIrakA bhAratake mAtha bahuta purAnA sambandha hai aura vaha bhAratakA hI eka abhinna pradeza rahA hai / ata kAzmIrake sAtha hamArA sAskRtika aura sauhArdakA sambandha uttarottara baDhate rahanA cAhiye / * na-47 * 369 - -
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ bambaIkA pravAsa bambaImeM hamArA tIna dinakA pravAsa thA / yahA~ zraddheya premIjIne hamArA premapUrNa Atithya kiyA / Apa samAja va sAhityake purAne sevaka hai| Apane samAja va sAhityapara saikaDo lekha likhe haiM eva andhere meM par3e hae saikar3oM granthoM aura grathakAroko prakAzameM lAkara jaina itihAsake nirmANameM apUrva yogadAna diyA hai| jainahitapI va jainamitrakA Apane jisa yogyatA aura vidvattAse sampAdana kiyA usakI samatA Aja samAjakA prAya koI patra nahI rakhatA / apane jIvanako arghazatAbdI Apane samAjasevAmeM vyatIta kiyA hai / yadyapi aba Apa lagabhaga 70 varpake ho gaye aura kAphI azakta rahane lage hai phira bhI samAjasevAkI cintA ahaniza rakhate haiN| hamArI Apake sAtha ghaTo sAmAjika va sAhityika carcAe~ huii| unameM hamane yahI mahasUsa kiyA ki una jaise adhyavasAyI, laganazIla, samAjacintaka aura sAhityasevI bahuta kama vidvAn hoge / jaina samAjameM kahI koI naI bAta yA halacala huI usase samAjako paricita karAnekA premIjIne sadaiva dhyAna rakhA / kintu aba isa ora kisIkA bhI lakSya nahI hai| zvetAmbara samAjameM digambara samAjake sambandhameM kitanI hI aisI bAteM eva ghaTanAeM ho jAtI hai jinakI hameM khabara nahI milatI aura kadAcit mila bhI jAya to bahuta pIche milatI hai| digambara samAjako Aja virodhAtmaka kAryakI ora nahI, vidheyAtmaka kAryakI ora gatizIla honA cAhie / usakA jo bhI prayatna ho visagaThita eva virodhAtmaka nahI honA caahie| premIjIke sivAya bambaImeM hama jina sajjanoke paricayameM Aye, uname dharmaniSTha saghapati seTha pUnamacada ghAsIlAlajI, seTha nirajanalAlajI, mitravara paDita vijayamUrtijI ema0 e0, darzanAcArya aura bandhuvara 50 kundanalAlajI mainejara rAyacanda zAstramAlAke nAma vizeSa ullekhanIya haiN| sadhapatijIke sAtha hamArI unakI apanI koThImeM nirmApita zrI caityAlayajImeM dhArmika carcAeM huI, jo kAphI mahattvapUrNa thii| kAlabAdevImeM Apake dvArA bahuta vizAla aura Adarza jinamandira banavAyA jA rahA hai| isameM lAkho rupaye lgeNge| yaha vambaIko kalApUrNa kRtiyoMmeM eka apUrva eva anyatama kRti hogii| ise banate hue do-tIna varSa ho gaye aura kaI varSa aura lgeNge| isakA prAya sArA hI sagamaramarakA patthara videzI hai aura bahuta sundara hai / / - bhUlezvarake zrI jinamandirajImeM hama pratidina pUjana karate the| yahAM pUjanAdikA suprabandha hai| isake prabandhakomeM eka dharmapremI seTha nirajanalAlajI haiM / digambara samAja, jaina itihAsa-nirmANa aura 'sajada' padake sambandhameM hamArI Apase vistRta aura saujanyapUrNa bAtacIta huii| hamane jaina itihAsa-nirmANakI AvazyakatA aura 'sajada' padakI sthitipara bala diyaa| phalata Apane isa saba vArtAko baDe mahArAja (cA0 ca0 pUjya AcArya zAntisAgarajI) se kahane aura unake pAsa jAneke lie Agraha kiyaa| parantu samaya na honese hama mahArAjake pAsa na jA sake / lekina unake isa nimatraNako hamane svIkAra kara liyA ki bAdameM bulAnepara hama avazya aaveNge| pa0 vijayamUrtijI aura zrI kundanalAlajI hamAre suparicita mitromeM haiN| ina mitrone hameM bambaIke prasiddha sthAno caupATI, iDiyAgeTa, samudrakI sara, hiDiMga-gArDana, kamalAneharU-gArDana, rAnI-bAga, ajAyabaghara Adi dikhAye / vizAla sahakeM, gaganasparzI makAna, baDe-baDe mArkeTa, ziSTatApUrNa rahana-sahana, samudrakI sInarI Adi bAteM bambaIkI apanI khAsa vizeSatAe~ hai| yahAM nage zira calate hue prAya koI nahI milegaa| vAstavameM yahA~ko ziSTatA eva sabhyatA anya bAtoke sAtha avazya hI darzakake cittako AkarSita karatI hai aura inhI saba bAtoMse bambaIko, bhAratakA pahalA eva sundara nagara kahalAnekA gaurava prApta hai|
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa prastuta granthame DaoN0 koThiyAke jo vibhinna patra-patrikAo aura granthokI prastAvanAomeM pUrva prakAzita sAmagrI dI gayI hai, usake pUrva prakAzita zIrSaka AdikA vivaraNa isameM prakAzita zIrSakoMke sAtha yahAM diyA jAtA hai- isa granthame prakAzita zIrSaka anyatra prakAzita zIrSaka Adi vivaraNa dharma 1 puNya aura pApakA zAstrIya dRSTikoNa puNya aura pApakI zAstrIya sthiti, jaina sandeza, varSa 30, aka 24, jaina sagha, mthuraa| 2. vartanAkA artha kyA vartanAkA artha galata hai ?, 'anekAnta', varSa 7, kiraNa 11-12, I0 1945 / 3 jIvaname sayamakA mahattva sayamakI AvazyakatA, 'jainadarzana' (mAsika), janavarI 1937 / 4 cAritrakA mahattva jaina dRSTimeM cAritrakA sthAna, 'jaina pracAraka', mAsika, sitambara 1940, bAlAzrama, dillii| 5 karuNA jIvakI eka zubha pariNati zIrSaka vahI, prajJA (traimAsika), kA0 hi0 vi0 vi0, disambara 1972 / 6 jaina dharma aura dIkSA zIrSaka vahI, sampAdakIya, jaina pracAraka (mAsika), janavarI 1951 / 7 dharma eka cintana dharmakI AvazyakatA, jaina sandeza, sitambara 1950, jaina sagha, mthuraa| 8 samyaktvakA amUDhadRSTi aga eka mahattva- amUDhadRSTi banAma parIkSaNa-siddhAnta, jaina sandeza pUrNa parokSaNa-siddhAnta (sAptAhika), sitambara 1964 / 9 mahAvIrako dharmadezanA mahAvIrakI jIvana-jhAMkI, jIvana sAhitya, (mAsika), dillI, aktUbara 1952 / 10. vIra-zAsana aura usakA mahattva zIrSaka vahI, anekAnta (mAsika), varSa 5, kiraNa 5, I0 1943, sarasAvA (shaarnpur)|| 11. mahAvIrakA AdhyAtmika mArga mahAvIra aura dIpAvalI, jaina pracAraka, aktUbara 1940, bAla Azrama, dillI / 12 mahAvIrakA AcAra-dharma zIrSaka vahI, pustikA, paryapaNa, 23 sitambara 1961 / 13 bha0 mahAvIrakI kSamA aura ahiMsAkA zIrSaka vahI, mahAvIra-jayantI smArikA, jypur| -. eka vizleSaNa 14 bha0 mahAvIra aura hamArA kartavya zIrpaka vahI, jaina gajaTa, aprela 1954 / . -371
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzana 1. anekAntayAda-vimarga somapA antiIga gama manekAnagAH, 'bakAnta' (mAsika), parSa 11, phiraNa', 1952 / / 2 spAhAya-piga smAra, 'prazA' mAga 1, 214, agAyara 1968 / 3 saMjayayAdvipatta aura gyAtAra *zIpaMgato, 'anArami02, 1088 / tapA viSayagANI, lAvAya, jana 1981 4. janadarzana ke samannayayAyo yaSTikoNatI morSana yahI, 'Aja' kA bAgamI, 4 mA prAsA 197060 / 5 zramaNa-garagRtiko dina gammRzimodana sopaMga yahI, mahAvIra-gagantI mmArikA, jayapura, 19716. / 60 ambArage bheMTagAmi anekAnsa- . 0 ambaTakara aura una nira vinAra, 'bhanekAnta', varSa 10, kiraNa 8, disambara 1949, milii| 7 jana sAmeM gogA ka mAmosana gIrSaka kahI, mamAdhimaraNogAdIpA,prastAvanA, antavara 196360 / 8 jaina yarzana garvazatA jaina yAMnI magabhagAnI gabhAvanAeM, yagila mA0 darzana paripama paThina sagA Afr' (mAgisa) 11, apha 1, janavarga 1965 ma pramAgita / 9 aryAbhigama-cintana nadanameM adhigama-cintana, 'prazA', Vol-xu (1), mANI hinda gigi0, vaagnngii| 10. zApaktatva-vimarza pramANa ghora gaya, jaina pranAga, agasta-sitambara 1938, dillii| 11 dhyAna-vimarza jaina darzana meM pyAga-vicAra, jinavANI, yogAka, jayapura / nyAya 1 bhAratIya vAimagameM anumAna-vinAra jaina tamagAmnameM manamAna-vicAra, godha-prabanya, prAstAvika, anumAna-vikAsa, sakSipta anumAna-vivecana, upasahAra, I0 1969, yora-sevA-mandira TrasTa, paaraannsii| nyAyakI upayogitA, 'anekAnta', yarSa 9, ki0 1 / 2 nyAya-vidyAmRta itihAsa aura sAhitya 1 syAdvAda-middhi aura vAdIsiMha 2. dravyasaMgraha aura nemicandra mizAntideva zIrSaka vahI, prastAvanA, syAdvAda-middhi mANikacandra di0 jaina granthamAlA, bambaI, 1950 I01 sampAdakIya (prati-paricaya, prastAvanA-grantha aura anyakAra, dravyasagraha, gaNeza varNI di0 jaina granthamAlA, vArANasI, 1966 / sampAdakIya (prati-parinaya), prastAvanA-zAsana-catustrizikA aura madanakauti pariziSTa, vIra-sevA-mandira-TrasTa, 1949 / 3 zAsana-mastrizikA aura madanakoti -372
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. 'saMjada' padake sambandhameM akalaGkadevakA zIrSaka vahI, 'anekAnta', 'varSa 8, phi0 2, janavarI / mahattvapUrNa abhimata / 1946 / 5.93 veM sUtrameM 'sajada' padakA sadbhAva 93 veM sUtrameM 'saMjada' padakA virodha kyo?, 'anekAnta' varSa 8, ki0 10, sitambara, 1946 I0 / -, / 6 niyamasArakI 53 vI gAthA aura usako zIrSaka vahI, 'vIra-vANI', varSa 35, aka 2, akTUbara vyAkhyA eva arthapara anucintana 1982, 'niyamasArako 53 vI gAthAkI vyAkhyA aura artha meM bhUla' jaina sandeza, 16 sitambara 1982, jaina vidvatsa: goSThI bambaImeM paThita, 7, 8 sitambara 1982 / 7 anusandhAnameM pUrvAgrahamukti Avazyaka anusandhAnameM pUrvAgrahamukti Avazyaka, anekAnta, varSa 34, kucha prazna aura samAdhAna ki0 4, dariyAgaja, naI dillI, 1981 / 8 guNacandra muni kauna hai ? zIrSaka vahI, 'anekAnta', janavarI 1950 9 kauna-sA kuNDalagiri siddhakSetra hai ? 'zIrSaka vahI, 'anekAnta', varSa 8, ki0 4-5, aprela 1946 / 10 gajapantha tIrtha kSetrakA eka ati prAcIna zIrSaka vahI, 'anekAnta', varSa 7, ki0.1945| / ullekha 11 anusandhAna viSayaka mahattvapUrNa praznottara zavA-samAdhAna, 'anekAnta'; varSa 9, ki0 1, 3, 1948 11 AcArya kundakunda AcArya kundakundakA prAkRta vAGmaya aura usakI dena, 10 cidAnanda smRtigrantha, droNagira, vI0ni0 2499 / / 13 AcArya gRddhapiccha / tattvArthasUtrakI paramparA, jaina siddhAnta bhAskara, ArA, san 1945 / 14 AcArya samantabhadra 'devAgama aura samantabhadra', prastAvanA, vIra sevA mandira TrasTa, vArANasI, 1967 (pra0 sa0), 1978 (dvi0 sa0) / vividha . . 1 bihArakI mahAn dena tIrthaMkara mahAvIra zIrSaka vahI, magagha yUnivarsiTI aura jaina samAja gayA ke aura indrabhUti sayakta tattvAvadhAnameM Ayojita jaina vidyA sagoSThImeM paThita eva unake dvArA prakAzita mahAvIra-jayantI smArikA meM mudrita, san 1975 / 2 vidvAn aura samAja akhila bhAratIya di0 jaina vidvatpariSadake rajata-jayatI adhivezana zivapurIke adhyakSapadase diyA gayA adhyakSIya bhASaNa, pharavarI 1973 / 3 hamAre sAskRtika gauravakA pratIka zrI zAntinAtha di0 jaina vidyAlaya, ahArake adhyakSapadase ahAra diyA gayA adhyakSIya bhASaNa, disambara 1966 / 4. AcArya zAntisAgarakA aitihAsika zIrSaka vahI, sampAdakIya, jaina pracAraka sallekhanAka, dillI, samAdhimaraNa agasta 1955 / 5 Adarza tapasvI AcArya namisAgara . AcArya tapasvI zrI 108 AcArya namisAgarakI jIvana jhAMkI, prakAzaka jaina samAja, hisAra, disambara 1952 tathA sampAdakIya, jaina pracAraka, navambara 1956, dillii| -373
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 pUjya varNIjI : mahattvapUrNa saMsmaraNa na bhUlane vAle saMsmaraNa, digambara jaina, varSa 59, aka 11, sUrata, sitambara 1966 / tathA mahAmAnava pUjya carNIjI, jaina pracAraka, 'vo aka', 1952 / , 7. pratibhAmUti pa0 ToDaramala zIrSaka vahI, vIra vANI, ToDaramalAGga, jayapura / 8. zruta-paJcamI . . jaina mitra, aprela 1937, sUrata / 9 jambU-jinASTakam : zIrSaka vahI, 'anekAnta', varSa 8, ki0 1, janavarI 1946 / 10 dazalakSaNadharma parva dazalakSaNadharma, pustikA, vArANasI, 1963 / tathA 'jaina sandeza', jaina sagha, mathurA, agasta 1952 / 11. kSamAvaNI * kSamAparva : kSamAvANI parva aura usakA mahatva, jaina sandeza, mathurA, agasta, 1952 / 12. vIra-nirvANa parva : dIpAvalI : vIra-nirvANa aura dIpAvalI, khaNDevAla hitecchu, indaura, navambara 1943, tathA jaina gajaTa, dillI, navambara 1953 / 13. mahAvIra-jayantI zIrSaka vahI, sampAdakIya, jaina pracAraka, dillI, aprela 1956 / 14. zrI papaurAjI * jina mandiroMkA * zrI papaurAjI : eka pAvana tIrthakSetra, 'vIra,' 28 maI adbhuta samuccaya . 1951, dillii| 15 pAvApura * bhagavAn mahAvIrakI pAvana nirvANabhUmi pAvApura, jaina pracAraka, 1954, dillii| 16. zramaNavelagolA aura zrI gommaTezvara zrI gommaTezvarakA sahasrAbdi-mahotsava mahAmastakAbhiSeka, 'Aja', vArANasI, 1980 tathA isake pUrva navabhArata TAimsa, dillI, 22 pharavarI, 1953 / / 17 rAjagahakI yAtrA aura mere anubhava rAjagRhakI yAtrA, anekAnta', varSa 8, ki0 4-5, 1946 / I0, sarasAvA (shaarnpur)| 18 kAzmIrakI yAtrA aura saundaryakI krIDAbhUmi kAzmIrakI yAtrA, jana sandeza, 29 aura mere anubhava julAI 1954, mthuraa| 19 bambaIkA pravAsa pravAsameM mere 45 dina, jaina pracAraka, dillI, san 1951 / -374
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
_