Book Title: Granth Ane Granthkar Pustak 09
Author(s): Dhirubhai Premshankar Thakar, Indravadan Kashinath Dave
Publisher: Gujarat Varnacular Society
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032068/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra [pustaka s] 1937-1981 gujarAta varnAkayulara sosAyaTI amadAvAda Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kImata zrImaMta mahArAjAzrI sayAjIrAva gAyakavADa graMthamALAne paricaya vaDodarAnA zrImaMta mahArAjA sAheba zrI sayAjIrAva gAyakavADa senApAsakhela samazerabahAdura sana 1892mAM amadAvAdamAM padhAryA te prasaMge temaNe gujarAta varnAkayulara sosAyaTIne rUA. 5000 bakSisa karyA che. mATe sAyaTIe temane pitAnA murabbI (paTana) karAvyA che, ane te rakama temanA nAmathI judI rAkhI tenuM vyAja temane nAme graMtha racAvavAmAM, graMtho chapAvI prasiddha karavAmAM ane uttejana dAkhala graMtho kharIda karavAmAM vAparavAno TharAva karyo che, te pramANe Aja sudhImAM nIce pramANe pustaka "zrImaMta mahArAjAzrI sayAjIrAva gAyakavADa graMthamALA' tarIke prasiddha karavAmAM AvyAM cheH pustakanuM nAma kartA 1 grIsa dezano ItihAsa rA.sA. mahIpatarAma rUparAma 0-14-0 2 vidhavAvapana anAcAra anu. cunIlAla bApujI modI 0-4-0 3 hiMdanAM mahArANuM ane temanuM kuTuMba jagajIvana bhavAnIzaMkara kApaDiyA 0-2-0 4 bhAlaNasuta uddhava-kRta rAmAyaNa rA. sA. haragoviMdadAsa dvArakAdAsa kAMTAvALA ane nAthAzaMkara pUjAzaMkara zAstrI 1-12-0 5 kartavya anu- kamaLAzaMkara prANazaMkara trivedI 1-8-0 6 barniyarane pravAsa maNilAla chabArAma bhada 1-0-0 7 oSadhikoSa bhA. 1lo. camanarAya zivazaMkara vaiSNava 1-8-0 8 akasmAta vakhate madada ane IlAja DaoN.nIlakaMTharAya DAhyAbhAI chatrapati 0-4-0 9 henrI phoseTanuM jIvanacaritra jIvAbhAI revAbhAI paTela 0-12-0 10 hiMdanI udyogasthiti kezavalAla motIlAla parIkha 0-6-0 11 marAThI sattAno udaya karImaalI rahImabhAInAnajiyANI 0-100 12 dakSiNano pUrvasamayano ItihAsa navanIdharAya nAraNabhAI mahetA 0-10-0 13 hindustAnane arvAcIna itihAsa bhA. 3 nA (briTiza riyAsata-pUrvArdha) anu. caMpakalAla lAlabhAI 1-8-0 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustakanuM nAma kImata 14 hindustAnane arvAcIna itihAsa bhAgyo . (musalamAna riyAsata-pUrvArdha) anu. sUryarAyasomezvara devAzrayI 1-0-0 15 hindustAnane arvAcIna itihAsa bhA. 19 (musalamAna riyAsata-uttarArdha)anu. sUryarAya somezvara devAzrayI 1-0-0 16 marAThI riyAsata-pUrvArdha anu. jIvaNalAla amarazI mahetA 1-0-0 17 , -uttarArdha anu jIvaNalAla amarazI mahetA 1-0-0 18 romano itihAsa AtmArAma motIrAma dIvAnajI 0-12-0 19 madhyakAlIna bhAratIya saMskRti anu. jayaMtIlAla ma.AcArya 1-0-0 20 gujarAtano madhyakAlIna rAjapUta itihAsa-vibhAga pahelo durgAzaMkara kevaLarAma zAstrI 1-0-0 21 , , vibhAga je durgAzaMkara kevaLarAma zAstrI 1-0-0 prastuta pustaka sadarahu graMthamALAnuM sarakhuM prakAzana che. gu. vi. sosAyaTI amadAvAda jeThAlAla jI. gAMdhI Asi. sekreTarI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA ane 1937 sudhImAM "graMtha ane graMthakAranA ATha bhAga prasiddha thaI Gi cUkyA hatA. e pachI enA vizeSa bhAga prasiddha karavAnuM hAtha dharI zakAyuM nahotuM. sane 1942mAM navamo bhAga prasiddha karI temAM sane 1937thI 1941 sudhInAM pAMca varSanA graMthonI samIkSA ane ATha bhAgamAM rahI gayelA graMthakArenAM caritra ApavAnI yojanA karavAmAM AvI ane te kAma zrI cunIlAla vardhamAna zAha ane zrI bacubhAi pi. rAvatane ropavAmAM AvyuM hatuM. pUrvanA bhAgomAM graMtha ane graMthakAro uparAMta koI upayogI viSaya upara nibaMdha athavA to mahattvanA keI nibaMdhanA prakAzananI vyavasthA karavAmAM AvatI hatI. te rIte A navamA bhAgamAM graMthasvAmitvanA kAyadAno sAra ane joDaNInA niyamonuM vivaraNa ApavAno nirdhAra karI te kArya anukrame zrI prabhudAsa bA. paTavArI ane 50 kezavarAma kA. zAstrIne sopavAmAM AvyuM hatuM. anukULa saMjogone abhAve zrI paTavArIno nibaMdha taiyAra thaI zakyo nathI; eTale ahIM paM. kezavarAma zAstrI, gujarAta vidyApIThanA joDaNInA niyamonuM vivaraNa Apato "gujarAtI zabdonI vyavahAru joDaNa" e nAmano zramapUrvaka lakhAyelo lekha, namUnAnA Azare 10,000 zabdo sAthe ApavAmAM AvyuM che. koIkaI zabadanI paM. zAstrIne ThIka na lAgatI joDaNI sudhAravAmAM AvI che; paNa AvA zabdo jAja che. A Akho nibaMdha eka dizAsUcana pUrato ja lekhake taiyAra karyo che. enAthI saMsthAnI nIti badalAI che ema koI na mAne. graMtha ane graMthakAranI upayogitA vize vizeSa kahevAnuM nathI. enuM prakAzane dara varSe thavAne badale dara pAMca varSe thatuM rahe e sagavaDabhareluM paNa che. dara varSe chApavAthI "graMthakAra' vibhAga TUMka thato jAya. graMthanI samIkSAne to prazna bahu nathI, kemake amadAvAdanI gujarAta sAhitya sabhA dara varSe rItasara samIkSA karAvI chapAve che. enuM pAMca varSe dohana, ane videha temaja vidyamAna graMthakAronAM caritra, eTalAthI graMthapUra barobara thaI rahe. gujarAta varnAkayulara sosAyaTInA sva. AsisTaMTa sekreTarI sadagata hIrAlAla tribhuvanadAsa pArekhe zubha uddezathI A pustakamALAno AraMbha karelo. anivArya saMjogone lIdhe te prabaMdha aTakI paDyo hato, paraMtu kArebArI samitie tenI upayogitA lakSyamAM laIne te pharI cAlu karavAnI vyavasthA karI che e kharekhara yogya thayuM che. vidyAbahena ra. nIlakaMTha amadAvAda, ona sekreTarI, tA. 1-8-'44 gujarAta varnAkyulara sosAyaTI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA evI upara prasiddha karavA dhArelo graMtha ane graMthakArane A navA ( bhAga A varSa paNa aDadhuM pasAra thatAM prasiddha thAya che ane e rIte sane 1937 thI 1941nAM sAhityanI samIkSA 1944mAM bahAra paDe che. A vilaMba na IcchavA yogya che. A graMthanA lekhana karatAM vadhu to chApakhAnAnI agavaDane kAraNe A vilaMba thayo che. bhaviSyanA "graMtha ane graMthakAra'nA bhAgo mATe sAhitya-samIkSA vibhAganuM kAma koI paNa lekhakone agAuthI traNa ke pAMca varSa mATe nakakI karI leMpI devuM joie ke jethI varSa pUruM thatAM samIkSA bahu vilaMbamAM na paDe. - A navamA bhAganuM mudraNa deDha be varSathI zarU thayeluM, paNa chApakhAnAomAM mANasonI hADamArIe kAma saraLatAthI nIkaLI zakatuM nahotuM; ane e agavaDomAM traNa judAM judAM chApakhAnAne Azraya laI A kAma A vibhAgamAM prasiddha thatI sAhitya-samIkSA vastutaH samIkSA nathI; te mAtra daSTipAta che, kAraNa ke pAMca varSanA sAhityane vizeSa vistArathI vivecavAno AmAM avakAza nahati. A daSTipAtane paNa sAhityanA pravAhanA vibhAgaza: balAbala samajI zakAya evI rIte banatA pramANamAM vizada karyo che. graMthakAra-caritAvalI mATe je nAma bahAra pADelAM ane jenI mAhitI jAhera tathA khAnagI rIte meLavavAmAM AvelI te badhI ja A graMtha mATe upayogamAM laI zakAI nathI. ghaNuM jIvanarekhAo lakhAI AvavA chatAM hajI bAkI rAkhavI paDI che. keTalAka videha suprasiddha graMthakAre ke jemanI jIvana-rekhAo Aja sudhInA graMthomAM anivAryarIte AvavI joItI hatI paraMtu AvI zakelI nahi, te badhIne A graMthamAM te saMkSepa ke vistAranI daSTi choDIne paNa samAvI levAno saMkalpa karelo; kAraNa. vakhata jatAM jIvanarekhAnAM sAdhano ghasAtAM javAno saMbhava hoya che. evI keTalIka jIvanarekhAo A graMthamAM lIdhI che, paraMtu dhArelI badhI rekhAo AvI zakI nathI. keTalAka graMthakAro saMbaMdhamAM mAhitI meLavavA yatna karyA chatAM maLI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakI nahi ane keTalIka bahu adhUrI maLI zakI. te bAkI rAkhIne khanI zake teTalI jIvanarekhA samAvI che. jene samAveza karyo che temAM paNa apUrNatA ane truTio che. graMthakAranI mahattA ke sAhityasevAnA pramANamAM saMkSepa-vistAranA niyama jALavI zakAyA nathIH mAtra je kAMi upalabdha thayuM. te upara ja AdhAra rAkhavA paDayo che; ane jema bane tema veLAsara AvI jIvana-rekhAe vadhu pramANamAM graMthArUDha thavA pAme e dRSTipUrvaka ekaMdara 117 graMthakArAnI jIvana-rekhAo ekatra karI ApI che. cunIlAla vardhamAna zAhu bacubhAi rAvata sAhityasamIkSA ane graMthakAracaritAvalI uparAMta gujarAta vidyApIThe prasiddha karelA joDaNInA niyamenuM vivaraNa ApatA 'gujarAtI zabdonI vyavahAru joDaNI' e nAmanA lekha ApaNA nityanA upayoganA Azare dasa hAra zabdonI sUcI sAthe A bhAgamAM dAkhala karavAmAM AvyeA che. vivaraNamAM joDaNInA niyamAnI yathAzakya mImAMsA karavAmAM AvI che. niyameAmAMnA grAhya tattvane banI zake teTalI vizadatAthI batAvI, kavacit anAvazyaka ke tyAga karavA jevA tema badalavA jevA niyameA vize paNa sUcana karavAmAM AvyuM che. tema joDaNInA niyamAnuM pAlana jyAM jyAM zithila jaNAyuM che tenA tarapha paNa dhyAna doravAmAM AvyuM che. dAyakA thayAM gujarAtI joDaNI nakkI karavAnA prayatnAne aMte gujarAta vidyApIThe vyavahAru niyame taiyAra karI ekavAkyatA karavAnuM prazasya kArya karyuM che; joDaNIkAzanI navI navI AvRttiemAM sudhArAvadhArAne paNa avakAza rAkhyA che. atyAra sudhInA prayatnAmAM visaMvAdanAM tattvA rahevAmAM pradhAna kAraNa kyAM baLeA joDaNI nakkI karavAmAM niyAmaka che tene nirNaya karavAmAM rahelA matabheda che. keAi narI vyutpattine baLe joDaNI nakkI karavA prayatna kare, teA ke vyutpatti ane uccAraNa e beune lai nakkI karavA prayatna kare. bhASAnuM jIvaMta svarUpa mAtra vyutpattine adhIna nathI hatuM. emAM uccAraNanuM tattva pradhAna bhAga bhajavatuM..hAya che, ane vyutpatti teA enA aMgamAM samAviSTa heAya che. balke vyutpatti uccAraNane ja adhIna hoya che. AmAM svAbhAvika, vyApaka ane ziSTa uccAraNa upara AdhAra rAkhavAmAM Ave tA joDaNInuM svAbhAvika rUpa meLavI zakavAmAM suvidhA thAya. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ joDaNImAM pradhAna visaMvAda hasva-dIrghaune che. amuka eka cokkasa tatva zodhI kADhavAmAM na Ave tyAM sudhI muzkelI rahe ja. e tattva che svarabhAra'nuM. jIvatI bhASAmAM A tattva pakaDavuM bahu agharuM nathI, ane ApaNe nirNaya paNa tadbhava zabdomAMnA I-une karavAno hoya che, yA tatsama zabdo gujarAtImAM AvyA pachI gujarAtI lebAzamAM AvI gayA hoya tevAonA i-u no. A ane evI bIjI vAta tarapha pAdaTIpomAM dhyAna kheMcavAmAM AvyuM che. vAcakane vivaraNa samajavAmAM vilana na Ave e hetuthI ja pAdaTIpamAM te vAta alaga batAvavAmAM AvI che. vivaraNamAM te niyamonuM spaSTIkaraNa mukhyatve apAyuM che. - vivaraNa pachI ApavAmAM AvelI zabdasUcImAM gujarAta vidyApIThanA joDaNukezane prAyaH anusarI joDaNI ApavAmAM AvI che. keI zabdanI chapAyelI joDaNI niyamathI viruddha hoya te sudhArI levAmAM AvI che. vivaraNamAM batAvyA mujaba sudhAravA jevI spaSTa bhUlo paNa sudhArI levAmAM AvI che. vikalpomAMnA Avazyaka rAkhI, yA vivaraNamAM batAvyA mujaba thaDe sthaLe niyamaprApta vadhu dAkhala karI, nakAmA lAgatA vikalpa dUra karavAmAM AvyA che. ApaNA nityanA vyavahAranA zabdonI joDaNI kevI hovI joIe, e batAvavAno A prayatna enA grAhakone mArgadarzaka thaI paDaze, te prayatnanuM sArthakya che. kezavarAma kAzIrAma zAstrI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA pAMca varSanA sAhitya upara dRSTipAta uparyukta 'daSTipAta'nI viSayasUci gujarAtI zabdonI vyavahAru joDaNI [gujarAta vidyApIThanA niyamAnuM vivaraNa] ApaNA nityanA zabdonI joDaNI zuddhipatra graMthakAracaritAli videha graMthakAra (varNAnukrame) akabaraalI nUrAnI (kAjI) anavaramiyAM anaMtaprasAda trIkamalAla vaiSNava AzArAma dalIcaMda zAha IbrAhIma lAkhANI phIlAbhAi dhanazyAma bhaTTa kRSNarAva bhALAnAtha diveTiyA kekhuzarA navareAjajI kAbarAjI kezavajI vizvanAtha trivedI gajendrarAya gulAbarAya buca paMDita gaTulAlajI gaNapatarAma anuparAma vADI gaNezajI jeThAbhAI dukhaLa geApAlajI kalyANajI delavADAkara gaMgAzaMkara maNizaMkara vaiSNava cheTAlAla 'caMdrazaMkara zAstrI jagajIvana kAlidAsa pAka jahAMgIrajI nasaravAnajI paTela ('gulakAma') jApharaalI mistrI ('asIra') jeDAlAla cImanalAla svAmInArAyaNa jehAMgIra baherAmajI marajhAna DAhyAbhAI lakSmaNabhAI paTela tribhuvana premazaMkara trivedI tribhuvanadAsa kalyANudAsa gajjara 1 124 1-28 29-102 103-104 1 m 3 5 x 1 Wang 10 11 12 13 15 1 18 18 19 20 22 23 25 26 28 20 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 40 41 41 42 45 47 51 para (Do.) tribhuvanadAsa motIcaMda zAha (rA. sA) dalapatarAma prANajIvana khakhara dAmodara khuzAladAsa boTAdakara durlabha spAma dhruva devazaMkara vakuMThajI bhaTTa dolatarAma kRpArAma paDayA nathurAma suMdarajI zukala - nalinakAnta narasiMharAva diveTiyA nArAyaNa morezvara khare nArAyaNa visanajI Thakura nArAyaNazaMkara devazaMkara vaidyazAstrI pIrojhazA jahAMgIra bharajhabAna (pIjAma) pIMgaLazI pAtAbhAI narelA purUSottama vizrAma mAvajI pRthulAla harikRSNa zukala bahecaralAla trIkamajI paTela ("vihArI') baherAmajI malabArI (jainAcArya zrImada) buddhisAgarajI (kavi) bulAkhIrAma cakubhAI (Do.) bhagavAnalAla iMdrajI (kavi) bhavAnIzaMkara narasiMharAma bhAIzaMkara nAnAbhAI bhaTTa bhegIlAla trIkamalAla vakIla maganalAla vakhatacaMda zeTha maNizaMkara goviMdajI vaidyazAstrI maNizaMkara ratnajI bhaTTa 'kAnta') madhuvacarAma baLavacarAma horA mahamadaalI bhojANI mAdhavarAva bAbArAva diveTiyA mUlacaMdra tulasIdAsa telIvALA ratipatirAma udyamarAma paMDyA raNachoDajI amarajI dIvAna 54 55 57 (7 73 74 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 kalAka 44 9 ka Da Da Da S S SS rUpazaMkara udayazaMkara ojhA ("saMcit') valImohammada momIna valabhadAsa popaTabhAi zeTha vAghajI AzArAma ojhA | zrI vijayakesara sUri vinAyaka naMdazaMkara mahetA vizvanAtha sadArAma pAThaka zaMkaralAla maganalAla paMDyA ("maNikAnta') satyendrarAva bhImarAva diveTiyA sUryarAma somezvara devAzrayI sorAbajI zApurajI baMgAlI harilAla mAdhavajI bhaTTa harizaMkara mAdhavajI bhaTTa hAjI mahammada alArakhiyA zivajI hIrAlAla vrajabhUkhaNadAsa zropha vidyamAna graMthakAra (varNAnukrame) (saiyada) abujhaphara bIna saiyada hakIma abu habIba nadavI abadulasattArakhAna paThANa (bhakta sattArazAha) amRtalAla nAnakezvara bhaTTa IzvaralAla mULacaMda vImAvALA karasanadAsa narasiMha mANeka kuMvarajI ANaMdajI zAha girijAzaMkara mayArAma bhaTTa ('girIza') gulAbadAsa harajIvanadAsa brokara hAjI gulAmaalI hAjI IsmAIla ("rahImAnI'), ' goviMdabhAI haribhAI paTela jagajIvanadAsa trIkamajI koThArI ("oliyA-zI'). jagajIvanadAsa dayALajI medI jagajIvanadAsa mAvajIbhAI kapAsI jayaMtakumAra maNizaMkara bhaTTa jayantI ghelAbhAI dalAla jugatarAma cImanalAla dave -- - ----- - 100 - 1 01 >> 103 104 105 106 107 108 108 109 110 112 113 114 115 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 118 120 121 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 1 3ra snA zukla jhINAbhAI ratanajI desAI ("sneharazmi'). dulAbhAI bhAyAbhAI kAga devakRSNa pItAMbara joSI prahalAda jeThAlAla pArekha bacubhAI prabhAzaMkara zukala bhAskararAva gajAnana visamaMgaLajI harajIvana ojhA (sara) manubhAI naMdazaMkara mahetA (Do.) maDAdevaprasAda bhogIlAla kaMthAriyA mukundarAya vijayazaMkara paTTaNI-pArAzarya muralIdhara rAmazaMkara ThAkura mULajI durlabhajI veda mULazaMkara harikaMda mUlANI mehanalAla tulasIdAsa mahetA (sopAna') yusupha abdulaganI mAMDaviyA raNachoDadAsa vRMdAvanadAsa paTavArI rAmanArAyaNa nAgaradAsa pAThaka lakSmInArAyaNa raNachoDalAla vyAsa ("svapnastha'). zaMkaralAla gaMgAzaMkara zAstrI sAkaracaMda mANekacaMda ghaDiyALI sAkaralAla maganalAla kApaDiyA (madhukara") sArAbhAI maNilAla navAba haragoviMda premazaMkara trivedI haradAna pIMgaLazI narelA harilAla mULazaMkara mULANuM harizcaMdra bhagavatIzaMkara bhaTTa harihara prANazaMkara bhaTTa hAzima yusupha bharUcA ("jhAra rAMderI) hIrAcaMda kasturacaMda jhaverI 133 1 35 1 36 136 137. 138 139 140 141 143 * 144 145 146 147 148 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanA sAhitya upara daSTipAta [I. sa. 1937 thI I. sa. 1941] pAMca varSane kALa sA hityanA pravAhane avaleAkavA mATe zaka, saMvat ke sananA 354 ke 365 divaseAthI parimita thatA eka varSanA hisAba gaNIne chUTA pADele pAMca varSanA kALanA eka khaMDa ghaNA nAnA lAge emAM navAI nathI. koI paNa kALakhaMDanA sAhityapravAhane tenI pUrvenAM ke pachInAM jharaNAthI judA pADIne te upara daSTipAta karavA mATe e pravAhathI ghaNe dUra gayA pachI ja tenI jhAMkhI samagrapaNe karI zakAya ane tenI viziSTatAne sAkSAkAra paNa karI zakAya. vartamAnamAM vahI rahelA pravAhane avaleAkatA ne vartamAnamAM ja vicaratA mAnavI tenAM sthULa parimANeAne ke sukSma guNAne nAMdhI zake kiMvA nirmANa thatI jatI navatAnAM cihnone mAtra pichANI zake; paNu samagra darzana karavA mATenAM tenAM sAdhane maryAdita hAya che, tenI dRSTinI doDa kALathI parimita bane che. eTale sane 1937 thI 1941 sudhInAM pAMca varSanA gujarAtI sAhityanA pravAha uparanA daSTipAta vartamAna pravAhanA ja eka khaMDanA darzana karatAM vadhAre guNAthI yukta kadAca na paNa bane. pAMca varSanA sAhityanA pravAha upara daSTipAta karavAmAM e sAhityanI samIkSA karavAnA Azaya rAkhyA nathI. je judAMjudAM jharaNAMnA e pravAha banelA che te jharaNAMnAM biMdue biMdunA saravALA karI ApavAne paNa kaze artha nathI. e pravAha hajI cAlu che. koi kALe vRSTinI nyUnAdhikatAthI jharaNAMmAM ane pariNAme cAlu pravAhamAM echAM-vadhu jaLa vahyAM haze, paraMtu A daSTipAtanA Azaya e che ke e jharaNAMe potAnI dizAmAM kAMI pheraphAra karyo che ke nahi, te tAravege sIdhAM vahe che ke sarpAkAre vahe che, tenA vegamAM vadhArAdhaTADA thayA che ke nahi, satata vahetAM jharaNAM adhavaca aTakIne sukAvA lAgyAM che ke vahetA pravAhamAM AtmasAt thayA kare che, tee kAI navIna dizA pakaDIne navA pradezeAnAM dravyAne samAvI le che ke nahi, navIna dizAbhimukha thayelAM jharaNAM pAchAM pharI jUnI dizAe vaLe che ke kema, e badhuM A pAMca varSamAM keTalA pramANamAM niSpanna thayuM. che tene khyAla vAcakA svayameva meLavI zake. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu.9 judAjudA sAhityapravAhA paranA A daSTipAta che-samIkSA nathI; eTale sAhityanI judIjudI zAkhAomAMnI kRtienI viziSTatA, guNavattA ke navInatA pUratI saMkSipta noMdha kivA UNapanA sahaja ullekha karIne ja niyata vistAramaryAdAne sAcavI lIdhI che. kRtinI kalAtmakatAnI nyUnAdhikatAnuM sUcana Avazyaka lAgyuM tyAM mAtra karyuM che, parantu tethI vizeSa U~DANumAM javAnuM A dRSTipAta mATe zakya nathI. A ja kAraNe pAMca varSamAM je je pustakAnI navI AvRttie prasiddha thaI che temAM je kAMI nAMdhapAtra navInatA na heAya te| A varSapaMcakanA sarjananuM phaLa te nahi hovAne kAraNe tenI noMdha lIdhI nathI. sAmayikAmAM thatAM sAhityanAM avalAkanA ane svIkAranAMdhA, khAsa karIne gujarAta sAhitya sabhA taraphathI karAvavAmAM AvatI vArSika samIkSA je kArya kare che te ja kArya A dRSTipAta dvArA bajAvavAne hetu mULathI ja rAkhyA nathI. graMtha ane graMthakAra'nA AmA graMthamAM eka varSamAM prasiddha thaelAM pustakonI yAdI sarakArI gaeNjheTamAMnI yAdI uparathI tAravIne ApI che, tethI kAMika vizeSa arthasUcaka ane upayogI neAMdhavALuM A vADmayadarzana ane eTalA mAtra tenA Azaya che. kahevAnI jarUra nathI ke vADmayadarzana mATe mULa pustakomAMnAM ghaNAMkharAM tapAsI lIdhA pachI gu. sA. sabhAnI vArSika samIkSA ane sAmiyakAnI avalokananAMdhA mane keTalAka pramANamAM mArgadarzaka - banI che. 2 kavitA jUnAM chaMda, pada ane dezIovALA kavitAsAhityamAMthI UtarelI dalapatazailI ane narmadazailI, e zailIe sAthe anusaMdhAna dharAvatI 'kAnta' ane narasiMharAvanI zailI, kArasI kavitAnA saMparkathI janmelI khAlAzaMkara ane kalApI'nI zailI, aMgrejI blaeNka varsanA prabhAve prakaTAvelI kavi nAnAlAlanI DeAlanazailI, zabdALutAmAM sarI jatI kavitAne vicAra tathA arthamAM sadhana anAvatI ba. ka. hArkAranI zailIH e badhI zailIenI kavitA A poca varSamAM kavitA-sAhityamAM umerAI che. dalapatanI pUrve lakhAtAM pado te dezIo, dohA, sAraDA ne muktA, enA vArasA Aje lakhAtI kavitAmAM UtaratA rahyo che. dalapata-narmada zailI saMmizrita thaIne sarala kavitAmAM sArI peThe jaLavAI rahI che. 'kAnta' ane narasiMharAvanI zailI jIvaMta che parantu mukhyatve khaMDakAvyAmAM. bAlAzaMkara ane 'kalApI'nI zailI muslima kavionI gajhaleA Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya-kavitA mAM dekhA de che, paraMtu te zailInI pUrI guNavattA temAM Utaraze ke kema e prazna che. e zailInI kavitAne eka bhAga dalapata zailImAM ane bIje bhAga navI peDhInI arthadhana kavitAmAM samAI jaze ema lAge che. DolanazilI kavi nAnAlAlanI kRtiomAM ja paribaddha rahI che. arthaghana kavitAne vistAra vadhI rahyo che. arthaghanatAne nAme kilaSTatA ane durbodhatA jevAM bhaya sthAno sAthe AthaDI na paDAya, "ageya vRtto' pratinA pakSapAtane kAraNe geyatAthI kevaLa vimukhatAmAM ja sarI na javAya, pravAhitAne nAme chelayanI avagaNanA na thAya, evI cokIdArI pitAne prabhAva dAkhavI rahI che, ane tethI kavitAnA badhA bAhyAMtara guNone potAmAM samAvI levAnI tenI abhilASA rUTa thaI rahI che. chatAM saralatA, geyatA, lAlitya ane bhAvathI nItaratI kavitAo vadhu aMze lokapriya bane che e vastusthiti che. prasiddha thayelA kavitAgraMthanI saMkhyA uparathI ja je kavitA mATenA janatAnA rasanuM pramANa kADhavuM hoya to kahI zakAya ke navI peDhInI kavitA hajI pAchaLa che, paraMtu te pragatimAna te jarUra che. dalapatazailInI ane navI peDhInI kavitAnI saMmizra guNavattAmAMthI janmelI kavitA ja kadAca navatara peDhInI lokapriya kavitA banaze ema lAge che. pAMca varSamAM prasiddha thayelA pratyeka kavitAsaMgrahamAMnI badhI kavitAo upara koI eka ja zailInI chApa mAravAnuM zakya nathI. pitAnI pahelAMnI peDhIonA kavitAprayogonI sarasatA-nIrasatA pArakhIne navA kavio kavitAracanA karI rahyA che ane jUnA kavio navInatAne apanAvI rahyA che. dalapata zailInI saralatAne teo vAMche che, paraMtu tenI zabdALutAne varjavA mAge che. arthaghanatA temane iSTa che, paraMtu kilaSTatA ke durbodhatA nahi. padyaracanAnA navA prayogo teo kare che, paraMtu chaMdolaya ane pravAhitA khaMDita na thAya to sAruM evI temanI manobhAvanA rahyA kare che. rasaniSThA, prasAdapUrNatA ane vAstavika bhAvanirUpaNa, e kavitA mATe upAdeya tattavo che tenI samajadArI sAthe teo pitAnA kavitAsarjanamAM AgaLa vadhe che, joke temanI badhI kavitAo e sarva guNethI upeta nathI paNa hatI. chellAM pAMca varSamAM badhI zilInI kavitAonA navA lekhako ane keTalAka jUnA lekhako paNa, koI nUna to koI adhika aMze, A daSTi dharAvavA lAgyA che. kavitAnA viSayamAM paNa badhI peDhIonuM pratinidhitva UtareluM jovAmAM Ave che. bhakti, upadeza, tattvadarzana, sRSTiaudarya, prema, vIratA, kaTAkSa, rASTrIyatva, sAmyavAda ane virAthI mAMDIne kSudra vastuo sudhInA padArthone tathA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A - graMtha ane saMthakAra 5.9 janmathI mAMDIne mRtyu sudhInA mAnavajIvananA prasaMgene ane prAsaMgika bhAvone AjanI kavitA pitAmAM samAvI le che. jUnI peDhInI sarvAnubhavarasikatA ochI thaIne svAnubhavarasikatA navI kavitAmAM vadhI che. sthULa abhyAsa karatAM kavinA nijasaMvedanamAMthI kavitAne aMkura phUTIne vizALatA dhAraNa karatA vadhu pramANamAM jovAmAM Ave che. A saMvedanonI maryAdAne kAraNe kavitAmAM pAMDitya ochuM te sajIvatA vizeSa jovA maLe che. - zailIkrame A pAMca varSanI kavitA upara daSTipAta karatAM chellI arthadhana zailI, 'kAnta'-narasiMharAvanI zilI, bAlAzaMkara-kalApInI zilI, dalapata-narmadanI zailI, jUnA kavionI zailI, e krama svIkArI zakAya; paraMtu bahudhA judIjudI zailIonuM saMmizraNa e kavitAomAM thayeluM che, eTale anukULatA khAtara ane vahevA dRSTie navIna peDhI, madhyama peDhI ane jUnI peDhI e traNa peDhIomAM ja e badhI zailIne vaheMcI devI e egya che. navIna peDhI kavitAsaMgraho zeSanAM kAvyo' (rAmanArAyaNa pAThaka) jANe zailImAM ane padyaprakAromAM badhI peDhIonuM pratinidhitva dAkhavI rahyAM che. temAM duhA, rAsa, garabA, gIta, saoNneTa, muktaka, bhajana, pratikAvya ityAdi saMgrahelAM che. zAMta, karaNa, zaMgAra, ane hAsyarasanI vAnagIo temAM maLe che. temanI kavitAmAM bhAvanirUpaNa hadayanA saMvedanapUrvaka Utare che, eTale temAMnI vicArapradhAnatA ke arthapradhAnatAnI pAchaLa tattvAbhijJa mAnasa ane Arda hadaya dekhAyA vinA rahetAM nathI. kilaSTatAthI emanI kavitA sAmAnya rIte mukta hoya che, paraMtu vizadArthadarzaka bhASA pratino temane pakSapAta temane arthane bhoge zabdALatAmAM ke saralatAmAM sarI paDavA deto nathI. chaMdo para temanuM prabhutva che, chatAM temAM koI vAra je zithilatA jovA maLe che te kavitAnA rasanI jALavaNI mATenA yathArtha zabdonI gUMthaNIne kAraNe AvelI jaNAya che. temanI kalpanAno vihAra ane UrminuM jema svasthatA ane ziSTatAnA kinArA nathI cheDatuM. "pArijAta' (pUjAlAla dalavADI): prakRtiprema ane zAMta ciMtana mATe talasI raheluM hadaya A svAnubhavarasika kavitAsaMgrahamAM dhabakI raheluM che. emanuM ciMtana ane saMvedana je arthagaurava mAge te pUruM pADavAne temane saMskRta zabdono prayoga vadhu karavo paDe che, paraMtu te yathArtha bhAvenI chApa pADIne ja virame che. pRthvI chaMdano upayoga temaNe saphaLatApUrvaka karyo che chatAM te temanI maryAdA paNa bane che. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya- kavitA gorasI' (IdulAla gAMdhI)nI kavitAomAM kavine prakRtiauMdaryane anurAga, jIvananuM vAstavadarzana tema ja bhAvanAmayatA ane kalpanAnI abhinava taraMgalIlA anubhavavA maLe che. kalpanAnI surekhatA jyAM UghaDatI nathI tyAM kavitA durbodha bane che kharI. "ArAdhanA' (manasukhalAla jhaverI)mAM "kurukSetra" kAvyamALA sArI peThe AkarSaka banI che ane paurANika khaMDakAvyonA lekhanamAM kavinI kalama saphaLatA sAdhavA keTalI zaktimAna che te batAvI Ape che. temanI kavitAzailI ciMtanapradhAna-vicArapradhAna che. keTalIka vAra kalpanAne badale tarkaparaMparA UDe che tyAre kavitA guNa maryAdita bane che. bhASAnI ziSTatA vicAranI abhivyaktine ghaNI vAra dipAve che, koI vAra agharI banAve che. vasudhA' (suMdarama) e aneka prakAranI kavitArItinI sarasa hathoTI batAvanAra kavitAsaMgraha che. gIta, lokagIta, rAsa, seneTa ItyAdi padyadehanA vaividhya sAthe zAnta, zaMgAra, vinoda ke raudra evuM rasavaividhya paNa e kavitAomAM raheluM che. jUnI vastuo ane pAtronAM navAM mUlyAMkana karavAne kavinI dRSTi cogama pharatI rahe che. artha ane bhAvamAM badhI kavitAo sarakhI mUlyavAna nathI, paraMtu ekaMdare kavinI pratibhAno vaibhava temAM jovA maLe che. kavitAone moTo bhAga kavitAnA aMtima biMdumAM bhAva ke camatkRtinI parAkASTAno anubhava karAve che. "idradhanuM" (suMdarajI beTAI)mAM be prakAranI kavitAo saMgrahelI cheH arthapradhAna ane bhAvapradhAna. arthapradhAna kavitAmAM pRthvIvRttane upaga vizeSa karelo che ane bhAvapradhAnamAM gIta vagerene, ane temAM temanI kavitA arthapradhAna karatAM vadhu dIpI nIkaLe che. nizItha' (umAzaMkara joSI)nI kavitAo prakRti ane mAnavajIvananAM aneka kSetramAM ghUmI vaLe che. jIvananI viSamatA upara te kopa ThAlave che ane UMDAM tAvika ciMtanamAM te zAMta rasanA sIkara uDAvatI vahe che. tejasvI pratibhA ane hRdayanI ArdratA kavitAnA rasa ane bhAva dvArA skuTa thAya che. kAMIka vadhu paDatI saMskRta zabdAvalithI ane kAMIka chaMdolayanI avagaNanApUrvakanI chaMdavRttanI racanAthI keTalIka kavitA mAtra vAcanakSama bane che, jyAre geya kavitA zravaNamadhuratA ane arthAbhivyaktimAM sarakhI Utare che. "jananI' (ratubhAI desAI) sarala ane surekha kavitAmAM mAtRprema prakarSa dAkhave che. kavitAviSaya pAchaLa kavinI sahadayatAno guNa hovAthI abhipreta bhAva, vAcakanA hRdayamAM upajAvavAmAM teno zAnta pravAha saphaLa bane che. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane saMthakAra pu. 9 ajaMpAnI mAdhurI' ('svapnastha bhanubhAI vyAsa)-skUla vastuo ane prasaMgamAM hagata bhAvane vyakta karavA lekhakanI Urmi kavitAnuM ghaDatara kare che. e bhAvanA pravAhamAM kavinuM mAnavatAthI bharapUra hadaya duHkha, niHzvAsa ajepa, viSAda, nirAzA ane tRSAnAM gherAM ciMtAnonI taraMgamALAnI vacce taratuM rahe che. e taraMgamALA ja kavine mana mAdhurI' che. bhAva mUrta karavAmAM vANInuM sAmarthya kaI vAra UNuM lAge che. keDI' (bAdarAyaNa': bhAnuzaMkara vyAsa)mAM apAyelI soeka kavitAo lekhakanI daseka varSanA gALAmAM lakhAyelI kavitAo che. te kALanI prAraMbhika kRtio para narasiMharAva ane nAnAlAlanI zailInI asara che ane pAchaLanI kRtiomAM nUtana kavitAnI arthaghanatA UtarI che. mukhyatve temanAM saoNneTamAM e asara dekhAI Ave che. temaNe keTalAMka gIto paNa lakhelAM che. UrminuM saMvedana AlekhatAM temanI vANI vizeSa bhAvapUrNa bane che, tethI UlaTuM temanI sarvAnubhavarasika kavitA zithila bane che. kavitAmAM jIvanadaSTi hamezAM taratI rahe che. bArI bahAra' (prahalAda pArekha): jIvanamAM jovAmAM AvatAM dA ane prasaMgene, hadaye saMdharelA bhAvo ane anubhavelI Urmione sarala kavitAmAM gAI levAnI zailI emanI kavitAne varI che. baMgALI kavitA ane mukhyatve kavi TAgoranI kavitAnA vAcane jagADelI mUInA kavihRdayane sArI peThe sparze che. prakRti, praNaya ane mAnavahRdayanI sapATIne kavitA jeTalI sparze che teTalI tenA UMDANane sparzatI nathI. pratIkSA" (ramaNIka ArAlavALA): emanI kavitAmAM hadayanA sukomaLa bhAvo vadhAre sAhajika svarUpe Utare che. zramajIvIonA jIvananA saMvedane temanI kavitAomAM UtarIne temane mAnava pratinI sahAyatA gAtA ryA che, te ja rIte kuTuMbapremanI ane khAsa karIne mAtRpremanI temanI kavitAo vadhu bhAvayukta banI che. prakRtizobhA ane praNayacetanA paNa temanI keTalIka kavitAomAM vaNAI che. arthaghanatA temanI kavitAne ISTa che ane durbodhatA aniSTa che, eTale arthavaibhavanI sAthe temanI kavitAmAM saralatA hoya che. "saMskRti' ('pArAzarya: mukundarAya paTTaNI)mAM lekhake pitAnI chaMdabaddha ne gItaracanAo saMgrahI che. keTalAMka muktako paNa che. kavitA arthaghanatAne badale zabdAbarayukta vadhAre banI che ane tethI kAvyatattva ke UrmisaMbhAra zithila rahe che. "sAMdhyagIta" (kolaka: maganalAla lAlabhAI desAI): chaMdabaddha ane Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya-kavitA gItakAbe beune A saMgraha lekhakanI zarUAtanI kavitAracanA darzAve che, to paNa temanI zaktine paricaya temAMthI maLI Ave che. hAsyarasika, kaTAkSayukta ane kathAprAsaMgika kAvyo paNa te sArI rIte lakhI zake che. kRtrima UrmilatA ke sAmAnya vaktavyane padyadeha ApavAnI rIti temanI kavitAnI maryAdA bane che. temano bIjo kAvyasaMgraha "svAti" prathama saMgraha karatAM guNadaSTie AgaLa vadhelo che. prakRti, vinoda, vartamAna yuddha, jIvanakalaha, ityAdi aneka viSayone temaNe potAnI kavitAomAM utAryA che. "kumAranAM kAvyo" (maheMdrakumAra motIlAla desAI)mAM chaMdaracanA ThIka che, paratu arthaghanatAne nAme arthADaMbara vizeSa che. dalapatazailImAM jevuM zabdALutAnuM dUSaNa khUMce che tevuM ja A arthaghanatAnuM dUSaNa che ema lAge che. A kavitAomAM vizeSAMza anukaraNazIlatA tarI Ave che. "dIpazikhA' (amIdAsa kANakiyA)nI zailI 'kAnta' ane narasiMharAvanI kavitAzailI tarapha vadhu daLe che, eTale temAM pracaMDa rmi ke caMcaLa taraMgenuM darzana thatuM nathI paraMtu artha ane bhAvane pravAha zAnta-saMyata rIte vahI rahe che. prakRti ane mAnavajIvananuM darzana moTA bhAganI kavitAomAM nirUpAyuM che. upAmAM UgelAM' (caMpakalAla vyAsa) kAvyomAM saoNneTa, khaMDakAvya, muktaka vagere saMgrahelAM che ane kavinA jIvanano uSa:kALa darzAvanArAM che; temanI prayAgadazAnAM e kAvyo che. kAvyasaMhitA' (anAmI)mAM paNa gIta, rAsa, khaMDakAvya, soneTa, muktaka vagere che. emanI kavitAono e pahelo ja phAla che. AzAspadatA temAMthI phure che, ane arthaghana kavitAnuM pratinidhitva prakaTAvavA te mathe che. vAgyatAnuM tattva vizeSa hevAne kAraNe kavitA bhArekhama jevI lAge che. "arcana" (prabodha ane "pArAzarya') e be mitronI kavitAno saMyukta saMgraha che ane arthaghana kavitAnI keDIe prayANa karavAno umaMga dAkhave che. "mahAyuddha' (prajArAma rAvaLa ane goviMda svAmI)mAM vizvapremanA AdarzI vyakta karatI kavitA che. devidhAna, suMdara che ane kalpanA vikAsa pAmatI sthitimAM paNa surekha jaNAi Ave che. "sapharanuM sakhya' nAmanA saMyukta prakAzananA pahelA khaMDa "sakhya ane bIjAM kAvyo' (harizcaMdra bhaTTa) mAMnI kavitA, kalpanA ane Urmi chatAM jyAre vicAra gadyanI peThe padyamAM vahe che tyAre kavitA jevI sakSa lAge tevI-mAdeva vagaranI, arthabhAre lacI paDatI jaNAya che. praNayakAvyamAM kavitAnuM lAlitya Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. keTalAka pramANamAM prakaTe che. saMgraha lekhakanA lekhana-sAmarthyane to batAvI Ape che. e prakAzananA bIjA khaMDa "saphara ane bIjAM kAvyo' (muralI ThAkura) mAMnAM geya kAvyomAM hadayanA ane chaMdabaddha kAvyomAM buddhinA AvirbhAvo prakaTe che, paraMtu beunA AvirbhA pUratuM UMDANa nathI dAkhavatA. AzAnI kAMIka jhAMkhI karAvatI pragadazAnI e kavitAo che. kesuDo ane sonerU" (harizcandra bhaTTa) mAM thoDI aMgrejI uparathI karAyelI anuvAda-kRtio che ane bIjA maulika kAvyo che. nUtana zilI lekhakane sArI rIte phAvI hoya te darzAvatI kavitAo A saMgrahamAM vizeSa che. keTalAMka surekha UrmigIto paNa che. sukomaLa bhAvanAM nidarzaka varNanamAM lekhaka ghaNe sthaLe UcuM kavitva dAkhavI zake che. - "khaMDera, jharUkho, saubhAgya' (bhagIratha mahetA) nAmanA kavitAsaMgrahamAM lekhakanI lekhananI zaktinuM darzana thAya che. kavitAtattva darzana maLyuM che. 'citralekhA' (ramaNa vakIla): praNaya, prakRti ane jIvanane sparzatAM chaMdobaddha ane geya kAvyono A saMgraha surekha saraLa bhASA ane spaSTa arthanuM dirzana karAvatI kavitAo Ape che. gheDI haLavI kavitAo paNa temAM che. Urmi ane kalpanA tejasvI na hovAne kAraNe temAM moLapa lAgyA kare che.. "koNa mAthAM mUla' (la. ThA.nayegAMdhI)mAMnAM kAvyo deza mATenI samarpaNanI bhAvanA, uddAma Avega, saMskArI bhASA ane zuddha chaMdonAthI yukta che. ."ramala" (saM. vipina cInAI) e judAjudA navIna kavitAlekhakonI vAnagIno saMgraha che; keTalIkamAM kevaLa anukaraNavRttinuM ja darzana thAya che. prabhAta narmadA' ('patIla') atyaMta saMvedanazIla mAnasamAMthI UchaLatI Urmio A kavitAsaMgrahamAM avalokI zakAya che ane bAlAzaMkara-kalApI'sAgara'nI mastI temanI gajhalomAM ane chaMdomAM UtarI hovAno bhAsa thAya che, paraMtu temAM vAstavika Urmi karatAM UmilatA vizeSa che. ALA hRdayanA putkAra ane viSAdano pratidhvani temAMthI prakaTe che. "patIla' navIna peDhInA kavi che, paraMtu arthaghanatA karatAM bhAvukatA temane vadhu sade che. temanA navA chaMda prayoga kavitApravAhane mATe yojAyA hoya tema jaNAtuM nathI. khaMDakAvyo kavitAsaMgrahonA pramANamAM khaMDakAvyo bahu ja ochAM lakhAyAM che. navIna peDhInI kavitAmAM svAnubhavarasikatA jeTalI UtarI che teTalI sarvAnubhavarasikatA nathI UtarI; ane mahAkAvyo tathA khaMDakAvyAnA AlekhanamAM Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - kavitA sarvAnubhavarasikatAne kavine guNa ja Avazyaka hoya che. ApaNe tyAM jaNAtI khaMDakAvyonI durlabhatA sarvAnubhavarasikatAnI UNapane AbhArI che. ratana' (caMdravadana mahetA) e navIna peDhInI kavitAmAM lakhAyeluM prathama paMktinuM khaMDakAvya che, ne bhaginIsnehanI maMgaLa gAthA samuM che. vastu AchuM hovA chatAM 1600 paMktionuM e lAMbu kAvya vAtAvaraNa ane pAtramAnasane suMdara tathA bhAvabharI rIte rajU kare che. e kAvya pRthvI chaMdanI eka siddhi samuM banyuM che. vastuviSaya ke jUno che, paraMtu kavinI sahadayatA tene abhinavatA arpe che. "acalA' (svapnastha) e 400 paMktionuM khaMDakAvya che. niSphaLa nIvaDelA praNayanuM vilAyeluM svama temAM sarala pravAhI zailImAM gavAyuM che, UrmiprAbalyathI bharapUra che. 'pavana, "madAlasA ane "Apaddharma (gAviMda ha. paTela)mAMnA pahelAmAM "sAvitrI ane yama" tathA "yajJazikhA" e be khaMDakAvyo che. bIjuM bodhapradhAna saMvAdakAvya che. lekhaka narasiMharAva ane 'kAnta'nI zailIe paurANika tathA aitihAsika prasaMgone kAvyamAM gUMthe che, paNa varNanano vistAra kAvyanI samagra asarane kAMIka jhAMkhI kare che. kAvyano dhvani jIvanane sparzIne bodhapradhAna bane che eTale aMze rasaniSpatti UNI rahe che. trIjuM pravAhI ane rasamaya zailImAM lakhAyeluM che ane pahelAM be karatAM ucca koTimAM Ave tevuM che. zailI svastha ane chaMdaracanA tathA chaMdovidhAna suMdara che. "kathAkuMja' (caMdrakAnta ojhA)mAM moTe bhAge paurANika kathAkAvyo cheH kuntInI parAstatA, harizcaMdranI kasoTI, kaca-devayAnI, ane vartamAna kALe banelI vaDhavANanI zAntAnA mRtyunI karUNa ghaTanA; emAMnI chelI kathA vizeSa AkarSaka banI che. asAdhAraNa AtmabaLa ane lAgaNI temAM vaNAyAM che. bIja kAvya sAmAnya koTinAM che. mukhya ane gauNa badhAya prasaMgo ekasarakhI abhinavatA na batAve tyAre kathAkAvyo ane khaMDakAvyo iSTa phaLadAyI banI zakatAM nathI. kurukSetra" (kavizrI nAnAlAla) e koI paNa paDhInI kavitAno namUno darzAvatuM mahAkAvya nathI-svakIya DolanazailInuM aneruM mahAkAvya che. 1926 thI kavizrIe tenuM lekhana zarU kareluM ane 1939mAM te pUruM thayuM. cauda varSamAM enA kAMDe kramasara nahi paNa chUTaka chUTaka bahAra paDayA che, eTale enuM ekadara mUlya koI eka ja vivecakanI kalame hajI aMkAyuM nathI. kavinI DolanazailInI, upamA-alaMkAronI, divyatA tathA bhavyatAne AvarI lenArI ka9pa Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane saMthakAra pu.9 nAnI ane tejIlI vANInI vizeSatAM tathA maryAdA sarvavidita che. mahAbhAratanI mahAkavitA pitAnI zailIe gAvAnI svapratijJA kavie A mahAkAvyamAM pUrNa karI batAvI che. DolanazailI prAraMbhamAM gujarAtane jeTalI AkarthI zakI hatI teTalI have te AkarSatI nathI. eTale A mahAkAvya ke pUratuM AkarSaNa nahi kare, to paNa mahAkAvyanA aneka guNa ane samRddhithI bharapUra tenI racanA banI che ane tenI pAchaLa kavie lIdhelo zrama, TakAvelI dhIraja ne pakaDI rAkhelI khaMtane khyAla te parathI AvyA vinA rahetuM nathI. muktaka-saMgraha kavitAmAM vaNAyelAM vicAramuktake arthAta subhAti prAcIna kALathI sAhityamAM mahattvanuM sthAna dharAvI rahelAM che. pUrve duhA-soraThAmAM je cATratio gUMthAtI te paripATI have ochI thaI che. A pAMca varSamAM A prakAranI kavitAracanA bahu jUja thaI che. "pAMkhaDI' (jeThAlAla trivedI)mAM saMskRta subhASitonI zailInAM ane kavacita navInatAthI opatAM vicAramuktaka chaMdamAM utArelAM che. - "zatadala' (idulAla gAMdhI)ne mukta kahevAmAM AvyAM che kAraNa ke temAM muktakanA jevo dhvani che. vastutaH temAM dIrgha dhvanikAvyo paNa che. cinagArI' (turAba)mAM AlaMkArika, kalpanApradhAna ane bhavya skUTa vicAro saMgrahelA che paraMtu te padya nahi-gadya muktaka lekhAya tevAM che. bhAvanA" (manoramA maMgaLajI ojhA)mAM aMtarAtmAnA nAde prerelA manebhAva kAvyocita gadyamAM gUMthelA che. bhAvanAo jIvananAM aneka pAsAMone sparze che ane pavitra vicArone pratidhvani pADe che. bhASAMtare gule pilAMDa' (umAzaMkara joSI) e mitsakivicanA "kImiya sauneTsa'nuM bhASAMtara che. kudaratanAM ramya daryo ane kAvyanuM karuNa vAtAvaraNa hRdayane halamalAve tevuM che. saMskRta samAsa ane saMskRta kavitAnI sUtrarUpAtmaka uktio temAM thoDA zabdo dvArA vizeSa arthasaMbhAra bhare che, tethI zabdALutA dUra rahe che, paraMtu arthadha mATe te tenuM punaHpunaH vAcana karavuM paDe che. emAM Apelo "seneTa' vizeno nibaMdha aneka dRSTionI vicAraNApUrvaka lakhAyelo che. rAsapaMcAdhyAyI" (amRtalAla nA. bhaTTa) e bhAgavatamAMthI samazlokI anuvAda rUpe utAreluM eka khaMDakAvya che. mULa pratinI tenI ekaniSThatA ane arthabodhanI utkaTatA e A bhASAMtaranI viziSTatA che. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - kavitA 11 'gItAdhvani' (kizAralAla mazaruvALA): gItAnuM A samazlAGI bhASAMtara navI AvRttimAM kevaLa navA samuM banyuM che, ane mULane lakSya karIne zabdALutA vinA saralatA kevI rIte AvI zake tene eka sarasa namUne te pUrA pADe che. madhyama peDhI kavitAsaMgrahA 'kalyANikA' (kavi khabaradAra)mAM IzvaraviSayaka virala divya anubhavAnuM prakaTIkaraNa bhajanAnA DhALamAM eka bhaktanI UrmithI karavAmAM AveluM che. IzvaranA sparza mATe pAMca pagathiyAM nirUpIne sarala vANImAM bhakta hRdayanA bhAve darzAvyA che. 'rASTrikA'(kavi khabaradAra) e rASTrAtthAnane preranArAM kAvyone saMgraha che. dezaprIti, utsAha, zaurya, AzA ane svArpaNanI bhAvanA e kAvyeAmAM dhabake che. Urmi jagADavAmAM tenAM gAna-nAda maNa hissA Ape che, 'leAliMgarAja'(kavi nAnAlAla) e bhairavanAthanA khAvAnuM rAsaDAnA DhALamAM utAreluM eka sarasa zabdacitra che. 'seAhAgaNu'(kavi nAnAlAla): prauDhAvasthAmAM jUnA premanAM saMsmaraNA dvArA navasaMvananane anubhava karatA kivane! maneAhara lalakAra A kAvyamAM UtarIne premabhAvanAnI nirmaLatAne jagADe che. evI ja bIjI chaMdobaddha kAvyakRti 'pAnetara'mAM kavie lagnavidhimAM AvatA AcArAne srImukhanI nirmaLa snehanItaratI vANImAM gU'thIne dAMpatyabhAvAne relAvyA che. 'ekatArA' (jhaveracaMda meghANI)mAMnAM gIta, kAvyA ane bhajaneAmAMnAM keTalAMka prasaMgalakSI hAvA chatAM temAM je prANavAna Urmitattva raheluM che teNe karIne te AkarSaka banI rahe che. keTalAMkanI geyatA ane keTalAMkanI bhAvanUtanatAne kAraNe te smaraNamAM jaDAi jAya tevAM che. kalpanA ane sahRdayatAnI ArapAra vahetI vANI ceTa lagADanArI bane che. dezya zabdo ane saMskRta zabdonA aNumeLa kAi vAra khUMce che kharA. 'tejachAyA' (jayamanagaurI pAThakajI)H chaMda, gIta ane rAsa e traNe prakAranI kavitAonA A saMgrahamAM bhAvadarzana svaccha che, paNa Urmi sapATI para ja vahe che ane kalpanA maryAdita uDDayana kare che. prema, prakRti ane jIvananA koI kAI prasaMgeA kavitAnA viyeA che. 'haMsamAnasa' (kavi haMsarAja)H utsAha, karuNA, rASTraprema tathA vanamadhane AvarI letI kavitAonA A saMgraha spaSTa ne sarala vegabharI bhASAne Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 graMtha ane graMthakAra pu.9 kAraNe kavitApremI sAmAnya janatAne gamI jAya tevo che. jIvanadaSTinuM UMDANa ke ucca pratibhAnI nyUnatA hovA chatAM chaMdaprabhutva darzAvatI e kavitAvANImAM zravaNasukhadatAno guNa rahelo che. vanavananAM phUla" (nAgaradAsa a. paMDayA): prauDhatAbharI saMskRta zailImAM lakhAyelAM khaMDakAvya, UrmigIto ane muktakone A saMgraha che. kathanazailI spaSTa ane thAnako rasapUrNa che. cetanayukta taralatA ochI che. "taMbUrAne tAra (morArakAmadAra): bodhapradhAna kavitA, phArasI gajhalo, bhajano, duhA vagerenA A saMgraha upara dalapata zilInI spaSTa asara che. "Urmi' (vAzrayI lekhakamaMDaLa-lAThI): UrmikAvyo, dezabhaktinAM kAvyo kaTAkSakAvyo, khaMDakAvyo, rAsa, bAlakAvyo vagerene A saMgraha judAjudA kavitA-lekhakonI vAnagI pIrase che. badhAM kAvyomAM samAna guNavattA nathI ane zailIonI paNa vividhatA che. bulabulanAM kAvyo' (kAntiprasAda vorA)mAM khaMDakAvyo, praNayagIta, UrmigIto, rAso, vaMdanagIta, dezagIto, hAsyagIte evI vividhatA che, paraMtu badhAM sAmAnya koTinAM ane 'kAnta'-narasiMharAvanAM anukaraNa jevAM che. rasadhArA" ane "pArasikA' jehAMgIra mANekajI desAI): padyadaSTie lagabhaga nirdoSa ane sughaDa evI A saMgrahomAMnI kavitA gadyamAM kahevA jevI vastuone gadyALu zilIe padyano avatAra Ape che. zailImAM kavi dalapatarAma ane kavi khabaradAranuM anukaraNa moTe bhAge che ane kavi khabaradAranI peThe te navA chaMda prayoga paNa kare che. pArasikAMmAM jarathostI dharmanI samIkSA, dhArmika uodhana, prasiddha puruSonI kathAo ane irAnI aMtihAsanuM vihaMgAvalokana che. triveNI" (puSpA ramaNalAla vakIla): chaMdobaddha kavitA, rAso ane mukhyatve bALagIta : evI trividhatA "triveNI'mAM rahI che. rAsomAM premanaMda, narasiMha ane nAnAlAlanI preraNA che. gIta-rAsa karatAM chaMdabaddha praNayakAvyomAM bhAvarUpe kAvyatattva vizeSa prakAze che. parimala" (ramaNIkalAla dalAla): keTalAMka parabhASAno AdhAra laIne lakhelAM ane keTalAMka maulika evAM kAvyono A saMgraha che. aMgrejIne AdhAre lakhAyelAM kAvyomAM zabdojanAmAM keTalIka kRtrimatA lAge che te maulika kAvyomAM zabdasauSThava ThIka jaLavAya che. chaMdaracanA zuddha che. prakRti, jIvana ane praNaya e viSayo moTA bhAganI kavitAne sparze che. kAvyapUrvA (upendrarAya nAnAlAla vorA): vANI ke vicAramAM abhi Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya- kavitA navatA vinAnI, vRtto ane gItAmAM lakhAyelI sAmAnya koTinI kavitA ane bhaktinAM padono e saMgraha che. "rUpalekhA' (bhagavAnalAla mAMkaDa); garabI, bhajano ane rAga-rAgiNIomAM lakhelI emanI kavitA zuddha-sarala bhASAmAM vahe che ane vizuddha hadayabhAvo, AstikatA tathA adhyAtmano raMga tene lAgelo che. "paMkaja-parimala" (kamaLAbahena Thakakara)mAM sArAM bhAvagIto rAga-rAgiNIomAM lakhAyelAM che. bhakti ane hRdayavizuddhi emAMnAM gItono mukhya vani che. navA yugano dhabakAra nathI. bodhabAvanI' ane "manunI gajhalo' (manu ha. dave)mAMnA pahelA pustakamAM vyAvahArika tathA naitika zikSaNasUtro dalapata zilIe manahara chaMdamAM gUMcyAM che ane bIjAmAM sAmAnya gajhalono saMgraha che. beumAM kAvyatattva ochuM che. kuMpaLa" (sva. taruNendra majumadAra): akALe avasAna pAmelA juvAna kavinI prayogadazAnI sAmAnya kavitAone e saMgraha che. kAgavANuMH bhA. 1-2' (kavi dulA bhagata): bhATo ane cAraNonI lAkSaNika kavitAzalImAM nUtana rASTrabhAvane anerI svAbhAvikatAthI vaNI letI kavitAonA A saMgraha kevaLa mArmika ane suMdara vicArothI ja nahi paNa jhaDajhamaka, lokaDhALe ane vegabharyA chaMdolayathI samAjane DolAvavAnuM sAmartha batAvI Ape che. taLapadI vANI ane taLapadA alaMkAro A zilInI evI vizeSatAo che ke je samAjanA badhA tharone pahoMcI vaLe tema che. "kArANI kAvyakuMja: bhAga-2' (dulerAya kArANu)mAM kacchI ItihAsanAM kathAgIto, nItibodhanA cAbakhA ane vatanabhoma pratino bhaktibhAva darzAvatI sAmAnya kavitAo vagere saMgrahyuM che. 'lalita kAvyasaMgraha' (lalitAzaMkara vyAsa) e narmadanA uttara kALanA samakAlIna kavi lalitAzaMkara vyAsanI kavitAono saMgraha che. ghaNIkharI kavitAo prAsaMgika svarUpanI che ane keTalAMka dazya nATakonAM gIto ApelAM che. AchA kAvyatattvavALI e kavitAo che ane geyatA tene mukhya guNa che. dalapata-narmada yuganI kavitAonuM svarUpa te dAkhave che. "utkrAntikALa yAne varNadharmasamIkSA' (vidyArAma vasanajI trivedI) e padyamAM sanAtana hiMdu dharmanI samIkSAnuM pustaka che. dhArmika jIvana gALavA mATeno bodha ane ubodhana e temAMnuM mukhya tatva che. kavitAno prakAra kevaLa sAmAnya che. "zrI kRSNa mahArAja kAvya' (rAjakavi piMgaLazIbhAI pAtAbhAI ane Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra 59 haradAna piMgaLazIbhAi): prasaMgalakSI kAvyane e saMgraha che. lokakavitA ane dalapatazilI beunuM temAM mizraNa che. rAjAo ane kavione utkRSTa jIvanapaMthe vALavAno temAM bodha che. mukhyatve to mAtra kAnane game tevI e kavitAo che. padyasaMdha' (nagInadAsa puruSottamadAsa saMghavI) lekhakanI sarva prakAranI kavitAono Azare 700 pAnAne A graMtha che. kavitAomAM premAnaMda, dayArAma ane dalapatarAmanI chApa che. dharma, nIti tathA vartamAna sAmAjika sthiti vizenI bedhaka tathA kaTAkSAtmaka kavitAo vizeSa che. bhASAMtare raghuvaMza' (nAgaradAsa a. paMDyA)nuM samazlokI bhASAMtara A paheluM ja che, ane samazlokitA utAravAnI kaThInatAne je bAda karIe to emAM prasAdaguNa paNa ThIka jaLavAyo che. "meghadUta' (tribhuvana vyAsa) e samazlokI nathI, paraMtu tene mUlaNa chaMda jevo geya che tevI ja sarala ziSTa vANI bhASAMtarakAranI che, eTale samazlokI bhASAMtaronI liSTatA temAM UtarI nathI, ane saralatA tathA sugeyatA tene maLI che. mULa prati ekaniSTha rahevA sAthe bhASAMtarane sugamya banAvavAne temano prayatna saphaLa thayo che. zrImad bhagavadgItA' (raNachoDalAla kezavalAla parIkha) nuM A bhASAMtara harigIta chaMdamAM che. te sarala che paraMtu bhASAnI abhivyaktimAM zithila che. suvarNahinI (divALIbahena bhaTTa) e maMdAkrAntA vRttamAM viliyama morIsanA Atalanta's RacenuM bhASAMtara che. bhASA saMskArI che. kaTAkSa-kAvyo "prabhAtane tapasvI" ane "kuskuTadIkSA" ("moTAlAla': kavi aradezara pharAmajI khabaradAra) e beu anukrame kavizrI nAnAlAlanAM DolanazailInAM kAvyo "gujarAtane tapasvI" ane "brahmadIkSA'nAM pratikAvyo che. kavi nAnAlAlane apadyAgadyathI pAchA vALavAne e pratikAvyo janmyAM hatAM. kavi nAnAlAla pitAnI DolanazailIthI pAchA vaLatA nathI, paraMtu DelanazailI pratinA kaTAkSa rUpe e beu kAvyo sArI peThe AkarSaNa karI zakelAM. "kaTAkSakAvyo (devakRSNa pI. jozI): judA judA kavionI kavitAsaMgrahamAM pratikA, kaTAkSa kavitAo ane kaTAkSa rU5 muktake nAnAmoTA pramANamAM saMgrahAyelAM AmAM maLe che, paraMtu kaTAkSane anulakSIne lakhAyelI kavitAono koI khAsa saMgraha prasiddha thayA nathI. "kaTAkSa' zabdamAM je artha Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 pAMca varSanuM sAhitya - kavitA rahelA che tenI dRSTie kavie AmAM saMgrahelAM svaracita kAvyeA zithila che. temAM sthULa ramUja ane TALa mAtra che : sAcA kaTAkSa kvacit ja jovA maLe che. AvI kavitA reMjanAtmaka bane, parantu kaTAkSanA raMjanathI e raMjana juduM hAya che. muktaka-saMgrahA 'duhAnI ramajhaTa' (gAkuLadAsa rAyacurA ane gaDhavI merUbhA) saMskRta kavitAmAM anuSTup che evA gujarAtI kavitAmAM duhA-sArA che. AmAM duhA-sArAnA saMgraha e taLapadI vANInAM subhASita muktakonA saMgraha che. emAMnAM keTalAMka muktA prAkRta-apabhraMza subhASitAnI chAyA jevAM che ane keTalAMka zAmaLa-dalapatanA samayanAM che. 'sAnerI zikhAmaNa' (puruSottamarAya bhaTTa) e paNa duhA subhASitAnA sAmAnya saMgraha che. saMpAdita kAvyasaMgrahA arvAcIna kAvyeAmAMthI cUMTaNI karIne taiyAra karavAmAM AvelA kAvyasaMgraha thAyA che. 'hRdayatripuTI ane khIjAM kAvyA' tathA 'zrAmamAtA ane bIjAM kAvyA' e beu saMgraheA zrI. navalarAma trivedIe 'kalApI'nI kavitAemAMthI vINI karIne taiyAra karelA che. 'grAma bhajanamaMDaLI' (jugatarAma dave) e gAmaDAMnA vikAsa mATe saMpAdita karavAmAM AveluM leAkasAhitya che. 'mULadAsakRta kAvyavANI' (mahaMta AdhavadAsajI) e mahAtmA mULadAsanAM bhajanA vagerenA saMpAdita karavAmAM AveleA saMgraha che. bhaktinAM kAvyAnA saMgraheA A peDhInI bhaktinI kavitA jUnI ane madhyama peDhInA mizraNa jevI che, parantu bhASA, zailI ane AkAra mukhyatve madhyama peDhInA che. bhaktinAM kAvyAnA eka bhAga teA prakIrNa kavitAonA saMgraheAmAMja AvI jAya che, parantu A prakAranI kavitAnA khAsa saMgrahAja ahIM judA neAMdhyA che. A prakAranA kAvyasaMgrahomAM 'raMga avadhUta' (pAMDuraga viThThala vaLAme)nI racanAe vizeSe karIne AkarSaNa kare che. marAThI ane gujarAtI beu bhASAemAM temaNe kavitAo lakhI che. temanI gujarAtI kavitA marAThInI lAkSaNikatAthI mukta nathI, chatAM sarala ane zuddha che. guru lIlAmRta"mAM 19000 doharAmAM dattAtreyanuM caritra, jJAnakAMDa, karmakAMDa, upAsanAkAMDa, dattakathana vagere khaMDe| ApelA che. 'saMgItagItA' e gItAnA padyAnuvAda kAvyadRSTie zithila paNa geya dRSTie viziSTa che. 'UbhuMA avadhUta'mAM temanAM Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 - graMtha ane graMthakAra pu. bhajane che. temAM hiMdu dharmanI udAra dharmabhAvanA, UMDI lAgaNI, jJAna ane anubhava prakaTa thAya che. "patragIvAmAM gItAnA uttama 16 zlokonuM evI chaMdamAM vyAkhyAna dvArA rahasya samajAvyuM che. "raMgastavana'mAM avadhUtanA anuyAyIoe racelAM stavane che. saMtanI prAcIna praNAlikA madhyama peDhInI kavitA dvArA cAlu rahI che ema A badhAM pustake sUcavI rahyAM che. kIrtana kusumamALA' (jeThAlAla mojIlAla)mAM kavie racelAM bhaktibhAvanAM kIrtano che. ---- 'DaMkapura yAtrA" (kAzIbhAI paTela) mAM DAkoranI yAtrA nimitta bhaktinA ArtabhAvo vahAvelA che. stavanAdi saMgraha (zAha jazabhAI phulacaMda): jainonA snAtra pUjA Adi vakhate gAvA yogya stavanA A saMgrahamAM vizeSatA e che ke te bhaktinI kavitA che, paraMtu tenuM badhuMya kavitApaNuM nATaka-philmI temAM ja samAI raheluM che. prabhustutinI Adhunika kAvyakalAnI tucchatAnuM darzana temAM karI zakAya che. rAsasiMhe - kavi nAnAlAla, kavi khabaradAra ane kavi boTAdakaranA rAsee geya kavitAnA rasamAM je rasa upajAvyo che te rasa rAsomAMnuM vANIlAlitya ke rAga-DhALa ja nathI, temAMnA arthagaurava ane lalitabhAvadarzaka dhruvapadoe paNa moTo bhAga bhajave che. temanAM anusaraNa ane anukaraNa karIne ghaNuM navAjUnA kavioe rAso lakhyA che, paraMtu temAMnA bahu ja thoDA rAne janatAe jhIlyA che. je rAsa jhilAyA che temAM ya arthagaurava ane lalita bhAva ja mukhyatve karIne AkarSaNanuM kAraNa banyA che. nIce e rAsasaMgrahonAM nAma tAravine ApyAM che ane je je saMgrahamAM seMdhapAtra vizeSatA jaNAI che te darzAvI che. hAnA nhAnA rAsa bhAga 3" (kavi nAnAlAla), "rAsacaMdrikA - keTalAka navA ane bIjA jUnA rAsa (kavi khabaradAra), "AkAzanAM phUla' ane "muktinA rAsa-dezadAjhavALAM sAmAnya rAsa-gIta ( snA zukala), "rAsavilAsa (khaMDerAva pavAra), "rAsapadma" ane "rAkImudI' (mULajIbhAI zAha), "rAsapAMkhaDIkuTuMbaprema, svadezaprema, prakRtipremanAM rAsa-gIta (vivitsa: cImanalAla gAMdhI), "zarapUrNimA', "rAsamAlikA'--judAjudA lekhakonA rAsanI tAvaNI, ane "rAsa ta' (dhacaMdra buddha), "rAsaraMjana' jagubhAI rAvaLa ane vADIlAla zAha), "gItamAdhurI" (manu desAI), rAsagaMgA' (caMdrakAnta ojhA), "sUryamukhI" (suMdaralAla parIkha), "amara gItAMjali' (kavi lAla nAnajI), "rAsapUrNimA" (jamiyatarAma adhvaryu), Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 pAMca varSanuM sAhitya kavitA gItarajanI' ane "rAsakalikA' (bAlakRSNa bhaTTa), "rAsabatrIsI' (caMdulAla zAha), "rasikAnA rAsa' (kezavalAla ca. paTela), "rAsabhyoti" (dhaniSThA majamudAra). jUnI peDhI jUnI peDhInI zailIe Aje bahu ja ochI kavitA lakhAya che. jeo lakhe che temAMno eka bhAga prAcIna bhaktisaMpradAya sAthe saMparka rAkhanArA bhakta kaviono che, ane bIjo bhAga viSayAnurUpa karIne koI ja vAra jUnI zailIne pitAnI koIkoI kavitA racanA mATe pasaMda kare che. evI kavitAo navIna ane madhyama peDhInA kavitAsaMgrahomAM samAI jAya che. jUnI peDhInI kavitAne vartamAna kALe thate samuddhAra e A peDhInI kavitAonA vartamAna kALe thatA saMgrahono eka trIjo vibhAga che. ekaMdare joIe to A peDhInI navI kavitA tejasvI lAgatI nathI, tene badale e peDhInI kavitAno abhyAsa vadhu tejasvI jaNAya che ane enA abhyAsIonAM saMpAdana-saMzodhanakAryo vadhAre noMdhapAtra bane tevAM che. * - rAsa sahastrapadI' ane "hAramALA' (saM. kezavarAma kA. zAstrI): narasiMha mahetA kRta A beu kAvyanAM A samartha saMzAdhano che ane temAM prAcIna padyaracanAnA AMkaDA maLI rahe che. maLI zakelI hastapratono upayoga karavAmAM Avyo che. 'uSAharaNuM (saM. bhogIlAla sAMDesarA): pATha saMzedhananI cITAI ane vidvattAbharyo ughAta e tenI vizeSatAo che. "kuMvarabAInuM mAmeruM(saM. maganalAla desAI): abhyAsIo ane e jUnA kAvyanA rasiko mATe te khAsa taiyAra karavAmAM AveluM che. bhajanasaMgraha' (saM. paM. becaradAsa): kabIra, nAnaka, narasiMha, dayArAma miSkulAnaMda, muktAnaMda, sUradAsa ane keTalAka jaina bhaktonAM gIta-pada-bhajanono A saMgraha che. temAMnI cUMTaNI sarasa che, paraMtu viziSTa daSTi to te te kavionI bhASAnA ane temaNe karelA zabdaprayogonA abhyAsanI che. gavarI kIrtanamALA' (saM. masta) 175 varSa pahelAM thaI gayelAM gavarIbAInAM virAgyanAM padano A saMgraha che. kIrtana kevaLa sAmAnya prakAranAM che. "nirAMtakAvya' (saM. naTavaralAla lalurAma paMDayA): vaDodarAnI nirAMta paMthanI gAdInA mahaMtanI preraNAthI e paMthamAM thaI gayelA bhakto ane kavioe racelAM pado-bhajanono A saMgraha thavA pAmyo che. jJAna vairAgya ane bhaktinI bhAvanA ane padonI vANuM e badhuM ya taLapaduM che. "ravibhANa saMpradAyanI vANI" (pra. maMchArAma motIrAma): khaMbhALiyA tathA zerakhImAM Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 graMtha ane graMthakAra pu. 9 saMpradAyanI gAdI sthApanAra bhANa sAheba, temanA ziSya ravi sAheba, khImadAsajI ane bIjA saMtAnI padyavANIne A saMgraha che. bhANa sAheba 18mA zatakanA uttarArdhamAM thai gayA. narasiMha mahetA pachI jeTalA padaprakAro yeAjAyA che tenAM anukaraNeA AmAMnAM padomAM dekhAva de che. 'premarasavANI' (mahArAja nArAyaNadAsajI) mAM bhajanAnA saMgraha che, jemAM upaniSad kALathI mAMDIne 18-19mI sadI sudhInA saMtenI vANInI asara dekhAya che. nATaka nATakanuM sAhitya gujarAtI bhASAmAM bahu dUbaLuM raheluM manAtuM AvyuM che, paNa te dekhAya che eTaluM dUbaLuM nathI. te dUbaLuM dekhAya che tenuM kAraNa e che ke bhajavavAnAM nATako pUrepUrAM chApIne prasiddha karavAmAM AvatAM nathI; mAtra gAyane ane sAranI pustikAo chApIne nATaka jonArAo mATe e nATakAne anAmata rAkhavAmAM Ave che. e kharuM ke raMgabhUminI racanA, pAtrAnAM kArya tathA gati, bhAvAnI utkaTatA tathA zithilatA e badhA dRSTinA viSaye che ane tethI e nATako darzanapradhAna hoI vAcanakSama ochAM bane che. dRzya, kArya, gati, bhAva tyAdi dRSTinA viSayAne vAcanakSama banAvI zakAya, paNa dazya nATakAnA saMcAlakA e takalipha letA nathI. kadAca teo ema mAnatA haze ke nATaka vAMcanArAe tene prayAga jovA mATe nahi Ave. vaSa~thI A ja paddhati dakSya nATaka bhajavanArAe pakaDI rahyA che. jUnI me|rabI ane vAMkAnara nATaka kaMpanIe pUrAM nATakA chapAvI prasidhdha karatI, bAlIvAlAnI nATaka kaMpanInAM keTalAMka urdU nATako gujarAtI lipimAM chapAyelAM hatAM, ane ghaNAM marAThI nATako paNa pUrepUrAM prasiddha thayelAM levAmAM Ave che; parantu gujarAtI nATaka kaMpanIoe e pati varSothI tADI che te pAchI joDI nathI. raMgabhUminI racanA, kArya, gati, bhAvAdine dasya ne zrAvya svarUpe ja rajU karavA upara temane potAnI saphaLatAnA vizvAsa haze, lekhanamAM te rajU karavAmAM temane kadAca saphaLatA mATe vizvAsa nahi heAya; paNa keTalAMka dazya nATako vAcyasvarUpe paNa rasadAyaka thavAnI guNavattAvALAM hoya che. pUrAM nATaka prasiddha karavAnI prathAthI temane Arthika hAni thavAnA bhaya kAMka vadhupaDatA lAge che. nATakasAhityanI dUbaLI avasthA e nATako pustakAkAre aprasiddha rahetAM hAvAthI vizeSa dekhAya che. melapaTA paNa nATako to che ja, parantu temAM vAcya guNa eche ane Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya-nATaka 19 da guNa vizeSa hoya che, chatAM janatAnA mana upara nATakanuM darzana jeTalI prabaLa asara pADe che teTalI ja prabaLa asara bolapaTo pADe che, eTale lokamAnasa upara sAhityanI saMskArayukta asara pADavAnI dRSTie bolapaTa nATakanA pradezamAM ja AvI jAya che. kAMIka vAgye guNanI ochapane lIdhe ane kAMIka moTA bhAganAM bolapaTo hiMdI bhASAmAM hovAne lIdhe gujarAtI sAhityamAM e bolapaTonI gaNatrI karavAmAM AvatI nathI. sAhityanAM patro ke sAhitya-vivecananA graMtho enI samIkSAthI dUra rahe che. bolaparanAM vivecana-samIkSAnuM kArya te mATenA khAsa patro ja kare che; paraMtu e vivecano bolapaTonAM Tekanika, pAtrAnA pozAka, saMgItanI sarasatA-nIrasatA, prasaMgonI rajUAtane sparzatAM vizeSa pramANamAM hoya che. vastusaMkalanA, saMvAdanI yathArthatA, bhAvanirUpaNanI daSTie vANIno susaMvAda ityAdi sAhityasparzI aMgone evAM vivecanomAM koIka ja vAra chaNavAmAM Ave che. AvI chaNAvaTa jarUrI lAge che, kAraNa ke vartamAna nATaka sAhityanuM e eka mahattvanuM aMga banI gayuM che. A pAMca varSane gujarAtI nATaka sAhityamAM ekAMkI nATikAone ja kAla sauthI moTo che; eka ja vastu prati niSThAvaMta evAM saMpUrNa nATaka gaNyAgAMThayAM che. nATikAomAM ya sAMsArika-sAmAjika praznonI chaNAvaTa karatAM ane rasadaSTie hAsya tathA karaNane aMgabhUta banAvatAM vastuovALI nATikAo vizeSa che. navalikAo ane navalakathAonAM bhASAMtaranA pramANamAM nATaka-nATikAonAM bhASAMtara-anuvAdonuM pramANa ochuM che. - nATaka "puNyakaMthA' (kavizrI nAnAlAla) e vairAgya, saMyama, tapasyAnA mahimAgIta samuM nATaka che. gIta-chaMdanA chaMTakAva sAthe apadyAgadyamAM te lakhAyeluM che. tenAM pAtra bhAvanAnI mUrti samAM che ane kAryavegamAM maMdatA dAkhave che. jIvanane puNyavaMtu banAvavAno saMdezo te Ape che. "mRgatRSNA" (khaTAu va. joSI)mAM nATakanuM saLaMgapaNuM barAbara nathI eTale chUTAM chUTAM dono samUha te banI gayo che. Adhibhautika sukhavAdane mRgatRSNa rUpa oLakhAvIne e nATaka badhapradhAna banI rahe che. IzvaranuM khUna" ("divyAnaMda') e nATaka saMsAratyAgI dharmaguruonA vaibhavavilAso uparanI janatAnI ghaNAnA pratyAghAta rUpe lakhAyeluM che, teno dhvani e che ke badhA vilAsI dharmaguruo patita nathI hotA, keTalAka satyapreraNA pAmyA hoya che ane vyakti tathA samaSTino uddhAra karI zake che. e ja Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 graMtha ane graMthakAra pu.9 lekhakanuM bIjuM nATaka yeAgI kANu" sAMsArika nATaka che, jemAM eka viSayI puruSanI puSTinA bhAga thai paDelI patnIne tene guNavAna ne udAra pati kSamA Ape che ane temanA jIvananA mArgo iSTa parivartana pAme che. beu nATakAnI zailImAM zithilatA che, parantu pAtrAlekhana AzAspada che. 'aMjanI' (ramaNalAla va. desAi) e raMgabhUmi para bhajavavAnI dRSTie lakhAyeluM chatAM eka suvAcya nATaka banyuM che. vartamAna samAjanuM pratibiMba jhIlIne temAM e siddhAMta pratipAdyo che ke samAjanuM du:kha dhana ane sukhanI vaheMcaNI karavAnI avyavasthAmAM ja raheluM che. 'kALacakra' (gAviMdabhAi amIna) e pAtrAlekhana ane prasaMgavidhAnamAM zithila nATaka che, parantu lekhakanI dRSTi sahRdayatAyukta che ane te A nATaka dvArA kahe che ke gAmaDAnA jIvana upara dhasatuM zaheranuM kALacakra grAmajanatAnA adhaHpAta kare che, ane e rIte nATaka karuNarasa paryavasAyI bane che. jene aitihAsika kahI zakAya tevAM nATako mAtra e che. vaizAlInI vanitA' (prahlAda caMdrazekhara dIvAnajI)mAM i. sa. pUrvenA cothA saikAnuM dhArmika, rAjakIya, sAmAjika ane Arthika vAtAvaraNa te kALanA UMDA abhyAsa pachI AlekhavAmAM AvyuM che. pAtrA aitihAsika na hovA chatAM vAtAvaraNu sAmAjika itihAsa-lakSyane sArthaka kare che. AkhuM nATaka gadyamAM che ane suvAcya che, joke kalAdaSTie UtaratuM che. 'rAjanandinI' (kezava ha. zeTha) e. raMgabhUmi upara bhajavavAnI dRSTie lakhAyeluM gadya-padyayukta aitihAsika nATaka che. mahArANI mInaLadevInA lagnakALathI mAMDIne tenI satItvanI vijayabhAvanA sudhInA prasaMge temAM gUMthI levAmAM AvyA che. saMvAdo ane ADakathA paNa raMgabhUminI dRSTie ceAAyAM che. 'vahemanAM vamaLa' (kulInacaMdra desAI) eka sAmAjika nATaka che ane 'yugadarzana' (mULajIbhAI zAha) eka rASTrIya nATaka che. beu nATakA raMgabhUmi mATe lakhAyAM che ane eNmeTarIe bhajavelAM che. nATaka sAhityamAM te UtaratuM sthAna dharAve tevAM che. 'strIgItA' (rAmacaMdra ThAkura) e zrI caturbhuja mANukezvara bhaTTe lakhelI vArtA vIjaLI gAmaDiyaNanuM nATaka rUpe rUpAMtara che. abhaNu ane sAmAnya strIe mATe temAM medha rahelA che. 'nAgA khAvA'(caMdravadana mahetA) e dviaMkI nATaka che, jemAM bhikhArIonI sRSTinuM vAstavadarzI tathA kalpanApradhAna vastu saphaLatAthI gUthavAmAM AvyuM che. A uparAMta temAM be bALanATako 'ramakaDAMnI dukAna' ane 'saMtAkukaDI' temaja 'narmada'nI caritradarzaka nATikA paNa saMgrahI levAmAM AvyAM Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya-nATaka 21 che. nATaka ane nATikAo bhajavI zakAya tevAM che te sAthe vAcanakSama paNa ochAM nathI. anuvAda pAMca varSamAM traNa ja nATako bIjI bhASAomAMthI anuvAdita thaIne bahAra pADyAM che, paNa e traNe nATaka sArI keTinAM che ane nATaka sAhityamAM sAre umere kare che. "uMbara bahAra' (anu. mULazaMkara pAdhyA) pro. atree lakhelA "gharA bAhera'ne anuvAda che. bahArathI sabhya ane khAnadAna dekhAtA puruSo kevA durgaNI ane daMbhI hoya che te pratyenA kaTAkSa sAthe nATaka karaNa ane hAsyanI jamAvaTa kare che. nATaka gadyamAM che ane saMvAdaLA suMdara hovAthI suvAcya banyuM che. "alakA' (anu. mANekalAla go. joSI) e zaradabAbunA zokaparyavasAyI nATakano anuvAda che. temAM sevAparAyaNa strI dvArA dArUDiyA jamInadAranuM hadaya parivartana darzAvyuM che. "saMbhAvita suMdaralAla' (anu. ratnamaNirAva bhImarAva) e jemsa baeNrInA Admirable CrichtonnuM rUpAMtara che. temAM sAmAjika jIvana ane mAnyatAo upara kaTAkSAtmaka rIte dRSTipAta karavAmAM Avyo che. anuvAda suvAcya banyA che.. - nATikAo ekAMkI nATikAonA saMgraho ane nAnI chUTI nATikAono phAla pramANamAM moTo che. nATikAo mukhyatve saMsAra ane samAjanA praznone sparza che ane kaTAkSAtmaka tathA prahasanarUpAtmaka vizeSAMze che. caritrAtmaka ane aitihAsika nATikAo jUja che. ekaMdare jotAM nATako karatAM nATikAo kalAdaSTie vizeSa caDhiyAtI che ane tethI raMgabhUmi paranA prayogomAM temAMnI ghaNuMkharIne ThIkaThIka saphaLatA varI che. "aMdhakAra vacce (IMdulAla gAMdhI) mAM pAMca nATikAo saMgrahI che. vastu AchuM--pAMkhuM ane kriyAzIlatA svalpa evI A nATikAo rasabharyA saMvAda jevI banI che. kavihRdaya tenI pAchaLa dhabakI rahyuM che eTale kAvyAsvAda meLavI zakAya tema che, paNa temAM darzanakSamatA nathI. e ja lekhakano bIjo nATikA saMgraha "asarA ane bIjAM nATako' pahelA karatAM kAMIka caDhe tevA AyojanavALo che. pAtronI meLavaNuM tathA mukhya praznane spaSTa karavAnI daSTi vadhAre lakSyArthI banI che. temAM ya pAMca nATikAo che, ane mAnavajIvana tathA mAnavasaMsArane sparzatA prazno vaNelA che. rasapradhAnatA karatAM upadezapradhAnatA vizeSa che. parI ane rAjakumAra tathA bIjAM nAnAM pAMca nATako' (ramaNalAla Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane thArapu. 9 va. desAI): e nATikAomAM, raMgabhUmi para emeTaro bhajavI zake tevI takhtAlAyakInI guNavattA ane rasapradhAnatA rahelI che. "rAkhanAM ramakaDAM' (bhAskara vahorA)mAM sAta nATikAone saMgraha che. barnArDa zo ane Ibasana jevA pAzcAtya nATayalekhakonA vicAro tathA nirUpaNarItionI temAM asara rahelI che. saMsAranAM judAM judAM pAsAMonI AsapAsa temAMnAM varaMtu paribhramaNa kare che ane buddhizALI pAtro ja mukhya bhAga bhajavatAM hovAthI temAM jeTaluM vicAra prAdhAnya che teTaluM bhAva ke rasanuM trAdhAnya nathI. saMvAdomAM koI koI sthaLe camaka dekhAya che. keTalAMka pAtro pazcimanA vicAronAM dezI svAMgadhArI pUtaLAM hoya tevAM dekhAya che. chello phAla' (dhanasukhalAla mahetA)e paNa aMgrejI uparathI utArelI bAra nATikAono saMgraha che, paraMtu tenAM bhASAMtara rUpAMtara coTadAra banyAM che. "rAjAnI rANI (ramaNIkalAla dalAla)mAM mIrAM, juliyaTa ane svIDananI mahArANIe traNe rANIonA jIvanaviSayaka aitihAsika nATikAo che. nyAtanAM nakharAM' (gajendrazaMkara paMDyA) e sAmAjika nATikAmAM dharArapaTelAInAM dUSaNono paricaya karAvavA uparAMta nyAtasudhAro karavA mathatA juvAniyAonI pravRttinuM darzana karAvyuM che, jo ke temAM nATayatattva ochuM che. "eka ja patnI' (choTubhAI nA. joSI) e sAdhAraNa koTinI sAMsArika nATikA che. "navA yuganI strI' (zAradAprasAda varmA)mAM traNa nATikAone saMgraha che, ane traNemAM strItvanAM judAM judAM pAsAMne sparzavAmAM AvyAM che. tejasvI nArItvano Adarza rajU karavAno temAM prayatna karavAmAM AvyuM che ane strIo tathA kumArikAo bhajavI zake e tenA lekhana mATenuM pradhAna daSTibiMdu hovAthI AtyaMtika kaNa ane zaMgArane AvavA dIdhA vinA bahudhA strI pAtrono ja upayoga karavAmAM Avyo che. prakaTa rIte dhyeyane ja jyAre daSTibiMdu banAvavavAmAM Ave che tyAre nATikAo rasaniSpattimAM maLI ja rahe che. reDiyama ane bIjAM nATako' (goviMdabhAI amIna)mAMnI nATikAo saMvAda ane vArtAnA mizraNa jevI banI che. "javanikA' (jayaMtI dalAla) mAMnI ekAMkI nATikA mATe vartamAna saMsAranA kUTa praznoe joItuM vastu pUruM pADyuM che. kaTAkSa, upahAsa ane vedhaka UrmilatA e emAMnA saMvAdonA mukhya guNo che. badhI nATikAo bhajavI zakAya tevI che ane lekhakane nATikAlekhananAM Avazyaka tonI sArI peThe mAhitI paNa che. pAtrAlekhanamAM sabaLatA ane sajIvatA che. "kalAne nAda' (kAlidAsa nA. kavi) e eka rUpaka ekAMkI nATikA che jene pradhAna saMdeza e che ke "sAco kalAkAra jyAre kalAsevA karato hoya che tyAre AkhA jagatanA astitvane bhUlI jAya che ane jyAre kalApUjAmAM Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya-nATaka 23 lIna thaIne beThA hoya che tyAre paDozamAM lAgelI Aga paNa tene kSubdha karI zakatI nathI. Ama dhUnIpaNAne mUrtimaMta karavAnA dhyeyane kAraNe nATikA rasanipattimAM moLI paDe che. veNunAda' (goviMdabhAI amIna) e pAMca ekAMkI nATakono saMgraha che. koI kUTa praznone sparzavAne badale prAsaMgika ghaTanAone nATakarUpe vaNIne temAMthI rasa vahAvavAno yatnae badhAM nATakomAM dekhAI Ave che. hAsya ane kaTAkSa veratI nATikAo A pAMca varSamAM ThIka pramANamAM bahAra paDI che, ane tenA lekhanamAM sArA lekhakoe bhAga lIdho hoInATikAono e khUNo ThIkaThIka khIlyo che. "raMgalIlA' (kalama maMDaLa) e rajU thayuM che saLaMga nATaka rUpe, paraMtu sUratanA judAjudA hAsyalekhakanI kRtiomAMthI cUMTelI vAnagIone e zaMbhumeLo che ane ekabIjI vAnagIone joDI devAnI kalpanAmAM ramUja tathA AkarSaNa rahelAM che. eka vastumAMthI bIjI vastumAM praveza karatAM je viSayAMtara thAya che tene bhAsa na thavA devAnI hikamata emAM dhyAna kheMce tevI che. premanuM metI ane bIjAM nATaka" (caMdravadana mahetA)mAM ATha nATikAo saMgrahI che, jemAMnI pAMca kaTAkSa ane upahAsa dvArA vastunI ceTa dAkhave cheH "deDakAMnI pAMcazerI", "dhArAsabhA', ghaTamALa', "laganagALo' ane 'triyArAja'. "kalyANuM" e saMgIta-nATaka che. badhI nATikAo takhtAlAyaka che ane keTalIka to saphaLatApUrvaka bhajavAI paNa che. cAra ekAMkI nATako' mAMnuM eka "durga" (umAzaMkara joSI) gaMbhIra che ane bIjAM traNa prahasano cheH deDakAMnI pAMcazerI' (caMdravadana mahetA), gRhazAMti (umAzaMkara joSI) ane "bhagavadajajukIya" (suMdarama). emAM "gRhazAMti' aMgrejImAMthI ane "bhagavadajajukIya saMskRtamAMthI utArelAM che. "himAlaya svarUpa ane bIjAM nATako' (haMsA mahetA) e aMgrejImAM jene "skiTa' kahe che te prakAranAM prahasanono saMgraha che. temAMnuM eka "AMkhe pATA kaNAnI gADha chAyAthI vIMTAyelI kaTAkSAtmaka nATikA che. bAkInAM badhAM prahasanomAM vartamAna sAmAjika-sAMsArika jIvanamAMthI cUMTelI viSamatAone kaTAkSa sAthenI haLavI zailIthI rajU karI che. vidhavAne "gaMgAravarUpa" kahevAmAM Ave che tema "vidhurIne zA mATe himAlayasvarUpa' na kahevAmAM Ave e kaTAkSa mukhya prahasanamAM karyo che ane e ja enI parAkASThA bane che. "zakuMtalAnI sAnnidhyamAM' (padmAvatI desAI ane "masta phakIra') e prahasanamAM bhUtakALane vartamAna kALanI tulanAmAM khaDo karyo che, tethI hAsyanuM vAtAvaraNa jAme che. nATikA bhajavavA yogya che. "bhIlakumArI' (padmAvatI desAI) e prahasanamAM nAnAlAlanI ADaMbarI zailInA saMvAdo yojAyA che. "saMvAdo (vyomezacaMdra pAThaka, saM. jayamanagaurI pAThakajI) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. - sAhitya ti tathA samAjamAMnA aniSTa aMza pratye kaTAkSa karIne te dvArA - ramUje ApavAne uddeza rAkhela che. -- navalikA pAMca varSanI gujarAtI navalikAono ekaMdara phAla samRddha kahI zakAya te che, paraMtu varSanuvarSa- e phAla pramANamAM Utarate jAte jaNAya che. 1937 mAM navalikAonA 30 saMgraha bahAra paDyA hatA, jyAre pAMca varSamAM Azare 75 saMgraha ane thoDI chUTI kathAo prasiddha thaI che. keTalAka niSNAta navalikA-lekhakoe navalikAlekhana baMdha karIne sAhityaracanAnA bIjA pradezomAM viharavA mAMDayuM che tethI temane navalikAono pravAha lagabhaga baMdha paDyo che. pAMca varSa daramiyAna theDA navA lekhake A kSetrane sAMpaDyA che, jemAM gaNyAgAMThyA lekhako e kSetrane dipAve tevA paNa che, chatAM koI nUtana tejavI zailI e kSetramAM prakaTI nathI. baha#navalikAo athavA nAnI navalakathAo ane vAstavadarzI tathA AdarzalakSI navalikAonI sAthesAthe bhAvakathAo, rasakathAo, rekhAcitro, prasaMgacitro ItyAdi aneka prakAranI racanAo ghaNA lekhakoe potapotAnA saMgrahomAM ekaThI karIne ApI che, eTale koI eka saMgraha amuka eka ja prakAranI navalikAono saMgraha banI rahe evAM pustake to gaNyAgAMThayAM ja che ane bAkInA badhA saMgrahe rasa, bhAva ke vastunI prakIrNatA darzAvI rahe che. vastunika, rasaniSTha ane bhAvaniSTa kathAo ghaNuM saMgrahamAM sAthe sAthe mukAI che eTale e saMgrahonuM vargIkaraNa zakya bane tema nathI; chatAM ekaMdara pravAha uparathI eTaluM kahI zakAya tema che ke A lekhakomAM vAstavadarzitA vadhAre AvI che ane mAnavasamAja tathA vartamAna saMsAranA praznonI chaNAvaTa tarapha temanuM dhyAna vadhu kheMcAyeluM rahyuM che. mAnavajIvananA sthAyI bhAvone sparzatI navalikAo ane aitihAsika vastuone vizada karatI navalikAo bahu jUja lakhAI che. kalAdaSTie utaratA varganI navalikAonuM pramANa moTuM che ane te vastukathana vaDe mAtra manoraMjananuM kArya yathAzakti kare che. anuvAdomAM zailInI ane vastuonI abhinavatA vadhu sAMpaDe che ane keTalAka saMgrahe te evA che ke jenI vArtAonI koTimAM zobhe evI vArtAo ApaNe tyAM bahu jUja jovAmAM Ave che. mallikA ane bIjI vAto' (dhUmaketu)mAM "mallikA eka navalakathA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya-navalikA che ane bAkInI 11 navalikAo che. e navalakathAnI vastu chuM tenuM pAtrAlekhana vizeSa sughaDa rIte thayuM che ane kathAnAM mukhya temaja bIjA pAtro samAna tejasvI raMge raMgAvAne lIdhe tathA e pAtrane sparzatA vastunuM kathana ekabIjAthI chUTuM paDI javAne lIdhe, ekabIjAthI sAMkaLelI navalikAo jevuM svarUpa e navalakathA pAmI che. kathAnAM pAtra tejadAra vyaktitvanAM svAmI che ane tethI te teja prasAryA vinA rahetAM nathI. A saMgrahamAMnI navalikAo zrI "dhUmaketunA "taNakhAmaMDaLano avazeSa hoya tevI tejasvI ane mAnavatAnuM maMgaLa darzana karAvanArI che. tyArapachI temaNe ApelI "tribheTo'mAMnI navalikAo temanI pahelAMnI navalikAo jeTalI UMcI Tece gayelI nathI. zailI e ja che, jIvanaviSayaka kapanAo eTalI ja digaMtagAmI che, paraMtu e vicArasaMbhAramAM vadhAre ghaTTa banI che ane te kAraNe rasaniSpattimAM UNI jaNAya che. lekhaka jIvanalakSyane nathI cUkyA paraMtu temanAM pAtra bhAvanAghelAM vadhu banyAM che ane teTalA pramANamAM te vAstavikatAthI dUra paDelAM lAge che. "piyAsI ("suMdarama ')mAMnI navalikAomAM vastuonuM vaividhya hovA chatAM eka prakAranI dhyeyanI ekasUtratA rahelI che. dareka kathAnA mULamAM chUpI piyAsajhaMkhanA che. nArIne saMtAnanI, zramajIvIne dhananI, sauMdarya mANanArane dhULa sukhanI, bekArane dhaMdhAnI, mAstarane patnInI, strIne parAkramI sahacArInI, jIvanathI thAkelA DosAne paramAtmAnI ane daMbhathI bharelA samAjane sahadayatAnI jhaMkhanA pIDI rahI che. jIvananA bAhya ane AtyaMtara pravAhone vaNIne kathAvastu sarjavuM ane tene sacoTa rIte gUMthavuM e kaLA lekhake hatagata karI che, ane kathAne dhvani aNuchato raheto nathI. e ja lekhakanI lakI ane nAgarikAmAMnI navalikAo vartamAna samAja ane saMsAranI keTalIka gaMdakIonuM darzana karAve che. e gaMdakIonA darzanathI hINa mAnavatA prati jugupsA upaje che, paraMtu badhI navalikAono dhvani ekasarakhI rIte jugupsA prerIne maMgala dhvani prakaTAvatA nathI. "kholakI' kathAmAM je dhvani che tevo vani bIjI navalikAomAMthI prakaTato nathI; saMsAranI A bIbhatsatA chupAvI rAkhavA jevI nathI hotI, paraMtu te prakaTa karaviAnI zailInI UNapane lIdhe AmAMnI navalikAo sAme ThIkaThIka virodha paNa UDyo hato. akhaMDa ta" ("sapAna')mAM be lAMbI premakathAo che. pratyekamAM eka eka yugalanI kathA dvArA lagnajIvanamAM premanuM svarUpa, jIvanamAM nirmaLa rasa Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 graMtha ane graMthakAra pu. tathA kartavyabhAvanA ane premano nibhAva karavAmAM veThavI paDatI hADamArIne khyAla maLe che. jevI e hetupradhAna moTI kathAo che tevI ja temanI navalikAono saMgraha "jhAMjhavAnAM jaLa" che. e navalikAo mATe lekhake vartabhAna saMsArajIvanamAMthI preraNA meLavI che ane temAM lagnavyavasthA, mAnavanI vaividhyanI vAsanA, strIonI Arthika samAnatA tathA svataMtratA, tyaktA strIono prazna, jAtIya AkarSaNanuM adamya baLa, nibaMdha prema, e badhA kUTa praznonI chaNAvaTa karI che. hetupradhAnatAne lIdhe rasadaSTie kathAo moLI paDe che. emane trIjo saMgraha "aMtaranI vyathAmAM pAMca satyAgrahI sinikenI ApavItIo Ape che. satyAgrahIomAM bhaLelAono eka bhAga navInatA, ArAma ke samAdhAna zodhanArAono hato ema te kathAo batAve che ane te uparAMta mavAlI, hiMsAvAdI, dharmacivAna, paradezI khristI, ajJAna kheDUta evA badhA mAnavIo upara satyAgraha karelI asarano khyAla Ape che. "traNa pagalAM" e temanA eka vadhu navalikAsaMgrahamAM sattara kalpita tathA satya kathAo ApI che. sAmAjika jIvananAM dUSaNo, juvAna mAnasanI praNayavikaLatA ane vartamAna jIvananA praznone lekhake yogya saMyamathI chaNyA che. navalikAono moTo bhAga jeke rasalakSI karatAM hetulakSI vizeSa che paNa temAM pracAraDAnuM dUSaNa nathI. latA ane bIjI vAto" (gulAbadAsa brokara) mAM saMsArane DahoLI nAkhanArAM aneka baLonuM sUkSma nirIkSaNa che. moTA bhAganI navalikAomAM jAtIya AkarSaNanuM pRthakakaraNa kareluM che ane tenAM karuNa pariNAme darzAvyAM che. temanA bIjA navalikAsaMgraha "vasuMdharA ane bIjI vAto' mAM vartamAna jIvananA prazno, prasaMge tathA AMdolanone kaLA rUpe vaNI levAmAM AvyAM che. kathAne dhvani kathAMta surekha prakaTI nIkaLe che. madhyama varganAM ane vartamAna keLavaNInA raMge raMgAyelAM pAtronI e vArtAo hoIne vartamAna jIvananA vAstavika guNadoSone te chatA kare che. kathAzinI svastha che ane rasaniSpattine piSe che. sukhaduHkhanAM sAthI', "jo dAMDa" ane "jindagInA khela' (pannAlAla paTela) e traNe saMgrahomAM lekhakanI daSTi gAmaDAnA samAjane, tenI vicArasRSTine ane tenA jIvana vaheNane pacAvIne e samAjanA vividha prasaMgone kathA rUpe rajU kare che. mAnavaprakRtine rajU karavAnI coTa lekhakane hastagata thaI che ane jyAre sthAne vani ardhaprakaTa rahe che tyAre rasaniSpattimAM kathA vadhAre saphaLa bane che. pAtrAlekhananI, vAtAvaraNanA AlekhananI ane saMkSipta vArtAlApa . dvArA vArtAne ughADa ApavAnI kalA lekhakanI naisargika daSTinA guNa rUpe Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - navalikA 27 prakarI che ane tethI ja gheADA vakhatamAM temanI kathAe meAkhare AvIne UbhI rahevA pAmI che. traNe saMgrahAnI maLIne 31 TUMkI vArtAe temaNe ApI che. 'chAyA' ane 'pallava' (durgeza zukala): sAmAnya leAkajIvana, ane vizeSe karIne zramajIvIethI mAMDIne bhikSukA sudhInA nIcalA tharanA lokonA jIvana upara lekhakanI dRSTi A beu saMgraheAnI kathAemAM zrI vaLe che, ane judA judA mAnasanI pAtrasRSTi rajU kare che. lekhakanI sahRdayatA tarI Ave che. kathAnI kalAmAM joitI ceTa nathI AvatI kAraNa ke prasaMgacitrAnA ane pAtrAnA AlekhanamAM je sabaLatA ane saMkSepa joie te lekhakane sidda thayAM nathI. lekhakanA lAkavanane paricaya pAtrAnI kheAlInI rajUAta dvArA prakaTa thaI rahe che. 'pIpaLanAM pAna' ane 'phUlapAMdaDI' (nAgaradAsa a. paMDayA) e beu vArtAsaMgraheAmAM suvAcya, preraka ane kheAdhaka dhvaniyukta vArtAo ApavAmAM AvI che. lekhakanI dRSTi pavitra jIvanane abhimukha rahe che. vAtAvaraNanI jamAvaTanI ane pAtrAlekhananI kalAmAM je dIrdhasUtritA che te kathAene rasanAM biMdurUpa banatI aTakAve che. beu saMgraheAmAMnI meTA bhAganI kathA maulika che, jIvanamAM joyelI-anubhavelI dhaTanAe hAya ema paNa jaNAi. Ave che. 'zauryanAM teja' (manubhAi jodhANI)H 'saurASTranI rasadhAra'nI ceTadAra zailIe lakhAyelI vIra jIvananI, adbhuta pratijJAonI ane virala svArpaNanI kathAonA A saMgraha che. e ja lekhakanA 'janapada'nA traNa bhAgomAM gAmaDAMnAM vasavAyAM, verAgIo, dhaMdhAdArIe ane itara taLapadAM pAtrAnAM rekhAcitrA saraLa vANImAM AlekhyAM che ane te sarasa UghaDavAM che. 'cA-dhara : bhAga 1, 2 (medhANI, 'dhUmaketu", guNavaMtarAya AcArya, manubhAi jodhANI, anaMtarAya rAvaLa, madhusUdana meAdI ane dhIrajalAla dha. zAha)H cAha pIvA sAthe maLanArA sAta lekhaka mitrA ekaeka navalikA lakhe ane evAM navalikAsasako vakhatevakhata bahAra paDe evI ceAjanA A meu bhAgeAmAM dekhAI rahI che. prathama bhAga mukhyatve saMsAra-samAjane sparzatI navalikAAnA che, bIjo vibhAga aitihAsika navalikAonA che. pratyeka lekhake peAtapeAtAne phAve tevAM ja vastuo tathA aitihAsika navalikAo mATenA prasaMgeA pasaMda karyAM che. saghaLI kathAe guNadRSTie tathA kalAdaSTie samAna kATinI nathI, chatAM beu saMgrahA maulika navalikAonA che ane khAsa karIne khIjo bhAga aitihAsika navalikAonI UNapane kAraNe AdaraNIya ane che. 'zrAvaNI meLA' (umAzaMkara joSI) mAMnI navalikAo mATe bhAge vAstavadarzI che ane vartamAna saMsAra tathA samAjane sparze che. zahera ane gAma Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra graMtha ane graMthakAra pu.9 DAMnAM pAnAM mAnasa ane temanI vicArasaraNImAMthI vArtAvastu prakaTe che, vAtAvaraNa jAme che, prasaMge khaDA thAya che ane ghaNe bhAge coTadAra parAkAkAmAM kathAne aMta Ave che. vAtAvaraNanI jamAvaTa ane pAtramAnasanuM ghaDatara e beu bAbatamAM A navalikAo UMcI siddhinuM darzana karAve che: abhinava ghaTanAonI gUMthaNI je navalikAomAM nathI teono paNa rasanirvAha e be vastuothI thAya che ane sajIva chApa paDe che. "purAtana jeta' (jhaveracaMda meghANI) lekhakanA "meraThI saMtonA caritrakathAgucchanI pUrtirUpe A saMgrahamAM traNa saMtanI kathAo ApI che, jemAMnI "saMta devIdAsa' eka nAnI navalakathA jeTalo vistAra roke che. saMtanI paraMparAgata bhaktita chavananA aMdhakAranI vacce prakAza ApIne lokone mArga darzAve che e emAMnI kathAonuM kathayitavya che. jIvananAM vaheNe" (rasikalAla cho. parIkha)mAM moTe bhAge vartamAna jIvanane sparzatI vArtAo che. sAmAjika Adarzo, mAnyatAo ane AcAranI tulanA karIne vartamAna jIvananI dRSTi ghaDavA mATe e kathAo ane temAMnI ciMtanAtmaka carcA vicAranI sAmagrI pUrI pADe che. ciMtana ke kathAtatva batAvatI kRtiomAM temanI pAtrayojanA yathAyogya che, paraMtu temAM rasatattva gauNa banI jAya che ane praznonI AlocanA pradhAnatA pAme che. vartamAna jIvanane nahi paNa bhUtakALane sparzatI emAMnI traNa kathAo ane eka nATikA bhUtakALanA pratinirmANa dvArA kAMIka aMze vartamAnane ajavALe che. 'chello phAla' (dhanasukhalAla mahetA)mAMnI ogaNIse kathAo vartamAna jIvana, vartamAna pAtro ane prasaMgomAMthI upanavelI che. vastugUMthaNImAM romAMcaka palaTo ANavAnI kalA ane varNana tathA saMvAda dvArA vizada pAtrAlekhana vaDe kathAo rasabharita banI che. muMbaInA ane zaherI jIvananA aneka UjaLA tathA aMdhArA khUNAomAM lekhakanI dRSTi kathAvastuo mATe pharI vaLI che. "pagadIvAnI pachItethI' (jayaMtI dalAla) e vAstavika sRSTinAM evAM rekhA citro ane prasaMgacitro che ke jemane navalikAonI koTimAM mUkI zakAya. tenA pahelA vibhAga "pagathiyA-vastI'mAM zaheranA phUTapAtha upara bhaTakIne ke vasIne jIvana gALanArAonAM sajIva citro che. ane bIjAM 'paDadA UpaDe che tyAre e vibhAgamAM nATakanI raMgabhUminI sRSTinAM citro AlekhyAM che. nATakanI camakatI bhajavaNImAM bhAga lenArA kalAkArenAM paDadA pAchaLanAM jIvana ane vicAro kevAM tarehavAra hoya che tenuM coTadAra Akalana e vibhAga karI batAve che. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - navalikA kathAparI', "kathAmaNi', kathAkelagI' ane 'kathAkalApa' (sthAparI kAryAlaya) e cAra kathAgucchamAM judA judA lekhakoe lakhelI maulika ane anuvAdita kathAo saMgrahavAmAM AvI che. bhAvakathA, rUpakathA, saMsArakathA, jAsUsI kathA ane hAsyathA ema sarva prakAranI kathAonI vAnagI temAMthI maLI rahe che. jIvanamAM zAMti maLe, ekhalAsa vadhe, ane kaDavAza-vikhavAdano hAsa thAya e dhyeya kathAonI pasaMdagI karavAmAM dRSTi samIpe rAkhavAmAM AvyuM che. . sI. vidhavA" (bAbubhAI prA. vaidya) e eka moTI ane bIjI nAnI vArtAono saMgraha che, temAM "a. sau. vidhavA" hiMdu saMsAranI rasapUrNa, karaNa ane AnaMdaparyavasAyI banatI nAnI navalakathA samI che. bIjI vArtAomAM coTadAra rajUAtanI khAmI jovAmAM Ave che, chatAM keTalIka ThIkaThIka rasaniSpatti ane camatkAradarzana karAve che. "oNparezana konuM ane bIjI vAto' (Do. prANajIvanadAsa mahetA) e kalAmAM UtaratI paraMtu sahadaya mAnavatAne sparAvatI kathAo che. DekaTaranA jIvananA khUNAmAM te ThIkaThIka prakAza pheMke che. navalikAonA viSayavaividhyamAM e kathAo navI vAnagI jevI che. "UMdhAM cazmA" (lalitamohana gAMdhI): samAjanA khUNAo zodhIzodhIne A saMgrahamAMnI 14 navalikAo mATenA viSayo pasaMda karavAmAM AvyA che navalikAnI kalAnA khyAlapUrvaka vicArapreraka bane evI zailIe vArtAvastuonI gUMthaNI ane pAtrojanA karavAmAM AvelI che. "prakaMpa" (harikRSNa vyAsa)mAM moTe bhAge maulika navalikAo che ane manovijJAnanI daSTipUrvaka pAtranA suSupta mAnasane kUTa prazna rUpa banAvIne lakhelI che. e prakAranI vArtAo gujarAtImAM thoDI ja lakhAyelI che. Ayajana ane rasanirUpaNamAM badhI vArtAo samAna koTinI nathI, paraMtu lekhake grahaNa karelA praznomAM vaividhya che ane pAtro tathA praznone rajU karavAnI hathoTI kalAyukta che. pAnadAnI' (zaMkaralAla ga. zAstrI)mAMnI vArtAomAMnI ghaNuMkharI saMsArajIvananI sapATIne sparze che ane thoDI tenAM UMDANa sudhI pahoMce che ne te kalAdaSTie sArI rIte sadhAI che. badhI vArtAono dhvani temAMnA mAnavatAnA guNone sakuTa karI batAve che. TanAM pANa" (guNavaMtarAya AcArya ane giroza rAvaLa)mAM prathama lekhakanI cAra ane bIjA lekhakanI pAMca ema nava vArtAono saMgraha che. vicArapreraka ane manoraMjaka beu vArtA prakAre temAM ekatra thayA che. sva. girIza Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. rAvaLane jIvanaparicaya paNa samAja sAme jhagaDanAra eka yuvaka pAtranI navalikA jevo che. gAmadhaNI' (cImanalAla mULajIbhAI luhAra) e, e nAmanI eka ane bIjI traNa ema cAra lAMbI vArtAono saMgraha che. vArtAo Arya saMsAranI pavitra bhAvanAone eka yA bIjI rIte chuTa karatA prasaMgothI bharelI che. kaI vAra vastumAM yogAnuyogayukta ghaTanAothI kathA romAMcaka ane rasika bane che, paraMtu vAstavikatAthI vegaLI rahe che. caraNaraja' (nIru desAI) strI jIvananA aneka prazno cheDatI ame mukhyatve karIne saMsAramAM strInI parAdhIna dazA upara karuNA tathA kaTAkSa varasAvatI vArtAono saMgraha che. prasaMgonI gUMthaNI AkarSaka che, paraMtu jIvananuM darzana maryAdita che. strI jIvanane utkrAta karavAnA dhyeyapUrvaka badhI kathAo lakhAI che. pAMdaDI' (zayadA) samAjamAM dekhAI AvatAM vyaktionAM jIvanadardIne lekhake AkarSaka rIte seLa kathAomAM gUMdhyAM che. sAmAnya ghaTanAone paNa rasika zilIe rajU karI hAIne kathAo mukhyatve manoraMjaka bane che. ekAkI' (narmadAzaMkara zukala)mAMnI paMdare vArtAomAM mukhya pAtra bharyAbharyA jagatamAM tanamanathI ekalatA anubhavatAM hAI vArtAsaMgrahanuM nAma sArthaka banyuM che. badhAM ya lAgaNIpradhAna karaNa kathAnake che ane lekhakanI sarjanazaktino paricaya karAve che. "lohInAM AMsu' (dhanazaMkara tripAThI) e sAmAjika praznonI carcA karatI ane prasaMgacitronuM Alekhana karatI bAra vArtAono saMgraha che. peTa kocI ane bIjI vAta' (sumantakumAra maNilAla)mAM mukhyatve sAmAjika anyAyo ane rahasyamaya prasaMgothI gUMthAyelI vArtAo che. pAtrAlekhana ane vAstavadarzana ThIka hovA chatAM vicAro ane upadezonA lapeDAthI kathAenuM kalAtattva muMjhAya che. naMditA' (sureza gAMdhI)mAMnI vArtAomAM jIvanamAMthI bhAve nItaratA prasaMge vINIne hRdayane ArTa kare tevI rIte AlekhavAmAM AvyA che, paraMtu kharA rasaprasaMge ya kalAvidhAnanI aNaAvaDatane lIdhe yogya jamAvaTa dAkhavI zakatA nathI. keI vArtAo sarasa upADa kare che, paraMtu AgaLa vadhatAM moLI paDe che ane aMte parAkASTA AvatI nathI. ArAdhanA' (saralAbahena sumaticaMdra zAha)mAMnI ekavIsa TUMkI vArtAmAMnI keTalIka maulika ane keTalIka anuvAdita che. vArtAono viSaya moTe bhAge hiMdu saMsArane che. kathAo dhyeyalakSI che ane dhyeya pavitra che Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya-navalikA paNa rajUAta moLI che. anuvAdita kathAomAM lekhikAnI bhAvavAhI bhASA noMdhavA yogya che. "rahiNa' (nAgaradAsa paTela)mAM judA judA rasanI 24 vArtAo saMgrahelI che. vArtAo nirdoSa, sAdI ane manoraMjaka che. "dazamI (prakAzama)mAM 10 vArtAo ApelI che. vArtAo kalAguNamAM UtaratI che paraMtu manoraMjananuM kArya kare che. digaMta' (hinIcaMdra)mAM paNa dasa vArtAo che. badhI vArtAo sAmAjika che ane nIcalA tharanAM pAtronA jIvanakalahanAM citro temAM mukhyatve tarI Ave che. vArtAkalA ane kavitAkalA vacceno bheda aNapAro rahevAthI kathAo virUpa banI javA pAmI che. "umA (prahalAda brahmabhaTTa) madhyama varganA samAjanA nArIjIvananA bhinnabhinna prazno carcAtI cauda kathAone saMgraha che. prazno mATenI ghaTanAo paNa samAjajIvanamAMthI ja maLI AvI hoya tevI che. kalAtmaka saMkSiptatAno abhAva ane bhASAnI kRtrimatA zilIne beDoLa banAve che. devadAsI' (Do. raghunAtha kadama)mAM dasa suvAcya sAmAjika vArtAo che. badhI ya sAdI zailInI rasika ane manoraMjaka vArtAo che. "soraThI gAthA' ('mayUraH maganalAla zAmajI)mAM soraThanAM zIrya-vIryanI ghAtaka kathAo rasadhAra'nI zailInuM anukaraNa karIne lakhavAmAM AvI che. "raNabaMkA' (maganalAla bApujI brahmabhaTTa)mAM bhUtakALanA rAjapUtonA zauryanI vArtAo ApI che. vaTa, dhUna ke gAMDapaNa pAchaLa khapI gayelAone zarAe tarIke biradAvanArI keTalIka kathAo ISTa na lekhAya. lekhanazailI sAmAnya prakAranI che. "vIra zArdUla ane bIjI vAto' (gulAbacaMda vallabhajI zeTha)mAM vIra zAla e rAjapUta kALanI vIratA tathA premanI romAMcaka lAMbI vArtA che. ane bIjI sAta manoraMjaka kathAo che. zilI sAmAnya prakAranI ane bhASA sAdI che. siMdhanA siho" (maganalAla da. khavkhara) siMdhanA vIra tathA rAjapurAnAM jIvananI romAMcaka ghaTanAovALI kathAono A saMgraha che. itihAsanI pachIta upara racAyelI lokakathAone mATe bhAge AdhAra levAmAM Avelo jaNAya che. lakhAvaTa sIdhIsAdI ane lokakathA paddhatinI che. khAMDAnA khela" (tArAcaMdra pI. aDAlajA) e zuravIratA ane naitika vIratA dAkhavanArAM aitihAsika ke daMtakathAnAM pAtronAM tarehavAra parAkramonI Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 graMtha ane graMthakAra pu. 9 kathAo che. lakhAvaTamAM bhATa-cAraNanI kathanazailInuM mizraNa nATakI zailIne dIrghasUtrI saMvAdo sAthe thatuM hovAthI ekaMdare coTadAra sarasa jamAvaTa thatI nathI, joke keTalAka sarasa prasaMge zodhI kADhavAmAM lekhake saphaLatA meLavI che. pAMkhaDIo' (girIza bhaTTa) sAmAnya prakAranI svataMtra ane saMyojita vArtAono saMgraha che. "madhurajanI' ("mRdula') jAtIya praznone cheDatI vArtAone saMgraha che. AkarSaka prasaMgone manoraMjaka-vArtArUpe gUMthI levAmAM AvyA che. saMsAradarzana' (bAlakRSNajoSI ane ramAkAnta dvivedI)mAM vAcakone vicAra karatA banAve evI ghaTanAo samAjamAMthI vINIvINIne vArtA rUpe gUthI che. 'rasamUrtio' (raNajIta zeTha) e ramUrti rUpa kalAkAronA jIvana prasaMgene AlekhI batAvatI suvAcya kathAo che. kathAprasaMgo AkarSaka ane dhyeya pavitra che, mAtra vastuvidhAna ane pAtrAlekhana moLAM che. bharatInuM ghara' (jayacaMdra zeTha)mAMnI vArtAo kAcIpAkI zilIe lakhAcelI mukhyatve bhAvanApradhAna vArtAo che jenuM mULa sAmAjika sAmAnya ghaTanAo che. dhanI vaNakara ane bIjI vAto' (ucharaMgarAya ojhA) emAM ekaMdare pAMca vArtAo che. mukhya vArtAmAM gAmaDAnA nirdoSa sarala jIvana upara zaherI jIvananI vilAsI ane hadayahIna nAgacUDa kema bheravAya che tenuM citra ApavAmAM AvyuM che. bIjI be vArtAomAM dezI rAjyonI hIna aMta:sthitinuM darzana karAvanArI ghaTanAo che. zilI dIrghasUtratAvALI hoIne kathAo AkarSaka banatI nathI. abhiSeka" tathA "pradakSiNA (vinodarAya bhaTTa)e jIvanamAM sAmAnya rIte banatA banAvo UMcakI laIne racAyelI vArtAonA saMgraha che. vArtAono hetu upadeza ApavAne ane game tevI rIte ghaTanAone javAno hoya evI lekhakanI samaja jaNAya che. e ja lekhakanI sAta vArtAono saMgraha meghadhanuSa' nAmano che, jemAM pAMca vAstavika jIvananI karuNa kathAo, eka prANakathA ane eka vidakathA che. mArA mananI moja' (caMdrakAnta gaurIzaMkara bhaTTa) e keTalIka maulika ane keTalIka paradezI vArtAonI anukRti karIne lakhelI TUMkI vArtAono saMgraha che. moTA bhAganI vAtomAM UrmilatA, manasvitA ane taraMgazIlatA jevAmAM Ave che. "mArA mananI meja' e nAma ja lekhananI vAstavikatAnI maryAdA sUcavanAruM che. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 pAMca varSanuM sAhitya * navalikA 'vicAravIci ane jIvanarasa' (svAzraya lekhakamaMDaLa ) e judAjudA lekhakeAe lakhelI TUMkI vArtAone saMgraha che ane jIvananI judIjudI dizAone sparze che. sAmAnya keTinA bIjA vArtAsaMgraho ane chUTaka prasiddha thayelI vArtAemAMthI noMdha levA yeAgya keTalIka kRtione gaNAvI jaIe. sUratanI strIzakti graMthamALA'mAM 'sAmAjika vAtA', 'guNiyala gRhiNI', 'strIsvAtaMtrya', bALavidhavA' ane 'saMsAradarzana' e vArtAsaMgrahomAM nArIjIvananA kUTa prazno vaNAyA che. 'thepaDA athavA eka para bIjI' (naTavaralAla taLAjiyA)mAM khIjI strI paraNavAnA prazna kAMIka ramUja sAthe saMvAda dvArA chavAmAM AvyA che. zrI. nAgaradAsa paTela taraphathI prasiddha thayelI vArtAo 'bhUtiyA baMgalA', 'prAyamasanA bhAga', 'khovAtA khelADI', 'saheja gaphalata' ane 'gunehagAra duniyA' e badhI adbhutatA ane DiTekzananA camatkAro vaDe maneArajana ApanArI vArtAo che, ane mATe bhAge aMgrejI uparathI lakhAyelI che. rAmakRSNa sevAsamiti taraphathI prasiddha thayelI e vArtAe 'jIvaleNa gADuM' (zrI. rAjageApAlAcArI kRta kathAnA anuvAda) madyaniSedha mATe, ane 'aNejo' (cunIlAla va. zAha) hiMdu-muslima aikya mATe meAdhaka tema ja preraka bane tevI kRti che. 'panI ane bIjI vAtA' (caMpakalAla joSI), 'jhAMkhAM kiraNa' (ritalAla zAha), 'vAmakukSI' (bhImAzaMkara zamAM), e badhA kevaLa sAmAnya koTinA vArtAsaMgrahA che. 'gAmagoSThI' (viThThaladAsa maganalAla ke|ThArI ane rAvajIbhAI nAthAbhAi paTela) prauDhazikSaNArthe lakhAyelI sarala vArtA che. gAmaDAMnA aneka praznonI carcA temAM samAyelI che. 'pravAhI havA' ane 'ApaghAtanA bheda' (nAgaradAsa paTela) e beu manAraMjaka TUMkI vArtAenA saMgraheA che, jemAMnI meATA bhAganI vArtA mATenI preraNA aMgrejImAMthI meLavelI che. 'caMdrahAsa' (izvaralAla khAnasAheba), 'aruMdhatI' (kaumudI desAi), 'bhISma' (vikramarAya majamudAra) ane 'sAvitrI' (zAMtArAma majamudAra) be paurANika pAtrA tathA prasaMgeAnI caritrarUpa vArtA che. 'rajhiyA begama' (izvaralAla vImAvALA) e aitihAsika laghu kathA vidyArthIone rasa paDe evI zailIthI lakhavAmAM AvI che. anuvAdita navalikAe 'sAvakI mA' (zaradabAbu)mAM traNa kampyurasika vArtAonA saMgraha karavAmAM AvyA che. onI mAMgalyamUrtinuM ane hiMdu saMsAranI niSThuratAnuM vedhaka darzana temAM jovA maLe che. 'durgA' e nAmathI zarada khAbhunI khIjI traNa bRhannavalikAene anuvAda thayeA che jemAM paNa strIhRdayanA abhinava bhAve, AdhA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 graMtha ane graMthakAra pu. 9 ne saMdhonA citAra tathA tenuM rasabharyuM pRthakkaraNa che. 'zikAra'(kirAnasiMha cAvaDA) e hiMdI uparathI lakhAyelI zikAra vizenI rAmAMcaka adbhuta ghaTanAe che. temAMnAM pAtrA zikArI mANasA janathI paNa pazuo paNa che ane teo kathArasanI niSpattimAM sAro bhAga bhajave che. 'jIvanasaritA' (saM. bhAratI sAhityasaMgha) e paradeza ane paraprAMtanI jIvanaparzatI vArtAonuM eka sarasa pustaka che. jarmana ane amerikanA jevA paradezIo, aphaghAnA tathA grInA jevA pADAzIe ane muslimA, kalAkArA, gAmaDAMnI DeAzIe jevAM gharaAMgaNunAM pAtrAnI AsapAsanA sAmAjika vAtAvaraNanuM vaividhya e rajU kare che. cUMTaNI pAchaLa paNa vaividhyanI dRSTi rahelI che. 'ajavALI rAta'(saM. ravizaMkara rAvaLa) e gujarAtI, baMgALI, mAravADI, irAnI ane aMgrejI parIkathAnA sAhityamAMthI vINI kADhelI suMdara vAnagI che, ane leAkakathAnA ravarUpamAM saraLa rIte lakhAyelI che. 'vanavananI velI' (zAradAprasAda varmA) mATe bhAge aMgrejI uparathI avatArelI TUMkI vArtAonA sagraha che. vastuvidhAna sAmAnya prakAranuM che. 'lAla paDachAyA' (sudAmeA) samAjavAdI krAntinI jvALAnAM saumya ane bhISaNa svarUpAne mUrta karatI vArtAo Ape che. te uparAMta cIna-jApAnamAM prasarelA krAntinA eLAnI kathAo paNa che. kathAone hiMdI veza paherAvavAmAM lekhake DIka saphaLatA meLavI che. zailI vegIlI ane pracArakAmI che. evI ja vegIlI zailImAM 'zahIdI' (caMdrabhAI bhaTTa) lakhAyelI che, jemAM e IMglAMDanA, eka cInanA ane e raziyAnA zahIdeAnI preraka vArtAe ApI che. 'zAmATe baMdhana' (mANekalAla dveSI) e resamenonI me lAMbI vArtAene anuvAda che. sAmyavAdI raziyana saMsAramAMnAM strIpuruSAnA jAtIya saMbaMdhanI mImAMsA emAM karavAmAM AvI che. 'muktidvAra'(ramaNIkalAla dalAla)mAM vartamAna jIvanane sparzatI dasa vArtA saMgrahelI che. sabaLI-nabaLI eu keTinI vArtA emAM che. 'uddeAdhana' (padmAvatI desAi) e eka amerikana lekhakanI sAdI nItimedhaka kathAonA anuvAda che. 'bhAbhInI beMgaDIe ane bIjI vAtA' (gopALarAva kulakarNI) : suprasiddha mahArASTrIya lekhaka yazavaMta gApALa joSInI bAra marAThI vArtAone A anuvAdagraMtha che. lakhAvaTa ceTadAra, rasika ane bhAvapUrNa che tathA kathAvastuene upADa sarasa rIte thAya che. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya navalikA garalakSmI' (ramaNalAla sonI) kavivara TAgoranI keTalIka rasaritA ane bhAvapUrNa padyakathAono gadyAnuvAda che. hAsya-kathAo kalama-cAbUka', huM rAjA heuM to' ane 'akkalanA IjAradAra' (bekAra) e traNe saMgraha hAsya upajAve tevI kathAo, kaTAkSacitrone prasaMgavarNanene che. lekhakanI sarva prakAranI kRtio dhULa hAsya upajAve che. pahelA saMgrahamAM zabdacAturyathI niSpanna thatA hAsyanA prasaMgo ane kaTAkSacitro mATe bhAge che. bIjAmAM vicitra pAtro, vicitra prasaMgo ane judI judI bolIone upayoga karIne nirdoSa TIkhaLa upajAvavAmAM AvyAM che. atizayokti ane kRtrimatA hAsyane mATe svAbhAvika lekhAya teTalA pramANamAM che. trIjAmAM vicitra vyavahAra ane prasaMgomAMthI vaNano dvArA ane kathAo dvArA hAsya utpanna karavAmAM AvyuM che. traNe saMgraho uparathI joI zakAya che ke hAsya upajAvanArA prasaMge zodhavAnI lekhakane dRSTi che, paraMtu badhAmAM je eka sAmAnya tava jovAmAM Ave che te vANIprayogo-belInI vikRtio-dvArA hAsya upajAvavAnuM che. evA prasaMge zrotAonI vacce jeTalA ramUjI bane teTalA vAcana dvArA na banI zake. moTe bhAge prasaMgakathAo ane kaTAkSacitronA A saMgraho hoIne temane kathAonA vibhAgamAM ulekhyA che, nahito temAM bIjI prakIrNatA ye sArI peThe che. masta phakIranAM hAsya chAMTaNa ('masta phakIra')mAM 19 le che, temAM ardha uparAMta kathAo, zabdacitro ane prAsaMgika hAsyutpAdaka kathAnako che. lekho karatAM kathAo vizeSa ramUja Ape tevI che. lekhakanI daSTi muMbaImAM vasatA madhyama varganA gujarAtIonA jIvanamAM pharI vaLIne ramUja zodhI Ape che. mArAM mAsIbA" (vinoda' : caMdulAla harilAla gAMdhI)mAM lekhake ramUjI kathAo uparAMta nibaMdhAtmaka lekho ane prasaMgacitro paNa ApelAM che, paraMtu kathAo ane prasaMgacitromAM temanI hAsyalekhanazailI vadhu saphaLa thAya che. lekhaka pitAne paNa ramUjano viSaya banAve che. zailImAM ziSTatA ane saMyama che. temane vinoda moTe bhAge sapATI parano hAtha che-UDe ke mArmika nathI hoto. hAsyAMkura' (hariprasAda vyAsa)mAMnI hAsyakathAo cAturyayukta vinoda ane ziSTa hAsyarasa ApanArI che. pAtronA svabhAvanAM saMgharSaNamAMthI vinoda upajAvavAnI kaLA temaNe ThIkaThIka saMpAdana karI che. AnaMdabatrIsI' (jadurAya khedhaDiyA) e galIpacI karIne ke lekhaka jAte hasIne vAcakane hasAvavAne mathatA hoya tevA prakAranAM kathAnakono saMgraha che. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu.la. - "hAsyanaivedya' ('agnikumAra: baLavaMta saMghavI): mAnavasvabhAvanI vicitratA ane nirbaLatA, prasaMga tathA pAtro vacce rahelI asaMgati, vANI ane vartana tathA vyavahAra ane siddhAntanI vacceno virodha, e sarvane hAsyanAM sAdhano banAvIne A saMgrahamAMnA lekho, kathAnaka ane prasaMgacitro AlekhavAmAM AvyAM che. lekhakamAM daSTi che paNa zailI kAcI che. "vAtanAM vaDAM' (baLadeva moliyA) nityajIvananAM haLavAM pAsAM zodhI kaTAkSa ane Takora sAthe nirdo- ramUja upajAve che. enI zelI gaMbhIra che, paNa vedhaka daSTi viSamatAone pakaDI laIne hAsya utpanna kare che. prabhAtakiraNo' (ramaNalAla sonI)e prabhAtakumAra mukhopAdhyAyanI pradhAnapaNe hAsyarasanI vArtAono anuvAda che. temAM dAvo kaTAkSa ane atizakti che, paraMtu atizayokti apratItikara nathI, eTale te ziSTa vinodanuM sAdhana bane che. navalakathA pAMca varSanAM prakAzanamAM navalakathAone phALo sauthI moTo che. sarva prakAranI maLIne Azare poNA basa navalakathAo (navI AvRttio bAda karatAM) prasiddha thaI che, jemAMno trIjo bhAga Itara bhASAomAMthI anuvAdita navalakathAono che. tenI pahelAMnAM pAMca varSa karatAM A vibhAga vadhAre samRddha thayo che ane pahelI haroLamAM AvIne UbhI rahe evI navalakathAonuM pramANa paNa pahelAM karatAM moTuM che. aitihAsika, sAMsArika, sAmAjika, rA Troya, manoraMjaka ane hAsyarasika eTalA prakAromAM vargaNI karIne joIe to vividhatA jaNAI Ave che, paraMtu pratyeka prakAramAM je vividhatA zodhavA mAgIe to te maryAdita banI jAya che. anuvAdita navalakathAomAM paNa je kAMI vaividhya che te aMgrejIne AdhAre lakhAyelI kathAone lIdhe che, bAkI to zaradabAbu ane baMkimabAbunI navalakathAonA anuvAdo ghaNA vadhu che ane temAM nArIjIvananAM judAM judAM pAsAMo ja jovA maLe che. adhyAtma, vijJAna, bhUgoLa, pravAsa ke sAhasa viSayanI koI sArI navalakathA lakhAI nathI. rASTrIya AMdalane vyakti-samaSTi para je asara karI che tenA phaLa rUpe thoDI navalakathAo lakhAI che paNa e AMdolananI ADakatarI asara to aitihAsika, sAmAjika tathA sAMsArika navalakathAomAM paNa sArI peThe jovA maLe che. ekaMdare joIe to navalakathAvibhAga saMkhyA tathA guNavattAmAM co jato jovAmAM Ave che. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 pAMca varSanuM sAhitya-navalakathA aitihAsika aitihAsika navalakathAomAMnI ardhI kevaLa gujarAta ane kAThiyAvADanA atihAsika banAvo tathA itihAsaprasiddha vyaktione kathA dvArA rajU karavA mATe lakhAI che. bAkInI navalakathAo bhAratano purAtana tathA najIkano bhUtakALa, mALavA-mevADano prAcIna tathA madhyakALa, jhAMjhIbArano najIkanA bhUtakALa ane romano prAcIna kALaH te te deza tathA te te kALane sparzIne lakhAI che. pUrvenA koI paNa pAMca varSanA gALAmAM aitihAsika navalakathAo ATalI saMkhyAmAM ane ATalI vividhatAyukta prasiddha thaI nathI. 'virATa jAge che tyAre" (guNavaMtarAya AcArya)mAM vanarAjanI pATaNanI sthApanAno itihAsa vaNI levAmAM Avyo che. gujarAtanA rAjakIya ItihAsamAM vanarAjanI rAjyasthApanAnI saphaLatAnuM rahasya kAMI aneruM ja tAravI ApavAmAM AvyuM che. vanarAjanI sAthe saMparka rAkhanArAM aitihAsika pAtre temAM Ave che, paraMtu temanA saMbaMdhamAM pracalita aitihAsika mAnyatAene lekhake badalAvI che ane aitihAsika mAMDaNI para arvAcIna bhAvane coTI che. kathArasano nibhAva ThIka thAya che ane tejasvI zailI sarasa chApa pADe che. "jaya somanAtha' (kanaiyAlAla munazI)mAM lekhake mahamUda gajhanavIe bhImadevanA kALamAM soraThanA somanAtha mahAdevanA maMdira para karelI caDhAIno aitihAsika prasaMga vaNI lIdho che ane te dvArA gujarAtanA vIronuM vIratva, mutsaddIonuM bhUhapaTutva, zainI dharmazraddhALutA ane dharmArthe balidAna-tatparatA utkRSTa rIte dAkhavyAM che. pAtronAM teja ane mukhyatve karIne nAyikA colAdevInuM bhAvanAzIla jIvana AMjI nAkhe tevAM che. kAryanA vega ane vAtAvaraNa jamAvavAnI kuzaLatAthI lekhake A kathA dvArA uttama itihAsa-rasa Apyo che emAM zaMkA nathI. "caulAdevI' (dhUmaketu) e paNa bhImadevanA itihAsakALanI ane "jaya somanAthanI ja nAyikAne mokhare rAkhatI navalakathA che. enAM pAtro paNa tejasvI che, parantu e teja pAtharanArI kalpanAomAM vAstavikatAnI khAmI che. kAryavega lAvavAmAM Avyo che paNa te kRtrima lAge che. emAMnI caulA rASTroddhAranI bhAvanAmUrti karatAM e mUrtinA banAvaTI bIbA jevI vadhu lAge che. aitihAsika pAtro ane prasaMganI e navalakathA che ane emAMnA keTalAka prasaMge sarasa rIte dIpI paNa nIkaLe che, paraMtu e prasaMgonAM joDANa vAstavika Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakA2 5.9 nathI lAgatAM; chatAM temAM tejasvI nArItvanuM kAlpanika darzane utkRSTa rIte karAvavAmAM AvyuM che. .. -- - - - "satI jasamA' (bhImabhAI vaktANakara) siddharAjanA samayamAM thaI gayelI manAtI jasamAnA rAsaDA ane garabAne AdhAre lakhAyelI eka AkhyAyikA che.pAtivatyanI pUnitatA darzAvavAno teno hetu che. zailI kevaLa sAmAnya koTinI che. "sAnta mahetA' (dhIrajalAla dha. zAha) : siddharAjanA samayamAM je vIra mutsadIo thaI gayA che temAM ekanI A caritrathA traNa bhAgamAM pUrI thaI che. te caritrakathA che kAraNa ke kathAnAyakanA jIvananA badhA prasaMge anukrame kathAmAM vaNI levAmAM AvyA che. sAtU mahetAnA vIra mutsaddI tarIkenA aneka guNo tethI prakAzamAM Ave che. prasaMgonI goThavaNI kalAyukta nathI tethI kAryane vega dAkhavavAmAM AvyA chatAM ghaNuM nirarthaka laMbANa ane anAvazyaka saMvAdo vaccevacce virasatA ANe che. pratyeka bhAgano nakhonokho dhvani hoya ane e dhvanine vizada karavA pUratA prasaMgonI gUMthaNuM hoya to caritrakathAnA bhAge paNa ekaeka rasapUrNa aitihAsika navalakathA banI zake. rAjahatyA' (cunIlAla va. zAha)mAM gurjarezvara ajayapALanI tenA sevake karelI hatyAnA kAryakAraNabhAvane vizada karanArA prasaMge tathA tadanurUpa pAtronI gUMthaNI karavAmAM AvI che. kathAno pravAha dhIra-gaMbhIra rIte vahe che. ajayapALanI kraratAne atireka eka jaina muninA vIramRtyu dvArA ane rAjahatyA karanArA sevakanI bhAvanAno citAra tenA putrI prema dvArA darzAvyo che. "gujarAtane jaya" (jhaveracaMda meghANI) e vAghelA vaMzanA rAjatvanA prAraMbhakALanI navalakathA che. vIradhavala ane lavaNaprasAda tathA jaina maMtrIo vastupALa-tejapALanA aitihAsika, rAjakAraNIya ane sAMsArika jIvanaprasaMgone gUMthI laIne te lakhAI che. teramI sadInA gujarAtanuM vAtAvaraNa emAM sarasa rIte jAme che. solaMkIne sUryAsta athavA vAghelAno caMdrodaya' (jeThAlAla nArAyaNa trivedI) e solaMkI vaMzanA chellA rAjA bhoLA bhImadevanA rAjatvanA uttarAdhanI ane vAghelA vaMzanA vIsaladeva tathA vIradhavalanA udayanI kathA che. pAtrAjanAmAM zrI. munazInuM anusaraNa jaNAI Ave che. aitihAsika prasaMgenI sAthe thoDI lokakathAone paNa vaNI levAmAM AvI che. gujarAtI" patranuM 1941nI sAlanuM e bheTanuM pustaka che. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - navalakathA 39 'gujarAtanA veranI vasulAta' (narmadAzaMkara va. trivedI) e 'gujarAtI' patranuM 1937nuM bheTapustaka gujarAtanA chellA rAjA karaNa vAghelAne lAgeluM kalaMka bhUMsavAne lakhAyelI aitihAsika navalakathAnuM che. karaNane laMpaTa AlekhavAmAM bhATa-bAreATA ane 'kahAnaDade prabaMdhe anyAya karyAM che evI mAnyatApUrvaka A kathAmAM karaNane cAritryazIla AlekhIne khIlajI vaMzanA bAdazAhonAM eka pachI eka thayelAM khUnAmAM khuda karaNe bhAga bhajavIne veranI vasUlAta karI hAvAnuM kalpanAraMgI parantu rasabharyuM citra nipajAvavAmAM AvyuM che. kathA mATe aitihAsika AdhAranuM je taraNuM lekhakane maLyuM che te eTaluM ja che ke karaNanA saMbaMdhamAM prApta thayelAM tAmrapatrA ke zilAlekhA parathI karaNa strI-laMpaTa nathI jaNAtA, te tenA cAritrya paranA kalaMkane sthAna ja kevI rIte heAi zake? 'ahilavADanA yuvarAja' (nautamakAnta sAhityavilAsI) e cAvaDA vaMzanA itihAsamAMthI yAgarAjanA jIvanane avalaMkhIne mATe bhAge kalpanAsiSTathI gUMthelI navalakathA che. e rIte e aitihAsikane badale itihAsAbhAsI navalakathA vadhu pramANamAM bane che. pAtrAlekhana ke prasaMgAvadhAna paNa ceTadAra nathI; joke khaTapaTa ane kAvatarAMnI vAtA DIkaDIka gADavI dIdhI che. 'sarapati' ane 'sAmanAthanI sakhAte' (geAkuLadAsa rAyacurA) e beu navalakathAe jUnAgaDhanA cuDAsamA rA'navaghaNanA jIvanaprasaMgAne vaNI le che. gujarAtane seAlaMkI vaMzanA itihAsa jevA tejasvI che tevA ja tejasvI kArDiyAvADanA cuDAsamA vaMzanA itihAsa che. zrI. rAyacurAe A vaMzanA itihAsanI sAta navalakathAo lakhI che temAMnI A me che. ekalA rA'nuMvaghaNanA caritrane ja gUthI letI temanI bIjI e navalakathAe 'nagAdhirAja' ane 'kuladIpaka' che. rA'navaghaNanA vakhatamAM ja mahamUda gajhanavI sAmanAtha upara caDhAi lAvyA hatA ane rA'navaghaNa gurjarezvara bhImadevanI madade senA laIne gayA hatA e prasaMga ane tene anukULa vIratvapUrNa vAtAvaraNa 'seAmanAthanI sakhAte'mAM AlekhavAmAM AvyuM che. rA'navaghaNanA caritranI cAre kathAe ekakSmIjI sAthe saMkaLAyelI che, eTale svataMtra navalakathA tarIke te vAcanIya banI zakatI nathI. vArtAe vigatethI rasapUrNa ane che, paNa pAtrAnAM Alekhana uThAvadAra nathI thatAM. 'rA' gaMgAjaLiyA' (jhaveracaMda meghANI) e jUnAgaDhanA chellA cuDAsamA vaMzanA rAjA rA'mAMDalika. tenA astakALa ane gujarAtanA sultAna mahammada begaDAnA udayakALanuM citra A kathAmAM sabaLarIte AlekhavAmAM AvyuM che. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 graMtha ane graMthakAra pu9 vahemo ane camatkAromAM mAnatA tatkAlIna samAjanuM mAnasa temAM sarasa rIte dAkhavyuM che. mAMDalika mitranA ghara para kUDI najara nAkhIne vinipAta pAme che, narasiMha mahetAne hAra lAvI ApavAnuM pharamAvI pajave che, evA lokakathAnA prasaMge temAM vaNI levAmAM AvyA che. "samarAMgaNa (jhaveracaMda meghANI): gujarAtanI muslima sultAnInA astakALanI e kathA che ane jANItA bhUcaramorInA yuddhanI AsapAsa tANavANA gUMthIne tene kathApaTa nirmANa karavAmAM Avyo che. soraThanA rAjapUta rAjAonA Azrita sultAna mujapharane rakSaNa khAtara e rAjAoe akabarazAhanI senA sAme yuddha AdaryuM hatuM, temAM keTalAkae pAchaLathI dago dIdho hato ane pariNAme hArI javAthI mujapharane ApaghAta karavo paDyo hato e romAMcaka ghaTanAne A kathA sarasa rIte sajIva karI zakI che. jagananA maMdiramAM' (guNavaMtarAya AcArya ) e navalakathA ebAmaMDaLanA vAgherenA svAdhInatAnA saMgrAmane abhinava raMge raMgI batAve che. A ja itihAsanI eka-be navalakathAo pUrve lakhAyelI che, paNa A kathA tethI aneka rIte judI paDe che. kathAnA ISTa dhvanine piSavAne mATe ItihAsanAM AkarAM baMdhanane lekhaka svIkAratA nathI, paraMtu kathAkALanA vAtAvaraNane surekha rIte sarjavAnI ane pAtrone jIvaMta banAvI mUkavAnI zailI temane varI che te vArtArasanuM sArI peThe poSaNa kare che. lekhaka itihAsane vartamAnakALanI apekSAo joIne te dvArA dhyeyaniSTha kathAnI racanA kare che eTale kathArasa maLe che, paraMtu aitihAsika navalakathAne lAkSaNika itihAsarasa nathI maLatA. khAparA-koDiyAnAM parAkramo' (kezavalAla sAmalAkara) sAlaparane khAparo' ane koDInArane koLei' e lekakathAmAM jaLavAyelI aitihAsika vyaktio che. e Thaga-luTArAnAM zIrya tathA parAkramathI bharapUra A kathA che. taLapadI soraThI bhASA vAtAvaraNane jamAvavAmAM ThIka madadagAra bane che ane lakhAvaTa jUnI laDhaNunI hovA chatAM kathArasa jALavI rAkhe che. jotIo saradAra' (vasaMta zukala) sUrata jillAmAM pAMtrIseka varSa para thaI gayelA eka bhIla bahAravaTiyAnI A romAMcaka aitihAsika navalakathA che. jeti krara hato te ja dayALu hato. tenAM aneka parAkramo A kathAmAM vaNI levAmAM AvyAM che. chevaTe te dagAthI pakaDAIne phAMsIe caDyo hato. raktapipAsu rAjakumArI' (jeThAlAla ha. mahetA)H pAlItANAnA rAjA Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya- navalakathA 41 UnaDanI priyatamA pATaladevI ane bIjI jazavaMtakumArI, e be viruddha svabhAvanAM pAtronA gharSaNamAM AkhI navalakathA pUrI thAya che. koI lokakathA ja AdhArabhUta hoya tema jaNAya che. zailI ati sAmAnya che. "samrA vikrama athavA avaMtIpati' (jeThAlAla trivedI): suprasiddha rAjA vikramanI kathA prabaMdha-vArtikAnI meLavaNI dvArA nirUpavAno prayatna A navalakathAmAM karavAmAM Avyo che. prAcIna mALavAnA vAtAvaraNanuM sarjana karavAne tAMtrikonI melI vidyAnA prayogo, suvarNasiddhi, jayotipano camatkAra, vivane prayoga ityAdine upayogamAM levAmAM AvyAM che. camakAreno ukela kaI vAra vaijJAnika dRSTie karavAmAM Avyo che ane kaI vAra aNaukelyo paNa rahe che. kathAno paTa pahoLo banyo che paNa sacoTa nathI banyo. pAtro pratibhAzALI hovA chatAM Alekhana jhAMkhuM rahyuM che. "avantI nAtha" ane "rUpamatI' (cunIlAla va. zAha) e beu navalakathAo judA judA samayanA mAlavapradezanI che. "avantInAtha'mAM suprasiddha rAjA bhejanA jIvanano kALa AlekhAya che. "rAjA bheja ane gAMge taIla' e kahevatanI aitihAsika siddhatA, cedInA gAMgeya ane karNATakanA taIla rAjAnA putro sAthenA yuddhamAM bhejanI pahelAMnI chata ane pachInI hAra chatAM sAtvika vijaya darzAvIne karavAmAM AvI che. ekaMdare bhojanI vIratA, vidvattA, udAratA tathA saMskArano, tenA jIvananA ghaDataranA prayogo dvArA sarasa rIte paricaya karAvavAmAM Avyo che. kathAga dhIre che paNa rasanirvAha chevaTa sudhI thAya che. "rUpamatI' e aitihAsika premakathA che. mALavAnA sulatAna bAjha bahAdura ane rUpamatInA premAM kurathI mAMDIne bAjhanA prema pAchaLa rUpamatInA Atmavisarjana sudhInI kathA akabaranA mALavAnA rAjakAraNa tathA bAjha sAthenA yuddhanI kathA sAthe gUMthIne ApavAmAM AvI che. vIra dayALadAsa' (nAgakumAra makAtI): rAjasiMhanA maMtrI tarIke auraMgajheba sAme ane mogala saltanata sAme jhUjhanAra TekIlA jaina yoddhA dayALadAsanI A navalakathAmAM zAhIvAdanA pratIka sAme svataMtratAnA pratIkanI athaDAmaNanuM rasabharita rIte darzana karAvavAmAM AvyuM che. saMvAda, varNane ane vAtAvaraNanI jamAvaTamAM lekhake sArI hathoTI batAvI che. lekhakanI zailI hakIkatanI zuSkatAne nivArIne rasanibhAva kare che. DagamagatI zahenazAhata yAne zetaraMjanA dAva (amRtalAla ratanajI trivedI) : megala samrATa jahAMgIranA jIvananAM chellAM varSomAM jyAre megala sAmrAjya nabaLuM paDatuM jatuM hatuM te samayanA banAvone emAM gUMthelA che. jahAM Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 graMtha ane graMthakAra pu.9 gIranA jIvatAM ja tenA putrAnA zarU thayelA rAjakIya kAvAdAvA ane kaTa* jALanA te khyAla Ape che. 'gururavAmI' (dAmeAdara sAMgANI) e pANIpatanA yuddha pachInI pezavAinI aitihAsika bhUmikA para lakhAyelI navalakathA che, eTale vAtAvaraNamAM aitihAsika tattva gUMthAyuM che; paraMtu kathAnA paTa pretrikANa ane rAjyakhaTapaTanI vacce patharAi rahe che, tAttvika kALeA ApatA nathI; mAtra dharmanA jaya ane pApanA kSaya' e dhyeyane prakaTa kare che. kalAvidhAnamAM kacAza che. gala rasaniSpattimAM RtihAsa kAMI 'baMdhana ane mukti' (darzaka)nA viSaya 1857nA viplavayuddhanuM Alekhana che, parantu kharuM yuddha tA kathAnAyakanA hRdayamAM maceluM che. prema ane zista, zista ane mAnavatAnAM paraspara viruddha kheMcANA pAtrA mATe cAlyA kare che. yuddhamAM gauravAnvita mAnavatA hAre che, paraMtu kathAnI rasaniSpatti jItI jAya che. 'raMga' (ramaNulAla va. desAi)mAM ekAdambe aitihAsika pAtrA che, chatAM kaMpanI sarakAranA rAjatvanuM vAtAvaraNa kathAnI aitihAsika pIkiA ane che. DhagalAkAnI saMsthAnA ulkApAtAnA itihAsa, prema-zaurya, dhairya, audAryane sphuTa karatI kathA dvArA rajU karavAne temAM sarasa prayatna thayA che. 'bhagavAnajo' ane 'dariyAlAla' (guNavaMtarAya AcArya) e e nalakathAe pUrva AphrikAmAM vaselA gujarAtIenAM parAkramAnI kathA che. temAMnI pahelI, hiMdI saMskRtinA bhagavA neo pharakAvatI gujarAtI keADInI vasAhata para AvelA eka tAkAnI mAmalAnI kathA che. bIjI, jhAMjhIbAramAM gArI vasAhatA gulAmeAnA vepAra karatI hatI tyAre temAM sAtha ApatI eka gujarAtI peDhInA nekare e amAnuSI vepArathI trAsIne mULa vatanIone sAtha daI gulAmA thatA bacAvyA tathA temane lavIMganI khetImAM vaLagADavA tenA parAkramanI kathA che. beu kathAe jhaDapI vastuvikAsa vALI, sAhasapracura, bhayaMkara ghaTanAthI rAmAMcaka ane prakRtisauMdaryanI vacce mUkelAM cetanavaMtAM pAtrAthI sajIva banI che. pUrva AphrikAnA pradezeAnAM varNanA keTalAM vAstavika che te kahI zakAya tema nathI, parantu kathAmAM khUMce tevI avAstavikatA jaNAtI nathI. 'jaLasamAdhi' e ja lekhakanI trIjI navalakathA paNa hiMdanA dariyAI vAtAvaraNane sparzIne lakhAI che. hiMdanA kinArAne paradezI cAMciyAothI rakSavAmAM hiMdI khalAsIoe batAvelI bahAdurIne te meAkhare mUke che. itihAsa tathA lAkakathA beunA AdhAra lekhake lIdhA che ane rasanI jamAvaTa DIka karI che. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - navalakathA 43 'kSitija' (ramaNalAla va. desAi) nA pUrvArdha ane uttarArdha e beu khaMDAmAM gupta sAmrAjyanI pUrvenI navalakathA che. hiMdamAM nAgeA ane bhArazaveAe sthApelAM sAmrAjyeAnA samaya te mUrtimaMta kare che. sAmrAjyeAnI dhaDatarakriyAenuM ane te thatAM pUrve jAgatA manabhAvA tathA abhilASAnuM darzana karAvavAnA mukhya hetu kathA pAchaLa che. mAnavabhUminuM aTakasthAna te kSitija, kSitijanI pele pAra zuM haze te jANavAnI jijJAsA prakaTatAM mAnavI AgaLa vadhe che ane tenI kSitija vistare che; Ama kSitijabhUmi AdarzonuM dhAma kalpIne ane AmaeNnI kSitija eka pachI eka vijaya thatAM laMbAye ja jAya che tenuM darzana karAvIne 'kSitija' navalakathA rAjyasaMsthA, samAjasaMsthA ane mAnavajagatanA tattvaciMtanamAM vAcakAne chUTA mUke che. kathA mAtra itihAsanA puTa pAmI che, vastutaH te nijasaMskRtinuM ghaDatara karI rahelA ArmInI kathA che. kathA rasaniSpattimAM sArA TakAva kare che. 'kaliMganuM yuddha' (suzIla) e, cakravartI mahArAjA khAravelanA kaliMga deza para hallA karI azAke je bhAre katala calAvI hatI tenuM darzana karAvatAM vikrama saMvata pUrvenA seA varSanA samayanuM vAtAvaraNa sarjI Ape che. azokane lekhake vikRta svarUpamAM AlekhavAnA yatna karatAM tenI dharmapracAradRSTine sAmrAjyavAdI jaNAvI che. hakIkate navalakathA itihAsane vaphAdAra rahe che, diSTamAM bheda che. 'takSazIlAnI rAjamAtA' (ucharaMgarAya ejhA): sikaMdare takSazIlA vidyApITha para karelI caDhAI e A kathAnuM vastu che. vastu aitihAsika che, paNa pAtrAlekhana nabaLuM che eTale te kALanuM vAtAvaraNu mUrtimaMta banatuM nathI. 'bhAratI' (vAlajI desAi)e mahAbhAratanI saMkSipta ane sArabhUta kathA che. 'sthUlibhadra' ('jayabhikhkhu') e jaina purANAMtargata eka dharmakathAnuM navalasvarUpa che. kathAmAMnA jaina pAribhASika tattvane aLaguM karIne kathAne sAmAnya mAnavatattvathI etapreAta banAvavAnI dRSTi temAM tarI Ave che. 'maharSi metAraja' e e ja lekhakanI bIjI navalakathA che ane te paNa jaina purANakathAnuM navIna zailI dvArA thayeluM nirUpaNa che. temAMnAM keTalAMka pAtrAnAM Alekhana prathama kathA karatAM vadhAre subhaga thayAM che. kavitAnI kakSAe pahoMcatuM raMgadarzI Alekhana e lekhakanI zailInI viziSTatA che ane e zailI jyAM saMyata rahe che tyAM sarasa uDDAva Ape che. 'jIvananuM jhera' (haovana sAmaiyA)H rAmana sAmrAjyamAMthI vastune zodhIne Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 graMtha ane graMthakAra pu.9 tenA sArI peThe abhyAsa karIne lekhake A kathA lakhI che. paradezI vAtAvaraNa, paradezI saMskAravALAM pAtrA ane atyaMta dUranA bhUtakALanA samaya, e badhAMne nyAya ApavA lekhake sArI peThe mathana karyuM heAya ema jaNAi Ave che. nIrAnI mAtA egrIpInAnI mahattvAkAMkSA jIvanane badale jIvananA jhera rUpa kevI rIte bane che tenuM temAM darzana karAvyuM che. aitihAsika navalakathAnAM tattvAthI A pustaka bharacaka che. tenI mAMDaNI ane khIlavaNInI kalAmAM keTalIka UNapa lAge che. 'gulAma' (caMdrabhAI kA. bhaTTa): prAcIna rAmamAM astitva dharAvatI gulAmInI prathA para racAyelI A kathA 'pArTekasa' nAmanA aMgrejI pustakamAMnI mAhitIne AdhAre lakhAyelo che. spArTesanuM pauruSa sarasa AlekhAyuM che. kathanazailImAMnI atizayeAkti keTalIka vAra vAstavikatAne haNe che, chatAM paradezanA prAcIna kALanA vAtAvaraNane eka gujarAtI lekhaka Alekhe che e jotAM temAMnI UNapane saMtavya lekhI zakAya. sAMsArika sAMsArika navalakathAomAMnI ghaNIkharI . prema ane lagnanI AsapAsa parikramaNa karatAM pariNIta jIvananA vidhavidha prazno upasthita karIne tenI chaNAvaTa kare che. vartamAna keLavaNIe, jagatamAM UThelAM navavivacAranAM meDAMe, rAjakAraNamAM, arthakAraNamAM ane samAjamAM prasaratI jatI krAntikArI bhAvanAe Arya saMsAramAM paNa je jhaMjhA utpanna karI che tenuM pratibiMba sAMsArika navalakathAomAM jovA maLe che. jUnA ane navA vicArAnA dharSaNamAMthI pasAra thatI ghaNI sAMsArika kathAo kASTa ne kAi navIna dhvani rajU karIne janatAne vicAra karatI karI mUkavAnuM kArya kare che. jevI rIte navA vaLAka letA saMsAra A navalakathAmAM pratibiMbita thatA jovAmAM Ave che tevI ja rIte navalakathAnAM pAtrAnA kalpita chatAM vAratavika saMsAra, jIvanamAM paNa keTaleka aMze pratibiMbita tha rahyA che. ekaMdare lagnajIvananI jUnI bhAvanAonuM sthAna dhIredhIre navIna bhAvanAo letI jAya che, parantu navalakathAemAM navIna bhAvanAone je vega jovA maLe che te vega haMjI sAkSAt jIvanamAM AvyA nathI. kumArikAo, pariNItAo, tyaktA ane vidhavAe pratinI sahAnubhUti mATA bhAganI navalakathAonAM ubharAya che, chatAM e sahAnubhUtine sAkSAtkAra jIvanamAM bahu ja Ache. UtarelA dekhAya che. navIna dhvani rajU karavAmAM paNa badhI sAMsArika kathAe ekasarakhI rIte kAma karatI nathI; keTalIkamAM premanAM ne sAMsArika krAntinAM peAkaLa TAhyalAMpaNa Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya-navalakathA hoya che, ane koI koI vAra to lekhakonI phAMTAbAja kalpanAo pazcimanI navalakathAonI dekhAdekhIthI vartamAna saMsArane vimArge doratI hoya che. jAtIya manovijJAnanI adhUrI samaja heThaLa pazcimanA koyaDAone saMsAramAM utAravAnA keTalAka prayogo hiMdane jIvanane mATe avAstavika lekhAya tevA hoya che, paraMtu pariNIta jIvanamAM UThatAM krAntinAM mojAMnuM e paNa eka svarUpa banI rahe che ema kahI zakAya. keTalAka lekhakonA prayogadazAnA navalakathAlekhananA prayAsone bAda karIe to A prakAranI navalakathAone phAla moLo lekhAya tevo nathI ane kalAvidhAnamAM paNa uttarottara vikAsanuM darzana karAve che. lagna, prema ane dAMpatya lagnaH dharma ke karAra?" (sva. bhogIMdrarAva diveTiyA): A praznazIrSaka navalakathAmAM lekhake praznane ja chaNavAnI dRSTie pAtra yojanA ane ghaTanAparaMparAne goThavI che eTale tenuM kaLAvidhAna nabaLuM che; vicArasaraNI paNa adyatana nathI. lekhakanA jIvanasamayanAM yuvaka-yuvatIonAM lagnaviSayaka maMthananuM darzana karAvIne temaNe lagnane dhArmika saMskAranuM gaurava ApyuM che ane bIjA paNa keTalAka sAmAjika koyaDA chaNyA che. vevizALa' (jhaveracaMda meghANI)mAM vAgdAna thayA pachI te pheka thatuM nathI evAM baMdhanevALI nyAtanAM pAtronI AsapAsa kathAnI gUMthaNI karavA. mAM AvI che. muMbaImAM jatA gAmaDiyA vaNiko tyAMnuM vAtAvaraNathI gherAyA pachI kevuM kRtrima, bhAvanAhIna ane matalabI jIvana gALe che, tathA gAmaDAmAM rahelA e ja nyAtanA loko muzkelImAM paNa pitAnI Tekane TakAvI rAkhe che tenuM surekha darzana karAvIne lekhaka beu pakSanA saMskAro vaccenA aMtaramAMthI kathAvastu nipajAve che, ane gAmaDAmAM dAMpatyajIvananA tema ja kuTuMbajIvananA je avazeSo rahelA che te ja zAzvata che, zaheromAM kRtrimatA peThI che, e rasabharita rIte batAvI Ape che. beu prakAranA jIvana vaccenuM aMtara e Ajano mahattvano sAMsArika-sAmAjika prazna che, emAM zaMkA nathI. putrajanma" (guNavaMtarAya AcArya) mAM vizALa pheka nahi karavAnI TekavALAM mAbApa prAraMbhamAM eka bhayaMkara kajo nipajAve che ane pachI guNavatI patnI apaMga ane gAMDA patine pitAnI premabharI sAravArathI deva jevo DAhyo puruSa banAve che evI kathA ApIne AgaLa jatAM e pati-patnI vacce lekhaka tUTa paDAvIne evo siddhAMta sthApita karavA mAge che ke puruSa prati je strIno asAdhAraNa sevAbhAva ubharAya te e puruSanI Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra 5.9 mAtA ja bane che; kAraNa ke purUSane aneka prakAranI kachaparaMparAmAM je chevaTa sudhI vaLagI rahe tenI pAchaLa strIne bhAtRbhAva ja heya-patnIbhAva kadApi na hoya ! A kapanAne AdhAre eka vAranA apaMga patino "putra janma ghaTAvavAmAM Avyo che. A kathAdhvani vilakSaNa che, paraMtu lekhakanI rajUAta manovedhaka che ane ghaTanA paraMparA chevaTa sudhI rasa jALavI rAkhe che. 'niveditA" nAmaka emanI bIjI sAMsArika navalakathA eka tyaktA strInI romAMcaka jIvanakathA rajU kare che. aneka athaDAmaNe vaccethI pasAra thaIne nAyikA Adarza gRhiNI bane che e mukhya vAta lekhakane kahevI che, te sAthe tenI joDe saMbaMdha dharAvatAM bIjA pAtronI sRSTi ane ghaTanA paraMparA kathArasanI jamAvaTa sarasa rIte kare che. pAtro ane prasaMgonAM Alekhana karavAnI lekhakanI kuzaLatA kathAmAMnI keTalI asaMgatatA ke dIrdha tritAne DhAMkI de che. "raMjana" (pramoda)mAM bhaNelAM yuvaka-yuvatInA vAgdAnano prazna goThavavAmAM Avyo che, paraMtu temAM bodhapradhAnatA vizeSa che eTale kathArasa ane pAtrAlekhana moLAM paDe che. zobhanA" (ramaNalAla va. desAI) AjanI kolejonI keLavaNI lIdhelAM yuvaka-yuvatIonA jIvanarasanI pokaLatA ane karuNatAne khyAla ApanArI navalakathA che. temAM premano catuSkoNa nirmANa karIne lekhake paraNelAM yuvaka-yuvatInA lagna bahAranA premanA talasATa citAra Apyo che, ane ene aMta jeke arocaka nathI Apyo chatAM temAM karuNatA khUba chavAI rahelI che. "rasavRtti tarapha deDatuM gujarAtanuM yauvana keTaluM nirarthaka banI gayuM che e dhvani kathAmAMthI UThI rahe che. e ja lekhakanI eka bIjI navalakathA chAyAnaTa'mAM vartamAnakALanA kolejiyanonA abhilASonuM vAtAvaraNa jamAvavAmAM AvyuM che ane temAM ya emanI caMcaLa doDa tathA taraMgamaya manodazA uparano kaTAkSAtmaka dhvani che. pAtrAlekhana ane kalAvidhAnamAM bIjI karatAM pahelI navalakathA caDhiyAtI che. kolejiyana' (sva. bhogIMdarAva diveTiyA) e pacIsa varSa pUrvenA kolejanA vidyArthInA jIvana ane vAtAvaraNane mUrta kare che ane sukhI dAMpatya mATe pati patnI keLavaNImAM paNa yogya kakSAnAM hovAM joIe e dhvani upajAvIne strIkeLavaNInI AvazyakatA darzAve che. sva. bhogIMdarA 1917 mAM lakhatAM adhUrI mUkelI A kathAne zrImatI mAlavikA diveTiyAe pUrI karIne prasiddha karI che ethI kathA vartamAna vAtAvaraNathI pAchaLa rahIne kAMI viziSTa siddhi karI ApatI nathI. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - navalakathA 'vikAsa' ane 'vileAcanA' (cunIlAla va. zAha) e beu navalakathAo vartamAna yuganI keLavaNI ane navIna vicArAnAM meAmAM ghasaDAtAM juvAna pAtrAnI kathAo che. prathama kathAmAM jIvananA 'vikAsa'nI judIjudI dizAe jonArAM judAMjudAM pAtrA pAtapeAtAnI rIte AgaLa vadhye jAya che ane darekane te te dizAnI maryAdAnuM bhAna thAya che. A bhAna thatAM pUrve keTalAka vikAsapaMthIone karuNa aMta Ave che, keTalAMka pAchAM paDe che ane thADAMne vikAsanA sAcA khyAla Ave che. A kAraNe judAjudA prakAranAM dAMpatyajIvanane citAra tulanAtmaka nIvaDe che ane mukhya dhvanine poSatA prasaMgeAmAM rasa pUre che, bIjI navalakathAmAM kolejiyana yuvatI ane tenA maryAdita sudharelA vicAranA pitAnA vicAra-rSaNamAMthI kathA prAraMbhAya che ane svAtaMtryane jhaMkhatI kumArikA svAtaMtryanA kaDavA svAda pAmavAnI sAthesAthe dAMpatyane svAtaMtryanA nAzanuM upalakSaNa mAnavAnI bhUlamAMthI kevI rIte bace che te darzAvanArA prasaMgeA gUthavAmAM AvelA che. strItvanI mUlagAmI bhAvanAne te puraskAre che. beu kathAe vartamAna yuganA keLavAyelA mAnasanI rajUAta vaijJAnika rIte karatI hAI keTalAka praznonI gUMcavaNunA ukelamAM te dizAdarzaka ane tema che. 47 'vaLAmaNAM' ane 'maLelA jIva' (pannAlAla paTela) e beu grAmajIvananA taLapadA premaprasaMgeAnI udAtta bhAvanAyukta kathA che. naisargika vizuddha premanuM Alekhana 'vaLAmaNAM'nI nAyikA dvArA lekhake adbhuta kuzaLatAthI karyuM che. 'maLelA jIva' mAM paNa judIjudI nyAtanAM yuvakayuvatInI vacce jAgelA premanI kathA che; paNa 'vaLAmaNAM'thI te aneka rIte judI paDe che. meu kathAomAM gAmaDAnA naisargika sauMdaryanI vacce pAtrAne rajU karavAnI suMdara kalA lekhake hastagata karI hoya ema jaNAyA vinA rahetuM nathI. 'khAMDAnI dhAra' (rAmanArAyaNa nA. pAThaka):juvAna hRdayeAmAnAM AkarSaNA, sarala jIvana jIvavAnI aNaAvaData, mehavaza thavAnI utsukatA ane juvAnInI mUrkhAie vaDe khuvAra thatA jIvananuM nirUpaNa karatI A navalakathAmAM praNayatrikALu mukhya bhAga bhajave che. pAtrA jeTale aMze manasvI che teTale aMze kathAmAM vAstavikatAnuM tattva UbhuM rahe che. 'vilaMga kathA' (durgeza zukala) : kAmAMdhAnA upahAsa karIne udAtta premano khyAla A navalakathAmAM praNayatrikANanA nirmANa dvArA lekhake ApyA che. prema ane meAha vaccenA bheda tethI vizada thavA pAmyA che. kalAvidhAna zithila chatAM AzAspada che. Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha avaMthakAra pu "svArpaNa" ane "hatripuTI' (bhadrakumAra yAjJika), "suhAsinI (bAburAva jevI), "kSitIza' (IdukumAra zaherAvALA) e cAre navalakathAomAM lagna ane premanAM vastuo saMyojavAmAM AvyAM che ane lekhakonA te prAyogika dazAnA prayatno che. zrI. ramaNalAla desAInI kathAonAM anukaraNe mAtra karavAmAM AvyAM che. "kSitIza'nI te bhASA paNa kRtrima lAge che. layalA' (zavadA) e muslima saMsAranI suvAcya ane rasabharI navalakthA che, ane koI khAsa-khaMsArika praznane cheDayA vinA manoraMjana pUruM pADe che. "jIvananI javALAo" (da5) e AtmakathA rUpa navalakathAmAM lekhake vartamAna samAjamAMnA madhyama varganA eka saMsAranuM jvalaMta rekhAcitra saMyama ane taTasthatAthI dorI ApyuM che. aneka prakAranAM pAtronI sAMsArika mUMjhavaNano saMbhAra temAM bharyo che. vastuno prakAra sAmAnya che, paraMtu vastuvidhAna ane pAtrAlekhana kathAmAM rasa pUre che. "jayazrI' (jayaMta nyAlacaMda zAha)mAM gujarAtI saMsArane baMgALI umilatAnAM kapaDAM paherAvelAM hoya tema lAge che. prematrikoNamAMthI eka pAtranA mRtyu pachI bAkInAM benuM lagna thAya che, paNa patnIne vadana para pavitratAnuM teja joIne vicAravivaza banelo pati yogI banI jAya che ane e rIte dilanAM lagna dehalagnamAM pariNamatAM nathI. lakhAvaTa sAmAnya koTinI che. "subhagA" (sItArAma zarmA) upalA varganA zikSita yuvatIonA daMpatI- ' jIvananI A karuNa kathA pAtronA manovyApAronuM vizleSaNa karIne lakhavAmAM AvI che. vastu AchuM hovA chatAM carcAtmaka prasaMgagUMthaNa temAM rasa pUre che. surekhA" (jeThAlAla trivedI)mAM strI-puruSanA saMbaMdhamAM nUtana yuganI udAravRtti keLavavAno sUcaka dhvani sparAvatA lekhaka prematrikoNanI vacce aspRzyatA, relasaMkaTa nivAraNa, AzramajIvana, rAjakIya pravRtti, grAmajIvana, saMtatiniyamana ItyAdine lagatA prasaMge goThavI de che. zailImAM zrI. ramaNalAla desAine pagale pagale cAlavAno yatna parakhAI Ave che. vara ke para ?' (cunIlAla va. zAha) e kathAno dhvani kavizrI nAnAlAlanA "AtmA oLakhe te vara ane na oLakhe te para e suprasiddha vAkyamAM samAyelo che. nAnI vayamAM paraNelo pati kevA saMyogomAM "para" banI jAya che ane strIne ThagavA Avelo "para puruSa kevA saMgomAM "vara banavAne yogya banI jAya che te ghaTanA paraMparAne A kathAmAM rasabharI rIte mUrta svarUpa ApavavAmAM AvyuM che. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - navalakathA 49 'niraMjanA' (mULajIbhAi zAha) mAM suzikSita kanyA eka patnI paraNelA patine paraNavA ane zAkya banavA taiyAra thAya che te prazna carcavAmAM AvyeA che. lekhananI keATi sAmAnya che. 'vasaMtakuMja' (trikamalAla paramAra) e eka para bIjI strI paraNavAnA prazna upara lakhAyelI sAmAnya koTinI navalakathA che. 'baMdhana' (iMdukumAra zaherAvALA) prema, aniSTa lagna, chUTA cheDA, punarlagna ane chevaTe pazcAttApa evI vicitra tAvaNImAMthI pasAra thatAM nAyakanAyikAnI kathA che. vAtAvaraNa ane ghaTanAe avAstavika lAgyA kare che. jIvananA prazno prema, lagna ane dAMpatyanA vartulanI bahAra paNa saMsArane vizALa sAgara paDaco che, parantu e sAgara kheDavA mATe je kuzaLa hAtha joI e te thADA che eTale te prakAranI navalakathAe kAMIka AchI lakhAi che. A prakAra anuvAdita navalakathAemAM kAMika vadhu samRddha dekhAya che. 'parAjaya' ane 'ajItA' (dhUmaketu) e beu navalakathAe mAnavanA sAMsArika jIvanane tenA maulika arthamAM vaNe che. tenAM pAtrA amuka navIna vicArasaraNI sAthe ja praveza kare che ane pachI potAnA abhinava vyaktitvane khIlavatAM vAcaka upara chApa pADatAM AgaLa vadhe che. vastuvidhAna ane vAtAvaraNa kautukamayatA jagave che ane pratItijanakatAnI UNapane kAraNe avAstavikatA taratI lAge che, chatAM adbhuta puruSatva ane tejasvI nArItvanI chApa chApavAnA hetu sAdhavAmAM navalakathAe pAchI paDatI nathI. vAtAvaraNa adyatana sAMsArika lAge che, parantu vastutaH saMsAramAM evAM tejasvI kalpita pAtrA dhaDIne mUkavAM ke jemAMthI bhAvi janatA cAritryaMgana mATe preraNAnuM pAna kare e temAMnA kendravartI uddeza che. : 'tulasIkayArA' (jhaveracaMda meghANI) : jUnA yuganA pitA ane navA yugamAM UcharelA tathA kaoNlejamAM preAphesara thayelA putra e beunI jIvana vizenI vicArasaraNImAM je bheda rahelA che te bhedanI sarANe vartamAna jIvananA aneka praznone lekhake caDhAvyA che ane batAvyuM che ke Arthika vaibhava, buddhinI utkaTatA ke Adhibhautika sukha e ja jIvanane poSatAM nathI, parantu udAtta jIvanabhAvanAo ja preraNAdAyaka banIne STi mArge cAlavAmAM madadagAra bane che. svArthI mitramaMDaLA, suMvALA sahacAranA sAdhakA, krAntinI pAkaLa dhUna calAvanArAo, strI-puruSanA samAna hakkanA daMbhI puraskartAe ane svataMtratAne nAme svacchaMdane pApanArAene lekhake kathAmAM sarasa rIte AlekhyA che ane te badhAnI pAchaLa saLagatA saMsAranI bhayAnaka heALInuM darzana karAvyuM che. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 9 kauTuMbika saMskRtinI ujavUlatA AjanA vakhAtA jatA kauTuMbika saMsAramAM paNa maMgalamayatA vartAvI zake che evo kathAno niSkarSa che. pArakAM jayAM (umAzaMkara joSI) : grAmajIvana choDIne zaherI jIvana gALanArane dhULa vaibhava maLavA chatAM jIvananI sAcI samRddhi jevA komaLa mAnasika saMskArone gumAvavA paDe che e dhvani purAvanArI A kathAno paTa traNa peDhI sudhI patharAya che. pAtronuM Alekhana surekha che paNa kathApaTa pAtaLo rahe che. "jAgatA reje (sopAna): karmati ane karmasaMnyAsI evAM be mukhya pAtronAM manomaMthana ane AcaraNanI gUMthaNa A kathAnA beu bhAgomAM karavAmAM AvI che. saMyoga, abhyAsa, ciMtana vagerene lIdhe sevAkAryarata strIpuruSo paNa apadizAmAM vahevA lAge che ane nivRttimAM Atmazaddhi zodhanArAo pravRtti tarapha AkarSAya che e kathAvastu che. vastune pAyo manovijJAnanI bhUmikA para caNo che, eTale vicAramAM vartulomAM vArtA vadhu vihare che. pAtronuM Alekhana tejavI che ane kathAga zAnta-dhIro che. "zabhA" (Indra vasAvaDA) mAM vAstavika jIvanamAMthI uThAvelA vastunI AsapAsa vidhavidha pAtronI ane prasaMgonI gUMthaNI karavAmAM AvI che. jIvananA koI abhinava praznonI chaNAvaTa temAM kedrastha banatI nathI. paNa zobhA ane bIjAM pAtronA jIvanaprasaMgonuM Alekhana, kathAnuM vAtAvaraNa ane pAtronAM vicAramaMthana tathA taraMgAvali rasa pUryA kare che. pAtrasarjana saMvAda dvArA karavAnI kalA lekhake saphaLatApUrvaka vAparI che. e ja lekhakanI bIjI navalakathA "gaMgAnAM nIramAM, prakRtinA vizALa paTa upara mAnavanI jIvanalIlA vistarI rahelI jovAmAM Ave e prakAranuM pAtro ane prasaMgothI khacita vAtAvaraNa jAme che. strI purUnAM AkarSaNa ane vidhavajIvanane prazno temAM chaNAya che ane jAtIya khalane mATe yuvaka-yuvatIone tiraskArI gumAvavAM na joIe, paraMtu jIvananI gaMgAnAM nIra temane paNa pAvana kare che mATe temano sArAmAM sAro upayoga karavo joIe e mukhya dhvani temAMthI churI rahe che. "kalyANane mArge (ramaNIkalAla dalAla) e strIjIvana, grAmajIvana ane zaherI jIvanamAM navajIvananI kuMka mArIne ajJAnanAM AvaraNa pheDavAnAM svapna AlekhI batAve che. dezasevA hadayavizuddhithI ja maMgaLamaya banI zake e vicAra keMdrasthAne che. pAtromAM vAstavikatA che eTalI vAstavikatA vAtAvaraNamAM nathI; gujarAtI pAnI kathA hovA chatAM vAtAvaraNa gujarAtI lAge che. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - navalakathA 51 'daMbhI duniyA' (tArAcaMdra aDAlajA) : zaherI jIvananAM dAMbhika pAsAMnI rajUAta karanArI A navalakathA che. sAdhu, samAjasevaka, bhakta, mitra, paDeAzI, ke sahacarInA eThA nIce vikAra pASavAne khelAtI gUDha bAjInuM darzana karAvIne A kathA evA nei sphurAve che ke AvA gupta anAcAra karatAM udhADe che|ge cAlatA jAtIya durguNa vadhAre ThIka che e saMdezA kathAnAyaka dvArA lekhake suNAvyA che, tathA samAjanA navasarjanane prazna chaNI batAvyA che. pAtrAlekhana, saMvAdA ane vAtAvaraNa rasanAM poSaka ane che. 'premapAtra'(ramAkAMta gautama) nuM hArda e che ke saMyeAgavazAt pApamAM paDanAra vyaktie pratye samAje udAra thavAnI jarUra che. lakhAvaTa sAmAnya prakAranI che. 'janmArA' (meAhanalAla nathavANI): eka parASakArI ane bIjo vilAsI e beumAMnA kAnA janmArA sArthaka che e praznanI AsapAsa A kathA gUMthavAmAM AvI che. akasmAteAnI paraMparA rasane badale kutUhala janmAve che. e ja lekhakanI bIjI navalakathA 'Akhara' patananI ane duHparisthitinI karuNArasika kathA che. jIvananuM samatAla darzana temAM nathI, eka ja dizAne lakSya karIne ghaTanApravAha cAlyA kare che ane lekhakanI sahAnubhUti prakaTa kare che. 'ajANye paMthe' (kuMdanalAla zAha)nA meu bhAgA e vicAra rajU kare che ke navIna saMskRtimAM lagnajIvanane nirmULa karavA mathatA vAyarA janatAne svataMtratAne badale pazutA tarapha kheMcI jAya che. saMvAdo ane vastuvidhAna prayAgadazAmAM hovA chatAM AzAspada lAge che. 'raMbhA' (jeThAlAla trivedI) : hiMsA-ahiMsAvAda, jIvanakalaha ane balidAnanA romAMcaka prasaMgeAne vaNI letI A navalakathA rasacamatkRti ke jIvanadarzananuM UMDANa dAkhavI zakatI nathI. 'prabhAnA bhAI' (amRtalAla e. joSI) : kuTuMba jIvananI kaTutAne aMte bhaginIpremA mIThA saMcAra varNavatI A eka sIdhI-sAdI kathA che. temAM navalakathAnA kalAtattvanI khAmI che, parantu vAstavika jIvanane te sArI rIte sparzatI vahe che. 'pRthvIcaMdra ane guNasAgara' (maNillAla nyAlacaMda zAha): zaMkha rAjA ane kalAvatI rANInI eka jaina kathAne sIdhA-sAdA gadya dvArA A pustakamAM AlekhI che. mukhya kathAnI AsapAsa parasparAvalaMbI aneka nAnI vArtA jaina dharmanI bhAvanA pASAya evI rIte ApI che. AkhI kathA upadezapradhAna che ane purAtana kALanA saMsAranuM citra madhye kALanA vAtAvaraNamAM utAryuM hoya evuM lAge che. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakA2 5.9 "pRthvIno pahelo putra" (harajIvana somaiyA): mAnavasaMskRtine AdikALanAM pAtronAM jIvana, praNayAdinuM nirUpaNa karanArI A eka navIna prakAranI navalakathA che. tatkAlIna prAdezika varNane, pravAsa, vasAhato ityAdino khyAla emAM sArI rIte Apyo che, paraMtu emAM mUkelAM pAtro tathA tatkAlIna Urmi-saMvedana sughaTita banatAM nathI. romAMcaka prasaMgonI gUMthaNI ThIka thaI hovAthI vArtArasa jaLavAyA kare che. "uSA UgI' ane "zApune khoLe' e be TUMkI vArtAo temAM ApI che te paNa purAtana kALane sparze che. "rAmakahANI' (guNavaMtarAya AcArya) e eka jugArInA jIvanane ISTa dizAmAM thayelA parivartananI kathA che. e parivartana akasmAta upara avalaMbI rahe che eTalI kalAkSatine bAda karIe to AkhI kathA rasArita zilIe rajU thayelI ane camatkArapUrNa prasaMgothI bharapUra hoI rasanirvAha sArI rIte kare che. "mAnavatAnAM mUla" (rAmanArAyaNa nA. pAThaka) e kathA harijana praznane gUMthI le che. harijanasevAnA kAryane anubhava lekhakane kathAnAM pAtronA AlekhanamAM surekhatA batAvavA madadagAra banyo hoya tema jaNAya che. pracAra ane bodha e vArtAnuM lakSya che. jIvananA bahuvidha praznomAMno vezyAjIvanano prazna paNa judAjudA lekhakoe pitAnI kathAomAM carcA che. bhasmAMganA' (guNavaMtarAya AcArya)mAM lekhake e jIvananA dojhakhamAM DokiyuM karyuM che ane patitAono phUTa prazna karyo che. kAryane vega maMda che ane pAtro pUrAM khIlyAM nathI, tethI kathA vicArapradhAna ane carcAtmaka vadhu banI che. "rUpajIvinI (zrIkAMta dalAla) mAMnI nAyikA pitAnA vezyAvyavasAyanA astitva ane sAtatyane samAjamAM Avazyaka mAne che ane kahe che ke e vyavasAyanI pAchaLa koI sanAtana jAtIya praznano ukela rahyo hovo joIe. kathAmAM vezyAjIvanane samAjajIvanane eka naisargika AviSkAra mAnavAmAM AvyuM che, eTale e jIvanane jovAno eka viziSTa dRSTikoNa temAM rajU karavAmAM Avela manAya; ke te kevaLa no nathI. chatAM nAyikA potAnI putrIne e vyavasAyamAM paDavA devA icchatI nathI eTale vezyAjIvana e samAjajIvananuM pUraka aMga hoya to paNa vyaktigata daSTi e jIvanane ISTa ane upakAraka mAnatI nathI e dhvani ekaMdare temAMthI phurI rahyo che. rasa ane kutUhalano nibhAva kathA suMdara rIte kare che "rAta paDatI hatI' (nIru desAI) e vezyAjIvananI nAnI navalakathA che. ane rasa paNa TakAve che, paraMtu pAtro ane Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - navalakathA 53 saMvAdo apratItikara che. vezyAvananA anyA-jhaLyA ane karuNa pAsAnI te rajUAta kare che. 'mArA vinA nahi cAle' (dhanavaMta ojhA) e 'kAlpanika chatAM taddana vAstavika evI zaktimAna ane vikRta mAnasa dharAvanArI nArInI jIvanakathA' che. vezyAsaMsthAne aAjanI sAmAjika racanAnAM aniSTa peje che, ane samAjanA Arthika anarthInA svarUpapalaTA thaine e anItinuM svarUpa dhAraNa kare che e tenA mukhya dhvani che. eka aMgrejI kathAnA lekhake AdhAra lIdhA che. sAmAjika vartamAna sAmAjika taMtramAM cAlI rahelI viSamatA ane temAM ghara karI rahelA deASAnuM pRthakkaraNa tathA vivecana karavAnI dRSTithI lakhAyelI ane chevaTe samAjasudhArAnA mArganuM rekhAMkana karIne ke sUcana karIne vAcakeAne te vize vicAra karatA karavAnA hetupUrvaka lakhAyelI sAmAjika navalakathAonI saMkhyA nAnI che, paraMtu temAM vividhatA AvelI che. rASTrIya mAnasanI jAgRtinI ja eka zAkhA rUpe sAmAjika jAgRti dezamAM prasarI che ane tenuM pratibiMLa A theADI navalakathAomAM paNa nihALI zakAya tema che. 'prAyazcitta' (sApAna) e e bhAganI navalakathA aspRzyatAnivAraNanA prazna vize leAkalAgaNI keLavavAnuM kArya kare che. mukhyatve karuNa rasamAM vahetI e eka upadezapradhAna kRti che ane kAryavega maMda che, parantu pAtrAlekhana ane rasaniSpattimAM te Utare tevI kathA nathI. 'ghara bhaNI'(IMdra vasAvaDA) e paNa aspRsyatAnA jherane samAjanA hRdayamAMthI tirAhita karI mUke evA eka suzIla aspRzya manAtA nAyakanI kathA che. 'hRdayavibhUti' (ramaNalAla va. desAi) e luTArA ane lavAriyAM jevI gunAhIta jAtAnA upekSita vananAM aneka pAsAM gUMthI lenArI kathA che. cArIthI peTa bharanArAM e jAteAnAM pAtrAnAM jIvanacitrA AkarSaka banyAM che ane mAnavazrvana pratyenI lekhakanI premALa dRSTi kathAnI ArapAra UtarelI che. zaheranAM, gAmaDAMnAM ane gAmegAma bhaTakatI jAtAnAM pAtrAnuM sajIva Alekhana lekhakanA nirIkSaNa ane marmagAmI abhyAsanA khyAla Ape che. 'kANu gunhegAra ?' (guNavaMtarAya AcArya) e navalakathAmAM evI praznacaryAM samAvI lIdhI che ke jee pracalita nIti viruddha gunhAe karIne jelamAM purAya che tee sAcA gunhegAra che ke gunAhIta manAtAM mRtyAne zakya banAvanAra tathA uttejanAra samAja gunhegAra che ? ekaMdare samAjanA viSama taMtra sAmenuM e AreApanAnuM che tema ja, eka vAra jelamAM janArane Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 graMtha ane thakAra pu. 9 jiMdagIbhara gunhegAra mAnanArA rAjyataMtra samakSa gunhegAra jagatanuM sabaLa bacAvanAmuM che. jelajIvananI amAnuSIya sRSTino te rasabharI rIte khyAla Ape che. e ja jIvanano tyArapachIno paDagho "ame piMjaranAM paMkhI' (nIrU desAI) e kathAmAM paDate joI zakAya che. eka jarmana kathAnI chAyA laIne lakhavAmAM AvelI e kathAmAM jelajIvana gALI cUkelA kedIone jelamAMthI chUTayA pachI madada karavA mAMgatI saMsthAone je muzkelIo veThavI paDe che teno khyAla maLe che. 'jagatano tAta' (rAmanArAyaNa nA. pAThaka) e sAmAjika viSamatAnI vaccenA kAraNe kheDUtajIvananI kathA che. carotaranA zramajIvI bAriyA kheDUtanI A thA ApaNuM sabhya samAjanI kheDUta taraphanI bedarakArIno khyAla Ape che. daridranArAyaNa (guNavaMtarAya AcArya) e vartamAna samAjamAM vyApelA viSama arthataMtramAM sudhAro karavAno eka prayogano puraskAra karatI navalakathA che. majUrane roTalo maLe, vacagALAno napho khAnAra varga adazya thAya, gAmanuM utpanna gAmamAM vaparAya ane vadhAre kamAvAnuM sAmAnya prayojana choDI vadhumAM vadhu mANasone rojagArI maLe evA hetuthI eka bhAvanAzIla yuvaka aneka yAtanAone aMte eka navo prayoga AdarI batAve che tenI A navalakathA che. akasmAte ane apratItikara prasaMge vizeSa hoIne kathAnI vAstavikatA haNAya che. AtmAnAM teja' (dhanazaMkara tripAThI) : jJAtinA mAThA rivAjone nAbUda karavAnA hetuthI te upara kaTAkSa karavA ane tenAM mAThAM pariNAmo dAkhavavA A kathA lakhAI che ane sAmAjika sudhAro e tenuM dhyeya che. e ja hetuthI lakhAyelI bIjI eka navalakathA "UchaLatAM pUra' (aMbAzaMkara nAgaradAsa paMDayA) che. kurUDhio sAme nUtana samAjanA baLavAnuM temAM citrAlekhana che. lakhAvaTa sAmAnya prakAranI che. kalakazobhA' (aMbAlAla zAha) e lekhaka ane patrakAronI sRSTinI navalakathA che. lekhako paraspara tejeya dAkhave che, vADA bAMdhe che, temano patrakAro sAtheno saMbaMdha kevo hoya che, e prakAranI bhUmikA para darzAvyuM che ke manuSyo tarIke sAhityakAro kevuM vartana calAvI rahyA che. kathAnuM kalAvidhAna moLuM che. rASTrIya - rASTrajAgRtinA juvALa pachI navalakathAlekhanamAM je navIna dRSTi AvI che tenuM AchuM darzana to sarva prakAranI navalakathAomAM thAya che. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - navalakathA 55 vartamAna rASTrIya praznone yAgya rIte ghaTAvIne prAcIna ke purAtana kALanI aitihAsika navalakathAomAM paNa chaNavAmAM AvyA che, tevI ja rIte rASTrajAgRtinI asara jeTale aMze leAkajIvanane thai che teTale aMze te saMsAra ane samAjane lagatI navalakathAone paNa thai che. tethI viziSTa rIte judI paDatI je navalakathAe rASTrIya jAgRtine poSe che ane rASTrAya AMdolanane peAtAmAM sArI peThe samAvI le che, te navalakathAone judI ullekhavAnuM ja yeAgya lAge che. 'seAraTha tArAM vahetAM pANI' (jhaveracaMda medhANI) mAM kAThiyAvADanA zAya ane khAnadAnInA avazeSeAnuM taLapaduM vAtAvaraNa jAme che ane temAM navIna yuganI dirzanA aMkura phUTatA dekhADavAmAM AvyA che. sAraThanA jIvananI e kathA che, pAtrA tejasvI che, ane rASTramAnasanAM teja bhabhUkatAM bahAra Ave che. AkhI kathAmAMnA judAjudA prasaMge vAtAvaraNa jamAvavAnuM ja kArya kare chaeN. taLapadAM upamA-alaMkArAthI sabhara evI lekhanazailI aneAkhI bhAta pADe che ane chevaTa sudhI rasa pUrA pADe che. 'grAmalakSmI'(ramaNalAla va. desAI) navalakathA ceAthA bhAgamAM pUrI thai che. temAM grAmasudhAraNA, samAjavAdI daSTi ane gAMdhIjInI vicArasaraNInuM mizraNa che. vartamAnayuganAM ja pAtrAnI rAjakIya tathA sAmAjika AkAMkSAonuM te prakaTIkaraNa kare che. grAmeAhAra mATe grAmodyoge thI mAMDIne dAMpatya sudhInA aneka viSayAne AvarI letA aneka prasaMgAne vastumAM vaNI lAdhelA che . tethI vastu zithila lAge che, parantu kalAvidhAna ane lekhakanAM vicAraratne tenI vAcanakSamatAne sArI peThe nibhAve che. 'grAmadevatA' (mahIbhAi paTela)mAM grAmeAdvAra mATe zaherI gAmaDAmAM jaine sevA karavA icchatA hai|ya tyAre jUnA matanA lAkone 8 virAdha temane veThavA paDe che tenuM darzana karAveluM che, ane majUrA tathA kheDUtomAM jAgRti lAvavAnI grAmeAhAra mATe sarvoparI AvazyakatA che ema darzAvyuM che. 'dineza'(hiMmatalAla cu. zAha) mAM grAmeAhAra mATe grAmasaphA, karajanivAraNuM, pustakAlayapravRtti, veThanA trAsanuM nivAraNa, moTara-hoTalanA zaherI cepathI mukti,ityAdi praznAne samAvI levAmAM AvyA che ane vastunA vega tathA lakhAvaTa sArAM che. 'kalyANayAtrA' (darzaka) : dezanI sevA mATe vidyArthI vayathI svapnAM sevI rahelA eka yuvakanI dezakalyANa tathA nijakalyANa mATenI yAtrAnI A rAmAMcaka tathA bhAvabharI kathA che. yAtrAkathAnI A pahelI TUMka che. bhASA ane zailI ThIkaThIka tejasvI che. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu.9 'krAntine kinAre' (sAta vISNu) mAM majUrapravRttimAM vargavigrahanI upakArakatA dAkhavIne tenA sAdhana rUpe haDatALanI kAryasAdhakatA nirUpI che. AkhuM vastu haDatALanI AsapAsa pharyo kare che. kathAvega maMda che. 'AvatI kAla' (rAmanArAyaNa nA. pAThaka) mAM paNa samAjavAdI vicArasaraNI che ane kheDUta-majUranI sRSTi che, parantu temAM grAmeAdyoganA puraskAra karavAmAM AvyA che. vastuvikAsa surita rIte thatA nathI eTale kathA vAstavikatAthI vegaLI rahe che. lakhAvaTa tejasvI che. AvatI kAlanA ghaDavaiyA'(jagannAtha desA) mAM lekhake eka kalpita nagaramAM vartamAna kALanA Arthika ane rAjakIya koyaDAo jevA ke garIbAI, kheDUtAnI durdazA, gulAmI, strInI parataMtratA vagerene kalpI laine pachI sAmudAyika krAnti nipajAvI zakAya ema kalpanA karI che ane tene anurUpa kathAnI gUthaNI karI che lekhake prasaMgAne ThIka varNavyA che parantu vAtAvaraNa avAstavika ja rahe che. chevaTanuM svAtaMtryasiddhinuM dhyeya paNa eTaluM ja avAstavika che. pa 'rAjamuguTa'(dhUmaketu) nI navI AvRtti e AdithI aMtasudhInuM navuM saMskaraNa che. dezI rajavADAMnI kuTilatA, gaMdakI ane taMtra vAtAvaraNanI vacce tejasvI pAtrAnAM vicAra ane kAryo dvArA temAM temanI sudhAraNA tathA bhAvinI vicAraNA tarI Ave che. saDatuM jIvana ane prakAza vahetuM rASTramAnasa meu vaccenA bheda vicAranA khArAka pUrA pADe che. khammA bApu'(caMdravadana mahetA) mAM paNa dezI rajavADAMnuM gaMdhAtuM vAtAvaraNa kaTAkSa, upahAsa ane tiraskAranA putkAra sAthe AlekhavAmAM AvyuM che. kathAvastu ane pAtre vacce ghaTatA meLa jAmatA nathI ane eka pachI eka khabhethI bharelAM citra Avye jAya che, paraMtu lekhakanI dRSTi temAMthI spuTa thAya che ke rASTramAMthI e badamAnA nAza thavA joie. 'emAM zuM ?' (avinAza) e dezI rajavADAnA saDelA saMsAranI kathA che. tarehatarehanA vartamAna praznAnI carcAmAM ghUmIne lekhake krAntinuM ugra jhanUna dAkhavyuM che. vicArasaraNI yathArtha rIte spaSTa thatI nathI. 'jIvananirmANa'(ciraMtana) mAM jamInadAranA dezabhakta putrane nAyaka kalpIne navA rASTrIya vicArene kathAmAM vaNI levAne eka prayAga karavAmAM AdhyeA che. AtmakalyANa viruddha janasevA, sthApita hitA viruddha samAjavyavasthA'ityAdi praznA temAM mukhya che. 'kSitIza' (IMdukumAra zaherAvALA) : jAgIradArAnI rAjAzAhI ane khaTapaTAthI bharelA vAtAvaraNamAM eka prajAsevaka yuvakanI leAkajAgRtinI kAmagIrI ane chevaTe tenI phateha e A kathAnA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - navalakathA 57 mukhya dhvani che. lekhanazailI tathA ghaTanAsaMyeAjana kRtrima tathA kAcAM che. manAraMjaka koI viziSTa dhvani ke diSTa je navalakathAomAMthI sphuratAM nathI tevI gheADI navalakathAe maneAraMjakanI vargaNAmAM Ave che. kevaLa maneAraMjana mATe ja lakhAyelI kalAyukta navalakathAenI UNapa dekhAI Ave che tenuM mukhya kAraNa e che ke kathAlekhakAmAM sAhitya pratinI vanAbhimukha kalAdiSTa vizeSa khAlI che, ane tethI kathAnuM dhyeya ke Adarza temanI dRSTi samIpe vadhu rahyA kare che. 'virATane jhabhbhA' (guNavaMtarAya AcArya) : eka lekhaka mitranI kIrti ane tenuM nAma cArI laine bIjo mANasa samAjamAM bahAra paDe che, paNa pachI khareA lekhaka Ave che ane droha karanAra upara vera levA mAge che. chevaTe 'avere vera zame' tema vera premathI zame che. paradezanA majUrasaMdhAnI pravRtti, temane asaMtASa ane aMtaHsthitinA vAtAvaraNanI vacce virATanA jhabhbhA' eDhI karanAra lekhakanI A kathA chevaTa sudhI maneAraMjananuM kArya kare che. 'kAThiyAvADI rAjaramata' (ucharaMgarAya ojhA) : eka khUnanA kissAnI AsapAsa khaTapaTanA prasaMgeA ane pAtronI gUMthaNI karIne eka maneraMjaka jAsUsI kathA upAvavAmAM AvI che. pAtrAlekhana sAruM che parantu vastu maMda gatie vahe che. bhUtakaDhA DiTekTivanuM pAtra mukhya che. 'saMhAra' (ayubakhAna khalIla) e kathA maneAraMjananuM kArya kare che parantu tene pAye| kalpanA nahi, vijJAna che. lakhAvaTa sArI che. 'mukti'(madhukara )e sArI lakhAvaTavALI, maneAraMjaka ane kAMIka bheAdhaka jAsUsI kathA che. hAsyarasika hAsyarasane pradhAnapaNe jamAvatI nATikAo ane navalikAone mukAbale tevI navalakathA bahu jAja lakhAya che ane pAMca varSamAM mAtra traNa ja kRtie e prakAranI lakhAi che. 'sahacarInI zeAdha' e atizayeAktithI yukta sthULa hAsyarasa upAvatI navalakathA che jemAM kathAnAyakane bevakUph anAvIne vAcakezane hasAvavAnA yatna karavAmAM AvyeA che. dhvani rAcaka nathI chatAM lekhakanI zailI vedhaka che. 'tAtyArAvanuM tAvIja' (sanatkumAra vINa)mAM atizayAktine badale camatkArika bhUmikA laine hAsyarasa nipajAvavAmAM AvyA che. asahakAra yuganA eka kedI tAtyArAvane billA e alAdInanA jAdUI phAnasanA TukaDA hatA ema darzAvIne pachI vilakSaNa prasaMgeAnI paraMparA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 graMtha ane graMthakAra pu.9 nirmANa karavAmAM AvI che. nAyakanI marADI gujarAtI bhASAnI khIcaDI paNa ramUjamAM keTalAka hissA pUre che. ekaMdare tA enA hAsyarasa sthULa prakAranA ja rahe che. AzAvarI' (ramAkAnta gautama) mAM eka pariNIta yugalane prema ane tenuM lagnajIvana lekhake hAsyarasa bahelAvavAnA sabhAna prayatnapUrvaka AlekhyuM che. temAM mArmika vivedathI zarUAta thaI che parantu vacce kathA prIsI paDI jAya che ane kRtrima hAsyaprasaMgAthI rasacamatkRti nIpajI zakatI nathI. anuvAdita anuvAdita navalakathAomAM meTA hissA baMgALI navalakathAoe ApyA che ane temAM ya mukhyatve karIne sva. zaracaMdra caTTopAdhyAyanI navalakathAoe ApyA che. tyAra pachInA hissA aMgrejI navalakathAne Ave che ane chelle hiMdI tathA marAThI navalakathAone Ave che. kevaLa kaniSTha kATinI maulika gujarAtI navalakathAo ke jenA ullekha paNa karavA jeTaluM mahattva ApI zakAya tema nathI, te karatAM anuvAdita navalakathAonI kreDiTa UMce Ave che emAM zaka nathI. keTalIka vAra vastuviSayaka vividhatA naiaulika navalakathAethI pUrI paDatI nathI te anuvAdita navalakathA pUrI pADe che. bhASAMtara, anuvAda ke anukaraNa vizenA ullekho keTalIka navalakathAomAM karavAmAM AvatA nathI, tethI banavAjoga che ke evI gheADI navalakathAe mAlikanI vargaNuAmAM AvI gaI hoya. aMgrejI 'vasuMdharAnAM vahAlAM davalAM' (jhaveracaMda meghANI) : vikTara hyugonA 'dha lAphiMga maeNna'nA AdhAre lakhAyelI A navalakathAmAM samAje haDadhUta karelA ane jIvane sAvakI mAtA jevuM vartana rAkhyuM hAya tevAM dharatInAM jAyAM dIna du:khI manuSyeAnAM vItAnAM citrA AlekhAyAM che. pAtrAlekhana tejasvI che. e ja lekhake hAla keInanA mAsTara oNpha maeNna' uparathI kareluM rUpAMtara 'aparAdhI' che, jemAM satya ane nyAya prati ekaniSTha evA juvAna nyAyAdhIza potAnA ja aparAdha mATe potAnI viruddha cukAdo ApIne kedI bane che. kathAnAyakanuM mane maMthana ane pApanA ekarAra hRdayaMgama che. mAnavajIvananA prazna viSayanI kathAomAM A kathA mUlyavAna umerA jevI che. 'bIDelAM dvAra' e e ja lekhake apTana siMkaleranA 'lavjha prizrimeji'nuM kareluM rUpAMtara che. saMvananathI mAMDIne bALakanA prasava sudhInA eka Adarzabhakta yuvAna patinA jIvanaprasaMgeA paratvenI hradayerminuM Alekhana temAM kareluM che. saLaMga Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - navalakathA 59 navalakathAne ghaTatuM vastu nathI, parantu ApelAM prasaMgacitrA rasarita ane rAmAMcaka hAI vicAranA khArAka pUro pADe che. 'gherAtAM vAdaLa' ane 'vahetI gaMgA' (guNavaMtarAya AcArya) e beu navalakathAe apTana sikaleranI kathAene anuvAda che. pahelImAM lagnajIvana, jAtIya AkarSaNa ane samAjamAnya pratiSThAnA janatAnA khyAleA upara krAntikAraka vicAre darzAvyA che. manAvA ane vAtAvaraNa paradezI ja lAge che. bIjI navalakathAmAM seA varSa pachInA bhAvinuM kalpanAraMgyuM kathAcitra che. tenA Azaya samAjavAdanA vikAsanA ItihAsa kathArUpe rajU karavAne che. 'kalaMkita' (maNilAla bha. desAi) e apTana siMkaleranI kathA 'DaeNmejDa guDjha' nA anuvAda che. upabhraMza-cAMdInA bhayaMkara roga pragatimAna yugane keTalA kalaMkita banAve che te temAM rezamAMcaka rIte darzAvyuM che. 'jaeNkila ane hAIDa' (maganabhAI prabhubhAI desAi) : Ara. ela. sTIvansananI e ja nAmanI kathAnA A anuvAda eka rUpakakathA che. mAnavanAM daivI ane AsurI pAsAMnuM temAM pRthakkaraNa che. e beu jIvana ekIsAthe jIvanAra mANasa chevaTe kaMTALIne ApaghAta kare che. kathA hRdayaMgama che ane mAnavajIvananI naisargikatA ane kRtrimatAnAM yathAghaTita darzana karAve che. 'zayatAna' (mANekalAla gAviMdalAla joSI) e TaoNlsaTaoNyanI 'Devila' kathAne anuvAda che. temAM kAmavAsanA ane jAtIya AsaktinA praznanI carcA che. nAyakanA manemaMthana dvArA temAM nItibhAna karAvyuM che. 'ahaMkAra' (harajIvana sAmaiyA) e AnAtAla phrAMsanI navalakathA 'thepsa'nA anuvAda che. eka khristI pAdarI vezyAne udghAra karavA mathe che; tethI vezyAnA tA ulhAra thAya che, parantu ahaMkAra tathA vAsanAthI Asakta pAdarInuM patana thAya che, mAnasika vikRti tene dagA deche, tenuM sarasa Alekhana e kathAmAM che. 'patana ane prAyazcitta' (vizvanAtha bhaTTa) e netheniyala hAyArnanA dha skArleTa leTara'ne anuvAda che. e paNa eka khristI pAdarInA patana ane tethI thatA mAnisaka trAsanI hRdayadrAvaka kathA che. pApanA ekarAra dvArA prAyazcitta karavAthI te zAMtithI mare che. 'ammA' (bhAgIlAla gAMdhI) naeNkasIma gArDInI kathA 'madhara'nuM rUpAMtara che. kathAne baMgALanI bhUmi para utArI che. bIkaNu dharatI-ammA dhImedhIme namrata thai mAthuM UMcakI krAnti pokAre che. ammAnuM virATa svarUpa te raziyA. mULa kathAne AtmasAt karIne kathA gujarAtImAM utArI che. 'bhIkhA ceTTo' (ramaNulAla sAnI) e sAthena eskanI kathA mArke Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 graMtha ane graMthakAra pu dha thIpha'nuM kathAvastu laIne gujarAtanAM pAtro tathA vAtAvaraNane anukULa rahI lakhAyelI navalakathA che. samAjanA nIcalA tharanAM pAtronI mAnavatAne te prakaTa kare che. dharatI" (nIru desAI) e parla bakanI cInanI navalakathA guDa arthane AdhAre lakhAI che. sUrata jillAnA dubaLA jAtinA kheDUtanA garIba saMsAra para ane tenA mAnasa upara navalakathA utArI che. kheDUtajIvananI karaNatAne te sArI rIte Alekhe che. pazcimane samarAMgaNe (harajIvana sAmaiyA) e "la kavATa ona dha vesTarna kaMTa' e jANItI aMgrejI navalakathAne sarala bhASAmAM karavAmAM Avela anuvAda che. gata yupIya mahAyuddhanI bhISaNatA, amaladAronI pazutA ane sainikanI mugdhatAnuM Alekhana yuddhanI aitihAsika pIThikArUpa bane che ane yuddhottara samasyAono khyAla Ape che. abajapati' (ramAkAnta gautama) e badhI InaeviTebala minaranuM rUpAMtara che. nAkhI detAM na khUTe teTaluM dhana kevA kevA akhatarAo karAvIne eka dhanapatinA hRdayamAM mANasAI prakaTAve che teno citAra e kathA Ape che. "mAyAvI duniyA' (caMdulAla vyAsa) e dANacerInA kissAne kedraratha rAkhIne lakhavAmAM AvelI suvAcya manaraMjaka DiTekTiva navalakathA che. e ja lekhakanI bIjI navalakathA "pramadAnuM patana" e misisa hetrI vUDanI jANItI navalakathA "ITalIna'nuM suvAcya rUpAMtara che. khajAnAnI zodhamAM' (mULazaMkara ma. bhaTTa) e sTIvansananA Trejhara AIlenDIne anuvAda che. pinAkina' (sumanalAla talATI) e dedyavaskInI jagaprasiddha navalakathA "krAIma enDa panizameMTano anuvAda che. caMdralokamAM" ane "80 divasamAM pRthvInI pradakSiNA' (mULazaMkara bhaTTa) e beu jule varnanI jANItI khagoLa-bhUgoLaviSayaka vaijJAnika navalakathAonA anuvAda che. "suvarNa (ramaNIkalAla ja. dalAla) e kaI bhASAnI kaI navalakathAno anuvAda ke rUpAMtara che te nathI samajAtuM. bALalagnamAMthI janmelo strIjIvanano koyaDo te rajU kare che. baMgALanuM vAtAvaraNa gujarAtamAM ghaTAvavAne na karavAmAM Avelo jaNAya che. vArtArasa TakI rahe che. baMgALaH zaradabAbu zaradabAbunI baMgALI navalakathAoe gujarAtI lekhako tema ja vAcakone Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - navalakathA 11 khUba AkarSyA che. AkarSaNa karavAyeAgya daivata ane navInatA paNa temAM che. temanI navalakathAenI vastusaMkalanA karatAM pAtranirUpaNa vadhu sacoTa hAya che. temanAM puruSapAtro premALa paNa akriya ane udAsIna heAya che, tyAre strIpAtro khUbaja tyAgI ane kriyAzIla heAya che. pAtronAM mAnasa AlekhavAnI zaradabAbunI zailI hRdayaMgama che ane gujarAtI lekhakAnuM e zailIe eTaluM AkarSaNa karyuM che ke keTalAka lekhako e zailInuM anukaraNa karavA paNa lalacAyA che. zaradabAbunI navalakathAnA anuvAdo gujarAtImAM bhale UtaryAM, paNa kheda mAtra eTaleA che ke eka eka kathAnA ambe-traNatraNa anuvAdo judAjudA lekhakAe karyAM che ane judAjudA prakAzAe prasiddha karyAM che. sAhityadRSTie e kathAonI upakArakatAne avagaNyA sivAya kahevuM joie ke teneA vepArI diSTae lAbha levAya te khUMce che. chatAM badhAya anuvAdene vAcakAe ThIkaThIka apanAvI lIdhA che te e kathAe pratinA pakSapAtanuM sUcaka cihna banyA vinA rahetuM nathI. zaradabAbunI navalakathAonI nAmAvila ja ahIM pUratI che. 'zrIkAnta'nA cAra bhAga (ramaNalAla seAnI ane 'suzIla'), 'vipradAsa' (1 ramaNalAla seAnI, r uSA dalAlane anuvAda 'suvAsacaMdra'), 'dattA' (1 bhAgIlAla gAMdhI, 2 mANekalAla joSI), 'zubhadA' (1 zAMtilAla zAha ane himAMzu cakravartI, 2 ramaNalAla sAnI), 'zeSa prazna' (1 mAdhavarAva kaNika, 2 ramaNalAla seAnInA anuvAda 'navInA'), 'ciratrahIna' (1 mAdhavarAva karNika, 2 bhAgIlAla gAMdhI), 'pathera dAbI' (1 dayAzaMkara bha. kavi, 2 bacubhAi zuklanA anuvAda 'apUrva bhAratI'), 'navo vahu' ('zeSera paricaya' : 1 bacubhAi zukala, 2 yAzaMkara bha. kavine anuvAda 'reNunI mA'), 'anurAdhA' (bIjI traNa navalakathAe sAthe, 1 ramaNalAla seAnI, 2 dayAzaMkara bha. kavi tathA mANekalAla joSI), 'baDI dIdI' (suzIla) e kathAnA A trIjo anuvAda che, anurAdhA' nAmaka eu prakAzanAmAM e kathA AvI jAya che, 'gRhadAha' (bhogIlAla gAMdhI), 'devadAsa' ('jayabhikhkhu' ane ratilAla dIpacaMda desAi), e pahelAM prasiddha thayelA anuvAdone sAthe gaNatAM trIjo anuvada che; 'cAMdamukha' (ramaNalAla seAnI)e uparAMta e ja kathAne anuvAda 'vRMdAvana' nAme bahAra paDayo che. aMgALI: aMkimakhANu zaradabAbunI navalakathAe gujarAtane je caTakA lagADaco tethI AkarSAine lekhakoe bIjA jANItA baMgALI lekhakeAnI navalakathAo paNa Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - graMtha ane graMthakAra pu. gujarAtImAM utAravA mAMDI che, temAM baMkimabAbunI vilakathAo sArA pramANamAM che. emanI keTalIka navalakathAo pahelAM anuvAdita thaI gayelI tenA paNa navA anuvAdo prasiddha thayA che. "bhUmimAtA-AnaMdamaTha' (IzvaralAla vImAvALA), "durgezanaMdinI" (1 suzIla, 2 dayAzaMkara bha. kavi), kapAlakuMDalA' (bacubhAI zukala), kRSNakAntanuM vIla" (1 ramaNalAla gAMdhI, 2 bacubhAI zukala), "manoramA' (suzIla) rAjarANI' (kAnta), rAdhArANI' (caMdrakAnta mahetA tathA kezavalAla paTela). baMgALaH itara lekhake | itara baMgALI lekhakomAMnA kavivara ravIndranAtha TAgora ane saurIndramehana mukhapAdhyAyanI navalakathAo mukhya che. TAgoranI navalakathA nikA bI' (nagInadAsa pArekha) ne A navo anuvAda gujarAtamAM trIje che. lAvaNya' (TAgeranI "zera kavitAne anuvAda : bacubhAI zukala) mAM premanI vyApakatA ane lagnanI maryAditatAno sarasa bhAva jAme che. "cAra adhyAya ane mAlaya' (TAgora: bacubhAI zukala)mAM be kathAono samAveza karelo che. TAgoranI be vadhu kathAo "rAjarSi ane "vahurANa' (anuvAdaka-bacubhAI zukala) sarasa ane saraLa anuvAdo che. saurIndramehananI "mukta paMkhI' (mRdula) e navalakathA temaNe aMgrejI navalakathA The Woman who did nA AdhArapUrvaka lakhelI che. temanI bIjI navalakathA gRhatyAga' gujarAtImAM UtarI che. vibhUtibhUSaNa baMdopAdhyAyanI pathera pAMcAlI' (urmilA) ane nirupamAdevI kRta "bahena" (dayAzaMkara bha. kavi) e rasika sAMsArika navalakathAo che. baMgALImAMthI UtarelI bIjI navalakathAo "priyatamA' (mehanalAla dhAmI), ane IlA" (bhagavAnalAla sAhityavilAsI) che. "upedranI AtmakathA (nagInadAsa pArekha) e baMgALanA eka jANInA viplavavAdI upedranAtha baMdopAdhyAya jemaNe viplavanA kAvatarA mATe kALA pANInI sajA paNa bhogavI hatI temanI romAMcaka AtmakathA che. pustakamAM viplavavAdI pravRttinA itihAsa paNa Apela che. "anurAga" (kAntAdevI) pUrNazazIdevInI sAmAjika navalakathAnA A anuvAdamAM nirAza thayelA premikAnI AtmakathA che. bhASAmAM baMgALI tattva vizeSa pramANamAM UtaryuM che. "gharanI vahu' (lAbhubahene mahetA)e prabhAvatIdevI sarasvatInI sAMsArika kathAno suvAcya anuvAda che. hiMdI hiMdI navalakathAomAMthI gujarAtI anuvAdakee thoDI ja pasaMdagI karI Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - navalakathA 43 che ane te mukhyatve sva. premacaMdajInI ja navalakathAonI. temanI navalakathA 'premAzrama' (kizanasiMha cAvaDA) mAM jamInadArA kheDUtane rAkhe che teneA citAra mukhya che. 'nirmaLA' (mANekalAla joSI) mAM koDAne aMge utpanna thatI viSAdamaya sthitinuM karuNAMta Alekhana che. 'geAdAna' (mANekalAla joSI) mAM ucca samAjanA pratinidhionA jIvanane paDache duHkhamAM zUrA ane zIlasaMpanna garImAnuM jIvana sarasa rIte AlekhI batAvyuM che. marAThI 'suzIlAne deva' (gopALarAva bhAgavata) e vAmana malhAra joSInI eka sArI navalakathA che. prakRtidharma samajIne karmayAgI thavuM e tenA macitArtha che. vArtArasa eLe che. kAraNa ke ciMtana temAM vizeSa bhAga zake che. zrI. khAMDekaranI navalakathA 'dAna dhruva' (harajIvana sAmaiyA) e satyavana ane vAstavajIvana vaccenuM uttara-dakSiNa dhruva jeTaluM aMtara batAvatI navalakathA che. aneka vartamAna jIvananA praznonI temAM carcA che. IMdirA sahasrabuddenI 'bAlu tAI dhuDA dhe'nA anuvAda 'e patnI kAnI' (yajJeza zukala)mAM pracalita lagnavyavasthA sukumAra hRdayAne chUMdI nAMkhe che tenuM karuNa Alekhana che. mAmA varerakara kRta 'maLatI kaLI' nA anuvAda 'khIlatI kaLA' (yajJeza zukala)mAM navamatavAda ane jUnavANI mAnasa vaccenuM saMgharSaNu nirUpavAmAM AvyuM che. kAjhI muhammada abdula gaphAra kRta 'lacalAnA patrA' (imAmuddIna sadaruddIna daragAhavALA) nA anuvAda e patrarUpe kahevAmAM AvelI eka rUpajIvinInI AtmakathA che. kathArasa e che ane nAyikA peAtAnA pezAnI niMdAnI sAthe samAja upara ane khAsa karIne puruSavarga upara dhagadhagatI vANImAM prahAra kare che. samAjanI atizayeAkitabharI kALI bAjUnI te rajUAta kare che. sAdIka husena siddIkInI urdU navalakathA uparathI lakhAyelI kathA 'krujheDa yuddha' (ema. eca. memIna) i. sa. nA bAramA saikAmAM dharmajhaMDA heThaLa muslimeA sAme isAioe karelA yuddhanI vIra tathA karuNa rasa relAvatI aitihAsika navalakathA che. saMskRta vikramacaritra yAne kauTilyavijaya' (mANekalAla nyAlacaMda) : zubhazIlaNa kRta e nAmanA saMskRta graMtha uparathI anuvAda rUpe A navelakathA lakhavAmAM AvI che. saMvata 1499mAM e khaMDa ane khAra saamAM e graMtha lakhAyelA, tenAM prakaraNA pADIne navIna zailInuM anukaraNa karIne Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 graMtha ane graMthakAra pu. 9 anuvAdake A kathA lakhI che. bhartRharinA bhAI vikramanA rAjyAreAhane lagatI, vetALa ane vikramanA parAkramaprasaMgane vaNI letI A kathA Aje tA sAmAnya janatA mATenI eka maneraMjaka jUnavANI kathA jevI lAge che. nibaMdhA tathA lekhA ciMtana-mananane yAgya nibaMdhA, nibaMdhikAo, lekhA, bhASaNA ne vicArakaMDikAonA saMgrahAne A khaMDamAM samAvyA che; parantu prAthamika ke mAdhyamika zALAo mATe nirmANa thayelA vidyArthIone ja upayAgI evA saMgrahAne gaNanAmAM lIdhA nathI. gaMbhIra ane agaMbhIra meu rIte sAhitya ciMtanamananane yeAgya ane che, eTale narma zailIe lakhAyelA ciMtanapradhAna lekhasaMgrahe| paNa A ja khaMDamAM Ave che. mATe bhAge A khaMDamAMnA graMthA saMgraharUpa che ane saMgraha karatI vakhate keTalAka lekhake badhA lekheAnuM svarUpa samAna prakAranuM che ke nahi te jovA thAbhatA nathI, eTale tevA saMgrahAmAM keTalIka saMkIrNatA AvI jAya che; parantu je saMgrahAnuM pradhAna svarUpa ciMtanakSama lekhAnuM jaNAyuM che. te ja saMgrahAne ahIM lIdhA che. je lekhasaMgrahAnuM lakSya sAhityavivecana pradhAnAMze che temanA samAveza ahIM karyuM nathI, tema ja je lekhasaMgrahone itara zIrSaka heThaLa vadhAre baMdhosatI rIte laI zakAya tema jaNAyuM che te paNa ahIM lIdhA nathI. A badhA saMgraho paranA eka ja dRSTipAta kahI Ape che ke nibaMdhasAhityamAM gujarAtI lekhakAnA kALA madhyamasaraneA che, paraMtu sAhitya, bhASA, kalA, itihAsa, zikSaNa, saMsAra, samAja, rASTra, vijJAna, dharma, tattvajJAna ityAdi mAnavajIvanane sparzatA aneka viSayA saMbaMdhe ciMtananA khArAka temaNe pUrA pADayo che. anuvAdita lekhAnA keTalAka saMgrahe paNa A sAhityamAM sAre| umero kare che. saMpAdita saMgrahA AgalA jamAnAnA lekhakAnI keTalIka suMdara nibaMdhakRtione jALavI rAkhIne abhyAsa mATe pracAramAM mUkavAnuM kArya kare che. gujarAtI gadyazailInA vikAsa sAhityanA A prakAramAMthI vadhAre sArI rIte tAravI zakAya tema che. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya -nibaMdhA tathA lekhA mAlika kapa sAmAnya 'jIvana saMskRti'(kAkA kAlelakara) e sAmAjika ane saMskRtiviSayaka ciMtanAtmaka nibaMdhonA eka mUlyavAna saMgraha che. saMskRti, samAjanA pAyA, varNa ane jJAti, saMsArasudhArA, gAmaDAMnA prazno, garIbAInA prazno, zramajIvIe, samAjasevAnI pravRttio, harijanasevA, ityAdi vibhAgAmAM e nibaMdhone vaheMcI nAMkhyA che. dRSTinI sthiratA, vicAraNAnI vizadatA, abhyAsa, ciMtana ane spaSTa darzana e badhAMnA samanvayathI UpajelI dhIragaMbhIra zailIe lekhakanA gadyane sarasa ane pUrNa bhAvavAhaka banAvyuM che. jIvana ane samAjanA khUNekhUNAmAM e STi-pharI vaLI che ane vAcakanI svAbhAvika jijJAsAe tathA prazno upajAvIne tenuM nirasana karI viSayane saMpUrNa khyAla ApavA mathI che. e ja lekhakanA bIjo lekhasaMgraha 'jIvanane AnaMda' bIjI AvRtti pAmyA che jemAM keTaleAka vadhAre karavAmAM AvyeA che. emAMnA lekheA evA ja prabhAvazALI gadyamAM kaLA ane kudarata vize lakhAyA che. 'maNimahAtsavanA sAhityaoAla' (kavi zrI nAnAlAla) emAM lekhakanA maNimahe|tsava prasaMganAM 16 bhASaNAnA saMgraha karavAmAM AvyA che. zrotAenA varga ane bhASaNanuM sthAna e beune lakSya karIne e bhASaNA apAcelAM eTale temAM keTalIka prAsaMgikatA che. 'kavidharma,' 'jagatakavitAnAM kAvyazikharA', 'nArIjIvananA koyaDA' e vyAkhyAne temAMnA suMdara namUnAo che. gujarAtanI asmitA ane bIjA lekhA' (kanaiyAlAla munazI) : gujarAtanI saMskRtinI viziSTatA dAkhavanArA 'gujarAtanI asmitA'ne nibaMdha ane e ja lekhakanA khIjA lekhAne saMgraha temanA suvarNamahesavanA smAraka rUpe gujarAtI sAhityapadei prasiddha karyAM che. temanA gadyanAM baLa ane bhabhaka temAM tarI Ave che. 'sarjana ane ciMtana' (dhUmaketu) mAM coTadAra bhASAmAM lakhAyelA jIvana, sAhitya tathA kaLAviSayaka nibaMdho mukhya che ane dharma tathA tattvajJAnane sparzatA lekhA paNa temAM che. lekhakanI dRSTi jIvana ane jIvanavyApAra sAthe saMbaMdha dharAvatAM kSetrAmAMnI UNapAne satvara pakaDI pADe che ane tenI upara prahAra karatAM te kalamane tIkhI paNa banAve che. A nibaMdho kevaLa abhyAsanuM ja pariNAma nathI parantu ciMtana ane nirIkSaNa dvArA daDhIbhUta karelI bhAvanAone te mUrta kare che. emanA khIjA lekhasaMgraha 'jIvanacakra'mAM Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 9 sAhityaviSayaka lekhe uparAMta bIjI keTalIka sAmagrI paNa che. nibaMdha uparAMta vicAramauktiko, prasaMgacitra, vArtA, patra, bhAvane ityAdinI banelI e saMkIrNa sAmagrI che. "lalitakaLA ane bIjA sAhitya lekha (rava. caitanyabALA majamUdAra, saM. maMjulAla majamUdAra)mAM lekhikAnA nibaMdha, bhASaNo tathA lekho saMgrahelA che. abhyAsa, manana ane ciMtanamAMthI phurelA sAmAnya koTinA vicArono pravAha temAM phelAyelo che. ----- "nAjuka savArI' (vinodakAntaH vijayarAya vaidya) e kiMcita haLavI zailIe lakhAyelI 24 nibaMdhikAone saMgraha che. viSayomAM vaividhya che. abhyAsa arthe karAtI viSaya-Dalo uparanI savArI kaThaNa chatA nAjuka che' e daSTibiMduthI saMgrahanuM nAma pADavAmAM AvyuM che. A nAjuka ke haLavI zailInI nibaMdhikAo vidi upajAve tevI nathI, lekhaka pite koI vAra vakaeNktidvArA pitAnI jAta para thoDuM hasI le che eTaluM ja. baMdhu aMbubhAInA patra' (aMbAlAla bAlakRNu purANu) lekhaka eka jANItA vyAyAmapremI che. hAlanI keLavaNIpravRttinI UNapa vyAyAmapravRttithI dUra karavAne temane Adarza ekalA zarIravikAsa pUratuM ja nathI, paratu naitika zikSaNa, bhAratIya saMskRtine paricaya, rASTrIya bhAvanA vagere bAbato para paNa pUrNa lakSa ApIne pavitra tathA Adarza aMtara dharAvatA sazakta nAgarike nipajAvavAno che? A patre e dizAmAM mArgadarzaka nIvaDe tevA preraNAtmaka nibaMdha jevA che. pathikanAM pu-guracha 2-3 (bAlAla bAlakRSNa purANI): e beumAM nibaMdha, caritralekha, patro, vArtAo, saMzodhanalekha, sAhityaviSayaka lekho vagere saMgrahelA che. badhA lekhenI pAchaLa lekhakanI ciMtanazIla prakRtinuM darzana thAya che. ItihAsa, bhautikazAstra, adhyAtma, sApekSavAda, bhAyAvAda, sAhitya, evAevA aneka viSayone sparzatAM lekhaka sapATIthI khULa uDe UtarIne tAratamya kADhI batAve che. "pathikanA pa-guccha 1-2-3mAM e ja lekhakanA pAne saMgraha che. pahelA gucchamAM kizore tathA yuvakone saMbodhIne lakhAyelA keTalAka jIvanaviSayaka praznonA patro che; bIjAmAM jAhera kAryakartAone jIvanamAM tathA jAhera pravRttimAM upayogI thAya tevA sUcanAtmaka tathA nIti, sevA, sAdhanA, rASTronnati evA carcAtmaka patro che; ane trIjamAM ethI ya ucca koTie pahecelA jijJAsuo tathA sAdhake prati lakhAyelA paDyo che. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - nibaMdhA tathA lekhA 7 'grAmeAti' (ramaNulAla va. desAi) : Arthika ane sAmAjika dRSTie grAmajIvananuM punarviMdhAna karavA mATenA vahevAru vicAra| A pustakamAMnA lekhAmAM darzAvyA che. 'mAruM gAmaDuM' (babalabhAI mahetA) temAM kheDA jillAnA mAsarA gAmamAM grAmeAhAra pravRttinA prayAgAnI anubhavapUrvaka carcA karavAmAM AvelI che. grAmasaphAI, khetI, udyoga, khorAka, keLavaNI, vyasanA, vahemA, vagere upara paryeka daSTi pheravIne lekhake samAjazAstranI vahevAru vicAraNA karI che. 'kheDUtAnI durdazA' (rAvatabhAI desAbhAI khumANu)mAM kArDiyAvADanA kheDUtAnI durdazAnA saceTa khyAla ApyA che. lekhake gAmaDAM jAte khUdIne mAhitI meLavI che ane jhINavaTabharI AleAcanA karI che. kheDUtAnI samasyA' (lAlajI peMDase)mAM kheDUtavarganI vartamAna durdazA, tenAM kAraNeA, mAMgaNIo vagerenI carcA aitihAsika dRSTie prAMtavAra AMkaDA ApIne karavAmAM AvI che. 'grAmavicAraNA' (harabhAi trivedI) : gAmaDAMonI punarghaTanA grAmakeLavaNI dvArA ja zakya che ane tethI sAcA grAmazikSakA tathA grAmasevakAnI agatya che evuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. 'cAra kolejiyaneA' (nayanasukhalAla rilAla paMDacA) : cAra judIjudI dRSTivALA kaoNlejiyanAne gAmaDuM e zuM che te eka vRddha anubhavI samAve che, e samajUtInuM e pustaka eka saMvAdAtmaka nibaMdhikAsamuM che. 'grAmapaMcAyatanA kAyadA' (narahira parIkha): grAmapaMcAyatAne savana karavA mATenA jarUrI mArgonuM sUcana ane kAyadA uparanAM TippaNa e A pustikAnI viziSTatA che. 'grAmapaMcAyatanA kAyadAne lagatA niyameA' paNa A ja pustikAnA eka pariziSTarUpa che. 'varSI zikSaNayAjanA' (jhakIrahusena kamiTI) ane 'varSA keLavaNI prayAga' (narahira parIkha) e beu pustikAo e zakavartI zikSaNayeAjanAnuM rahasya, vIgatA tathA viziSTatAnA paricaya karAve che. 'keLavaNInA koyaDA' (mahAtmA gAMdhIjI): asahakAra yuganA itihAsathI mAMDI varSI zikSaNyeAjanA sudhInI vIgate A lekhasaMgrahamAM samAvelI che. varSAM zikSaNyeAjanAnI pUrva pIThikA rUpe emAMnA vicArA manana karavA yeAgya che. navA AcAra-navA vicAra' (harabhAi trivedI)mAM jIvananA sarvAMgINa vikAsane mATe zAstrIya keLavaNInI vicAraNA che ane keLavaNI vizenA dRSTiparivartanane te sphuTa kare che. 'sahu- zikSaNa' (raNajItabhAi ema. paTela)mAM aneka daSTibiMduthI vidyArthI-vidyArthinInA ekatra zikSaNanI prathA tathA tenA lAbhAlAbhanI carcA karIne badhAM dRSTibiMduonA samanvaya karavAmAM AvyA che. vaDAdarA rAjya pustakAlaya maMDaLanAM bhANA ane lekheA-bhAga 2' Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 graMtha ane graMthakAra pu. e saMgrahamAM pustakAlayo ane vAcanapravRttinA viratAra vizenI mAhitI tema ja vicAra ke sUcane judAjudA vidvAna lekhakonA lekhoThArA sArI peThe samAvelAM che. jIvana ane vijJAna' (ramaNika trivedI ane bhAIlAla koThArI)mAM jIvanadaSTie sparzelAM jJAnavijJAnanAM vividha aMgenuM saraLa-suvAcya nirUpaNa che. "jIvanapravAha (IzvarabhAI desAIbhAI paTela mAM jIvananI vividha pravRttio, saMsthAo, racanAo tema ja mAnavanI vRttio vize lekhake potAnI rIte vicAra karIne bodha tAravyA che. lekhaka eka vidyArthI che ane e kAcI dazAnI maryAdA vicAramAM UtarI che.' - "yaMtranI maryAdA' (narahari parIkha) : vartamAna yaMtramaya banelA jIvanamAM yaMtranI maryAdAne tarkazuddha vicArasaraNIthI temAM samajAvelI che. yaMtrano ekAnta niSedha nathI sUcavyo, paraMtu arthavijJAna jIvananI mAnasika bhUmikAne sparyA vinA je vakhate doDI rahyuM che te vakhate A nibaMdha pracAradaSTie ja nahi paNa tAttvika daSTie upayogI bane che ane hastakauzalanI bhUmikA racI Ape che. - dezI rAjyone prazna" (gAMdhIjI): dezI rAje aMgenA vividha prazno saMbaMdhe sAmAnya prakAranA ane gujarAta-kAThiyAvADanAM dezI rAjya saMbaMdha prAsaMgika evA lekho gAMdhIjIe vakhatovakhata lakhelA teno A saMgraha che. dezI rAjyonA rAjakAraNa tathA prajAjIvana aMgenA baLatA prazno saMbaMdha gAMdhIjInI doravaNI A badhA lekhomAM rahelI che, ane jevI rIte itara kSetronA praznone mATe gAMdhIjInI dRSTi preraka banI rahe che tevI rIte A * kSetramAM paNa e dRSTinI prerakatA pUrI pADatI lekhasAmagrI A graMthamAM ekatra karavAmAM AvI che. bAramA sAhityasaMmelanane ahevAla tathA nibaMdhasaMgrahamAM saMmelananA pramukha tathA vibhAgI pramukhonAM bhASaNa uparAMta sAhitya, itihAsa, kalA, vijJAna, samAjazAstra tathA arthazAstra, dharma tathA tatvajJAna ane patrakAratva e badhA vibhAgomAM vaMcAyelA nibaMdhono saMgraha karavAmAM Avyo che. abhyAsa mATenI sArI sAmagrI te pUrI pADe che. "phArbasa gujarAtI sabhA mahotsava graMtha' (saM. aMbAlAla bu. janI) : A sabhAnI 75 varSanI hayAtInA utsava nimitte prasiddha karavAmAM AvelA A graMthamAM saMgrahelA nibaMdha, lekhe tathA kAvyo vageremAM mukhyatve iti hAsa, purAtattva, sAhitya tathA saMskRtiviSayaka lekhe mUlyavAna tathA AkarSaka che. "karAMcI sAhityasaMmelanano ahevAla ane nibaMdhasaMgraha' (gujarAtI Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya-nibaMdhe tathA lekhe sAhitya pariSada) karAMcImAM maLeluM teramuM sAhityasaMmelana e mahAgujarAtanuM prathama sAhityasaMmelana hatuM. tenA ahevAlamAM sAhityaviSayaka ucca koTinA lekho ane bhASaNa gaNyAMgAMThaDyAM che. "pariSada pramukhanAM bhASaNo' (gujarAtI sAhitya pariSada) e pahelI pariSadathI mAMDIne 13 mA adhivezana sudhInA pramukhanAM ane vibhAgI pramukhonAM bhASaNono saMgraha che. sAhityanA abhyAsIo mATe e eka mUlyavAna graMtha banyo che. mahAvIra jaina vidyAlayano rajata mahesUvagraMthamAM gujarAtI ane aMgrejI lekho saMgrahelA che ane jo tema ja jainetara lekhakoe temAM potAno phALo Apyo che. lekhomAM viSayavaividhya che ane keTalAka nibaMdho sAhityamAM ciraMjIvI sthAna le tevA che. hema sArasvata satra' (gujarAtI sAhitya pariSada): 1939bhAM pATaNamAM gu. mA. pariSade UjavelA haima sArasvata satrano ahevAla tathA temAM vaMcAyelA kivA te nimitte lakhAyelA lekheno A saMgraha che. teno eka bhAga hemacaMdrane vyaktitvano ane vibhUtimavano khyAla Ape che. bIjo bhAga gujarAtanI e kALanI saMskRtino khyAla Ape che. hemacaMdranA sAhityanirmANane sparzatA lekho bahu thoDA che. vinadAtmaka vairavihAra-bhAga 2' (rAmanArAyaNa vi. pAThaka) : "vairavihArI" ne vinoda, kaTAkSa ke upahAsa mATe joitI sAmagrI to sAmAnya mAnavajIvana ke viziSTa nahera prasaMgo ja pUrI pADe che, paraMtu temAMnuM narma tatva vyApaka hoya che eTale te grahaNa karavA mATe lekhakanA tarkapATavane barAbara anusaravuM paDe che, ane te ja temAMnA vinodane yathArtha svarUpe pAmI zakAya che. satyAgrahanI laData, lAThImAra, jelanivAsa vagere banAvoe temane ThIka-ThIka vinodavastuo ApyAM che. te uparAMta kavitA, bhASA ane vyutpattimAM paNa temaNe svairavihAra karIne buddhipradhAna vinodanA saphaLa prayoga karI batAvyA che. raMgataraMga-bhAga 1thI 4' (tIMdra ha. dave)mAMne vinAda bhAgye ja prasaMgalakSI hoya che, paraMtu lekhaka kAlpanika prasaMgo nipajAve che, sAmAnya vastuonI lAkSaNika asAmAnyatA nirUpe che tathA asAmAnya vastuonI asAmAnyatA lupta kare che ane pachI tarkaparaMparAe karIne suMdara vinoda nipajAve che. temAMnA vyaMga, kaTAkSa tathA prahAra sacoTa hoya che ane nirdoSa hAsya upajAvyA vinA viramatA nathI. lekhakane tarkavistAra jIvanamAM karmanuM prAdhAnya amAnya karIne kartAnuM prAdhAnya siddha karI zake che, ALasane saguNa gaNAvI zake che, bhASaNanI Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 graMtha ane graMthakAra 3.9 sarasatAne uMdhADI detA hAlaraDAnA guNanI samatulAmAM besADI zake che, chatAM te to hAya che, tenI pAchaLa bhUmikA hoya che, kevaLa taraMgazIlatA nathI hatI. narma vinAda uparAMta ugra vineAda paNa lekhaka nipajAvI zake che chatAM tenA nirdoSatAnA guNa khaMDita thatA nathI eTalI viziSTatA noMdhavA jevI che. 'pAnagASThi' (dhUmaketu)mAM haLalI zailIe kaTAkSapUrvaka karavAmAM AveluM jIvananuM darzana jovA maLe che. jIvananI UNapo upara lekhakanI dRSTi jaDAyelI rahe che ane e UNapAne kaTAkSA verIne hasI kADhavA jatAM gaMbhIra rASamAM tathA viSAdamAM paNa lekhaka keTalIka vAra UtarI paDe che. temane vinAda buddhipradhAna che ane tarkaparaMparAe karIne jyAre te eka vastumAMthI khIjI vastumAM sAthI palaTA le che tyAre e tarko narma vinaMdanI lahera upajAvI rahe che. 'ketakInAM puSpo' (navalarAma trivedI) duniyAmAM anyAya karanArA ke te nibhAvI lenArAone madhurA DaMkha daine vAMcAne mRdu ke mukta hAsyanA bhaktA banAve che. temanA kaTAkSa koI vAra vinedapracurane badale kaTutApracura paNa bane che. thADI haLavI kavitAo paNa temAM saMgrahelI che. 'rAmaroTI' (naTavaralAla pra. buca)mAMnAM pratikAvyo, nibaMdho, vArtA, nATaka vageremAM vastunI vikRti dvArA nipajAvAtA hAsyano prakAra che. sAhitya, zikSaNa, samAja upara te TakAra kare che. 'vicAravIci' (baLavaMta go. saMdhavI) mAM haLavI zailImAM lakhAyelA prayAgadazAnA niSadhA-lekhA saMgrahyA che. anuvAdita 'svadezI samAja' (nagInadAsa pArekha) e kavivara ravIMdranAtha TAgAranA bhAratIya samAjaviSayaka nibaMdhA tathA bhASaNeAnA saMgraha che. bhAratanA vaividhyamAM ekatA nihALanArI pradhAna daSTi e nibaMdhAmAM Atapreta thaI rahelI che. 'hiMduonuM samAjaracanA zAstra' (lIlAdhara jAdava) e gAviMda mahAdeva jozInA marAThI pustakanA anuvAda che. temAM hiMduonI samAjaracanAmAM temanA pUrvajonuM UMDuM jJAna tathA nirIkSaNa keTalAM marmagAmI hatAM te pratipakSanA purAvAo sAthe batAvI ApyuM che. parizrama tathA vidvattA meunA suMdara saMyeAga temAM rahelA che. 'nItizAstrapraveza'(gAradhanadAsa amIna) e vAmana malhAra bezInA marAThI graMthane anuvAda che. emAM dharma tathA nIti, nItizAstra tathA khIjAM zAstrA vaccenA saMbaMdha, kAryAMkAryamImAMsA vagere viSaye para marmagAmI carcA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya-nibaMdha tathA lekhe che. pAzcAtya ciMtaka tathA tattvajJAnIonA vicArane pacAvIne graMtha lakhAyo che e graMthanI viziSTatA che. "nItizAstra' (praphlAdabhAI dhruva) e pro. mare lakhelA "ethikasane suvAcya gujarAtI anuvAda che. gaMbhIra tatvacarcA sAthe vyavahAra tathA nItinA kUTa prazno temAM chaNyA che. "pleTanuM Adarzanagara (prANajIvana pAThaka)mAM pleTonA 'ripablikane saraLa anuvAda be bhAgamAM Apyo che. pleTonuM bhAvanAvAdI tattvajJAna saMvAda ane daSTAMto sAthe suvAcya banyuM che. prAcIna grIka philasUphI' vizeno nibaMdha grIsanA sAhitya, saMskRti tathA rAjanItizAstrano khyAla Ape che. mArI vyApaka keLavaNI" (caMdubhAi rAvajIbhAI paTela) : TaskejI saMsthAnA sthApaka bukara TI. voziMgTananI AtmakathAnA uttarArdhane A anuvAda che. temAMne anubhavo ane vicAro keLavaNIne sAcA artha samajavAne tathA khAsa karIne pAyAnI keLavaNIne vicAra hiMdamAM jamyo che tyAre sAcI keLavaNIne marma vyavahAramAM utAravAne upayogI hoI e Ajanma keLavaNIkAranA vicAro abhyAsane vegya che. pazcimanA dezonI keLavaNI pu. 1' (gopALa gajAnana vikAsa): Do. gananana zrIpata re lakhelA mULa pustakane A anuvAda che. amerikA, raziyA, IMglAMDa, phrAnsa, jarmanI ane ITAlInI keLavaNI paddhationI hiMdI daSTie ApavAmAM AvelI mAhitI tathA samAlocane temAM che. AcArya kRpAlAnInA lekho' e dharma, tattvajJAna, satyAgraha ane rAjakAraNane lebo tathA bhANeno anuvAdita saMgraha che. temAM AcArya kRpAlAnIjI tarka ane vicArapUrvaka gAMdhIjInI vicArasaraNIne samartha rIte pratipAdana kare che. madhukara" (vinobA bhAve) : mULa marAThImAM lakhAyelA trevIsa lekhono A gujarAtI anuvAda che. lekhaka pitAnAM mate ane mUlyAMkano vAcaka upara Agrahayukta tathA tarkazuddha rIte ThasAve che. badhA lekhonA viSayo vartamAna jIvanane sparzatA che. "ApaNa dezanI sthiti' (sAkaralAla yAjJika): suprasiddha dezabhakata cIpaluNakaranA tejasvI nibaMdhe je dezanI durdazA upara prakAza pADanArA tathA svAtaMtryadaSTithI yukta hoIne ja thayA hatA te 27 varSo bAda mukta thatAM teno A gujarAtI anuvAda prasiddha karavAmAM Avyo che. "grAmya hiMdane vizeSa utkarSa (gokaLadAsa zAha) : gAmaDAMnA lokonuM dhArmika, bauddhika, zArIrika, sAmAjika ane Arthika jIvana vadhAre pUrNa Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. karavA sAru temanA saMpUrNa vikAsanI siddhi thAya te mATe kAryakartAoe pALavAnA siddhAnta temAM ApyA che ane vividha kSetramAM vikAsa sAdhavAnI rIti sUcavI che. mULa lekhaka Do. heca dakSiNa hiMdanA grAmoddhArakAryanA paricayI hatA ane gAyakavADanA kosaMbA kendranI sthApanAmAM temano hisso hate. 'hiMdustAnI bhASA' ('jhAra' rAMderI) e viSaya para paM. suMdaralAlanA eka bhASaNanuM A bhASAMtara che. grAmIjhama' (anu. maMjulAla dave)mAM zrI rAmarAya munazInI gAmaDAne svAyatta banAvavAnI yojanA rajU karavAmAM AvI che ane ene vistArathI samajAvavAmAM AvI che. gAMdhIjInI gAmaDAne saMpUrNa banAvavAnI vicArasaraNI, utpAdananI mAlikIno sAmyavAdI siddhAMta, briTana-amerikAno bahumatavAda, aparigraha ane sarvadharmasamabhAva, yaMtronI zakti tathA tenA lAbhAlAbha ityAdinuM evuM mizraNa e yojanAmAM che ke je prayoganI sarANe caDatAM keTalI kAryasiddhi kare te prazna bane che. "kalAsRSTi' (IMdumatI mahetA ane bhUpatarAya mahetA): zrI sI. jinarAjadAsanA aMgrejI graMthano A anuvAda che. kalAdhAmomAM pravAsa karIne kalAkRtiono sAkSAta paricaya karyA pachI saundaryatattvanI pichAna karAvanArA nibaMdhono e saMgraha che. saMpAdita "narmadanuM maMdiraH gadya vibhAga" (vizvanAtha bhaTTa): kavi narmadAzaMkaranI gadyakRtiomAMthI viNI karIne narmadanA gadyanuM pratinidhitva darzAvI Ape e prakArane A saMgraha che. narmadanI dezadAjha, utsAha, akaLAmaNa, viSAda, ane dharmavicArane spaSTa kare e prakAre nibaMdha, patro, AtmakathA, sAhityavicAra ityAdi kApI-pIne sughaTita rIte utAryA che. navalagraMthAvali' (narahari parIkha): "navalagraMthAvalinuM tAraNa karIne A saMgrahamAM vizeSAMze temanAM graMthavivecane utAravAmAM AvyAM che. abhyAsIone upayogI thAya e dRSTi A tAraNa pAchaLa rahI che. nibaMdhamALA" (vizvanAtha bhaTTa) chellAM 75 varSamAM lakhAyelA nibaMdhamAMthI uttama ane paThanIya nibaMdhadhana viNuM kADhIne A mALAmAM gUMthavAmAM AvyuM che. sAhityavivecana ane samAjavivecanane saMpAdake dRSTi samIpe rAkhyAM che. gujarAtI gadyazailIne vikAsa ane pRthaphapRthapha kALanA vicAraNIya praznonuM vaividhya e temAM maLI Ave che. buddhiprakAza : lekhasaMgraha' (navalarAma trivedI tathA anaMtarAya rAvaLa) : Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - sAhitya-vivecana GA 1854 thI 1908 ane 1909 thI 1970 sudhInAM 'buddhiprakAza'mAM AvelA lekhAmAMthI bhASA, sAhitya, vivecana, itihAsa, zikSaNa, jIvana, dharma-tattvajJAna ane vijJAnaviSayaka lekhAnuM tAraNa e vibhAgAmAM rajU karavAmAM AvyuM che. gadyanA vikAsakrama, vicAronI darzanazailI ane 'buddhiprakAza'nuM pratinidhitva e A tAraNamAMnAM abhyasanIya tattvA che. 'so TakA svadezI' (navajIvana presa) : khAdI pravRttinI pUrti rUpe 1934thI grAmeAdyoga pravRtti zarU karavAmAM AvelI tene aMge gAMdhIjI, mahAdeva desAi, pyArelAla, svAmI AnaMda, vaikuMTharAya mahetA, kumArappA, caMdrazaMkara zukala ane prA. pUraNe lakhelA lekhAne A suMdara saMgraha che. keTalAka lekhA dhyeyAtmaka ane keTalAka prayeAgAtmaka che. 'svadezI'nA saMpUrNa artha ane khAdI tathA te sivAyanA grAmedyogane vyavahAru rIte saphaLa karavAnAM mahattvanAM sUcane tathA preraNA e lekhasaMgrahamAMthI prApta thAya che. 'svargonuM dehana' (saM. vaDAdarA rAjaya pustakAlaya maMDaLa) : sva. amRtalAla suMdarajI paDhiyAranA prakIrNa, udbAdhaka ane upadezaka lekhasaMgraho 'svargA'ne nAme jANItA che, temAMthI dharmathI mAMDIne Ayurveda sudhInA lekhAnI vINI karIne A graMtha sva. meAtIbhAi amInanA smaraNArthe zarU thayelI graMthamALAmAM prasiddha karavAmAM AvyA che. sAhitya-vivecana sAhitya-vivecananA pAMtrIseka graMthenuM A pAMca varSamAM thayeluM prakAzana maulika gujarAtI sAhityamAM nAnesane umere na gaNAya, paraMtu emAM lagabhaga ardho hissA teA evAM prakAzanAnA che ke jenuM sarjana A pAMca varSamAM thayuM nathI, mAtra prakAzana ja thayuM che. badhA graMthA sAhityanI mImAMsAnA, vivecananA tathA samIkSAnA lekhAnA saMgrahA che, ane temAM ghaNA ciraMjIvI vivecanalekho che. sva narasiMharAva, sva. ke. ha. dhruva tathA sva. AnaMdazaMkara dhruvanA lekhAnA saMgrahA e gaNa peDhInA uttama vAraso che ane e vArasA navA vivecako tathA abhyAsIene ArogatAM pacAvatAM na khUTe eTale vividha tathA vistRta che. vivecananuM sAhitya e kevaLa graMthasamIkSAnuM sAhitya nathI, paraMtu sAhityanI kAI paNa zAkhAnAM prakAzanane talasparzI abhyAsa, nirIkSaNa, tulanA ane kendravartI praznonI chaNAvaTa e paNa vivecananuM sAhitya che. sikAne Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 graMtha ane graMthakAra pu. 9 sAhityanAM marmagAmI mUlyAMkana karI ApavAmAM tathA tenuM AsvAdana karAvavAmAM vivecanane mahattvanA hissA hoya che, ane jIvanane saMskArI karavAnA kAryamAM sAhityanI pragati-parAgatinuM mApa kADhavAmAM vivecanaja mAnadaMDa banI rahe che. A diSTae jotAM navuM gujarAtI vivecana-sAhitya nirAzA upajAve tevuM nathI. gaSTha peDhInA vivecakonI koTimAM UbhA rahe tevA vivecako gujarAtane maLI rahyA che, joke hajI temaNe nipAvelA kAla thADe che, ciMtananuM UMDANa ApyuM che, vaivedhya pUratuM nathI, parantu navuM.vivecana AzAspada tA jarUra che. 'manAmukura-bhAga 3, 4' (sva. narasiMharAva diveTiyA) : vivecana, rasacarcA, graMthasamIkSA ane sAhityaviSayaka dhRtara lekhAnA cAra saMgrahagraMtheAmAMnA A chellA e graMthe pUrvenA be bhAge jeTalA mananIya ane ciMtanIya lekhAnA mUlyavAna bhaMDAra samA che. temAMnuM sAhityavivecana pAMDitya ane zAstrIya cokasAI uparAMta vedhaka dRSTi, satyaniSThA ane rasikatAthI otaprota che. saMgItacarcA, kAvyacarco, alaMkAracarcA, zabdacarcA ke itara koi viSayanI carcA ane mImAMsAmAM, te peAtAno dRSTine puSTa karavAne carcAviSayanAM badhAM pAsAM tapAsatAM peAtAnA jJAnanA bhaMDAra hAlave che, ane tyAre temanI carcA bIha>>A mATe abhyAsano viSaya banI rahe che. gu. va. seAsAyaTIe gujarAtanA suprasiddha vidrAnAnA lekhonA saMgraha saMpAdita karAvIne prasiddha karavAnuM je kArya karyuM che tenI upayuktatA temAMnA lekhenuM vaividhya ane DeruM pAMDitya batAvI Ape che. atyAranA sAhityaviSayaka phUTa praznAmAMnA ghaNAkharAne mATe kAMi te kAMi matadarzana ke doravaNI A saMgrahamAMthI sAMpaDI rahe tema che. 'sAhitya ane vivecana-bhAga 1, 2' (sva. dI. bA. kezavalAla dhruva): gu. va. sAsAyaTInA sAhityaviSayaka lekha-guccheAnAM prakAzamAM A me bhAga paNa mahattvanuM sthAna dharAve che. dI. bA. dezavalAla dhruvanAM anveSA ane navala prayoganA lAbha temanA anuvAdagraMthAne maLyA che, parantu temanA e kAryAM pAchaLanI dRSTi tA temanA sAhityaviSayaka lekhAmAMthI sAMpaDe che, pahelA bhAgamAM temaNe karelA kAvyAnuvAdo prayeAgAnA ane mukhyatve prAcIna tihAsa tathA saMskRta sAhityanAM judAMjudAM aMgeA sabaMdhI saMzeAdhanAtmaka lekhA saMgrahelA che bIjA bhAgamAM bhASAzAstra, gujarAtI bhASA tathA sAhitya, chaMdaHzAstra tathA prakIrNa ema cAra vibhAgeAmAM lekhAne vargIkRta karelA che. 'gujarAtI bhASA ane sAhitya' tathA 'padyaracanAnA prakAra' e e suprasiddha lekhA emAM rahelA che. sva. dhruvanI spaSTa vicAraNA, talasparzI anveSaNa ane bhASAbhaktinuM pratibiMba temAM paDe che. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - sAhitya-vivecana 'kAvyatattvavicAra' ane 'sAhityavicAra' sva. DaoN. AnaMdazaMkara bApubhAi dhruva) e me lekhaNu paNa gu. va. sAsAyaTInAM ja prakAzane che. pahelAmAMnA prathama vibhAgamAM sAhityaviSayaka carcAlekhA che. ane khIjA vibhAgamAM graMthAvalokanonA saMgraha che. pUrva ane pazcimane samanvaya karanArI emanI vivecanakalA tathA sAhityacarcAnI cAlIsa varSanI prasAdI temAM maLe che. bIjA gucchamAM sAhityaviSayaka prakIrNa lekhAnA saMgraha che. meu gucchAmAM padyasAhitya, gadyasAhitya. keLavaNI, graMthavivecana, rasacarcA, smaraNanAMdha, khulAsA, ityAdi sAthe saMbaMdha dharAvatA nAnAmeATA aneka lekhAne kuzaLatApUrvaka vargIkRta karIne ApyA che. pratyeka lekhamAM sva. AnaMdazaMkarabhAInI svastha, saMyata ane sAtvika dRSTinA epa che ane bahuzrutatA tathA sAhityarasikatA vahe che. abhyasanIya ane ciraMjIvI tattvAvALA lekhAne graMthArUDha karavAnuM A kArya gu. va. sAsAyaTI jevI sAhityasevAvratI saMsthA sivAya bIjA keAthI kadAca na pUruM thai zakayuM hata. 'kAvyanI zakti' ane sAhityavimarza' (rAmanArAyaNa vi. pAThaka) : AmAMnA prathama graMthamAM kAvya viSayanI sAdhaka-bAdhaka carcAvALA judAjudA lekhAdvArA lekhake potAnAM maMtavyonuM pratipAdana karyuM che. pustakonAM vivecanaavalokanamAM ekasarakhA vistAra ke ekasarakhuM UMDANa nathI lAgatuM chatAM temanuM pratyeka thayitavya temanA kAi ne koi maMtavyanuM darzaka hoya che. khIjA saMgrahamAM vArtA, nATaka ityAdi kAvyetara viSayaka lekhA tathA 'yugadharma' ane 'prasthAna'mAM temaNe lakhelA sAhityagraMtheAnAM vivecana-avalAkana saMgrahelAM che. e lekhA paNa temanAM maMtavyeAne sphuTa karI ApavAmAM saphaLa thAya che ane vastuniSThatA maryAdita rahevA chatAM carcApAtra muddAone ghaTatA sparze karyA vinA rahetA nathI. kAvya ane kAvyetara e vijyeA paranAM temanAM maMtavyo abhyAsa, ciMtana ane manananA paripAkarUpa heAya che te tenA sadaSTAMta pratipAdana uparathI chatuM thAya che. 75 arvAcIna kAvyasAhityanAM vaheNu' (rAmanArAyaNa vi. pAThaka) e muMbai yunivarsiTInI 1937nI va. mA. vyAkhyAnamALAmAM apAyelAM bhASaNAnA saMgraha che. temAM dalapatarAmathI mAMDI manasukhalAla jhaverI sudhInA kavionI kavitAzailInuM vivecana che. e peA seA varSamAM gujarAtI kavitAnA svarUpamAM, rucimAM, chaMdaracanAmAM, alaMkAro vageremAM kevA pheraphAra thatA AvyA tenuM aitihAsika nirUpaNa karIne vartamAna yugamAM vahetI kavitAnI viziSTatAnuM tema ja UpAnuM paNa darzana karAvyuM che. vyAkhyAnanA ekaMdara Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 9 76 eka kavitAnI ciMtanapradhAnatAne uttama pade sthApanArA che. 'gujarAtI kavitAnI racanAkaLA'(kavi aradezara ku. khabaradAra) e muMbai yunivarsiTInI 1938nI va. mA. vyAkhyAnamALAmAM apAyelAM bhASAnA saMgraha che. temAM kavitAnI naisargika utpattithI mAMDIne judI judI bhASAomAM thayelA kavitAprayogAnuM darzana karAvIne ane gujarAtI kavitAnI racanAmAM chaMdeAvidhAna kavitAnA bhAvapratipAdanamAM keTalA mahattvanA kALeA Ape che te darzAvIne ciMtanaprAnatA ke vicArapradhAnatA kavitAnI rasaniSpatimAM UNapa lAvanArI bane che ema darzAvyuM che; AthI karIne vyAkhyAtAe kavitAnA kalevara sAthenA kAvyarasaniSpattinA saMbaMdhane vistArathI syuTa karyo che ane navIna chaMdo, blaeNka varsa mATenI ucita chaMdodhaTanA, chaMdaracanAmAM Avasyaka zabdasaMgItatattva tyAdi vize vistArathI peAtAnA vicArA jaNAvyA che. kavitAnA ghaTanAtaMtra vizenA vistRta abhyAsa ane urvAMDA ciMtananA phaLarUpa e vyAkhyAnA che. zrI. rA. vi. pA!kanAM vyAkhyAnA ane zrI. khabaradAranAM vyAkhyAna e meu kavitAviSaya paratvenI me judIjudI vicArazAkhAonuM darzana karAve che. . 'ApaNI kavitAsamRddhi' (baLavaMtarAya ka. ThAkora) nI navI AvRtti jANe eka navuM ja pustaka banyuM che, kAraNa ke jUnI AvRtti karatAM temAM ghaNI navI vAnagI ane navI vivecanA umerAi che. e kavitAonI pasaMdagI kavinA vyaktitvanuM sphuTa darzana karAvavAnA dhoraNe karavAmAM AvI nathI parantu vartamAna kavitAviSaya paratve 'samRddhi'kArane je kAMi guNa-doSa daSTie kayitavya che tene anukULa Ave e prakAranI pasaMdagI temaNe karA che. pariNAme pasaMdagI ane te paranuM guNadoSadRSTipUrvakanuM vivecana e meu dvArA keTalAka kavione anyAya thayA che. parantu kartAne e maryAdA ja abhipreta hatI ema lAge che. ekaMdara rIte joie tA kavitArIti paranA kartAnA ghaNAkharA abhiprAyA--chaMda, alaMkAra, prAsa, geyatA, zabdalAlitya, ciMtanapradhAnatA ityAdi vizenA--temAMnI kavitAo paratvenAM TippaNa AdimAM samAviSTa thai Aya che. 'prAcIna gUjarAtI sAhityamAM vRttaracanA' (bhAgIlAla sAMDesarA) e pustikA ema darzAvI ApavA mATe taiyAra karavAmAM AvI che ke gujarAtI bhASAnA AraMbhakALathI mAMDIne dayArAma sudhInA sAhityamAM akSarameLa vRttAnI racanA nyUnAdhika aMze thayA karatI hatI. jUnI gujarAtI kavitA sugeya DhALeA ane dezIonI aMdara ja baMdhAi rahI hatI evI eka mAnya Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya-sAhitya-vivecana tAnuM nirasana karavA lekhake dRSTAMto sAthe A abhyAsa pUrNa nibaMdhanI racanA karI che. "sAhityasamIkSA' tathA "vivecanamukura' (vizvanAtha ma. bhada) : vivecanalekhone e beu saMgrahamAM lekhakane talasparzI abhyAsa, samatala nyAyadRSTi, ucca abhiruci, seMdaryaparIkSaka dRSTi ane satata jAgrata javAbadArInuM bhAna prakaTa thatAM rahe che. dalapata, narmada, narasiMharAva, baLavaMtarAya, naMdazaMkara, boTAdakara vagere sAhityakAronAM sarjanonI mulavaNImAM tathA vArSika graMthasamIkSAomAM te pUratA vistAra sAthe potAnI dRSTinI chApa upasAve che ane e dRSTi pAchaLa rahelI vidvAnonI anumati dvArA tenuM samarthana kare che. prasaMgopAtta te kaTubhAvI paNa bane che paraMtu tema karavAmAM vivecaka tarIkenI zuddha kartavyaniSThA temane doratI hoya che. sAhityanAM samadarzI ane talasparzI vivecanomAM A beu graMthe prathama kaTimAM Ave tevA che. avanabhAratI' (kAkA kAlelakara) mAM lekhakanA sAhityaviSayaka lekho ane vyAkhyAnono saMgraha karavAmAM Avelo che. abhyAsa, ciMtana ane vizeSa te pratyeka sAhityakRtine jIvanadaSTie mulavavAnI temanI vivecanazailI AmAMnA pratyeka lekhanI viziSTatA che. sAhityavivecanAnI tattvacaco ane keTalAMka gujarAtI pustakanAM temaNe lakhelAM paricaya, prastAvanA, samIkSA vagere saMbhAra temanI bahuzrutatA ane jIvanadarzanane sarasa rIte paricaya karAve che. A lekhamAM lekhakanuM pAMDitya dekhAI Ave che, paraMtu pAMDityane viniyoga tenA sabhAna darzana mATe nahi, kathayitavyane mUrta banAvavA mATe karavAmAM Avyo che, eTale e lalita prAsAdika zailI gadyanI cAratAmAM umero kare che. "vivecanA" (viSNuprasAda trivedI)mAMnAM graMthavivecano tema ja graMthakAronI sAhityazailI vizenAM matadarzane vedhaka dRSTithI svArasyane tAravIne sughaTita saMkSepamAM rajU karAyelAM che. temAM dIrdhasUtritA nathI hotI, vizeSAMze tArivakatA hoya che. pariNAme temAM vivecananAM ciraMjIvI to sAMpaDe che, parantu e vivecanono sAco prasAda pRthakkaraNazakti ke bhAvagrAhaka zaktivALo adhikArI vAcaka ja pAmI zake tevI lekhakanI zilI che. akho : eka adhyayana' (umAzaMkara jozI): saMzodhana, adhyayana ane vivecana e traNe pravRttione sumeLa A graMthamAM sadhAya che. akhAnA jIvana ane sAhityanuM mUlyAMkana saMzodhakanI jhINI ane vivecakanI krAnta Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 9 dRSTithI karavAmAM AvyuM che, ane keTalIka pracalita mAnyatAone itihAsa daSTie kasIne sudhArI ke nivArI che. akhAnI eka tattvajJAnI kavi tarIkenI tejasvI mUrtine sAkSAtkAra te karAve che. akhAnI suprasiddha "abe gItAnuM vivecana rasabharyuM che. ApaNA jUnA kavionA sAhityika jIvanane svataMtra vivecanagraMthone mATe A graMtha eka namUno pUro pADe te banyo che. lokasAhitya' (jhaveracaMda meghANI) : e lokagItanAM aMtaraMga ane bahiraMganI carcA karanArA no saMgraha che, jemAM lekhake saMpAdita karelAM lokasAhityanAM judAM judAM pustakonI temaNe lakhelI prastAvanAone paNa samAveza thAya che. bhUtakALanA jIvanane bhAvabharI vANImAM mUrti karanArA lokasAhityamAMnI dRSTine te rasabharita zailIe pRthakkaraNapUrvaka rajU kare che ane tema karatAM dezanA, prAMtanA ane duniyAnA dezanA lokasAhitya sudhI pharI vaLe che. jIvana ane sAhitya-bhAga 2' (ramaNalAla va. desAI) : sAhityane jIvanadaSTie nirIkSIne lekhake prAsaMgika vivecano lakhelAM teno A graMthamAM saMgraha karyo che. lekhake judAMjudAM sAhityakSetromAM-navalakathA, navalikA, nATaka, kavitAmAM sarjaka tarIke vihAra karyo che, eTale temanuM sAhityanimajajanA vizALa che. e vizALatA A lekhonI aMdara pratibiMbita thAya che. "sAhityakalA', 'kAvyakalA ane vivecana' (mohanalAla pArvatI zaMkara dave)mAMnA pahelA graMthamAM sAhityaviSayaka nibaMdhono saMgraha che. sAhitya saMbaMdhI temanA vicAromAM adyatanatA nathI, kAraNa ke vIseka varSo pUrve lakhAyelA lekho moTe bhAge temAM che. bIjA graMthamAM kAvya ane kalAnA svarUpanA keTalAka prAthamika siddhAMtonI vyAkhyAo tathA daSTAMto che. temAMnA nibaMdhanuM mUlya Aje evuM lAge e svAbhAvika che, paraMtu jyAre te lakhAyA hatA tyAre tatkAlIna sAmayikomAM keTalAka lekho AkarSaka nIvaDyA hatA. trIjA graMthamAM judI judI sAhityakRtio paranAM prAsaMgika vivecano, keTalAMka vyakticitro ane "graMthavivecananuM sAhitya' e vizeno sarasa nibaMdha che. suratanA traNa nannA, kavi khabaradAra, raNachoDabhAI udayarAma ityAdinI jIvanarekhAo paNa temAM che. badhA lekhomAM zilInI samAnatA jaLavAI nathI. keTalAkamAM prAsaMgikatA paNa che. keTalAMka vivecane ThIka lakhAyelAM che. navAM vivecana' (navalarAma trivedI) : navalakathAno vikAsa, gujarAtanuM hAsya, narmada-kAnta-kalApI-nAnAlAlanuM sAhityika tathA vaiyaktika jIvana, AtmalagnanI bhAvanA, sAhityamAM nArIjIvana ItyAdi paMdara lekhono A Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - sAhitya-vivecana 79 saMgraha che. temAMnA keTalAka zuddha vivecananA che teA keTalAka sAhityanA kAI viziSTa kSetra paranA aitihAsika dRSTipAta ke nibaMdhanuM svarUpa dhAraNa kare che. badhA lekho sAhityaviSayane ja sparze che. ane mAhitIthI bharapUra che. e ja lekhake saMpAdita karelA 'jayaMtI vyAkhyAne'nA graMtha gujarAta sAhitya sabhAe UjavelI jayaMtIe prasaMgenAM vyAkhyAnAnA banelA che. mIrAMbAi, akhA, premAnaMda, maNilAla nabhubhAI, dhIreA, dalapatarAma, narmada, kavi bAla, geAvardhanarAma ane kalApI vizenAM vyAkhyAne temAM samAvelAM che. temAMnAM keTalAMka uttama prakAranAM che. vyAkhyAna tarIkenA zithila aMzeAne gALI kADhIne ane TippaNa umerIne saMpAdake vyAkhyAnanI suvAcyatA sAdhI ApI che. 'bUi ane ketakI'(vijayarAya vaidya) : e vivecanA, avalAkanA tathA pustakonI TUMkI-meTI nAMdhAnA saMgraha che. vivecaneAmAMnAM koi rUDha teA kAi arUDha zailInAM paNa che. graMthAnAM badhAM pAsAM samabhAvapUrvaka avakSeAkIne lakhAcelAM svastha vivecanA gheADAM che. lekhakanA citta para kai noMdhapAtra vIgata chapAi jAya che tyAre te tene jhaDapI laine tyAM UMDuM avagAhana kare che ane te dvArA je kAMi maLe te tAravI Ape che. 'sAhityadraSTAne' (zaMkaralAla ga. zAstrI)nA prathama khaMDamAM abhyAsa, avalokana ane ciMtananA phaLarUpa patrarUpe lakhelA sAhityaviSayaka lekhe che. vidyArthi-vargane saMmeAdhIne e patrA lakhAyA che. bIjA khaMDamAM premAnaMda, zAmaLa, kRSNalAla jhaverI, baLavaMtarAya ThAkAra, ramaNalAla desAI ane lalitanA paricayAtmaka lekhA che. A rekhAcitrAmAM samateAlatA ane svasthatAnA sumeLa che. 'mIThI najare'(dhanasukhalAla mahetA)mAM citrakalA, nRtya ane abhinayanAM vivecane saMgrahyAM che, te lekhakanI rasaparIkSaka dRSTinA paricaya karAve che. 'parAga'(vyAmezacaMdra pAcha) e haLavI zailImAM lakhAyelA vivecanalekhA ane bInna nibaMdheAnA saMgraha che. gujarAtIoe hiMdI sAhityamAM ApelA kALA' (sva. DAhyAbhAi derAsarI)mAM paMdaramIthI ogaNIsamI sadI sudhImAM hiMdI lakhanArA gujarAtI kavienI mAhitI ApavAmAM AvI che. 'sAhitya ane pragati' (bhAratI sAhityasaMgha) : sAhityamAM pragatizIlatA kaI, tenuM keAI spaSTa dhAraNa kivA vyAkhyA nakkI karavAnA hetupUrvaka A graMthanA cha saMpAdAe mathana kareluM ane pachI judAjudA graMthakArAne pirapatra meAkalIne sAhitya ane pragati' vizenA temanA vicArA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu.9 8. jANavA mAMgelA. A graMthamAM evA trIseka lekhAnA abhiprAyA utAravAmAM AvyA che. te uparAMta saMpAdakoe svadRSTie pragatizIla evI kathAe ane nibaMdho ApelA che. eka ja dRSTipUrvaka aneka kalamee phALeA ApIne nipujAvelA A graMtha sAhitya pratinI dRSTinI navInatAne kAraNe mUlyavAna lekhAya tevA che. gujarAta sAhityasabhAnI kAryavahI' (1937 thI 1940)mAM pratyeka varSavA' 'graMthastha vADmaya'nI samIkSA uparAMta sabhAmAM pratyeka varSa daramyAna apAyelAM vyAkhyAne saMgrahelAM che. sAhityanAM vArSika vivecanAmAM A kAryavahInA graMthAe meAkharAnuM sthAna prApta karyuM che. pratyeka varSe judAjudA vidvAna vivecakAne samIkSAnuM kArya soMpavAmAM Ave che ane tethI samIkSAne aMge te te vivecakAnAM maMtavyA, abhyAsane nitAra ane gujarAtI sAhityanI viziTatA-nyUnatA vizenA abhiprAyA jANavA maLe che. A rIte A pAMca varSamAM DAlararAya mAMkaDa (1936), anaMtarAya rAvaLa (1937), maMjulAla majamudAra (1938), viSNuprasAda trivedI tathA vrajarAya desAi (1939) ane ravizaMkara jozI (1940) e pAMca - badhAe judIjudI kaoNlejonA gujarAtInA prAdhyApakAe A samIkSAo lakhIne gujarAtI sAhityanA vistAra tathA UMDANanAM saravaiyAM samabhAvapUrvaka ApyAM che ane vAcakA tathA abhyAsIone sAhityanA rasAsvAdana mATe mArgadarzana karAvyuM che. pAMca varSamAM Azare doDha hunnara graMthA e samIkSakAnI dRSTi heThaLathI pasAra thaI gayA che. A vize eka nAMdhavAyeAgya truTi e jaNAya che ke samIkSAne je graMthA samIkSA mATe maLe tenuM ja avalokana te karI zake che ane pariNAme keTalIka sArI kRti samIkSakanI dRSTi bahAra rahI jAya che. samIkSake tevI kRtienI nAMdha rAkhIne kAi paNa rIte meLavI-vAMcIne tene nyAya ApyA hoya te A samIkSAonI e prakAranI UNapa TaLI jAya. nAnAMnAnAM pAThya pustakA ke abhyAsanAM pustakAnI gAIDA ane neTA paNa kAI koI vAra samIkSAmAM AvI jAya che, tevI kRtionuM zikSaNadRSTie mUlya hAI zake-sAhitya dRSTie nahi, tethI temane gALI nAMkhavAthI samIkSaka uparane vRthA bhAra dUra thavA pAme ane teTalApUratI guNavattA samIkSAmAM umerAya. samIkSA uparAMta A kAryavahIemAM sAhitya sAthe saMbaMdha dharAvanArAM je vyAkhyAnA ApavAmAM AvelAM che. temAMnAM ghaNAMkharAM vivecana tathA nibaMdhasAhityamAM sArA umerA karanArAM che. 'ApaNuM vivecanasAhitya' (hIrA mahetA) : e vivecanasAhitya Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - jIvanacaritra upara vivecana karanAro graMtha che. kavi narmadathI mAMDIne munazI ane pAThaka sudhInA sAhityakAronAM kAvyAdi kalAnA tathA temane vivecananA siddhAnta saMbaMdhI maMtavyonuM nirUpaNa temAM kareluM che. samakAlIna vivecakoI barAbara nyAya nathI maLyo. tenI maryAdA ane UNapa chatAM A prakArane to A pahelo ja graMtha che eTaluM noMdhavuM joIe. jIvanacaritra jene sAcA arthamAM jIvanacaritra kahI zakAya tevAM pustako bahu thoDAM lakhAya che, eTale e prakAranuM sAhitya ApaNe tyAM paratuM nathI ane pUruM khIlyuM paNuM nathI. paradezIya vIro ane mahAnubhAva vyaktionAM jIvanacaritro itara bhASAomAMthI utAravAmAM AvelAM che, jemAMnAM keTalAMka sArI koTinAM che; paraMtu je svadezIya vire, netAo, vidvAno, mahAnubhAvo ityAdinAM jIvana lakhAyAM che temAM aneka prakAranA prayogo thayelA che. temAM eka prakAra aNIzuddha jIvanakathAne che, bIje AtmakathAno che, trIje smaraNalekhonA saMgraharUpe jIvanavRttAMta rajU karavAno che, ceAtho saMkSipta jIvanarekhAo AMkI ApavAno che ane pAMcame ahobhAvayukta prazastikathAono che. A badhA prakAranAM svadezI ane videzI mahAnubhAvonAM maulika tathA anuvAdita maLI pacAseka nAnAM-moTAM jIvanakathAnako A pAMca varSamAM navAM prasiddha thayAM che. mAhitInI sughaTita cALavaNI, saMzodhana mATenI khaMta, kathAnAyaka ane tenAM paricayI pAtrone sajIva Alekhana, pAtronAM mAnasane vedhaka abhyAsa ane jIvanaprasaMgenI rajUAta mATenI bhUmikAnuM yogya citraNaH e badhA dvArA jIvanakathAnuM lekhana atyaMta zramanI apekSA rAkhe che; evAM zramasiddha maulika jIvanacaritra eAchAM lakhAyAM che. anuvAda ke tAravaNI dvArA taiyAra karelI jIvanakathAo ke jIvanarekhAonA saMgraDe vizeSa pramANamAM thayA che. svadeza "narmadaH arvAcInomAM Adya' (kanaiyAlAla munazI) gujarAtanI asmitAne eka mahAna vidhAyaka narmada hato e beyane lakSya karIne A caritra rasabharita zailIthI lakhAyeluM che. narmadanI mAnavasahaja nirbaLatAone paNa dhyeyasiddhine arthe chAvaravAmAM AvI che. hemacaMdrAcArya (dhUmaketu) sAMpradAyikatAthI rahita mAnavajIvananI kaLAnI apekSA pUrvaka jainAcArya zrI hemacaMdranuM jIvana AlekhanAruM kadAca A paheluM ja Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 graMtha ane graMthakAra pu.9 pustaka che. aitihAsika, sAmAjika ane dhArmika vAtAvaraNanI je bhUmikA hemacaMdrane prApta thai hatI tenA vistRta paTa upara lekhake pAthareluM e jIvana vadhAre dIpI nIkaLe che. hemacaMdrAcAryanI keTalIka alaukika jIvanaghaTanA mAnanArI jaina sAMpradAyikatAne lekhake vaijJAnika rIte ghaTAvavAnA yatna karyAM che tyAM caritranAyakanI atimAnavatA dekhAya che. hemacaMdrAcAryanuM ziSyamaMDaLa' (bhAgIlAla ja. sAMDesarA) : e e jainAcAryanA ziSyA saMbaMdhI prAcIna graMthAmAMthI tAravelI mAhitInI pustikA che. 'bApu' (ghanazyAmadAsa bIralA) : lekhake gAMdhIjI sAthenA pacIsa varSanA saMsarga daramiyAna emanI najIkathI karelA abhyAsanA phaLarUpa A pustaka che. gAMdhIjInA jIvananAM pAtAne paricita pAsAMnuM bayAna sAragarbha zailIthI ApavAmAM AvyuM che. lekhake gAMdhIjInA vyaktitvanuM tAratamya kADhayuM che temAM lekhakanI dRSTinI UpAnuM paNa pratibiMba che ane tethI gAMdhIjI pratyenA temane ahAbhAva paNa keTaleka aMze UtaryAM che. gAMdhIjInA jIvananA pacIsa varSanA khaMDa e pustakamAM AlekhAyA che. tevA khIne khaMDa-gAMdhIjInA dakSiNa AphrikAnA ekavIsa varSanA jIvanane lagatA khaMDa 'gAMdhIjInI sAdhanA' (rAvajIbhAI maNibhAI paTela)mAM AlekhAyA che. pravAhI zailI, ciMtanIya prasaMgakathAnakA ane gAMdhIjInAM keTalAka patrA e badhuM sArI peThe rasa nibhAvI rAkhe che. 'kavivara ravIndranAtha ThAkura' (kAntilAla bha. zAha)H e sva. kavivaranA jIvana ane kavananA paricayAtmaka graMtha eTale temAM jevI rIte temanA jIvananI mAhitI apAi che tevI rIte temanA sAhityanI saurabhanA paNa aheAbhAvayukta paricaya ApyA che. kAkA kAlelakarane prastAvanAlekha graMthanI dIptimAM umerA kare tevA che. 'e khudAi khIdamatagAra' (mahAdeva desA) : sarahada prAMtanI prAcIna ane arvAcIna tihAsabhUmikAnI vacce e paThANu naravIre khAna abdulagaphArakhAna (sarahadanA gAMdhI) ane temanA meATA bhAI DaoN. khAnasAheba e beu vIrAnI A rAmaharSaNa kathA che. jIvananA nAnAmeATA prasaMgeAne temAM sarasa rIte gUMthI levAmAM AvyA che. 'bhAratasevaka gAkhale' (jugatarAma dave) : sva. geApAla kRSNa geAkhalenA jIvanaprasaMgeAnA vistAranI vizeSatA karatAM rajU karelA prasaMgAnuM nirUpaNa vadhAre rasamaya zailIthI karavAmAM AvyuM che, ane kathAnAyakanuM dezasevAmaya mAnasa dIpI nIkaLe che. 'naujavAna subhASa' (guNavaMtarAya AcArya): e hirapurAnI rASTrIya Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - jIvanacaritra 83 mahAsabhAne prasaMge lakhAyelI subhASabAbunI saMkSipta jIvanakathA che ane tejasvI zailIthI lakhAyelI che. 'subhASacaMdra' (saMpAdaka kakalabhAi kAhArI)mAM subhASabAbunA vicAra| temanAM bhASA tathA patrAmAMthI tAravIne temanA rASTrIya mAnasanA paricaya karAvavAmAM AvyA che. kAphiyAvADanA ghaDavaiyA' (niraMjana varmA ane jayamala paramAra)mAM vaDhavANunA tejasvI karmayAgI yuvAnA meAtIbhAI darajI, camanalAla vaiSNava ane phUlacaMda zAha e traNanAM jIvanacaritra rasabharI ane preraNAtmaka zailIthI lakhavAmAM AvyAM che. 'amArA gurudeva' (suzIla) : jANItA sva. jainAcArya zrI vijayadharmasUrinA jIvananAM A saMsmaraNA che, paraMtu temAMthI e mahAna dharmagurunI mukhya jIvanarekhAe, temanA vidyAprema, zikSaNa tathA sAhitya pratyenA temanA pakSapAta, temanI cAritryavizuddhi Adi aneka zaktionA paricaya thAya che. sAMpradAyikatAthI dUra rahIne lekhake e prabhAvaka puruSanA paricaya rasarita zailIe karAvyA che. zrImad rAjacaMdra jIvanakalA' (gAvardhanabhAi paTela) : e zrImad rAjacaMdranA e AdhyAtmika jIvanane ananya bhaktanI dRSTie AlekhI batAvanAruM eka vistRta jIvanacaritra che. 'caMdragupta maurya' (girijAzaMkara vallabhajI AcArya)mAM samrAT caMdragupta moryanA rAjane, tenAM parAkrameAnA ane tAtkAlIna prajAjIvana tathA saMsthAene paricaya saMkSepamAM ApelA che. 'smaraNayAtrA' (kAkA kAlelakara)mAM lekhaka peAtAnI bALavayanAM saMbhAraNAM AlekhyAM che. e AtmakathA nahi hAvA chatAM lekhake AtmaparIkSaNa karIne potAnI bALavayanI vilakSaNatA, truTi ane viziSTatA evI rIte AlekhI che ke saheje kizAre ane kumArane mATe eka medhaka jIvanakathA ane. temAMnI hAsyagaMbhIratA vAcanane reAcaka banAve tevI che. 'mArI hakIkata-bhAga 2' (kavi narmada) e 'uttara narmadacaritra' che. narmadanA vistRta jIvanacaritra mATe viziSTa rekhAe pUrI pADe tevI saMzAdhita mAhitI temAM saMgrahelI che. 'jIvanasaMbhAraNAM' (zAradAbahena mahetA) : pacAsa varSanA jIvanapaTa para patharAyelAM A saMsmaraNA lekhikAnA vyaktitvanI AsapAsa parikramaNa kare che, chatAM vastutaH gujarAtanI strIjAgRtinI kathA kahI rahyAM hAya che. kauTuMbika jIvanamAM rahIne paNa eka saMskArI nArI nija vyaktitvane samaSTine mATe Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 graMtha ane graMthakAra pu. 9. kevI rIte upayAgI banAvI zake tenuM preraka darzana paNa A saMskRtinA saMgraha karAve che. nirADaMbara, nikhAlasatA ane saMyama e enA lekhananA mukhya guNA che. 'mArI jIvanasmRti tathA nAMdhAthI' (saM. puSpalatA paMDavA) : nibaMdhe, vArtAo, kavitAonA vividha prayeAgA karanAra sva. kanubahena davenAM jIvanasaMsmaraNone A saMgraha che. temAM nikhAlasatA, UrmivazatA ane sArAM -mAThAM saMvedanAnI chApa che.-- 'dI. yA. raNachoDabhAi udayarAma zatAbdI smAraka graMtha' aneka lekhakonA sahakArathI taiyAra thayelA che. 'raNapiMgaLa'nA lekhaka, 'rAsamALA'nA anuvAdaka, 'lalitA du:khadarzaka' Adi nATakAnA raciyatA ane khInna saMkhyAbaMdha graMthAnA karyAM dI. bA. racheADabhAi udayarAmanuM AMtara jIvana temanA sAhityAnurAgathI ja prakaTa thAya che. A graMthamAM temanA jIvananAM ane temanI kRtinAM saMsmaraNA dvArA te samayanA vAtAvaraNanI vacce temanuM sAhityarasika vyaktitva UpasI AvatuM joi zakAya che. 'gijubhAine smaraNAMjali' (saM. nAnAbhAi bhaTTa tathA tArAbena meDika) : bAlazikSaNazAstrI sva. gijIbhAInA avasAna pachI temanAM sagAM, snehIo, vidyArthIo ane sahakAryakartAee lakhelA 60 ramaraNalekhAne A saMgraha che. temAM gijubhAinA jIvanakAryanI, temanA vAtsalyanI, temanI prayAgasAdhanAnI ane temanA vyaktitvanI pichAna ApatA lekheA maLI rahe che. samAna vAtAnuM gheADuM punarAvartana paNa thAya che. saLaMga jIvanacaritra mATenI sAmagrIrUpa A saMgraha banyA che. 'paDacAjIne smaraNAMjali' (saM. zaMkaralAla parIkha)mAM prasiddha rASTrakAryakartA sva. meAhanalAla paMDayAnI saMkSipta jIvanakathA sAthe temane ApavAmAM AvelI bhAvAMjalie che. 'durlabha jIvana' (saM. zAntilAla vanamALI zeDa) : zrI durlabhajI tribhuvanadAsa jhaverInA smaraNArthe judAjudA lekhakAe temane ApelI aMjila, temanA paricayanAM saMsmaraNA ane temanI vividha pravRttienuM darzana A pustaka karAve che. sthA. jaina samAjanA eka sahRdaya dRSTivALA sajana, khaMtIlA kAryakara, saMskArI vyaktitvavALA e hatA evI chApa A pustakamAMnI vIgatA pADe che. 'kivacirata bhAga 1-2' (kezavarAma kAzIrAma zAstrI) : saMzeAdhakane chAje tevI jhINavaTa ane niSpakSapAtayukta rIte madhya kALanA gujarAtI Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 pAMca varSanuM sAhitya-jIvanacaritra kavionAM jIvana saMbaMdhI maLI zake teTalI mAhitI A beu bhAgomAM ApI che. e kALanI kavitA, sAhitya, vicArasaraNI tathA jIvanakaLAne itihAsa mATenuM suMdara prAthamika kArya A graMtho dvArA upalabdha thayuM che. prathama graMthamAM 40 kaviono ane bIjA graMthamAM 62 kaviono paricaya Apyo che. vikramanI aDhAramI sadInA prAraMbhika kALanA kavio sudhI A carito pahecyAM che. sAhityane ovArethI' (zaMkaralAla gaMgAzaMkara zAstrI)mAM vartamAna yuganA cIda sAhityarasikonAM rekhAcitro che. temAM sahAnubhUtibharyuM guNadarzana che, paraMtu narI prazasti nathI eTalI tenI vizeSatA che. sAhityakAra, samrahastha, abhyAsI ane saMskArapremI tarIke e caritranAyake kevA dekhAya che te lekhake saMmabhAvapUrvaka darzAvyuM che. "gurune kAje' (umAzaMkara ThAkara): gune mATe ane gurunI AjJAthI purANa--itihAsamAM ziSyae karelAM sAhasonI ane temanA guru premanI A kathAo che. cAritryagaThanamAM preraka bane tevI rIte te lakhAI che. zrIkRSNa, upamanyu, karNa, ekalavya, kumArapALa, kabIra, zivAjI vagerenA ziSyatvanA pAsAne badhI kathAo sparze che. "pratApI pUrvajo (DuMgarazI dharamazI saMpaTa) : vartamAna yuganA pratApI jaina puSonAM jIvanakathAnakano A saMgraha che. vizeSatA e che ke eka jenara lekhake zrama ane saMzodhanapUrvaka te nirUpelAM che mahAna musApharo' (mULazaMkara bhaTTa)mAM dakSiNA pathamAM vasAhata karanAra Arya RSi agatyathI mAMDIne evaresTanAM himazikhara para caDAI mAMDanAra sAhasavIronI protsAhaka jIvanathAo ApavAmAM AvI che. bhAratanA vaijJAniko' (revAzaMkara somapurA)mAM caraka, suzruta, pataMjali, agatya, varAhamihira, nAgArjuna ane bhAskarAcArya e bhAratanA prAcIna vijJAnika tathA arvAcIna vaijJAniko jevA ke jhaMDu bhaTTa, gajajara, jayakRSNa iMdrajI, jagadIza bojha, praphullacaMdra roya, rAmana vagerenAM saMkSipta jIvanacaritro ane temanAM mahatvanAM saMzodhano sarasa zailImAM ApyAM che. mahAsabhAnA pramukha (mAbhAI paTela): I. sa. 1885 thI 1977 sudhInI rASTrIya mahAsabhAonA pramukhonI sAmAnya jIvanarekhAo ane temanAM citro emAM saMgrahelAM che. graMtha ane graMthakAra : graMtha 8mo' (gujarAta varnAkyulara sosAyaTI)mAM videha ane vidyamAna 27 graMthakAsanAM saMkSipta caritra ApelAM che. AThe Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 9 graMthAmAM maLIne 34 gujarAtI graMthakArAnI jIvananAMdhA e rIte prApta thai che. * 'rAmacaMdra datta'(DAhyAbhAi rA. mahetA) e rAmakRSNa paramahaMsanA eka tejasvI ziSyanI kathA che. 'mA zAradA' (svAmI jayAnaMda) ane 'zrI mAtAjI' (ratnezvara bhavAnIzaMkara) e beu zrI rAmakRSNa paramahaMsanAM-pUrvAzramanA gadAdharanAM sahadharmacAriNI zrI zAradAmaNi devInuM saMkSipta jIvana Ape che. 'zrI maharSi' (niraMjanAnaMda svAmI) e madrAsanA ramaNa maharSinI prabhAvadarzikA kathA che. 'zrI nAthaciratAmRta' (AnaMdAzrama-bIlakhA)mAM zrI nathurAma zarmAno dhArmika jIvanavikAsa kramabaddha zailIe AlekhyA che. 'jhAMsInI rANI' (khaMDerAva pavAra) e kathAnAyikAnuM vIratva dAkhavatI nAnI pustikA che. 'vimAnI gItAbAi' (strIzakti kAryAlaya)mAM eka mahArASTrIya sannArIe potAnA dhara upara thaine dararoja UDatuM vimAna joine vimAnI banavAnI mahattvAkAMkSA sevelI te kevA yatnathI ane khaMtathI pUrI karI tene preraNAdAyaka vRttAMta che. riyA nIDara' (rAmacaMdra ThAkura) e sva. caturbhuja mANakezvara bhaTTanI ane 'mau. mahamadaalI' (garIba) e taNItA muslIma rASTrIya netAnI guNAnurAgI nAnI jIvanakathA che. videza 'eka satyavIranI kathA'(gAMdhIi)mAM satyAgrahI sAkreTIsa peAtAnA dhAta thayA pUrve bacAvamAM ApelAM bhASaNeAnI pleTae lIdhelI nAMdhA sAra saceTa ane mArmika vANImAM ApavAmAM AvyA che. 'mAruM jIvana ane kAryakSetra' (ramaNalAla va. desAi) e AtmakathAmAM suprasiddha amerikana kAdhipati henarI phorDa potAnA jIvanaprasaMge rajU karIne jIvanakalAviSayaka keTalAMka preraNAtmaka nakkara satye! darzAve che. pustaka suvAcya banyuM che. 'rUparANI' (vaju koTaka) : vIsamI sadInI pahelI paccIsImAM potAnAM nRtyA vaDe jabaro UhApAha macAvanArI kalArAnI IsADArA liMkananI e AtmakathA che. 'nRtyanA hAvabhAvamAMthI mAnavInI pavitratA ane saundaryanuM jJAna ApavA huM AvI chuM' evI jIvanabhAvanA sAthe nAyikAnAM manemaMthanA ane anubhavAnA samanvaya temAM vAcanIya ane che. anuvAdamAM kAMika zithilatA che. 'baLavAkhAra pitAnI tasvIra' (kakalabhAi koThArI) AyalAMDanA zahIda jemsa kAnelInI putrI nArAe lakhelI pAtAnA pitAnI A jIvanakathA che. TUMkAM zabdacitrA bhAvavAhaka banyAM che. temAM lekhikAnA pitRprema etaprAta Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - jIvanacaritra 27 vaNAyA che. kAneAlInA jIvanasaMgrAma ane zrI iMdulAla yAjJikanA lekha 'preraNA' e zabdacitrAmAM rahelI caritrakathAnI UNapane pUrI kare che. 'kamAla pAzA' (ramaNikalAla dalAla): turkInA rASTravidhAyaka mustaphA kamAlanI A jIvanakathAmAM tenA vananA prasaMgAne aitihAsika tathA bhaugAlika paristhitinI pachIta para rasarita rIte AlekhavAmAM AvyA che. jIvananI romAMcakatA pUrI rIte UpasI Ave che. e ja vIra puruSanuM bIjuM jIvanacaritra 'mustaphA kamAla' (kAntilAla zAha) e nAmathI prasiddha thayuM che. e paNa saLaMga vanakathAne rasa pUruM pADatuM eka suvAcya pustaka che. 'jaMgIjhakhAna' (ramaNikalAla dalAla) : mAMgeAla vAra jaMgIjhakhAnanuM A jIvanacaritra herAlDa lembanA aMgrejI pustakanA anuvAda che. jIvanacaritra eka kathAnI peThe rasapUrvaka vAMcI jaI zakAya teTaluM utkRSTa che. 'vIrapUjA' (meAhanalAla pArvatIzaMkara dave)mAM jagatanA cAra mahAna dharmonA pratinidhie mahamada pegaMbara, mArTina lyuthara, mahArAjA azeka, ane dayAnaM sarasvatInAM caritrA ApelAM che. AmAMnAM pahelAM e caritra kArlAilanA lekhAne AdhAre ane trIjuM vinsenTa smithanA lekhAne AdhAre lakhAyeluM che, pariNAme te te lekhakonI dRSTie mukhyatve A caritrAmAM UtarI che. 'vibhUtimaMdira'(azeAka harSa)mAM nyUTana, mArkAnI, gerIbADI, karnala jhonasana ityAdi A videzIya ane lAlA haradayAla tathA DaoN. ketakara e e svadezIya ema ekaMdare dasa mahAnubhAvAnAM saMkSipta caritrA ApyAM che. zailI tAjagIbharI che ane kathAnI peThe rasa pUrA pADe che. 'amara mahAjanA' (zAradAprasAda varmA)mAM 'kamAtra AtAturka ane musAlInI'nAM caritra ApavAmAM AvyAM che. jIvananI chUTaka chUTaka paNa preraka rekhAonA AlekhanathI paNa sava vanacitra UpasI Ave che tenA namUnArUpa A kathA che. 'vijJAnanA vidhAyakA' (cheATAlAla purANI)mAM erisToTalathI mAMDIne lorDa kelvina sudhInA paMdara vijJAnavidezanI jIvanakathAe temanAM saMzodhane tathA siddhAMtAnI mAhitI sAthe ApavAmAM AvI che. AjasudhInA vijJAnanA vikAsane paNa te khyAla Ape che. 'kamilA-keyUra'(vidyArAma trivedI) : e iTAlInuM svataMtra rASTra sarjavAmAM mahattvano phALo ApanAra mutsaddI vIra hatA, tenuM A nAnuM jIvanacaritra che. nUtana peAlAMDanA sarjaka 'pilyU'nI resamAMcaka jIvanakathA e Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 graMtha ane graMthakAra pu.9 nAme (harizcaMdra bhaTTa) sarasa rIte lakhAI che. raziyana krAntinA eka AtmAnI jIvanakathA 'TrATkI'(ratilAla mahetA) ra|mAMcaka tathA rAjIva zailIe lakhAi che. 'eDeAlpha hiTalara' (sI. ema. zAha) e jarmana saramukhatyAra hiTalaranA jIvananI saMkSipta mAhitIvALI pustikA che. 'mArTina lyuthara' (vidyArAma vasanajI)nI saMkSipta jIvanakathAmAM dharmaviSayaka nibaMdha joDavAmAM AvyA che. 'yuropanI bhItaramAM'(caMdrabhAI bhaTTa) : e suprasiddha aMgrejI pustaka Inside EuropenuM bhAAMtara che. emAM jarmanI, TAlI, IMglAMDa, spena, raziyA, AyalAMDa ane turkInA cALIseka rAjapuruSAnAM jIvana, kArya ane dhyeya vizenI mAhitI rekhAcitrAnI zailIthI ApavAmAM AvI che. dharma ane tattvajJAna dharmane be sAMpradAyika dRSTie joie te pRthakpRthak dharmI ane saMpradAyAnAM paraMparAgata pustaka! ane tenI navInavI AvRtti dara varSe meoTA pramANamAM bahAra paDatI ja rahe che. sAMpradAyika ke asAMpradAyika je dharmagraMthA tAttvika che, kAMika navInatAvALA che, viziSTa dRSTipUrvaka anuvAdita ke saMpAdita thayA che te upara ja A vibhAgamAM dRSTipAta karyo che. AvAM pustakAnuM ApaNuM maulika dhana thADuM tathA anuvAdita-saMpAdita dhana vizeSa che. e bIjA prakAranuM dhana ja gujarAtI dharmatattvajJAnanA sAhityanI navIna samRddhirUpa che emAM zaMkA nathI. e navIna samRddhi vaDe sAMpradAyika diSTanA hrAsa ane asAMpradAyika-samanvayakAra daSTinA vikAsa thata joI zakAya che, dharma tathA vijJAnanA sumeLa sAdhatI dRSTi dharmaciMtakAmAM vizeSa khIlatI jaze tematema e sAhitya sAMpradAyikatAnA kinArA cheADIne dharmanI vizALa bhAvanA taraka vahevA lAgaze evAM cihno A pAMca varSanI e viSayanI sAhityasamRddhi uparathI tAravI zakAya che. e dRSTi jeTalI pazcimamAM khIlI che teTalI pUrvamAM khAlI nathI, paNa je kAMi aMze khIlI che tenA pariNAme prApta thayeluM thADuM paNa maulika ane anuvAdita sAhitya ucca koTinuM che. sAmAnya dharma 'vyApaka dharmabhAvanA' (gAMdhIjI) mAM samAjavyavasthA, keLavaNI, rAjakAraNa, grAmasevA, tathA svadezIdharma e badhAM sevAkSetrenA pAye dharmabhAva Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - dharma ane tattvajJAna 99 nAmAM rAkhIne lakhAyelA lekheA saMgrahelA che. jIvananA pratyeka kSetramAM sarvadharmasamabhAvanI udAra diSTa dhAraNa karatAM e lekhA zIkhave che. dhanurAgI sAdhakonI dRSTine pavitra ane udAra manAvavAnA dharmaguNa paNa temAM rahelA che. 'adhyAtmajIvana'(rAja) : jIvanane saMskArI ane unnata banAve tevI guNavattA A graMthanA lekhAmAM rahelI che. zrI. jinarAjadAsanA aMgrejI lekhAne e suvAcya anuvAda che ane beMke temAMnI mukhya dRSTi thiyAsokisTa tattvajJAnanI che tepaNa thiyosophIne sarvadharmasamanvaya guNa temAM Utaryo hAine tene sAMpradAyika lekhI zakAya tema nathI. zrI. jinarAjadAsanA ja bIjA pustaka Mysticism anuvAda 'yeAgajIvana'(bhUpatarAya mahetA) pavitra AdhyAtmika jIvananA mArgo darzAve che. sAmAnya yaugika prakriyAaiAthI ja sAcA yeAgI banAtuM nathI parantu mAnasayeAganI ucca bhUmikAe pahoMcavAthI yeAgavana jIvI zakAya che e A graMthanA dhvani che. 'mAnavadharma'(jayaMtIlAla AcArya) : e ravIndranAtha TAgAranA eka vyAkhyAnanA suvAcya anuvAda che. tyAga tathA tapasyAmAM ja mAnavatA rahelI che e teneA pradhAna svara che. 'hiMdI saMskRti ane ahiMsA'(bhArakararAva vidrAMsa) zrI. dharmAMnaMda kAsaMbInA e nAmanA marAThI putakano anuvAda che. vaidika, zramaNa, paurANika ane pAzcAtya saMskRtinI itihAsarekhA dorIne temAM uttarAttara vikasatI rahelI ahiMsAdaSTi... kramika vikAsa maulika vicAraNApUrvaka rajU karavAmAM AvyA che. viSaya dharmane sparzatA heAvA chatAM itihAsadRSTi pradhAna che. 'kalTI'(zro. nagInadAsa pArekha) ane 'jagatane AvatI kAlanA puruSa': e beunA pradhAna sura AMtararASTrIya mAnavajagata samakSa bhAvI dharmane arIsA dharavAnA che. meu pustakA DaoN. rAdhAkRSNananAM vidvattApUrNa vyAkhyAnanA anuvAdo che. prathama pustaka lekhake sAmAnya vAcako mATe lakhyuM hatuM, jemAM temaNe saMskRtinAM asaMkhya aMgo paikI dharma, kuTuMbavyavasthA, Arthika saMbaMdha, rAjakAraNa ane AMtararASTrIya paristhiti e pAMcenI AlocanA karI bhAvI punarghaTanAnI rUparekhA derI che. bIjuM pustaka temaNe oNksapharDanA vidvAna samakSa vAMcavA mATenAM vyAkhyAnA rUpe lakheluM hatuM, jemAM yurApIya kAryakuzaLatA sAthe AryajIvanadiSTane yAga karIne AvatI kAlanI navIna saMskRtinI imAratanuM rekhAMkana karyuM che. sarvadharmasamabhAvapUrvaka DaoN. rAdhAkRSNane aneka saMskRtienI ArapAra kareluM krAntadarzana A pustakAmAM jovA maLe che. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu.9 'pUrNayoga navanIta bhA. 1-2', 'pUrNayAganI bhUmikAe', 'yeAgasAdhanAnA pAyA', 'yoga para dI'i ane 'jJAnaprAptinuM dvitIya karaN' (aMbAlAla bAlakRSNu purANI) : e pAMce zrI. araviMda ghoSanA yogatattvajJAnane prasannagaMbhIra zailIe rajU karanArAM nAnAM-meATAM pustakA che. karmayoga, jJAnayeAga, bhaktiyoga, Atmasiddhi ane vijJAnayeAga-e pUrNayAganuM navanIta prathama e bhAgamAM ApyuM che.bIlamAM araviMda gheSanA yeAgatattvonI saMkSipta samajUtI ane sAdhaka mATenuM mArgadarzana che. trIjA-ceAthA pustakamAM paNa yAganI samajUtI ane abhyAsa mATe upayogI carcA tathA mArgadarzana raheluM che. pAMcamI pustikA jene phArtha DAImenzansa'kahe che te caturtha dizAmAna samajAvyuM che. je iMdriyAtIta hoi jJAnayakSuthI ja jo-anubhavI zakAya che. gujarAtanA tattvajijJAsuomAM araviMda dheASanA tattvajJAna mATenI ruci vadhatI jAya che temAM A lekhakanA graMthAe sArI peThe hissA ApyA che.. 'svAdhyAya'(DaoN. hariprasAda desAi)mAM aneka tattvajJAnA tattvadarzananA svAdhyAya-manana-parizIlana karIne temAMthI tAravelI vaijJAnika vanadiSTanA khyAla ApanArA sarasa lekhAne saMgraha karavAmAM AvelA che. 'eziyAnA mahAna dharmAM' (dhIrajalAla cI. desAI) mAM judAjudA dharmAMnA siddhAMtAnI tathA temanA pravartakAnA jIvananI TUMkI hakIkata ApI che. sarvadharmasamabhAvane puSTa karavAnI diSTa temAM patharAyelI che. 'karmanA niyama' (harajIvana kAlidAsa mahetA)mAM karmabaMdhana ane karmakSayanI samajUtI evI rIte rajU karI che ke jethI karmavAdanA buddhimAna zraddhALu niSkriya na bane ane puruSArthane tyajI na bese. prArabdha, saMcita ane kriyamANa karmanI philasUrI sugamya rIte samajAvI che. 'kAraNasaMvAda' (paM. zrI ratnacaMdrajI)mAM paNa kAryakAraNane nipAvatAM adaSTa baLAne jaina sAMpradAyika dRSTie paNa sugamya ane rAcaka zailIe saMvAdadvArA samajAvelAM che. 'ucca jIvana' (nAzAkarI pIlAM) : e nItidharmanI dRSTie jIvanane unnata banAvavAno saMdezo Ape che. 'yeAgAmRta' (jamiyatarAma AcArya): e jAti, dharma, prAMta ke saMpradAyanI adita dRSTine TALIne satyadharmane mArga darzAvavAnA eka sAmAnya prayatna che. vAteAmAM medha' (jayaMtIlAla mahetA) : e tattvajJAnane vArtAdvArA sugamya rUpe rajU karavAnA sarasa prayatna che ane eka vRddhanI vicArapeAthI'mAMthI tenI tAravaNI karavAmAM AvI che. vedAMta 'hiMdu dharmanAM mULatattvA' (DaoN. pratAparAya medI)mAM upaniSado, gItA, Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya-dharma ane tatvajJAna manusmRti Adi dharmagraMthenA jJAnanuM abhyAsa pUrvaka kareluM dehane suvAcya zilIe arthabodhaka sarala bhASAmAM gUMthavAmAM AvyuM che. vedadharma vyAkhyAnamALA' (pa. puraSottama bhaTTAcArya)mAM veta AryadharmanuM pratiSThAna karavA mATe ApavAmAM AvelAM upadezAtmaka vyAkhyAnono saMgraha karelo che. zuddhAdvaita siddhAna pradIpa" (sva. maganalAla gaNapatarAma zAstrI): lekhaka zuddhAdvaita siddhAMtanA sArA abhyAsI hatA. A graMthamAM zuddhAdvaita siddhAntanuM nirUpaNa ane pratipAdana itara matonI depagratatAnA darzanapUrvaka karavAmAM AvyuM che. A navI AvRttimAM TippaNI umerIne navesarathI saMzodhana karavAmAM AvyuM che. "zrI puSTimArgIya kIrtana prakAra (kezavarAma kA. zAstrI)mAM kIrtanabhaktinuM mahattva ane jIvanamAM kIrtanasaMgItanuM sthAna e beuno samanvaya karavAmAM Avyo che. ravarUpadarzana' (dalapatarAma jagannAtha mahetA)mAM AtmA, paramAtmA ane jagatanI mAyArUpAtmaktAno paricaya guruziSyasaMvAdarUpe karI gItAnA AdhAre bodhatatvanuM samarthana karyuM che. saMsArane mithyA mAnIne tenA tyAgamAM sanAtana sukha darzAvyuM che.. bhakti tattva' (svAmI jayAnaMda tathA jayaMtIlAla ojhA) : e zrI rAmakRSNa paramahaMsanA upadezonA parizIlanane pariNAme ubheluM bhaktisaMbaMdhI ciMtanonuM vivecana che. 'kRNabasI' (prANazaMkara jozI) sAdhu vAsavANIne aMgrejI pustaka uparathI lakhAyuM che. temAM navayuganI dRSTie gItAnuM rahasya samajAvyuM che ane rASTraciMtana tathA dharmaciMtanano samanvaya karavAmAM Avyo che. praznopaniSada' (maNilAla chabArAma bhAda) sadAziva zAstrI bhIDenA marAThI pustakano anuvAda che. kalpanAsRSTi ane brahmakapanA,' "alaukika amRta," tathA "parA ane aparA' (mULajI raNachoDa veda) : ekAMtanA te viSayonI samajUtI ApanArI pustikAo che. - yatIndra matadIpikA' ane "tatvatraya" (mAdhavalAla dalasukharAma koThArI) e rAmAnuja saMpradAyanAM be mahattvanAM pustako che. paheluM pustaka paM. zrInivAsadAse lakheluM rAmAnujAcAryanA siddhAntanuM pratipAdana ane tenA paranI paM. vAsudevanI TIkAnA gujarAtI anuvAdanuM che. svAminArAyaNa saMpradAyane Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 9 abhimata viziSTAdvaitanI tatvacarcA temAM che. bIjuM pustaka rAmAnujAcAryanI ziSya paraMparAmAM thayelA sAtamA AcArya zrI lokAcAryanA mULa graMthanA anuvAdano che. ci, acidu ane Izvara e traNa to temAM nirUpAyAM che. "siddhAntaprakAza' (prakAzaka-maMchArAma motIrAma) : ravibhANa saMpradAyanA ravisAhebe lakhelA mULa sUtrAtmaka graMtha upara e saMpradAyanA traNa sAdhue lakheluM e bhASya che. kabIra saMpradAya' (kIzanasiMha cAvaDA)mAM kabIranuM jIvana, kavana, rahasyavAda tathA tenA siddhAMto, gujarAta para tenI asara ityAdi darzAvelAM che. zrI satya kabIra digvijaya" (mahaMta ratanadAsajI sevAdAsajI)mAM sAMpradAyika daSTie kabIranuM jIvana, temanA upadezaprasaMge tathA upadezAtattva ApelAM che. japa (maganabhAI desAI) : zIkhanA dharmanA e nAmanA prArthanApustakano anuTupa chaMdamAM karavAmAM Avelo anuvAda che, jenuM mahattva temAMno guru nAnaka ane ApaNI saMskRti' e lekha batAvI Ape che. tattvamImAMsA' (bhUpatarAya dave) : e sAdhu zAntinAthanA prAgya darzana samIkSAne ughAtanuM bhASAMtara che. badhA dhArmika anubhavone bhramarUpa darzAvatA zunyavAdanuM te samarthana kare che. "sadAcAra' (mULajI durlabha veda) : zrImAna zaMkarAcAryanA kahevAtA 54 kalokanA "sadAcAra' graMtha upara zrI. haMsa svAmI (I. sa. 1845-95) e lakhelI evIbaddha marAThI TIkAno A gujarAtI anuvAda che, temAM zauca, prANAyAma, japa, tarpaNa, hema, arcana vagere sadAcAranAM aMgenuM vedAMtadaSTie AdhyAtmika vivaraNa kareluM che. jaina "mahAvIra kathA' (gopAladAsa jIvAbhAI) : A lekhake jaina sUtrasAhitya ane graMthasAhityane sarala gujarAtI bhASAmAM utAravAnA je stutya prayatno karyA che tene lIdhe sAMpradAyikatAthI nirALuM evuM jaina tattvajJAnanuM suMdara sAhitya gujarAtI bhASAne maLyuM che. A pustakamAM jaina tIrthakara mahAvIra svAmInI pUrvakathA ane jIvanakathA uparAMta temanI daSTAMtakathAo ane sadupadeza paNa samAvelAM che. jaina sAmagrImAMthI ja taiyAra kareluM A pustaka tasvanirUpaNamAM lekhakanI samadaSTi, vizALatA ane abhyAsaniSThatA batAve che. mahAvIre bhAratane ahisAganuM eka svataMtra darzana ApyuM che e tene ekaMdara vani che. "mahAvIra svAmIno aMtrima upadeza" e e ja Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - ItihAsa ane rAjataMtra lekhake uttarAdhyayana sUtrano karelo chAyAnuvAda che. "samI sAMjano upadeza' e dazavaikAlika sUtrano chAyAnuvAda che. "bhagavatIsAra' e atyaMta moTA 'bhagavatI sutra'ne lokopayogI daSTie tAravI kADhele sArasaMgraha che. A ja lekhake je dharmanA sAhityanA abhyAsa ane anuvAdarUpe taiyAra karelA bIjA graMtho pApa, puSya ane saMyama', hemacaMdranA yogazAstrane anuvAda ane kuMdakuMdAcAryanAM traNa ratno' samaya sAra, pravacana sAra, tathA paMcAstikAyano anuvAda che. nAgama kathAkoSa' (jIvalAla che. saMghavI): jaina sutragraMthamAM AvatI dhArmika kathAo ane caritro saMkSipta svarUpe A pustakamAM ApelAM che. keTalIka kathAo daSTAMtarUpa heIne kapita ane keTalIka prAgaitihAsika kALanI tathA upadezapradhAna che. itihAsa ane rAjataMtra itihAsanA saMzodhana tathA lekhanane chellAM thoDAM thI je vega maLe che tethI A vibhAgamAM pacAseka pustako daSTi sAme AvIne UbhAM rahe che. itihAsa bahudhA rAjakAraNathI maryAdita thaIne ApaNI sAme Ave che; tethI saMzodhana, abhyAsa ke anuvAdadvArA prAcIna ane arvAcIna rAjakIya itihAsa ke aitihAsika nibaMdho vizeSa lakhAyA che ane saMsAra, samAja, dharma ityAdinA itihAsathI moTe bhAge e prakAranuM sAhitya vaMcita rahe che. A prakAranAM ekameka-babe pustake mAtra jovA maLe che. gujarAtanA prAcIna itihAsanA saMzodhana tarapha lekhakonI dRSTi jeTalI gaI che teTalI arvAcIna itihAsa tarapha gaI nathI, tethI ulaTuM hiMdustAnanA arvAcIna rAjakAraNane sparzatA itihAsagraMtho jeTalA lakhAyA che teTalA prAcIna saMzodhananA graMtho lakhAyA nathI. hiMdustAnanA itihAsanuM saMzodhana aMgrejI itihAsagraMthanA lekhakone AgavuM soMpIne ApaNe jANe tenA anuvAdothI ja saMtuSTa rahevAnuM hoya evI paristhiti varte che. - paradezane lagatA ItihAsagraMthamAM vartamAna jAgRtikALanI upamAM jovAmAM Ave che. paradezanA jUnA kALanA itihAsanAM ekAda-be pustakone bAda karatAM bAkInAM badhAM pustakomAM raziyA, jApAna, jarmanI, cIna ke briTananAM vartamAna rAjakAraNanA tathA tenA pratyAghAtonA paDaghA paDelA che. gujarAta gujarAtane madhyakAlIna rAjapUta ItihAsa-graMtha 1-2' (durgAzaMkara Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 graMtha ane graMthakAra pu. 9 ke. zAstrI) : rAsamALA, prabaMdhaciMtAmaNi ane embe gejheTiyaramAMthI sAMpaDatA gujarAtanA itihAsanI UNapo TALavA mATe A beu graMthA upaceAgI bane che. e itihAsamAMnI ghaNI vIgatAnAM navAM mUlyAMkana lekhake kayAM che ane te mATe basso jeTalA graMthAnA AdhAra lane puSkaLa saMzAdhana-parizIlana karyuM che. gujarAtanA navesarathI lakhAyelA saLaMga prati hAsanI UNapa hajI maTI nathI, paraMtu te mATenI rAjapUtakALa puratI suMdara prAthamika sAmagrI tarIke A saMsthA mUlyavAna banyA che. 'purAtana dakSiNa gujarAta' (maNibhAI dvivedI) : dakSiNa gujarAtanA jUnA itihAsa para prakAza pADatA chUTaka lekhAnA A saMgraha che ane gujarAtanA saLaMga itihAsanA lekhana mATe A paNa mUlyavAna sAmagrI che. rAjakIya uparAMta Arthika ane sAmAjika daSTie paNa peAtAnA viSaya upara lekhake hIka prakAza pADayo che. 'sarasvatI purANa' (kanaiyAlAla bhAzaMkara dve) : A tIrthavarNananA graMtha mukhyatve atihAsika ane bhaugolika dRSTie je agatya darzAve che. tene anurUpa saMzodhana tathA prAcIna lekhethI saMzodhake tene samRddha karyo che. barbaraka, cAvaDA, karNa, mInaLa, siddharAja ane sahasraliMganA itihAsa ApavA uparAMta sarasvatIne tIre AvelAM tIrthasthAnonI paurANaka tathA bhaugolika mAhitI ApI che. 'vAghelAonuM gUjarAta' (bhogIlAla ja. sAMDesarA)mAM vAdhelA vaMzanA rAjanA samayanA gujarAtanI rAjakIya ane bIjI mAhitI sAMskRtika STie tAravI ApavAmAM AvI che. gujarAtanA musalamAna-bhAga 1'(karIma mahamada mAstara) : e muMbai gejheTiyaramAMthI karavAmAM Avelo anuvAda che, jemAM anuvAdakanI saMghe ane pirozo e viziSTatA che. 'mahamuda begaDA' (lAkhaMDavAlA) : e gujarAtanA sultAna mahamuda begaDAnAM parAkramA tathA itihAsanuM darzana karAvanAruM nAnuM pustaka che. Dara saMsthAnanA keTalAka purAtana avazeSo' (paMDharInAtha InAmadAra): gujarAtihAsalekhanamAM madadagAra bane tevI rIte iDara saMsthAnamAMnA aitilaka avazeSonuM varNana ane citrAnI samRddhi temAM bharelI che, - 'himAMzuvijayajInA lekhA' (saM. muni vidyAvijayajI) : sva. jaina muni himAMzuvijayajI gujarAtanAM aitihAsika sthAne ane avazeSAnA iMDA abhyAsI tathA saMzodhaka hatA. e sAhityanA vidyAvyAsaMgathI temaNe chata Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya -itihAsa ane rAjataMtra 95 hAsaviSayaka ane sAhityaviSayaka taiyAra karelA lekhone A saMgraha che, ane vizeSAMze gujarAtanA pratihAsa mATenI jaina sAmagrI upara te prakAza pADe che. 'jIrAvalA pArzvanAtha' (lAlacaMdra bhagavAna gAMdhI): pAvAgaDhamAM vi. saM. 1112mAM pratiSThita thayelI jIrAvalA pArzvanAthanI pratimA tyArapachI koi kALe daTAI gayelI te 1889mAM tyAMthI zeAdhI bahAra kADhIne vaDAdarAmAM pratiSThita karavAmAM AvelI, te pratiSThApanAne vRttAMta te ja varSamAM jaina muni dIvijayajIe dezI DhALeAmAM utArelA; e vRttAMta aitihAsika dRSTie mUlyavAna hAine saMzodhake A pustakamAM jarUrI nAMdhe tathA TippA sAthe utAryo che. 'gujarAtamAM saMgItanuM punarjIvana' (saM. puruSottama gAMdhI) : A pustakamAM saMgItazAstraviSayaka lekhA, zikSaNu tathA saMgIta vizenA lekho, keTalAka jUnA saMgItazAstrInAM jIvanavRttAMta ane saMgItazAstrI kharee gujarAtamAM AvIne saMgItane ApeluM navuM jIvana tyAdri mAhitI saMgrahelI che. eTale saMgItazikSaNa tathA saMgItanA itihAsa vizenuM A eka mizra pustaka banyuM che. saMgItaviSayaka aitihAsika lekhamAM e viSayanA itihAsanuM jJAna TIkaThIka maLI rahe che. arvAcIna itihAsanuM rekhAdarzana-bhAga 3' (saM. hIrAlAla tri. pArekha) : rAjakIya itihAsathI tara evAM kSetrAnA itihAsagraMthAnI je truTi che te truTinuM nivAraNa karavA mATe upalabdha lekhasAmagrI A nAma heThaLanA traNa graMthAmAM saMgrahelI che. keLavaNI, samAjasudhArA, strIjIvana, rAjakAraNa, sAhitya ityAdi kSetrAmAM trIsa varSamAM thayelI pragatisUcaka mahattvanI ghaTanAenI noMdha A graMtheAmAM levAI che. ekaMdare te A badhI kAcI mAhitI mAtra che. parantu saLaMga itihAsanA lekhana mATe te khUba ja upacegI thAya tevI che. hiMdustAna 'prAcIna bhAratavardha'(DaoN. tribhuvanadAsa laheracaMda) : I. sa. pUrve 900thI mAMDIne I. sa. 100'sudhInAM eka hajAra varSanA itihAsa A meNa pAMca graMthAmAM lekhake saMpUrNa karyAM che ane te 1935 thI 1940 sudhInAM sUryanI aMdara ja prasiddha karyAM che. pAMca graMthanAM Azare 200 uparAMta pRSTha, puSkaLa AkRtio ane nakazA, prAcIna rAjavaMzeAneA itihAsa ane te kALanI bhaugolika, sAmAjika tathA Arthika sthitinA vRttAMta e badhuM A graMtha pAchaLa levAyelA zramane mArI peThe khyAla Ape che. A graMthAmAM lekhakanI Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 9 saMzodhanaSTi jeTalI tIvra dekhAya che teTalI tIvra aitihAsika daSTi nathI tethI temaNe keTalAMka pracalita vidhAnane anyathA nirUpyAM che ane e nirUpaNa mATenA temanA purAvA tathA tenAM pratipAdana anaitihAsika hAvAne kAraNe te vizeDIka-ThIka UhApeAha lagyA che. A UhApAha daramiyAna upasthita karavAmAM AvelI zaMkAonuM nirasana karavA temaNe chellA bhAgamAM vistArathI prayatna karyo che. ekaMdare te prAcIna itihAsadmamaMthana mATenI sAmagrImAM umerA karanArA A itihAsanA badhA graMthA banyA che ane teTalApUratI tenI upayeAgitA noMdhapAtra bane che. pratihAsaviSayaka jaina sAmagrIne jeTale vizALa upayega temaNe karyo che teTalA upayAga A kALanA khIjA itihAsagraMntheAmAM AjasudhI thayA nathI, e paNa tenI eka vizeSatA che. 'svAdhyAya-khaMDa ra' (preA. kezavalAla hiM. kAmadAra) : abhyAsapUrNa atihAsika nibaMdhAnA A beu saMgrahA che. 'sarasvatIcaMdranuM rAjakAraNa', 'gujarAtanA saMskAritvanuM ghaDatara', 'samayamUrti narmada', 'gujarAtanA sANaMkI yuga', 'digvijayI jaMgImakhAM', 'akabara' evA rAjakIya ane sAmAjika itihAsalekhA ane aitihAsika vyaktie vizenAM pustakAnI lekhake karelI samAlocanA uparAMta 'tihAsanuM parezIlana' jevA keTalAka evA nibaMdho che ke je lekhakanI nirbaLa itihAsadRSTine paricaya karAve che. lekhakanAM maMtavyAnI pAchaLa itihAsanI ekaniSa dRSTi che, eTale hemacaMdra, zivAjI ke pratApa tyAdine te yugabaLAnA dhaDanArA lekhe che ane vIrapUthvanA mithyADaMbarane aniSTa mAne che. emanAM maMtavyA ciMtanIya che. 'aitihAsika saMzAdhana' (durgAzaMkara ke. zAstrI)H kevaLa rAjakIya itihAsa . ja nahi paNa deza, nagara, dharma, samAja, kSati, vyakti, vidyA-zAstra, RtyAdi viSayaka aitihAsika saMzAdhanalekheALA A saMgraha che ane tene judAjudA khaMDamAM vaheMcelA che. lekhakanI itihAsarasikatA uparAMta saMzAdhana mATenI khaMta tathA cIvaTanuM te darzana karAve che. keTalAka lekhA prAsaMgika carcAne aMge lakhAyelA hovA chatAM tenuM mUlya itihAsadaSTae echuM nathI. RgvedakAlIna jIvana ane saMskRti' (vijayarAya vaidya) : e judAjudA saMzodhaka-lekhakonA RgvedakAlIna saMzodhanagraMthAnA parizIlanapUrvaka lakhAyele graMtha abhyAsIone upayAgI thAya te prakAranA che. graMthanA mathitArtha e che ke jagatanI uttama saMskRti madhya eziyAmAM ke bIje kyAMya nahi.paNa bhAratavarSamAM ja janmI hatI ane saptasiMdhunA AryAM te bhAratanAM ja saMtAneA hatAM. avinAza dAsa ane akSaya majhamudAranI mAnyatAne ja lekhake satya rUpe svIkArI che. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - ItihAsa ane rAjataMtra "bhAratamAM aMgrejI rAjya-bhAga 1-2' (anu. bhAskararAva vikAsa): paMDita suMdaralAlajIe mULa hiMdImAM lakhelA graMthano A anuvAda hidamAM aMgrejI rAjyanI samAlocanA che. A samAlocanA pracalita ItihAsa ane tenAM tAratamyothI sArI peThe judI paDe che ane aMgrejI rAjyanA apakAro tathA upakAro upara nirIkSakanI uDI najara nAMkhe che. samAlocanAmAMnA pratyeka mahatavanA dhvani pAchaLa bIjA ItihAsakAronAM vacana AdhArabhUta rahelAM che te darzAvIne lekhake potAnAM vidhAne pratipAdyAM che. pustakanA prAraMbhamAM joDelI Azare doDhaso pAnAMnI prastAvanA lekhakane dezanA vartamAna itihAsakAra tarIke sthApita kare tevI guNavattA temAM rahelI che. A kaDaka samAlocanAne kAraNe ja pustakane sarakAre japta kareluM paNa pAchaLathI jamI uThAvI levAmAM AvelI. 'hiMdustAnanI garIbAI' (gopAladAsa jIvAbhAI paTela)mAM lekhake dAdAbhAI navarojInA pustaka "pavarTI eNnDa anabriTiza sela Ina InDiyA' e pustakano nicoDa ApIne briTiza kAlamAMnA hiMdanI garIbAino itihAsa ApyA che. evI ja rItanuM bIjuM pustaka hiMdahitaiSI pAdarI DibInuM che jenA nicoDarUpe e ja lekhake "AbAda hiMdustAnA' pustaka taiyAra kareluM che. beu pustako hiMdanA Arthika zoSaNanA ItihAsagraMtha mAM . "sattAvana' (nagInadAsa pArekha) : hidane 1857no kahevAte baLavo e baLavo nahato paraMtu svataMtratA mATeno viplava hato evuM pratipAdana keTalIka AdhArabhUta sAmagrIne AdhAre A pustakamAM karavAmAM AveluM che. - "gulAmInI zaMkhalA" (dhanavaMta ojhA) : vedakALanI bhAratIya rAjya vyavasthAthI mAMDIne 1935nA hiMdanA rAjakIya zAsanasudhArAnA kAyadA sudhInA rAjyabaMdhAraNano itihAsa A pustakamAM Apelo che. te saMkSipta che paNa abhyAsIone upayogI thAya te che. mahArASTrIya itihAsanAM mukhya valaNa (anu. bha. mo. pioTA): A viSaya paranAM zrI goviMdarAva saradesAInAM cha vyAkhyAnono A gujarAtI anuvAda che. mahArASTranAM aitihAsika saMzodhanone paNa te ThIka khyAla Ape che. hyuenasaMga (Da. devendra majamudAra): A jANatA cInI yAtrALunI jIvanakathA ane sAhasakathA karatAM vizeSAMze tenI A saMkSipta pravAsakathA che. temAMthI hiMdanI tatkAlIna sAmAjika, Arthika, dhArmika sthitinA iti hAsanI rekhAo maLe che. caMdragupta maurya (girijAzaMkara AcArya) e samrA caMdraguptanI saMkSipta Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 graMtha ane graMthakAra pu. caritrakathA che je takAlIna itihAsanI bhUmikA para AlekhAI che. mArI siMdhayAtrA' (jaina muvi zrI vidyAvijyajI) : siMdhanA pATanagara karAcImAM be cAturmAsa karIne ane mukhyatve gujarAtIothI vaselAM itara nagaromAM pravAsa karIne siMdhanA itihAsa, bhUgoLa, samAja, saMsAra, sAhitya ityAdinuM je avalokana lekhake kareluM tenuM pratibiMba AmoTA graMthamAM pADavAmAM AvyuM che. yAtrAgraMtha karatAM vizeSAze te siMdhanA vartamAna sAmAjika itihAsano graMtha che. lekhake potAnI jAhera pravRttinI kathA paNa sAthe sAthe kahI che paNa mukhya dRSTibiMdu siMdhanA janasamAjanI UNapa ane vizetAothI gujarAtI vAcakone paricita karavAnuM che. samAja "strIonA vikAsamAM naDatAM kAyadAnAM baMdhana" (prabhudAsa paTavArI): e pustakamAM duniyAnI strIonA vikAsa mATenAM mathanAnuM tAratamya raheluM che. vedakALathI mAMDIne Aja sudhInA nArIjagatanA e mathanano saMkSipta itihAsa temAM Apelo che. 'unevALa brAhmaNa jJAtinI tavArIkha (dInabaMdhu) jJAtionA ItihAsa samAjazAstranuM eka mahattvanuM prakaraNa che. A tavArIkhane itihAsanI vAstavika daSTi sAMpaDI nathI paNa itihAsa lakhavA mATenI kAcI sAmagrI temAM ApelI che. unA, machundrI tathA sthalakezvaranAM purANokta mAhAsya darzAvyAM che. vaDodarA rAjyanI sAmAjika sevA' (ramezanAtha ghArekhAna) : vaDodarA rAjyanI rAjakAraNathI judI paDatI evI bahuvidha sAmAjika pravRttione A itihAsa che. rAjyanI zikSaNapravRtti, vaidyakIya tathA ArogyarakSaNa, grAmonnati, audyogika pravRtti, aMtyajonnati, vyAyAmapracAra ane sAhityapAsanAno paricaya temAMthI maLe che. bIjA dezI rAjyone udhaka bane tevI vIgato temAM che. vaiSNava dharmane saMkSipta itihAsa (durgAzaMkara zAstrI): A pustakanI navI AvRttimAM puSkaLa umero karavAmAM Avyo che. bhaktimArganuM sAMskRtika daSTie mUlyAMkana, svAminArAyaNa saMpradAya, bhaktimArganI porANika kRtione sAra, gujarAtamAM vaiSNava dharmano phelAvo, ityAdi navAM prakaraNe lekhakanA UMDA abhyAsanA phaLarUpa che. jaina konpharansanI caDatI paDatIno itihAsa' ( sthA. jaina konpharansa kAryAlaya) : A konpharasanI badhI beThakomAM thayelI pravRtti ane TharAvo tathA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya- itihAsa ane rAjataMtra pramukhonAM vyAkhyAnomAMthI karelI tAravaNI dvArA A pustaka e kAmanA sAmAjika itihAsanI sAmagrI pUrI pADe che. rAjataMtra rAjya ane rAjakAraNuM (harakAnta zukala): rAjakAraNanA kSetramAM rAjyanI kalpanA ane utpattithI mAMDIne AjanI duniyAnA judAjudA dezonI rAjyapaddhationo itihAsa lekhake traNa khaMDe dvArA vistArathI Avyo che. rAjyanI utkrAni sAthe tenuM kAryakSetra ane kartavyakSetra kevI rIte vistaratuM gayuM ane aneka vAda tathA saMsthAo janmatI gai tenI samajUtI te Ape che. itihAsanA abhyAsanI dRSTi temAM vaNAI gayelI che. e ja lekhakanuM 'hiMdanuM pheDarala rAjyabaMdhAraNa ane dezI rAjyo' e pustaka 1935nA zAsanadhArAnI vistRta samajUtI itihAsadaSTie Ape che. 'eka vRddhanI vicArapothImAMthI' (pra. jayaMtIlAla morArajI mahetA); je vRddhanI A vicArathI che te sva. prabhAzaMkara dalapatarAma paTaNI. rAjyabaMdhAraNa, rAjanIti, nareMdramaMDaLa ane sArvabhauma sattA, nareMdramaMDaLa (1970)mAM pite darzAvelA vicAre, keTalAMka sAdAM satyo ane rAjakAraNa saMbaMdhe lakhelA bIjA lekhe, e badhAne A saMgraha che. hiMdanA rAjakAraNanA ane khAsa karIne dezI rAjyonA briTana sAthenA kAyadesaranA saMbaMdhanA itihAsane abhyAsIone mATe A sarasa lekhasaMgraha che. dezI rAjyo ane phezana' cunIlAla zAmajI trivedI)lekhake dezI rAjyanA hitanI daSTie pheDarezananI carcA karelI che. - "ApaNuM samavAyataMtra' (tribhuvanadAsa maNizaMkara trivedI)mAM samavAyataMtranA judAjudA vibhAgonuM vivaraNa tathA tenA amalathI nIpajatAM pari manuM darzana karAvavAmAM AvyuM che. bIjAM samavAyataMtranI sAthe hiMdanA samavAyataMtranA kAyadAnI tulanA paNa karI che. "hiMdustAnane rAjakArabhAra' (cImanalAla maganalAla DokaTara) H hiMdanA vartamAna rAjyavahIvaTano temAM khyAla Ave che ane 193panA baMdhAraNanA kAyadAne hiMdanA bhAvI baMdhAraNa rUpe khyAlamAM rAkhIne samajUtI ApI che. "rAjakeTano satyAgraha' (rAmanArAyaNa nApAThaka): rAjakoTane satyAgraha e hiMdanA satyAgrahanuM eka aitihAsika prakaraNa che. e prasaMganuM tAdaza citra A pustakamAM rajU kareluM che. paradeza "raziyA' (ucharaMgarAya ojhA)mAM I. sa. 1916 thI jhAronA yuga Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ca ane graMthakAra pu. 9 sudhInA raziyAnuM vihaMgAvalokana karIne nIpajelI krAnti sudhInA itihAsa ApavAmAM Avye che. 'tuM rasa bhAga 1-2-3' (caMdrabhAI bhaTTa)mAM raziyana krAntinI romAMcaka vIragAthA kathArasapUrNa zailIthA lakhAi che. 'sevieTa samAja' (nIrU desAi)mAM raziyAe AdarelA samAjavAdanA prayAgane khyAla ApavAmAM AvyA che. 'AjhAdInuM lAla lazkara' (jasavaMta suriyA)mAM seAviyeTanI rAjya karavAnI rIta, tenA Adarzo ane tenA lAla lazkaranI racanAne khyAla Apyo che. 'svataMtra jarmanI' (ucharaMgarAya ojhA)mAM jarmanIe peAtAnI prA mATe meLavelA svAtaMtryanA itihAsa ApelA che. 'nAjhIrAja' (caMdrabhAI bhaTTa)mAM tyArapachI sthapAyelA nAjhI rAjya, tenA sUtradhArA, tenAM rAharasameA, uddeza vagerenuM citramaya Alekhana umra vANImAM kareluM che. 'pragatizIla jApAna'tribhuvanadAsa paTela)mAM lekhake jApAnanuM utthAna tathA tenI pragatinA preraka itihAsa ApyA che. 'muslIma samayanuM spena'(ImAmuddIna daragAhavALA) : urdU uparathI anuvAdita thayelA A pustakamAM spenanA araba vijetAee spenane sAhitya, kalA, saMgIta, zilpa, rAjazAsana ityAdi zIkhavIne saMskAreluM, tene vRttAMta che. 'spena H jagatakrAntinI vALA' (IsmAIla hIrANI) : spenanA AMtaravigraharUpe spena upara thayeluM phAsijhamanuM AkramaN e jagatanI pahelI vALA hatI ema darzAvatuM A vartamAnakAlIna itihAsanuM pustaka yurAkhanA judAjudA vAdo tathA te vaccenA gharSaNane sArI peThe khyAla Ape che. vartamAna yuddhanI pUrvachAyA temAM jovA maLe che. 'cInanA avAja'(caMdrazaMkara zukala) : 'oNna cAyanAmaeNna' e nAmathI leAvejha Dikinsane cInane iMglAMDa taraphathI thatA anyAyanA patro lakhelA tene A anuvAda che. cInI prazna, tenI saMskRti ane svAtaMtrya upara samabhAva jAge e rIte pustaka lakhAyuM che. 'tavArIkhanI tejachAyA' (veNIlAla buca) : paM. javAharalAle mAnavahatanI sAMskRtika pragatinI itihAsarekhA dorIne pAtAnI putrIne patra lakhelA tene A anuvAda che. temAM dezadezanA itihAmanA paricaya ApavAmAM AvyA che. samayAnukrama pramANe duniyAnA dezane najaramAM rAkhIne e tihAsakathA AlekhavAmAM AvI che. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - pravAsa ane bhUgALa 101 'raMgadveSanA durgaM bhAga 1-2' (prANazaMkara dveSI)mAM dakSiNa AphrikAne samRdda karanAra hiMdI praznane hAMkI kADhanArA geArA vasAhatIonA raMgadveSane itihAsa rajU karavAmAM Avyo che. TaskejI ane tenA mANyeA' e mukara TI. vAziMgTananI Taske saMsthAnuM dhyeya, tenI kAryapaddhati tathA siddhinI mAhitI ApanAruM putaka che. pravAsa ane bhRgALa bhUMgALanAM pAca pustakone bAda karIe teA bhUMgALa vijJAnane lagatAM pustako "hu jUja lakhAya che ane A pAMca varSamAM tevAM e ja pustakA maLyAM che. pravAsanAM pustakA pramANamAM ThIka lakhAya che ane emAM keTalIka navInatA paN heAya che. pravAsIone ke yAtrALuene madadagAra thAya tevAM mAtra mAhitI ekatra karIne--vinA pravAsa karye lakhelAM pustakA have bhAgye ja bahAra paDe che, ane tene badale pravAsa karIne pravAsanA pradezanI chApa vAcakanA cittamAM chApI zake tevAM pravAsavarNanA, sauMdaryanirIkSaNa, samAjadarzana tyAdi ApanArAM pustakA pahelAM karatAM vadhu lakhAtAM thayAM che. sAhityadRSTie evAM pustako vAcakane lekhakanA sahapravAsInA jevA AnaMda upajAve che ane pravAsa mATenA rasa jagADe che. potAnA ja dezasaMbaMdhI jJAnanI khATa tethI eka rIte pUrI paDe che. je dezamAM sArA mANasA dharmanimitte yAtrA kare che te dezanA muThThIbhara lekhaka ane nirIkSakA ja peAtAnA citta paranI chApane akSAmAM utAre che e vAta asaMtApa upaLave tevI che, chatAM. temAM ya saMtAnuM kiraNa e che ke sarasa pravAsavarNano pUrA rasathI vaMcAya che ane tene pariNAme 'himAlayanA pravAsa' pAMcamI, 'lokamAtA' bIjI ane 'saurASTranAM khaMDerAmAM' bIjI AvRtti pAmyAM che. 'smRti ane darzana'(ratilAla trivedI) : e nadI, pahADA ane girinagarAnA prAkRtika sAMdaryathI bharelA pradezamAM karelA pravAsanAM saMsmaraNA ane bAhyAMtara darzananA bhAvavAhI vANImAM ApavAmAM AvelA prasAda che. pravAsavarNana karatAM ya vizeSAMze temAM lekhakanA aMtaramAM UDelI bhavya-divya chApAnuM rekhAMkana ane ciMtana che. 'pagadaMDI' (gaurIzaMkara dveSI: dhUmaketu) : e lekhake karelA pravAsanI varNanAtmaka ane ciMtanAtmaka nibaMdhikA saMgraha che. lekhakamAM prakRtisauMdaryanI dRSTi che, sthApatya-kalA prema che ane samAjadarzananA zAkha Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 - graMtha ane graMthakAra pu. che, eTale lekhakanA gamA-aNagamAnI rekhAo paNa e varNa-ciMtanamAM AlekhAtI rahe che. pravAsanA anubhavonuM tattva temAM vizeSa che, paraMtu e anubhavo eka cunaMdA nirIkSakanA che. dakSiNAyana" (tribhuvanadAsa luhAra : suMdarama ) 'zilpa-sthApatyanA tathA jananArAyaNanA sAMdaryabhakta tathA bhAvabhakta' tarIke lekhake dakSiNa hiMdana -ganA dhaMdhathI vijayanagarama sudhI pravAsa karelo teno A rasabharyo varNanagraMtha che. pravAsInI sAthesAthe lekhakanA hagata bhAve, ucca saMskAra ane siAMdaryadRSTino pravAha paNa relAto rahe che "bhAratane bhomiyo" (harSadarAya zukala) : hiMdanA pravAsIne jarUrI thaI paDe tevI mAhitI, citro tathA nakazAo sAthenuM A pustaka che. tenI vizeSatA tenAM ramabharyAM varNanamAM rahelI che. itihAsa ane pravAsa beunA rasikane te saMtoSI zake tema che. bhAratadarzana" (sArAbhAI bhogIlAla cokasI) lekhake AbuthI kAzmIra, sarahadaprAMta, paMjAba, yuprAMta, baMgALa vagere prAMtomAM karelA pravAsanuM varNana temAM ApeluM che. pravAsanAM sthAnonAM saMdarya, viziSTatA ke itihAsamAM UMDA UtaravA karatAM lekhaka prasaMgopAtta saMsAra, dharma, rAjakAraNa ane bIjI bAbatonI carcAmAM vadhu Utare che, tethI varNanane thoDuM vaividhya maLe che paraMtu te baMdhabesatuM thatuM nathI ane carcAmAM pUratuM UMDANa nathI. girirAja Abu' (zaMkaralAla parIkha): pravAsIone upayogI thaI paDe tevI A Abu mATenI bhomiyApathI che. temAM sArI peThe mAhitI ane itihAsa paNa Apela che. kAThiyAvAthI kanyAkumArI' (darabAra suragavALA): vaSiA darabAre kAThiyAvADathI dakSiNamAM 6000 mAIlanA moTara vaDe pravAsa karelo tenA sAmAnya anubhava ne mAhitI emAM ApelAM che. "udayapura H mevADa' (naTavaralAla buca) : e eka nAnuM sarakhA pravAsanuM ane darzanIya sthAnanI mAhitInuM rasika ane ramUjI varNana che. "vaDanagara' (kanaiyAlAla bhA. dave), bharca (kAjI saiyada naruddIna husena) ane "Abu ane ArAsura (maNilAla na. dvivedI) e traNe pustake traNe jANatAM sthAna prAcIna saMkSipta itihAsa tathA bhaugolika racanAnI saMkSepamAM mAhitI pUrI pADe che. IzvaranI zodhamAM' (svAmI rAmadAsa): esa. Ara. revanA kanDanagaDha Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya- keza-vyAkaraNa 103 najIka AvelA rAmanagara AzramavALA rAmabhakta svAmI rAmadAsajIe saMsAra choDI dezanA judA judA bhAgamAM pravAsa karelo tenuM varNana A pustakamAM che. mULa kAnaDI uparathI gujarAtI anuvAda karavAmAM Avela che. zraddhALu prabhubhaktanI daSTi temAM otaprota che ane pravAsanA anubhavo rasika tathA bodhaka che. gujarAtanuM prAkRtika ane vyApArI bhUgoLa vijJAna" (bhogIlAla gi. mahetA)mAM prAkRtika ane Arthika dRSTie gujarAtanI bhUgoLa ApavAmAM AvI che. tenA lekhane pAchaLa lekhake khUba zrama lIdhelo dekhAI Ave che ane pustakane sArI peThe mAhitIvALuM banAvavAmAM AvyuM che. bhaugalika koza' (sva. DAhyAbhAI derAsarI) : prAcIna-madhyakAlIna itihAsamAM jANItAM sthAnono paricayAtmaka evA A graMthanA chUTaka kheDe che. mAhitI adyatana nathI, paNa gujarAtI sAhityamAM A prakArano A pahelo ja keza che. koza-vyAkaraNa vidyApIThanA "sArtha joDaNIkoza'nI cAreka AvRttio thaI cUkI che, chatAM vyutpatti, zabdamULa ane udAharaNothI yukta saMpUrNa zabdakozanI traTi hajI cAlu ja rahI che. zabdakozane sarvAMgasaMpUrNa rIte taiyAra karavAnI dRSTithI thayelA kAryAraMbhe paripUrNatAe pahoMcI zakyA nathI, jenA dAkhalA gu. va. sosAyaTIno zabdakoza ane "gomaMDaLakoza che. chellA kozano to hajI eka ja graMtha bahAra paDyo che. A jotAM vidyApIThanA kezane ja saMpUrNa kezarUpe vikasAvI zakAya to e truTino aMta Ave. pAribhASika zabdakozenA prayatno judI judI dizAomAM thayA che ane hajI thaI rahyA che. sarvamAnya nahi to bahumAnya vaijJAnika zabdakozanI uNapa sAlyA kare che. brahmavijJAna sAthe saMbaMdha dharAvatA be kozagraMtho A pAMca varSamAM maLyA che. koza tathA vyAkaraNanA graMtho vizeSAMze to A samaya daramiyAna rASTrabhASAnA abhyAsa tathA pracArane aMge ja prasiddha thayA che. kezagraMtho joDaNI mATe khissAkeza" (navajIvana kAryAlaya) gujarAtI zabdonI zuddha joDaNI mATe Agraha dharAvanArAo paNa vahevAru muzkelIne kAraNe e Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 graMtha ane graMthakAra pu. 9 Agrahane nibhAvI zakatA nahetA. tene nAnA kadanA A khissAkAza madadagAra ane tevA che. thADA vakhatamAM tenI be AvRttio thaI che. rASTrabhASAne gujarAtI kaiAza' (maganabhAi desAi)H rASTrabhASAno pracAra gujarAtamAM vadhatA jAya che te vakhate A kAza veLAsara bahAra paDayo che. hiMdustAnImAM AvatA phArasI-arabI zabdonA paryAyavAcaka zabdo arthanI samajamAM saralatA ANe che. 'dArzanika kAza-bhAga-1-2' (sva. iMoTAlAla na. bhaTTa): darzanazAstranA adhyayanamAM upayAgI ane tevA mukhya pAribhASika zabdonI samajUtI temAM ApI che. graMtha hajI adhUrA che. brahmavidyAnA pAribhASika kAza' (bhUpatarAya mahetA) : thiyeAsAkInA aMgrejI graMthAmAM yAnnatI paribhASAnA zabdonA gujarAtI paryAyavAcaka zabdo temAM ApelA che. 'gujarAtI hAthapratAnI saMkalita yAdI' (kezavarAma zAstrI) : prAcIna hastalikhita graMthAnA nava bhaMDArAmAMnAM pustakAnI A saMkalita yAdI sAhitya, itihAsa tathA purAtattvanA saMzodhake ane abhyAsIone temanA kAryamAM saraLatA karI Ape tevI che. vyAkaraNAdinA graMthA 'bhASAvijJAna pravezikA'(bacubhAI zukala)mAM uccAra, bhASA, vyAkaraNa, zabda ane lekhanivajJAnanI zAauya bAjUnI vicAraNA daSTAMta sAthe karavAmAM AvI che. 'bhAratIya bhASAonI samIkSA' (kezavarAma zAstro) : 'liMgvisTika sarve Apha iMDiyAmAM griyarsane gujarAtI bhASAnI je mAhitI ApI che tene A anuvAda che. anuvAdaka bhASAzAstranA |DA abhyAsI che eTale temaNe sthaLe sthaLe pAtA taraphathI TIkA, vivecanA ane sudhArA umerIne jUnI bhASAnA abhyAsIone mATe eka upayAgI pustaka taiyAra karI ApyuM che. 'hiMdustAnI pravezikA' (parameSThIdAsa jaina ane vallabhadAsa akkaDa): e gujarAtI dvArA hiMdustAnI bhASAnuM vyAkaraNa ane zuddha lekhana zIkhavA mATenuM prAraMbhika pustaka che. 'hiMdustAnI prAraMbha' (saMtAkalAla bhaTTa) e hiMdustAnInA abhyAsa mATe vyAkaraNanA niyamAnI samajUtI tathA nAnA keza sAthenuM pustaka che. 'eka mAsaneM hiMdI' (harikRSNa vyAsa)mAM zikSakanI nahi paNa nirdezakanI bhUmikA svIkArIne tathA zikSaNArthIne vicAra tathA tarkazaktio mATe pUratA avakAza ArmIne lekhake eka mAsamAM hiMdI bhASA Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - vijJAna 105 zIkhavavA mATe A pustaka taiyAra karyuM che. sAmAnya bhASAzikSaNanA graMthAthI judI ja pati temAM aMgIkArelI che. 'hiMdI bhASAnuM sugama vyAkaraNa' (khaMDerAva mULe ane naredra nAyaka) gujarAtIdrArA hiMdI zIkhavA mATenuM e vyAkaraNa che. 'mejhika iMglIza graMthamALA' (harikRSNa vyAsa) H 850 zabdothI aMgrejI bhASA-mejhika iMgliza zIkhavA mATenAM aMgrejI pustako ghaNAM che. A graMthamALA gujarAtI dvArA sarala rIte aMgrejI zIkhavA mATe taiyAra karavAmAM AvI che. vijJAna vijJAnanI saMkhyAbaMdha zAkhAo ane prazAkhAo che; e badhI zAkhAne AvarI le teTaluM vijJAnasAhitya mukhyatve aMgrejI bhASAmAM che, paNa temAMthI jUja zAkhAene sparzatAM gaNyAM-gAMThyAM pustako ja ApaNI bhASAmAM UtaryAM che. vijJAnanAM maulika pusta| je kAMI che te mukhyatve kaLA, AreAgya ane udyogeAne lagatAM che ane bAkInAmAM kAika maulika ane vizeSAMze anuvAdita che. e sAhityanI UNapa vijJAnanA abhyAsI lekhakonI ane tenA risaka vAcakonI UNapAne AbhArI che. abhyAsa ke vyavasAyane aMge vijJAnanI judIjudI zAkhAmA paricaya sAdhavA icchanArAe te te zAkhAonAM aMgrejI pustakothI calAvI le che, e AjanI vastusthiti che. klAvijJAna lalita kaLAmAM saMgIta, citra ane abhinayanAM gheADAMtheADAM pustakA A pAMca varSamAM prasiddha thayAM che ane gaNyAM-gAMThayAM pustako prakIrNa lalita kaLAonAM che. gujarAtamAM saMgIta kaLAneA abhyAsa vadhyA che parantu e vizenAM pustakone phAla pahelAM karatAM ghaTyo che. citrakaLA jeTalA pramANamAM khIlI che teTalA pramANamAM graMthastha prakAzanA vadhyAM nathI. abhinaya kaLAnA vikAsano bhogavaTA mAlaparA ja moTe bhAge karI rahyAM che. mudraNakaLAmAM ApaNe khInna prAMtA karatAM pachAta nathI paNa e kalAnuM zAstrIya jJAna te aMgrejI pustakomAMthI ja levuM paDe che. 'prAcIna ane arvAcIna gujarAtanI graMthastha citrakalA' (bacubhA rAvata) mAM prAcIna kALanI citralipithI mAMDIne Adhunika chApelAM pustakAmAM vaparatAM gebhanacitrA tathA kaLAcitrA AdinA prakAra ane vaividhyanuM darzana ceAgya pRthakkaraNa ane AkRtidrAsa karAvyuM che, Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 graMtha ane graMthakAra pu. raMgalaharI' (kanu desAI) : e raMga ane rekhAmAM utArelAM ATha jalaraMgI citrono saMgraha che. citromAM sAMgopAMga- gujarAtI jIvana temaNe utAryuM che ane tenA sukumAra bhAvone vyakta karyA che. 'citrasAdhanA' (rasikalAla parIkha)mAM citrakArane saMkSipta jIvanaparicaya Apyo che balake eka UgatA citrakAranA svAzrayIpaNuM tathA khaMtano mahimA dAkhavavAmAM Avyo che ane temanI 34 kalAkRtio ApelI che, jemAM gUMkaTa, skeca, sAdA tathA raMgI citrono samAveza thAya che. "rAgamaMjUSA' (kumAra zrI maMgaLasiMhajI)mAM ATha rAgarAgiNIonAM raMgIna citro ApavAmAM AvelAM che. rAjapUta kALanI citrakalAmAM UtarelAM AvAM citromAM A citrakAre keTalAka pheraphAra karyo che te viziSTa abhyAsa tathA UDI daSTithI karelo jaNAya che. citrone samajavA mATe varNana paNa sAthe joDyuM che. "mudraNakalA' (chaganalAla ThA. modI): chApavAnA kAmamAM paNa bIbAM, zAhI, kAgaLa, vagerenI yogya maLavaNImAM je kalA-kArIgarIne sthAne raheluM che tene khyAla A pustaka saMkSepamAM Ape che. saMgItanI prAthamika mAhitI (sva. nArAyaNa khare) dvArA praznottararUpe svarasaptaka, mAtrA, rAga ItyAdi vizenA pATha vaDe zAstrIya saMgItanA zikSaNanI bhUmikA lekhake taiyAra karI che. abhinava saMgIta' (mULasukhalAla dIvAna) mAM prAthamika saMgItazikSaNa uparAMta bhAtakhaMDenI paddhati anusAra rAganAM tathA rAsenAM svarAMkana ApelAM che. "saMgIta laharI' (gokuladAsa rAyacurA ane zaMkaralAla ThAkara) e zrI rAyacurAe lakhelAM keTalAMka gIte tathA temanuM svarAMkana che. 'jhabukiyAM' (anila bhaTTa) : sinemAnA udyoganI mAhitI ApanAruM A pustaka che. temAM vArtAlekhanathI mAMDIne philma dekhADavA sudhInA judAjudA tabakarSa sudhI lekhakanI daSTi pharI vaLI che. enTiMganA hunnaranuM vahevAra zikSaNa (zIrojazAha mahetA) : abhinaya saMbaMdhI vAcakone vahevAru jJAna ApavA mATe A pustaka lakhAyuM che. daSTi emegyuaranI che. 'ziparanAkara" (narmadAzaMkara mULajI somapurA): lekhaka bhAratIya zilpasthApatyanA cunaMdA abhyAsI che. temanI dekharekha heThaLa e vidyAnusAra aneka dharmamaMdira baMdhAyAM hoIne temaNe e kalAne sajIva rAkhavAmAM sAro hisso Apyo che. lekhake graMtharacanA pAchaLa 12 varSa gALyAM che ane te viMzanA aneka prAcIna graMthane abhyAsa karIne tathA sAmagrI ekaThI karIne A Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - vijJAna 107 kRti tathA chAyAcitrA sAthe A graMtha taiyAra karyAM che. mULa zlokA, tene anuvAda, pAribhASika keza vageremAM pUratI zuddhi jALavI che. 'gRhavidhAna' (dhAreMdrarAya mahetA) : A graMthanA katAM paNa eka jANItA sthati che ane makAnonA rekhAMkanathI mAMDIne te bAMdhavA sudhInAM badhAM kAyeoMmAM niSNAta che. temanuM A pustaka lokone ArAgya tathA u5yeAgitAnI dRSTie gRhavidhAnane-ghara bAMdhavAnA sarasa khyAla ApanAruM che. gRhavidhAnanI vicAraNAmAM ApaNI saMskRti, AcAravicAra tyAdino jarUrI khyAla rAkhavAmAM AvyA che. 'laghulipi' (harikRSNa vyAsa) : 'gujarAtI zaeNrTa henDa'nAM saMzAdhomAM anubhavane AdhAre vadhu vahevAru banelI A lipi che, ane te pAchaLa yAjake khUba parizrama lAdheA che ema jaNAi Ave che. 'pataMgapurANu athavA kanakavAnI kathanI' (prA. hIrAlAla kApaDiyA): pataMga uDADavAnI kalAnA itihAsa ane putaMga banAvavA, uDADavAnI rIteA, tenA lAbhAlAbha,--vagere vizenI puSkaLa mAhitI A pustakamAM saMzeAdhanadvArA saMgrahelI che. pataMganI laukika paribhASA paNa ApI che. ArAgyavijJAna ArAgyavijJAnanuM ApaNuM sAhitya vadhyuM che ane vadhatuM naya che. pahelAM e sAhitya vaidyakazAstranA ane tenA upacAranA graMthAmAM ja samAi jatuM hatuM, tene badale have naisAgaka ArogyaprApti mATenA upacArAnAM nAnAMmeTAM pustako tara bhASAonA sAhityamAMthI UtarI rahyAM che ane tenA anubhavA paNa maulika pustakAmAM saMgrahAvA lAgyA che. te uparAMta khArAka, khArAkInA padArthI, kapaDAM, vyAyAma, sArvajanika ArAgya tyAdi vize vicAraNA ane janatAnI doravaNI karanArAM pustako vadhavA lAgyAM che tema ja tene vicAra tathA pracAra paNa DIka thavA lAgyA che. 'mAnava deha maMdira' (desAibhAi paTela) : zarIraracanAnI zAstrIya mAhitI ApanAruM A pustaka sarala ane rasika zailIe lakhAyeluM che. abhyAsIe ane sAmAnya vAcakA mATe deharacanAnAM prAthamika tattvAnuM jJAna te pUruM pADe che. 'zarIraracanAnuM rahasya' (dhanavaMta ejhA)mAM zarIranAM aMgAnI kriyAe ane pASaNa tathA ArAgya sAthenA temane saMbaMdha saralatAthI samAya tevI zailIe ApyAM che. e viSayanA aMgrejI graMthAne AdhAre pustaka lakhAyuM che ane zArIvijJAnanI prAthamika mAhitI te sArI rIte pUrI pADe che. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 graMtha ane graMthakAra pu. "akhaMDa yauvana" athavA "Arogyamaya jIvanakaLA' (Do. ravizaMkara aMjAriyA) e che. jekasananA -dha beDI byuTiphula' nAmanA pustakano anuvAda che. dehanA ArogyanI sAdhanA mATenI jIvanakaLA tenuM lakSya che. mAnavInuM Arogya (nAthAbhAI paTela) : zArIrika AregyarakSaka viyenI vistRta carcA uparAMta mAnasika Arogya sAthe zArIrika Arogyane saMbaMdha ane mAnasika Arogya mATe manobaLa keLavavAnAM sAdhanasucana temAM ApelAM che. ---- gAmaDAnuM Arogya kema sudhare ?' (kezavalAla ca. paTela) : Adarza gAmaDAnI kalpanA karIne vartamAna gAmaDAnA lokajIvanane ArogyadaSTie joine sudhAraNAnA mArgonuM temAM sUcana karyuM che. "dAyake dasa varSa (DAhyAlAla jAnI): hiMdIonuM AyuSa duniyAnA dezanA mAnavajIvananI sarAsarIe taddana ochuM che ane uttarottara te ochuM thatuM jAya che, ema darzAvIne AyuSanI sarAsarI vadhe te mATe sAmAjika Arogya sudhAravAnA ane AyuSya vadhAravAnA upAyo temAM darzAvyA che. brahmacarya mImAMsA' (DaoN. jaTAzaMkara nAndI) dharma tathA vijJAna beunI daSTie brahmacaryapAlananuM mahattva tathA tenI hAnithI thatA geralAbhanuM temAM nidarzana karavAmAM AvyuM che. e ja lekhakanuM bIjuM pustaka "so varSa jIvavAnI kaLA' che. temAM nisargopacAranI daSTie tema ja AMtara tathA bAhya nIragitAno puraskAra karIne dIrdhAyupI banavAnI kaLA batAvI che. dIrtha zvAsocchavAsathI mAMDIne vyAyAma ane hita-mita AhAra, sarva prakAranI atizayatAne tyAga, saMyama ityAdine dIrdhAyuSI banavAnAM upakaraNe batAvyAM che. luI konaeNra nAmanA iTAliyananI AtmakathA teno eka bhAga roke che. ApaNe AhAra (kAntilAla paMDyA) : AhArazAstranA prazna para zAstrIya carcA karIne ane ApaNA AhAranI tAtvikatA tathA uNa darzAvIne temAM AhAra vize upayogI mAhitI ApavAmAM AvI che. - prajAjIvananI dRSTie dUdha ane ghI' (. hariprasAda desAI) : prajAjIvana mATe dUdhanI atyAvazyakatA temAM samajAvelI che ane cokhA dUdhanI vaparAza vadhAravAnAM sUcana karelAM che. dUdha' (De. narasiMha mULajIbhAI) : e pustakamAM dUdha eka saMpUrNa khorAka tarIke keTaluM tAvika che teno ArogyavijJAnanI daSTie khyAla Apelo che. dakSiNa rAMdhaNakaLA' (strIzakita kAryAlaya) mAM dakSiNIonA khorAkane keTalAka padArtho taiyAra karavAnI rIte sUcavI che. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya-vijJAna : 109 - "strIono paheraveza' (IdirA kApaDiyA) mAM vartamAna gujarAtanA sthaLabhede karIne strIonA badalAtA pizAkanI mAhitI ApavAmAM AvI che. "upavAsa kema ane kyAre (harajIvana samaiyA) : judAM judAM dardo nivAravAne upacAra tarIke upavAsano upayoga karavAnA prayogo tathA tenI asaranuM darzana karAvavAne aMgrejI ane dezI bhASAnAM pustakone AdhAre A pustaka lakhAyuM che ane lekhake pitAnA anubhavono paNa temAM umero karyo che. upavAsa dvArA Arogya prApta karavAnI viziSTa upacAra paddhati ane tenA itihAsanI jarUrI samaja paNa A pustaka Ape che. dardo, davAo ane dAktaro' (ramaNalAla enjaniyara)mAM dardo maTADavAne davAo karatAM kudaratI cikitsA vadhu asarakAraka che e vAtanuM samarthana karavAmAM AvyuM che ane nisargopacAranuM UMcuM mUlya AMkI batAvyuM che. nisargopacAranA puraskArane lagatAM e ja lekhakanAM bIjAM nAnAM pustaka janatAmAM pracArane yogya che. tenAM nAmo cei mujaba che: "zaradI ane saLekhama', 'nisargopacAra ane jalopacAra', "kalejAnA rogo', "lAMbuM cAlo ane lAMbu che', vekasInezana ane senITezana, 'nisargopacAra : vicAra ane vyavahAra tathA "nisargopacAra sarvasaMgraha' e nAmo heThaLa lekhake be vibhAgomAM khorAka, , zarIrazAstra ane kudaratI upacArone lagatA lekhonA saMgraha karelA che. vyAyAma jJAnakoza-khaMDa 1' (dattAtreya ciMtAmaNuM majamudAra) : vedakALathI mAMDIne Aja sudhIno vyAyAmano itihAsa, dezavidezI ramato ane sAmAnya jIvanamAM AvatA vyAyAma yogya garabAnRtyAdi prasaMgo sudhInI mAhitI puSkaLa citro sAthe A pustakamAM ApI che. marAThImAMthI tenuM gujarAtI bhASAMtara karavAmAM AvyuM che ane pustaka khUba ja mAhitI tathA vahevAru upayogitAthI bharapura che. bhAratIya kavAyata' (pro. mANikarAva)mAM saMghavyAyAmanI tAlIma mATe kavAyatanI dezI paribhASA samajUtI sAthe javAmAM AvI che. prAcIna bhAratanI daMtavidyA' (De. kekhuzara chavA): daMtavidyA takSazilA vidyApIThamAM zIkhavAtI hatI ane Aje teno dhvaMsa thayo che te vizeno itihAsa A pustakamAM Apyo che. e ja lekhakanuM bIjuM pustaka "moDhAne bagIco' dAMtanA Arogya mATe dAMtanI racanA tathA mAvajata vizenI mAhitIthI bhareluM che. temanuM trIjuM pustaka "jIdagIno AnaMda che temAM prAcIna samayamAM dAMta mATenA vicitra rivAje darzAvyA che ane dAMtanI banAvaTa, jatana tathA pAvaNa vizenI mAhitI ApI che. "dAMtanI saMbhALa' (Do. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 graMtha ane graMthakAra pu. kekhuzara chalA tathA raNachoDabhAI paTela) dAMtanI mAvajata mATenI vahevAra salAha Ape che. "sAnamAM samajAvuM-bhAga 1' (DAhyAlAla jAnI) strIonuM sAmAnya Arogya bagaDatuM jAya che ane avagaNanA pAmyA kare che te kAraNe temanAM dardI ane ciMtAomAMthI temane mukta karavAnI dRSTie keTalAka upAyonuM ane mAhitInuM darzana temAM karAveluM che. bALakonI mAvajata:- (Do. raghunAtha kadama)mAM bAlacikitsA tathA bAlaucheranI mAhitI ApI che. kAyAkalpa vijJAna (vaidya ravizaMkara trivedI): Ayurvedika cikitsA paddhatine anusarIne, zarIranAM so ke je vRddhAvasthAne kAraNe ghaDyAM hoya, tene navesarathI sarjavAnuM zikSaNa tathA upacAranuM darzana A pustaka Ape che. putradA ane pAraNuM' (vaidya jAdavajI narabherAma): navoDhAnuM prathama mAtRtva e A pustakano viSaya che. strIne zArIrika Arogyane jIvanamAM bIja pAsAMone sparzatA rahIne temAM chaNeluM che eTale pustaka ArogyavijJAnanuM hevA chatAM vAcanakSama banyuM che. patinA mitra tarIke ane patnInA bhAI tarIke lekhaka dareka viSayanI carcA sAthe doravaNI Ape che. vaidyanuM vArSika (saM. pratApakumAra vaidya): e Arogya tathA AyurvedasaMbaMdhI jJAnapracura nibaMdhano saMgraha che, ane nibaMdho judAjudA niSNAtane haste lakhAyelA che. ghaNA le paraMparAne dUra rAkhIne navIna dRSTipUrvaka lakhAyelA che. jAtIya vijJAna A pUrvenAM pAMca varSamAM jAtIya vijJAnane nAme jAtIya jIvananI tarehavAra bAbate carcanArAM pustako sArI peThe prasiddha thayAM hatAM; A pAMca varSamAM evAM pustaka DAM prasiddha thayAM che, tenuM kAraNa kadAca e paNa hoya ke evAM purata moTe bhAge vaijJAnika ane sAce mArge doravanAra hovAne badale romAMcaka tathA kutUhalapika vAcana pUruM pADanArAM utaratI koTimAM pustako hatAM ane te sAcI rIte Arogyaprada nahotAM, ema janatA samajI gaI che, ane tethI tene maLatuM uttejana ghaTayuM hovAne kAraNe evAM vadhu prakAzano aTakyAM hovAM joIe. A pAMca varSamAM e prakAranAM pustaka thoDAM che. * vAsyAyana kAmasUtra' (zrI vasiSTha zAstrI): kAmavijJAnanA e saMskRta pustakane A gujarAtI anuvAda che. te pustaka sAmAnya pracAra mATe nathI Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - vijJAna 111 paNa vidvAnA, DaoNkaTarA, vaidyo tathA abhyAsIe mATe dharma, artha ane kAmazAstranA abhyAsanuM khAnagI pustaka che' ema prakAzaka kahe che! adhikArIadhikArI sau tene kutUhalapUrvaka vAMce ane vipathagAmI bane evA saMbhava AvAM prAcIna zAstrIya pustakAthI vizeSa utpanna thAya che. adhikArI abhyAsIe mATe tA e graMtha mULa saMskRtamAM ja rahyA kare te vadhAre ThIka che. 'premApacAra ane AsanA' (jayaMtIlAla dozI) : jAtIya vijJAnanuM eka sthULa prakaraNa A pustakamAM carcavAmAM AvyuM che ane e viSaya paranA aneka graMthAmAMthI tAravaNI karIne te taiyAra karavAmAM AveluM che. lekhanamAM yeAgya maryAdA baLavI che. lagnapUrve ane pachI upayAgI nIvaDe evAM tattva temAM rahelAM che. 'paraNyA pahelAM' (vaidya meAhanalAla dhAmI) : e pustaka kumAro mATe hitakAraka mAhitI Ape che ane zrI. harabhAi trivedIe tene kumAreA mATenA upayogI vAcana tarIke pramANapatra ApyuM che. trAnI zailIe te lakhAyuM che. patronI zailIe lakhAyeluM bIjuM pustaka 'navadaMpatIne'(vaidya jAdavajI narabherAma) che, jemAMnA be khaMDamAM,lagnapUrvenI taiyArI mATe kanyAne tenA bhAI ane vahe tenI bhAbhI cAgya bhASAmAM keTalIka mAhitI, sUcana ane zikhAmaNa Ape che. 'lagnaprapaMca' (narasiMhabhAi i. paTela) : 'puruSe peAtAnI kAmaleAlupatAne tRpta karavA mATe lagnane nAme strI pratye kevA prapaMca racyA che, pariNAme lagnanI suMdara bhAvanAnA kevI rIte bhAgIne bhukkA karI nAMkhyA che ane tethI strIne potAnA ne samasta samAjanA kevA bhayaMkara vinipAta karI mUkayA che' tenI carcA A pustakamAM karIne lagnasaMsthAnA prAraMbhakALathI mAMDIne Aje dezamAM tathA paradezamAM tenI thayelI sthiti sudhIne tihAsa A graMthamAM ApavAmAM AvyA che ane lagnanA AkhA praznanI carco judAjudA STikAthI karI che. 'jAtIya rAgeA' ('satyakAma')mAM jAtIya kuTevAnI mAhitI ane te aTakAvavAnA mArgI praznottararUpe ApavAmAM AvyA che. temAMnI samaja ghaNe aMze jAtIya ajJAnanuM nivAraNa karI zake tevI che. kuTevane vaMrAvele kaeNvA vinAzaka nIvaDe tene khyAla temAM ApelA patrodvArA maLe che. kuTevathI chUTavAnA naisargika upacArA paNa darzAvyA che. bhraSTAcAranAM varNana ApavAnI zailI iSTa jaNAtI nathI. che. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 graMtha ane saMthakAra 5 9 arthavijJAna - A zAkhAmAM Ave tevAM mAtra traNa pustako A pAMca varSamAM prasiddha thayAM che. e zAstranA abhyAsamAM rASTrIya daSTi pravezI che ane pAzcAtya arthazAstrIonA zAstrIya siddhAMta hida jevA rASTrane mATe pUrNata: upayogI thai paDe tema nathI e vicAra vikAsa pAmI rahyA che ema e vizenI carcAnAM pustaka parathI phalita thAya che. "bhAratIya arthazAstrI (cImanalAla DokaTara): vartamAna daSTipUrvaka ane hiMdane anukULa Arthika vicArasaraNInA nidarzanapUrvaka A graMtha lakhAya che ane viSayanirUpaNa aitihAsika tathA mArgadarzaka bane tevuM che. kheDUta, majUra, vepArI, beMke, ityAdi vartamAna arthazAstranAM aMgenI vicAraNA temAM karelI che. "ApaNuM Arthika prazna' (chaganalAla joSI)mAM hiMdanA Arthika praznonI chaNAvaTa vahevAra daSTie karavAmAM AvI che. , "vadhArAnA naphA upara kara" (vRMdAvanadAsa je. zAha) : napho paranA karanA kAyadAnI gUMcavaNane ukelavA mATenI samajUtI A pustakamAM ApelI che. vyApArI nAmuM" (ravizaMkara mahetA tathA dalapatarAma dave) nAmuM, huMDI, vyAja, vagere vepArIne upayogI bAbatone sarvasaMgraha jevuM A pustaka che. udyoga judAjudA udyogone lagatAM zAstrIya ane vahevAra mAhitIvALAM prakAzanomAM khetInA udyogane lagatAM pustaka vadhAre che ane tethI UtaratuM pramANa prakIrNa hunnaraudyoganAM tathA khAdI jevA rASTrIya udyogamAM pustakonuM che. khetI jevA dezavyApI udyoganAM pustako ochAM che, kAraNake kheDUto moTe bhAge abhaNa che ane khetImAM vaijJAnika daSTi hajI AvI nathI. phaLa, ane zAkabhAjInA udyogamAM e dRSTi AvatI jAya che tevuM sUcana khetI mATenAM pustakomAM sauthI vadhAre pustaka e vizenAM che te uparathI thAya che. ' khetInAM mULa tattavoH jamIna, pANI ane ojAra" (mArtaDa paMDyA): e khetInA udyoga aMgenI prAthamika mAhitIvALuM pustaka che ane lekhaka khetIvADI viSayanA eka grejyueTa che. "khAtaronI mAhitI' (somAbhAI kI. paTela) : e khetInA prANarUpa sAdAM ane rAsAyanika khAtaro saMbaMdhI sArI peThe mAhitI ApanAruM pustaka che. . . phaLabAga sarjana' (bhAnuprasAda desAI)mAM phaLAu vRkSanA uchera ane bhAvajata saMbaMdhI lekhake anubhavapUrvaka ekaThI karelI mAhitI ApavAmAM Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya-vijJAna 113 AvI che. lIMbu ane tenI jAtanAM phaLone udyoga (maganalAla gAjara)H e evAM phaLonI khetI uparAMta tenA rasa vagerenI jALavaNI karIne tene udyoga calAvavA mATenI upayogI sUcanAonuM pustaka che. "zAkabhAjInI vADI' (somAbhAI kI. paTela)mAM zAkabhAjInI khetI, sAcavaNI, vecANa vagerenI mAhitI upAMta judAMjudAM zAkabhAjInAM Arogyadarzaka mUlya batAvyAM che. gulAba" (narImAna gALavALA)mAM e pukhane rasika itihAsa ApavAmAM Avyo che. lAIvuDa (ravizaMkara paMDyA): e lAivuDanI banAvaTa ane tenA judAjudA prakAra vizenI mAhitI sAmAnya mANaso temaja dhaMdhAdArIo mATe ApavAmAM AvI che. "khAdI vidyApravezikA' (navajIvana kAryAlaya)H pIMjaNa-kAMtaNathI mAMDIne khAdInI utpatti sudhInuM zikSaNa A pustakamAM ApeluM che. kAnamAra-vaNanAranI muzkelIono ukela, khAdIgaNita tathA kAMtaNa-pIMjaNanA yaMtravijJAna ityAdine paNa temAM samAveza karela che. "hunnara udyoga ane vyApAra' (DuMgarazI dharamazI saMpaTa tathA gaTulAla sI. cekasI): hiMdanA jUnA gRhaudyogonI vartamAna sthiti ane navA-jUnA gRhaudyoga vikasAvavAnI preraNA ApanArA vijJAna viSayaka lekhono saMgraha A pustakanA pahelA bhAgamAM che; bIjA bhAgamAM judIjudI vastuonI banAvaTo tathA te vastuone vepAra khIlavavAnI kaLAo darzAvI che. - "rASTrIya udyogo' (mRdula): AjanI rASTrIya bekArIno prazna cheDIne A nA pustakamAM lekhake svadezInI sAdhanAnA eka kAryakrama tarIke keTalAka rASTrIya udyoga kema hAtha dharI zakAya tenI vigato ApI che. vastutaH moTA ke vizALa , udyogane badale nAnImeTA hunara zIkhavanAra e pustaka che ane lekhakanI . daSTi prAmANika utpAdananI, svadezInI ane vepAramAM nItimayatAnI che. naphAkAraka hunara' (mULajI kAnajI cAvaDA) : A pustakanA chelA 2-3 bhAgomAM keTalAka hunnaronI vigatavAra mAhitI ApI che je hunnaro ADadhaMdhA tarIke upayogI thaI zake. pustakanI viziSTatA e che ke temAMnA hunnara tathA nukhAo te te hunnaranA niSNAta ane anubhavIone hAthe lakhA vane ApavAmAM AvyA che. - prakIrNa 5 A vibhAgamAM vijJAnanI prakIrNa zAkhAo jevI ke mane vijJAna, jIvavijJAna, mAnavazAstra, chatyAdine lagatAM pustaka lIdhAM che. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu.9 'jIvivajJAna' (DaeNA. mAdhavajI khI. macchara) : abhyAsI ane sAmAnya vAcakA samajI zake tevI zailIe A graMtha saMkhyAbaMdha AkRtie sAthe taiyAra karyo che. vijJAnanA pAreibhASika zabdo parabhASAnA bilakula ja vAparavA na paDe e sthiti hajI ApaNe tyAM AvI nathI, chatAM banI zakyA teTalA evA zabdo lekhake gujarAtI bhASAnA vAparyAM che. vidoe A graMthane eka mahattvanA gujarAtI prakAzana tarIke mAnya rAkhyA che. 'jaMtuzAstrapravezikA' (eN. bAlakRSNa amarajI) : lekhaka Ayurveda ane elopathInA vidvAna che tathA jaMtuzAstranA mArA abhyAsI che. e zAstranA potAnA abhyAsanuM kuLa temaNe saMkSepamAM A pustakadvArA ApyuM che. 'mAnasazAstra'(navalarAma trivedI): vidyArthIone abhyAsa mATe upayegI thAya tevAM mAnasazAstra vizenAM vyAkhyAnAne emAM saMgraha karelA che. 114 mAnavajIvanane uSaHkALa' (azAka, harSa) : pRthvI vAyurUpa hatI te AjanI sthitie savA abaja varSe pahoMcI che ema vijJAnavettA mAne che, temAM jIvasRSTi kareADA varSe thayuM ane mAnavaSTi tyArapachI thai : vaijJAnikAnI e gaNatrI tathA saMzAdhanodvArA A pustakamAM mAnavajIvana kevI rIte utpanna thayuM tathA uttare|ttara vikasatuM gayuM te aMgrejI graMthAne AdhAre saMkSepamAM paNa rasadAyaka rIte ApyuM che. jarUrI citrA paNa ApyAM che. 'mAnavInuM dhara' (caMdrabhAI bhaTTa)mAM mAnavasaMskRti kevI rIte vikAsa pAmatI gai ane mAnavInI vela pRthvIpaTa para patharAtI gaI tene kutUhala jagAve tevA itihAsa ApyA che. jagatanA svarUpane eLakhavA mAnavIe racelAM zAstronA paNa temAM paricaya karAvyA che. manuSya vANInI utpatti ane vikAsa' (vijayarAya vaidya) mAM vANInI utpatti tathA vikAsa vizenA nibaMdhe che, jemAM vedemAM darzAvelA vANIsAmarthyathI mAMDIne judAjudA dezomAM sAhityaracanA thaI tyAMsudhInA vANIvika,sanuM nirUpaNa vaijJAnika dRSTie kareluM che. 'vizvadarzana' (choTAlAla kAmadAra) : sUryamaMDaLathI mAMDIne aneka mAhitInAM kSetro, itihAsa, bhUgoLa, jANItA puSo, vaijJAnika zodho ityAdi saMbaMdhI eka jJAnacakra jevA A AkaragraMtha banyA che. jANavAjoga dhaNI vastuonI mAhitI temAMthI maLe che. aMgrejImAM AvA graMthA viSayavAra judAjudA hAya che, AmAM ene sarvasaMgraha che. 'vanaspati sRSTi' (gokuladAsa khI. AMvaDAi)mAM jagatanI badhI vanaspatinuM vargavAra varNana ane tene Arthika tathA auSadhIya paricaya ApelA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - bAlavAmaya che. lekhakane pitAnA guru sva. jayakRSNa IjI pAsethI je preraNA maLelI te A moTA graMtha pAchaLanA parizramane sArthaka banAvI zakI che. vanaspatienA abhyAsa ane saMzodhana pAchaLa lekhake uThAvelI jahematane khyAla temanA AtmarthanamAMthI prApta thAya che. bAla-vAlmaya bALako, kizora ane kumAre mATenAM pAThya pustako sivAyanuM itara vAcana "dakSiNAmUrti bhavana'nAM prakAzananI preraNAthI gujarAtamAM ThIka kahyuMkAvyuM chehAlamAM AvA vAtmaya mATenI Arthika graMthamALAo cAlI rahI che, ane A vibhAga heThaLanAM nAnAM-moTAM pustaka uparathI kahI zakAya tema che ke temAMnI keTalIke te preraka saMsthA karatAM paNa keTalAka pramANamAM sarasAI karI batAvI che. durbhAgye "dakSiNAmUrti saMsthA baMdha thaI che. tenAM jUnAM prakAzano cAlu rahyAM che, to paNa navAM prakAzano aTakI gayAM che ane vidyArthIo sAthenA gADha saMparkamAMthI utpanna thayelI bAlavA mATenI dRSTinI uNapa bIjI saMsthAonA bAlavAbhayamAM jaNAvyA vinA rahetI nathI. sAmAnya rIte e vAlmayanA keTalAka lekhako ema mAne che ke bolarocaka viSaya para kavitA, nATikA ke kathA lakhIne moTA akSare prasiddha karI hoya to te bAlavADamaya banI jAya ! bhASAnI saraLatA ane bAlabodhaka zailI e beunI uNapa moTA pramANamAM dekhAtI hAIne lekhakanI A sAmAnya mAnyatA TIkAne pAtra bane che. bAlazikSaNa ane bALakonA saMparkavALA zikSako e dizAmAM sAruM kArya karI zake paraMtu thoDA lekhakamAM ja vAlmaya mATenI maulika dRSTi jaNAya che ane jemanAM lakhANomAM e dRSTi che teo lokapriya paNuM nIvaDyA che. A pAMca varSamAM bALako mATenI kavitA bahu ja thoDI lakhAI che ane ane temAMya thoDI kavitA sAcI bAlakavitA che. jANItA kavionI traNacAra kRtione bAda karIe te ApaNu ghaNu kharA jANItA kavio A kSetranI upekSA karatA jaNAvyA vinA nahi rahe. bALanATakanI paNa e ja sthiti che. bALako mATenI graMthamALAo vividhatAne mATe thoDAM nAnAM nATako ke saMvAda Ape che eTaluM ja. A vibhAgamAM "cAlo bhajavIe" no hisso kAMIka vizeSa lekhAya. bALako mATenuM kathAvADmaya bharapake prasiddha thaye jAya che ane vADmaya Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakArapu. 9 khUba lokapriya paNa che. bahata kathAo athavAto bALaka mATenI navalakathAo thoDI ja che, paraMtu caritrakathAo ane bodha tathA vinodanI kathAo sArI peThe prasiddha thaI che. ekavAra parIkathAne ja bALako mATenI kathA lekhavAmAM AvatI te mAnyatA have dUra thaI che. ane jeke parIkathAo paNa prasiddha thatI rahe che, to paNa sAhasathAo, pravAsakathAo, caritrakathAo, prANIkathAo ItyAdinA vaividhyathI A vADmayavibhAga samRddhivaMta banyo che. ---- sAmAnya jJAna ane vijJAnanI pustikAo pramANamAM ThIka maLI che. prakRtisaMdave, jagatanI navAIo, pazuvana, pakSijIvana, mAnavajIvana, khagoLa, yaMtra, vimAna, hunnara ityAdine sparzatI aneka bAbato A pustikAomAM narI che. jJAna karatAM kutUhalane vadhAre uzkeratuM vAya vAcakomAM jJAnanI tarasa mAtra utpanna karI zake. paraMtu A vAlmamAM hajI te pahelAM pagalAM ja maMDAyAM lekhAya. kevaLa sAmAnya jJAna ane vijJAnanI bALagraMthamALA je sarasa rIte prasiddha thAya te kathA-vinoda jeTalI ja te lokapriya bevaDI zake tema che. bALako mATenI graMthamALAomAM ekalI caritrakathA "kizora caritramALAmAM ane "rama" graMthAvalImAM hoya che. vidyArthI vAcanamALA'mAM caritrakathAo tathA sthAvarNanuM mizraNa che. bAkInI badhI graMthamALAo kavitA, nATaka, vArtA, caritra, pravAsa, vinoda, vijJAna ityAdinA vaividhyathI yukata che. citro, mudraNa ane raMgarUpamAM badhI bAlagraMthAvalIo AgaLa ne AgaLa vadhI rahI che, temAM bAlavinodamALA" ane "azoka bAla pustakamALAMe sauthI vizeSa AkarSaNa jamAvyuM che. bAla, kizora ane kumAra e traNe vayanA vAcako mATenA vADmayane A bAlavAbhayanA vibhAgamAM samAvyuM che. "sayAjI bAla jJAnamALA'nAM pustako nAnAM hovA chatAM e badhAM bALake ke kumArA mATe nahi paNa moTI vayanAM mATe lakhAyelAM nAnAM pustako hoya ema jaNAvAthI te graMthamALAnAM pustako tathA bIjAM paNa koIkoI pustakone bAlavADumayane badale sAmAnya sAhityavibhAgamAM levAnuM sughaTita mAnyuM che. graMthamALAonI bahAranI chUTaka prasiddha thayelI bALako mATenI pustikAone paNa bane teTalA pramANamAM A naMdhamAM samAvI che, chatAM banavAjoga che ke koI dRSTinI bahAra rahI javA pAmI heya. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 pAMca varSanuM sAhitya- bAla-vAhamaya kavitA "raMga raMga vAdaLiyAM' (saMdarama : aruNuM pustakamALA) bAlahadayane utsAha Ape tevAM bAlaka9panAmUThAM gItano saMgraha. "nagInA vADI" (ramaNika arAlavALAH azoka bAla pustakamALA) bALakone ce tevA viSayo para bAlabhogya zilInAM 16 gIno saMgraha. "somAbhAI bhAvasAranAM kAvyo' vizeSa geya tattvavALAM bALagIto. "kuladAnI' (caMdrakAnta e. ojhA) kizora vayanA vidyArthIo mATe cagIta, bhAvagIto ane UrmigIta. e ja lekhakanuM maMgaLa garabAvaLI" lokagItonA DhALavALA garabAo. "guMjana" (pairyacaMdra buddha) prayatnapurvaka yojelAM sarala gIto. "guMjArava' (tribhuvana vyAsa) bAlagIta. chIpalAM' (mehana Thakkara) bAlagIto. "cAlo gAIe" (mULasukhalAla dIvAna) saMgIta daSTie yojelAM bALagIta. kilakilATa' nyU erA skUlanAM bAlagIto. 'talasAMkaLI' (jayaMta-zaMkara joSI) soLa bAlagIta. "saMgIta pravezapothI' (ratilAla adhvaryuM) svarAMkana sAthe bALakonAM sarala bhAvagIta. "gItakathAo' (azoka bAlapustakamALA : caMdrakAnta maM. ojhA). padyakathAo' (bAlajIvana kAryAlaya). nATaka "rUpAnI gAya' (ramaNalAla sonI) kizoree bhajavavAyogya strI pAtra vinAnI nAnI nATikAone saMgraha. "pannAkumArI' (bhAskararAva kaNika tathA tnA ThAkora)mAM be nATikAo che: pannAkumArI' ane "manaraMjana". cAlo bhajavIe" (gAMDIva) bhAga 11 (hariprasAda vyAsa) ane bhAga 12 (bhAnuprasAda vyAsa) bALako, kizora ane kumAro bhajavI zake tevI nAnI nATikAone kapriya nIvaDelA saMgraha che. - "ApaNe bhajavIe' (ApaNI bAlagraMthamALA-bharUca) mAM bhajavavA che nAnI nATikAo ApI che. suMdara saMvAdo' (azoka bAla pustakamALA: caMdrakAnta ojhA). cAra suMdara saMvAdo (gUrjara bAlagraMthAvali). bRhat kathAo popaTanI vAto' (zAMtilAla sArAbhAI ojhA) e "kAdaMbarI' parathI sarasa relImAM utArelI kathA che ane vidyArthIo rasapUrvaka tene upayoga karI zake tema che. vIra zAlivAhana" (jIvarAma jozI gAMDIva bAlodyAnamAlA) e nAmanA ItihAsaprasiddha rAjAnI A aitihAsika navalakathA che ane vidyArthIo Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 graMtha ane graMthakAra pu.9. mATe mATe sugamya rIte lakhAI che. AvI bIjI saLaMga bRhat kathA bhAge 'gAMDIva' nI 'kumAramALA'mAM prasiddha thai che ane te vizeSAze sAhasakathAo che tathA anuvAdita che: 'Aphate mardA' (bhAlakRSNa joSI), 'meAtanA paMjAmAM' (bAlakRSNa joSI), 'cINagArI' (bhAnuprasAda vyAsa), 'lallu' (zrIrAma) 'saMkaTanI zeAdhamAM' (bhImabhAi dezAi), 'mAyAvI deza' (bhAnuprasAda vyAsa), 'TaoNmI ane bIjI vAtA'(gajAnana bhaTTa), 'zikArikA-bhAga-3'(bAlakRSNa joSI). 'bAlavineda graMthAvalri'(malADa)mAM prasiddha thayelI traNa bRhat kathA vinAdapracura ane sacitra che: 'hAthInuM nAka', 'saMgItazAstrI' ane 'citralekhA' (nAgaradAsa paTela). 'aruNa pustakamALA'mAM 'bharariye' (harajIvana somaiyA) ane 'jAMbunI DALe' (IMdra vasAvaDA) e e sAhasakathAe prasiddha thaI che. bALakAnuM rAmAyaNa' (ramaNalAla nA. zAha : bAlajIvana kAryAlaya) be bhAgamAM sarala rAmAyaNakathA che. caritrakathAo 'careAtara ejyukezana seAsAyaTI' taraphathI prasiddha thatI 'kizAra caritramALA'nA gucchAmAM nAnI caritrakathAo hAya che. enA trIjA gucchamAM nIcenAM caritrA zrI. rasulabhAI na. vaheArAe lakhelAM ApavAmAM AvyAM cheH 'rAjA rAmameAhanarAya', 'zviracaMdra vidyAsAgara', 'mahAdeva gAviMda rAnaDe', 'sara kirAjazAha mahetA', 'sara surendranAtha benarajI', 'leAkamAnya TiLaka', 'svAmI zraddhAnaMda', 'sara jagadIzacaMdra mAjha', 'paMDita meAtIlAla neharu', 'lAlA lajapatarAya', 'geApAla kRSNa gAkhale', dezabaMdhu dAsa'. e uparAMta e saMsthAnI 'khAla sAhityamALA'mAM vIra viThThalabhAi' ane 'mAtIbhA amIna' e me ciratrakathA prasiddha thai che. te pUrvenA e gunchAmAM paradezanA ane gujarAtanA bAra-bAra mahAna puruSAnI caritrakathA apAI hatI. 'vartamAna yuganA vidhAyakeA' (zAradAprasAda varmA)H e 'amara mahAjanA'nI zreNImAM vidyArthIone mATe prasiddha karavAmAM AveluM nAnI caritrakathAnuM pustaka che. mAdAma kyurI, pAzcara, mArkonI, lisTara, reneAlDa rAsa, pre. vilsana, vIArapheArsa, kekasTana ane sTIvansananAM saMkSiptacaritra temAM ApyAM che. e ja graMthakAranI phArama'nI 10-11-12 laharIomAM paNa nAnI caritrakathA vArtAlApanI zailIe ApI che : 'samAjasevake', 'visarAtI smRtie' ane 'jIvanaprasaMgeA'. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - Ala-vADmaya 119 zrI. dhUmaketunI sastI sAhityavATikA'mAM kumArApayeAgI e ciratrakathAo prasiddha thai che : 'narakesarI neliyana' ane 'parazurAma'. 'zrI rAmAnujAcArya' (preA. pratAparAya medI) ane 'lava-kuza' (zrImatI majamudAra) : e e caritrakathA sayA bAla jJAnamALAmAM prasiddha thai che. 'bALakAnA vivekAnaMda' (praphulla prA. zAra) : svAmI vivekAnaMdanA satyendranAtha majamudAre lakhelA caritranA bAlabhogya razailIe karelA anuvAda che. 'leAkanAyakA' (kazanajI maNibhAI desAi)mAM bALako mATe vivekAnaMda, jagadIza mejha, ge|khale, TiLaka, rAnaDe, baMkima, javAhara, TAgAra vagerenAM jIvanaciratrA che. 'rAjamAtA rUpasuMdarI' (caMdrabhAi bhaTTa), 'zaMkarAcArya' (harajIvana sAmaiyA), dhIra javAharalAla' (lAbhubahena mahetA), 'sAcI vAtA' (ApaNI bAlagraMthamALA-bharUca)mAM meAtIbhAI amIna, gIjubhAI ane traNa mahArASTrIyAnI jIvanakathA che. 'tulasIdAsa' (gUrjara bAlagraMthAvali : kIrtidAbahena dIvAnajI). 'azoka khAlapuratakamAlA' (saM. nAgaradAsa paTela)mAMnI mAlakhAdhaka caritrakathAonI nAmAvali nIce mujaLa che:-rAjAbheAja (ramaNalAla nAnAlAla zAha), samrATa sikaMdara (nAgaradAsa paTela), mIrAMbAi (nAgaradAsa paTela), kSemarAja (mAdhavarAva kaNika), rANA pratApa (nAgaradAsa paTela), lenina (pilA ThAkora), narasaiMyA (nAgaradAsa paTela), galA gAMdhI (ritalAla viThThaladAsa dalAla). haidara 'vidyArthI vAcanamALA' (gUrjara graMtharatna kAryAlaya)nI nAnI pustikAenI ekaMdare 10 zreNImAM 200 pustikAo bahAra paDI che. A pAMca varSamAM tenI pAMca zreNInI 100 pustikAo judAjudA lekhakAne hAthe lakhAIne prasiddha thaI che. jemAMnI meATA bhAganI caritrakathAo che ane bIjI bhUMgALa tathA sthaLavaNunanI che. temAMnI ciratrakathAenI nAmAvali nIce mujaba che: (zreNI 6) mahAdevI sItA, nAgArjuna, karmadevI, vIra vanarAja, alI, mahAkavi premAnaMda, sara TI. mAdhavarAva, jAma raNajIta, jhaMDu bhaTTajI, zilpI karamArakara, kavi dalapatarAma, kamalAdevI caTTopAdhyAya, vIra ladhAbhA. (7) zrI RSabhadeSa, gArakSanAtha, vIra kuNAla, akabarazAha, mahAmaMtrI muMjAla, kavi dayArAma, jayakRSNa IMdrajI, zrI. sayAjIrAva gAyakavADa, mahAvIraprasAda dvivedI, mahAkavi nAnAlAla, AcArya gidavAnI, abadula gaphArakhAna, seraDI saMteA. (8) guru dattAtraya, udayana-vatsarAja, mahAtmA AnaMdhana, vastupAlatejapAla, zAmaLa bhaTTa, kavi narmada, vIra sAvarakara, jamazedajI TATA, vi Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 graMtha ane graMthakAra pu.9 kalApI, pre|. sI. vI. rAmana, zAhu sAdAgara jamAla, zrI rAjageApAlAcAya, zrImatI kasturabA. (9) zrI jJAnadeva, zrI siddhasena divAkara, uSA. yazAvijayajI, vAra bAlAjI, nAnA phaDanavIsa, zrI dvirendralAla rAya, rAnna rAmameAhanarAya, zrI amRtalAla zaMkara, paM. viSNu digaMbara, zrI rAmAnaMda ceTarajI, bhagavAnalAla iMdrajI, zrI praphullacaMdra raoNya, mau. abulakalAma AjhAda, (10) zrI ekanAtha, hajarata muhammada payagambara, aze| jarathrusra, ahalyAkhAI, zrI avanIMdranAtha, zrI ramezacaMdra datta, zrI gaurIzaMkara ojhA, zrI kRSNamUrti, saMtakavi paDhiyAra, citrakAra ravivA~, DaoN. ansArI, hiMdanA adbhuta yAgIo. Adha-vinAdanI sthA 'aruNa puratakamALA'-'hadaya mane sAMbhare che' (gIjubhAi) mALavayanAM saMbhAraNAM, 'nAnAM chokarAM', 'ApaNAM bhAMDumA' sarva kAmeA ane varyAMnuM aikya poSatI vArtAo, 'kalagI'(sAmAbhAI bhAvasAra) TUMkI vArtAo, 'saunI vAtA' (1-2) judAjudA lekhakAnI khAlavArtAonA saMgraha, 'jaMgalamAM maMgala' (1-2) (harajIvana sAmaiyA) prANIkathAo, 'kesuDAM' (gulAbasiMha bAroTa) bAlavArtAo, 'tulasInAM pAna' (lAbhubahena mahetA) bAlavArtAo, 'enuM nAma narendrakumAra' (lAbhubahena mahetA) bAlakathA. 'gUrjara khAlagraMthAvali'-'cAMdanI' (mAMghIbena), 'zikArakathAo' (jIvarAma joSI), 'ramakaDAM" (priyavadana bakSI), 'kALiyAra ane khIjI prANikathA' (manubhAi jodhANI) nava jaMgalI prANIonI rAmAMcaka sAhasakathA, 'zaradabAbunI bALavAtA' (ramaNalAla sAnI). 'bAla vinAdamAlA'-'alakA''menAvatI' (meu parIkathAo), khelavALA', 'kALamaMtrI' (prANIkathAo), 'dharatImAtA', 'gAriyA' (prANIkathA), 'bApanAM veNa', 'dulArI'(sumati nA. paTela), 'sonAnAM pagalAM', 'vaheMtiyA', 'laMkAnI lADI', 'kanaiyA', 'rAjahaMsa', 'niyA' (AmAMnI eka sivAyanI badhI putikAonA lekhaka zrI nAgaradAsa paTela che). 'azoka bAla pustakamALA'-'cittAnA zikAra' (jIvarAma joSI) sAhasakathA, 'maniyA'(bhAnuzaMkara paMDayA) prANikathA, 'phUlagajarI' (umiyAzaMkara paDavA) manuSya, pazu, pakSI vize khAlapADA, 'nAnI moTI vAtA' (ramaNalAla nA. zAha), 'amArI vArtAo khaMDa 1 thI 6' (nAgaradAsa paTela tathA sumati nA. paTela), 'hAsyataraMga khaMDa 1-2-3' (nAgaradAsa paTela) ramUjI TucakA, 'galuDiyAM' (kezavalAla la. zAha), 'nIrunI noMdhapothI' (ramaNa Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya-bAlavAmaya para lAla zAha) sAmAjika zabdacitro, citrarekhA' (nAgaradAsa paTela), "sAgaranI rANI' (somAbhAI paTela), kudaratanA jJAnanI kathAo, "traNa Thaga" (zivaprasAda trivedI), "lAlAno bheLa" (nAgaradAsa paTela). gAMDIva bAladyAnamALA'nA bodhavinodanA kathAvADabhayamAMthI sauthI vadhAre mahattvano bhAga bakora paTela nA 20 bhAgo roke che. prANIpAtronA ThA nIce vAstava jIvananA prasaMgo tathA hakIkatone temAM ramUjI rIte utAravAmAM Ave che. vahevAra-kuzaLatApUrvaka jIvananA keTalAka koyaDAono ukela . te bAlavAcako samIpe ramUjI rIte kare che. kathA sacitra che ane badhA * bhAga zrI. hariprasAda vyAse lakhelA che. "cuMnI caturAI" (jIvarAma joSI) e prANIpAtrAmAM lakhAyelI bAlavArtA che. "dakSiNAmUrti bAlasAhitya vATikA - bAla joDakaNAM', "parInI vIMTI', girIzabhAInI vArtAo', baMgALanI lokakathAo', "TArajhana'. bolIo mata' ane 'cokhavaTathI vAta karajo' (dineza ThAkara) e. mUrkhAonA parAkramonI gaMmata Ape tevI kathAo che. traNa Thaga' (Do. zivaprasAda trivedI) soLa bALavArtAono saMgraha. "abhayakumAranI vArtAo' (vi. ha. abhayakumAra): bALakone kahevAmAM AvatI keTalIka pracalita vAtone potAnI zailIe lakhIne lekhake ApI che. : "zekasapiyaranAM kathAnaka' (ramaNalAla zAha) : e suprasiddha nATayalekhakanAM nATayavastuone vidyArthIo samajI zake tevI sarala zailImAM rajU karyA che. A uparAMta temanA bAlajIvana" kAryAlaya taraphathI prasiddha thayelAM mukhyatve kathAnAM pustako nIce mujaba cheH "rAjAjIne khajAno', "vanuM saMgIta', "dUdhavALI', "vAMdarAne nyAya', billIrANa", "vAgha bhagata', "abunavAje, "vikarALa vana" (sa. kIrtidA dIvAnajI), "picAnAM parAkrame', mUrkhamaMDaLa", "bhoLIA rAjA', "aTakacALA vAMdarA', "sahelI vAto', "rasamaya kahANuo', "cAlAka cara', 'hasatAM bAla', "vAghaNanI beDamAM', kizora vArtAvali', "pannAkumArI' (mA. bhA. kaNika). "bhAI bahena', bAlacitro", "nAnapaNanI vAto': e traNe bharUcanI ApaNI bAlagraMthamALA'nAM prakAzano che. " "suMdara bAlavAto' muMbaInI nyu erA skUla taraphathI (suMdara sAhitya prakAzana maMdira) prasiddha thaI che. bhUgoLa-pravAsa - "kumAronI pravAsakathA' (dhIrajalAla zAha) ane pagapALA pravAsa hyA" Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karasa graMtha ane graMthakAra pu. 9 nI sAhasamizrita kathA. 'pravAsapA' (rAmanArAyaNa nA. pATeka H aruNa pustakamALA)relvemusAkarInuM maneAraMjaka varNana. 'muMbai' (khAla vineAdamALAH nAgaradAsa paTela) 'pravAsakathAe' ane 'garavI gUjarAta'(azAka khAla pustakamALA nAgaradAsa paTela), 'paMcaganInA patre' (sva. camanalAla vaiSNava: aruNu pu. mA.). 'vidyArthI vAcanamALA'nI pustikA (gUrjara graMtharatna kAryAlaya)- (zreNI 6) sauMdaryadhAma kAzmIra, nainitAla, giranAra, dvArakA, pATanagara dilhI, haisura, tAjamahAla. (7) nepALa, mahAbaLezvara, amaranAtha, badrikedAranAtha, kalakattA, pATaNa, anupama isurA. (8) dArjIliMga, uTAkAkhaMDa, jagannAthapurI, kAzI, jayapura, haidrAbAda, kAverInA jaladheAdha. (9) zilAMga, pAvAgaDha, rAmezvara, tAraMgA, muMbaI, AgrA, ajaMtAnI guphrAe. (10) Abu, zatruMjaya, gAmaTezvara, amadAvAda, lakhanA, vaDAdarA, gIranAM jaMgale. sAmAnya jJAna 'koyaDA'saMgraha' (dhIrajalAla TA. zAha) gaNitanI gammata. 'RtunA raMgA' ane 'sauMdaryanI dRSTie' (dakSiNAmUrti bAlasAhitya vATikA) : e beu varNanAtmaka sundara zabdacitra che. 'AtazabAjI' (gAMDIva khAle dyAnamALA) : vArtA, kavitA, koyaDA, ramUjanA khAleApayeAgI lekhA. 'azoka khAlapustakamALA'nI pustikAo-kAgaLanA kImiyA', (priyavadana bakSI), raMbhAnuM rasAdhara-khaMDa 3'-(sumati nAgaradAsa paTela), 'cApagAMnI duniyAM khaMDa 1-2' (ramaNalAla nAnAlAla, zAha) judAMjudAM prANIee rajU karelI AtmakathAo, 'vijJAnavihAra khaMDa 3-4-5' (navalakAMta bhAvasAra), 'dagAbAja duzmana' (caMdrabhAI bhaTTa) 'udhaInuM jIvana' 'patrapeTI' (ramaNalAla zAha), 'kutUhala-khaMDa-ra' (padmakAnta zAha), 'vaDavAio' khaMDa 1-2 (hiMmatalAla marthaka) vRkSa-vanaspatinI vAtA, kaiANu, kema ane zuM ?" (puruSAttama hu. paTela), navI navAIe' (ramaNalAla zAha), chetarAtI najara khaMDa 1-2' (nAgaradAsa paTela), 'ApaNI mahAsabhA' khaMDa 1-2 (nAgaradAsa paTela). 'ApaNI bAlagraMthamALA' (bharUca)nI pustikAo:-kema ane zA mATe ?", 'zuM zIkhyA ?", 'hiMdI rASTrIya mahAsabhA'. 'gUrjara bAlagraMthAvali' nI pustikAeH--'cAleA gAmaDAmAM' (semAbhAI bhAvasAra), 'sumanasaurabha' (rasUlabhAI vaheArA) dhUmaketu'nI prauDhazikSaNamALA nAnI pAthI, pahelI cApaDI, bIjI ceApaDI, trojI copaDI. bALapAthI : baherA vidyArthIo mATe' (baherA-mUMgAnI zALAH amadAvAda). Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAMca varSanuM sAhitya - bAlavADmaya vijJAna 113 'dakSiNAmUrti bAlasAhitya mALA'mAM prasiddha thayelAM pustakAH--'vijJAnanA draSTAo' bhAga 1-2 mAM samartha vaijJAnikonI preraka jIvanarekhA sAthe temanA saMzeAdhanenA paricaya bAlameAdhaka zailIe ApyA che. vijJAnanI ramatA'H e khALavidyArthIomAM vijJAnanI dRSTi khIlavavAnA AzayathI lakhAyelI che. meunAM anuvAdaka zrI. mAMghImena che. 'tArA ane grahe' (maganabhAI paTela) bALakAne khagALanI prAthamika samaja Ape che. 'mANasa ' (hiMmatalAla cu. zAha) : e bALAne mAnavazAstranI prAthamika samaja Ape che. 'AlamanI ajAyabIo' (dhIrajalAla TA. zAha)H e duniyAnI vaijJAnika ane prAkRtika navAinI mAhitI Ape che. 'kema ane kayAre' (aruNuM pu. mA.: DuMgarasI saMpaTa) vimAnanA itihAsa, UDA AkAzamAM' (ApaNI khAlagraMthamALA-bharUca)H e balUna, jhepelIna ane ane vimAnanI zeAdhatuM varNana Ape che. vimAnanI vAtA' (gurjara bALa graMthAvali : navalakAnta nemacaMda bhAvasAra) e plenanI racanA vizenI mAhitI. 'ApaNAM pakSIe' (nareMdra badhekA)mAM keTalAMka sAmAnya pakSIonA khAlocaka zailIe pazciya ApavAmAM AvyA che. 'pakSImitrA' (maganabhAI paTela: gUrjara khALagraMthAvali)mAM paNa sAmAnya pakSIo vizenI mAhitI che. 'paiDuM' (kiratana laTakArI)mAM paiDAnI kAlpanika ane aitihAsika vikAsakathA vidyArthIone rasa paDe tevI rIte ApI che. 'pataMga pe|thI' (gAMDIva bAledyAna mALA) pataMga banAvavAnI ane uDADavAnI kaLA vize saMkSipta samajUtI ApatA pADeA; e ja graMthamALAnA pustaka 'hunnarikA' (bAbulAla mA. zAha)mAM bALako dhera banAvI zake tevA nAnA hunnarA tathA nuskhAe saMgrahelA che. 'bhavya jagata' (gUrjara khAla graMthAvalIH smaNalAla nAnAlAla zAha) jagatanI bhavya racanAnI vaijJAnika mAhitI. 'viDayA'(bAlivanAdamALAH nAgaradAsa paTelaDiyAnI saMvAdarUpe mAhitI. vijJAnavihAra khaMDa 3-4-5' (navalakAMta bhAvasAra) ane 'kutUhala khaMDa ra' (padmakAnta zAha) beMkamAM pracalita ane nitya jovAmAM AvatI yaMtraracanAo, prasaMgA, kAryo vizenI vaijJAnika mAhitI sarala rIte Ape che. 'azAka khAla pustakamALA'nAM e prakAzanA che. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 pAMca varSanA sAhitya para daSTipAtanI A viSayasUci pAMca varSane kALa pRSTha 1 bhakaH 69, anuvAdita 70 kavitA 2 saMpAdita : 7ra : . navIna peDhI kavitAsaMgraha-4 : sAhityavivecana 73 muktakasaMgraha-10, bhASAMtare-10 jIvanacaritra madhyama peDhI kavitAsaMgraho-11, svadezaH 81, videza : 86 bhASAMtare-14, kaTAkSakAvya-14, dharma ane tattvajJAna 88 muktaka saMgraha-15, saMpAdita kAvya- sAmAnya dharma 88, vedAMtaH 90, saMgraha-15, bhaktinAM kAvyanA saM- jana : 2 graho-15, rAsasaMgraho-16 ItihAsa ane rAjataMtra 93 jUnI peDhIH 17 gujarAta 93, hiMdustAnaH 5, nATaka : samAja-98, rAjataMtra-29, nATako: 19, anuvAde-ra1, paradeza : 99 - nATikAo-rA pravAsa ane bhUgoLa 101 navalikA . 24 keza-vyAkaraNa 103 anuvAdita navalikAo-33, kezacaM: 103, vyAkaraNa: hAsyakathAo-35 dinA graMthe 104 navalakathA vijJAna 105 aitihAsika 37, sAMsArika kalAvijJAnaH 105, Aregyalagna, prema ane dAMpatya-45, jIvana- vijJAnaH 107, jAtIya vijJAna nA pra-49, sAmAjikaH 53, 110, arthavijJAna: 112 mane raMjakaH57, hAsyarasika57 udyoga: 112, prakIrNaH 113. anuvAdita aMgrejI paTe, baMgALIH bAlavADamaya 115 zaradabAbu-60, baMgALI : kima- kavitA: 117, nATakaH 117, bAbu-1, baMgALIH itara lekhako bRhata kathAoH 117, caritra62, hiMdI-62, marAThI-63, urdU kathAoH118, bodha vinedanI 63, saMskRta-63 kathAe 120 bhUgoLa-pravAsaH nibaMdho tathA lekha 64 121, sAmAnya jJAna : 22, maulika sAmAnya-65, vidA- vijJAna: 123. 3 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdonI vyavahAru joDaNI [ gujarAta vidyApIThanA niyameAnuM vivarNa ] kezavarAma kA. zAstrI prAstAvika kavi narmadAzaMkaranA samayathI gujarAtI bhASAmAM zabdonI joDaNI vyavasthita karavAnA prayatno zarU thayelA ane aneka vidvAnonA prayatno pachI lagabhaga ATha dAyarka ma. gAMdhIjInA Azraya nIce gujarAta vidyApITha taraphathI joDaNInA vyavahAru niyame ane zabdAvalI prasiddha thayAM. chellAM dasa varSAmAM A zabdAvalInAM nAnAM meTAM cAra pAMca sa`skaraNa thaI gayAM che; te daramiyAna niyameAmAM paNa sudhArAvadhArA thayA che. " joDaNI mATe khissAkAza 'nI navI AvRttimAM ApaNane chellAmAM chelluM e sudhArAvadhArAvALuM svarUpa maLe che. ahIM mukhyatve te! e niyamAnuM Tra vivaraNa ApavAnA ja prayatna che; paraMtu sudhArAnAM dvAra kAyamane mATe badha rAkhavAmAM nathI AvyAM te satyane AdhAre keTalAMka Avazyaka sUcana ane sudhArAne nirdeza karavAnA paNa prayatna karavAmAM Avaze. " zAstroccAraparizuddha joDaNI "nA mArA theADAM varSoM upara prasiddha thayelA niyameAnA bhAge mArA taraphathI svalpa ja apavAde gujarAta vidyApIThanI joDaNInA - niyamene sarvathA samAdara karavAmAM AvyA che, e mukhyatve bAramA gujarAtI sAhitya saMmelananA pramukhapadethI ma. gAMdhIjIe " AthI joDaNImAM sudhArAnAM dvAra baMdha thatAM nathI " e zabdo uccAryAM hatA, te AzrvAsanathI, ane jeDaNIkAzanI navI navI AvRttiemAM niyameAmAM tema ja chUTaka zabdonI joDaNImAM haravakhate sudhArA karavAmAM AvyA che tesahRdaya vRttinA da nathI. huM je sudhArA sUcavavA cAhuM chuM, te mArA niyameAnI tana upekSA karI, chellAM ATha varSoMmAM " bhASAzAstra "nA adhyayana-adhyApanane lIdhe A viSayane aneka rIte jovAjANavAne je lAbha maLyo, tenA ja phalarUpe batAvavA mAguM chuM. mArA jUnA matane huM temAM leza paNa AgrahI nathI te kAI paNa sajjana oI zakaze. lipimAM dezanAM svAbhAvika badhAM ja uccAraNA jALavI rAkhatA sakretAne abhAva hovAthI, vaLI prAMtika uccAraNAmAM ekane eka zabda Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thaya ane rathakAra pu. 2 aneka rIte vyakata thata hevAthI, ane gujarAtI bhASAzAstrane prAMtIya belIonA vivaraNa sAthe eka paNa graMtha nahi hovAthI gujarAtI zabdonI AkharI joDaNI nakkI karavAnuM atyAra sudhI banI zakayuM nathI; eTale ja vyavahAru joDaNa-niyamenI AvazyaktA svIkArAI che. emAM cheDA apavAde zudinI najIkamAM najIka javAno prayatna che, ane tethI ja e satrayatna samAdaraNIya che. sudhArAvadhArA paNa zuddhinI vadhu ane vadhu najIka laI javAne mATe ja gujarAta vidyApITha taraphathI avAranavAra ApavAmAM Ave che, ane tethI ja dezanA koIpaNa bhAgamAM je, uccAraNa kadI paNa jANItuM na hoya tevuM kavacita joDaNImAM pesI gayuM hoya te te sarvathA tyAjya bane che. | niyamo 1, tatsama zabdo " saskRta tatsama zo) 1. sarakRta tatsama zabdonI DaNI mULa pramANe karavI. udA. mati; guru, vidyArthinI. 2 bhASAmAM tatsama tathA taddabhava baMne rUpe pracalita hoya te baMne svIkAravAM. udA. kaThina-kaThaNa rAtri-rAta; daza-dasa, kAla-kALa; nahi-nahIM hUbahU Abehuba phaI-pharasa. che. je vyaMjanAMta tatsama zabda gujarAtI pratyaya letA hoya temane akArAnta gaNIne lakhavA. udA. vidvAna, jagata, pariSada, A niyama aMgrejI, phArasI, ArabI vagere bhASAnA zabdone paNa lAgu paDe che. 4. pazcAtu, kicita, artha, kvacita, evA zabe eklA Ave athavA bIjA saMskRta zabdanI sAthe samAsamAM Ave tyAre vyaMjanAnta lakhavA. udA. kiMcikara, pazcAttApa. AvAM avyA pachI jyAre ja Ave tyAre temane vyaMjanAnta na lakhavAM. ulo kavacita ja. - A cAra niyamomAM saMskRta tatsama zabdonI joDaNuM kevI rIte karavI tene nirNaya ApavAmAM AvyuM che. AmAMne mAtra bIjo niyama joDaNIne niyama nathI. e te mAtra evuM eka vidhAna seMdharUpe ja kare che ke pracalita bhASAmAM mULanI bhASAmAMthI avikRtarUpe svIkArAyelA zabdanI sAthe sAtha Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdonI vyavahAru joDaNI 6 ' vikRta svarUpe paNa tenA te zabdo rUDha thaI gayelA hoya tenA paNa svIkAra karavA. ane udAharaNAthI e vAta spaSTa karavAmAM AvI che. ane tethIja spaSTa thAya che ke ziSTa kheAlImAM na svokArAyelAM sukha ' ' sakha ' 'duHkha'nuM 'kha', vagere rUpAne asvIkAra karavAnA che. paNa A vastu, lakhanAranI zakita ane zailI upara AdhAra rAkhe che. prayAgamAM phAM karyuM rUpa: tatsama ke tadbhava svIkAravuM te lakhanAranI munasaxInA viSaya che. bAkI rahe che 1 ane 3-4 e niyamo, A niyameAnI samajhUtI vadhu jarUranI che. niyameAthI keTalIka vastu sa Mdigdha rahe che. "" ema to 1 leA niyama ceAkhavaTa karI Ape che ke " saMskRta tatsama zabdonI joDaNI mULa pramANe karavI. ane kharekhara moTA bhAganA ravarAMta zabdomAM AvI kaiAI khAsa muzkelI nathI; (khAsa karIne hastadIdhaI aMte hAya tevA zabdonA ja prazna jarA vikaTa che; paNa tenuM nirAkaraNa zabdAza ApI de che. emAMthI saMskRtamAM je rUDha heAya te "jI" svIkArI vI. joDaNIkAzamAM " zatAbdI" jevA zabda hasva ' thI chapAyA che, tevI bhUlA sudhArI levI. ) paNa saMskRtamAM je vyaMjanAMta zabdo che ane svarAMtamAM pazu tenuM vibhakita rUpa juduM thAya che tevA zabdonA viSayamAM cAkhavaTa jarUrI bane che. 3 jA niyamamAM vyaMjanAMta vize kAMIka ceAkhavaTa karavAmAM paNa AvI che; paNa te kAMIka apUrNa che. kharI sthiti e che ke saMskRta zabdAnI prathamA vibhaktinAM ekavacananAM rUpA, vibhaktinA pratyaya jo kAMI temAM hAya tA tenA lepa thayA hoya tevA svarUpamAM svIkAravAnAM che. saMskRta haiM, mana, dhana, vighna, vas, vata, ma, ane sa cheDAvALA zabdonAM prathamA vibhakitanA ekavacanamAM netA, kartA, mAtA, pitA, AtmA, brahmA, nAma, vidyArthI, hastI, yazasvI, manasvI, viduSI, bhagavatI, zrImatI, ane sanA lApe caMdramA, yaza, mana, evAM svarAMta rUpe vaparAya che te ApaNe tatsama tarIke svIkAravAnAM che, vyaMjanAMta banatAM vidvAna, bhagavAna, zrImAna ane bAkInA vyaMjanAMta khIjA badhA zabdA--maruta, jagat, vAk, pariSad, sa`sa, dhanun, zip, AyuSu, akasmAt, e badhA zabdo ekalA vaparAya tyAre aMtya vyaMjanamAM a' umerI joDaNI karavAnI che; maruta, jagata, vAka, pariSada, sa`sada, dhanuSa, AziSa, AyuSa, akasmAta e rIte, AyuSa " uparAMta, 'Ayu ane " vapuSa"ne badale tA "vapu" svIkAya thayA che, te lakSyamAM rAkhavuM. - " Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. +- vastusthitie 1 lA ane 3 jA niyamathI e spaSTa thAya che ke : * saMskRta tatsama zabdo gujarAtImAM nAma tarIke ke vizeSaNu tarIke je kAI paNa svIkArAyelA che te svarAMta hAya ke vyaMjanAMta hAya te svarAMta tarIke svIkAravAnA che. di, di jevAM svarAMta avyayA paNa.gujarAtImAM vaparAya che tyAM te zuddha svarUpamAM ja Ave. tenuM taddabhava rUpa svIkAravAnI icchA hoya tyAM ' suda '-vajra' ema lakhI zakAya. bezaka pracalita uccAraNumAM prayatna yakAra sAthe * sudya vA' evAM rUpa vyApaka che, pazu nIce 12 mA niyamamAM sa`sAmAnya vidhAna karavAmAM AvyuM che ke * 12. keTalAka zabdonA uccAramAM gujarAtanA keTalAka bhAgamAM zruti thAya che x x x paNa te lakhavAmAM darzAvavAnI jarUra nathI. " eTale pracalita vyavahAru joDaNImAM laghuprayatna yakAra svIkAravAmAM nathI AvyA. 2 6 '' " " prazna rahe che keTalAMka vyaMjanAMta avyaye gujarAtImAM vaparAya che tenA. 'pazcAt, ' * kicit,' * arthAt,'* kavacit,' evA zabdo ekalA Ave tyAre zuM karavuM ? [ ' akasmAt ' saMskRta pramANe avyaya ( paMca vibhakitanuM rUpa ) che, paNu gujarAtImAM te nAma tarIke pazu svIkArAI gayelA che, eTale nAma hoya tyAre akasmAta ' evI svarAMta joDaNI svIkAravAmAM AvI che. avyama tarIke te| * akasmAt' che.] prazna uparanAM jevAM avyayeA ekalAM Ave tyAre che. 4 thA niyamamAM e vize sUcana che ke ene vyaMjanAMta lakhavAM, mAtra ' ja ' avyaya umerAya tyAre ja tene svarAMta lakhavAM; jema ke kavacita ja.1 uccAraNu ja ahI` a tu umeraNa karI le che: " akasmAta ja mAruM AvavuM thayuM " vagere. " , [ saskRta sivAyanI bhASAnA tatsama zabda 5. ArabI, phArasI tathA aMgrejI bhASAnA zabdo lakhatAM te te bhASAnA viziSTa uccAro darzAvavA cihnA na vAparavAM. udA. khiHmata, vijhiTa, najara. tr '. ja" ane cU ' e anyaya jyAre paNa kAI zabdanI pachI Ave che tyAre " jaya mAMnA akAra ladhuprayatna heAvAne kAraNe pUrva svara upara bhAra Ave che; pariNAme laprayatna akAravALA zabdone te a pUrNa prayatna ane che. * " " .. rAma, paNa rAme ja. A svarabhAra eTalA pramaLa che ke pUrvanA hrasva - i-3 'paNa dI' uccArAya che. bhASAzAstranI dRSTie e tyAM dIdha bane che. paNa * kSekhanamAM e hrasva rakhAya che, temAM saraLatA e ja pradhAna kAraNu che. saraLatA khAtara keTalAka bhAga uccAraNAnA ApavA paDe che. bezaka bhASAzAstranI carcAmAM e svAbhAvika uccAraNA neAMdhavAM anivAryuM ja bane che. "" ' Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdanI vyavahAru joDaNI che. e tathA o nA sAMkaDA tathA pahoLA uccAranI bhinnatA darzAvavA cihane vAparavAM nahi. paraMtu aMgrejI zabdanA eonA uccAramAM bhrAMti na thAya mATe, te darzAvavA UMdhI mAtrAne upayoga karo. udA. kaeNphI, ogasTa, kaeNlama. arabI, phArasI ane aMgrejI bhASAnA zabdonI gujarAtImAM pramANa mAM ThIkaThIka AyAta thaI che. mULa zabdomAM vikAra thaye AvelAM zabdasvarUponI joDaNIno prazna vikaTa nathI; kemake ApaNe tyAM je rIte uccAraNa thatuM hoya te rIte taddabhava zabdonA niyamane anusarI tenI joDaNI saMskRta taddabhavanI jema karavAnI hoya che. paNa muzkelI zuddha zabdo pUratI che. saMskRta bhASAnAM badhAM ja uccAraNo gujarAtIne jANItAM ane vArasAmAM maLelAM heI muzkelI nathI; jyAre A bhASAonAM keTalAMka uccAraNe gujarAtIne taddana aparicita, to keTalAMka prAMtIya uccAraNane maLatAM che, te ziSTa joDaNImAM sthAna pAmI zakyAM nathI; ane svalpa apavAde pAmI zakavAnI sthitimAM nathI. AvAM uccAraNAne khyAlamAM rAkhI gujarAtImAM najIkanuM najIka uccAraNa hoya te svIkAravAmAM Ave che. arabI, phArasInAM a ka kha ga ja vagerene mATe ApaNe tyAM sAdA a ka kha ga jha thI calAvI laIye chiye; te ja rIte aMgrejI 6 1 ja vagerene mATe sAdA pha va jha thI calAvI laIye chiye. mAtra vivRta e-e siAcavatA zabdo ApaNe gujarAtImAM laIe tyAre te batAvavAnI jarUra svIkArAI che ane te UMdhI mAtrAthI. A uccAraNa taLapadA gujarAtI zabdomAM paNa jANItuM che, paNa te samagra gujarAtamAM sarvatra vyApaka nahi hovAthI gujarAtI joDaNImAM svIkArAyuM nathI; paNa paricita hovAne kAraNe aMgrejI zabdo pUratuM svIkAravAmAM Ave che te khAsa ayukata nathI. (je ke mane pAke bhaya che ke AmajanatA ene samajhavAmAM muzkelI anubhavaze ja.) arabI, phArasI, aMgrejI uparAMta-urdU, picugIjha, phreMca vagere zabdonI joDaNImAM svaranA viSayamAM te muzkelI nathI. je pramANe svaranAM te te bhASAmAM uccAraNe thAya che te pramANe ApaNe apanAvI laI joDaNI karI zakiye Lei, paNa muzkelI zabdonA madhyamAM AvatA joDAkSaro ane aMtya vyaMjananA viSayamAM UbhI thAya che. saMskRta tatsama zabdanA viSayamAM 3 jo niyama ApI vyaMjanAta zabdomAM A umerI tevA saM. vyaMjanAM zabdonI joDaNI svIkArI levAmAM AvI che te ja pramANe A videzI Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaMtha ane graMthakAra pu. A zabdomAM paNa aMte akAra umerI joDaNuM karI zakAya che ane te ja pramANe Aje thAya che. paraMtu zabdanA madhyamAM AvatA joDAkSaronA viSayamAM keTalIka agavaDa che te vize samajhUtI jarUrI bane che. uparanA 5 mA niyamamAM e vize kAMI paNa sUcana nathI. A viSayamAM nIcenI cokhavaTa upayogI thaI paDaze. akabara, akhabAra aphalAtUna, abalaka, arajI, azaraphI, AmakArI, AbarU; AsamAna, IlakAba, kasarata, kArakuna, kudarata, khuzaba, khidamata, giradI, cakamaka, carabI, jAnavara, takarAra, tadabIra, tasavIra, tehamata, darajI, daradI, dilagIra, paraheja, phArasI, bAdazAha, bilakula, dUrabIna, varDjhavartha, zekasapIyara (jevA aMgrejI samAsAMta zabdAmAne pUrva zabda vyaMjanAta hoya che tyAM)-A zabdomAM kALA chApelA akSare mULe akAra vinAnA che temAM "a" umerI joDaNuM karavI paDe che. ahIM sarvatra aMtya vyaMjanamAMno A umerI levAmAM Avyo ja che, je vize upara sUcana AvI jAya che; uparAMta vadhu kALA chApelA vyaMjanamAM paNa a" umerI joDaNuM karI levAmAM AvI che. aMgrejI zabdomAM aMtya je I" ke "u" hoya che to te gujarAtImAM dIrdha ja lakhAya che; yunivarsiTI, sosAyaTI, philosophI vagere. aMgrejI cokakasa uccAraNane kAraNe zabda vaccenA I-6 mAM joDAkSara pUrve Ihasva ja hoya che. e vastu khyAlamAM rAkhI ing Iga aMte hoya che te zabdamAM 'I' hasva che. vijhiTa, miniTa, tema ja vijJAnanA saMkhyAbaMdha zabda vyaMjanAta che tenI pUrvene A 'I' asvarita hoya to hava ja svAbhAvika che. ahIM keresina, meDisina, viTAmina vagere saMkhyAbaMdha zabdo lakSya karavA jyAre svarita "IvALA kivanIna, bebIna, korenTInA vagere jANavA. tatsama zabdomAM anusvAranuM uccAraNI 7. anusvAranA bhinna bhinna uccAre darzAvavA, cihane vAparavAM nahi. nedha-zakya hoya tyAM anusvAranA vikalpamAM anunAsike vAparI zakAya. udAaMta, anta; daDa, daDa, sAMta, sAntA baeNka, baeNnka, A niyamathI taddabhava zabdonA viSayamAM te cokhavaTa ApameLe ja thaI jAya che ke mAtra biMduthI ja A uccAraNa batAvavAM. anusvAranA Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdono vyavahAru joDaNI bhinna bhinna uccAre e pAribhASika dRSTie kAMIka bhrAmaka che, e vize vicAra nIce 18-19 mA niyameAnA vivaraNa vakhate thaze. ahI te| mAtra anusvAranA ja prazna spaSTa hoI te vize ja khulAsA Avazyaka bane che. saMskRta tatsama zabdomAM te sa`skRtanA niyama pramANe eka ja. zabdamAM parasava anunAsika vyaMjana nitya thAya che; mAtra e judA zabdo joDAtAM tevA prasaMgamAM ja te vaikalpika che. e rIte anta, dRzya, sAnta, e ja sAcI joDaNI tatsama lekhe che. paNa sakAMe thayAM AmAM vyAkaraNazAstrathI viruddha jaIne paNa saraLatA khAtara anusvAranA upayAga thatA AvyA che. prAkRta bhASAomAM tA tethI ja vikalpa svIkArAyA che. ApaNe paNa e ja vAta khyAlamAM rAkhI vikalpa svIkAravA taiyAra dhye. AmAM sarala mAga AvA badhA ja sayAgAmAM anusvAra lakhavA e che. Aje mATe bhAge e ja rIta pracAramAM che. prazna UbhA thAya che te saMskRta sivAyanI bhASAonA tevA uccAraNavALA zabdone vize sUnya varNa pUrve saMskRtanA niyama pramANe anusvArane sthAne Na thAya, nahi ke na; kaoSa pUrve thAya, nahi ke na. AvI sthitimAM baeNnka, suparinTenDanTa, hAlaeNnDa vageremAM niyamanI muzkelI UbhI thAya che. A mATe sarala mA` te e che ke uccAraNamAM jarA paNa sadeha rahetAM, yA sadeha na hoya tepaNa anusvAra karavA. tethI jaMga, tuM, taduMrastI, taMbU, khAMbu jevA zabdo paNa anusvArathI ja lakhAze. aMgrejI zabdomAM nakAra ane makAra spaSTa samajhAtA heAya tyAM te lakhavAmAM bAdha nathI. sadehamAM te saMtra anuravAra lakhAya te saraLa thaze. ra. zruti tathA yazruti [ hazruti ] 8. bahena, vahANuM, vahAluM, paheALuM, mahAvata, zahera, maherabAna, mahAvarA, mahora jevA zabdomAM tathA kahe, rahe, pahera, paheAMca jevA dhAtuomAM ha judA pADIne lakhaveA. 9. nAnuM, mADhuM, khIka, sAsu, UDyuM, meAra ( AMbAnA ), meAM, meluM ( loTane ), jyAM, tyAM, kayAre, jyAre, mAruM, tamAruM, tAruM,tenuM, amAruM, AvuM, vageremAM hakAra na darzAvavA. eTale ke, huM jyAM darzAvavA tyAM jIde pADIne darzAvavA ane na darzAvavA tyAM muddala nuM darzAvavA. huM ne AgalA akSara sAthe joDavA nahi. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMha ane thakAra pu2 A beu niyamo be vibhAga pADI Ape che, enuM vivaraNa e 9mA niyama nIcenI neMdha che. ene Azaya spaSTa che ke 8mA niyamamAM batAvelA zabdomAM laghuprayatna habatAvo. ane te evI rIte ke je vyaMjanamAM e hoya te vyaMjanamAM "a" umerI lakho ane hakAra mULa svara sahita lakhavo. 9 mA niyamamAM kyAM na lakho e batAvavAmAM AvyuM che. eTale ke nahAnuM, mahesuM, mahera, moM, jyahAM, tyahAM, kayAre, jyAre, mahAruM, tamAruM, tahAruM, tahenuM, amAruM, aDAvuM ema joDaNuM karavAnI spaSTa manAI karavAmAM AvI che. [joDaNInI dRSTie badhA ja saMgamAM zaMkA thatAM ja "keza" joI levo jarUrI che.] A prazna uccAraNanI daSTie bahu jaTila che. vastusthitie Akhe hIne prazna prAMtIya che. jyAM enuM uccAraNa thAya che tyAM paNa e svaramAM ja aMtargata che; eTale "vahAluM' lakhavA chatAM mAtrA cAra nahi, paNa traNa ja uccAraNamAM che. AmAM 8mo niyama jema taLa gujarAtanuM tattva batAve che, tema 9o niyama taLa kAThiyAvADanuM tattva batAve che. gujarAtamAM 8mA-9mA baMne niyamamAM AvatA zabdomAM hakAranuM laghuprayatna uccAraNa che, te kAThiyAvADamAM e beu niyamemAMnA zabdomAM hakAranuM leza paNa uccAraNa nathI. ziSTa bhASAmAM hakAra svIkArAya te che ja. emAM jyAM chellAM 80 varSomAM rUDha thaI gayo che tyAM 8 mA niyamamAM hakAra svIkArAya che; rUDha nathI thayo tyAM mA niyamamAM nathI svIkArAya, joDaNInI ekavAkyatA karavA A prakAranI je bAMdhachoDa karavAmAM AvI che, te khAsa geravAjabI nathI. mA niyamamAM je apavAda ApavAmAM Avyo che tevA zabdo bhASAmAM bahu ja jUja che eTale yAda rAkhavA muzkela nathI.1 zaMkAmAM "keza" joI le. . joDaNInA AraMbhathI mAMDI atyArasudhImAM hakArane joDaNImAM vyakta karavAnI aneka rIte batAvAI che. sva. kavi narmadAzaMkare prathama ardhA vyaMjana ke svara ja mAtra heya te "a" artho lakhI svara sAthe "ha" lakhavAne upAya batAvI; pachIthI "hane sthAne te te vyaMjana ke svara nIce mukata karavA sUcaveluM. sva. navalarAma paMDayAe svara pachI varNa padaka cihna " (apostroph) lakhavA nirdeze. pachI "hIne rAkhavA tarapha valaNa thayuM. sva. govardhanarAme narmadAzaMkaranI prathamanI paddhati svIkArI. e pharI junavANI banyuM ane sva. narasiMharAve pelA ardhA "ane asvIkAra karI "hame ne sthAne hame" vagere rIta Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zanI vyavahAru joDaNa [ hakAravALAM kriyApade ] 10. nAha, cAha, sAha, moha, loha, deha, koha, soha e dhAtuone aniyamita gaNI temanAM nIce darzAvyA pramANe rUpa sAbita karavA - nAha-bAhuM chuM; nAhIe chIe; nahAya che; nAho cho; nAhyo,-hyA,-hI,hyuM,hyAM; nAhIza; nAhIzuM; nahAzo; nahAze; nahAta; nahAte,-tI,-tuM; nAhanAra, nAhavAne athavA nAvAne; nAhele -lI-luM; nahA; nahAje; nAhavuM. navaDA(rA)vavuM; navAvuM; navAya; nAvaNa; nAvaNiye; nave navANu. cAha:-cAhuM chuM; cAhIe chIe; cAhe che; cAho che; cAhyo,-hyA,-hI,hyuM,-hyAM; cAhIza; cAhIzuM; cAhaze; cAhazo; cahAta; cahA,-tI,-tuM; cAhanAra; cAhavAne; cAhele,-lI,-luM; cAha; cAhaje; cAhavuM. cahavaDA(rA)vavuM; cahavAvuM; cahavAya e rUpa zakya ane vyAkaraNadaSTie prAmANika lAge che, paNa AvA prAge pracalita nathI. ' svIkArI. A badhAmAM bAMdhachoDanI nItie chevaTa "joDaNIkeza" AvyuM ane 8 mA-mA niyama pramANe amuka zabdomAM "ha" lakho ane te 8mA niyamamAM batAvyA pramANe, ane amuka zabdomAM na ja lakhavo, 9mA niyamamAM batAvyA pramANe. AmAM lipinI muzkelIne prazna paNa mUMjhavate batAvAyo che. te vize zrI. kAkAsAheba "joDaNIkoza"nI prastAvanAmAM nirdeza karyo paNa che. hAra spaSTa batAvavA pUrvanA vyaMjano ardhA ja ApavA paDe. have jemAM kAna che tevA vyaMjano te ardhA maLe ja che; paNa "ja' sivAyanA kAnA vinAnA ka, 2, 3, 6, 2 e vyaMjano kheDA mUkavA joie, to ja sAcI rIte te yojAya. ane tema chatAM A badhAM sthAne mAM e laghuprayatna hakAra che, e te samajhAya ja nahi, Ane saraLa upAya eka ja che. hakAranuM e laghuprayatna ke svarita uccAraNa batAvavA saMskRta bhASAmAM visarga batAvavAne vaparAtuM [9] upara nIce biduvALuM cihana svIkArI levAmAM Ave to A Akho prazna saraLa thaI paDaze. mAtra ApaNe tyAM laghuvirAma (kalana)nuM cihna ]i evuM che te gujarAtImAM cheDI devuM joIze. pUrve tenA vinA cAlyuM hatuM ane atyAre cAlI paNa zakaze. tenuM sthAna : alpavirAma cA ardha rekhA leze. sva-navalarAmavALuM varNalepacina varNane lopa batAve che, jyAre A visagacina te varNanuM astitva batAvaze. uccAraNa te jANavuM ja che. chApakhAnAnI muzkelI paNa kAyamane mATe TaLI jaze; jemake bena, vANuM, vATaluM, picLuM, mAvata, zera, merabAna, mA:vare, mora, keka, reDa, pera, paMca. padyabaMdhanI daSTie AnI saMgati paNa spaSTa che. bAkI AvA zabdamAM svarita ke laghuprayatna 'ha kayAM kharekhara che te kahevuM kAMIka muzkela che. chatAM prathama kRtimAM ke pachI, te spaSTa che. kADhavuM, loDhI vagere jevAthI baMne sthiti spaSTa thaI jaze. -- Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. sAhaH-cAha pramANe savaDA(rA)vavuM; savAvuM; savAya. moha-mahuM chuM; mohIe chIe; mohe che; meha cho; mohyo,-hyA,-hI,hyuM,-hyAM; mohIza; mohIzuM; mohaze; mohazo; mohata; mohato,-tI,-tuM; mohanAra; mehavAno; mohelo,-lI,-luM; moha; mohaje; mehavuM. mehaDA(-rA)vavuM; mohavuM mahAya. loha-huM chuM; lahIe chIe; luhe che; luhe che; lohyo,-hyA,-hI,hyuM,-hyAM; lohIza; lohIzuM; lohaze; lohazo; lohata; lohate-tI,-tuM; lohanAra; lohavAne athavA lovAno; lohelo,-lI,-luM; loha, lohaje; lohavuM. levaDA(-rA)vavuM; lovAya; lovaNiyuM. . deha-dehuM chuM; dehIe chIe; duhe che; duho cho; dohyo,-hyA,-hI,-hyuM,hyAM; dehIza; dehIzuM; dohaze; dehazo; duhata athavA dahata; deha-nI-tuM; dehanAra; dohavAne athavA devAne; dehelo,-lI,-luM; deha; dehaje. devaDA-rA)vavuM; devAvuM; devaNa; deNa. kehadamoha pramANe. kevaDA(rA)vavuM; kevAvuM; kovAya; kahapaNuM kehavANa kehavATa. soha-moha pramANe. A 10 mo niyama nAha, cAhuM, sAha, moha, loha, deha, ketu ane seha, e ATha kriyApadanAM rUpa pUrata che. badhAM ja rUpa kevI rIte lakhavA te ApI dIdhuM hovAthI temAM vizeSa sUcana apekSita nathI rahetuM. eka vastu A badhAM rUpamAM dhyAnamAM rAkhavI ja joIye ke sarvatra hakAra ladhuprayatna eTale ke svaramAM aMtahita rIte ja uccarita che; belTe ema kahiye te khoTuM nathI ke te te svara mahAprANita uccAravAmAM Ave che. ane tethI ja agAu batAvyuM te pramANe lekhanamAM kavacita judo batAvAya chatAM mAtrAnI dRSTie hakAranuM juduM sthAna nathI.' 1. eTale ja e lakSyamAM levA jevuM che ke "nAhuM chuM kahevAthI enuM uccAraNu "nA:uM chuM-hAuM chuM" jevuM ja che. A kriyApadanAM ATalAM badhAM rUpe judI judI rIte yAda rAkhavAM paDe tevI sthiti che tyAM A visarga cihunathI A prazna saraLa thaI jAya tema che. ene lIdhe "ha vinAnAM rUpaH nAvAne, navaDA(rA)vuM; navAvuM, navAya, nAvaNa, nAvaNiye, naveNa, navANa, savaDA(2) Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdanI vyavahAru joDaNuM [mUdhanyatara Dha] 11. keTalAka Dha ne badale ha ane Da chUTA pADIne lakhe che. jemake, kahADavuM, vahADavuM. tema na lakhatAM kADha, vADha, kaDhI, TADha, aDhAra, kaDhavuM ema lakhavuM. paraMtu laDhavuM, dADhama na lakhatAM laDavuM, dADama ema lakhavuM. caDavuM, caDhavuM baMne mAnya gaNavAM. A niyama bIjI rIte khUba saraLa che. kAThiyAvADanAM uccAraNamAM A mUrdhanyatara 8 ne sthAne zuddha mUrdhanya & ja uccArAya che. jyAM jyAM kAThiyAvADamAM zuddha mUrdhanya Dha che tyAM te joDaNImAM paNa Dha je batAvo. kADha, vADha, kaDhI, TADha, aDhAra, kaDhavuM, la, moTuM, laDhaNa (laDhavuM kriyApada Teva paDavI), DheDha, deDha, aDhI, raDha, dADha vageremAM Dha ja lakho . jyAM nathI eTale ke mUrdhanyatara Da ja uccarita thAya che kAThiyAvADamAM, tyAM sarvatraDa ja lakha. ene lIdhe ApoApa "caDhavuM" joDaNI nirarthaka thaI paDaze. kAThiyAvADamAM sarvatra caDavuM" ja uccarita thAya che mUrdhanyatara 16 thI. e rIte "rADha' nahi, paNa "rADa'; zeraDIne "voDha" nahi, paNa vADa' vagere. [ yakRti ] 12. keTalAka zabdonA uccAramAM gujarAtanA keTalAka bhAgamAM yakRti thAya che. udA. jAtya, AMkhya, lAvya, , gho, i . paNa te lakhavAmAM darzAvavAnI jarUra nathI. jAta, AMkha, lAva, lo, de ema ja lakhavuM. nArI jAtinA badhA ja akArAMta zabdo ane AjJArtha bIjA puruSa ekavacananAM rUpamAM mULamAM hasva ru pratyaya paDe che, jenI abAdhita chAyA samagra dezamAM prAyaH sarvatra vyApaka che; gujarAtanA keTalAka ja bhAgamAM e yakRti che e kahevuM barAbara nathI. jevI sthiti. A ya nI che tevI ja karmaNi bhUta kRdaMtanA cuM- cI pratyayanI paNa che. jyAM A laghuprayatna kAra nathI tyAM "ga"nuM "ga', "ka"nuM "kare" jevAM ja uccAraNa che. uparanA aMtya ladhuprayatna kArane ane " gha' ane vavuM, savAvuM, savAya, lovAne, levaDA(rA)vavuM, lovAya, lovaNiyuM, devAne, devaDA(rA)vavuM, devAvuM, dovaNa, : deNa, kevaDA(rA)vavuM, kevAvuM, kovAya, e vageremAM amAtrika visarga AvI jatAM tevAM saMdigdha rUpanI lekhanamAM Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 graMtha ane graMthakAra pu. huM * sce', ' ghe', ' jagyA mAMnA yakArane dUra karavAmAM mAtra lekhanasAkSa . e ja mukhya kAraNa kahevuM vAjakhI che. ane eja kAraNe e svAbhAvika uccAraNa joDaNImAMthI kAyamane mATe lupta thayuM che. 1 3. tadbhava zabdo [alpaprANa + mahAprANa ] 13, alpaprANa ane mahAprANa sayukta hoya evA tadbhava zabdomAM mahAprANanuM dvitya karavu'. udA. cAkhkhuM, ciThThI, paththara, jhabhbhA, edhdhA, sudhdhAM, sabhra. paNa ca tathA chanA yAga hAya tA cha lakhavu, cha nahi. udA acchera, pacchama, acchuM. " joDaNIkoza 'mAM jeddo-yAdo lakhAyela che, te A rIte joghdhA-rAdhdhA lakhAvAM joiye. A niyama mAtra saraLatA khAtara ja che. saMskRta prAkRta bhASAomAM A niyama vaikalpika che. ane alpaprANu-mahAprANa e rIte joDaNI e eya bhASAomAM vadhu saMmAnita thayelI che. enuM ja gujarAtImAM anusaraNa hovAthI niyamanA AraMbhamAM " alpaprANa ane mahAprANu saMyukta hoya evA tadbhava zabdAmAM ' ema kahevuM ja paDayuM che. A niyamanI khAsa tethI "" uparyuktatA nathI lAgatI. [ zrutinI bhrAMti ] 14 keTalAka zabdomAM (udA. pAraNuM, bAraNuM, zeraDI, deraDuM, khAMDaNI, daLaNuM, cALaNI, zelaDI) 2, 3, La, la ne badale ca uccAra thAya che; tyAM mULa rUpa ja lakhavu. (6 A niyamamAM ya uccAra thAya che" ema kahevA karatAM jhaDapathI kheAlAtAM uccAraNamAM yazrutinI bhrAMti che " ema kahevuM vadhu ceAgya che. joDaNIkAza "mAM ghaNA zabdomAM vikalpa che; khAsa karIne '2' vALA zabdomAM. A khadhe ThekANe ' r ' rAkhIne yA ' 2' uDADIne joDaNI thai che. utaraDavuM,--uta(te)DavuM, AsaraDavuM--AsaDavuM vagere. A zabdomAM 8 2' sacavAI rahe e vadhu vAjakhI che. 66 ' > 1. A uccAraNa bhASAmAM avicchinna che ane tethI vyakta thavuja joiye. tethI jema mUnyatara Tu ' nuktAthI batAvavA vAjabI che, tema A ladhuprayatna cakAra paNa vyApaka rIte 'ca'nA rUpamAM nIce nuktA sAthe prayAjAya te iSTa che. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdonI vyavahAru joDaNI [ sa-za nAM uccAraNa ] 15. anAdi za nA uccAranI bAbatamAM keTalAka zabdomAM prAMtika uccArabheda che. udA. DAzI-DAsI; mAzI-mAsI; bheMza--besa; chAza chAsa; bAraza khArasa; ezI-esI. AvA zabdomAM za aneM sarUnA vapa rAkhavA. 16. zaka, zodha, zu mAM rUDha za rAkhave; paNa sAkaramAM sa lakhavA. 17. vize ane viSe e bane rUpe! cAle. sAmAnya rIte prAMtIya bhede chatAM tAlavya svaranA yAgamAM sakArane sthAne zakAra uccAravAnuM valaNa che. e rIte A zabdomAM vikalpe tAlavya zakAra che. chAza, khAraza vageremAM tAlavya svara dekhAtA nathI, paNa temAM laghuprayatna yakAra che ja, je nArI jAtinA pratyaya uparathI AvyA che. tethI ja uccAraNamAM tAlavya zane sthAna maLe che. A vikalpa kAMIka samAdaraNIya ane che. e rIte vIza--sa, ane vIza--sa--aMtavALA, cIza --sa, chavIza----sa, trIza--sa ane trIza--sa----a`tavALA, cALIza--sa ane cA(--tA)LIza--sa aMtavALA, egaNupacAza--sa, pacAza--sa vagere badhAmAM vikalpa svIkArya che. paNa zakAranI prAMtIyatAne kAraNe A badhA zabdomAM sakAra lakhavA vadhu prAmANika che. zaka, zoSa teA tatsama saMskRta dhAtuo che. bezaka Aje enAM svAbhAvika uccAraNA daMtya sakAravALAM ja che. paNa tatsamanI zuddhi jALavavAnA pradhAta hovAthI te vize kAMI vizeSa vivecana apekSita nathI. " "" : 17 mA niyamamAM vize'ane viSe" ane rUpa svIkAravAnuM vidhAna che. paNa viSe" e rUpa gujarAtI bhASAmAM kadI zakaya nathI; tema e tatsama nathI; kemake tatsama tA ' viSaye' che. madhyakAlIna gujarAtImAM vikhi '----uccAravALuM ' viSi'rUpa lakhAyeluM maLavAthI ane vikhe'--uccAravALuM ' viSe' pachI paNa prayojAyuM hatuM eTale mAtra svarUpa uparathI 'viSe' ApaNe tyAM svIkArAyeluM. paNa Aje teA kAi vikhe' uccAra karatuM ja nathI. eTale jUnA * vikhe'----uccAravALA ' viSe'nI jarUra Ape!Apa gai che. svAbhAvika rUpa * vise' uparAMta tAlavya ekArane kAraNe ' vize' evuM vaikalpika rUpa che. eTale jo vikalpa joitA ja hoya te 'vise' vize' evA joie. navInatA na ja joitI hoya teA 'vize' rUpa sa`mAnita thavA yeAgya che; viSe " te nahi ja. A e rUpAmAMthI " Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 9 tethI have "vize e eka ja rUpa svIkArI levuM vAjabI che. A ja rIte dubhASiya" nahi, paNa "dubhAzi' svIkArya bane che. [ sAnunAsika niranunAsika I-] 18. taddabhava zabdomAM aMtya I tathA u, sAnusvAra ke niranusvAra, e anukrame dIdhuM ane hasva lakhavAM. udA. dhI; chuM; zuM; tuM; dhaNa vIchI; ahIM dahIM; piyu; lADu; juduM. noMdha-sAmAnya rIte gujarAtImAM 2 athavA ru lakhavAno rivAja nathI; rU vizeSa pracalita che. paraMtu jyAM niyama pramANe hRsva ra lakhavAnuM hoya tyAM che athavA ru lakhavuM. udA. chokaruM-chokaruM -baruM. apavAda-ekAkSarI zabdomAM niranusvAra U dIrdha lakha. udA , , 19. anaMtya I tathA U para AvatA anusvArane uccAra pico thato hoya tyAre I ke U dIrgha lakhavAM. udAiDuM; hIMDADa; gUMcavAva, sIMcaNiyuM, pIMchuM; lUMTa; pUMchaDuM; varasuMda; mIMcAmaNuM apavAda-kuvA, kuMbhAra, kuMvara, kuMvarI, suMvALuM. sAnusvAra" ke "niranusvAra e saMjJAthI "sAnunAsika" ane niranunAsika" I-u samajhavAnA che. sva. narasiMharAve paNa A bhUla karyA pachI temane mAlUma paDeluM ke anusvAra ane anusvArano komaLa uccAra e judI vastu che. anusvArane kahevAto kamaLa uccAra te anunAsika, ke koI "nAsikya" kahe che te che. anusvAra e svara pachI vadhI paDatuM uccAraNa che, jyAre mAtrAmAM koIpaNa vRddhi na karate nAkamAMthI bolAto hasva ke dIrgha svara e sAnunAsika che. eTale 18-19 e beu niyamamAM anusvArathI sAnunAsika uccAra ja samajhavAno che. ane tenI ja ahIM vAta che.1 1. gujarAtI zabdonA uccAraNumAM vadhumAM vadhu mUMjhavanAre prazna hRsva ke dIdhuM "I-8 ne che. kayAM e hasva uccArAya che ane kayAM e dIrdha uccArAya che e pracalita uccAraNe uparathI sAmAnya rIte nakkI karavuM vikaTa che. khAsa karIne dIdhuM kyAM e nakkI karavuM te khUba ja muzkela che. ahIM 18 mA niyamamAM aMtya sAnunAsika "I-u" mAM uccAraNanI dRSTie leza paNa bheda nathI; eTaluM ja nahi I" ke "g' pite sAnunAsika hoya ke niranunAsika hoya, teonA uccAra Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdonI vyavahAra joDaNI 5. 18me| niyama e atyaMta spaSTa karI Ape che ke ekAkSarI ke ekathI vadhu akSaravALA zabdomAM anya '' dI ja lakhavA, jyAre ekAkSarI zabdomAM mAtra niranunAsika 'u' dIdhuM lakhavA; tevA zabdomAM sAnunAsika ' u'harava ja lakhavA. ekathI vadhu akSaravALA zabdomAM anya sAnunAsika ane niranunAsika 'u' hasva ja lakhaveA. mAtra saraLatAnA uddeza upara raNamAM bhASAzAstranI dRSTie kAMI paNa phera paDatA nathI. niyamA karavAmAM AvyA che te mAtra lekhanamAM saraLatA lAvavA mATe vyavahAra pUratA che; ane tethI ja ApaNI sAme e vyavahAru niyameA pramANe aMtya sAnunAsika niranunAsika 'I' dIdha ane tevA 'u' hasva Ave che; te ja 'u' te niranunAsika hoya ane te ekAkSarI zabdamAM hoya te " apavAda "mAM batAvyA pramANe dIdhuM ja lakhavAnuM prApta thAya che. anaMtya dazAmAM te sAnunAsika * i-3 'nuM sarakhApaNuM tema tenAthI svataMtra rIte niranunAsika * Inku 'tuM sarakhApaNuM lekhanamAM vyakata karavAnuM nIce 19 thI 24 sudhInA niyameAmAM vidhAna che . siddhAMta tarIke eka vastu atyaMta spaSTa che ke gujarAtI bhASAnAM uccAraNeAmAM atya 'i-u' nAM uccAraNa hasva tarapha vadhu ane vadhu DhaLI gayAM che. mAtra ' ja ' ane ya' e e avyayeA ja evA che ke koi paNa hava ' i-u ' pachI AvatAM e ' i-u ' dI ja uccarita thAya che. ladhuprayatna atya akAra paNa A che avyaya pahelAM paNa prayatna banI jAya che, e pUrve' sUcavAyuM che ja, aMtya 'i-u' jema hAla sAmAnya rIte hrasva uccarita thAya che, pachI bhale vyutpattithI te dI ja AvatA hAya ( ane zAstroccAraparizuddha joDaNI"mAM mane A tarapha pakSapAta paNa hatA, prAMtIyatAne kAraNe; pachI teA chellAM ATha varSanA vadhu vyApaka anubhavathI te taraphanI samaCka buddhi osarI paNa gai che. ) te rIte anaMtya i- 'asvarita dazAmAM harava uccarita thAya che. Ane ja kAraNe 19 mA niyamamAM anaMtya ' i- ' sAnunAsika heAya tyAre dIdha kahyA che te asvarita dazAmAM hrasva che ke jevA niranunAsika te 'i-u' hasva che. apavAda "mAM kuMvAruM, kuMbhAra, kuMvara, kuMvarI, suvALu' ApavAmAM AvyA che, e sAcI paristhitinA khyAla Ape che. e rIte jotAM "hI'DADa "mAM hIM ' dIdha nahi, paNa hrasva ja che. " risAmaNuM " ane " sI'caNiyuM ke " mIMcA`maNuM "mAMnA Adi zrutimAMnA niranunAsika ke sAnunAsika 'i'mAM kAMi paNa taphAvata nathI; te ja rIte utaraDa " ane "mUMjhavaNa"mAMnA niranunAsika ke sAnunAsika 'hu'mAM paNa. ane trizruti zabdomAM " citAra " " mIThAi " " mUkeluM " "utAra" ane "jUThANuM "mAM Adi zrutinA uccAraNamAM phera che ema kANu kahI zake tema che "" " .. r "" Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane graMthakAra 5 9 racAyelA A niyamanI zAstrIyatA vize zaMkA karavAnI nathI. joDaNanA niyamamAM A "I-u' vizenA niyama e mAtra kAmacalAu che, e vAta koIpaNa samagra vidvAna bhUlI nahi zake, kemake temAM uccAraNane viSaya upakSita thayo che. niyama tarIke A niyama atyaMta spaSTa che, te ja 1bhe niyama paNa spaSTa che. 18mA niyamamAM aMtya "I-u-no prazna patI jAya che, ne mAtra anaMtyano ja rahe che. tevA anaMtya sAnunAsika "I-u' dIdhuM ja lakhavAnuM 1lmo niyama vidhAna kare che, ane koIpaNa saMgamAM temAM pheraphAra na karavAne paNa Adeza kare che. apavAdamAM je pAMca zabdo che te ja yAda rAkhavAthI lekhanamAM AvA anatya sAnunAsika "I-u'ne prazna nirAkata thaI jAya che. paNa eTalAthI pUratuM nathI. "joDaNIkeze" dIdhuM ane hasva I-u' hoya tevA saMkhyAbaMdha vikalpa ApyA che. tevA zabdamAM svarabhAra "I-u' upara na hoya ane pachInI kRtimAM hoya che, tevA te badhA ja zabda hasva sAnunAsika "I-uthI lakhAya te vAjabI che. uMdara, uMbara, jiMgaDI, ziMgALI vagere. ahIM anusvAra che ema bacAva kara nirarthaka che. [ thaDakAte I-u] 20, zabdamAM AvatA yuktAkSarathI jyAM AgalA svarane thaDake lAgato hoya tyAM I ke u je hoya te hasva lakho. anusvArane uccAra anunAsika je thato hoya tyAM yuktAkSara gaNavo. udAkistI, zista, Dukkara, jumsa, custa, chetarapiMDI, jiMdagI, brigeDI, luMgI, duda, DAI dha-sAmAnya rIte gujarAtImAM ji lakhavAno rivAja nathI; cha ja vizeSa pracalita che. paraMtu jyAM niyama pramANe hasva ji lakhavAnuM hoya tyAM ji lakhavuM. udA. jiMdagI; jitADavuM; jivADavuM. A joDAkSaranI pUrvane thaDakA svara hasva lakha. thaDakAto svara na hoya te te asala je svarUpamAM hoya tema lakho . "karyo, kuTuM" A zabdomAM bhUtakALane ya lAge che, joDAkSara paNa bane che, paNa pUrvanA svaramAM kAMI paNa thaDakAro nathI, tethI "kara" ne "yo" lAgatAM chatAM "ka"mAM AkAra laghu ja che. te ja rIte "kura'mAM ukAra laghu ja che. - A niyama atyaMta spaSTa che, paNa te taddabhava pUratuM ja che, e nA bhulAvuM joIe. saMskRta tatsama zabdomAM joDAkSaramAMnA pUrva I-ur Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdanI vyavahAru joDaNI 17 dIrdha ja sAmAnya rIte hoya che. kIti, pUrNa, cUrNa, vIrya vagere. saMskRta sivAyanI bhASAomAMthI AvelA zabdamAM hasva lakhavAnuM ja valaNa che; jemake DigrI, urdU vagere. * noMdhamAM ji' vize ja che. traNamAMnuM paheluM udAharaNa tatsama zuddha zabda che; bIjuM-trIjuM udAharaNa 24mA niyama pramANe che. [ dvizrutivALA zabdomAM anatya I-6]. 21. jyAM vyutpattine AdhAre judI joDaNI na thatI hoya "jema ke, udavuM, Dila, du) tevA be akSaranA zabdomAM upAMtya I tathA U dIrdha lakhavA. udA. ' cUka, zUI, tUta, jhUle, jhINuM, cho, apavAda-sudhI, dukha, juo. noMdha-mukAvuM, bhulAvuM, micAvuM, evAM karmaNi rUpamAM hasva thAya che. juo niyama 24 me vyutpattine AdhAre upAMtya I-u mAM haravatA ja maLatI hoya te sivAyanAM sthAnomAM prAyaH vyutpattithI ja A "I-u" dIrgha maLe che; eTale A niyama mAtra vyutpattine ja vazavata rakhAya che, tethI mAtra vyavahAradazAno che. ApaNane svarita ke asvarita anaMya "I-u" uccAraNanI rIte prAyaH hasva maLe che, e anubhavane ja mAtra viSaya che. [zrutivALA zabdomAM i-u ] - 22. jyAM vyutpattine AdhAre judI joDaNI na thatI hoya (jema ke, upara, cugala, kuratuM, mugaTa, aMgura) tevA bethI vadhAre akSaranA zabdamAM che ke pachI 1. eka sarakhuM mApa dharAvanArA zabdamAM uccAraNanI dRSTie bheda maLI zake nahi. dA. ta. "sudhI", "la", "jhINuM' mAM I ke umAM uccAraNanI dRSTie kAMIpaNa bheda nathI. A Akhe prazna svarabhAranA tatvane AbhArI che. gujarAtI bhASAmAM svarabhAra je aMtya svara upara jato haiya to asvarita svare dIrgha rahevAnI sthitimAM nathI hotA. uparanA traNe zabdamAM svarabhAra kaI kRtimAM che? spaSTa che ke aMtya svara upara ja paDe che. eTale uccAraNanI daSTie upAMtya svara hasva ja AvI rahe che. A pachInA niyamomAM e tattva ochevatte aMze svIkAravAmAM AvyuM ja che. mukA-vuM, bhalA-vuM, micA-vuM e traNa kRtivALA zabdamAM e ja tattvane lIdhe Adi zruti hasva maLe che. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 graMtha ane graMthakAra pu. ladhu akSara Ave te te dIdha lakhavAM, ane guru akSara Ave te te hasya lakhavAM. udA. khuzAla, nIkaLa, mUlava, vimAsa, majUra, kheDUta, dukALa, sutAra, taDraMka, kinArA, bhulAva, micAva, ta ukAva. apavAda 1--vizeSaNa parathI thatAM nAmeA temaja nAma parathI anatAM bhAvavAcaka nAmeAmAM mULa zabdanI jeDaNI kAyama rAkhavI. udA. garIba--garIbAI; phIlakIlAta; cIkaNuM-cIkaNAI, cIkAza; mIThuM--mIThAza, mIThANu; jUThThuM'~~ jUThANuM; pILuM--pILAza; zrIjI -- jhINavaTa. noMdha--vedhi-vedhitva, abhimAnI-abhimAnitva, evA zabdo tatsama saMskRta hAi pheraphAra karavAmAM Ave che. apavAda ra--keTalAka zabdo khAlatAM upAMtya akSara upara bhAra Ave che tyAM i ke u je hoya te dI karavAM. udA. goTIlA, dAgIne, araDUsI, vaDI vagere. A jAtanA bhAra nathI AvatA evA zabdo : TahukA, phaDI, mahuDuM. 66 niyamamAM methI vadhAre akSarethI traNa akSarA--zrutie samajhavAnI che; kemake cAra akSaravALI mATe 23mA niyama che ja. ahIM udAharaNamAM taDukAva" cAra akSarane apAyA che, e niyamamAM rahelA vyApaka tattvane AbhArI che. A niyamathI je kAMI samajhAya che, te e ja che ke e dIdha svarA lAgalagATa zrRtimAM AvI zakatA nathI. te ja pramANe udAharaNA kharekhara apAyAM che. " taDukAva" mAM tethI ApaNe " taDukA--" aMga pUratuM lakSya ApavAnuM rahe che. noMdha--jemAM ahI tajhukAva " mAM kAra spaSTa hasva niNI ta thayA pachI nIce 24mA niyaMmanI noMdhamAM " taDUkAva(vuM), taDUkA(vuM)" nAMdhAyAM che, te pramAda jaNAya che. A niyamamAM svarabhAranuM tattva ekaMdare niyAmaka che, je zabdone cheDe laghuprayatna AkAra che, te zabdomAM amuka rIte upAMtya zruti upara bhAra paDe che. khuzAla, vimAsa, dukALa, sutAra, kinArA, bhulAva, micAva e enAM AbAda udAharaNA che. tyAre 'nIkaLa', * mUlava' mAM svarabhAra kAM che? uccAra jotAM upAMtya akAra upara che, ane tethI karI Adi zrutinA U-- asvarita banatAM dadha TakI zakatA nathI. ane tethI ja nikaLa, mulava, utara, nipaja, upaja jevAM kriyApadeAmAM joDaNImAM pUrve hasva svara svIkArAyelA. Aje te e dIdha` zruti sAthe na Ave, tema e hasva paNu, ja Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdanI vyavahAru joDaNuM evI mAnyatAthI A zabdomAM Adi kRtimAM I-u dIrtha mAtra vyavahArapUratA ja svIkArAyA che. e ja rIte apavAda 1mAM sAdhita nAma ane vizeSaNamAM joDaNuM na pheravavAnuM vidhAna karavAmAM AvyuM che.' apavAdamAM ApelAM udAharaNamAM jhINuM" uparathI "jhINavaTa ApavAmAM AvyuM che, jyAM Adi zrutine "I' dIrdha ja rAkhavAmAM Avyo che. uccAraNamAM zI sthiti che te ahIM batAvavA prayojana nathI, kemake mAtra vyavahAra ja ahIM lakSya che. ahIM tethI ja prazna Ubho thAya che ke "joDaNIkeza"mAM "januM" uparathI "junavaTa" apAyuM che te vAjabI ke A? "-vaTa" pratyaya beyamAM judo to nathI ja. "jhINuM vaTa" ane "januM vaTa" te ApaNane judAM rUpa ApI zake kharAM? eTale mane lAge che ke 1. ahIM paNa svAbhAvika uccAraNa eTale ke svarabhAranA siddha tattvane uthAmavAmAM AvyuM che. ApelAM udAharaNamAM kayAMya paNa "I-kamAM dIrgha uccAraNuM rahyuM nathI. vastusthitie 14mA niyamamAM A apavAda no paNa svAbhAvika samAveza che, ane svarabhAra pUrvanI zrutimAM te "I-u" AvI jatA hovAthI svAbhAvika rIte ja hrasva svarUpamAM ja e uccarita che. ahIM e paNuM lakSyamAM levA jevuM che ke be kRtivALA zabdamAM, agAu batAvyuM tema, svarabhAra cheDe hoya to upAMtya "I-u" hasva uccarita thAya che, tenA uparathI pAchA ghaDAtAM te husvanA hRsva ja rahe che. traNa kRtivALA zabdamAM to, cAra zrutivALA zabdonI jema ja dvitIya zrati upara svarabhAra hoya ke prathama kRtinA te Iupara svarabhAra hoya, e dIrgha uccArI zakAtA nathI. tethI paNa A sAdhita svarUpamAM I-u nI hasvatA ja rahe che. kharI rIte svarabhArane kAraNe pUrvane I-u ja mAtra nahi, game te svara AvyA hoya te hasva thaI jAya che. jemake cAravuM-carAvavuM, mAravuM-marAvavuM, pADavuM -paDAvavuM, dekhavuM-khADavuM, pesavuM-pesADavuM, besavuM-sADavuM, belivuM lAvavuM, davuM-khodAvavuM, prerakane bAjue mUktAM karmaNirUpamAM pAmavuM-pamAvuM, vALavuMvaLAvuM, cAravuM-carAvuM; e pramANe vizeSaNo vagere uparathI. sAdhita zabda rahuM -ratAza, khATuM-khaTAza, vagere paNa lakSyamAM levA jevA che. (" kALAza" jevA kaIka ja apavAda game te kAraNe rahI gayA che.) AmAM svarabhAranuM tatva keTaluM prabaLa che te samajhAya che. hiMdImAM teahilAnA, voTsa-putrAnA, ve-viTAnA, dra-vInA evAM spaSTa udAharaNa che. ApaNe tyAM hasva "e " hovAne kAraNe "e-e' rahyA che, paNa te hasva ja, A tadana uccAraNuzAstrane viSaya che. sarakhA vaLI "ghoDAra" jevA zabda, jyAM "e" hrasva che.-- Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 9 apavAda 1" mAM mukAyela A "jhINavaTa" zabdane dUra karavo joIye, je joDaNInI daSTie "jhiNavaTa) thaI raheze. 24mA niyamamAM kriyApade uparathI AvelA zikhAmaNa, bhulAmaNI, uThamaNuM vagere jevI ja AnI sthiti che. dhamAM ApelA "dhitva abhimAnitva" vagere tatsama ja hoI tenA Ine prazna Avazyaka nathI ja. apavAda raje vyavahAra pUratuM ja mane lAge che. kharI rIte upAMtya zruti upara bhAra uccAraNamAM nathI; apavAda 2jA jevI ja enI sthiti che. "madhuruM" ane "adhUra" nA uccAraNamAM je phera hoya to AmAM hoI zake. [cAra zrati ane tethI vadhu tivALA zabdomAM i-u] 23. cAra athavA tethI vadhAre akSaranA zabdomAM Adi che ke hasya lakhavAM. udI mijalasa, hilacAla, kilakilATa, khisakolI, TipaNi, TiTiyAre, TicakArI. vikalpa-gujarAta-gUjarAta noMdha -A jAtane zabda samAsa hoya te samAsanA aMgabhUta zabdanI joDaNI kAyama rAkhavI. udA. bhUlathApa; bIjavara; hINakamAu, prANIvidyA, svAmIdroha, mIThAboluM, dha -kudAkuda, bUmAbUma, bhulabhulAmaNI, evA virbhAvathI thatA zabdomAM dvirbhAva pAmatA padanI joDaNI ja kAyama rAkhavI. * "I-U' ne lagatA niyamamAM svAbhAvikatAnI najIkanAM najIka Avato je koI niyama hoya te A che. lAMbA zabdomAM svarita ke asvarita I-u dIrgha uccArI zakAtA nathI; ane ethI ja vyutpattithI eka mate Avate "gUjarAta" zabda vikalpe svIkArAya che. mane lAge che ke uccAraNanI dRSTie ane e zabdanI aitihAsika daSTie saMskRtetara mULa gujAta" uparathI "gujarAta" evI vyutpatti vadhu svAbhAvika hovAthI e zabda atyAre uccAraNamAM che tevI ja rIte gujarAta tarIke ja mAtra svIkArAya e vadhu vAjabI che; eTale "gUjarAta" e vikalpa cheDI devo joIe. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ re.. gujarAtI zabdanI vyavahAru joDaNuM nedha 1lI samAsAMta zabdane mATe che. te vize koI vizeSa spaSTatA apekSita nathI. mAtra tatsama hAI prANividyA, svAmidroha" joIe. nedha racha mAtra vyavahAra pUratI che. uccAraNathI Adi kRtimAM dIrdhatAnI kaI saMbhavitatA nathI. .. sidhita zabdomAM i-u ] 24. prAthamika zabdo parathI ghaDAtA zabdomAM tathA dhAtunAM preraka ane karmaNi prayoganAM rUpomAM prAthamika zabda athavA dhAtunI mULa joDaNI kAyama na rAkhatAM upara klama 20, 2, 22, 23, pramANe joDaNI karavI. udA. bhUlabhulAmaNuMka zIkha-zikhAu, zikhAmaNa; nIkaLa-nikAla; UTha-uThAvuM, uThADa, uThAva, uThamaNuM mUmukANa, mukAvuM, mukAvavuM; cUMthavuM, cUMthAvuM, cUMthAvavuM; kiMgalANa, kiMgalAvuM, kiMgalAvavuM. noMdha-dhAtunA akSare gaNavAmAM tenA sAmAnya kRdaMtanuM rUpa nahi, paNa mULa rUpa levuM. jema ke, Uthala(vuM); mUlava(vuM); uthalAva(vuM), taka(6), taDUkAva(kuM), takA(vuM). apavAda -karmaNi ne niyama 21mAM apavAda gaNI hRsva karavAM. jemake, micA(6), mukA(DuM), bhulA(DuM). apavAda -kriyApadanAM kRdaMta rUpamAM mULa joDaNI ja kAyama rAkhavI. jemake, bhUlanAra, bhUleluM; bhulAvanAra; bhulAyeluM; mUkanAra, mUkeluM; mukAyeluM, mukAvanAra; mukAvaDAveluM. A niyamano muddo bahu svAbhAvika che. svarabhAranA niyama pramANe svAbhAvika I-unI hasvatA AmAM abhipreta che, eTale ja "dhAtunI mULa joDaNI kAyama na rAkhatAM" e zabdo niyamamAM apAyA che. A niyamamAM 19mI kalama sAnunAsika "I-u" ne dIrdha rAkhanArI jaNAvavAmAM AvI nathI, eTale niyamathI tevA "I-u" nI svatA AvI jAya che, paNa jyAre udAharaNe joIye chiye, tyAre ja mAluma paDe che ke "dhAtunI mULa joDaNI kAyama na rAkhatAM" ne badale "kAyama rAkhatAM" e vikalpa paNa ISTa rahyo che. cUMthavuM, cuMthAvuM, cuMthAvavuM vageremAM "UM" avikRta rAkhyo che 19mA niyama pramANe te. . . ' - 1. vastusthitie sAnunAsika hoya ke niranunAsika-heya "I-unI eka ja dazA che, tevuM agAu batAvAyuM che. niranunAsikamAM phera thAya ane sAnunAsikamAM.. phera na thAya, e asvAbhAvika hovAthI sva. narasiMharAvabhAIe niranunAsika ke sAnunAsika kedya paNa dIrtha "I-u" sAdhita zabdamAM na ja pheravavA mata Apelo. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. huM mA niyama pramANe sAdhita kriyApadAmAM be dI svara sAthe na Ave; A niyamanuM pAlana mATe bhAge khareAkhara thayuM che. jIvavuM--jitrAvuM, jivADavuM vagere. chatAM dIvuM-dIpAvavuM, pUjavuM-pUjAvuM-pUjAvavuM jevI bhUle paNa maLe che; je asAvadhapaNuM lAge che. tatsamatAnI dalIla te mATe nakAmI che; kemake ' jIvavuM'thI te kheunI samrAna sthiti ja che. udAharaNamAM * nIkaLa' uparathI 'nikAla' batAvyuM che, te vAjamI nathI. eka gujarAtI zudde zabda che. khIjo svataMtra hiMdI tatsama che. AvI jhINI vAtA samajhavI anivAya che. " noMdha " mAMnuM sUcana niyamanI spaSTatA mATe che; jyAre " apavAda 1" e kharI rIte apavAda nathI; e 21mA niyamathI prApta dazA sAme sUcana mAtra che, je 24mA niyamathI " joDaNI kAyama na" rAkhavAnI vAtamAM ekarUpa thaI jAya che; "" noMdha" mAMnA taDUkA(vuM), taDUkAva(vuM), " mAM kAra 22mA niyama pramANe hasva joye tevuM sUcana upara thai gayuM che. " apavAda rajo " mAtra vyavahAru che.1 "" [ I-u vize keTalIka mINa tA ] 25. zabdanA baMdhAraNamAM I pachI svara AvatA hoya teA te Ine hrasva karI svaranI pahelAM ca umerIne lakhavuM. uddA. dariyA, kaDiyA, dhAtiyuM, mALiyuM, kAThiyAvADa, piyara, mahiyara, diyara, sahiyara, piyu. gujarAtI sAhityapariSada bhaDALa kamiTInI joDaNImAM paNa A ja sthiti hatI; jyAre guja0 10 sAsAyaTInA khAcA kharaDAmAM AvA badhA sa yogAmAM vipa sUcavavAmAM AbhyA hatA. saraLatA na pheravavAmAM che. pheravavA hoya teA uccAraNa pramANe e badhA Arita hovAthI koIpaNa svakSAravALI kruti pahelAMnI yutimAMnA ' I- 'hastra ja svIkArAvA joiye. tatsama zabda uparathI thatA gujarAtI sAdhita zabdomAM paNa A ja niyama svIkAravA joiye. . 1. apavAda 2 na" pramANe dhAtu uparathI banatAM kRtAmAM joDaNImAM eka dIdha hAya temAM pheraphAra na karavAnuM sUcana che, te asvAbhAvika che. kudata -pratyayamAM svarabhAra hoya tA te pUrva zrutimAMnA i-nI hUvatA ja mAgI le che, r mukhyA ", "mukeluM ", jema; " " mUkyA", mUkeluM. mAM U dIdhu rahI caDhatA ja nathI. " " svabhAra jevA bhASAnA niyAmaka tattvanA abhyAsane abhAve joDaNImAM raNIya asvAbhAviktA pesI gai che, te AvA praMsagothI vadhu sArI rIte samAze. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zahena vyavahAru naDaNI apavAda-pI tathA juo pachI niyama. vikalpa-picaLa-pIcaLa. 26. vibhakti ke vacananA pratyaya lagADatAM ke samAsa banAvatAM zabdanI mULa joDaNI kAyama rAkhavI. udA nadI-nadIo, nadImAM I. strI-srI, strIne I. khUbI--khUbIo. bArIbAraNAM. .:. ra7. 4 karIe, chIe, khAIe, joIe, sUIe, jaIe, hAIe, mArIe evAM kriyApadanAM rUpa batAvyA pramANe lakhavAM. paNa thayeluM, gayeluM, sacavAyeluM evAM rUpa dazAvyA mujaba lakhavAM. A traNa niyama "I+svara" vize mukhyatve che. mAtra 27 mAM dvitIya bhUtakRdato vize lakhyuM che, e mAtra laghuprayatna kAra pUrato ekadeza ja Ape che. A Akho prazna yakAranA laghuprayatna uccAra sAthe saMbaMdha dharAve che. 25mA niyamamAM ApelA zabdomAM e laghuprayatna kAra , uccarita thAya che, ane svarabhAra aMya zrati upara hovAne kAraNe pUrva kRti mAMnI "I hasva ja uccarita thAya che. ane atyaMta svAbhAvika rIte o, niyamathI kAyamane mATe gujarAtI bhASAmAM sthApita thaI jAya che. "pI (=cepa)" apavAdamAM apAya che, e khAsa mahatvane nathI; tema ja vikalpa "piyaLa-pIyaLa" Apyo che, te paNa mahatvanuM nathI. ApaNe vyavahAra pUrate "pIyo vIkAriyeane "piyaLa-pIyaLa"mAMthI piyaLa" ne kAyama mATe svIkArI laIe. paNa mahattvane apavAda te rakama niyama che. sva. navalarAma paMDayAe svarathI zarU thate pratyaya lAgatAM atya "i" ne hava karavAne niyama uccAranI svAbhAvikatAne kAraNe svIkArela. "nadIo" keI uccAratuM nathI; e "nadiyo" uccArAya che. chatAM saraLatA khAtara A apavAda svIkAravAmAM Avyo che. 1. AnI kharI kasoTI to traNa kSativALAM dIdhuM hakArAMta zabdone "e" pratyaya lAge che, tyAre samajhAya che. dA. ta. copaDI zabda che. cepaDIo= copaDiye. mULa cepaDI zabdamAM 5mAM AkAra ladhuprayatna che. "o" pratyaya lAgatAM e pUrNa prayatna bane che, eTale ke "DI" parane svarabhAra khasI "paane ""mAM vahecAI jAya che. A kriyA vyaMjanAdi pratyayamAM nathI thatI, e samajhavA jevuM che, jemake paDI+mAMcopaDImAM, AmAM "pamAna akAra iprayatna ja che. AvI jhINI vAto samagavAne prayatna thAya te ja eDaNInA niyama bahu svAbhAvika banI rahe Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane graMthakAra pu. 9 6 27 ja tarIke noMdhAyelA niyama paNa apavAda ja che. paNa e apavAda taddana vicitra jAtanA che. 26mA niyamamAM tA.' A ' pratyaya che ane te pUrvenA 'te hasva karavA ke nahi, te carcAnA viSaya hoya che; jyAre ahI teA avAbAvika I e' evA pratyaya mAnI levAmAM AvyA che. evA pratyaya zakaya ja nathI. madhyakAlIna gujarAtImAM kaNirUpa uparathI AvelAM rIpha, volTIpha evAM rUpeparathI rU nA 6 thaye, vastusthitie vaccenI OM uparathI svarabhAra khasI " upara jatAM laghuprayatna yakAravALu rUpa riye, voyei AvyuM; azuddha lakhANeAmAM rIpa volTar evAM paNa rUpA lakhAyelAM. hApa vAMcanamALAe e AMdhaLiyAM rI svIkAryA ane pachI te vyutpatti ke uccAraNa kAInA paNu AdhAra vinAnA "Ie" pratyaya ja jANe ke che, ema svIkAravAmAM AvyuM. 25mA niyamamAM prApta saMskRta c pratyaya jevI ja A sthiti che, emAMnA jema hasva banI gujarAtImAM Dyu----chyo tarIke AvyA tema ja pelA madhya-gujarAtInA pratyaya thai tarIke gujarAtImAM abAdhita rIte vyutpatti ane uccAranI ekatAthI vArasAmAM maLyo che. eTale vamAnakALa 1lA puruSa bahuvacananAM rUpe kariye chiye, khAye, dhAiye, sace, joiye, hAiye, mAriye evAM ja svIkAravAM joiye. hiMdImAM A prakAranAM ka`NirUpA che te sarakhAvA. vahelAmAM vahelI take A asvAbhAvika rUpanA tyAga karI nirapavAda rIte, jarApaNa prAMtIyatAnA gaMdha vinAnA 'ye" pratyaya A rUpAmAM svIkAravAnI huM bhalAmaNa karu chu. 25mA niyamane anusarI leza paNa apavAda vinA gujarAtI khelatI samagra prajAnA ka'mAM Aja rUpa svAbhAvika che. [27] la. vA, vA nahi, paNa jIe, e lakhavu'. tema ja khAvu', rAvu', jevA AkArAMta dhAtuemAM khue, e lakhavu', ane jIe che, dhue che, khue che, e che, celuM, tevuM, kheAyeluM, khAtuM, dheAyeluM, dhAtuM vagere rUpe! darzAvyA mujaba lakhavAM. maiM. sUvu', pIvu' jevAM kriyApadomAM sUe che, sUe, sUtuM, sUtela, sunAra, ane pIe che, pIe, pItuM, pIdhela pInAra e pramANe lakhavu', 25mA niyamamAM je vAtanu vidhAna che eneja maLatuM A la-T niyamanuM vidhAna che, paNa tenAthI UlaTuM, eTaleA taphAvata che. 'jI' pachI zruti batAvavI Avazyaka mAnavAmAM AvI che, tethI UlaTuM ahIM * ' pachI svAbhAvika AvatI vatinA AvarAdha karavAmAM AvyA che. eTale A niyama mAtra vyavahArapUratA ja che, uccAraNathI viruddha che. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 gujarAtI zabdanI vyavahAru joDaNI ra7 - mAM dvitIya bhUtakRdaMtamAM svarAMta dhAtuo pachI "eluM"nuM baceluM" thAya che, te batAvavAnuM vAjabI vidhAna thayuM che. A sAthe eTaluM khyAlamAM rAkhavuM ke uccAraNanI dRSTie A "e" hasva che. sUrata bAju "jeyaluM" ne najIkanuM uccAraNa che. - jamAM batAvyA pramANe rUpa paNa vyavahArapUratAM ja che; ene paNa uccAraNa sAthe saMbaMdha nathI. [keTalIka prakI sucanA ] 28. pese, cauTuM, paiDuM, ra ema lakhavuM. paNa pAI, pAuMDa, UDaI, saI evA zabda darzAvyA pramANe lakhavA. a"," "u"nuM uccAraNa e', "au" jevuM thAya che ja, eTale paiso, cauTuM vagere barobara che. "pAI, pAuMDa" mATe prazna nathI; prazna pharI UThaI, saI, UdhaI, ane thaI, jaI laI daI jevAM saMbaMdhaka bhUta kRdaMta rahe. AmAM svarabhAra upAMtya "a". upara hovAthI dIrgha 'I' uccArI zakAtI nathI. paNa vyavahAra pUrate I', dIrgha rAkhyo che; eTale vyavahArapUratI AvI joDaNI karavI, evuM samAdhAna che. AvI ja sthiti upAMtya svara upara bhAra che tevA kArAMta zabdo , joI samAI, sUI vagere saMbaMdhaka bhUta kRdaMta, koI kAMI jamAI jevA zabdo, ane "AI aMtavALAM bhAvavAcaka nAmono che. uccAraNathI "I hasva ja Ave che. mAtra vyavahAra pUratI ja dIrgha IsvIkArAI che. [ "ja" ke "jI" ] raha, sajA, jiMdagI, samaja emAM ja; tethA gojhA, mojhAramAM che, ane sAMja che, majA-jhA, ema lakhavuM. sajA, jiMdagI jevA videzI zabdane prazna jarUrI nathI. kharI prazna to taddabhava gujarAtI zabdo vizene che. A zabdomAM "je che ke eno nirNaya uccAraNa te Ape ja che. "hamaja" evI jUnI ekadezI joDaNIne dhyAnamAM letAM mAluma paDaze ke zabdamAM kayAMka mahAprANu uccAraNa che. paNa e zA mATe che? mULamAM dara' uparathI "raNa" thaI e zabdo gujarAtI uccAraNamAM AvyA che; eTale vastusthitie ja" no vicAra ja Avazyaka nathI. samajha, mAjhAra, sAMjha, sUjha, bUjha, vAMjhaNI, e sau zabdomAM "jha ja che. ahIM vyutpatti ane uccAraNa bane eka ja vastu Ape che. - [ keTalAka vipe ] 30. AmalIAMbalI, lImaDe-lIMbaDe, tUmaDuM-tUbaDuM, kAmaLI-kAMbaLI, DAmavuM DAMbhavuM, pUmaDuM-VbhaDuM, cAMllo-cAMdale, sAlla-sADale e bane rUpo cAle. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 9 31. kahevaDAvavuM kahevarAvavuM, gavaDAvavuM-gavarAvavuM, uDADavuM-urADavuM, besADavuM besAravuM, jevAM preraka mAM Da ane rane vikalpa rAkhavo. 30 mA niyamamAMnA vikalpa svIkArya che. baMne rUpe vyApaka thaI cUkyAM che. - 31 mA niyamamAM dipreraka rUpamAM tema ja DAM sAdAM "Ai" pratyayavALAM preraka rUpamAM vikalpa che, te svIkArya ja che. " [I-vize zeSa prakIrNatA ] kara. kavitAmAM niyamAnusAra joDaNI vAparI hasva dIrdha batAvanArAM cihna vAparavAM. kharI rIte A joDaNune deI niyama nathI. kavitAmAM yatheccha joDaNI karanArane aTakAvavA pUratuM A niyamana che. gadya karatAM padya e mukhapAThamAM vadhu Ave che, ane tethI uccarita zabdomAM hasva dIrdha yathA sthAne Ave e Avazyaka che. na lAvI zakanArane mATe cihnone upayoga Avazyaka bane che, je paNa prayojakanI kAcI haTI sUcave. ahIM namUnA tarIke karIe, nadIo, macAvavuM" vagerene lakSma kariye. uccAraNamAM te "kariye, nadiye, micAvavuM' che, ane siddhahasta kavi te ja pramANe prayoga karavAne. tene mATe karIe, nadao, macAvavuM tevI uccAraNa viruddha joDaNI karavAthI kevuM vicitra valaNa akhatyAra karavuM paDe che! karIe zuM Ave? jhaDapa saha pANuM pravahatAM, nadIo vIMjhAtI gagana saha vAte vaLagatAM. " AmAM "karIe, nadIo vIMjhAtI' mAM anaMtya "i"nuM dIrgha uccAraNa kAnane sAruM lAge che kharuM? A ja vastu joDaNune vadhu svAbhAvika karavAnuM nimaMtraNa eTaluM ja nahi, niyaMtraNa paNa mAgI le che. mAtra vyavahAra recaka thaI zakato nathI. 33. je zabdonI joDaNI ke uccArane viSe ekarUpatA cAlatI hoya te zabdanI, uparanA keI niyama anusAra judI joDaNI thatI hoya chatAM, pracalita joDaNI kAyama rAkhavI. udA. muja, tuja, TukaDe, Tucake, mujaba, pUjArI, mudata, kumaLuM, kusakI, gu, kulaDI. mAtra "muja-tuja" ane "pUjArI" zabda sivAya bAkInA A badhA zabdamAM uccAraNa pramANe svarabhAra aMtya svara upara hovAne kAraNe ja Adi kRtimAM "u" harava ja che. Ama thavAnuM sAcuM kAraNa zodhI pUrve thayelAM vyavahAru niyamomAMnAM vidhAnone ravAbhAvikatA tarapha lAvavAno prayatna Avazyaka bane che. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdonI vyavahAru joDaNI 20 upasahAra joDaNImAM sudhArAnAM dvAra hajI baMdha thayAM nathI, thai ke hAi paNa na zake; kemake gujarAtI bhASAne hajI zAstrIya vyAkaraNu maLyuM nathI. zAstrIya vyAkaraNu maLyA pachI ja AkharI niNaeNya meLavI zakAze. ane joDaNInA jaTila viSaya nakkI karanArA bhASA ane bhASAzAstranA aMtaramAM UtarelA mANasA oiye. kahevAnI jarUra nathI ke ni ya lAvanArA evA vidvAna, ke vidvAnA na heAya tyAMsudhI A viSaya AkharI zuddha ane svAbhAvika rUpa na pAmI zake. gujarAta vidyApIThanA niyameAmAMnA je je svAbhAvikatAnI vadhu nikaTa che yA svAbhAvika che te batAvavAnI upara eka paNa taka jatI karavAmAM AvI nathI. je niyameAnAM vidhAna mane asvAbhAvika jaNAyAM che, te paNu, sUcavavAnI pharaja samajhI ApyAM che. A viSaya bhASAzAstrIone che ane ee ja A vAtane samajhI zakaze. gujarAta vidyApITha jevI javAbadAra saMsthA e javAbadArI samajhe ja che ane tethI dara AvRttie kAMI ane kAMI sudhArA svIkAryo che, je vastusthitie uccAraNanI svAbhAvikatA tarapha vadhu ane vadhu AvatA jAya che. e mAdaCka prayatnAnA RNu nIce ja vadhu sudhArA sUcavavAnA A namra prayatna mArA taraphathI thayeA che. A satya svIkAratAM huM gaurava lauM chuM. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 graMtha ane graMthakAra pu. huM zabdasUcI vAparanArane sUcanA 1. gujarAtI bhASAnI vyavahAru joDaNImAM zabdane aMte AvatI 'jI' dI` che, ane niranunAsika ekAkSarI zabdo sivAyanA tevA aMtya 'OM' hasva che. eTale bahu ja jarUrI jaNAyA che. te sivAyanA zabdo ApavAmAM AvyA nathI. 2. sa`skRta tatsama zabdomAMnA 'la' ne gujarAtamAM 'La' khelAya che. e uccAraNabheda ja mAtra hoi evA zabdo tatsama gaNyA che. 3. saMskRta, arabI, kArasI, aMgrejI, tukI vagere bhASAnA tatsama zabdo sAme kauMsamAM TUMkAkSare te te bhASAnA AdyAkSara ApavAmAM AvyA che. te te uparathI UtarI AvelA zabdo sAme kAMi paNa sUcavyuM nathI. mAtra thADA jarUrI arabI phArasI zabdo pAse najIkanuM mULa khatAvavA zuddha tatsama zabdo sUcavyA che. 4. vikalpAkSara batAvavA nAnA kauMsamAM, ane samAsanA uttara aMgamAM AvatA judA zabda batAvavA adhI rekhA sAthe akSara, ke te zabda ApavAmAM AvyA che; tema zabdAkSarAmAM kAMika umeraNuthI navA zabdo te ja anA ke anya anA banatA hoya tevA umeravAnA akSarA bhIDAM 4 thI batAvavAmAM AvyA che. 5. niyamAnuM custa rIte pAlana karatAM binajarUrI vikA jatA karyAM che. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a akDAI arAMtiyuM akasIra (a.) akicana (sa'.) akIka (a.) akSA(-kSA)hiNI (saM.) akhaNiyAruM akhatarA akhatyAra akhiyANuM akhila (sa.) agaNita agamanUdhiyuM (buddhi) agasti(stya) (sa.) agAu agAsI(-zI) agiyAra ApaNA nityanA zabdonI joDaNI ajI, vADa aA adbhUluM aThavADika agiyArasa(-za) agiyArasi(zi)yuM agiyArA agiyArI agrima (sa.) adharaNiyAta aciMtuM(-tyu) aciMtya (sa.) acchuM acchera, narayuM,riyA acyuta (sa'.) ata ajamAyaza ajavALiyu aAmila (sa.) ayama, - aThavADiyuM aDhi'gaNa ahiM gavuM a'igu 2481(-81)65 aThThA(vA)Nu aDDA(ThA)vana aDDA(-DhacA)vIsa(-za) a(-4)DDo(-Do)tera aDacAsI(-zI) aDatALIsa(-za) aDadiyA aDa(-ra)dhiyuM aDapaDiyALI aDa(1)phAu aramA aDANiyu' aDAbIDa aDiyala aDAyuM,ahiyu aDIkhama aDInuM aDI'(-dI') aDreDU(-kiyuM) aDhAra aDhI aNukATa aNI aNimA (sa'.) aNiyALa aNu (sa.) aNu(!) ati atithi atirikta ati(tI)reka atizaya ati(tI)sAra aTThAvatiyu' adITha(-3) adekhu adhiyArI adhiyAra adhivezana adhIna (sa.) .. adhUru'(yuiM) adhdhara,054ra adhyApikA "" atIta atIndriya attarI,riyuM, riyA atyuti atheti abhyA ayu anasUyA .. 39 33 "" .. (sa'.) adbhuta adyApi aSAdhu (-dhU)*(-dhI) adhAma adhika .. (sa.) (sa.) 39 adhIra(sa.),-2', -rAi aNusAravuM adhUkaDuM (sa.) (sa.) (sa'.) t Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAmika, -kA (saM.) anAvila anivArya , anula-La) , anukramaNa-NikA) , anupama anuyAyinI anuyAyI. anuTupaba-bha) , anusvAra . apajasi-zi)yuM aparAdhinI (4) apalakhaNuM apazunaniyuM,-niyALa apIla, (aM) apUja apekSita (sa) aphaghAna aphaghAnistAna aphalAtuna (grIka) aphINa,-NiyuM, zuM abarapha - (a.) abIla abAdha abUjha abhAgiyuM,-caNa abhinna (saM.) abhidhAna abhilASA-pA-pI ,, abhiSeka abhihita abhIsita abhISTa abhyasthAna aspRdaya abraka (abaraka) amAnuSa-bI , - - graMtha ane graMthakAra pu. 8 amAru (sarva* avataraNikA (saM.) amIna (a) avadhi amIra(a.),rI-rAI, avadhUta * rAta avanati amuka(saM.), muka avalaMbita amu-mUjhAvuM avalita amu-ma)lakha, amU luM avalokti ame(mo) (sarva) avaziSTa amerikA (aM). avazyabhAvi(-vI) aradhiyuM avasthita-ti >> araDUsI(-zI)-se avAja araviMda (saM.) avADe aveDe (havA) ari avALu (dAMtanuM) ariSTa aviSA (4) arihaMta aveja-cha arIThI -The azaraphI (a.) arIse azeLiye aruNa, aruNita (saM.) azru aruNuM azlIla aruMdhatI (saM.) aleSA apara azva arcanIya, arcita (saM.) azvattha arja(raja) (a) azvatthAmAM arjuna azvinI arthAta asADa, (ASADha saM.) arpita asIla arvAcIna asura (rAkSasa) alaphAu asUra(-2)(mo) alabata-A-nAM). asUyA alamArI astare, astro alAhi(ca) (a.) astu (saM.) alUNuM asthi alelaTampa asmitA akti (sa.) aharniza allA (ALA) ahama avaguNa-NiyuM ahamahamikA Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ajama mika che () gujarAtI zabdanI vyavahAru joDaNuM ahAleka aMtima ahIra (AhIra) aMtiyuM ahIM (vyAM) , aMtyeSTi ahevAla, hevAla aMdAja ahesAna, zAna aMdeza(-ze). aLasI(-zI). aMdhAriyuM aLasi-zi)yuM (tela) aMbarISa (saM.) aLasiyuM (kIDe) aMbuja aLAi aMza , aMkita azAMzibhAva aMkura, rita che aMsa (kha) aMkuza A agAMgibhAva AIta(-Ata)vAra aMgirAsa) , Au (pazunuM thAna) aMgIThI-muM) AkaruM aMgula, aMgulI (saM.) AkarSita (saM.) aMguSTha Akasmika aMgUcho AkaLuM (adhIru) aMgUThiyuM, aMgUThI AkAMkSita (saM) aMgUThe AkIna (zraddhA) aMgreja - Akula (La) (saM.) aMgUra (drAkSa) (phA.) AkuMcana aMjali-Li) (saM) Akucita aMjIra (phA.) AkRti aMjumana AkRSTa aMtari-rI)kSa (saM) AkaMda-dita ,, aMtariyALa AkhyAyikA aMtargata Aga (eka roga) aMtagaeNla(-La) AgaLa-Liye - aMtaryAmI AgaMtuka aMtardhAna AgAmI aMtahiMta AgiyA aMtazcakSu Aga(ga) aMta:pura AcarakUcara----- aMta:praveza - - I , AcaraNIya (saM.) aMtaskRti AcchAdita , AjIjI AjIvikA (saM) Aju(7) bAju-%). A kuM (AjanuM). AjJAMkita (saM.) AjhAda,-dI ATalAMTika (aM) ATANu ADatiyo ADatrIsa-za) ADapheTuM(-TiyuM) ADiyuM ADIvADI ADeDiye Ataza --sa Atithya Atura Atmika AtmIya AtyaMtika AthaDiyAM AdaraNuca (saM) AdA-dhAzIzI Adi Aditya Adima AdiSTa AdIzvara Adhi (mananI pIDA), Adhikya Adhidaivika , Adhipatya Adhibhautika Adhunika AdhyAtmika (sa.) Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANyiAM graMtha ane graMthakAra pula AnaMdita Ase AnupUrvI , AriyuM (cIbhaDuM) AsapAlava AnuvaMzika ) w ArUDha (saM.) Astika (saM.) AnuSagika Arta -rti Asthika Apatti Arthika . , AhIra,DI-rANuM ApakhudI ArSa Ahuti (hema) (saM.) ApamatIluM-tiyuM Alabama-- (aM) Ahunika ApavItI alaMkArika AhalAdita AphatAba Alima (a) (vidvAna) AhuvAna Aphara, ADuM Ali(le)zAna (a.) ALavItaruM ApharIna (phA.) AliMgana ALasu A(-hA)phUsa AliMgavuM AMgaLiyuM-vAta AphrikA (aM) AlU (phA.) (mo) AMgika AphridI A(ha)leka AjaNiyo (jhADa) AbarU (phA.) AvaradA AMTiyALuM AbehUba AvirbhAva (saM.) AMTIghUMTiyALu Abdika AviSkAra AMTIghUMTI AbhIra-rI AvRtta-tti AMtarasI-se) AbhUSaNa Azaya AMtarika AmacUra AzarAgatiyuM dalita AmaLiyuM AzAvarI (rAga) AMdhaLiyuM,-cAM AmaMtrita (saM.) AziSa (saM.) AMbaliye AmaLiyuM AzIrvacana -vaMda , AMbAvADiyuM Amila (a.) (eka kema) AzutoSa AMsu AmiSa (saM.) AzramI AmIna Azrita IkabAla (a.) Amukha Azvina ikarAra Ameja ASADha i(e)keta(te) Ayane Asakita (-e)ketera Ayu -1 : (saM.) AsaniyuM izvAku Ayudha AsaraDavuM ikhalAsa Ayuverdika AsAeza icchavuM AyuSmAna , AsisTaMTa (saM.) IcchA, Icchita (saM.) ArajA AsIriyA IcchuM (07) Ara (phA.) (icchA) Asura-rI (saM.) ijana ArAsura AsuMdara Ijanera-rI (saM.) Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdanI vyavahAru joDaNI (a.) ilama, mI ijAta indrara iza ijjata ijharAyala iTAliyana iTTA(-TTI) iMDirayA iMDA itabAra,rI dhRtara dhRtarAja,-jI itizrI itihAsa ityAMdi (9) iMdra tRtIyam imArata imalA imAma " mArata,tI imtihAna ittA iyaLa irAka irAde laMkAma .. 5 (a.) (sa.) (a.) (sa.) (a.) (sa.) inzAallAha insAna, (.niyata)(a.) insApha,phI inspekaTara inspekzana ,, danAma,--mI danAyata (a.) inkama TeMkasa (a) ispitAla (a.) inkAra, ricata inkilAba (a.) islAmata iskotarA, riyA iskrU (*) iTApaDI "" (a.) istarI, istrI *-- "" (a'.) (a'.) (a.) "" .. ilAkA (a.),-kheA ilAja,-jI (a.) ilAyacI,cA ilAhI ilekTrika izaka, yui, ThI izArA, rata izka, phI mv izyU iSTa isama (24.) du IMdra . (sa.) iMdrajita (a.) (a) (a.) (a.) (a) istaMbula (turkIC) (a.) (sa'.) islAma,-mI (a.) iha,leAka iMgliza i-(a')meja-jI iMgleMDa iMca (a.),ciyu itenasa iMtejAra, rI iMdirA iMdIvara pL (sa' ) (a.) (a'.) (a.) "" (sa.) iMdrANI iMdrANuM indriya (sa'), iMdrI iMdhana .. .. .. (sa.) IMkSaNa IMkSA IkSita Ina ItarAvuM Ithara Ida, 0gAha Ipsita ImAna, dArI IrAna, nI Iza IsTara IMTa, iTALA IMDu, IMDALa IMDhANI IMdhaNa(-hyuM) .ukaraDI, DA urAMTA lAvavu ukaLATa(-TA) IT (sa'.) IzAna,~nI IzitA,--va Izu(-su),khrista Izvara, rI IrSyA (sa'.), 0Lu isa ukaLAvavu. ukALavu ukALe kAMTA ukaeNreza ukela 39 " (ma.) (a.) (a.) (sa'.) (a.) (phA.) (sa'.) .. IsavI, isvI (a.) IsAI . (sa'.) PS (a'.) Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu i. ugADavuM, ukelavuM, halAvuM -vavuM uccaravuM' ujajaDa, UjaDa ukta,kti (saM.) uccarita (saM.) ujajana, ujajaina ukhaDAmaNa uccATana , ujajacinI (saM.) ukhaDAvavuM uccAra (saM.), vuM ujala(-La)-lita , ukharoTa * uccAlana . (saM.) ujharaDavuM ukhaLiyo ugyIkaraNa ujharaDA . ukhANuM,-No ucca:zravA ,, ukheDa, ukheDAvuM-vavuM uSTha (-) ga-gI phaTakAI,maNa ukheLavuM, ukheLAvuM navavuM ucchinna | (saM.) 3TakAvavuM ugaTaNuM (saNuM) ucchiSTa , uTapaTuM(-TAM)ga ugama,0Na,0NuM ucchaMkhala(La) ,, (-2)ga,udaMgI uccheda (saM.) uchediyuM uTAMTiyuM,ugAmavuM urvAsita (saM.) uThamaNuM ugAravuM uMcazvAsa ' , ' uThAu,gIra ugAre ucharaMga -gI uThADavuM ugA. uchaLAmaNI,-vavuM uThAva,vuM ugra uchAmaNI,--LavuM uThAvaDA(rA)vavuM ughaDAvavuM uchALo uThAMtarI udharAI - --rANI -NuM uchAMchaLuM phlAu ugharAvavuM uchItuM, tuM uDA(-rA)DavuM halAvavuM uchedavuM - uDAma(-va)thI ughADa,0vuM , uchediyuM uDAvaDA-rA)vavuM ughADuM uchera,vuM uDAvavuM,uDAvuM ucakAmaNuM -NuM ujama(va),0NI,0NuM uDDayana, ucakAvavuM ujamALuM uDhA(-)NI,-hyuM ucarAvavuM ujavAvavuM, utaraDa,0vuM ucalA(-LA)vavuM ujaLiyAta : utaraDiyuM ucATa-TiyuM ujAgare kataraNa ucApata ujADa,0vuM utarANa ucAravuM' ujADiyuM utarAvavuM ucALavuM ujANI utApa,po, ucALo ujAsa(-za). utAraNuM,cchI . ucita (saM.) ujAsavuM utArata uce-(be)DavuM --DAvavuM, ujALavuM utAravuM -DAvuM ujeravuM u -ro harA (saM) ujesa(-2) utAvaLa-LiyuM -LuM Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ubhijaja gujarAtI zabdanI vyavahAruM joDaNI utkaTa (saM.) uthaDaka udbhAvita utkarSa, rAka che uthalAvavuM utkala,-lI , uthApavuM udyata utkaMTha -ThA ,, uthAmavuM udyama -mI utkaMThita uthAmA udyAna utkaMpa udyApana utkIrNa udadhi ughuta uda(-dha)mAta -udyoga- gIta, kiMma,0Na uda(dha) mAtuM,-tiyuM udyota uttama , , udaya-yI (saM.) udreka uttara-rIya udara , udvigna, udvega , uttAna, pAda , udarabhari,tA -bharI udhaDa(-2)vuM uttIrNa - paM , ughaDiyuM uda (-dharAvo udhamAta -tI,-tiyuM uttejaka,--,- udAtta (saM.) udharasa uttejita (saM.) uttara udharAvavuM utthAna, uthAnikA , udAsa,-sI udharAvo utthApaka-nA-nA , udAsIna (saM.) udhAna utthApavuM udAharaNa utpatavuM udA heta udhAra(-), ri-ravuM udita udhAriye utpatha che udIcya udhAruM, utpanna . ubara udheravuM . utpAta uddaghATana,Tita >> udhAra utpAtI (saM.),tiyuM udhaDa, UdhaDa utpAdakana (saM.) uddAma unavAvavuM-vAvuM utpAdita, utpAdya , udiSTa unAmaNuM-NiyuM uspekSA-Nita , uddIpaka,-na-nA che utAravuM utsarga -jana , uddIpita, uddIpta ke unAvuM utsarSaNa , uddeza-zya , unALuM -Lo uddhata, ti unevALa usaMga uddhAraNa (saM.),vuM unnata-ti (saM.) utsAha | (saM.) unmatta utsAhita - uddhAra,0,0Na(sa),vuM unmAna (saM.)nI utsAhI -hinI >> | (saM.) unmAdI utsuka cheudbhavavuMbhAvavuM unmAgI udhAmAM utpatti utsava umAgI. (saM.) Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - caMca ane graMthakAra pu. ha unmIlana (saM.) uparavADiyA, upara-vI) - ura unmIlita che -rA chAparI uphANe ubhukha(saM-khuM uparANuM umUlana (saM.) uparAmaNI ubhaDaka unmeSa,0NuM upa(-)rAMTuM ubhaDiye upakAra,-rI uparI ubhaya-cAnvayI (saM.) u5kRta nati ubharATa-rAmaNa-vavuM upakrama che , uparyukta (saM.) ubhADavuM upagraha : , upalaka-kiyuM ubhANa upacAraririkA , upalaNa,-hyuM ubhAvuM u5jAu upalo,lI,-luM umadA ' (a.) upajAti (saM.) upaleTa umara upajAvavuM upavAsa-sI (sa) umarA(a.),vuM upajAvaDA-rA)vavuM upavIta umaLake upaTaNa(-). upazama : , umaMga,-gI kipaTAmaNa upasAvavuM umA(saM.),miyAna upaTAvavuM upaskara-skAra (saM.) umedavArI (kA.) upaDAi maNa-maNu upasthita-ti , umeraNI,-hyuM,-ravuM upaDAvavuM upADa()-DavuM upaNAvavuM upAdhi (saM.) umeLavuM upaNiyuM upAdhyakSa-dhyAya , ura,vya, ja upadeza " (saM.) upAna urajhAvavuM upadiSTa upAya (saM.) usa upadeza, rAka(saM), vuM upArjana,jita , ura(ra)sthala(La)(saM). upadecchA upAlaMbha - ', urADavuM upadrava -vI upAzraya,zrita ,, urAMgauTAMga, upaniSatkAra upAsaka-sikA-sita, u (kukI) upaniSada -sI (saM.) u (a),upapatti upAMga che urvazI (saM) upavRMhaNa , upAMta,-tya che ulaTAvavuM upamita ti , upekSA,kSaka che ula(-)mA (a) upaga,-gIgitA , upedra , - ulALAvavuM upara ceTiyuM, chaluM, upoddhAta ulALa.' vAsiyo uphaNAvavuM ulALavu uparaNuM -Ne upharATa - ravuM ulALiyo uparati . (saM.) uparAMTiyuM -TiyeTa ulALe Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdanI lAMcA kulAMTa,gulAMTa ulUpI (sa.) uleca(-cA),-caNI, caNA, NiyA,-cavu (sa.) umA ulla ullasita ullu dhana (sa.),-vuM ullAsa,-sI,sinI vyavahAru (sa'.) (sa'.), .vu' ullekha (saM.);.vu' upaTaNa,-NA karo(-se)Tavu' uzkeraNa,--NI,--ravuM uzkerATa,-vuM-vavu' uSa:kAla(-La) (sa.) uMdarI,--NiyuM uriyuM uMbarI,* uMmara(-A) U(-5)DhA uSA uSNa uSNauSadhi usaraDavu',DAvu,DAvavu' usaraDA,Na usarAvavuM. useDavu', useTavuM ustAda, dI hakAra uMdara uSADha uvekha, vu' S(-e)sI(-zI)ku'(-su') UMcakavuM',-kAvu' UMcaDavu,-DAvu Ucaravu',-rAvu' UMcala(-La)vuM,-lA(-LA)vuM .. "" "" joDaNI (phA.) Uklavu UkaLavu UkhaDavu UkhaDela Ukhara UkhaLa,--LiyA UkhaLavu UkhaLI,.,~LeA UgeTa,TA Ugara,-ravu,-rAvu Ugavu',--vavu UghaDa,.vu UMdha UMdhalavu Ucaka (khAruM) Ucharavu UchaLavu',LAvu. Ujama UjamAvu' Uja(-3)ravu* Ujavavu,-vAnu' UjaLAi,--sa(-za) UjaLA, maNa UjaLuM Ujharavu` UTa(-3)vu","kAvu" UMTavAvu TATA UThe (sADAtraNa),-g',--si UThabesa UDavu UDaNa UDajhUDa,naDiyuM UDavu... UDAUDa(-DI) Upa UNu UtaDavuM,DAvu' UtaracarDa UtaravuM, rAju' UtavuM' UtaLu UthaDavu Uthamu' (UlaTuM), UMthala,pAthala Ulavu,lAvu' UthalA UthA,kUce Udha UdhaI, UdheI, UdhI UdhaDuM UdharavuM',rAju' UMdhaLavu (bhraSTa thavu') Una UnavA,vru' UnuM,--nAi Upaja,.vu UpaDhavu,-Dha UpaDavuM" Upavu,NAvuM Upasavu,sAvuM UpaLu' (gADAnuM) Uvu,NAvuM U Ukha Ukhaka, kA Ukha(-bha)LavuM UbhaDa,bhaiyuM Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cUMTa UbhaDu',--NI Ubharavu, rAju' UbharA UbhavuM. (kAThi. za.) UbhaLavuM UbhAUbha UbhuM' Umaka UmaTa(-Da)vu' UmarA (uMmara) UrajhavuM,""jhavu UrjasvI,--svitA (sa.) Urjita U nAbha(--bhi) Udhva Urmi,jla,zlA Ula kolakA UlaTI,-Tu' UlaLavu UliyuM UvaTa USmA Usa UsaDha, UsaTa(-Da)vu UhApAha 22 53 UlaTa,.pA(-pU)laTa UlaTavu',TAnu UlaTa(-DhA)sUlaTa (-TI) 27 UM, U U garAMTA UMkArA U ga(-4)vu. UMgA(--jA)vu",navu (sa'.) (sa.) UMdhavuM, UdhAvuM,-Davu. UMdhALa,v UMca,-cu' U'cavuM,--kAlu' UMcakAmaNa,--NI UMcakAvavuM kAcAI,--Na UMcu',-ce',-ce UMTa,DI,DA UTiyA OMis UMDaNiyuM UMDaNa,gU DaLa zaDAI,--Na UMDuM UMdhAI UMdhAMdhaLuM UMdhiyuM UMdhuM UMbADiyu UMha,kArA aig ka,cA Rgveda * Rta, tu Rtvija Rddhi RSabha RSi RSyazRMga UMdha * ekaDiyAM U kayuiM',Tu,--Nu,--NI ektALIsa (--za) ,, . .. ekhiyala eraDiyu... RNa,-RNI(sa'.),-NiyuM eriMga .. graMtha ane graMthakAra pu. ekatrita ekatrIsa (-A) .. eLiyu',--LI 'ekadaDiyu ekadilI (sa.)eNprila " "" ekadezI,zitA (sa.) ekamatI,--tiyu' elasU' ekaliMga ekavIsa(-za) eka ekahatha(-kSu) ekAditA,--nI ekAkI ekANu (sa.) e,jhAMjharuM ekavAre eNDvokeTa ekA(-thA)sI(-zI) ekAMta, riyu., ricA ekIkaraNa (sa.) ekITase(--ze) ekIbhavana, ekIbhAva, ekIbhUta (sa.) elaravu elaLavu' (sa.) eza,ArAma eziyA eSaNa,rUNA asiDa asAsiyezana enjina (sa.) (sa'.) (24) .. (a.) (sa.) (a.) "" Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dA * eSTha gujarAtI zabdonI vyavahAru joDaNuM esI(-zI) erasi(zi) e . erisA (aM) kaI (sava) ekAMtika (saM.) orDinansa (aM) kakaLATiyuM ecchika , (-)lavavuM kacakaciyuM,kaciyuM , etihAsika , (-)lANa(-) kacaciyuM atitya eliyuM -- kaca(-cca)rakUTa arAvata oliyuM oliyuM kacAza ehika elyuM kaciyANa esa(-zorI kaciyAre e esa(za-) kacuMbara,kacUmara oI(--hi)mAM, heyAM eziyALa,--LuM cUke okaLI osiMkaLa,--gaNa kacUDakacUDa ekabara (aM), osI(-zI)kuM, (huM) kharI-riyuM oSadhi (saM.) okhAI ogaNacALIsa(-). osaDiyuM kA ogaNatrIsa(-za) osTreli(-lezi)yA(aM) * kachoru ogaNIsa(--za) oLa. kajiye--vALuM (-a)gaNetara oLakhItuM, pALakhItuM kaTakaTiyuM, - (-a)gaNyAeMsI (-)LavuM kiyuM (--zI) eLiyo (hoLa) "kaTAkSita (saM.) ogasTa (saM.) LiyA,--LyuM : kaTI cariyuM (vaucara) eLiyApaTI(-TTI) kaTu,0ka ociMtuM oLIpA keTesa(-2)rI occhava - e kaThina ojasvitA, -nI (saM.) aucitya - (saM.) kaThiyArI-raNuM,----- ejasvI ausukya , kaDakiyuM eTIgaNa dAsInya ,, -kaDAkUTa,Ta,TiyuM eTIvAra audIca,-- - , , kaDAjhUDa, kaDAbIDa oThiMgaNuM dubara , kaDiyaNa Ta audyogika kaDiyA(yo)keTa eNu kuMkA aupacArika ' , kaDiyALI ' othamIra opaniSada , , kaDiyuM,-- - odhava auraMgajheba (phA.) karDiMgIna odhe-ghedAra audhvade (-)hika(saM.) kaDu aiphisara (aM) sa (.) kaDuM Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' graMtha ane thAkAra pU. 9 kaduvA kaQkhala bUtara --rI karuNAlu (--Lu) (saM.) kaNiyuM kabUdha-dhiyuM karUpa (--pu) kaDhiyala kabUla (a.),0NI,vuM kaLiye kabUlata (a.),-lAta kartari prayoga (saM.) kaNikA (saM.) kabrastAna (a) kartavA kaNiyuM -- matiyuM : kartavya kathanIya (sa.) kamanIya (saM.) rtA kathita kamabakhta(phA.),khata karmaNi prayoga kathIra, rI-ro kamara (pha) kamiSTha kaththAi kamalinI kalakaliyo kadarUpuM kamaMDalu(-Lu)(saM.),-la(-La) kalakhaNa kadAcita (saM.) kamAI,--, kalama (a.) kadApi kamiTI (saM.) 'kalaza kadIka,kadImadI kamizanara (aM) kalaMkti --nI , kamIna-nuM --na (phA.) klApI kadaSTi (saM.) kamurata --tAM kalita-Li) , kadrupa (saM.),--pu - kayuM (sava) liM(-Li)gaDa, DuM kaniSTha,STikA (saM.) karakariyAvara @Sa --Sita (saM.) kapAlikA , karakazA kalki(--hakI) kapAsi(-zi)yuM,- karakasara kalpita kapAsa, siyuM -si * karajAu kamaSa kapAsI-zI) karaDa,0vuM kallolinI yALakuTuM,--TiyuM karaNIya (saM.) kavayitrI kavi kapila,--lA (saM.) karapI,0Na kavitA (saM) --ta kipUta karamiyA,yuM kavIzvara, kavIMdra (saM.) kapUra,rI,riyAM , karavatiye . . kazI(--sI) (phA.) pati -tinI (saM.) karazaNuM --| kama(--ramIla (saM.) kisAna karasana,0jI kaSTita kabajiyata (a.),cAta karaMDikA (saM.), -- kasa (baMDInI),0NuM kabaje (a) kariNuM (saM.) kasaba (a.) kabara,stAna , kariyANuM kasariyuM kabADiyuM, DAM kariyAtuM : kasaratI(a.)--tiyuM kabIra re (a.) kariyAvara kasutara(-) kabIlo , karIma : (a) kasuvANa kabulAvuM --vavuM karaNa,--NuM (saM.) kasuMbagara pALa, Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdonI vyavahAru joDaNI kasu"bala(--huM) kasuMbI,--mA zrvarI,--rikA kahANI kahAna(-nA) kahI,ka kaheNI,zu, tI kahevuM kahalAra kla(-La)rA kaLaziyA, kaLasalI kaLazI (mApa) kaLIcUnA kaN.'(-) kaI,ka ka kAsiyuM,--yaNu kaMku kaphUDo ka kAtrI,-tarI ka gAli(Li)yata kaMcuka,kI kaja(-jha)rI kannUsa,--sAI kaMTakI,--ti kaTI(~2)vALeA (sa.) (sa'.) y kAkaludI kAkAkIvA kAgavAza kAgaLiyuM,--yA kAcarakUcara kAca(ciM)Do kAchiyA,-caNa (sa.) (sa'.) kAjI, jhI phIjI, phaLiyA phATapaTiyA kATakhUNa, zeA kAliyA kAThinya kAThiyANI kAThiyAvADa kANiyuM,--yata kANuM, yui kAtariyuM kAtila kAthI, thiyuM (sa.) . kAna(2)Diyu,kAciyu, -yA,.khannA, cimaDi (24.) kaDiyA kaDiyA, karaDiyA kaDI(-dI)la,--liyu' kadAI,caNa pha'pAuMDa,02 (a) kA ka pita. (sa.) 'peAjhITara (a.) krAu,.kA(-vA)u kApakUpa kApaDI,kriyA kApalA palI kAkaciyA kAkaDAzI'(-sI*)ga,--gI kAkvAlIya (sa.) kAbaracItaruM pAkUMpa(-pI) kApAlika (a.) .siyu', .zi(-ori, si)yAM,. sUrI kAnuDo kAnUgA kAnUna, nI (phA.) kAbara',riyu kAbula,lI (sa.) kAbU (tukI),dAra kAmeliyata kAmaga(-gI)rI kAmacalAu kAmaDakAyui, kAmaNTrumaNu,-Niyu kAma,dudhA,bruka yuM, bacameArI, che(-ze)-kArIgara,-garI ricAM, .phTu, siyAM, kAma,05 kAmaLI,-LiyA kAminI kAmuka kAmecchu,ka kAyaTa,--TiyA kAyAkUTI phArSika kArakirdI kArakuna,--nI kArataka,--kI phArasa kArikA kAruNika kArtA tika kArtika, kI kArti keya- kArbonika kAlanemi DAlika,--kA kAli(Li)dAsa (a.) (sa'.) "3 (phA.) . (sa.) (phA.) (sa'.) kAlimA kAliya kAli (--Li)ga u,--Do kAlindI kAlI(-LI) .. (a.) (sa.) 33 .. .. ', (sa.) Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 kAlpanika nAvaDiyu,--yA kAvataruM kAza(-sa) kAzmIra,-rI kASAya kADha,--STika kAauSadhi kAsadu', nadiyu kAsUdrA, TrA kALamI Dha kALiyAra kALIjIrI kALInAga kAMti kAMdheva(-vA)LiyA kAMziyAM kAMsI, joDa kikiyArI, za kicUkA kicUDiyA kicU(ceA)Do phrALuM DibAMga kALeAtariyA, tarA kALAtrI, tarI kAMIka kAMkariyuM,--yALu kAMkSita kAMgAruM kAMcaLiyA paMtha kAMcI kAMTA-azeLiyA kAMTA-sari(Li)yA ktiAkha kitto nikhAkha (sa.) kinAra(-I) kinnara,rI phiAyata (sa.) kiraNa(sa.),--NALa kiratAra kiramaja, jI kiramANI(-nI)ajamA kirAta,-tinI,-tI (saM.) kirAyu' (a.),-cAdAra kirITa,-TI (sa.) likliATa(-2) ,, (sa.) kilmi(nami,lvi)Sa(saM.) killA,-lledAra (phA.) killebaMdI (-dhI) kizAra, rI kiztI (-stI) kiSkiMdhA kisama kisamisa (sa.) kisAna (a.) . kismata kissA (sa.) kiMkara,-rI (sa.) (phA.) kikata nyatA kiMkiNI kriMgalANa,vRM ki'cit,kara kiMDaragArTana kiMtu "puruSa ki bahunA kiMvadaMtI kivA kiMzuka phIleA, lI kIkI, kA (saM.) (a.) " (sa.) (a.) (phA.) "3 ((&') (a.) 33 (sa.) graMtha ane graMthakAra pu. huM phIca,s kIcaka kITa,04 kITalI .. "" "" "" ,, .. .. kITI,-TiyuM,-Tu' kITA,DA kIDiyAruM' kADiyuM kIDI,-DhA kIdhu' (kayuM', kahyuM) kInA,--nAmeAra (sa.) kuTila (a'.) kuTuMba,bI,minI (sa.) . kaTTanI (sa'.), NI krima (sa'.) (phA.) (a.) .. kImata,--tI kImiyA (a.), yAgara kIraca kArataniyAM,--yA kIna kItIya kavi kIla,07, (sa'.), vA kuTa kukSi kuca (stana) kucha dI kuTAmaNa, TAro kuTAvuM,--vavu' Ti(TI),02 (sa.) "" (sa'.) . kuThAra,rUrI kuDa(-ra)tuM kuDalI,--luM, kullI,--lluM kRtariyuM kuMtI rUtuba, mInAra ' (sa'.) .. .. (sa'.) .. (sa.) Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdonI vyavahAru joDaNI kutUhala,lI (sa'.) kuvetara kutto,--ttI kuza krutsita (sa.) kudakArA kudarata,--tI kudAvuM,--vavuM kudRSTi kuneha kRpita kuppI, pA kubera kuMja,--jA kuMbhArA kubhAMDa,-DI kumaka (tukI') kumAgI kumAza (sa'.) (phA.) (sa.) kula,kulAM kula(-La) kumaLu',--LAza kumAra,-rikA,-rI (sa.) kustI kuhADI,-Do (sa.) 3,03,kAra .. .. (a.) kumudR,-dinI, dhRtI (saM.) kurakura,-riyu* kurabAna,--nI (24.) kuraMga,~gI(sa'.),--gaNI kurAna,--nI kuru kuni za (sa.) . kuMjara kuMjAra kuMje kuMDana, kuti *Da (sa.) kulaya kulaDI, kuraDI, DhA kulI (mantra) (tukI) kulIna kule(-lle) le(-la)ra (khAvAnI) vacanI kuvalayA pIDa kuzakA,--kI phAla(--La) kuzAgrabuddhi kuMtI (sa'.),--tA kuMdana (a.) za (sa.) (phA.) .. (sa.) kuSTha,-ThThI kuSmAMDa kusuma,mita (sa.) .. kuMDala(-La),--linI kuMDalI(-LI) kuMDaLiyA kuMbha,ka kuMbhAra,.Na kuMbhI,--bhiyA kuma (sa.) kuMja, (saM.) DI,DuM,Do (sa.) kuMbhIpAka kuMvara,rI kuvAra,.kA,huM kuMvArI, ~~* I (sa.) (sa'.) phUDavela, hU~,-lA kUkaDe(-) phUMka TUkaDA,-DI, DAM krUra,rI v "" v phUTaNakhAnu phUTa(sa.),gAM phUMTaNI,-hyuM, cA - phUTavuM TATa phUTI,-TA (sa'.) phaMDa,vuM .. "" (sa.) (sa..) (sa.) phUMkavA, vA krUkha,khiyA phreMca phreMca,DI,DA rUcApANI (a) phreMcA gUja raMjana (sa'.),nyuM kRSita phrUTa kUMDuM,DiyuM ahyuM,--Napa,--NAza kUtarI,--ruM,--za rUthvI rUthA,-thayA phUMkA phUluM,--vavuM kUdAkUda rUpa,02'DraMka rUpI,pA baDuM kUkhe ra,riyA pha phUla kUvA,-vAtha'bha (phA.) kUcalI kUMcI jaDI,-huM,-31 (phA.) (sa.) " (sa.) (a) (sa.)(kAM) Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (phA.) .. kaupIna vaMtha ane graMthakAra pu. 8 * keTi-TI " (saM) keha, paNa vATa vAre, kaMDalI(-LI)-Liyo keTavadhi va(-vA)Na kUMDALI -LuM koThAriyuM kehavuM hUMDI - huM keThIma(-ThIMba)DI, -DuM kohinUra phUdavuM, phUMdAvuM-vavuM keDIluM kehistAnI dhavuM,koDha, keDhiyuM kaheluM, kahyuM kUMpaLa -Le keUi (vela) . kothamI, kaLI phabhiya,bhI -bhu kanTebala (saM.) keLInALI : vaLa (ghauMnuM parALa) kapariyuM phUvADiyo kapAviSTa, kepita (saM.) koMgresa kRkalAza(-sa) (saM.) kopIrAITa (saM.) keTe kaeNphI , kauTa- Tilya kebI,0ja . kauTuMbika kRttikA koyaDo kautuka kRtrima koraDe (cAbuka) koruMkaTa kaumudI * kRSi,0,0kAra ,, kemeruM kauvata keDiyuM kaeNlima | (aM) . kauvo ketu (saM.) kelara kauzala kethalika (saM.) kelu kauza--solyA kenvAsa kaoNlerA (aM) kauzika kephiyata " (phA.) kevADa kaustubha kaeNbina (aM) kevAvuM (saDavuM) * kauMsa kemerA kevida . (saM. kyAre kelI - (saM.) koza kramika keza(-sIra che kaeNza (sI) krAuna | (aM) kesariyuM, tyAM kezi si) krAMti (saM.) kesUDAM,DI, keziyALo (aM) keLavaNI keziza (phA.) kriyA-camANa (saM.) keka, kedrita (4) keTe kIDana (saM.) -vuM kesare hiMda kASThaka (saM.) krIDA kaI(eka kASThAgAra . , kudhita,kRddha , kakli ,lA (saM.) kesa (gAu kUvAne) krUra kekena (aM) kesiyA - - - krodhI, dhiSTha kegaLiyuM. kesIsuM krosa-siMga (aM) 8 8333 . ke 8 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kilaSTa che. kSipta gujarAtI zabdanI vyavahAru joDaNuM (saM.) khapATiyuM khATasavAdu-diyuM) kalIba khapU khAtUna (kukI) kavacita khaphagI (phA.) khApariyuM kivanI(-nAI)na (aM) khaphA (a) khAbaDa khUbaDa kaoNrenTIna khamIra -ii (a) khAmaNiyuM - kSaNabhaMgura khamIsa khAmoza(-za) (phA.) kSaNika kharageza(-sa) * khArIluM kSati kharca(pha),kharaca,0vuM khAlika . (a) kSatrA(triyA)NI , kharacakhUTaNa khAviMda kSatrIvaTa kharacA(-rcA) (-La,-LuM) khAsaDiyuM kSitija -nIza (saM.) khacI,kharI (phA.) khAsApasI - kharacu (maLatyAga) khAsiyata * kSIra -reka kharItA (a.) khAMDaNiyuM - kharIda (u.),vuM - khAMdhiye sudhA -dhita kharIdavuM -vavuM khicaDiyuM kSubdha-bhita kharIdI (pha),di khijamata,gArI , kSetrI-triya kharIpha (a.) khijavATa lobhita -NI khelIto (phA.) khijavuM,vavuM kha khalIpha-kA),-hI,-phAta khiDakI. khacita (jaDeluM) (saM) (a) khitAba (a.) khacIta (jarUra),-tAI khavIsa (saM.) khacUka khacUka khasi-zi)yANuM khilakhilA khajA(-cha)ne (a.) khasiyuM -yela khilavaTa,-hyuM - khajUra -rI,khasI(-ssI) khilApha- phIta (a) khaTapaTI-TiyuM khasUsa - (a.) khilAvaTa 'khaTamadhura(-2) khaMkhoLiyAM khilAvuM,-vavuM khaTAu khaMDita (saM.) khilADI khaTuMbaDuM, khamaDuM. khaDiyuM khisakolI khaDabUca(cuM),-cI khaMDiyera, khaMDera ----- khisiyANuM. khaDavat khaMtI(huM) khisuM -ssAkAtaru khaDazigI khAu, khANa-ko khIcaDI - -De. khaDasaliye khAudhara(-2) khIcA(-)khIca khaDA khATuM-TaluM -saTuM khAza khIcI khaDiyuM - khAkhAvIkhI - - pIja,vaDo khadaDuka khadaDuka - khATakhaTuMba-De, khIjavuM-vavuM-vAvuM khani(-nI),0ja (saM.) khamaka-De khINa Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kheriyata khe khudA,I. zretha ane graMthakAra pu. 9 khIma khUjalI piyA khIra khUTa,0ko khIla,De,vuM,vavuM,vAvuM khUTaDuM,Do besiyuM khIlI,-lo khUTala-lAI khIsa(-zora (utarANa) khUTavuM iyuM,I khIsuM,-sAkAtaruM khUTa(-2) -luM) TIpa : khI'TaDiLi)yALu * khUNa-NiyuM -No kheDIkhamavI khIMTI - khUta,vuM kheDIbAruM khuTADavuM -maNu khUnakhAra,(phA.),rejI khoDIluM ke khuDade . khUnI (phA.) khopI,vyuM khuNiyALuM khUba 9 ,, LiyuM khutAvuM,-DavuM khUbasUrata-nI , khyAti () khUbI,dAra , khrista-stI khUmaco | ga khunAmarakI khUlavuM gacizci )yuM khunnasa -sI khaM(be)khAravuM gaccha (ja) (saM.) khumArI khU(-)khArAvuM-vavuM gacchantI khurakhura,-rATa khU(-)khAro. gajaba-bI (a) khuracana-nI khUkhU gajiyANI khurado (pha),diye ' khUMca,khAMca gajhanavI (pha) khurasI(zI) kheMcavuM -vavuM gajhala,-listAna (a.) khurazeda kheMcAvavuM gaThiyuM,---caNa . khurAsAnI (phA.) khUTa, DI, DuM,0Na,0vuM khulAvuM, vavuM khUTaDI gaDa(-2)baDiyuM khulAso (a.) khUMTAvuM,-vavuM gaDAku khullaMkhullA khUTAu, khaMTiyuM - gaDuDAvavuM khulluM, khullekhulluM khUTI-Tu-Te khuvAra,tUrI khUtavuM gayI khuzanumA (pha) khUMdaNuM -vuM * gaDavuM khUdAbUda gaNatarI khuza (phe), I khUdAvuM-navuM gaNanIya khuzAmata (8)-tiyuM, khUdha-dhiyuM-dhuM gaNikA -ti' khU5,7I, Do gaNita,nI khuzAla,-lI, kheDu, kheDUta gaNeziyuM - khuza-zI (pha) khetarAu(-). gaNotiyA khUba khedIva gatAnagatika (4) khuzakI Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ G gaLe paDuM gujarAtI zabdanI vyavahAru joDaNuM : gati (saM) galita (saM.) gAMThi * gatiyuM, gatIluM gali-Li)yAre gAMDiyuM : gadaga(a)diyAM - galI )cI gAMDIva (saM.). gadiyANe galIca,cI (galIja,a.) gAMdhiyATuM-NuM) gadgada | (saM.) galIcA(gAlIca, pha.) gAya gadhA(be)DiyuM, gadheDuM galIpacI -giDa gadhe-dhI galuDiyuM ginatI . (hiM.) gadhaiyuM, gadhaiyuM galabaMda (phA),-dha ginI (.) ganIma, -mI (a.) gaveSaNa(saM.),-vuM ginnAvuM-vavuM ganImata gaLuM gaLuM,-LiyuM girijA (saM),giranA gapatALIsa(-za) gaLaciyuM giradI (phA.) galiyuM gaLiyuM giranAra -ra-rI-raNu gaphalatI,-tiyuM - gaLiyela giraphatAra-rI gapura giramITa,TiyuM --Tiyo . gaba(bha) gahiragaMbhIra girA " (saM.) gabhIra (saM.) gaMgAjaLiyuM giri,0jA -rIza gamagIna,nI, (a.phA.) gaMgotrI giridhara -dhArI ,, gaMjiyuM gilA(llA)khora garajI(a.)-jiyuM,vyuM, gaMjIpharAka gileTa (aM) gaMjIphe gillI garAsi(zi),-yaNuM gaMDu-DiyuM garAsa gaMdhIluM gIgalAvuM gari. gaMbhIra (saM.) gIgA-go gariSTha (saM.) gAu gIca,-gIca garIba(a.),-bAI -bI gAjariyuM,co * - gIta,-tA-ti (saM.) garIbaga(gu)rakhuM gA(jhI) (a) gIdha gaDa (saM.) gADariyuM gIraNa gara-ro)Do gANitika (saM.)- gIravavuM,vAvuM garbhiNa | (saM.) gAphelI,-liyata gIravI,dAra * * garbhita , gAmaDiyuM -yo,-yaNa gIre (gira, phA.). garvita-sTha , gAyikA (saM.) gIrvANuM (saM.) gavI (saM.), luM gAruDI gIlI gahaya, gahita (saM.), gAlapacarita-Li)yAM --gIsa,vyuM galagaliyAM gAlamaNU (-)riyuM gucapurA(cha). gala(La) chabhI : gAlIco --- (phI) guccha(saM.)-cho gala(-La)thuthI - - gagaDu guja(jaja ) garajau . gista Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarI gujAra graMtha ane graMthakAra pu. 9 gujaravuM gula (phA) gUDavuM gujarAta nI - gulatAna , guDAlAkaDI gujarAna : (phA). gulabaMkI gaDiyA gulabAna (phA.) gUDIpaDavo gulabuM : gujare (pha. hiM) gulamaherI guNa (saNiyAnI) guTako : gulazana (phA.) guNiyuM - guTI-TikA (saM.) gulAba,-bI gUmaDa(DuM) guDAvuM,-vavuM gulAma,mI gaMgaNuM(guMga, phA.) guNa (saM.) gulAla (saM.) gUMgaLAvuM-maNa,vavuM guNavuM gulAMTa . - guNAkAra * (saM.) gulistAna (phA) [ gUMcavaNa(CNI),vaNiyuM guNita guvAra gUcavavuMvAvuM,vAvavuM guNiyala gusapusa gUMcavADiyuM guNI, (saM.) guNIjana gusse (a.) gUMcaLiyALuM gudasta guhA (saM.) gUMcaLI,-luM gudA,thi (saM.) guhya 09 cAvuM gunegAra,-rI (pha) guMga(-muM),-go (guMga, chaLiyALuM guno phi.) gUMchaLI,-LuM gupacupa zuM ja guMjI(-jhuM) guma - (saM.) guMjana(saM),guMjavuM guMtha, Na,0NI thavuM gukhI guMja (saM) graMthaNiyALuM guphA guMjAguMja gUMthAmaNa, guta(te)ge (gutIr phA) guMjArava (saM.), guMjAra gUMthAvuM,vivuM gubAre (a) guMjAza (guMjAIza,pha.) gUMdavuM guma (phA.) guMThana (saM.) * gaMdA-dI)pAka gumasUma gu kaeN gaMdAvuM-vavuM gumAna -nI (pha.) guMDa(Do) gUMdI, gumAvaDA(rA)vavuM suMdara graha, gRhI-hiNI (saM.) gumAvavuM guMdariyuM, guMdiyuM gRhIta gumAstA-stI gupha,0nA,ti (saM.) geru gurakho guMbaja guraja (gurja, phA.) * gUI , gelana (aM) gura (phA.) gUgaLa-LiyuM gelerI gUgaLI gujarI (4) gUja(-) gesa (pha). gere gaeNlI che Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdonI vyavahAru joDaNI geAkaLiyu gAkIrA geAkula(-La)(sa.),LiyA geAkharu gaeNTapITa (a'. anukaraNa) gATI(-DI)maDuM,-DI gATIluM,--lA gAThiyA,--caNa gADAuna gAtrI,nya gAthika gADiyuM godhUlika geApanIya geApAlI,-likA geApI,pikA gApura gerAyu',-yA gAya(-2)NI gAranuM',Tiyu gAMrADu gAriyA gerIlA geAvALa,-LiyA gevida gAta(phA.),geAsa gASTha gAoi(-zrI) geAsAMI,-iyaNa grAmINa grIka (a.) (sa.) (a.) 7 (sa.) "" ,, .. "" (saM.) (sa.) gAhila gaurAMginI grathita grasita .. graha, grahaNa, grahItA ,, graMthi "3 (saM.) "" grIvA grISma glAni ghauM sUma,eA,jla ghaTikA ghaTita ghaTI ghaDiyALa,-LI,-Lu ghaDiyu,cAM,-nyA . (sa.) dhaDATa dhaDadhaDreDa dhaDUlI,-lA,liyA niSpha (sa.) dharasUDI,-Diyu .khUNiya', jaMgatu(-thu,-kSu), dharAka, kI gharUNI dhareNiya',myAta dhadhara dhasiyu',-yA dhasITa dhaseTiyA ghATIluM thAtI,-tinI dhileADI,- u' dhisAvuM,-vavuM dhiseADI, dhI, teluM (sa.) dhIca, ceAdhIca v dharAu, vhAlu, Diyu, eALu, khu, khu 2 (a.) ghAMTI,dhUMTI (sa.) dhAtuka cApahANa, dhAbAjariyuM ghAlameliyuM ghAsatela, leTa ghAsaleDhiyuM,-yA dhAse(-sA)TiyuM zvAseATI vimala thriyA "" dhIsa,,chyuM,vuM dhIsAdhIsa ghugharavaTa dhavAvavuM ghughariyALu` dhudhavATa(-TA) dhuNa dhumaraDavuM dhumaDiyA. maraDI hyumarAI dhumarAvavuM dhumAvuM,--vavuM ghummara rakAvavuM rakiyuM ghusADavuM (sa'.) sAvuM, navuM ghumaTa kurakura,rATa ghuvaDa (dhUDa) saNiyuM sapusa dhUdhara,mALa dhUdharI dhUdhavavuM, vAvuM dhU mUDa dhUma dhUmacI, cA, 49 (sa.) Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhUmaTa,-TI,-TA dhUmaDavuM,-DAvuM dhUmarAvuM dhUmarI,-vuM dhUmAbUma(-mI) ghUrakavuM,--kAvuM dhUrakArakI dhUsa dhUsaNa,vuM dhU dhaTa(TenA) dhUMTa,DaoN ghUMTaNa,NiyuM dhUDavuM,-TAvuM,-TAvavuM dhUMTI,-TA gheghUra dhekha(va),riyuM dhe'sa(SA) dhADAra, riyA dhADiyuM dhAya,,-rA dhArAda, ASa,ruNA prANendriya cakti cakacUra cakabhillu dayA cakti cakrama (cakram sa'.) cakravatiSa,ntI (sa.) cakSu cakSuroga cacUkA(-DA) caTapati caTIluM ca caDhaUtara caDatI caDavuM . caDasAcaDasI caDAI,---- rDAUtara(-rI) caDIluM caDiyAtuM caNiyAruM NiyA catura (sa.),-rAI caturaMgI, giNI (sa'.) caturthAM,--thI caturvidha (sa..) cappu catula catuSkA catuSTaya catuSpatha catuSpa(pA)da catuSpadI capaNuM,--NiyuM cabarAkiyuM cabUtarI, camati .. caraNuM,-- NayA carasIdyuM cAu carita,-tra ca,-DI,DA rAtariyuM carcita .. .. .. , .. graMtha ane graMthakAra pu. huM vita (sa'.) calAu calita (sa.) cazma,-muM (phA.) cazmA(-samenA) (jhara). caherA ca'(-cU) ca'Di(.kA),-DI caMdracUDa,-DAmaNi cadrikA . cabu, ca'bUDI, DiyA cAUsa (cAnU, phA.) cAkariyAta cAku(-) cAcariyAM cANiyuM ca mUkti cAmUDI,-Du cADiyuM,-yaNa, nyA cApacIpa,piyuM camatkArI,rika (sa'.) cApasI cApAcApa, piyu' cAbakA(-khA) camatkRti cameDiyuM,-DI cAmuka caraNAkula(-La) (sa..) cAmaDiyA,paNa cAmAcIDiyu cAmuDA cANiyANI (sa.) cAritrya (saM.) cADIluM cAturI cAturmAMsa (sa'.) cAtu v (sa.) cAlu "" (sa'.) (phA.) (phA.) (sa.) (sa'.) (sa.) cAlacalaNiyuM","calAu cAlita Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdonI vyavahAru joDaNI cASa(-sa) cAsa(-ha)na cAsiyA cAhavuM cALIsa(-za),-sAM cAMciyu',--yA cAMdaliyA, cAMdalA,cAMlle cAMdiyA,--cela cikaTAvavuM cikAkhAI cikAra, cikitsA ciThThISNu,-Si ta ciddhana cikitsaka,-nIya (sa.) cidrUpa cikha(i)la ciciyArI cicUkA(-) ciNAvu',-vavu. citaDuM ciceADe ciTanIsa, sI ciThThI ciDakaNuM ciDAvuM ciDiyala ciNa(na) gA,gArI, --gArA citarAmaNa,-NI citarAvavu. ciMtavAvavu' citA citAra, rA ciMtAvu,-vavu' .. citkAra citto citra .. (sa.) * (sa.) (sa.) citrAMgadA citriNI citrita citrA, cItare cittAvana citzakti ci(-cI)thariyuM,--ricA cidAkAza cidAtmA cinnAbhAsa cidvilAsa cinAI cinmaya citmAtra cipAvu,-vavu' cibAvaluM,--lAza cibuka cimaLAvavu' cime(-meA)Da cimeADavu' cirAI cirAga cirADA cirAmaNa,NI cirAvu,-vavu' ciroDI cilageAA (saM.) cilAvu',-vavu cihna, hinata cinu,gUsa ciMtaka,nIya "" "" (sa'.) (sa.) "" .. -) 27 cira,kAla(-La) (saM.) cira'jIva,-vI ciravinI .. (sa'.) "" .. (sa'.) cIku (phA.) (saM.) (sa.) citalu,thatu ciMtA, tita,-tya (sa.) svITa,-Tu',TA cIkaNuM,--NAI(-za) cIkAza cIku cIcA (u). trIja, jha cITakI cITiyu',--yA cIDa,.vu' cIDiyu' yINa cANa(-na)gI, gA cIna cInavu' cInI,-nA cINA (dhAnya) cItaravuM,-rAju' cItarI(-LI), rA cItavavu',-vAvu',-Tu', cItaLa,--LI,-LeA cA(-cI)thaDuM,-2', rI cI(-cI')tharehAla cIpa,,TI,TA cIpaDuM,-DA, cepaDA cIpaNI, huM - cIpavu. cIpAcIpa cIpiyA pUrva cIkhaDI(-rI) cIkhu,maDuM cIbhaDI,-DuM * cImaTI,-TA cImaDI (phA.) Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUra cImanI cImaLavu',~LAvu' cIra (sa'.) (vastra) cIra,03' cIrI,narayu.,-rA cIla,cIla cIlA cIvaTa cIvara,-rI cIsa,rANa cIsAcIsa cI'gaDI cIcI' cIMdaraDI,-huM,-DA cIrI cIMdhavu,--NuM cI dhAvu',-vavu' cukAde cukAvu',--vavu cugala,-lI cuDela cunAnu',--vavu' cunALu,-LavA cupa,kI,kIdI cuna'dA(-g) (phA.) cunArI,-raNa cunAra, rA (a.) cuMbaka *ana;--vuM-- cu:khita cu'mALAM cu'mALIsa (-za) cu'mAtara cUAAra cUI (sa.) cUe(-ve) cupacApa, supAzupa cumAvu',-vavu' cuvaDA(-rA)vavu.... cusaNiyu` cusADa(-1)vu' cusAvuka custa cUka cUkatuM,--te cUkavavuM,-vAvuM cUkavuM cUkA sUcavavuM cUTakI, kA cUDa,gara,lA "cUDA,miNa cUDI,gara,-DA cUna,.khaDI cUnI (nAkanI cU*ka) cUnA cUmavuM,cUmI cUra,03,muM cUrI, cUNa cUrNikA cUla cUlI,-lA cUvAcaMdana cUvuM,ve cUsa,.Na,.NI cUsavuM (phA.) cUka cuMga(-gA)la (phA.),cuMgA . cU'kAvuM, navuM sugI cU'cAM (sa'.) graMtha ane graMthakAra pu. sUcI,ciyAM cUMcu' (sa.) "" cUMTa,I,lI,zlA cU'TavuM,-DhAvuM,-TAvavuM cUMTI cUtha,vuM cUMthAcUMtha cUMthANa,-rA gUMthAvuM,-vavuM cUMthA cU'daDI,gra cUMdhaLu cUMdhI cUMvALa cUMvALAM,-Lu` cUMvALIsa(--za) sUtreAtera ceTikA,-TI cedi,rAja cennA cAka(-)sa cAkasAI cAkiyAta cADi(li)yuM,--yAta cAkhUMTa - ceAkhyu',--khAI cADiyAM cADavuM ceAtrIsa (-) ceAthiyuM,-cA cApacInI cApAniyuM cAphUluM,le (sa.) (,,) (,,) cAlIluM cAmAsu,suM cArAka Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdonI vyavahAru oDaNI chi: cArANu cArA(-rcA)sA(zI) ceAvaTiyaNa,--cuM,-cA ceAvihAra cAvIsa(-za) cALiyA,--cuM cAMTiyA,cIMTiyA cauTu caudasa(-za) cyuta, ti chachuMdara(-d') chaThiyAta-tI chaThThI, kuM, DhiyuM chaDiyAta,--ra chaDiyuM chaDIyA (sa.) chatrIsa(-za) nu chappaniyA chakhakhiyuM chabI, huM chamamiyAM arava'(vi)gu' chela(-La)viMchala(-La) (saM.) chali(Li)ta (saM.) chavvIsa(--za) cha'dIluM chAjiyAM chAdita . (sa'.) chAnagapatiyAM chApariyuM chAriyuM,chArAM, huM chAliyuM chAsa(-za), si(-zi)yuM chAsiyA chichaluM,--luM Ti,briTa chidra,-drita chinALa,vuM chinALI,--Lu chinna chipAlI chillara chIcharuM,--ravuM chINI chItarI chIdarI,-3 chInavavuM,--vAvuM chInavuM chIpa chIpaNI,gu chIpara, chIpavuM . chIpA chIpu chIlavuM chIMka,vuM chIMkAraDuM,--vu' chIMkAsa, rI chIMTa,lA chIMDI, Du hyuOka chu"kAravuM' chuTakAro chuTAvuM chuTTI, du chupazupAmaNa chupADa(-1)vu chupAvu,-vavu' dhruma,kAra,kA (sa'.) churI(rikA) (--che!)vaDAvavu', vADavu' chu(cho)vAvu' ,,jkA (sa.) chUTavu TI,-&' ata kSu',-pavu. chUma tara * chAM chuM chUMdava",--NI, zuM iMdrALu',--vavu. deza chetarapiMDI e(-che)tALIsa(-za) laTAkiyuM chelakhaTAu chelavaheluM, kariyuM ADiyuM che.te(-tta)ra,chetera chAbhIlu. Aha cAsI(--zI) ja jaIpha,--phI jakiyuM(jagrI) jakSiNI jakhIrA jamara jagA,jgyA jiyA,--yAverA (a.) Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jArI (a.) Orte jigara . graMtha ane graMthakAra pu. ke jaTi-TI)-Tita (sa.) jarmana sivara (aM) jAriNI (saM.) jaTiyuM, vAMja la(La) gari (a) jaTila (saM) javanikA (saM.) jAlima jaDabesulAka(-kha),salADa javAhira jAvaMtrI tarI jaDAu-va) . . jahannama(a.), jahAnama jasu, jAsUdA-dI) jaDita(-2) (saM.) jahemata jAsUsa.sI (a) jaDiye jALiyuM,- jati jAMdhiya jaze - joI jabu,DI,huM, DiyuM, jaMjIra,-,-(phA) buvADiyuM janama mArevuM jaMtu : (saM.) baMbUnada | (saM.) janamotrI,-tarI jabuTa-bU) 7 (saM.) jikara(jika,a.) janayitrI (sa) rokaDIkaDa,-luM (phA.) janita : 0) jAkITa jigISA -6 (saM.) janma(saM), bhAre,0vuM jAgaraNiya jijIviSA -Sa (1) janmAtrI,-tarI jAgarita -- - jijJAsA -su (4) japi jAgarUka | (sa.) jita jamadagni jAgIra (phA) jitAvuM-(-vIvuM jamanotrI jAgRti, (jAgarti, saM.) jida-dI (a.) jamarUkha jAgrata (jAgrata, saM) jina jamAdila avala jAjarU jinnata jamiyata jADuM jaDiyuM jipsI jamIna,dAra (phA.) jANItuM jibhALA(-LuM) jayinI,-hI (saM) jAti,-tIya (saM.) jiyAphata (a.) jarajariyuM jatIluM jiyArata jarathuSTra-pustra bahudhAna (saM.) jiravAvavuM jaradAlu-Lu) jirApha jarAya jAdu-dra), jirNo jarita , jAnIvAso jilTa jasviAna jAnu : jillA jarIpha(jarIba, a) jAnyuArI (aM). jivAI jarImarI jApta-pate jivADaNahAra jarUkhe jAbAli (saM.) jivADavuM jarUra(a),ta(a) jAminI jivArI,jarUriyAta ' jAmi-mInagIrInI jivADuM jarjarita (saM.) jayApatI (saM.) jivALa,-lI,-luM Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jiSNu je gujarAtI zanI vyavahAru joDaNa . (saM.) jugala jUna . (e) jihavA (saM.) jugAra,-riyA jUnAgaDha -DhI jigADe jugupsA,sita (saM.) jUnuM jijara(paNuM) (aM) juma jUrI (aM) jiMdagI jiMdagAnI (pha) jujavAre ja (jIvaDuM) jIjI-je juta jeSTikA chata,06 jItAlu-vavuM jemini judAI -gIre jana(bhUtakaghoDAnuM palANa) juduM (judA, pha.) nebara (aM.) jIbha,DI,blaDI judhdha jIbhAjoDI(rI,-LI) junavaTa,junavANI jeza -zI bhiyA jubAna,nI (jabAna ,phA) jeza (phA.)-sa (uchALo) . jImUta (saM.) jumale ' jesI(zI)luM jIraNa jumA,mAsI-sji)da jasavuM,TavuM jIravavuM-vAvuM jumerAta | jJAti (saM.) jIruM,-riyA kerI jummA medA(vA)ra jJApita jIrNa julaku' jyAdA(-)(jiyAda a.) jIlae julama -mI jayAre jIvana(saM.)vuM julAI (aM) jayAM jIvaMta julAba (jIllAba, a.) jyubilI (aM.) jIvAtubhUta julma,-hmI (kA.) ti,05,0SI (sa.) jIvAtmA juvatI jyotiSNama chavAderI juvAna,-niyuM tigmAna jIvikA juvAra snA jIvita,0cce juvALa stikA jIvI jusso . (a) jvalita jIsasa, kAsTa (aM), juhAra,vuM ja, I jhaba, baiyAM tharAM,-riyuM ja,0jAja jhajhUMbavuM AvavuM juA(vA)(jugAra) jADI -Do jhagajha(-ma)gayuM jukta(-gata) -kti, jaTha,Na jhajhumAvuM-navuM jhajhumavuM juga,huM jugaTiyuM che . tavuM jhanUna -nI . (a) jugatuM jAtI --tiyuM jhabUkavuM jugama tha jhabUke (4) ja ThAboluM Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa jhameALiyu* jharamariya' jhaLajhaLiyu' eMjhAniya jhaMDAjhUlaNa aDiyu. caMdra avestA (bhASA) jhAkaLiyu jhAkajhUTa(-Da,-ma)ka jhADakajhumaka(-Da) jhADa, jhADiyu* huM Apa'para ApaTiyuM,--yA jhAMjhariyALa(--*) AMgariyAM jhiAvuDa,-vavu' trikALA,--LavA jhiNavaTa jhiyA(-rAya,05)huM liNiyu jhilAvu,valu jhidyAdilI jhi'DhAbAda jhI(--jhI)ka,hyuM", vu jhINuM,--NAza jhIpaTA jhIla,gu,ku' jhIlA jhIMkAvuM-navu jhIMkA sIjhara,vA sI jhATI (phA.) jhItharAM, rakAM jhukAvavuM' jhukAvu. jhujhAra jhujhAvuDa, kSu' jhuDAlu',-vavu. guNazreNa jhumakhaDuM sA jharAvu, valu jhulaNiyu* jhulAvaNahAra jhulAvu',--vavu. jhuMDa,-Do jhuMbeza jhumara jhUkavu* jhUjha,v jhUDa,.g" jhUDiyu,yA jhaDA,Do krama jhUmakhu', khe jhUmaNI, hu jhUmavu' jhUraNa,03 jhala,DI jhUlaNahAra jhUlaNA, chu',-3' . jhUlA jhUMTa,gt jhU.(-DhA)valu' jhU jhU (-yA) jhUMTAjhUMTa jhU...TAvuDa,navu' jhUMpaDI, huM DyUsarI,-~ jheracUrA(-le) jherIluM graMtha ane graMthakAra pu. TakAu gumagu Tacakriya. TacUkaDuM huM 85(--kha)yui TapaTapayuM. pAliyA prUsa pusa TapUsiyAM,-yu TabukaDiyu... TabUkaluM bUDI ziyA TahukavuM,TahukAvavuM TahukA,-kAra Tahela,-liyA *kti TAIparAITara TAImaTebala mAuTAu TAcakaTTucaka pracakATukI TATiyuM. TADhakyui' TADhiyA TADhI-ziyaLa,TADhI-zILI TADhuM zILu' TADhADiyu, TADhADuM TApaTIpa,-piyu TApu,vA TAcaDI,-,-Dho (sa'.) (a.) TAyaluM TAMTiyA TikA(-lA)yata Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Toca (aM) gujarAtI zabdonI vyavahAru joDaNI TikiTa (aM) TIlaDI TeligrApha (a) TikkaDa TIliye Teliphena TikI, TIluM,-lI,-lo TAyelI TIsI(-zI,-lI) (a) TicakArI TIgaLAvuM TIMgAvuM ToLakiyA TicAvuM -vavuM TIMgADa(va)vuM hakAra(va),Ike TiTiyANa, re TIMTIM TesToya TiTeDI,--Do TIDa Tina (aM) (lAI) Tuka(TukaDe). ThacUka ThacUka TipaNiyo * TipAI TukaDo TharaDavuM dipAvuM,vivuM TucakI . ThAkariye (vIMchI) TippaNuM,(nI) TumakumI kAThiyuM Tiphina sa (aM) TuvAla DhADhIluM TiLaka hu, (-kAra) ThANiyo hiMgaLAvuM " TuMkAra,-- ThAma(-mU ) hiMgAToLI TuMba (TANe) ThiThiyArI TiMgADa(-4)vuM kiDaLI siMgAvuM 'TaluM(TUMkuM) DisiyArI* biruM -ra-ravuM TUthabraza (aM) | kiMgujI,-zI dramaNa ThIka, ThAka ThIkaThIka TIkavuM ThIkarI,TIkA. (saM.) TUMkANu,--kAvavuM haThiyuM,-cA TIkI, dvaTaluM(--LuM) TIkhaLa -LI TUMTiyuM ThIba, DI TIcakuM ke ThIbuM,-bakuM-luM) . TIcavuM TUMDIDe ThIsa, re TIco ThIMgaNuM TITuM TUMpaNuM,-hyuM,-navuM ThIMgarAvuM-thavuM Tapa,0NI,0NuM TUMpAvuM.--vivuM ThIMgATheLI TIpakI huThavAvavuM dUpi TekIluM Tha--vAvuM (aM) Tenisa (aM) tUmaDI -ko TeravuM(aNa) hUmarI-re ThIThI TIpuM TIma TImaNuM Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hala,0vuM graMtha ane graMthakAra pu. 9 hasa-za) : DioNjhiTa (aM), prame haMsaka(ka),-- Dila (zarIra) DiseMbara (aM) DUsakuM kesa, Thesa DiMga,0mA. DuMTI,-TALuM-- keliLa)yuM hiMgaLa hUMDI -DuM-De DiDima (saM). ThaMbhAraNuM Dagumagu DITa, DI-TI DelI,-luM,-le . DakiyuM | DiTiyuM,DI TuM DikiyuM DacUro DImacuM Deya(ra)NuM DicI,-cuM DolAcaM-ci,-) DabUkavuM - DIMTa, DI-TI, raDI laNiyuM DaDyuiM oNlara (aM) (siko) DabUca DIMDavANuM DeriyA Damara (saM.) DiDavuM DevuM (phINavuM) hukAvuM,-vavuM DisI(-),-se DahALavuM DaLadhAlu DaMkhIluM DuMgaDuga,-giyuM DeLiyuM, DuMgariyuM DucAvuM,-vavuM ThaMDI(-)ke DabaDubA, bI Dhacupacu DAkinI (saM.) DubADa(-)vuM DhacUka DhacUka DArSi-yo DubAmaNuM Dhabu(baDI) DubAvuM,vavuM Dhabutabu) DAghA DUdhI humaDuma DAdhiyuM, hulAvuM,-vavuM DhabUlo DuMgara -ra-rALa DharaDaka-vuM DAghaDro DuMgarI Dhasa(02)DavuM DAyATiyuM DuMgaLI DhAkedra be, DhAke DApheDi(-Li)yuM? DuMga(gha) DhALiyuM - DAbaNi-ri)yuM hUkavuM DhAMkaNiyuM, DAbaliyALa(-LuM) . dvagho (kchI je) DhAMkapicheDe DAbiyeLa cavuM DhAMkelakela. DAbe(-bho)DiyuM DhAMkatuM be, DhAMkedramo DAbhasULiyuM : DUbakI -kuM DhicAvuM -vavuM DAmAja-sa) DhibAvuM,-vavuM DAMDiyArAsa DUbADUba - DhimaDiyA DAMsiyA mAkha : hUmake-cI DhiMgalI,-lI,-luM DAku Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdono vyavahAru joDaNI DhIka,blu,blI DhIkA,-kApAkuM DhIcavu' DhIba,vu . DhIma, DhImaNuM DhImaru' DhImaNuM DhImara TIla,-kuM DhI'kavA DhI caNu, naryuM DhIMcavuM DhIMcAvuM,-vavu' @Avu',-vavuM *kaDuM,-3' phUMDhaNI phlu.. krU'DhAvu',--vavu' krU'DhiyA krU DhI DhakADha(-DhaLi)yA DheDha,vhI DhaDhiyuM, yA DhokaLiyuM Dhaue (ve) tA takadIra (a.) takamariyAM takarAriyuM (takAra, a.) taklIpha takasIra takriyA "" taDApITa taDita taDiMga, dhUma taDukAvu,--vavu' vu" (a.) takhallusa tajavIja (a.),--jiyuM taDataDiyuM,--yA taDAma prakA takhiyA tataDiyuM yA taDI, huM tathApi, tapa (sa.) (a.) taddakhIra tadrupira (sa.),~rAMta taSkRita tadrupa tadbhut tanu(-nU) (zarIra) tane (sa'nAma) tapakhIra,riyuM,-rI (sa.) (sa.) (sa.) - taraTiyuM tarakIba tapasIla (tasIla, a.) tapasvI,vinI (sa.) takhiyata (takhIata,a.) tabIma, tamAku (taMkhATTa, phA,) 27 tamArA(-sa) gIra,-rI .. (a) taratIba tarapiDI taraphaDiya' tarabUca,-cI taralita tara(-3)vAra,-riyA tarasa(-za) (a.) (tamAzA,a.) (a.) tarabU NiyuM tarannumeA (a.), miyuM (204.) (sa.) * tarasyuM(-chyuM) taraMgiNI,--ta tariyAta raNa tarI tarIke,--kA ta,ra taruN kiMtu pita talasparzitA,--zI tallIna tavArIkha tazarIpha tasakhI(-vI) tasu tasdI tahakUkha,-ba tahasIla tahIM tahenAta tahevAra taheAmata taLAviyA taLiyuM,--yAru taMgiyA ta's(-g)la taMtu taMdurasta,--stI taMdrAlu(-) takhA takhU ta'bhUrA ta bALiyuM,-LI tAkI tAkaDu tAgaDadhinnA (sa.) .. (a.) (sa.) ka .. .. "" " .. (a.) (a.) (a.) (a.) (sa'.) (1.) (sa.) (phrA.) (a.) Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tibeTa (tibeTa deza) (a.) timira tAjiyA,--yAM tAjIma, ba tANItU(-tA)sI(-zI),.ne timi'gala(-La) tAtkAli(--Li)ka (saM.) tirakasa,-siyu'(tIrkaza,phA.) tumAra,-rI (mAra,phA.) tiraskAra (sa.) tumula tumAMkhI tAttvika tApa(-peA )Diyu' tura(-5*)ga (sa'.) .. tiraskRta tirodhAna,tirAbhAva tibhUta, tirahita tura(-2)ta tilaka,--kA tilakiyuM tilavADe tAmRta tAmasika tAmila,nADa(-TTa). tArati tAraliyA tArIkha (a.),khiyu tArIja tAlu tAluka, kA tAvIja tAsIra(a.),-re tAMtrika tArIpha tAruNya (sa.),--NI tAru' (sa'nAma) tArkika tAlameliyu' tAlIma tAlIza(-sa)patra ' tAMdula , (a.) (sa'.) (sa'.) tAMbUla, lI tAMsaLiyu` tikaDama tikkaDa tikhAza tijorI titAlI,--liyu' titikSA,-zru tithi (a.) .. (sa'.) (sa.) tila ga tilATa tilAMjali tisamArakhAM tIkhATa,-za tIkhuM',matamu'' tAM(-trAM)bu',tAM(-trA)biyeA tIrahyuM dr taMtu tIma (khAdravAnA) tIkSNa tIkhaTa tIDa tINuM tInapAMca (sa.) (sa.) tIra (sa..) (kAMDhA) tIra (bANu),kaza (sa'.) tunatunI tunArA graMtha ane graMthakAra pu. huM tunAvu',--vavu. tuniyATa . (sa.) (sa.) tula(-La)sI tulA,lita (sa'.) (sa'.) tI(-trI)sa(-) turkI tubhcha tuja,ne (sarvAMnAma) * turAnI . tu| (a.), tArA turka,-kI tulanA . ,09,zyuM tUTavu (phA.) traNa tIra dvAja,jI tI', `kara,--rthika(sa'.) tRNuM(-na)vu tIvra niyA nUta tapha (sa.) tRtiyA tRtI`` tuMtAM tuMba,puM,DI tuMkhI (sa'.),-jI' taMburu (gAMdha) tU ka tulya tuva(-ve)ra tuSita,tuSTa, tuSTi (sa.) tuM, kAra(-rA),0kAravuM taMga, gArjIMga tuMDa,-DuM,-6,-du'(vaMd,|.) (sa'.) (sa'.) tu vataeNvrata "" ,, Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdonI vyavahAra eTaNI jUnI tri,ka tUmaDI,-DuM trikama rATa,-za trikANa tiyuM trijyA varI tripurAri t tripurlR,(ka)(saM.),-Da,, tRtIya tRpti tRSAku(-Lu) kRSita tRSNAlu(-) tejasvitA,-nI tejiSTha teNa tela(-3)gu teliyu' te(--tre)vaDa tevu',-vAmAM te(-tre)saTha (sa .) te hiMma "" ,, tAzAkhAnu tAttara, tAMtera tyA(tryA)sA(-zI) "" .. trai te(--tre)tALIsa(-),, tetrIsa(--) Rtu' greDiyu' tenu', temaNe,-te (sa0) vaikAlika te(--tre)pana vaiguNya terIkha traimAsika terIja ,, .. (sanAma) trividha vise'thiyA trIja,jI trIsa(-za) truTa,.g', truTi (saM.),-TA truDAvavu. tyAM trAt huM (tarAja .phA.) trANu tra hi,-hyu trAhita trAMsiyA vaivaNika varita tha thaDiyu` thapeAliyu' tharamAmiTara tharAsa thAgaDathIgaDa thiAvu',-vavu' (sa'.) (sa.) "" thU'ka,dAnI,.vu ceAthAriyuM (sa.)thAbhiyA,--yAM thAriyA,zera "" (sa'.) (a.) thiMgaDiyuM - thiyosophI, phiksDa (a) thIgaDathAgaDa zU,o,I ghUmaDuM,ghu bahu thUlI,-huM bhUvara thIgaDI,-DuM thIjavu' thInuM zukAra (sa.) thuvera,riyA dakSiNa dakSiNA dakhala,liyuM dakhiyu` dakhaNa kaDiyA daDukAvuM, vavuM. 47,06xka,vuM daDUlI, lA dUDI, DA dadhIci 6 damiya(-ye)la dayAlu(-) dayita,-tA gujara darabhiyA dariyA,--yAva pi NI, ta karma (') (sa.) (sa'.) daramiyAna(damiyAna,phA.) darAjiyuM darI (guphA)(sa".),(zetrajI) rika,--drI (sa'.) dariyAI (sa.) (saM.) daniyuM darzanIya zita dalAliyuM (dalAla,ma.) .. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dalita (saM.) graMtha ane aMdhakAra | (sa) dArUDI divAMdha dalIla (a) dArzanika- - (sa) diveTa,TiyuM daza(saM.)-samuM dAbdanika divela,liyuM dazama,mI (saM.). dAlacInI divelI,-lo das(-) -dI dALiyuM - divya (4) dastUra-rI (pha) dAMDiye diza -zA dahADiyuM dize-zo)diza dobhika (saM.) hiMga dahIM dUdhiyuM dika(-ga) che. dahezata dikA mALI dIkarI-re daMDita dikata ' (a.) dIkSA,kSita (saM.) digara, dIgara (u) dITha,-huM-Thela (-) daMtUDI digaMbara | (saM.) dIdAra (phA) daMtRza,0La,-sI digma-m)Dha , dIdha,-hyuM,-bela(-luM) daMDI - ditavAra dina (saM.)(garIba) - zita(saM),daMzIluM dikSA * (saM.) dInAnAtha (saM.) dAIyaNa, dAdayANI dina(saM.divasa),-nodina dInAra (pha) dAudakhAnI dipAvavuM dIpa dAUdI(dAvUdI, a.). dimAga dIpacaMdI (tAla) dakSiNAtya (4) diya(-)2-diyo dipaDeDI,-tuM dAkSiNaya dila, kaza(phA) -sa dIpana | (saM.) dagIno dilagIra-rI (phA.) dIpavuM dAjhIluM . dilarubA dIpAvalI dADama . ' dilAvara-rI , dIpikA dADhiyALe dilAsa : , ditsava (saM.)cchava dANiyA -yuM, dilIpa . (saM.) dIpti dAMtaNiye 'dilera,-rI dIbAco (pha) dAriyuM,dAtharuM dilajAna-nI (pha) dIrgha-ghayu(01) (saM) dAdura dilagI. dIvaDuM,-De dinesa(-zorI - dillI,-lhI dIvAdAMDI dALiyuM diva(-)TiyuM - divAna-nI (a.) daminI divaDiyuM - dIvAnuM, -nI (phA.) dAridraya (1) dIvAla (dIvAra,pha) dArugu divaMgata dIvI, dAruhaLadara disavuM dArU-phA.), i divALI dIMTiyuM-huM divasa divase Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdonI vyavahAru joDaNI duA(a.),(-vA) duAgA,-gIra(a.+phrA.) dukAna,nI(duSkAna,phA.) dukALa,--Liyu' kulahana dulArI, re dulho,--hina dula * dukha,.DuM,NAM,.NI, huM dukhavuM,vavuM dukhADavuM dukhAva, veza dukhAvuM,-vavuM dukhALuM', dukhI dukhiyu., yAruM DuMgaDuMgI phugana dugdhA dujhANuM dujhAvavuM dudhArA dudhALa,-Lu', dudhela dudhelI duniyA (dunyA,phrA.) dunyavI dupaTTo duSpa, dupaTa dukhArA dubhAvuM,-vavuM dubhAMveza dubhAziyA duduma dumAvuM, navuM duvAI (sa.) duzAlA duzmana duSkara,-ma duSkAla(-La) durasta duti 6,-gAM durbhikSa duli durbhosA (&i.) dustara duhAI (sa'.) duSkRta duSTa .. duSpariNAma duSprApa duprekSya .. duhAgI duhitA duhA #RNa,-hyuM(-g) krUjhavuM ,vuM *hyuM, aa (hiM.) dubhavuM, navuM dUra krUtuM dUdha, yu dUdhI "" dALu, bhAI (sa.) dubhaNa ,, (phA.) (sa'.) .. .. du'6,-ALa(-Lu') duMdubhi duHkha,-khita duHkhI, khinI duHzAsana duHzIla 23 (phA.) krUe,-veA(kAThI duhA) maiMntu .. dRzya,mAna dRSTa, dRSTi deNiyAta dedIpyamAna derIDA (cira),dera deruM', rI devaviSa (sa'.) devALiyu` .. "" "" (sa.) 22 .. (sa'.) dUrabIna,--nI (phA.) dUra deza,zI,(phA.), zA duryAM (sa.) dUSaka,--Na duSita krU'TI,TA dRDha, dRDhIbhUta vruti dUta,06,-tikA,-tI (saM.) chulAka 3 (sa.) chUta . draviDa,--DI dravita dravIbhUta draDhA, dravya .. (sa'.) desA(-zA)I, gIrI dehalI (saM.) (ubarA) dainika (sa'.) daihika (sa.) deDhiyu. dvAtiyA deApistAM deriyu',--yA dezI(deAza, phA.),desI deASI,Sita (sa.) thayuM dauhitra,-trI l (sa'.) .. .. .. "" "" - "" . Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 drAviDa (sa'.) dharitrI dharu,vADiyu' kuMta 23 drupada (rAjA)(sa'.), (tAla) dharmol(-Lu) kema dvAra(-nara)kA dvi,athI dvigu dina dvitIya vidyA dvipa (hAthI) dvirukta, kti dvirepha dvIpa (bheTa) traimAsika *kaeNliyu vaDApITa dhaDIma,DIMga,ble dhaDukAvuM, vavuM dhaDusAvuM,--navuM dhaDUkavuM. dhaDresa,Dresa,vuM dhaNiyANI dhaNiyAtuM,-muM,mA dhaNIraNI zruti ga dhatUrA, dhatUrA dhanika dhaniSThA dhanu,ruSa dhanvaMtari dhamanI dhamAliyu' dharaNI .. (sa'.) mi`STha (sa'.),dhamoluM dhavalaMta (sa'.) dhaMdhA .... .. .. ,, ,, ,, ,, ,, dhatUrI dr dhAgaDiyAM,yA dhADiyuM dhANiyuM,-cA 33 vik dhikAvavuM dhikkAra (sa'.),.vuM dhirAvuM,-vavuM binakTa,dhiAM jiM gaDamala(1) dhiMgAI, dhiMgAmastI (sa.) dhITa dhAtu dhAbaDadha gu dhAmadhUma(-mI),miyu' dhAriyA eAriyu' dhArmika dhAMdhali(-Li)yu` dhi'gu' dhIkadhIkatuM dhIkavuM dhanu(05)-vAta(saM.),02,0A~ dhIradhAra (sa.) dhIrapa dhImuM,-mAza dhIra (sa'.),19 dhIravuM dhI',-rAza (sa') dhIvara (sa.) dhIrA graMtha ane graMthakAra pu. +- (sa.) (sa.) dhI'gu' (sa ) dhIMgANuM,-mastI dhrujArI,-rA jAvuM, navuM dhuNAvuM,-vavuM dhutakAravuM dhrutAI dhutAru,-,-rI,-raNa tAlu',-navu' (sa') dhuna,--nI dhupela,-lI peliya',-yA dhumADI,-Diyu',-DA dhumAvu',--vavu (sa'.) mALu` dhummasa (sa'.) dhura,-rA zreNI (sa.) rI, ', dhuraMdhara saLamusaLa sA samusa dhuLADA dhuLeTI dhuSThA, vacce dhUkhaLuM' dhrUja,vu. krUDa,-DicuDa,naDI dhUNavu bhUtavu weol (sa'.) rw dhUna,-nI dhUpa (sa'.),.DuM,-piyu dhUpiyu' dhUma(saM.)(dhumADeA),(gu. khUba, Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdonI vyavahAru joDaNI dhUmara(-sa) dhUmra dhU mUlI hyUsara dhULa,04(-kA)Dha dhUMApuM, A dhUMdhavATa dhUMdhavA,vavuM dhUMdhaLAvu dhUMdhaLu dhUMvADA dhUMvAMpU'vAM,--kUvAM dhUMvA bhrU'sa(-za) dhUMsarI, ru',-La krUsA kRti benu,04 AAtiyuM dhArIDA dhALiyA nakaliyuM nakazA,-ro nakIma (sa'.) dhrAMsarI,-3 dhauti(tI) dhrujATa,-rA,-rI navuM,--vavuM dhrupada,-diyA dhruva dhruvapada(sa.),-kriyA dhrusakA ja,.vavuM,vuM dhvani,ta ta v .. .. .. (sa'.) (sa.) nakula(1) nasUcI,-cA (sa.) napANiyuM napusaka naphikaru" nakhIrA namAja(-4) namita (a.) nakkI nakhazikha nikharyuM nakhAdiyuM nagIna (phA.),-nA naguNuM naguru' naciketa(tA) naciMta najadIka(phA.),najIkru najariyuM najIvuM natIjo nadhaNiyuM,yAtuM (sa'.) narbADavuM navANa natUma,-mI(nullUm 'a.) (a.) (a.) (sa'.) navaleAhiyuM,-cALa navAjiza (sa.) namUchiyuM namUnA narasiMha narahara narAdhipa (a.) nargisa nali(Li)kA,lI(--LA) nalina,nI (sa.) navaDAvavuM navanIta navalikA (phA.) (sa.) navA(vA)Nu navArasu,siyuM,-suM navIna naveNiyuM naveLiyuM,--LA nave khara .. (a'.) na(-ne)nyA(-vAM)sI(-zI) nazA(kepha)(naah,phA.)} nasiyata(nasIhat, a.) (a.) (sa.) naheAtuM,nahatuM noMAya (phA.) naheAra, -riyuM naheArA, rAM nasIma nasIluM nahAra, nI O nahi(sa.),-hIM,tara, tA :(sa'.) nahivat nahuSa nahera,-rI,-"3",--riyuM (sa.) naLiyuM nagiyuM naMdI nadinI nAiTrojana nAkhudA, deza nAgarika nAgu'pUgu' nAgAMDiyuM nAcaNiyuM (sa.) nAcIja nAjanIna nAjuka (phA) nATakiyuM,--yA "" (sa'.) v (a.) .(phA.) (sa') (phA.) ?? rara Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (saM) nigaDa graMtha ane graMthakAra pu. 9 nATakIya (saM.) nikAla,-lI nidhAna,nidhi (8) nATikA nikAsa(-2),-sI(-za) nipajayuM nAtariyuM nikuMja | (saM.) nipajAvavuM " nAtIluM nikRSTa nipAvavuM nAdAniyata (phA) niketana , nipuNa nAdIra, zAhI vikSipta nibaMdha-dhikA nAnaDiyuM nikSepa,-pI-sA , nibiDa nApita(sa)-ka niSAda nibhAu nAbUda-dI nikhAra,0vuM nibhA(-mA) . nAbhi (saM.) nikhAlasa nibhAva -ve,0Nu nAmacIne nikhila (saM.) nibhAvavuM nAmAMkita nibhAvuM,nAmika-kI ] >> nigama na(-).3 nimaka (namaka a.), nAmI(saM.,kA),cuM nigaLAvavuM nimaNUka nAmuka-kora (a.) nigAha (u) nimatANe,NuM nAmeza(nAmUlsa,a.) nigALa,-Le,vuM nimaMtrita | (saM.) nAyikA (saM.) nigUDha (sa) nitana)mAja(namAjaphA) nArakIya nigraha nAriyeLa -LI nigro ()(sAdI) nimAvuM,-vavuM nAvaNa,-NiyuM (saM) nimitta nAvali nicoDa nimi(-me)Sa na vika (saM.) nicovaNa,-luM nimIlita nAsikA -kya , nichAmaNa,-NuM nigna nAsipAsa (phA.) nichAre niyati nAsUra (a.) (sa) niyamita nAse nijhAma (a.) niyaMtrita nAstika nita (nitya) niyukta nALiyuM nitarA(moNa nirakhAvavuM nALiyera,rI nitarAvavuM niradhAra,vuM nodhaDiyuM nitaMba-binI (saM) niranirALuM nikaTa | (saM) nitAravuM , nirAmiSa (saM.) nikara (samUha) , nitya (saM.) nirAvuM, vavuM nikaSa (kasoTI) , nidAna nirAzrita (saM.) nididhyAsa,na , nirALuM nikA(ha) (a) nidrAlu(-Lu), drita(sa) nirAMta nikAya. (saM) nidhana * nirIkSaka(sa)- - nija nikaMdana Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdono vyayaMhAru joDaNI nivaDAvavuM nirIkSA(sa'.),.vuM,vavuM nirIzvara(-rI) (sa.) nirukta,kti niva vu" nistara nirutsAha nirudhda nirde za(sa'.),vuM nina(sa.),-niyuM nirdhAra(sa'.),.vuM nirdhArita nibhraMgiyuM,-NI nibheLa nivuM 29 nizrvama(sa'.),-mI nirudyoga(saM.),--gI nirupadrava(sa'.),--vI nirupama nirupayeAga(sa.),--gI nirupAya. nirUDha nirUpaNa,pita, pya nijha ra(sa.),.vu' nijharI,riNI (saM.) ni ya nirNAMyaka niSkuti nirdiSTa nirmANa nirmAMlya 27 "" nivRti (Anada) niya nilavaTa (sa.) (sa.) .. "" "" "" (sa.) "" "" nispRha(sa.),hI nihALavu. ni(-na)vAjavu,-jAvuM,-vavu. niMdraka(sa.),--vu nivApa,-pAMjali (sa.) nidrA, dya nivAra,.ka(sa.),.vu' nivArita,nivArya (sa.) niHzulka ni:sIma niHspRha(sa'.), hI nIka niSThA nila(--La) (sa.) :niSThura "" nivRtti niveDA .. nivedana(saM.),-vu' niza,zA nizAna,--nI nizALa,--LiyA nizivAsara (sa'.) nizcaya nizcala nizcAyaka nizcita nizciMta nizceSTa niSAda niSiddha ni%0(-sU)na niSedha niSka niSkiMcana niSkriya nirmAvuM,--dhavu nirmita,-ti (sa.) nisaraNI nivI ya (sa'.) nisaga nisAsA --nisUdana nistAra(sa".).-ca - (sa.) " "" .. "" .. .. 39 "" ,, ', ,, . .. "" niSpatti,na niSpAdita nisakhata,nisbata (a.) (sa.) (sa.) nIkara(nahiMtara) nIkaLavu,nIkaLAvu nI(-nIM)gaLavu nI(-nIM)dhalavu' nIca(sa'.),kuM nIcu,-cANa nIDara nItaravuM nIti nIpaja,vuM nIbhavu'(-nabhavu) nImavu' nIme(nIma,phA.) nIra nIrakha,.vu',-khAvu' nIraNa nIrava nIravuM nIrasa nIrAjana,--nA nArA 17 (sa.) (sa'.) "" 33 (sa'.) (sa.) (sa'.) (sa.) nIrAga(sa.),--gI nIlama nIvaDavu' nIsara,nIsAvu nIhAra, kA (sa'.) nIMdaNa nIMdara Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (sa:) nusakhA naMga' - ane rathakAra puka nA)dAmaNa, @ii pacarakiyuM patrikA . (muM) nibhADe pacaraMgiyuM " - pathika , nukasAna -nI (a.) pacIsa(-)-sIzI) paththara-riyuM, pathara nuktI,-to , paccIsI -zI) padavI mukatecIna --nI , pacchamabudhiyuM(buddhi) paddhati(saM.)-ta pachIta,-tiyuM pavinI (saM.) pasaNa paniyA(hA)rI nUtana (saM.) paTakUla(La) (sa) panIra nUpura(saM.),nepura paTAu pablika (aM) nUra(a.),ta-rI paTiyAM pa(nidhi (saM.) neti | (saM.) paTu(4)DuM parakIya nenasUka paTeliyo paragaju nevu paracUra(-2)Na,-NiyuM ne(-na)vyA-vAsI(-zI) paThita (saM.) parajiye nestanAbUda paraDe,-Diye mittika (4) paDapaDiyAM paraNiyata yAyika paDapUcha paranALikA nevuM,nahiyu paDa(-2)sudI parabiye naiRtya paDAI parabaDe--DiyuM paDAu paramANu (saM.) sigika paDikamaNuM, paramANuM (mApa) nekariyAta paDiyuM - parami neTisa (aM); paDIkI paravaradigAra (a.) netariyA paDhiyAra (saM.) Liye pata(-)reliyuM parasAdiyuM nyAtIluM patarALI, parasUdI nyAla(nihAlaphA) pataMgiyuM paraheja cALavuM pataMjali (saM.) . paraMtu pati,vrata,tA ja paraMparita nyUsapepara (aM) patita parAjita patiyuM-cala parAdhIna paI pAI patIkuM parAvartita pakSIya patI javuM pakhavADikayuM patI parigha pagathAriyuM pattara,vaDiyuM,veliyuM , paricaya pagaraNiyuM patrakAratva (sa) paricita parazu parAbhUta Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (a) 57para gujarAtI zabdonI vyavahAru jeNe paricchinna (sa.) palAMDu (saM), paMcIkaMraNa (saM.) pariNati(saM.),-mavuM palIta(saM),-tI,-to paMDita(saM.),-tANa,-tiyuM pariNata (saM.) palaM-lAM)DI,-The paMtiyALuM, -Le paridhi pallavita (saM.) paMtujI paripATI pa(-pA)vaI,-vaiyo. pAuDara parimita -ti , pavitra,-trita (saM.) pAuMDa pariyaTa pavivuM pAkITa pariyANa (prayANa).. pazu(sa.),huM pAkSika pariye pazcima (saM.) pALiyo pari(-rI)vAda (saM.). pasIne pAchATiyuM pari-rI)vAra che pahADa,-DI pAchavADiyuM parivArikA pahANa(-) pATalUna pariziSTa , pahANa,0patraka pAThikA pariSada paheraNa,-vuM pADAmuMDiyuM pari-re)stAna paheraveza pANa-Ne)ti paristhiti (saM.) paherAmaNI pANini (saM.) pariMdu pahero -regIra pANiyArI - parIkSaka-Na(saM.) -vuM pahela, vAna pANIcuM parIkSA -kSita, zya(saM.) pahelavI(bhASA) pAtaLiye parIkha pahelavaheluM pAtALiyuM para (pAca) pahelAM,-luM pAtivratya paruSa pahera pAdukA pahoLuM pAnadAniyuM parU ) pahoMca, buka,06 pAnaphUliyuM pareja pahoMcADyuM pAnabAjariyuM . ' paroDhiyuM pahoMcADavuM paropakArI-ritA (saM) pahoMcI -co pApaDiyA papajIvI,-vitA , paLiyuM, (-ye)la pApiSa(saM.)-nyuM parNakuTI paMkila (saM.) pArakhu,-khuM padanazIna paMkti pAramArthika paryavasAya,-cinI (saM.) paMkhiNa pAralaukika paryAkula(La) , paMgu,la (saM.) pAraMparika paryApti paMcANuM pArijAta,0ka paryuSaNa paMcAtiyuM - pAritoSika palaTaNiye paMcyA(tvacA)sI(-zI) paripAzva(-Ni)ka , palAyita (sa.) paMciyuM pAribhASika che - para pAniyuM Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra chuM. huM (A (sa) pITha sav pAruSya (8) piparamITa (aM) pIgaLavuM pArthiva ,, pipAsA-su (saM.) pacha-chuM, chI pArlAmenTa (a) pipIlikA pIchehaTha pAli(bhASA) pipUDI pAlita pimaLATa -vavuM : pITavuM,0NI pAlIsa piya(-2)2-riyuM pIThikA pAvitrya piyA pAzupata piyAja (phA) pITha (pRSThabhAga) pAhi pAhi . . piyA (aM) pIThI- pALiyo,pALiyo piyAno pIDa pAMu0 reTI piyu pIDA,-Daka, Dana,Dita (saM.) pAMkaDuM pirasaNa -NI,-hyuM pIDha-DhiyuM pAMkhiyuM pirasAvavuM pINuM pAMDitya (saM.) pirAmiDa (aM) pIta(saM. pILuM)(jamIna) pAMDu,2 pItaLa(pittaLa) pAMtrIsa(-za) pilAvuM-vavuM pitAMbara(saM),-rI pika(saM.),dAnI pivaDAvavuM patuM, te pikeTiMga (aM) pivAnuM pIdha,dhA pigaLAvavuM pizAca (sa.) pIdhuM-ghela(-luM) picakArI pizita pIpa (paru,kaThI) pi(5)coTI pizuna pIpara,-rIta-LI)mULa piccha (saM.) piSTa pIpara(-La)(jhADa) pichavAI pisAvuM, -vavuM pIpaLa(-LA) pichANa(-),06 pistALIsa(-2) pImaLa,0vuM pichoDI,-De pIyUSa pichALiyuM pistola pI(cIpaDe) piTAvuM,vavuM piMgala(-La) (saM.) pIra(phA.),-rAI piDAvuM,-vavuM pIrasavuM pitapApaDe piMjara pIrAI, -napIra pita(-7)LiyuM piMDa(saM),,huM (.) pIreja (pha) pitA (sa) piMDAra,-e-riyA pIlavuM, pittala(-La) che piMDI pIlu, DI,nyuM pitto piM-De pIvuM . pitrA(tarA)I pirI.-Liya. pIsaNa -vuM pina(saM.)(TAMkaNI) pI-pI)khavuM, khAvuM, pILaka, caTuM pinAkakI (sa) -khAvAvuM pILuM -LiyuM -LAza pituM piMgANuM Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakhavuM,- hyuM 71 , puMsavana putva pUgavuM pUgIla(-La) (saM.). pUcha, DuMDI pachagA(pA)cha,pUchaparacha pUchavuM pUchApUcha-chI) , gujarAtI zanI vyavahAru joDaNuM purapri-prI) (saM.) pIMkhAvuM -vavuM purasara pIMgaLuM. purANa >> pIMcha,-chALuM purAtattva pIMchI,-hyuM, purAtana pIMjaNa -NuM purAvavuM pIMjaruM purAvida (saM.) pIMjavuM purAvuMpIMjAmaNa,NuM purAMta, prAMta (saM.) pIMjare,-ra7,rI pIMjAvuM-navuM purISa pIMDALA puru. pu-pekAra,vuM ' puruSa pukhta puroga,-gAmI (saM.) pugADavuM,pugAvuM puroDAza puccha (saM.) purohita puchaDiyuM pula (phA.) puchAvuM -vavuM pulaka(saM.),vuM pujAvuM-vavuM pulakti (saM.) (saM) pulAva puNya pulina | (saM.) putaLiyuM pulemA putra,trikA,trI, trizu(sa puSkara,-riNI puSTi puSkaLa (saM.) pudgala puSTa-STi () punamiyuM puSTIkaraNa punaH punara (saM.) puSpa,-pita punita puSya - pura (saM.) pustaka(saM),kiyuM , purabahAra pusto purabiye puMkesara (saM.) puravaNuM - puja puravAra,tUrI puMDarika jhI purazcaraNa (saM.) puMDra puraskaraNa,puraskAra , puliMda-dI--- ,, puraMdara puzcalI pUjaka-na(saM),-nika pUjanIya (saM.) pajavuM pUja(saM.), pUjArI-raNa,-riNI pUjita,pUjya (saM.). pUjyArAdhya(saM),-dhe pUTha,-ThiyuM -ThuM,-The pUDe-Dale pUNavuM pUNiyuM pUrNa pUta(putra) pUta,0nA (saM) pUtaLI -LuM pUnama pama,DI, pUra(pUrNa) paraka-Na pUraNapoLI paraNItatuM parapATa paravachA, pUrva chA paravavuM pUrI(khAvAnI) , pUruM -repUruM pUrNa,hati-rNimA Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 pati pUrvI,vi pU ja(sa'.),--jiyuM pI paLiyuM', pULA pUMkha,s,vyuM 5(-pAM)khavu' (sa.)pAkaeN,-kAM pATu gIjha pAlisI pRthu,bla pesIluM peTiyuM peDhuM' (dAMtanuM) pedAza pU'(-pAM)khAvuM,-vavu. pUMcha,s',.yui... pa lela pUjaNI pUja pU.4,0rakhu.,-Dhicu',- u pU'bhaDI,-Du' pRcchA,--cchaka pRthivI,-thvI peDu pensila paeNrA,-rA paizAcika pezana,nya pAisa (dUra khaseA) pATaliyu' peATIsa peADhiyA pANiyA peAtiyu. peAtI .. (sa.) "3 pAlIsa peASita (sa.) prakI prakRti (a) pracura pracchAdita (a.) prajAkIya - praNayanI (sa.) praNAlikA prakApita prakSAlita prakSipta pracari(--li)ta pALiyA(dvArapAla) pArANika paurANika pAruSa,--dheya paiASTika pAM,--yA prakaTa(sa'),pragaTa prakRti,prakaTIkaraNa (sa.) prakAzita praNipata praNipAta praNIta prati prati(tI)kAra pratikUla(-La) pratijJA pratipratti pratipAdita,--nI pApayui pratibhA peArasIlu pAriyA(marAThI)(chokaro) pratimA pratiSadha (a) pratiSThA,-zciMta 23 .. (sa.) .. v (sa.) pratyuta .. .. . .. ,, .. .. .. .. lv prakrullita mAdhinI prabhAtiyu' (sa.)prabhAvita prabhu prakRti pramukha pramudita prAjita "" (sa'.) fv "3 "" .. d. ** "" graMtha ane graMthakAra pu. 9 (sa.) ... 23 prati(-tI)hAra,rI pratIkSA pratIta,--ti pratIpa pratyuttara pratyutpanna prabhuprakAra prathita pradakSiNA pradarzita pradIpa,.ka,sa pradhumra pragatti prarUDha praviSTa pravINa pravRti pravezaka,-na pravrujita prazasti prazaMsA prazasanIya prasArita prasiddha,ddhi .. "> .. .. .. .. .. .. .. .. "3 dr "" .. "" dr (sa.) "" .. ,, .. .. " " ,, 33 "" dw "" ', 33 23 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdonI RcavahAru joDaNI prasUta,--ti prasUna prastuta prAkRtika prAgatika (sa'.) presiDanTa preATIna prAtsAhita preASita prauDha,-Dhi plAvita prAdurbhAva, prAdurbhUta prAdezika prApa'cika prApti prekSaNIya prerita preSita .. 17 prAcIna prANita prANiyA prANA, parANeA, parANe prAthamika (sa.) ... .. .. m .. .. "" "" prAmANika prAyazcitta prAyeAgika prAraMbhika prAcitA prAthi ta prAvINya prAsa'gika prAsAdika prAstAvika prAhuNA (parANA) prAMjali prAMtika, prAMtIya priya : prIcha,vavuM,vuM prIti(sa'.),-ta,-tama prImiyama :(a'.) prapha prekTisa "" "" . v .. "" .. "" .. . (sa.) "" .. .. pluta,ti plaeNTaphaoNma .. phaI,mA,jI phalaDI phanAphAtiyA pharajiyAta pharapharayuM. pharamAsu pharasI(-zI) phariyAda,-dI, pharnicara phulakuMDI lAlIna phalita (a.) phAIla phAgaNiyuM (sa.) .. (sa.) phaLAu,phaLiyela .. phakIra(a.),-raNa,-rI,-rANI phagALiyuM phakiyuM phaTAkriyA phaMDanI(-navI)sa,-sI phaziyuM phaDAkiyuM phadiyuM "" phaLiyuM, phaLI EdIluM .. .. (a.) (sa..) phalI(-LI)bhUta (sa.) phebruna,--nI salI 29 (a.) phala(-La)ku(-dru)pa (sa) phATaphUTa phADiyuM phAtiyA,-yA phAlatu phAlu phAlguna,-nI phAphUsa,-siyuM phALiyuM phAMTiyA phAMsiyuM,-cA phrAMsa (phrAgaTa) phAsu, sA phikara phikakuM,--kArA phiTakAra,.vuM phiyADa(-q)vuM phiMDala (a) phiradesa,-sI phirastA phira`gI phiNAvuM,--vavuM phitUra,-rI niMdavI phidA phinAIla phirakA philmsa(-lasU)',-phI phisi(-zi)yArI phisA,nadI phiseTe phIka, kAza,--ku phITaNa,vavuM phITavuM phINa,vuM (a'.) (sa') (a.) (a'.) (a.) .. (a.) (a.) (phA.) Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 graMtha ane graMthakAra pu9 phIsI-suM phIMDaluM pha -phe)davuM phI(-)dAvuM,-vavuM phuI,-e phUla,ka(2)NI, ke phUlagUMthaNI -NiyuM phUla -NajI(-zI) phUlaphUluM ulavuM - bagIco bacu,DI" bacoliyuM bajarabaTu(6) bajariyuM bajANiye lI bajaze. (phA.) (saM.) phugAro phaksakaeNpa (aM) baTAu , phugAvuM,-vavuM ba8,07 phula (a.) phasa baDabaDATiyuM, babaDiyuM phaTakaLa (saM.) kUphAsa-siyuM-phasiyuM baDamUcho,-chiya kukAra (saM.) -vuM baDIke, bake -phe)dIne bathAmaNiyuM phaphavATe(-) kara-revuM badari(kA),rI (saM.) kumatiyALuM phUkArAvuM, vavuM badazita-si)kala kuraco phUkAvuM-navuM badasUrata phuraje (a) kUphavavuM phurasada phavATe(-),phATe (Do) baddha phulavaNI phebruArI (aM) badhira phulAre,-za pheriye banU (-nU)sa phulAvaTa pherita ' bariyuM,-cA phulAvuM,-vavuM kezana (.) ba(7)baDATiyuM phe-phe)sale babUcaka phulela pheIyAta, barAka (bereka) phalevara phaIbA - bara(-)bariyuM - phuvAre pheka(ga)--TiyuM bara. DuMgarAvavuM phemiyata babariyuM,-co . . phUgAvavuM,vuM phephaLiyuM bali-Li) phaoNspharasa baliSTha balihArI phUTapAtha, phUTabaeNla (aM) baDiyuM bacata-cI) phUTavuM bakula,-lI (saM.) balucistAna phUTAphUTa baDI-Do , baluna phUdaDI -Do , bakSisa(za) bazeriye akhiyo basti phUma-) bakhtara,riye bahAdura-rI () | (saM.) (aM.) Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7pa biraMja gujarAtI zabdonI vyavahAru joDaNI bahAraNiyo bADiyuM bira(-2)da-dAI bahAravaTiye bAdiyAna bira(3)dAla-La) -vali bahAravAsiyo bAdhita (-lI -Li, -LI) bahAra bahAra bAnU birayAnI (pha) bahiraga bApaliyA bahiSkAra khApI(-); birAjavuM -mAna bahu,09 bApu, bApUkuM birAdara-rI (pha) bahuvrIhi bApUDiyuM, bApU (-2)DuM bila ' (saM.aM.) bahekavuM bAbariyAvADa bilakula (aM.) baheDuM (phaLa) bAbilona bilADI -DuM - bahetara bAbu,gIrI --- . bilAvala (rAga) bahena, -nI,05NuM bAmaNiyuM bira --rI baherabAriyA, bAre billI baheLu-Lapa bArIka(pha.) -kAI,-kI billuM,-llo baLadiyo bAlikA bilva(bIlInuM jhADa, saM). baLiyA, kAkA bAliza bivaDA(rA)vavuM baLiyuM bAvaLiye bisamAra baLiyela bAvIsa(-2) birasAta (visAta) bAsuM-sU)dI biski(sphoTa (aM) bA-bA)LatiyuM bAhu, 06, 0lya (saM.) bistara-re, bistro baMgIca (saM.) bALotiyuM bismillA (1) baMTiye bAMDiyuM bihAga (rAga) baMdI (kedI) (saM.) bAMbu | (aM). bihAmaNuM baMdUka(a.),cI bAMya,bdhara,zvarI bihAra,tUrI baMdU-dhU)kiyuM bi(ba)gADa, 0vuM bihita (svarga) baMdhiyAra bichA(ca)ta (hiM) biMdI (saM.) bichAvuM (hi) baMdhura bichAvaTa-vuM bAisikala bijerI,-ruM bI bAu, biTa(zarata), 0vuM (phisavuM) bIka, 0Na, 0NuM bAu(va)nuM biDa, lavaNa bIcAruM (phA) bAjariyuM, - biDAvuM, -vavuM bIjI(-chu)vA bAjIgara-rI binA (hakIkta) (a) bIja, cheka bAjU (phA.) bibhAsa (rAga) (saM.) bIjala bA(ja)ThiyuM biyAbA- - - bIjAMkura (saM.) bANuM biyuM- ' bIju, DuM baMdhu baM biMba : (e ) Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baeNrisTara,-rI che mUlA , graMtha ane saMthakAra ! he burakhA-kheza bUdi(dhi)yALa bI (bdha karavuM) buraja- . - -- bahaspati (saM.) bIDa, burAvuM,-vavuM baeNga (aM) e badhuM, bIdhela,-luM bulabula begarajAuM, begarajI bIna (vAgha) bulaMda begunAha (pha) bInuM, bIla,-luM bulAka () (nAkanI) baeNTarI (aM) bIbI (phA.) buTiyA beThamaliyuM, beThADu bIjuM buhAravuM, buhArI beDiyAta bIbhatsa beDiyuM bImAra -rI (pha) buMdelI betALIsa(-za) bIlI,-luM muMbANa,-pAta -ravI . bedastUra-rI (ra) bIvuM (DaravuM) buMbiyA bedila,-lI , >> buka, bAInDara, bU, be (phA) benamUna , bAinDiga (aM.) bUka(-ga)DI beMka (aM) bukATavuM, -TAM - bUkaDe-NI bu-bo)kAnI, -nuM bUkavuM, bUke ! beriyuM bukAvuM,-vavuM - bereneTa (a) bukhAra (tAva) bUca,-ciyuM belipha bujhAvuM, -vavuM bUcI -co bevaphapha-phI (phA.) bujha(ja),-gI (pha) bUruM (kAnabUcuM) besabara-rI buTTIdo. bUjha(samajha), vavuM (ThAravuM) besADuM bUTa,TiyuM besUruM behUdagI, behUdI-6 buDAvuM,-Da(va)vuM ? bUDakI,vuM behe(ha)sta buDiyALa bUDha-Dhiye baijika buDhApa bUDhe-DhiyuM bAdhi, sava (saM) bAdhita buta (mati) (u.) bubaka boyakoTa (aM) butAna -nuM,bUma, -mAbUma borDiMga buddha-ddhi (saM.) bUravuM zevika-jhama , buddabuda bUruM, rAI(-za) betera,bettara budhavAriyuM busake beba (aM) buniyAda-dI bUsaTa khUgala , bubhakSA -kSita -su (saM.) baMgaNuM brahmacAriNI -vAdinI bumarANuM baMgavuM (saM.) bumAra-To buDathala (aM) brahmarSi-niSTha . Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdonI vyavahAru joDaNuM brAhmaNiyuM bhasmasAnuM brija (pula) (aM) bhasmIbhUta , bhikhADa(vo ? briTiza bhaLabhaLiyuM bhikhAravuM-cATa zrIpha bhaMgI (saM.)(prakAra) bhikhArI blAujha bhaMgI-gi bhikhAvuM,-vavuM - bhaMgura . (saM.) bhikhkhuM (pAli) . . bhakti (saM.) bhaMDakiyuM bhiDAvuM,vavuM bhakSaNIya, bhakSita , bhaMDAriyuM bhitari bhakhaDa bhaMDeLiyuM, bhitti (saM.) bhaginI (saM.) bhAgaLiyo bhikhAvuM, vivuM bhagIratha bhAMgiyuM, paNa,-- bhinna bhajanika (saM.) -vAMka-yA bhAgIdAra,rI bhilAmuM -mo bhajiyuM bhAgIrathI (saM.) bhillu bhaTakiyAM bhAgeDu bhiSaka-ga-ja (saM.). bhariyuM bhATiye-caNA , bhistI bhaLiyuM bhADavAta, bhADUta bhiMgAra,-rI bhaThiyArI-raNa-re bhADabhU je jaNajI bhiDa(-Di)mALa bhADUta,-tI biMdipAla (saM.). bhaDA bhUTa bhANiyo bhIkhavuM bhaththu bhAtIgara(-La), bhAtIluM bhIDavuM bhatrIjI,-je bhAnuM bhIDabhaDA, bhIDAbIDa bhabhu kAvavuM bhAbhu-bhI bhIDo bhabhUkavuM - bhAminI (saM.) bhIta,-ti (saM.) bhabhUta,-tI bhAyaDe bhItara,rA bharagacchI bhArata-re)TiyuM, bhInavavuM, bharaDakuM, bhaDakuM bhAratIya bhInAza, bhInuM bharanI gaLa bhAravaTiyA - bhIma bharapUra bhATiyuM, bhImapalAsa(-sI,zI). bharita (saM.) bhAvi vI - (saM.)- bhImA (saM.) bharU-ra-re) bhAvika-nta '', bhallu(-lU)ka bhAvuka che la, DI,-lI, bhavadIya bhASita bhISaNa : . (saM.) bhavabhUti bhAMkhaDiyuM,-cAM , bhISma , bhavATavI bhAMjaga(ghoDiyuM bhavAbdhi bhAMDu ----- bhIMjavuM,-vavuM bhaviSya,-tavya bhikSAthI (saM) bhIMjAvuM,-vavuM (saM.) bI . (saM.) bhAvuka bhI'chAM Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaMTa bhIMDI bhADA bhAta,.raDI,-tiyuM bhAtiyuM bhAbhara sa,vuM bhI'sAvuM,-vavuM bhukta,kti bhukhALavuM bhuja(sa'.).-1 (hAtha) bhujaMga,ma,-gI (sa'.) bhuTTo,-Dho bhurasa bhurakAvavuM bharata bhulakaNuM bhulavaNa,-NI bhulabhulAmaNI bhulAmaNuM bhulAvuM,-vavuM bhulAve bhuvana bhuvara,-lIMka bhuza'DI bhuMgaLa,-LI,-LuM bhu'Da bhu bhUi, bhUvA bhUkI,-kA bhUkebhUkA bhUkha,huM,marA bhUkhara,-3' bhUkhyuM,pAkhyuM bhUMgAla(-La) bhUcara bhUcaMpA bhUciyuM bhUja (kacchanuM zahera) bhUta bhUtAvaLa,-LI bhUti (sa.) bhUpa,.ti,-pAla(-La) bhUmi,kA bhUmiti bhUmiSTha bhUyasI "" bhUtala(-La) bhUtA .. bhU-riyuM bhUrA(-ruM)kALu: bhUla,cUka,thApa (sa.) bhUlaNa,-vuM,-vavuM bhUra, bhUravuM, bhUrakAvuM bhUrakI (sa.) graMtha ane traMthakAra pu. bhUMjavu. bhU'jAvuM,--vavu' bhUMDa,kuM,.Na(--NI) bhUMDuM,-DAI(-za), DALu* bhU bhU'ka, vu' (sa..) bhUjaMgarA,-reTa ,, (sa'.) ,, bhaMgaLa,--LI,-Lu' bhU gaLaTiyuM,--yA P bhUrasI(-zI) (bhUyasI) bharATa,-za,,-Tu', "" v bhUja (bheAjapatra) (sa.) bhUrNAMka .. ,, "" bhUbhU bhU*bhavavuM bhU'savuM, bhU'sADavuM bhUsAvuM,--vavuM .. bhRkuTI bhRgu bheTiyA bheDiyA bheda,-diyA bhUluM bhUve bhUzira, bhUzalAkA (sa':) bheriMga, DI -bhUSaNa bhALiyu -yA bhUSA,Sita bhUsakA bhUsura bhUsu bhUstaravidyA bherI bheru (sAthI) bheLaseLiyu' bheLIsADa bhAgIndra bheAjanIya bheAjapurI bheMsAsura (rAkSasa) bhe'sAsUra (avAja) bhAgiyA bhAmiyu',--yaNa-A bheNiyuM bhaugolika bhautika (sa.) (sa.) bhrAMti bhramita (sa'.) bhra, kuTI zreNa (sa.) . (sa'.) makkura (e.), magadUra masUda "" v (sa.) .. ,, '' (a.) Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (a.) gujarAtI zabdanI vyavahAru joDaNa makSikA (saM) madhiyuM,cAM, maruta magaLiyuM madhu bha) mArUDiye magariba (a) madhugaMdhi,dhI , marU, maravo magariyuM madhupa-makSikA , marmavedhI,dhitA (saM.) magarUra-rI (a.),-ba,-bI madhura(saM),- maryAdita . >> magiyuM madhusUdana (saM.) malakUDuM macakaNiyuM madhyamikA : malayAdrinila (saM.) macchariyo mananIya ' ma(mu)lAje majarRra (a.) manasija malika-kA majadUra (phA.) manasUbA malina majanU (majanUna, a.) manasUra (a.) malIde majabUta,-tI (a) manasvinI,-tA (saM.) maka (a) majabUra mana:pUta - - mallikA (saM.) majamU (majamUna, a) manaHzilA , mazagula ma(mu)jare manIorDara (aM) ma(-mu)vAlI (a.) majalisa - (a) manISA,-hI (saM.) mazarU (mazrA , a.) majA,-jhA, (majabu, phA.) manuM mazahura (a.) majiyA, re manuhAra,-rI masi(-ziyAI maTha -kiyuM mane (sarvanAma) mazInagana (aM.) majUra,0Na-rI manyu masalata -ti masa maphatiyuM masANiyuM - maje,-3,0nuM mayUkha masi(-sI)(), masa maTukI mayUra-rI masiyAI, masiyeNa maThiyuM,-hyAM maMrajiyAta masI(-sji) maDhulI (maDhI) marajI. masura maNikarNikA marajI masUda maNiyAra - maraDiye majida - (a.) maNake, ke maraNiyuM mastaka, mastiSka (saM.) matalabiyuM marda (phA), marada mahattA,-ttva mati (buddhi) (saM) marasi (zi) yo -cA mahabUba(a.),mahebUba matIluM marahUma (a) (a) maharSi (saM.) makuNu (saM.) marIci, 0kA (saM.) mahAnubhAva , mathita marIcI (sUrya) () mahAbadhi mathurA marIna (a) mahAvata madadanIza, madadiyuM maru, vabhUmi. (muM) mahAvaro (a.) madirA ---(ja.) maraDI , mahine(mahIne, pha). 'sa'.) Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - graMtha ane graMthakAra pu. 9 mahimA (sa) maMDita (sa) mAnasika (saM.) mahiyara mAla(a),maMDala mAnita-nI (sa) nItuM mahiyArI mAnuSa mahilA maMDUra , mApiyuM mahiSa, pAsura-pI(saM) maMtritva mAmaNamUDe mahI maMtra,zvara mAmUla,-lI mahIM (mAM) maMdAkinI mAyika (saM) mahuDI - - maMdAgni mArakUTa, khAu, jhUDa mahuvara (moralI) maMdira(saM.)-riyuM mAraphatiyuM-co, paNa maheka,0vuM mAIla . (aM) mArapITa maheNuM,NAM-ToNAM mAkaDi(-Ni)yuM mArI mahetara,0Na, rANI mAkSika (saM.) mAru mahetala - mAkha,-khI. mAta,ti , mahetAba mAkhaNiyuM mAruM (sarva0) mahete, mahetAjI mAgaNiyAta mArgazira,zIrSa (saM.) mahenata,-tu mAgasa(-zora mArjita mahephila mAjIphaLa, -LI mArmika mahemAna -nI mAjumI mAlagujArI : (a.) mahera, bAna mADha (rAga meDa) mAlatI (saM.) mahesUla,-lI mAtR(-DAM) - mAlapUe (-) mahAbata mANikya (saM.) mAlika-kI (a.) mahora mANIgara mAlikA maheruM -ro mAta (hAreluM) (a.) mAlinI maLagUgaLuM mAtarizvA (saM.) mAlinyA maLatiyuM,-tiyaNa mAtali mAliza (phA) --sa maLiyAgara(-2) mAtuzrI, la , mAlUma (maalama, a.) maMjarI (saM.) mAtrika (saM.) mAletujA (-jajA) maMjarita(saM.),vALuM mAthAkUTa-TiyuM mAvaDiyuM maMjila (a) mAthAjhIka-kiyuM mAva(-vI)tara maMjiSTha (saM.) mAthAvaTa, mAthAteDyuiM bhAsI(-zI) maMjIra-rAM mAthApheDiyuM mAzUka (maazaka, a.) maMjulabhASiNI(saM) mAthAbUDa * mAsika (saM.) maMjUra -rI (a) mAdaLiyuM mAsiyo, mAsIse maMjUSA (sa) mAdhukarI (sa) mAha, vArI (phe) -maMDali (Li),ka mAdhurI mahAmya (saM.) maMDalI(La) (saM.) mAdhyamika , mAhita,gAra,-tI Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabAnA vyavahAra joDaNI mAhyaruM - milita (saM.) mI-vI)cAvuM -vavuM mALiyuM miliMda mIM-vI)cAmaNuM mAMkaDa,0mUchuM,mukhuM mizra,0Na , mI ja mAMkaDiyuM mizrita mIDa. mAMgali-Li)ka (saM.) miSa mAMDala -LA mAMDali(Li)ka che. miSTa -STAnna , mIMDuM mAMDaviye mizanarI (aM) mIMDhaLa mAMtrika (saM.) misara,trI(misa, a) mI DhiyAvaLa mAMhI-he,-hya) misarI (sAkara) mIMDhI, AgaLa mAMhe-hya)luM misala (mista, a) mahuM,-DhAI mikADe (aM) misAlA (a) mIMdaDI, mInaDI,tuM micakAre mistrI mukaddama-mI, -ma (a.) mi(vi)cAmaNuM mihira mukaddara mi(vi)cAvuM -vavuM mI(-vI-mI)cavuM mukarara mijabA(-mA)na-nI mI(-mIM) ja mukANa mijalasa -si-sI maTa-TAmITa mukAdama, -mI mi(ma)jAgaruM mITavuM, maTavuM mukAbalo mijAja-jI (a.) mITiMga (a.) mukAma miTAvuM,-vavuM mIThAI -za -NuM mukAvuM -vavuM miTTI mIThuM mukuTa. miNApuM mINa mukara mita,-tAhAra-ti (saM.) mINiyuM mukula-lita mitra mINuM-NiyuM,mithuna -nI che (saM.) mukkara >> mInAkArI mukkI -ko-phATavuM minAra-re (mInAra,a.) mInI mukta,07 miniTa (aM) mInAra-re (a) muktA miyAuM mIne (mInA,pha) - mukti miyANa mImAMsA -saka (saM.) mukha miyAna mIra (phA.), adala (a.) mukhatesara, miyAM (u). mIrajA (phA.) mukhatyAra . mirAta mIrAsa,-sI (a.) mukhara-rita mila 9 (aM.) mIla (sAme pakSa) mukhAraviMda milakta -mIlana (saM.) mukhiyuM - milana, sArI , mIlita mukhI milApavaTa-vavuM ----- ma(vI)cavuM mumukhI mIna mithyA maktA che 11 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 mukhya mugaDha mugaTI,TA mugala,-lAI(mugula,tukI) muphalisa,-sI muphtI (sa'.) mukhAraka mumakina - (sa.) (-mA)mA mugdha mucara mucukuMda muchALe (sa.) munIma (munIkha,a.) munIzvara, munI'dra (sa'.) (a.) muja (mAru', sarvAM.) mujaba (mUjiba, a.) mujarA (mujA, a.) mujAphata mujAvara (mujAvira, a.) muThThI, Dho muDadArazi(-zA,narsa, -sI')ga mudgara muddata (muddata) muddala muDaduM,--dAla mutaraDI mutarAvavuM mutarALuka sutariyuM mutsaddI (a.) mudda(-dA) (sa.) mulatavI muddata,-tiyuM,tI mulatAnI mudita,-tA (sa.) mumukSA,-hyu mumUrSI,mu(-ma)radhI,-gheza dw muddAma muddo (muddamA, a.) mudraka,-,-NAlaya (sa.) mudrA,-drAMkti,drita,, muraja murajhAvavuM surata,--tiyA muratiyA murabbI murabba muralI,ra murazida munazI munasapha,-phI munAsiba(a.).sakha suni muLavaNI mulavAvavuM (a.) mulAkAta, tI murAda murAri (a.) mukeATa lv murakela,lI graMtha ane graMthakAra pu. musaddo .. muSTi (sa.) musaddI (sa.) (sa.) murIda,-dI : (a.) mula,kI (mulka, a.) (a.) musIbata (a.) muskAnuM (sa.) mustakIna (mustakIma,a.) .. (sa.) (a.) muzAyarA (muzAira,a.) musala(-La)(sa.),-Lu' musalamAna musAphara, rI musAra(-rA),riyuM muMja(sa'.),-jiyA muMDa,na, muMDI (a.) muMbaI (nagarI) mustAka muslima muhata muMba(-mA)I (davA) mU+,-eluM,--I (a) nUmatI mulAyama (mulAIma, a.)mUrakha,-khu mulkamazahUra (a.) mUrajhAvuM mullA(a.),--lAM muza(-sa)La,dhAra mUka mUkavuM,"vavuM mUcha mUha,-DiyuM,-DhI,-DhA mUDI (pU'7) mU mUDha mUtara,.vuM, rANuM mUtra,zla mUrata (mUrti) bhUkha'(saM.),-khAI mU-ka,nA (phrA.) mUrchA mUrchAvuM (sa.) sUcchi ta bhUta,ti (a.) (sa.) (sa.) (sa.) (sa'.) (sa.) .. (sa.) * "" Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' (saM) gujarAtI zabdanI vyavahAru joDaNI mUrdhanya (saM.) medanI (TeLuM) mehanIya mUrdhA-dhaMsthAna , medinI (pRthvI) (saM.) mehakama (hukama,a.). mUla -La) (saM.),guM medhAvinI,-vI ,, mehatAja(muhetAja, a.) mUlavavuM merA(ri-2)yuM moharama (a.) mUlA(-LA)kSara (saM.). me. (saM.) meha-nI(saM.),vuM mUlA(-LAdhAra , meleriyA (aM) mahita-nI (saM.) mUlya(saM.),-la,mola mevaliyo meLiyuM mUSa(-Si)kamUSikA(saM.) mesa-za) meM, sUjhaNuM mUsaLI mehula maukhika mUse (nAma,mUsA a). maithilI mauktika mULADuM -DiyuM mithuna mauli mULI-LiyuM -Lo Ajima maulika mUMgA sADI mokupha -phI myunisipAliTI mUMguM mojIluM slAni mejAda mUMjhaDA meTiyAra yakIna mUMjhavaNa(traNa) -vuM meTuM,-TeruM yakSiNI mUMjhArI,-re meDhiyuM yajura,-rveda mUMjhavuM -vavuM cati mUMDakA(ka) mo(01)Na yatIma mUMDaNavuM metiyA (AMkhano; lADu) yatkiMcita bhaMDAmaNa metIcUra, muM yAcita mUMDAvuM,-vavuM metIdAma cadapi mUDiyA maeNniTara (saM.) yadi mUDI-DuM - meniyuM bhAriyuM, mejiyuM yadyapi mRgaliyuM mora-re (pUrva) camati mRgazira, mRgazIrSa (sa) mera (pakSI; AMbAne) yayAti mRgAjina morathUtha yavanikA mRNAlinI morabuTTI yazasvinI bhRtti caSTi, mRtyu movuM (dANAne tela devuM) yahudI mR6,09 mosariyuM yaMtrita (saM.) maeNjisTreTa (aM) mosALiyuM yAta,-tI (a) mesiyAta yAcita methiyAM,-huM , mehaniyuM yAjJika , 6 26 46 38 caMdu muMdara (a) Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 cAtudhAna sAdagIrI cAdachika cAminI cAvacca dradivAkaro yAMtrika yukta,--kti yuga,la yugma,ka yuta, ti yudhiSThira yuddha ceAdhyA yAni cASita,tA caugika (sa') raMgaziyuM (phA.) (sa'.) 2 .. raktavAhinI rakti,mA rakSita,--NI rakhaDu,-DAu rakhI(-khe)sara rakheApiyA ragatapItiyuM " - yunAna,nI (yUnAna,phA.) yunivasi`TI (a.) yureApa,-piyana (a.), -pIya,-pI . yuvaka,tI (sa.) yuvarAja,--jJI yuvA,na yUtha yUpa yAginI yogIrAja, yogIzvara yAjanIca .. .. " .. "" 22 "" .. (sa'.) .. .. (sa.) .. .. ragiyuM, raMgIluM radhavATiyuM",-caNa raghu racayitA racita ranI rALu rajiyu. rajisTara = ratALu rati,kA 22 rajapUta,-tAI, tANI,-tI rasUla,-lekhudA ratI (caNAThI) ratuMbaDuM, ratUmaDuM kriyA (sa'.) "" . ramaNI(sa.),04 ramatiyALa,ramatIluM graMtha ane graMthakAra pu. huM razmi (sa'.) rasanA (jIbha) rasAksI(-zI) rasika,-ta rasiyu',yaNa (a) ra3,022 *,0gra ramakhANiyu' ramaci(ji)yu` ramajAna(a.),--niyu' rajjU,0Ata(runtraa,a.) ro6i(-)yu* raja (deraDuM) (saM.) rahe. (re.) raDA Ta,TA rahe'savuM rAu raDApITa,--rALa raDhiyAra raDhiyALu' raNita raNiyu* (RNI) (sa..) (sa.) rasIda rasIdyuM ramUja,-jI(rumUja, a.) ravaI, ravaiyA raseA(04)yA,-yaz ravI (ziyALu pAka) raza(-sa)nA (derI) (sa.) rahita rahIma rahIsa(-za) rahemiyata raLiyAta,-maNa raLiyAmaNu* ra rUTa r'gATiyuM, ragita(sa'.), ra'gIna ra gIluM rajita ratideva (a.) rAgiNI rAi(-5)nuM rAuta (rAvata) rAcaracIluM rAjakIya rAjarSi rAjasUya rAjita (sa.) rAjiyA,-yA rAjInAmuM rADa (bUma,jiyA) rADArUDI (a.) (sa'.) (a.) (sa.) .. * (sa.) (sa'.) .. .. "" (24.+$1.) Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdonI vyavahAru joDaNI rAtaDiyu' rAtri rAdhikA rAmaNadIveA,-vaDA rAmAnuja,jI rAvaNahaththA rAvaLiyA rijhavaTa,--Na rijhAmaNuM rijhAvuM,-vavuM riddhi (Rddhi) ripu ripATa (sa.) rAzi rAzI (kharAba) (a.) rASTriya(sa.),-STrIya .. risAmaNI,-hyuM risAvuM,-vavuM : risALa,vuM (sa'.) rAhu rAhuDA (eka zvAsa) rAMDIkU'DI rAMdhaNiyuM, cA, rAMdhaNuM (sa.) rikta (khAlI). rikSA,.gADI rikhaba,-vadeva risIvara rIkhaNuM, vuM (sa.) rikhAmaNa,--NI rikhAvuM,-vavuM riyAsata rivAja (ravAja,a.) rivaoNlvara (a) riztadvAra,-rI (phA.) rizvata (ruzavata) (a.) riSTa (khU3) (sa.) (sa'.) rI...khavuM,-vavuM,--khADavuM (sa'.) (a) rIjha,vuM,valuM rIDa,naDiyAramaNa rIDhuM... rIti(sa.),-ta, te rIkhavuM,--vavuM rIma rIsa rIgaNI, Na, huM rI'gavuM rI'gADavuM rIMcha,DI,DuM Akha kAvaTa ko mAMgada tiimaNI mI(sa'.),-maiyA rukha (bajAra bhAva) (phrA.) rukhasata (a.),-4 rugNa,--gNAlaya (sa.) cavuM ruci,02,02A rujhAvuM, vavuM dana, rUdita dra rudra, drAkSa,-drANI,drI,, rudhira,-rAbhisaraNa Ayata svAMTI,-Tu' sela, kuM (a) zanAI ruzavata (rizvata) ruSTa (a.) 3,0muMDa dhana (sa.) (sa.) (sa'.) ,, .. (sa.). >> .. rU,yA rUe (klame) rUkSa (sa'.) rUkha,puM,.DA (jhADa) rU4,0,02vuM rUThavuM pa rUDuM,-33* rUDha,--Dhi rUpa,0vA(vinI) rUpALu' rUpAMtara rUpiyA rUpu.,-perI,-paiDI rUbarU ala rUma (turkI deza) rUsaNuM' rUha,--hAnI mUMgu. rUMchuM, huM kRSa,03(-na) rUmajhUma rUmazAma (rUma deza) rUmAla,--lI rUMdhavuM rUMdhAmaNa rUMdhAvuM, vavuM rUvuM.-vADuM raeNkeTa rekhika rUkhIluM reDiyama reDiyA 2 raDhiyALa reDhiyuM, reDhuka (sa.) "" (sa'.) (phrA.) (phA.) (a.) (a'.) (sa'.) (a.) Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ reNu,09, kA relave. rezama,-mI resiDenTa (a'.) reciyuMpeciyuM, re jIpe jI 28 (rahe'Ta) reTiyA,-yAkhArasa(-za) TruDo rAkaDiyuM Ta rojiMdAra jiMduM: rApita rApITa romAMcita rAyala rASita rAhiNI rAhita rALAkALI rAMca laka (lAve) Sv(-)DiyuM lakIra lakumA lakUTI, lakhoTI lakaDiyuM lakSita (sa.) ladhumatI (a.) laccha, chA sukhalUTa lakhitaMga, li laganiyA lagIra, reka kRSimA laghu rogiSTha(saM.),-yuM, rAgINuM las,--ThThI,-DhuM","Dho laDatha(-kha)DiyuM lAlu(-) (sa.) lajjita laTakaNiyuM,--yALu` lata lamyuiM, yAM .. kuM laDiyuM ThiMgu: (sa.) (sa.) latikA laDavuM (lavuMyuddha karavuM, laDavuM=eka khAnt namavuM) laDAI,--ka (a.) latIpha (sa.) lathaDiyuM lapalapiyuM lapasiMdara lapATiyA lapiyuM, lappI lapUruM lakhanachaniyuM lakhulatu, labaklabUka lakhayuiM, lamUkA labdhi lalita,-tA laghutA (sa'.) kSavAriyAM graMtha ane graMthakAra pu vahiyA (sa.) lahANI,-hyuM lahAva(-vA) ', (sa.) (a.) laviM'ga,giyuM lagjha lasaNiyuM,--yA laharI (lahera)(sa.) (sa'.) "" lahe lahekA, kyuM lahejata lahe lahera,.vuM laheriyuM la gariyuM la'gara,-riyA la gATiyuM, yA la dhanIya la'khUsa(veza) lAkaDiyuM lAkSaNika lAkhiyuM,--yA lAgu lAjima lADiyuM, lADIluM lAya lAlaghUma lAlacu,cI lAliya lAlimA lAsirayuM lAhI (kheLa) lALiyuM lAMgUla lAMciyuM lAMti (phA.) lAMkhaTa (-DhAM)giyuM likhita(sa.), ta-ga lijjata (sa'.) (sa.) lipi lisa lADu, lADavA lApa(-pA)TiyuM,-yA (Aga) (a.) (sa.) (sa'.) (sa'.) (sa.) ' Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lIdhe gujarAtI zonI vyavahAru joDaNI lipsA (4) luTAvuM-vavuM libAsa , (a) lusa (saM.) limiTeDa (aM) lubdha lilAuM-ma lusa(-za)lusa(-2) lisoTI - luhAra liMga -gAyata,-gI luMgI (hi.) libu,DI,-eI laMcana, lucita (saM.) liMbALI laMcI lIkha,khiyuM lU,08-kha) lITI - lIdhuM -dhela -huM kharI-sa lukhiyuM lIna . (saM.) lakhuM,pA-5)khuMlImaDI - lUgaDuM lIre lUgadI lIla,choyuM,jhAmuM (jaM) chaNuM -vuM lIlama bhUluM)TA(laM) lIlavaNa' lUNa, cAM lIlA - luNI,0pATa lIlA . (saM.) . lIlANa,-za. lUma, khuM, kho lIluM-le lUmajhUma lIlotarI lUmajhUmavuM lIsuM, lAsuM lUlI,-luM lIha (rekhA) lUMTaNiyuM lIMTa-TiyuM lUMTavuM lIMDI-DuM lUMTAu,-(-). lIpaNu, gUpaNa lUMTAvuM,vavuM lIpavuM, 0pavuM laM(lo)DI,DAI - lIMbaDI-Do lekhAvaTiyA lukamAna (a) lekhanI(klama) (saM.) luccuM, ccAI lekhikA(saM),-ta luchaNiyuM lekhitavAra - luchAvuM, -vavuM lema - (aM) luTaNiyuM laeNTina . ----- , luTAu-(-) ---- leNiyAta lepaDu (gaLapaDu) lebhAgu lemUka lokaDiyAM loki(-kI)ka jokeTa (e) lokokti (saM.) loTaNiyuM leTarI (aM) loTiyuM - leDhiye, loDhuM,lobhiyuM lolupa (saM.) lohita lohiyALA-LuM) lehiyuM (bakaDiyuM) lohIlu-lo)hmaNa loLiyuM laThiyuM, lakuM laukika la lyAnata | (saM.) vakIla,-lAta vakuMbhavuM vakI-bhavana,-bhAva (saM.) vakI,vya vakhAriye vakhUTuM, vikhUTuM vagiyuM, vagIluM vagere vagutAvavuM vagutAvuM, vagatavuM vagatuM vadhAriyuM - vacanikA,nIya (saM) Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (saM.) graMtha ane graMthakAra pu. 9 vacaciyuM - varatAro, vare vasiSTha (saM.) vacce, vacaluM varatika - vasIle. vaccha(cha) varadhasuMvALuM vasu(saM.)(dravya,gu. vaza) vachiyAta varasI (-zI) vasuMdharA, vasudhA (saM.) vachuTAvuM, vachUTavuM varasuMDI vasUkavuM vachUTuM vasUla(a),-lAta vaphAdAra (a) varAhamihira (saM) vastI (rayata) vajIphe varALiyuM vastu vachara,rI(a.) rAI(-ta) variyALI vahANa,NiyuM vana (3% a) variSTha (saM.) vahANuM,NeluM,-luM vajUda (vanada a) varu vahAra (madada) vaje,0vaLatiyuM varuNa (saM) vahAla,05,ma,-luM vaja (saM.) * vareDa (vaMdhyA) vahIvaTa vaTikA, vaTI , varU(-) vahIvaMce vagIyakaraNa (sa) vahu,vAra vaTemArga vacaMsvinI , vahema,mI mIluM vaDa-de , varjanIya, varjita , vahera (lAkaDAne) vaDahaththa vaNita vaheraNu-NiyuM -Niye vaDiyAI(vADI AI) vartaNuka vaheravuM vaDiyuM,-hyA vartula(-La) (saM.) vaherI-rAI (verAI mAtA) vaDIla vardhita, vahela (ratha, mAchalI) vaDIlopArjita valaDuM vaheluM vaDhavADiyuM, vaDhavuM valavaliyuM vahevAra, riyuM, riye vaDhiyAra,rI valita,palita (sa) vahevAra vaNika (saM.) valurAvuM, vavuM vahevuM vaNiyAra valara,vuM, vaheLe,-LiyuM vadi (saM), (-gha) -riyuM-re vahecavuM vadhu (vadhAre) vala(-)pAtiyuM vaheNuM (vihIna) vadhU (vaha) (sa) vallarI, vallI - (sa) vaheravuMtiyo vanarAji , vazitva , vahero vanaspati viziyara voliTa-Li)yuM vanitA vazIkaraNa (saM.) vani (saM.) vane .. vaLAviye (vaLAviye) vapu (saM.) vasati( vAsa) (saM.) vaLiyAMpaLiyAM varaghoDiyuM -yAM vasiyata varaNAgiyuM - vasiyANa vaLa ke vazIkAra . * :- .. vaLiyuM . 12 kI Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , vaLa 1 - va vAsaNa " che vikriyA vigaThana rAjasI AvI cAhAru joDaNI vaLu da(-dha), vaghU ghuM) vAyu (sa) vikasavuM varjubhavuM vAri(dha) vikasAvuM-vavuM vaMcita (saM.) * vAraNa , vikasita (sa) vaMdanIya, vadita che vAra, -Na . vikAsa vaMzAvalI(-LI) , vArevAriyuM: vikIrNa vAe8--)ja vArtika, kAra (saM.) vikRti vAkubA(-) vArniza (aM) vAciMdriya. (saM.) vArSika (saM.) viSa (sa.)-kha vAgIza, -tharI , vAlita-lI) (vAnara), vikha(khe)rAvavuM vAge ( vAgatAM) vAlI (rakSaka) (a.) vikhavAda(viSavAda, saM.) vAgho (vastra) vAlukA (saM.) vikheravuM vAcaspati vALiyo vikherAvuM, -navuM vAcika vAlmIki vikhyAta-ti (saM.) vAcha(-)TiyuM vAvaDiMga vikhyApana . vATa * vAsaku(ke) vAja (hAreluM) vAsaNasaNa vigata vAjita-ji)tra vAsaMtika | (saM.) vigata, vIgata (hakIkta) voTapADu vAsita vigalita (saM.) vATikA . vAsIduM viguNa : vATe vAsu, pI, piyo vigraha che' vADa (-zeraDIne). vAsuki (saM.) vighaTita vADI-vajIphe vAsudeva vighoTI vADha, vuM vAstavika vigha, -ti (saM) vADhakUTiyo vAstu che vicakSaNuM che vADhiyuM-o) vAhinI vicaravuM vANijya (saM.) vAhiyAta (a.) vicala-La-lita) (4) vANiyo,-caNa-cANuM vALApheMcI vicAra-rita , vAtacIta vALu (sAMjhanuM bhajana).. vicitra, trita. . vAtula (saM.) vAMkuMcUkuM vA-te)DuM-DiyuM). vAMchita (saM.) viccheda vAdita vAMjha,0NuM vikaLAmaNa vAdIgara vAMjhiyuM * vichAvavuM. vAdIluM vAMdhAriyuM viha, -hI vAdhU ke vikaDha--- (sa. vijana | (saM.) vikarAla(-La) , vijaya,-yinI vAmakukSi - vila(La) 3 vijAti vicchinna vApI. 12 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijArI vijigISA,-4 (sa'.) vijetA vijoga,giyuM vijJapti vijJAta, -na vijJApaka vijJApana,--nA vijJApita viTa viTapa viThThala viDa'khaka, nA viDAraNa, vuM viSNu viNAmaNa,(NA) viSNuAlu',-vavuM vitaraNa(sa'.),--vu' vitarka vitala(-La) vitaDA, vAda vitADa(-1)vu" * vitta vidagdha viThThala vidAya,gIrI vidvAraka,--Na, vu" .. (sa.) ". .. viTa'ba, nA(sa'.), 0NA viTAmina (a) "" .. .. "3 "" (saM.) vidhavA .. vidyArI (sa.) vidvita vidura (pAMDunA bhAi),, viduSI vidura viSaka videza,--zI,zIya (sa ) vidhya ', "" videha vid vidyamAna vidyA, pITha vidyAthI,--thinI .. vidyuta--- vidrAvaNa .. vidrama (maNi) vidvajana vidvattA vidvAna vidveSa,SitA vizva (sa.),-mI .. vidhA,-dhavidha vidhAtA,-trI vidhAna,--yaka vidhi. vidhura(sa.), !' vidheya (sa.) vinazvara vinaSTa vina'ti, (vInatI) vinA vinAyaka vinAza,zinI vinipAta vinimaya viniyeAga vinimita vinaya, yI vinavaNI vinavAvavuM vinIta vineAkti graMtha ane graMthakAra pu 2 (sa'.) vAdya,-dinI (sa) vinyasta, vinyAsa vipakSa viSata,tti,dya, DhA 93 '', .. .. d. .. "" .. .. 23 - (sa.) .. .. ,, viSNudha, d vibhakta, kti vibhava vibhAkara (sa'.) vibhAga,--gIya, (sa.) .. .. " . "" vipatha viparIta vipa ya,viparyAsa vipakSa(-La) vipAka vipina p vipula vipra vipratipatti viprayAga vipralabdha viprala'bha vipriya viplava virAvavu' vila(-q) --jana, c vibhAva vibhAvarI vibhASA vibhinna vibhu vibhUti vibhUSaNa, vibhUSita vibheda vibhrama visanaska .. e 33 23 .. dr .. "9 99 23 " .. .. (sa.) .. .. .. :::: 3333333 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdonI vyavahAruM joDaNI vimarda va vilapavuM. vimaza', --~ (saM.) vilaya - visana vimala(-La) vimAna,--nI vimAsaNa,-vuM vimukta . vimukha vimugdha, vimUDha viyata (AkAza) . ,, viramavu' virala(sa'.), -luM viraha virahiNI,hI viraci virAga .. (saM.) vilAvuM,--vavu. vilAsa ... vilAsikA, -nI vilIna vilupta vilepa, na vilAna (sa.),-vuM vileAcana viyAjaNa viyAvu' viyukta viyAga,-ginI virakta,-kti viracita (sa'.), vicaravu. vivakSA, kSita vileAma .. virati vivara viratha (sa'.) .. ,, 3, "" (sa'.) ,, (sa) vilasita (sa.), vilasanuM vilaMba, na, bhita,, vilApa (saM.) 37 vilAyata, tI (a.) " virAjamAna virAjavu virAjita virATa virAma(sa'.),-vu' viruddha virUpa virecana vivecaka (sa'.),-vuM vivacita virAcana "vizada virAdha,dhinI vila(vasiyatanAmuM)(a) vizAkhA vilakSaNa (sa.) vizArada .. vivaraNa vivarjita viva vivata,--ti ta vivasvAna vivADA vivAtuM vivAda,-dita vivAha, hita vivikta (ekAMta) vividiSA (sa.) vividha vidyuta,--ti viveka .. .. "" .. (sa'.) "" 37 .. .. "" .. vizAla(-La) viziSTa vizuddha, ddhi viSNu'khala vize (sa'.) viSTi vizvA 22 vizeSaNu,gR vizASita vizrAma vizrAMta,--ti " vidyuta viliSTa vizleSa, Na,ka vizva viSaNu viSama viSaya,--yI viSAda viSuva, vRtta vibhUcikA viSNu visarAvavuM visardeza visaga OM vizvasanIya, vizvasta vizvabhara vizvAmitra vizvAsa (sa.),-sI,-su viSa (sa.) visarjana visarjita (sa'.) .. (sa') .. "3 .. .. "" "" " 33 "" (sa.) visa`gata,--ti visAme,-mavuM visAra,-rA,.vuM viskhalana, viskhalita(sa.) (sa.) " Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicitrya . * vIMjhAvuM-vavuM vaiduSya vaizAkha ane graMthakAra ! he vistaraNa (sI), navuM . vasa,(za), vIsI-zI) vezavALa vistAra (saM.), 0vuM vIzI (bhajanagRha) veSTitA (saM.) vistIrNa (saM.) vasamavuM, mAvuM veha (kANuM) vistRta -ti , vIsaravuM -rAvuM veLu (retI) viphekaTa ' , vikhavuM, vIMkhAvavuM vaMta-tiyuM vismaya : 5 vIMcavuM, vicAvavuM vaikalpika () vismaraNa(sa) -vuM viSyi * : vismita (4) vIMjaNe vaijJAnika vismRta, -ti , vIMjhavuM vaitaraNuM vihaga vaitAlikA viharavuM vIMTalI,-le-vuM vaidika vihaMga, 0ma (saM). vIMTAvuM -vavuM vihAra -riNI , vIMTALavuM gaLe vaidUrya (maNi) vihita , vIMTI-Te vaidya-kIya vihIna (saM.), viheNuM vIMdha,0NuM,0NuM vaividhya vihuvala(-La) (saM.) vIMdhavuM vIMdhAvuM,vavuM vaizirya vIkharavuM,-rAvuM , qThavuM vaizeSika vagharavuM,-rAvuM vRtta(khabara, Ida)ttAta(sa) vivuM - vRtti vIchaLavuM -LAvuM vRddha ddhi, gita , voraMTa va(va)chI,-buDe vRzcika varDara vIja, 0LI vRSTi voLAviye, vaLo vINavuM vRNi vyakti vINA () vephara (retI) vyatirikta vItaka-vuM vegIluM vyatireka vinavavuM,-vAvuM vecavuM,-NiyuM vyatIta vipharavuM , vecAu vyatIpAta viI, pI. (aM). veNuM (saM.). vyabhicAra,-riNuM vImo (bIma,phA.) veNu (vAMsaLI) vyavasAya,-yinI vIra (sa) veta (sarakhAI) vyavasthita-ti vIraDe vedikA, vedI (saM) vyavahAra (saM), * * vIrAsana. (saM). vera (zatrutA). vyavahita (saM.) vIrAMganA velaNiyuM -NuM vIrya vevizALa jita vI veza (3) vyAkula-La) , tama) vaizya vaizvadeva (saM.) zAvatA) Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI vahAru paNa vyAjI, 06 . zakti (saM.) zikSA vyAdhi (4) zaMku , zikSikAna , vyApti : khinI (saM),zaMkhaNuM zikhara-riNI-rI , vyAvahArika che zaMbhu (saM.) zikhavaNa(traNa) + vyutkrama zAkinI (saM), zANuM - zikhavADavuM vyutkrAMti , , zAgirda (pha)zAgarIta, zikhaMDa-DI . (4) vyutthAna zApita (saM.) zikhA vyutpatti-nna zAbAza-zI (u) zikhAu mUha zAbdika (saM.) zikhADa(va) vraja, dAsa, lAla che zA(sA)maLa,Liye che zikhAmaNa vrata, vratinI , zAmila,gIrI (a) zikhAvuM zAradIya (saM.) zi-sa, si) marAma zakuna ni (saM.) zArIra, 0ka zithila (saM), vili zakuMtalA , zibi zakti '' , zAla, vikrIDita , zipikA zakhasa (zamsa, a.) zAla (phA.) zibira zatAbdI (saM.) zAligrAma (saM.) ziyALa zAlinI ziyAsiyA (zIahu a) zani che zAlivAhana ziyAviyA zabdAlu(La)tA , zAlihotra ziyALa,vuM, LiyuM zamazera (talavAra) (phA.) zAsita ziyALu -Le zamita (saM.) zAstrIya zira : (saM.) za-sA)miyA (taMbU) zAhI, cUsa ziraccha(-cha)tra,ziraccheda zamI, pUjana zAhukAra : zisirastedAra -rI zatrula ulamA (a.) zAhuDI zi-si)raste zayatAniyata che zAhedI (zAhida,a.) zirA zarata (heDa) zAMDilya . - (saM.) zi(sirA(-)I zaramiMdagI (phA) zAMti , zirAmaNa(traNa) zarAdi-dhi)mAM (sA) zikarAmaNa zirAvavuM zariyata(zarIata, a) zikarAvuM-navuM , zirISa zarIpha (a) zikasta phA), zirobiMdu zarIra-rI (saM.) zikAyata (a) zirebhAga zarU (zurUe, a.)Ata zikAra(phA)-rI-3(kSa.) ziromaNi : 4 zarmiSTA * (4) zikAravuM ziremAnya zazI zitara(rI) - zilA (saM.), jita zahIda-dI (a) zikSakaNa -NIyA(sa) zilachA : Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zilpa,-pI ziva,-vA zizira zizu zizUDI,-DA zikSa ziSTa ziSya,--khyA zista ziMga, DI zi`gALa(--3) graMtha (sa.) zA`giyA vaccha(7)nAga * zuka,z2a - (saM.) zukana,--niyALa,tAvaLI zu(-ka)ravAra, riyuM zukti (chIpa) (sa.) zukra (sa.), vA* zukra,-kAnA (ma.) zuci,-cIbhUta (sa.) zItAN zAthaLa,-Lo zI " : 29 zIza, phUla zIzI, zA zALa (ziyaLa) zILasa (sa.) zigI zigraMTI zigADuM zIkha (zikhAmaNa,jAti) zIkhavuM, vavuM zIghra ... .. (.) zuddha, di zuddhodana zunaHzepa zunI (kUtarI) zubha zubhecchu,-cchaka zubhra. zumAra (sumAra) (phA.) (sa'.) 1. 32. zIta,la(-q) zItalA(--LA) (sa.) (sa.) zulka zI(-sI-zaeN-se)maLa,-Le zIrIna (nAma) (phrA.). zA zI zI, ka zIrSAMsana zIla(-La) zALA zALa',--LA zAlI, zIkI, jOMM .. .. .. zuzrUSA, zuSka zu' (sa0) zuM,-DA,naDI zubha .. zUdra,-drA(.NI,-drI sa'.) zu(-sa)na, vakAra, mUta zUma (kaMjUsa) (a.) (sa.) zUnya (sa.) zUra (sa'.)-,,, rupU zUpa, NakhA (sa.) zUla,pANi zULa,-LI zukhalita zeka,vuM zeDhiyA, zeDha zeDa, kahyuM" zeDAM (lI'Ta) zeDhA,hI . "" # "" "3 ane graMthakAra pu. zetAna, niyata zetUra (setUra) zera (vAgha) zera (a.) (bhAga) zera(-la)DI zeraDA (mA) zeriyu,cA, rIkA zerI (phaLiyuM) .. ze(-se)va, gAMThiyA zAkAtura zAgiyuM zeSa zeha (asara) : zaithilya zAka (dilagIrI) zAka (zAkya patnI). zAkha,--khIna zAgAbAjI zAgaTI,-Tu,-DI,- uN zAyanIya zANita zAdhita zAlInuM zera (avAja) zASita mannu (mU ) zyAma zraddhAlu(-g) zramita : ( / .) zrAvaNa (sa.) zrAvikA zrIyuta zruta, ti zreDhI, NI zrayaskAritA zroNI, bhAga (sa.) . (sa'.) (sa.) (sa.) 23 (sa.) .. " .. . *=:::: Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdanI-vyavahAru joDaNI (sa'.) - satattugiyuM satisaptamI zrotriya zrliSTa zlIpada zleSa zvazura zleSma,mA RRsita zvAsa zvAsAcchvAsa sa saka(-)raTeTI sa(-)rapArA sa(--kaka)riyuM saja(-44)DaM sajAti,--tIya sajja (taiyAra) sajjita saTakaNiyuM saTakayuM saTaraparayuM saTIka saTADi(ra)yA sarakA saDasaTha 32 saDha saDhIla sa(-za)NiyuM .. .. .. satu (sAthavA) sakriya (sa.) sakhta,--khtI, khata,khtAi, sapATiyuM khatAi, -khatI * sagavaDiyuM sagIra saciva (pradhAna) (sa.) sacI! (cIkaNuM) sacciddAnaa (sa'.) (sa) , "" satiyuM satAtiyuM sattAdhikArI, sattAdhIza, sattA(-tA)Nu sattu (sAthavA) satyAnAza (sa.) sa(nasa)tyAsI(-zI) saddarahu (saAhu) (a) sadeAdita (sa'.) sabhyara sac (a) sapUta sanAna,-niyuM sanepAta (sanipAta) sannIti (sa.) (sa.) sapiMDa,-DIkaraNa (sa.) sapTembara saSi sabamarIna sabUra,-rAI,-rI sabhbhara, sabhara samakAlIna (a.) samabhuja, jIya samayeAcita (sa) - (a) (sa.) samati (samyakatva) samakeANika samarca(-7)rI samajha(-ja),0Nu,.vuM samajhu(-),~^(-tU )ka samaglR (-'' )ta(tI) samaDI (sa.) samadarzitA, zI' (sa.) samanvita samaya ta samarpita samavedana,-dI,-ditva samaSTi samAdhi(sa),-dha samApti samApita samAviSTa samAsAtmaka,-tmikA samiti samidha,pANi samIkaraNa samIkSaNa, samIkSA samIcIna samIpa samIra, Nu samudRAya samudra z pa sarasa (sa.) (sa) .. 23 "" samIsadhyA, samIsAMs: samucita samuccaya,-ccita "" sarariyuM. sarajana, hAra,-javuM sarajI (rakhArInuMgIta) sa(si)rora, rI saraDakA (saiDakA) saraNI sarata, cUka 23 samurata,tAM samuMnamuM samUha,hI samUla(La)(sa'.),-LuM,Lagu' samRddha, di samaiyA (prasaMga). sameAvaDiyuM,-yaNa (sa'.) (sa'.) (sa.) Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ #1 sanazIna saramukhatyAra, rI sarayU (nadI) sara(-rA)virayuM saravA(-1)yuM sarazi(si)phArasa sarazi(nasa)yuM sarasija (kamala) (sa.) sarasiyu* sarasI sarasUkSmA (phA+a.) sarANiyA sarita(tA) sariyAma sarjavuM sarjita sarTiphikeTa sarpiNI sarvakAlIna (phA.) "3 (sa.) riyA (saraiyA) sarIkhu', rakhu',suM sara (jhADa) sara' (aMta) sarerAza sareza sarojinI sarjana(sa'.),.hAra sarvAMnumati sarvAM'gA(03) sarve'parI,paDyuM salAmiyA (phA.) (sa.) sahakAritA,--tva sahacAriNI (sI) sahadhama cAstriI, (sa.) (a) sa.) "2 sava gAmitva,-mI sava grAhitya,nahI saMva`dezI,ya,--zitA,, -23 . .. 3) salila (pANI) (sa'.) salIla (ramatamAM) salUka, kAI salUNuM","NI .. salUna savAdiyuM savArathiyuM savAra (prAta:kALa) savAra, rI (dhADAnI) savAsUriyuM savitA savistara (ma.) sa'kalpita saMkINu sakI na sa`kucita sahela, lAI sahelANI saDe, sa sahevuM (sahavuM) saheAkti sahyAdri saLa (karacaLI) sakula sarkata (sa.) sakrAMti sakSisa sakSubdha sa'gaThita sagati .. "" .. sahaSa iNI sahabhAginI sahamata(sa'.), tI sahAnubhUti (sa.) sa`gIna saoNMgRhIta saMgemaramara 83 aya ane graMthakAra pu. huM saLiyA, saLI saMkalita,ciMtA (sa.) .. sahAya (madadagAra)(sa'.) sahita sahiyara . sahiyAra sahiSNu sahIsalAmata sahu (sau) jUliyata sahekca saheja, je saheNI saherA 29 (sa.) .. sa'gamanIya saMgAtha,--thI sagIta (sa.) sa dharaNI sa'grahaNI sati sudhADiyA,-DA. saghAta (sa'.),tI sacArita sa`cita sa'tati . saMtAkUkaDI satuSTa sa'tRpti saMtrI (paheragIra) saddigdha . saddIpana,-nI sIsa sa sadhi(sa.), nA 2 2 2 2 2 2 3 .. (sa.) ($1.) (sa.) (sa.) 36 (sa.) . 23 (sa.) "9 (sa.) .. .. (a.) Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdanI vyavahAru joDaNI saMdhukAvavuM sabhrUNa,-hyuM sacUkavuM sani sanidhi,-dhAna sanipAta sanyasta sanyAsa,-sinI sapa-tADu sapatti sa'pAdita sa'pIlu' (sa.) sa'puTa (sa.),TiyuM sapUrita "" .. "" (sa'.) "" sa'mita samAnita samIlana samukha sayukta,--ta sayeAgI bhUmi saceAjita savita savAditA,-dI savida, savedana sa'sAra,-rI,-riNI samruti sa'skAra,-rI,-ritA sa"skRti .. sa.pU saMbaMdhita sakheAdhita sa'bhavanIya, sa'bhavita,, saMbhAravuM (yAda karavuM) sabhAriyuM (sa.)sADhuM v v .. sabhAvita,--2 (sa'.) ' sa'bhALavuM (rakSavuM) (sa.) .. "" .. " .. v .. .. "" 33 sahAriNI sahitA sAikla .. (a.) sAkara,-riyuM,-riyA sAkSAt (sa.) sAkhiyu',-cA sAgarIta sAniyA sAji sAjIkhAra sATIna sADalA, sAllA sADA(-DI) (sA`) (sa'.) sADiyu,-yA sAdhita sAdhu sAnukUla(La) sAnubhava sApeAliyuM sAptAhika sAkrUDuM sANasI(~zI),-sA sAtavAriyuM sAtu (sAthave!) sAttvika,-kI sAtyaki sAthiyA (a'.) sAbUta, tI sAbhiprAya sAbhimAna sAmanasUmana sAphasUpha,-phI sAkhita,-tI sAmra(sAbUn,a.) ceAkhA .. sAraNI sArathi sArikA sArIgama ' sAruM (kAje) sAruM (mATe) sArUpyuM (sa.) sAva janika, sA" janIta sArvatrika sAla-gusta (saM.) sAliyANuM sAla,-liyu* sAvaliyu' sAvitrI sAsariyuM .. (sa) (a.) sAmayika sAmAjika sAmAnasumAna sAmAyika(jaina vidhi,sa'.) (sa'.) sAmIpya sAmudAyika sAmudradhunI sAmudrika sAmaiyu sAyujya sAragrAhitA,-hI 22. 97 (zi.) sAsu sAhajika sAhavuM sAhaMsika sAhAmya (sa.) sAhuDI .. " (sa.) . "" (sa.) . (phA.) ,, (sa.) . sAhitya,kAra,-tyika (sa.) (sa.) .. sAheba,-mA,-khI,mA sAhya (mada) .. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 sALa,vI sALu sAMI,DuM sAMI,maulA sAMkaLiyuM sAMketika sAMgrAmika sAMjha,02 sAMDhiyA, DhaNI sAMtIDuM sAMtha,thI,-thiyeA,-thIDA sAMdIpani sAMdhivigrahika sAMnidhya sAMpratika sAMpradAyika sika(-)la sika'dara (sa (sahita) sikko sigAra, reTa signala (sa.) siddhAMta siddhi 93 22 "" ,, sAMbharavuM (yAda AvavuM) sAMbhaLavuM (zravaNa karavuM) sAMvatsarika (sa.) sivaDAmaNa,-NI sAMsArika sAMskArika sAMskRtika sAMsthAnika .. siphata (sa..) siphArasa (siphira, phrA.) sItA si(02)maMdI simenTa 20 .. si(-sa)tto(-tyA)tara * si(-sa)tto(-tyA)tera si(-sa)tyAsI(-zA) sidAvuM,-vavuM siddha(sa.),-hrAi "" sik silaka "" sidhAra(-)vuM sinemA (a'.) sIjhavuM,-vavuM sipAI,-hI (sipAha,phrA.) sITI (mukhiine) (a.) sIDI silasileA silAi sivaDAvavuM sivAi sivAya sivAnu` sivila,-liyana (phA.) sisakArA graMtha ane graMthakAra pu. 9 siha si'hala,ndvIpa,-lI * siMhastha (va) si'hAvale kana sihAsana (sa.) siMhikA,vhI sisRkSA siseATI (-DI) (a.) (a.) siseALiyu .. sIkara (chAMTA) sIgA siMga (phaLI) sicana(sa.),-vuM sijhAvavuM siTI (zahera) (a.) siMdUra(sa.),-riyu, rI (sa.) .siMdha sita sitama,.ga(-gA)ra (phA.) sidhava sitAra(phA.),-vicA,rI sidhI sitArA (phA.) .siMdhu sittera, sitera sidhuDA sItAphaLa,-LI (a.) sItkAra(sa.),-,.vuM (a.) sIdI(-dhI),-daNu sIdhavuM (a.) sIdhu' (kAcu' anna) sIdhu","dhesIdhuM sInA (dekhAva) sIpa (chIpa) sIma,-mA,-mADA sIma ta,-tinI sIma tAnnayana (a.) sIme lra dhana sIla (saM.) sIvaNa,-vuM sIsakA (sa*.) sIsa(-sA)pena sIsama sIsu` sI...caNiyu sI'cavuM (khecavuM) sI'cANA sAdarI (sa.) sura sulaDI 33 . . 39 . .. (sa.) .. (a.) (saM.) Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdonI vyavahAru joDaNI sudhAravu' sudhAMzu sukavaNI,--Nu sukAna,-nI sukAvuM,vuM sukha,-khI(sa.),sukhaNuM sudhI (lagI) sukhaDa sukhaDiyA sukhaDI sukhapAla sunnata sunnI (saM.) suparata sukhALuM,sukhiyu'(-yA) supta,-x (sa.) suphiyANuM sugata sugama suga(-dha)rI sugAvuM sugALa,.vuM,-Lu' sugrIva sughaDa su sujAvavuM (sAjo karavA) (sa) suta,-tA sutara(2) sujJa sujhADavuM (yAda karAvavuM) su(-sa)DatALIsa(-za) su(-sa)DatALeA suDAla suNa,03. suNAvuM,-vavu. sutarAu sutariyA subhaga suyANI sura (deva) surakha,-khI (sa.) surata (maithuna) suratA .. sutAra, raNa suddi(sa'.),-6,-dha sudharavu' sudharAI,-vaTa,-vavuM. sudhA sudhAra,-rA sudhAraNa,-NA sughdhAM,ta sunAvaNI surabhi surameA suravAla(-La) suraMga (sa.) surASIza . surAri surAvaTa surAMganA surIluM suvaNa mAkSika (sa.) suvaNa'(sa..),-hyuM surUpa, pI sureza, suredra sulatAna,-nI (sa.) sulabha suleha suvA suvADavu. suvANa (a.) suvAre ga "" sura(-la)phA(-ga) (tAla) sutha suvaDA(ra)vavuM suvAvaDa,-DI suvAvuM (sa.) suvAsaNa,-NI suvAMga (pArtIkuM) (sa.) suzliSTa suSira (vAgha) (sa.) suSupta, mi suSumhA surA (sa.) surAhI(a.),-I surA(-lA)kha (surAkh ,phA.) sUka,la (saM.) sUvavuM sku sUra (hura) (saM.) susavATa,(-TA) susta,--stI (saM.)suhAga,.Na (phA.) suhAgI,--giyuM suhAvuM,-vavuM (bheAMyaruM, suhAsinI dArUnA khADe) suda sudara,-rI suvALA,--chuM. "" (a ) (sa.) (saM.) sUkA sUkta,-kti (sa'.) sUkSma sUga sUcaka,-na,-nA sUcavavu' sUcavAvuM, navuM sUcI,-cita ra (sa.) (sa'.) "" " "" (phrA.) (sa'.) (sa.) (sa.) (sa'.) " (sa'.) (sa'.) Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 - ane thakAra pu. 9 sU sUcanIya (4) sUlaTa,-Tu . soDavuM sUja (je). - sUvara (hukkara) seDiyuM sUjavuM (se Ave) sUvuM sedAgIrI sUjha,0vuM (yAda AvavuM) sUsavavuM seneTa | (aM) sULa,-LI sepa pattika (saM.) sUDavuM suMghaNI pAdhi,0ka sUDI-De sUvuM, sUMghADavuM soyAbIna (aM) sUNavuM (je AvA) suMghAvuM seraThiye jANe sUta (sArathi) (saM.) suMTha seravuM sUtaka-kI suMDalI,-le selisiTara sUtara,pheNI sUDe sojara sUtarazALa sUMDha soviyeTa sUtaLI suM(-)DhavuM, sosAyaTI sUtikA,gRha (saM.) sUra-se)DhADavuM sahiNI sUtra-trita , sUDhALuM sehyaluM,-lo sUdha, budha sUDhiyuM seMpavuM sUvuM cUMthaNI,-hyuM seMsaruM -ravuM sUnu (dIkara) (saM.) TUMthiyuM sUnuM saTa sRSTi saugatika sUjhata " (saM.). (aM) saudAminI (aM) setu (pula) (saM.) sauSThava sUpaDI-DuM setUra skAuTa sUpha -phI senAdhipati,-tya (saM). sUbAgIrI semiTika (aM) khalita sUbedArarI sevaMnuM sTImara . sUbo sevAla(La) LiyuM sTempa sUma,sAma sevikA,-ta (saM.) stavanIya sUra (svara) seviMgsa baeNnka (aM) AMbhita sUraja seLabheLiyuM stuti,tya sUrajamukhI -khuM seMdriya (saM.) stUpa sUraNa nniyArAja surata (cahera) (a) saiyaDa, kada, sthigita sUri,rIzvara (saM.) se , se sthaviranA sUrekhAra saMgiyuM spaMDila (saM.) sojIluM,juM thANuM sUryAsta sUryodaya , seDa(-2)ma sthAnika sekreTarI ' kotara (a) sainika sUrya Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdanI vyavahAru joDaNI che. | (aM). speniza sthApita (saM.) svAbhidhAna (saM.) haTAriyuM sthAyI-yitva svarita - haThIluM, lAI sthita-ti , svagIya , haDatAli(La)thI sthityaMtara svasti ,0ka che haDadhUta sthira svAti,-tI haDiyApaTI sthUla (La) * svAdiyuM,-caNa haDUDATa, haDa snAyu svAdiSTha (saM.) haDavuM snigdha svAdu(saM.),-dIluM haDeDa (custa) stRSA (putravadhU) svAdhIna (saM.) ' hathiyAra spardhA(saM.),0Lu svAnubhUti , haththa-yu spaSTIkaraNa (saM.) svAbhAvika che hanu(sU),0mAna (saM. spaSyakita svAmitA,-tva,nI , haphata (phA.),hapato spiriTa svAmInArAyaNa(saM.), habasI(a.),-zI,-saNu spRzya, spaSTa (saM.) - -Niye hamadardI (pha) spRhayA svArthika | (saM) hamIra (aM) svAthI(saM.),09 ha(ha)meza,-zAM sphaTika svIkaraNa (saM.) harakhapadUDuM sphATika svIkA2,07 haragija,-sa, phuTa-Tita svIkAravuM haraNiyuM, suraNa -NA(saM),-vuM svIkArAvuM,-vavuM skurAyamAna, phurita (saM.) svIkArya (saM.) haraniza skuliMga svIkRta,-ti (saM.) svecchAcAriNuM hariNa, kSINuM , smaraNIya vairiNI - harita che mita pArjita haritAla (saM.) haratALa smRti hariyALI,-luM straja (mALA) , hakIkta (a.) harizcaMdra (sa) bhraSTA hakIma-mI . , harIpha(a.),-phAI, suca (sA) hakumata (hakumata, a hireDa(Du) tsava,-vA hakka(a) haka harSita (saM.) strotasvinI nadI) (saM.). hajama,mo hallo slIpara (aM) hajarata (a.) havaDAM-De zuM svakIyAvA (saM.) hajI, haju ha(a)vA(-)De svacchaMda,dI,ditA , hajIre (a.) -havAtiyuM svabhAkti , hAra,rIri havi,0Sa . (sa) svayaMbhU . (hanarU, a) hasanIya Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 : hIre catha ane graMthakAra pu. 9 hasamukhuM hitu,techu,-taiSI (saM) hINuM hasita . (saM.) hitiSiNa -tA , hIna, (saM) hastinApura hinA no (phA) hI(he)bakavuMhI(-)bakuM hastinI (saM) hibrU (bhASA) hI maja hAiDrojana (saM.) hIra hAIkorTa himAyata, rtI (a.) hIraka : (saM.) hAiskUla himAlaya (saM.) hIrAkaNI hA, hAu himAvuM peluM hIrAkasI, (-zI) hAjarAhajUra himALuM,-Le hIrAboLa hAjiyANI himAMzu (saM.) hAjiyo hiramaya che, hATiyuM hiraNyakazipu, yAkSa,, hIMca,,ke, kAvavuM hADakyariyuM hiravaNI hIMcavuM,-vavuM hADiye, hADI hilacAla hIMcAvavuM, hIMcALavuM hAtima tAI hiloLavuM hIMDavuM, hIMDAvuM hAthiyo hiloLe haDADa(-2)vuM hAni (saM.) hillola(La),0vuM hIMsa hAphija , . (a) hisAba (a.), nIza(-sa) hIMsAravavuM hArasiMgAra hisAbI (a.) hukama (hukama, a.) hArdika hissa-ssedAra (a.) hukko (a) hArmoniyama (aM) hiMga, hujajata,tI hAhAhItI hiMgaLA,ka,kiyuM hAMkeDu hiMgoruM hutAtmA (saM.) hAMsiyuM, hiMDela(-La) -Le hatAza(na),0nI hAMsila (hAMsala) (a.) hiMda,vANI, vI hutututu hikamata(a),-tI hiMdu(hiMdu, pha),stAna hunara rI(har , pha) hicakAruM hiMdala(rAga) (4) humale (hampaa.) hiMcakAvavuM hiMmata : (a) humAvyuM (a.) hicAvuM-vavuM hiMsaka,na 2. (saM.) harama (harama, a.) hijarata(a.)nI hiMsA hariye - hijarAvuM-vavuM hulAvavuM hijarI (a.) hIka hulAmaNuM,NuM hiDiMbA hIjaDe halAvavuM hita,tAthI hINa, kamAu hitAvaha hINapata hullaDa, DiyuM hitAhita hINavara,- . 8238 (saM.) hulAvuM husena Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI zabdanI vyavahAru joDaNI husahasa hUlavuM huM (sarva0) huMkAra(saM.), re hUMDiyAmaNa huMpada-6 huM sAdza(-zI,-sI) hevAniyata hesiyata haiyAuta haiyAphUTa. haDI hu kAhUka | (saM.) haDahUDa haMphALa(-LuM). hRdaya hadiyuM hRSIkeza heDiyAre heDiye hetALa,0vuM (saM.) hAIza,-zuM hokIre, hakAra homAgni (saM.) helikA, (saM.) hoLI hoziyAra-rI hospiTala (aM.) hoMza hoMzI(sI),09 hRsva hRpa,0SkAra huM pAchuM hubahu harI (, a.) hUlavavuM (saM.) heriyuM tyAM hAsa pR. kalama lITI zuddhipatraka - azuddha zuddha cAra zrata cAra kRti sucanA sUcanA akSauta-kSohiNI akSauhiNI ThavAha0 ThavADa I-(aM)greja-cha ()greja-cha . ucalA(-LA)vavuM ucalA(-LA)vavuM uce (be)DavuM, uce(be)DavuM, ujama(-4),0NuM,NuM ujamaka-ma(-)NI,NuM unALuM, unALuM, upara(-rI) uparAupara(trI, khUnakhAra, - khUnakhAra gilA(llA)khera gilA(--llA)khora -Ne . =Niye -hinata -hinata -mAre, mAre, jAMghiyo jAdhi 30. 5 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 pR. 55 5 .. 65 .. 67 "" "" Ta 70 71 .. 72 .. 74 75 78 .. 2 80 81 ma ya ra 89 .. 91 .. 92 ,, 93 94 95 kaoNlama .. 1 ra .. 3 2 "" 3 1 3 ' 3 2 3 . 3 ra "9 3 ' OM ' 2 z .. 2 "" "" 3 lITI 32 10 23 30 24 22 35 18 5 27. 36 OM nama 12 26 ' 35 10 14 2 pATu gIjha pravRti 5 24 23 ' 4 16 29 19 za 33 27 G azuddha jhUmavuM. jhADajhumaka(-Da) jharaNuM,.vuM ,lI(-LA) giyuM niSra (-sU)dana nisUna (saM.) nIkara(nahitara) nahiya Ud-0 punara gi, mAsa* graMtha ane graMthakAra pu. 9 zuddha jhajhUmavuM jhaDajhama(-Da) jharaNuM,--vuM - aM -mA') -nI (leveA) lUmajhumavuM (-)]?~ vaNda(-)vu', vAru,--NI vicaravuM -vuM ttAMta(sa.) vRddha ddhi, kviMgata ,--rI,-3(phA.) zUra(saM.)--', sramAreApita nagiyuM nipUna nIkara(nahiMtara), nakara nahiyuM --NI punar khiyuM-yA gu bhALiyuM-cA bhALiyu',-cA madhiyuM,yAM,nyA madhiyuM,--yAM,-A ma'Dila(Li),ka maMDali(Li)ka rNimA(sa.) peA'(-Tu')gIjha pravRtti havuM khiyuM,cA --Na a. --mI',-vI') nI (lauvA) lUmajhUmavuM vaLa 4(-dha)vu', vAru,NI viracavu havuM ,--ttAMta(sa'.) vRddha,--ddhi,di gata ,-1,-3 zUra(sa.),-', samAreApita Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali videha graMthakAre akabaraalI nUrAnI sva. akabaraalI nUrAnIne janma bhAvanagaramAM I. sa. 1896mAM ela. teo zIA IsnAazarI jA kAmanA gRhastha hatA. temanA pitAnuM nAma dAudabhAI ane mAtAnuM sugarAbAI. temaNe prAthamika ane mAdhyamika keLavaNI bhAvanagaramAM lIdhI hatI ane meTrIka sudhI aMgrejI abhyAsa karyo hato. sAhityanA te khUba zokhIna hatA, eTale muMbaImAM pharanIcaranI dukAna calAvatA hovA chatAM judAM judAM vartamAnapatrAmAM ane vArtAo lakhatA. "sAMja vartamAnamAM emanI "bagadAdane bAdazAha" nAmanI vArtA prasiddha thaI hatI. e uparAMta bIjAM puSkaLa lakhANe che paraMtu te pustakAkAre saMgrahAyAM nathI. 1918mAM "bagadAdane bAdazAha" ane 1919mAM "suMdarI ke zayatAna" pustake prasiddha thayAM hatAM. vadhu sAhityasevA bajAvI zakAya te pUrve 30-4-1920ne roja mAtra vIsa varSanI juvAna vaye bhAvanagaramAM temanuM avasAna thayuM hatuM. 1916mAM bhAvanagaramAM gulabAnu sAthe temanuM lagna thayuM hatuM. temanA smaraNamAM eka phaMDa UbhuM karavAmAM AvyuM hatuM, jemAMthI "akabaraalI kanyAzALA " bhAvanagaramAM cAle che. kAjI anavaramIyA kAjI anavaramIyAMne janma visanagaramAM saMvata 1899 nA vaizAkha vada 7 ne zukravArane roja thayo hato. temanA pitAnuM nAma AjAmIyAM anumIyAM hatuM. temanA vaDIlo mULa arabastAnanA vatanI hatA ane arabAmAM kurezI vaMzanA khAnadAna paikInA hatA. hiMdamAM jyAre muslIma rAjya thayuM tyAre temanA vaDIlo pahelAM dilhImAM AvIne vaselA ane pachI lazkaranI sAthe gujarAtamAM pATaNa khAte AvI vaselA. teo kALanuM-nyAyAdhIzanuM kAma karatA hatA ane te kAmagIrI mATe temane visanagara kallAmAM jamIna-. jAgIra bakSavAmAM AvatAM teo visanagaramAM AvI rahelA. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. huM bAlyAvasthAnA gheADe| samaya gayA pachI anavaramIyAMnuM dhyAna vidyAbhyAsa tarapha ane pachI dharma tarapha vizeSa AkarSAyuM hatuM. jema jema zvara pratye prema vadhavA lAgyA tema tema saMta, sAdhu, saMnyAsI, yati, pIra, phakIra vagere vairAgyavAna puruSAnA samAgama temane vadhu AkarSavA lAgyA. pariNAme IzvarapremanA AvezamAM te vadhu ekAMtavAsa sevatA thayA. jyAre temanI khAra varSanI vaya hatI tyAre siMdha taraphathI eka premamasta saiyada sAheba visanagaramAM AvelA, temanI sevAmAM anavaramIyAM khUba racyApacyA rahevA lAgyA. te saiyade anavaramIyAMne prabhupremanA raMga khUba caDAvyA. tyArapachIthI anavaramIyAM jaMgalamAM ke kamarastAnamAM rahI ekAMtavAsa sevatA, prabhudhyAnamAM magna rahetA ane kaThina tapazcaryAM karatA. khe traNa divase eka vAra khAtA. pAchaLathI temane snehI saMbaMdhIe tathA bhakatA gAmamAM laI AvyA ane temane Agraha karIne kALavADAnI eka jUnI masjI4mAM rAkhyA. saMsAra vyavahAranAM badhAM kAmeAnA tyAga karIne te tyAM rahIne prabhubhajana karatA. saMvata 1937 mAM te makkA ane madInA jarjIne haja karI AvyA. temanA peAtAnA makAna pAse eka jUnI masjIda hatI te temaNe navI banAvI ane tyAM rahI te AtmakalyANanAM ane parApakArI kAryo karavA lAgyA. tyAM ziSyA ane khIjAe peAtAnA svArthI abhilASA tRpta karavAne temane kaMTALA ApavA lAgyA eTale temaNe DheDavADAnI pAse eka makAna rAkhyuM ane tyAM rahevA javAnA vicAra karyAM paNa ziSyAnA AgrahathI e vicAra temaNe pAchaLathI baMdha rAkhyA. anavaramIyAM SagdarzananA jANakAra tathA yeAgavidyAmAM pAraMgata hatA ane premabhaktinAM kAvyA tathA bhajanA sarasa lakhatA te temanA ekanA eka pustaka "anavarakAvya" parathI jANI zakAya che. temane kArti priya naheAtI. temanI kavitA zeTha mahAsukhabhAi cunIlAle saMpAdita karIne tenuM pustaka paDatara bhAve vecavA bahAra pADeluM jenI saMkhyAbaMdha AvRttio thai che. te sarve dharmAM pratye samabhAva rAkhatA. rAma-kRSNanI stutie paNa temaNe racI che. temane gurdInuM darda hatuM. visanagaramAM temanI bimArI vadhI eTale zarIratyAga karavAne te ceDAM kapaDAM sAthe pAlaNapura gayA. tyAM navA sAhebe temane peAtA pAse rAkhIne aneka upacArA karAvyA paNa bimArI maTI nahi. saM. 1972 nA pASa vada 2, tA. 22-10-1916 nA divase temaNe pAlaNapuramAM ja dehatyAga karyAM. pAlaNapuramAM temanI daragAha upara suMdara rAjo banAvelA che ane tyAM dara varSe urasa bharAya che. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-videha graMthakAre anaMtaprasAda trIkamalAla vaiSNava suprasiddha bhakta narasiMha mahetAnA kAkA paravatadAsathI agIAramI peDhIe kahAnajI nAmanA vaiSNava thayA. te rAdhanapuranAM rANIsAhebanA kArabhArI thaelA, ane te kahAnajI bakSIne nAme oLakhAtA. temanA putra trIkamalAla te zrI. anaMtaprasAda vaiSNavanA pitA. te paNa rAdhanapuramAM judA judA adhikAro bhogavIne divAnanI padavIe pahoMcelA. teo nyAte vaDanagarA nAgara hatA. zrI. anaMtaprasAdano janma saMvata 1917 mAM jeTha vada 11 ne divase thayo hato. temanAM mAtuzrInuM nAma RkimaNuM hatuM. ghera tathA prAthamika zALAmAM gujarAtI 6 dheraNa pUrAM karIne temaNe ghara AgaLa khAnagI rIte aMgrejI traNeka dhoraNano abhyAsa karelo. te gujarAtI chaThThA dhoraNamAM piMgaLa zIkhyA tyArathI temane deharA, copAI ane jUnA bhakta kavionAM padonuM anukaraNa karIne navAM pade lakhavAne rasa lAgyo hato. hiMDoLAnA samayamAM roja navuM navuM hiMDoLAnuM pada banAvIne te gAtA ane tethI vaiSNava samAja prasanna thatuM. vadhu aMgrejI bhaNavA mATe te vaDodarA gayA. paNa tyAM tabiyata sArI nahi rahevAthI amadAvAda jaIne lagabhaga meTrika sudhIne abhyAsa karyo. te arasAmAM temanuM lagna thayuM. - saM. 1935 mAM temaNe "himatavijaya" nAmanuM nATaka racI prasiddha karyuM. te samaye temanI vaya 17 varSanI hatI. A nATaka jUnAM vAcya nATakemAM prathama paMktimAM Ave tevuM ane sAta aMkamAM lakhAyeluM che. saMvata 1941mAM ane saMvata 1945mAM ema be vAra temaNe uttara bhArata tathA dakSiNa bhAratanAM tIrthasthAnonI yAtrA karI hatI. saM. 1944 mAM temane rAdhanapuranuM divAnapada ApavAmAM AvyuM hatuM. saM. 1946 mAM temane rAvasAhebane khItAba maLyo hato. A badhA vakhatamAM vaiSNava dharmanA graMthono abhyAsa ane temAMnA keTalAkane anuvAda te ryA karatA. temaNe "AnaMda" nAmanuM eka mAsika patra bahAra pADavA mAMDeluM je sAta varSa cAlyA pachI baMdha paDayuM hatuM. saM. 1957 mAM temaNe nivRttiparAyaNa jIvana gALavAnI zaAta karI ane judAM judAM tIrthasthAnamAM vasI satsaMga tathA prabhuciMtanamAM ja badhe samaya gALavA mAMDyo. saM. 1973mAM muMbaImAM cAkhaDI parathI paga lapasI javAthI temanI pAMsaLI tUTI gaI hatI tethI te gujarAtamAM pAchA phayA. e ja varSamAM ASADha suda 3 ne divase mahesANAmAM te mRtyu pAmyA.. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vaMtha ane graMthakAra pu. 9 temaNe lakhelAM pustakamAM vizeSa bhAga dharmasAhityane che. yauvanakALamAM temaNe rasasAhityathI zaruAta karI hatI. te vakhate temaNe hiMmatavijaya nATaka, dalapatarAma kavie lakhelA vijayavida nA jevuM "jorAvaravinada', "rANakadevI' nATaka, eTalAM pustaka lakhI prasiddha karelAM. pachI "yAtrAvilAsa pitAnI yAtrAnA varNana mATe lakhyuM hatuM. "trIdaMpatI" ane "vidyAlakSmI e temanI navalakathAo hatI. A pustake saM. 1933 thI 1936 sudhImAM prasiddha thayAM hatAM. upaniSadartha', "bhagavagItA', "viSNusahastranAma' e gadya bhASAMtaragraMtho tathA "rAmAyaNa, mahAbhArata', dazama skaMdha' nA padya bhASAMtare temaNe karelAM che. "saccaritra', "gurubodha', 'zravaNasAra e maulika gadya pustake, "zrInAthamALA', 'kaTanAthamALA' ItyAdi 20 padyamALAo temaNe lakhI che. temaNe keTalAMka hiMdI pustaka paNa lakhyAM che, jemAM mukhya brahmasUtra', gadyatraya", "sahasaMgIti', "saMkalpa sUryodaya nATaka e bhASAMtare che ane "advaita vivecana, "guruparaMparA prabhAva', "raMganAtha mAlA", "padapaMkita', "padamAlA prasAdI' e maulika pustaka che. zrI. anaMtaprasAdajIe keTalAMka AkhyAne lakhyAM hatAM, te uparAMta te mahArASTranI harikathAonI jema rasabharI rIte harikathAo karI jANatA ane temAM bahudhA pite lakhelAM AkhyAne tathA padyone upayoga karatA. temaNe prathama lagna kareluM te patnInA avasAnathI bIjuM lagna vIsa varSanI vaye kareluM. te patnInuM nAma damanagaurI hatuM. temane kazI saMtati nahatI. AzArAma dalIcaMda zAha sva. AzArAmabhAIne janma vi. saM. 1898 nA mAghamAsanI zivarAtrie (tA. 8-2-1842) rAjakeTa kempamAM thayo hato. temanA pitAnuM dalIcaMda rAyacaMda ane mAtAnuM nAma vakhatabA. te nyAte dazAzrImALI vaNika hatA. rAjakeTa kempanI gujarAtI mizanaskUlamAM temaNe prAthamika keLavaNInI zaruAta karI hatI, ane pachI te sarakArI zALAmAM dAkhala thayA hatA. gujarAtI abhyAsa pUro thatAM turata ja te aMgrejI zALAmAM dAkhala thayA hatA. 1854mAM muMbaInI yunivarsiTI sthapAI ane tenI pahelI enTransa parIkSA rAjakeTamAM 1859 mAM levAI, temAM besIne AzArAmabhAI pasAra Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-videha graMthakAre thayA. e parIkSAnuM dhoraNa meTrIka jevuM manAtuM. vadhu abhyAsa mATe te vakhate muMbaI javuM paDatuM eTale temane aMgrejI abhyAsa eTalethI aTakI gaye. zALAnA zikSaka tarIkene vyavasAya temaNe te ja varSamAM-1859 mAM ja svIkAryo ane lIMbaDImAM temaNe nekarI lIdhI. 1863 mAM te jAmanagaranI aMgrejI zALAmAM zikSaka tarIke gayA. 1865 mAM temaNe jAmanagaranI karI choDI dIdhI ane rAjakoTamAM AvI kAyadAno abhyAsa karI vakIlAtanI sanaMda meLavI. e arasAmAM emane sarakArI nokarI mATenAM kaheNa maLelAM paNa temaNe te svIkArelAM nahi. rAjakoTathI te morabImAM tyAMnA pATavI kuMvara vAghajInA zikSaka tarIke ane ThAkora ravAjInA khAnagI maMtrI tarIke gayA. ThAkara ravAjI gujarI jatAM ane morabImAM eDaminisTrezana AvatAM AzArAmabhAI merabInI zALAnA heDamAstara tarIke rahyA. mALIyAnA ThAre pitAnA kArabhArI tarIke temanI nokarI merabI rAjya pAse uchInI mAMgatAM AzArAmabhAI tyAM gayA. mALIyAnA mIMyANuM te vakhate khUba lUMTaphATa karatA, temanAM hathiyAra baLe karIne nahi paNa kaLe karIne choDAvavAnAM hatAM te kAmagIrI temaNe tyAM kuzaLatAthI bajAvI. tyAMthI pAchA pharI te morabImAM pAchA heDamAstara tarIke rahyA ane tyAMthI ejansIe temane UMcI pAyarIe caDAvI jhAlAvADa prAMtanA DepyuTI ejyu. Isa. tarIke nImyA. e odhethI temane 1886 mAM lAThInA menejara tarIke nImavAmAM AvyA jyAM te 1892 sudhI tyAMnA ThAkora surasiMhajI (kalApI) nI sagIra avasthA daramyAna rahyA. lAThI choDaDyA bAda te cUDA, bAMTavA ane saradAragaDhamAM nImAyA hatA ane paMcAvana varSanI uMmara thatAM 1899 mAM nokarImAMthI nivRtta thayA hatA. uttara jIvana temaNe mukhya sAhityasevAmAM ane dharmaparAyaNatAmAM gALyuM hatuM. A samaye temaNe "kahevata saMgraha" nAmanuM jANItuM pustaka taiyAra karyuM hatuM. 1911 mAM e pustakanI pahelI AvRtti prasiddha thaI hatI, paraMtu pAchaLathI temAM AzArAmabhAI Umero karatA rahetA hatA tethI bIjI AvRtti 1923 mAM temanA putroe prasiddha karI hatI. A nivRttikALamAM temaNe jenenI ANaMdajI kalyANajInI peDhI tathA pAlItANuM rAya vizenI takarAra niveDo lAvavAmAM ane amadAvAdanI svAmInArAyaNanI gAdInA AcAryanA hakkonuM rakSaNa karavAmAM sArI peThe samaya tathA zaktine upayoga karyo hato. AzArAmabhAI tA. 26-3-1921 nA roja 80 varSanI vaye ava Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -tha ane graMthakAra pu. A sAna pAmyA. temanAM patnInuM nAma maMchAbA. temanA be putrAmAMnA moTA putra zrI. mULacaMdabhAI (bI. e., ela. ela. bI, eNDakeTa) amadAvAdanA jANItA vakIla tarIke vidyamAna che ane bIjA putra suprasiddha jasTIsa lallubhAI zAha muMbaI hAIkerTanA jaja hatA te mRtyu pAmyA che. IbrAhIma lAkhANI sva. IbrAhIma lAkhANIne janma bhAvanagaramAM sane 1875 nI sAlamAM thayuM hatuM. te muslIma memaNa komanA gRhastha hatA. temanA pitAnuM nAma valImehammada ane mAtAnuM nAma AyezAbAI. temaNe prAthamika, mAdhyamika ane ucca keLavaNI bhAvanagaramAM lIdhI hatI. bhAvanagaranI zAmaLadAsa kolejamAM bI. e. thayA pachI temaNe ela. ela. bI. ne abhyAsa zaru karela. Arthika muzkelIne kAraNe vadhu abhyAsa mUkI de paDayo hato. keleja choDyA bAda te jUnAgaDhanI mehabUta madresA hAIskUlamAM zikSaka nImAyA hatA, pAchaLathI te tenA heDamAstara thayA hatA (1903) ane 1930 mAM jUnAgaDhanA ejyukezanala ephIsara banyA hatA. 1932mAM te rAjakeTa khAtenA jUnAgaDhanA sTeTa vakIla thayA hatA. phArasI sAhitya ane dhArmika sAhitya upara temanI vizeSa prIti hatI. bhAvanagaranA mI. usmAna bina a. kAdara ane jUnAgaDhanA mau. muhammadajAnanI temanA jIvana upara vizeSa asara hatI. bhAvanagaramAM tA. 24-12-41 nA roja temanuM avasAna thayuM hatuM. sane 1894 mAM bhAvanagaramAM temanuM lagna rAbiyAbAI sAthe thaeluM. temanA 3 saMtAna vidyamAna che. eka putra bI. e., ela. ela. bI. thayA che ane kutiyANAmAM nyAyAdhIzanA ddhA para che. bIjA putra muMbaImAM dAMtanA DAkaTara tarIke vyavasAya kare che ane trIjA putra bI. e., ela. ela. bI. hoI jUnAgaDhamAM vakIlAta kare che. temaNe lakhelAM pustakamAMnuM paheluM 1914 mAM (1) "kanyAbhUSaNa" prasiddha thayuM hatuM. (2) kanyAbhUSaNa yAne akabarI asagarI (udda "mirAtUla assa' uparathI), (3) TUMka IslAmI tavArIkha (1936), (4) huM ane mArI vahu (1936), (5) bedhaka kissAo (1938), (6) kurAna majIdamAMthI nibaMdha (1941). Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-videha graMthakAre kIlAbhAI ghanazyAma bhaTTa sva. kalAbhAI ghanazyAma bhaTTane janma saMvata 19rapamAM thayo hato. temanA pitAnuM nAma ghanazyAma rAjArAma bhaTTa ane mAtAnuM nAma mahAra. te nyAte rAyakavALa brAhmaNa hatA. temanuM mULa vatana dasakroI tAlukAnuM bhuvAlaDI gAma. vatananA gAmaDAmAM prAthamika keLavaNI laIne ane mAdhyamika keLavaNI amadAvAdanI hAIskUlamAM laIne temaNe meTrIkanI parIkSA pasAra karI hatI, paraMtu tyArapachI saMskRta ane aMgrejIno sArI peThe abhyAsa karyo hato. muMbaInI polIsa kerTamAM te inTaraprITara tarIke nokarI karatA hatA. sAhityanA abhyAsa upara temane puSkaLa prIti hatI ane tethI saMskRtane je vizALa abhyAsa temaNe karela tenA phaLarUpe temaNe "pArvatI pariya", "vikramazI" ane "meghadUta' e traNa saMskRta sAhityagraMthanA karelA anuvAda suprasiddha che. te uparAMta sAmayikemAM te chUTaka kavitAo lakhatA, jene saMgraha prasiddha thayuM nathI. temanAM patnInuM nAma sarasvatI. te bharUca jIllAnA Amoda gAmanAM hatAM. sva. kalAbhAIne eka putrI maneramA ane eka putra nAme harIza che je bI. e., ela. ela. bI. thayA che. sva. kalAbhAInuM avasAna amadAvAdamAM 1914 nA ogasTa mAsamAM thayuM hatuM. kRSNarAva bhoLAnAtha diveTIA sva. kRSNarAvane janma amadAvAdamAM rA.ba. bheLAnAtha sArAbhAIne tyAM, vaDanagarA nAgara gRhastha jJAtimAM I. sa. 1836 nA DisembaranI cethI tArIkhe thayo hato. prAthamika tathA mAdhyamika zikSaNa amadAvAdamAM ane prIviyasa sudhInuM zikSaNa muMbaInI elphinsTana kolejamAM laI teo vilAyata jaIne baeNrisTara thayA hatA ane emanA samayamAM muMbaI-amadAvAdamAM anubhavI baeNrisTara gaNAtA hatA. sva. viThThalabhAI paTela vagere kAyadAmAM temanA saha-anuyAyI hatA. e uparAMta kuTuMbanI jAgIranI vyavasthA tathA rA, ba, bhoLAnAtha sArAbhAIthI peDhIne vahIvaTa e emanA mukhya vyavasAya hatA. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paka ane graMthakAra puche amadAvAdanI nAgarI nyAtamAMthI vilAyata janAra e pahelA ja hovAthI emane 7 varSa nyAta bahAra rahevuM paDeluM. amadAvAdanI saMsArasudhArA hIlacAlamAM emanuM kuTuMba agraNI hatuM ane kRSNarAva e pravRttimAM bhaghaniSedha vagere hIlacAlomAM temaja emanA pitAnI sthApelI amadAvAdanI prArthanAsamAjamAM AgaLa paDate bhAga letA. baMgALI ane marAThI bhASAnA teo sArA vidvAna hatA, ane brahma samAjanA maharSi devendranAtha ThAkura tathA kezavacandra senanI ane tukArAma brahmAnaMda Adi bhakatonI kRtie temane khUba priya hatI. ramezacaMdra datta, pratApacandra majhumadAra, satyendranAtha ThAkura, Do. bhAMDArakara AdinA nikaTa paricayamAM teo hatA. saMgItamAM teo niSNAta hatA ane saMgIta uparane emane kAbU eka saMgItAcArya jeTalo hate. eTale ja emanI kRtiomAM kavitvanI sAthe saMgItanI dhImI paNa saMvAdamAM laharI jaNAyA karatI. gujarAtamAM baMgALI DhabathI gItanA DhALa utAranAra teo prathama hatA. prArthanAsamAja mATe temanA pitAnI racelI "prArthanAmALA" nA bIjA bhAganA adhUrA rahelA aMke kartAnA avasAna pachI pUrA karavAmAM temanA vaDIla baMdhu narasiMharAvanI sAthe temane paNa moTo phALo hate e bahu ochA jANe che. pahelI sAhitya pariSadamAM "raMgabhUmi upara emaNe nibaMdha vAMcele. te uparAMta jJAnasudhA, buddhiprakAza Adi mAsikamAM emanA lekha avAranavAra AvatA. emanuM lagna suratamAM sau. priyaMvadA sAthe thayuM hatuM. emanA be putromAMthI eka vipinavihArI svargastha thayA che. bIjA zrI. sudhAkara vyApArI lAInamAM che. putrI sau. pratimA e sva. AcArya AnaMdazaMkara dhruvanAM putravadhU thAya. muMbaImAM 20mI sapTembara 1921 nA roja emanuM avasAna thayuM. emanA graMthanI nAmAvali nIce mujaba cheH saradAra rA. ba. bhoLAnAtha sArAbhAInuM caritra I. 1888 mukulamardana (navalakathA) - I. 1895 virAjamohana (baMgALI parathI bhASAMtara) brAntisaMhAra (nATaka) I. 1899 * Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-viraha graMthakAre kekhuzaro navarojajI kAbarAjI sva. kekhuzare kAbarAjIne janma tA. 21-8-184ranA roja muMbaImAM thayo hato. temanA bApadAdA asala suratanA vatanI hatA. temanA pitAnuM nAma navarojajI ane mAtAnuM nAma meherabAI hatuM. teo kAme pArasI hatA. agIAra varSanI vaye gujarAtI abhyAsa pUre karIne temaNe aMgrejI abhyAsa zaru karelo, paraMtu soLame varSe temaNe aMgrejI abhyAsa choDI didhelo. temanA pitAnI jIMdagI chApakhAnAnA kAmamAM gaelI, je dhaMdhAne vAraso temane maLyo hate. juvAnImAM te "pArasI mitra" nA taMtrI thaelA. pAchaLathI temaNe 1859 thI meTAM patromAM madadanIza taMtrI tarIke kAma karavA mAMDeluM. sane 1862-63 mAM sva. sorAbajI baMgALInA paricayathI te "rAsta gophatAra' sAthe joDAyA ane sva. karasanadAsa mULajInA sahavAsamAM AvyA. temanI bhalAmaNathI te "rAsta gephatAra"nA madadanIza taMtrI rU. 50 nA pagArathI thaelA. karasanadAsa mULajI IglAMDa gayA, tyAre e patranA mukhya maMtrI te banelA. "rAsta gophatAra" mAMnA temanA lekhothI e patrane sArI pratiSThA maLI hatI. khAsa karIne temanA lekhe pArasI kuTuMbamAM hoMzabhera vaMcAtA. - sva. kekhuzaree pite uMcI keLavaNI lIdhI nahotI paNa keLavaNInA te custa himAyatI hatA. aMgabaLanI keLavaNIne uttejana ApavAne temaNe "sara dinazAha piTiTa jimnesTika InsTITayuzana"nA uparI tarIkenuM kAma mAthe lIdhuM hatuM. muMbaInI myunisipala korporezananA te sabhya hatA. sane 1900 mAM temane IMglAMDamAM briTiza insTITayuTa opha jarnalisa"nA sabhAsada thavAnuM mAna maLeluM. 1886 mAM temane IrAnanA zAhe eka cAMda enAyata karyo hato. saMsArasudhArAnAM kAmamAM te agresara bhAga letA. - sva. kekhuzaro eka sArA navalakathAkAra ane nATyalekhaka paNa hatA. aMgrejImAMthI hiMdu ane pArasI saMsAra upara utArelI temanI keTalIka navalakathAo te kALe sArI peThe lokapriya nIvaDI hatI. temaNe lakhelAM nATakamAMnAM DAM "zAhanAmA" uparathI lakhAyelAM te paNa lokapriya nIvaDyAM hatAM. paradezI pustakemAMthI anukaraNarUpe lakhAtAM pustakomAM paNa temanI sajAvaTa ane milAvaTa evI hatI ke temAM paradezIpaNAnI gaMdha bhAgye ja Ave. temanuM eka nATaka "naMdabatrIsI" temaNe pitAnA mitra sva. raNachoDabhAI udayarAmane arpaNa karyuM hatuM Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to graMtha ane graMthakAra pu. temanI kRtionI yAdI nIce mujaba cheH navalakathAo--cAlIsa hajAranA cAnajI, dukhIyArI khaccu, gulI garIba, mIThI mIThI, bhAlA deAle, bhIkhA bharabhariyeA. nATakA--jamazeda, niMdAkhAnuM, bheAlI jAna, vinAzakALe viparIta buddhi, mejana ane manIjeha, naMdabatrIsI. tr strIo mATenuM paheluMja patra strImeAdha '" temaNe sthApyuM hatuM, je 25-4-1904 ne rAja temanuM avasAna thayA pachI temanAM putrI zIrInakhAI kAmarAjI calAvatAM hatAM. gheADA samaya pahelAM temanuM paNa avasAna thayuM che. kezavajI vizvanAtha trivedI sva. kezavajI vizvanAtha trivedIne janma saM. 1915nA vaizAkha sudda 4 ne rAja preALa (kAThiyAvADa)mAM thayA hatA. temanA pitAnuM nAma vizvanAtha jUThThAbhAI trivedI ane mAtAnuM nAma mAnakuMvara hatuM. nyAte te zrImALa brAhmaNa hatA. sva. vaidyarAja jaTAzaMkara lIlAdharanA te mAsIAi bhAi hatA. sAta varSanI uMmare dhroLanI gAmaThI zALAmAM temaNe abhyAsa zaru karelA ane saMvata 1924mAM sarakArI zALA UdhaDatAM temAM dAkhala thaIne gujarAtI cAra dhAraNanA abhyAsa karyAM, parantu kuTuMbanA nirvAhanA jemanA para AdhAra hatA te temanA pitAnA kAkAnuM avasAna thatAM temanA para e kheAjo AvI paDayo ane abhyAsa cheDavA paDyo. eka saiAnIne tyAM Treka pagAre nAkarI zaru karI. cAra varSa vItI gayAM paNa bhaNyA vinA AgaLa vadhI zakAze nahi evA anubhava thatAM temaNe pharIthI nizALe esI bhaNavA mAMDayu, ane aMgrejI e dheAraNa sudhI abhyAsa karyAM. rU. 5 nA pagArathI temane Asi. zikSakanI nAkarI maLI, pachI sarapadaDa mahAlamAM mukhya zikSaka thayA. TreInDa zikSaka thavAnI salAha maLatAM temaNe te mATenI prAvezika parIkSAnA abhyAsa zaru karyAM ane i. sa. 1878mAM te parIkSA pAsa karIne rAjakATanI TreniMga kaoNlejamAM praveza meLavyeA. te vakhate kaeNlejanA prinsIpAla sva. navalarAma lakSmIrAma hatA. 1880mAM TreInDa zikSaka thaIne te kAThiyAvADa prAMtanA sarakArI keLavaNI khAtAnI nAkarImAM joDAyA. sane 1892mAM e nAkarI cheADI tyArathI temaNe graMthalekhananuM ja kArya karyuM hatuM ane e ja temanA nirvAha mATenA mukhya vyavasAya hatA. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-videha graMthakAre temanuM paheluM pustaka "satImaMDaLa ane strI purUSone dharma-bhAga pahelo" sane 1892mAM bahAra paDeluM. e pustakanI nava AvRttio thaI che. "satImaMDaLa bhAga 2' nI pAMca AvRttio thaI che. bIjAM pustakamAM "caritra caMdrikA' (cAra AvRtti) ane "zrImALa purANa" e mukhya che. "satImaMDaLa bhAga 1'nI be hiMdI AvRttio paNa thaI che. svargastha pitAnI jJAtinuM "zrImALI zubhecchaka" mAsika patra keTaloka samaya calAvyuM hatuM. temanuM avasAna amadAvAdamAM tA. 7-8-34 ne reja thayuM hatuM. temanuM prathama lagna jAmanagaramAM zivakuMvara sAthe ane bIjuM lagna mIThIbAI sAthe thayuM hatuM. temanA moTA putra zrI. bhegIlAla amadAvAdanI seMTrala beMkanI zAkhAmAM AsI. ekAunTanTa che ane bIjA putra zrI. anaMtarAya nAgapuramAM selsamena tarIke kAma kare che. te uparAMta temanI eka putrI vidhavA che. gajendrarAya gulAbarAya buca sva. gajendrarAya gulAbarAya buca goMDaLanA vatanI hatA. temane janma saM. 1958nA bhAdaravA suda 13 ne roja temanA mosALa vasAvaDamAM thayo hato. temanA pitAnuM nAma gulAbarAya dulerAya buca ane mAtAnuM nAma vAlI bahena hatuM. nyAte te vaDanagarA nAgara hatA. temanA pitA jasadaNamAM pilIsa suparinTenDenTa hatA tethI temanI prAthamika keLavaNI jasadaNamAM pUrI thaelI. temanI mAdhyamika keLavaNI geMDaLanI saMgrAmajI hAIskUlamAM tathA tyAMnI gIrAsIyA kolejamAM pUrI thaI hatI. abhyAsamAM te khUba tejasvI hatA. hAIskUlamAM temane daramAse DhAlarazIpa maLatI ane meTrIkanI parIkSA temaNe 1919 mAM yunivarsiTImAM AThamA naMbare pasAra karelI. tyArapachI uMcI keLavaNI temaNe jUnAgaDhanI bahAuddIna kolejamAM lIdhI hatI. 1923mAM bI. e. mAM saMskRta onarsa sAthe te pahelA vargamAM pahero naMbare pasAra thayA hatA, ane tethI temane bhAu dAjha prAIjha maLyuM hatuM tathA dhIrajalAla mathurAdAsa skolarazIpa maLI hatI. 1923 thI 1925 sudhI te bahAuddIna kolejanA phelo hatA. 1925 mAM temaNe ema. e. nI parIkSA pasAra karIne vedAMtamAM pahelA AvavA mATe "sujJa gekuLajI jhAlA vedAMta prAIjha' meLavyuM hatuM. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 9 1925 thI 1927nA navembaranI 13mI tArIkhe TAIpheIDanI bimArIthI temanuM avasAna thayuM tyAMsudhI te suratanI kelejamAM aMgrejInA prophesara hatA. aMgrejI, gujarAtI ane saMskRta e traNe bhASAnuM temanuM vAcana vizALa hatuM. bahAuddIna kelejanA saMskRtanA mAjI oNphesara sva. mahAdeva malhAra joSInI temanA jIvana upara vizeSa asara hatI. aMgrejImAM zekasapiyara,mA, Imarasana, saMskRtamAM kAlidAsa, ane gujarAtI mAM munazI, nAnAlAla tathA kona e temanA priya lekhake hatA temanI eka ja kRti "gajendra maukike" temanA avasAna pachI zrI. ramaNa lAla yAjJikanI lakhelI prastAvanA sAthe prasiddha thaI che. e pustakamAM temanAM kAvyo, nibaMdha, patro vagerene saMgraha che. temanuM lagna tA. 21-4-1920 nA roja vasAvaDamAM kaMcanalakSmI nRsiMhaprasAda desAI vare thaeluM. temane eka putra bhAI anilakumAra ane putrI sau. saralAlakSmI vidyamAna che. paMDita gaTulAlajI : bhAratamAtaMDa paMDita gaTulAlajI mULa keTAnA vatanI hatA. tailaMgI brAhmaNa ghanazyAma bhaTajIne tyAM jUnAgaDhamAM tA. 8-2-1801 nA roja temano janma thayo hato. moTapaNe zIghrakavi tarIkenuM biruda pAmanAra e bALake pAMca varSanI vaye ja thALI pALI ghaMTI baMTI taLeva khAMDaNiyuM" evI kavitA racI hatI ! sAtame varSe te temaNe "amara kaSa' kaMThastha karyo hato. AvA pratibhAzALI bALakanI AMkho navame varSe zItaLAnA upadravathI gaI paraMtu tenAM prajJAcakSu khulI gayAM. pitA pAsethI saMskRta bhASAnAM sarva aMge bhaNI laIne 14 varSanI aMdara te temaNe yamunAlaharI, RkimaNuM caMpU, vedAnta ciMtAmaNi, bhAtazakti vagere graMtho lakhyA ane sarissiddhAnta. mArtaDa nAmaka prauDha vAdagraMthamAM chapAyelA lakSmaNagirinA 3ra kenuM khaMDana karyuM. jodhapuranA mahArANA samakSa paMDitanI sabhAmAM "kaMsavadha kAvya zIgha kavitAnA prayogarUpe racI temaNe prathama paMktinA zIghrakavi tarIkenuM biruda meLavyuM. saMskRta ane vraja bhASA uparAMta gujarAtImAM paNa te kavitA racatA jene saMgraha "subhASita laharI' nAmathI prasiddha thayA che. zIghrakavi uparAMta te addabhuta vyAkhyAtA ane zatAvadhAnI paNa hatA. 18 varSanI vaye temaNe kAzInA paMDita pAsethI 100 judI judI bAbatenAM avadhAne Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali -videha graMthakArI karIne e padavI meLavI hatI. saMgItamAM paNa te sarasa nAtA heAvA uparAMta mRdaMga majAvavAmAM kuzaLa hatA. 1887mAM bhArata dharmamahAmaMDaLamAM vaidika dharma upara saMskRtamAM apAyalA emanA vyAkhyAne ameTA meTA paMDitAne paNa mugdha karyAM hatA, ane 'bhAratamAtA'nuM padma temane ApavAmAM AvyuM hatuM. temanI kRtienI nAmAvaliH-subhASitalaharI (gujarAtI), yamunAlaharI (saM), RkimaNIya pU (saM.), vedAnta ciMtAmaNi (saM.), kaMsavadha (saM.), kRSNabhisAra kAvya (saM.). paMDitajI maLatAvaDA, zAMta, nirabhimAnI tathA sAdA hatA. temanI pahelI strInuM nAma pArvatI hatuM. tenA mRtyu pachI temaNe RkamAvatI nAmanI eka satI-sAdhvI kanyA sAthe lagna kareluM. i. sa. 1998mAM te bhAvanagara gaelA te vakhate temane pAMca-sAta mAsanI eka putrI hatI ane temanAM patnI bimAra hatAM. te vakhate paMDitajInI prakRti ekAeka bimAra thaI AvI ane te hiranAma japatAM mRtyu pAmyA. temanAM patnI te ja kSaNathI mauna dhAraNa karIne khIje divase sUryostakALe mRtyu pAmyAM hatAM. gaNapatarAma anuparAma travADI sva. gaNapatarAma anuparAma travADIneA janma temanA vatana AmeAdamAM saM. 1905nA kArtika vada 6 ( tA. 16-11-48 )nA rAja thayA hatA. temanA pitAnuM nAma anuparAma hirarAma travADI ane mAtAnuM nAma galAlamA hatuM. teo nyAte amadAvAdI audIcya sahasra brAhmaNa jJAtina hatA. temanA pitAmaha hirarAma travADI meAdanA DhAkAranA kArabhArI hatA ane pitA paNa ThAkAra gulAbasiMhajInA kArabhArI hatA. pAchaLathI temaNe suratamAM vasavATa kare<Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -graMtha ane graMthakAra pu9 meTrika pAsa karIne te suratanI mizana hAIskUlamAM nokarImAM joDAyA. tyAM 6 mAsa nokarI karIne suratanI gepIpurAnI brAMca skUlamAM, pachI je. je. eMglevarnAkyulara skUlamAM ane pachI sorAbajI hAIskUlamAM paNa temaNe zikSakanI nokarI karI hatI. pachI rAMderamAM ane katAragAmamAM te aMgrejI skUlamAM heDamAstara thayA hatA. e vakhate temaNe kolejamAM abhyAsa mATe javA rAjInAmuM paNa ApeluM paNa zrI. naMdazaMkara tulajAzaMkaranI salAhathI rAjInAmuM pAchuM kheMcI lIdhuM ane aMkalezvaranI aMgrejI zALAnA heDamAstara tarIke thaelI badalI svIkArI lIdhI. tyArapachI te kheDAnI ane bIjI betraNa zALAomAM badalAyA hatA ane 1873-74mAM suratanI sara je. je. bereneTa pArasI paMcAyata skUlanA heDamAstara thayA hatA. tyAra pachI sane 1876 thI 1883 sudhI te kAThiyAvADanA hAlAra prAMtanA DepyuTI ejyukezanala inspekaTara tarIke gayA hatA ane 1883 thI 1890 sudhI seraTha prAMtanA De. ejyu. insa. tarIke temaNe kAma karyuM hatuM. tyArabAda traNa varSa sudhI bhAvanagaranA te vakhatanA yuvarAja zrI. bhAvasiMhajInA TayuTara tarIke saMtoSakAraka kAma karyuM hatuM ane 1893 thI 1896 sudhI te pAchA seraThanA De. ejyu. insa. tarIke gayA hatA. 1896 thI 1899 sudhI te rAjakoTanI mela TreniMga kelejanA prinsIpAla tarIke nImAyA hatA jyAM paNa temanI kAmagIrInI uparI adhikArIoe prazaMsA karI hatI. 1899mAM te jAnAgaDha rAjyanA keLavaNI khAtAnA uparI adhikArI tarIke rUA. 25nA pagArathI gayA hatA ane tyAM be varSa nekarI karyA bAda 1901mAM 53 varSanI vaye ekaMdara 36 varSanI nokarI karIne nivRtta thaI surata AvyA hatA. be varSanI caDatA pagAranI rajA bAda 1903 thI te penazana para UtaryA hatA. bIlakhAvALA zrI. nathurAma zarmAne temaNe guspade sthApyA hatA ane temanA upadeza tathA granthanI zrI. gaNapatarAma upara viziSTa asara hatI. AdIcya brAhmaNa jJAti prati temano khUba sevAbhAva hatA. saM. 1969mAM temaNe bhA. o. brahmasamAjanuM dazamuM saMmelana suratamAM pitAne kharca netaLe hatuM. temaNe Azare 50 hajAranI sakhAvata karI hatI, jemAMne eka sAre bhAga jJAtisevA nimitte hate. suratanI saMskRta pAThazALAne, audIcya brahmasamAjane, jJAtinA vidyArthIone skelarazIpa ApavAne, nyAtanA occhava mATe, ema nAnI moTI rakamo temaNe jJAtisevA mATe ApI hatI. te uparAMta suratanI myu. kanyAzALA mATe makAna, krI lAyabrerI mATenuM makAna tathA nibhAvanI rakama, surata kelejane lekacara hela, ane jAhera Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-cartiAvali-videha graMthakAre vyAkhyAna tathA jJAtinI vADI mATe upayogamAM Ave evuM makAna, evI - rIte temaNe ekaMdare rU. 35000nuM dAna karyuM hatuM. saMvata 1975nA jeTha sudI 14 ne roja (tA. 12-6-1919) 70 varSanI vaye suratamAM temanuM avasAna thayuM hatuM. gujarAtI sAhityamAM temanAM ja anuvAdita pustakaeNne phALo che je suMdara che. temane pahelo graMtha "mIThI mIThI vAte' je misa ejavarthanA "perasa esisTaMTa'nA anuvAdarUpa che te 1885mAM bahAra pADyo hato. smAilsanA sepha helpa'nuM bhASAMtara jAtamahenata' nAmathI 1889mAM ane kerekTarInuM bhASAMtara "sadvartana nAmathI 1896mAM gu. va. saMsAyaTI taraphathI bahAra paDayuM hatuM. "dariyApAranA dezonI vAte" athavA "dhUrapa khaMDanuM varNana (Across the sea or Europer described) e pustaka 1892 mAM bahAra paDayuM hatuM. gaNezajI jeThAbhAI dubaLa sva. gaNezajI jeThAbhAI dubaLane janma temanA vatananA gAma lIMbaDImAM saMvata 1909nA piSa suda 3 (tA. 12-1-1853)mAM thaye hato. temanA pitAnuM nAma jeThAbhAI DAhyAbhAI dubaLa ane mAtAnuM nAma zAmabA hatuM. nyAe te brahmakSatriya hatA. temaNe prAthamika ane zerI mAdhyamika keLavaNI lIMbaDImAM lIdhI hatI. temanI sthiti sAdhAraNa hatI eTale thoDI aMgrejI keLavaNI laIne turata zikSaka tarIkenI nekarI lIdhI hatI ane pachI kAyadAno abhyAsa karI vakIlAtane vyavasAya karyo hato. gItA ane rAmAyaNa e emanAM priya pustake hatAM. sva. gaurIzaMkara ojhA bhAvanagaranA divAnapade hatA temanI temanA jIvana upara mukhya asara vatI. vakIlAtano vyavasAya karatAM ane te choDyA pachI temaNe udyogonAM kArakhAnAMo sthApavAnI zaruAta karI hatI. lIMbaDImAM jIniMga phekaTarI, presa ane chApakhAne temaNe prathama zaru karyA hatAM. eka vakhata temanuM jasavaMtasiMha prinTiMga presa' kAThiyAvADanAM sArAM chApakhAnAMomAMnuM eka lekhAtuM. uttara vayamAM temaNe tenI sAthe TAIpa phAuMDarI paNa jaDI hatI. temanA presamAM keTalAMka mAsika patra chapAtAMmAMnAM keTalAMkanuM saMcAlana te karatA. keTalAka vakhata brahmakSatriya zubhecchaka' mAsika temaNe calAveluM Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ane graMthakAra pu. huM pitAnI nyAtanA garIba vidyArthIone te skolarazIpa ApatA. temanI jAhera sevAonA badalAmAM 1911mAM temane sarakAre "keronezana meDala" ane 1915mAM "rAvasAhebane khItAba paNa Apelo. lIMbaDInI myunA ceramena tarIke temaNe ghaNAM varSo sudhI kAma karyuM hatuM. sAhityamAM temane phALe mukhyatve "kautukamALA ane bodhavacana" pUrata che. e pustaka e kALe khUba lokapriya thayeluM ane tenI saMkhyAbaMdha AvRttio thaI hatI. e pustakanuM aMgrejI bhASAMtara Indian Folklore nAmathI ane tenuM hiMdI bhASAMtara paNa temaNe pAchaLathI bahAra pADelAM. keTalAMka kAyadAnAM gujarAtI pustake temaNe lakhelAM jemAM "limiTezana hai" ane "kAThiyAvADa riporTasa" mukhya che. temanuM lagna lIMbaDImAM thayeluM. temanAM patnInuM nAma mANekabAI temane cAra putra ane eka putrI hatAM. sva. mULajI reDI repharameTarI skUlanA suparinTenDanTa hatA. zrI. dayArAma lIMbaDImAM myu. ceramena che. zrI. jagajIvanadAsa lIMbaDImAM pitAnA udyogonI vyavasthA saMbhALe che. sva. bhUdaradAsa eka sArA lekhaka hatA. temaNe keTalIka navalakathAo lakhI hatI. temanuM chelluM pustaka "umara khayyAmanI rubAIyAtanA kAvyAnuvAdanuM che. gopALajI kalyANajI delavADAkara sva. gopALajI delavADAkarane janma tA. 1-6-1869ne roja kAThiyAvADanA delavADA gAmamAM thayo hato. nyAte te audIcya brAhmaNa hatA. temanAM mAtuzrInuM nAma vahAlIbAI hatuM, je temane 6 divasanA mUkIne mRtyu pAmyAM hatAM. delavADAmAM gujarAtI sAta dharaNane abhyAsa karIne 16 varSanI vaye te muMbaI gayA hatA. muMbaImAM vAcchAgAMdhIne tyAM nAmuM lakhavAnI nekarImAM joDAyA hatA, te sAthe temaNe khAnagI rIte aMgrejI abhyAsa karavA mAMDayo hate. kavitA ane nATake lakhavAnA rasane kAraNe pachIthI te mI. nAnAbhAI rustamajI rANInAnI "AphreDa nATaka maMDaLImAM nATaka lakhavA mATe rahyA hatA. tyArabAda temaNe svadezI nATaka maMDaLI ', "vikaTAriyA gujarAtI nATaka maMDaLIne mATe paNa keTalAMka nATaka lakhyAM hatAM, te arasAmAM ane te pachI temaNe keTalAMka vArtAnAM pustaka tathA kiMDaragArTana zikSaNapaddhatinAM pustaka lakhI prasiddha karyA hatAM. e zikSaNa paddhatinAM pustaka taiyAra karavAmAM gujarAtIomAM te pahelA hatA, ane temanAM pustake bALakeLavaNI Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 graMthakAra-caritAvali-videha graMthakAre mATe te arasAmAM sArI peThe lokapriya nIvaDayAM hatAM. nAnapaNathI saMgItane temane zokha hatuM tethI AgaLa jatAM zALAmAM saMgItazikSaka tarIke paNa temaNe kAma karyuM hatuM. temanI kavitAzakti tathA lekhanakArya mATe temane sAta caMdrako maLyA hatA; bAlIvAlA nATaka kaMpanI, vAMkAnera nATaka kaMpanI, dezI nATaka samAja, jAnAgaDha sTeTa, bhAvanagara sTeTa, vaDodarA sTeTa, ane 1911 mAM bharAyelA dilhI darabAra taraphanA e cAMde hatA. mahema garbhazrImaMta hatA. temanA dAdA meghajI zeviMdajI eka zrImaMta zarApha hatA ane vahANe rAkhI raMguna tathA AphrikA sudhIno vepAra kheDatA. sva. gopALajIne sAta strIo thaI hatI, temAMthI cothI strI kamalA uche kusumabAinI kanyA madhumatInuM lagna zrI. gopALajInI hayAtI pachI bAlubhAI zyAmajI purehita bI. e. sAthe thayAM hatAM. temanAM chellAM patnI ekama hAlamAM vidyamAna che. tA. 17-2-35 ne roja sva. delavADAkaranuM 66 varSanI vaye muMbaImAM avasAna thayuM hatuM. mRtyusamaye temaNe ATheka hajAra rUpiyAnuM dAna pitAnI jJAtine karyuM hatuM, jemAM beDiMga mATe jamInane ane pitAnA eka makAno samAveza thAya che. tenA TrasTIo tarIke zrI. jayAprasAda puruSottamarAya jhAlA ane zrI. ke. ke. jezI kAma kare che. sva. delavADAkare 22 navalakathAo, 13 nATake, 9 citrapaTa mATenI kathAo, ane kiMDaragArTana graMthamALAnI vIseka pustikAo lakhI prasiddha karI hatI. temanI kRtionI yAdI nIce ApI cheH navalakathAo -nIlama ane mANeka 8 bhAga, nIlamamANeka saMtati 4 bhAga, caMdrakaLA, niraMjanI athavA varaghelI vanitA, madhurI athavA premaghelI pramadA, maMdArikA, berIsTaranI baeNrI, brIphalesa berIsTara, zAntipriyA, lAlana vaNajhArI, bahAdura kale 2 bhAga, naMdakizora, navalagaMgA 2 bhAga, vikrama rAjAne saMbhrama 2 bhAga, strIonI mahattA, sahacarI, pRthukumAra, mahilAsamAja, kusuma vAdhelI. nATaka-rAjA zrIyALa, vasaMtamAdhavaramaNasuMdarI, madanavasaMta, maneharI raMbhA, nIlama-mANeka, tArA suMdarI, madhura bALA, caMdrakaLA, manahara menA, paMDalIka, rAjabhakti, yogamAyA. citrapaTa kathAo-pitroddhAra, IdrakumArI, devI TeDI, lAlana vaNajhArI, janakavidahI, kAzmIra, dilapharoza, nIlama-mANeka, kusuma vAdhelI. bALagraMthAvalI-kiMDaragArTana zikSaNapaddhatinAM mULatatva, kiMDaragArTana Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 - graMtha ane graMthakAra pu. 9 4 bhAga, bALakasarata, zizuzikSaNa, bALakahANIo, bALabAga 2 bhAga, kiMDaragArTana pAThamALA, bALazikSaNa garabAvaLI, saMgIta satI maMDaLa, saMgIta rAjAmaMDaLa, bALakhela, bALakanI raMgabhUmi, bALajJAna, bALagIta, kiMDaragArTana padArthapATha, vAMcanamALA-mULa bhAga, pahelI cepaDI,bALazikSaNa 3 bhAga. gaMgAzaMkara maNizaMkara vaiSNava sva. gaMgAzaMkarane janma dhrAMgadhrAmAM tA. 15-6-1876 ne reja thaele. temanuM mULa vatana rAjakeTa. temanA pitAnuM nAma maNizaMkara dayALajI vaiSNava ane mAtAnuM nAma DAhIbahena. te nyAte vaDanagarA nAgara gRhastha hatA. temaNe prAthamika tathA mAdhyamika keLavaNI rAjakeTamAM laIne uMcI keLavaNI vaDedarA kolejamAM lIdhI hatI. nAnI vayamAM pitRgRha choDavuM paDayuM hovAthI te abhyAsamAM ane vyavasAyamAM ApabaLe AgaLa vadhyA hatA. bAjI ane kemisTrI temanA priya viSaya hatA, ane sAhitya tathA saMgItane temane rasa hate. jIvanabhara zikSaNane vyavasAya temaNe karyo hato. temanA jIvana upara sva. kamaLAzaMkara prANazaMkara trivedInI prabaLa asara hatI. temanuM lagna sane 1894mAM rAjakoTamAM saubhAgyagaurI sAthe thayuM hatuM. temane traNa putrIo ane eka putra che. zrI. gaMgAzaMkara suratamAM tA. 10-6-1917 nA roja avasAna pAmyA hatA. 1899mAM (1) bALasvabhAva' nAmanuM temanuM paheluM pustaka bahAra paDayuM hatuM. tyArabAda temanAM prasiddha thaelAM pustakenI nAmAvali nIce mujaba cheH (2) bALavArtA, (3) padArthapATha, (4) jJAnapradIpa, (5) gujarAtI vyAkaraNa, (6) English Essays, (7) bAleja tathA kemisTrI, (8) gRhavyavasthA. choTAlAla caMdrazaMkara zAstrI sva. choTAlAla caMdrazaMkara zAstrIne janma I. sa. 1868mAM thayo hato. te nyAte sAmavedI zrImALI brAhmaNa hatA. prAthamika keLavaNI lIdhA bAda mAdhyamika keLavaNImAM temaNe vaDodarAnI kelejamAM prIviyasa sudhI abhyAsa karyo hato. saMskRta bhASAnuM jJAna temaNe vizeSAMze potAnA pitA pAsethI meLavyuM hatuM. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali - videha graMthakAraza abhyAsa cheADyA pachI temaNe muMbaImAM geAkaLadAsa tejapALa hAIskUlamAM zikSaka tarIke nAkarI lIdhI hatI. tyArapachI temane sva. IcchArAma sUryarAma desAie peAtAnA mudraNAlayamAM zAstrI tarIke ane prak saMzAdhanakAra tarIke rAkhyA hatA. ahIM temane kAryane aMge dhArmika graMthAnA abhyAsa tathA saMzAdhana mATenI sArI taka maLI hatI. saMskRtamAMthI temaNe aneka graMthA anuvAdita karyAM hatA. atharvaveda, sAmaveda ane yajurvedanuM bhASAMtara temaNe pUruM karyuM hatuM ane RgvedanuM bhASAMtara adhUruM rahyuM hatuM. te vedAMtI uparAMta karmakAMDI ane zAstrI paNa hatA. sAduM jIvana tathA ucca vicArA temaNe jIvanamAM utAryAM hatAM. temaNe lakhelAM ane prasiddha thayelAM pustakAmAMnAM mukhya nIce mujaba cheH ''brahmasUtra-zAMkara bhASya", "AtmapurANa", "ekAdazApaniSad', "tattvAnusaMdhAna", "pativratA strIo", "vivAhakaumudI", "mahAzivapurANa", "vicArasAgara", "kUTasthAdeza", "saptazatI", "AdityahRdaya", ItyAdi. temanAM pustakA mukhyatve saMskRta AdimAMthI karavAmAM AvelAM bhASAMtararUpa che. tA. 27-8-42 nA rAja muMbaImAM temanuM avasAna thayuM hatuM, temanA ekanA eka putra zrI. cunIlAla tathA temanA parivAra vidyamAna che. jagajIvana kAlidAsa pAThaka sva. jagajIvana kAlidAsa pAThakanA janma temanA vatana bheALAdamAM saM. 1928 (I. sa. 187ra) nA vaizAkha suda 5 nA rAja thaeleA. temanA pitAnuM nAma kAlidAsa rAdhavajI pAThaka ane mAtAnuM nAma gAdAvarIbAI. nyAte te praznorA brAhmaNa hatA. temaNe bheALAdamAM prAthamika keLavaNI gujarAtI sAta dhAraNa sudhI lIdhI hatI. tyArapachI rAjakoTanI TreniMga kaoNlejamAM abhyAsa karI te sIniyara thayA hatA. temane rAjakATa rAjyanI skreAlarazipa maLatI hatI. abhyAsa bAda temaNe keLavaNIkhAtAnI neAkarI lIdhI hatI. pahelAM te pArabaMdaranA mahArANAnA TayUTara hatA ane pachI mukhya tAlukAskUlanA heDamAstara thayA hatA. hiMdI, baMgALI sAhitya ane kAThiyAvADI DhokasAhitya temanA abhyAsanA priya viSayA hatA. payagambarAnA jIvanamAM temane sArI peThe rasa hato tene pariNAme temaNe 'muslIma mahAtmA' pustaka lakheluM. saMskRta nATakonA Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 2 abhyAsathI temaNe keTalAMka nATako lakhelAM temAMnuM 'rAmAyaNu' takhtA para paNa saphaLatA meLavI zakyuM hatuM. itihAsasaMzAdhananA rasanA pariNAmarUpe temaNe jeThavAonA itihAsanuM saMzodhana karIne " makaradhvajavaMzI mahIpamAlA " pustaka bahAra pADayuM hatuM. khetIvADI ane tulanAtmaka dharmanA paNa temane ThIka abhyAsa hatA. temanuM paheluM lagna vAraNA (bhAla)mAM sva. mayA sAthe saM. 1958 mAM thaeluM, jemanAthI thaelA putra te zrI. zAntilAla pAThaka, bIjAM lagna saM. 1972mAM pAlItANAmAM vijayAbahena sAthe thaeluM temanAthI temane 4 putrA ane 2 putrI thayAM hatAM: cittaraMjana, janakarAya, prabhAzaMkara, harikRSNa; anasUyA ane caMpA. saMvata 1988 nA ASADha sudI 9 ne rAja ArabaMdara hAIskUlamAM keLavaNInA samAraMbha hatA temAM bhASaNa karatAM hRdaya baMdha paDavAthI temanuM avasAna thayuM hatuM. temanI kRtionI nAmAvila nIce mujabaH (1) kuvAbhyudaya, (2) vijJAnazataka, (3-4) upaniSada nA upadeza bhAga 1-2 (5) naukADUkhI (baMgALImAMthI bhASAMtara), (6) lAvaNyalatA ane kAmAMdha kAminI, (7) rANI vrajasuMdarI, (8) rAyacaMpaka (aitihAsika navalakathA), (-10) vyavahAra nItidarpaNu bhAga 1-2, (11) baMkIma nibaMdhamALA (baMgALImAMthI anuvAda), (12) makaradhvajavaMzI mahIpamALA, (13) bALakAne AnaMda, (14) muslIma mahAtmAe keTalAMka zALApayegI pustakA paNa temaNe lakhelAM, jevAM ke saMsthAna pAramaMdaranI saMkSipta bhUMgALa, aitihAsika caritramALA 3 bhAga, padArthapATha 3 bhAga, ityAdi, te uparAMta leAkagIteA, rAsA, duhA ityAdi temaNe saMzAdhelAM te ane temaNe pote lakhelAM dekhada ane geya kAvyeAnA saMgraha aprasiddha rahyo che. jahAMgIrajI nasaravAnajI paTela-"gulaphAma'' pArasI sAhitya jagatamAM 'gulAma'nA takhallusathI jANItA lagabhaga pANAsA jeTalAM pustakA (nATakA ane navaDhA)nA lakhanAra ane eTalA ja ekadhArA kALA pArasI patrakAratvamAM ApanAra sva. jahAMgIrajI nasaravAnajI paTela muMbainA eka vikhyAta kuTuMbanA nakhIrA hatA, jemanA nAma parathI muMbaImAM Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-videha graMthakAre sI. pI. Teka (kAvasajI paTela ) nA mahelAnuM tathA keTamAM kAvasajI paTela sTrITanuM nAma paDeluM te kAvasajI rustamajI paTela emanA prapitAmaha thAya. e kAvasajI paTele koLIonI saradArI laIne muMbaIne jaMjIrAnA sIdIonA humalAmAMthI bacAveluM. jahAMgIrajIne janma I. sa. 1861 nA julAInI 14mI tArIkhe muMbaImAM thaelo. emanA pitAnuM nAma nasaravAnajI jahAMgIra paTela. prAthamika tathA mAdhyamika zikSaNa temaNe muMbaImAM ja lIdheluM ane koTanI aMgrejI skUlamAMthI cAreka dheraNa aMgrejI bhaNI abhyAsa choDI dIdhelo. paNa lekhana-vAcana ane khAsa karIne nATakane nAda emane nAnApaNathI ja lAgelo. cheka 15 varSanI UgatI vayathI emaNe lakhavA mAMDeluM ane "gula aphazAne, "gapasapa", "jJAnavardhaka', "gasoMga', "kurasada', "madhura vacana", "mAsika majAha', "lakSmI', Adi aneka patramAM te lakhatA. zALAmAM eka nATakamAM "gulaphAma'nuM pAtra pite bhajaveluM e ja "takhallusa thI lakhavuM zaru kareluM je jIvanasudhI emaNe cAlu rAkhyuM. muMbaI samAcAra ane "akhabAre sodAgaramAM patrakAra tarIke emaNe jIvananI zarUAta karI ane jIvanabhara emano vyavasAya e ja rahyo. I.sa. 1903 thI te "jAme jamazeda' patramAM joDAelA te cheka I. sa. 1935 mAM kAmakAja choDyuM tyAMsudhI tenA taMtrImaMDaLamAM rahelA. I. sa. 1936 nA ogasTanI 24mI tArIkhe muMbaImAM emanuM avasAna thayuM. emanAM patnI parejA te pIrejazA dInazALa mukAdama (bukaselara)nAM bahena thatAM hatAM. emanI pahelI navalakathA "sonAragaDha I. sa. 1876mAM prakaTa thaelI; tyArapachI "khaMDerAva gAyakavADa athavA tAtyAnI jAgIra koNanI ?" e I. sa. 1890 mAM, "bAnuM ane sajIvana thaelo Azaka" 1897 mAM ane rUzInI AgAhI" tathA "rajaputAMNu ane lakSmI" 1900 mAM prakaTa thaI hatI. emanAM pustakonI maLI teTalI yAdI A nIce ApI cheH navalakathAo -senAragaDhadubAzane vArasa, raMgeluM lAchaNa, zApuranuM kismata, pAMDuraMga hari, sarovaranI suMdarI, mahellajI ane junA vahu, o dhana tuM kyAM che?, dilasejha dasta, navala nANAvaTI, kALo nAga, eka jherane kaTore, jaranI jaMjALa, bejana manIjeha, kajiyAnuM kALabuda, mahebatI bajAra, guladaste ramUja, jabaradastInAM lagana, gAMDA paTela, e kahAnajI koNa? meTe gharanAM bAIsAheba, uThAvagIra, hamIdA yAne takadIrane Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 graMtha ane graMthakAra pu. tAra, AlI mAsInAM ecariyAM, pratApI lakSmI-pratApa, sUraja pUjanArI prazna yAne adekhI hamazIra, jeka Trevarsa, khudAe banAvI joDI, kheMNATaka, tapharamacI tragaDI, mUrtinI AMkhane hIrA, talesmAtI vIMTI, jagadhara pujArI, haidrAbAdanA hajAma, mArI acagInA dahADA, naragIsa, harIkanuM kAvatru, rAjamAtAnI sevA, ghelA gaNeza, pavitra tAvIjha, dariyAnI DAkaNa, hakadAranA haka yAne jIlmI jAphara, phitUrI dilAvara, japhAkAra, svapanAMnI tAsIra, cazma cAra, jaMgalamAM maMgala. nATakAH--AMdhaLe baheruM, caMDALa ceAkaDI, kAMTAnuM kaMTesara, joDAkI dAra, mastAna manIjeha, jenTalamena leAkara, kaDakA bAlusa, dhaNiyANIneA dhAka, garabaDa goTA, pAtALa pANI, madharAtane parANA, muThThA mukhakha, sele dhAMkharA, TaoNpsITI, phAMkaDA kiMturI, bhamatA bhUta, caTApaTI, bahena ke khalA, hAMDA mAstara, e mArA mATI, cAnajI cakkara, dharanA gavarnara, dhanadhana dhArI, sukhaaA jAmAsa, kuMvAruM mALa, vAjatA dhudharA, khUkhInuM kheALiyuM, laphaMgA lavajI. jApharaalI mistrI (asIra) sva. jApharaalI mistrInA janma tA. 11-1-1905 nA rAja thaele. temanA pitAnuM nAma gulAmahusena. te isnAasarI kheAjA kAmanA gRhastha hatA. sAhityanA apAra zAkhane lIdhe temaNe zALAnA abhyAsa che|DI dIdheaA. i. sa. 1920 mAM seALa varSanI vaye temaNe peAtAnI kAma mATe " caudamI sadI' mAsika zaru kareluM ane sane 1921 mAM maddAha sIrIjha" nAmanI graMthamALA zaru karelI jemAM traNa pustakA ApelAM. 1927mAM temaNe " muslIma liTarecara" graMthamALA zarU karI hatI. temanA dhAmika abhyAsa sArA hatA. tA. 5-2-1929 ne divase muMbaImAM temanuM 24 varSanI nAnI vaye avasAna thayuM hatuM. temanA smaraNArthe muMbaImAM temanAM aprakaTa pustakA prasiddha karavA mATe asIra sAhitya kAryAlaya 'nI sthApanA thai che. temanAM pustAnI nAmAvali nIce mujaba cheH (1) kurakAnanI krisrAseAzI, (2) jagatanA mArgadarzaka, (3) mavI darabAranA bhedabharame, (4) harama athavA paradeA, (1927), (5) tavahIdanI kilAseApI, (6) jihAda, (7) hajharata meAhammada, (1927), (8) premanuM pariNAma. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra cariztAvali - videha graMthakArI jeThAlAla cImanalAla svAmInArAyaNa su gaNitanA adhyApaka tarIke gujarAtamAM vikhyAta preA. svAmInArAyaNane janma saM. 1940 nA bhAdaravA suda AThama ne zukravAra, tA. 28 mI oNgasTa 1884nA roja amadAvAdamAM kaDavA pATIdAra jJAtinA eka ucca dhanika kuTuMbamAM thayA hatA. ' baLavA' vakhate temanA dAdA harivallabhadAse mazarunA vepAramAM khUba kamANI karelI. temanA pitAnuM nAma cImanalAla ane mAtAnuM nAma mahAkAra. pitAne vepAra paNa dhamadheAkAra cAlatA heAvAthI temanuM bALapaNa bahu sukhamAM gayuM ane abhyAsamAM paNa temaNe kuzAtra muddhine lIdhe AgaLa rahI skAlarazipeA ane InAme lIdhelAM. prAthamika ane mAdhyamika zikSaNa amadAvAdamAM laI i. sa. 1899mAM maeNTrika thaI ne te gujarAta kaoNlejamAM dAkhala thayA tyAre AkhI kolejamAM sauthI nAnA kolejiyana te hatA. saMskRta ane gaNitamAM tejasvI hAvAthI te te viSayanA preA. AnaMdazaMkara ane dAruvALAnA te priya ziSya hatA. emanI murAda te AI. sI. esa. mATe javAnI hatI, paNa pitAne ekAeka vepAramAM kheATa AvI ane emanA abhyAsa kALamAM ja te i. sa. 1898 mAM gujarI gayA eTale te khara na AvI. I. sa. 1900 mAM gujarAta kaeNlejamAMthI prIviyasamAM pahelA vargamAM AvI, eNrADAla skaoNlarazipa meLavIne te muMbaI elphinsTana kaeNoNlejamAM gayA, ane tyAMthI 1903 mAM vaDedarA kaoNlejamAM jaI khI. e. thaI ne 1904mAM tyAMnA phekSA thayA. 1905 mAM ema. e. nA abhyAsa mATe te pUnA phargyusana kolejamAM gayA, paNa maMdavADane lIdhe abhyAsa cheADI pAchA AvavuM paDayuM. eka varSa mAMdagI bhAgavI 1906 mAM te amadAvAdanI sarakArI hAIskUlamAM zikSaka tarIke rahyA, paNa traNa ja mAsamAM dAdAbhAI jayaMtImAM bhAga levAthI rAjInAmuM ApyuM, eka khAnagI gujarAta hAIskUlamAM zikSaka thayA, svadezI mitramaMDaLa ' sthApI amadAvAdanI pahelI rASTrIya caLavaLamAM agraNI kArya karyuM, ' uddeAdhana ' nAmanuM mAsika calAvyuM ane 1907 mAM sUratanI mahAsabhAmAM jaI AvI nAkarI cheADI phrI ema. e. nA abhyAsa AdaryuM. 1908 mAM cAMdAdanA jANItA gaMganAtha bhAratIya sarvavidyAlayamAM te zikSaka tarIke rahyA, pUnAmAM siniyara reMgalara sara parAMjape pAse gaNitanA abhyAsa mATe jaI AvyA ane ema. e. mAM pahelA vargamAM pahele naMbare pasAra thayA. > 5 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. tarata ja 1909 mAM gujarAta kolejamAM gaNitanA adhyApaka tarIke temanI nimaNuka thaI tyAM 12 varSa sudhI khyAti meLavyA bAda 1921 mAM asahakAra AvatAM te nokarI choDI dIdhI. tyAM to emane mATe prinsipAla thavAnI taka hatI, paNa abhyAsakALathI ja araviMda ghoSa, lokamAnya tilaka AdinI prabaLa asara jIvana para paDelI, eTale dezapremane pahele gaNI te nekarI temaNe jatI karI ane gujarAta vidyApIThamAM gaNitAdhyApaka banyA. te pachIthI te 1933 sudhI temaNe judA judA rAjakIya kSetranA tabakkAmAM kArya karyuM 1923 mAM viThThalabhAI paTela sAthe svarAja pArTImAM joDAI muMbaI dhArAsabhAmAM gayA, 1927 thI 1930 sudhI viTIne kAme gAmaDAMomAM rakhaDyA, 1930 mAM dAMDIkUca thatAM dhArAsabhAmAMthI rAjInAmuM ApyuM ane jelamAM gayA, 1931 mAM chUTayA pachI maMdavADa Avyo. 1933 mAM bocAsaNanA svAmInArAyaNa paMthanA saMta yajJapuruSadAsajIne samAgama thatAM temanuM jIvana dharma tarapha DhaLI gayuM. chellAM cAra varSa teo amadAvAdanI lAlabhAI dalapatabhAI kelejamAM gaNitanA adhyApaka ane muMbaI yunivarsiTImAM ema. e. ane ema. esa. sI. ne parIkSaka hatA. gaNita ane saMskRta emanA priya viSaya, ane gaNitanI peThe saMskRta upara paNa emane eTalo kAbU hatuM ke cAhe tyAre zIdhra kAvya paNa racI zakatA. "pratApa carita' nAmanuM 1914 mAM lakheluM emanuM saMskRta nATaka hajI aprakaTa che. jIvananAM chellAM varSomAM svAmInArAyaNa saMpradAyanA mahAna AcAryanuM jIvana "akSara puruSottama caritra' nAme saMskRtamAM zaru kareluM jenA 16000 ke lakhAelA paDyA che. I. sa. 1901 mAM emanuM prathama lagna zaMkaralakSmI sAthe amadAvAdamAM thaeluM jenAthI eka putra che. 1917mAM bIjuM lagna DAhIgaurI sAthe thayuM jenAthI cAra putro ane be putrIo hayAta che. Isa. 1941nA jAnanI 24mI tArIkhe amadAvAdamAM emanuM avasAna thayuM. emanA graMthanI yAdI - "mahArANA pratApasiMha" (nATaka) Isa. 1915 : " parAkramI paurava" (nATaka) I. sa. 192, Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-carikSAvali-videha graMthakAro jehAMgIra baherAmajI marajhabAna jAme jamazeda" nAmanA jANItA pArasI dainika patrane nAmacIna banAvIne te dvArA e kemanI sevA karanAra ane pArasI patrakAratvamAM nAmanA meLavanAra sva. jahAMgIrajI bharajhabAna mULa suratanA vatanI garIba pArasI mAbApanA pharajaMda hatA. tA. 2-9-1848 ne roja temano janma thayo hato. temanA pitAnuM nAma baherAmajI pharadunajI marajhabAna hatuM. I. sa. 1867mAM muMbaImAM meTrika thaIne temaNe elphInsTana kolejamAM thoDo abhyAsa karelo. pachI te patrakAratvanA vyavasAyamAM paDyA hatA jemAM "bombe gejheTa" vALA mI. gIarIe emanA jIvana upara prabaLa asara karI hatI. garIbImAMthI ApabaLe AgaLa vadhIne te mahAna thayA hatA ane pArasI komanI garIbInA nivAraNa mATe pitAnA patra dvArA tathA jAtamahenatathI temaNe lAkho rUpiyA ekaThA karIne te kArya pAchaLa kharcA hatA. sarakAre temane sI. AI. I. ne khItAba Apyo hato. temanI kalamamAM jevI saralatA hatI tevAM ramUja ane kaTAkSa paNa hatAM. temanAM ghaNAM pustakomAM temanI kalamanI e vizeSatA jovA maLe che. temaNe AkhA hiMdano ane yuropa-amerikAno pravAsa karyo hato ane pravAsenAM pustaka paNa lakhI prasiddha karyA hatAM. te eka sArA navalakathAkAra paNa hatA, jemAM temanI pArasI bhASA mukhyatve e komanA vAcakane sArI peThe rasa upajAvatI, kAraNake temanI ghaNuMkharI navalakathAomAM mukhyatve pArasI saMsAranuM Alekhana thayuM che. temanuM avasAna tA, 5-12-28 nA roja muMbaImAM thayuM hatuM. temanAM pustakonI nAmAvali nIce mujaba che: "tArAbAI" (meDIjha TelaranI "tArA"ne tarajUme) 1886, " muMbaithI kazmIra" 1886, "bhula bhulAmaNI" (henarIvuDanI "vidhina dhI meIjha"ne tarajUme) 1890, " akalanA samudara" (Dikansa "pikavika peparsa') 1890, "TocakA saMgraha" 1890, "zIrIna mahama" 1890, "velAtI ve " (velAtanuM gaLyuM dAstAna) 1915, "coryA mAra" 1920, "muzkela ekasAna " 1917, "talesama" (ghumAnI "kAunTa epha meMTIkrIsTone be bhAgamAM), "kautaka saMgraha" 1884, "caMDALa cekaDI" ("pikavika peparsa') 1888, "kara ne je ", "khuza darpaNa", "zIyAnI zIrIna", "AdAnI suMda", "e mArI bahena" (be Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. huM " nImakaharAma ", dhaNI ke DheDhAra pArakI Aza 21 (( bhAga ), " ramujI phakarA saMgraha ', jIlu geArANI ", 66 gheranA dhelA ane bAheranA DAhyA ", " bhale ke bhuMDA " ". rr "" ane jApharanA bApa ", " paMca kathA ", " mAkI cavItrI '', sadA nirAza ", sunA mAya vaDhakaNI " ( cAMdana calakatI ), " kamabakhta kANu ?", "tophAnI bArakasa", "meAdIkhAnethI mAraselsa", "gAruM vilAyata". r mahumanAM putrI jarakhAC "maTalAMnI meharA" e takhallusathI vartamAna patromAM kaTAkSamaya lekheA lakhatAM. temanA meATA putra pIrAjazA aherAmajI marajhakhAna "pIjAma" paNa eka sArA lekhaka hatA. nAnA putra jAla marjhakhAna 1926 nA me mAsamAM mIsIsa karAkAne juhunA dariyAmAM DUbatAM bacAvavA jatAM pote DUkhI maraNa pAmyA hatA. DAhyAbhAI lakSmaNabhAI paTela 6 bhAre mahAna (great) nathI thavuM; sArA-bhalA (good) thavAya teA dhaNuM che' evuM namra ne maryAdita jIvanasUtra najara AgaLa rAkhIne khaMta udyoga ane cIvaTathI gujarAtanA patrakAratvamAM tathA sAhityamAM mUguM kAma karI janAra, 'nirgu'nA takhallusathI lakhanAra ane amadAvAdanI baMdhu samAja'nA eka mAtra a-nAgara sabhya zrI. DAvAbhAinA janma mULa vaDanagaranI leuA kaNabI jJAtinA zrI. lakSmaNabhAI jIvAbhAI paTelane tyAM, i. sa. 1874nA arasAmAM, dhaNuM karIne amadAvAdamAM thayA hatA. keLavaNI paNa emaNe amadAvAdamAM ja lIdhI ane yunivarsiTInI skUla phAInala parIkSA pasAra karIne vakIlAta mATe kAyadAnA abhyAsa zaru karyAM, paNa saMjogavazAt te paDatA mUkIne potAnA priya vyavasAya patrakAratva ane sAhityalekhanamAM te joDAyA ane avasAnaparyaMta emAM ja rata rahyA. bahu abhyAsa na karI zakavA chatAM tIvra jJAnapipAsAne lIdhe emaNe jIvanaparyaMta vidyAvyAsaMga rAkhyA hatA ane sva. narasiMharAva dIveTiyAnA nikaTa paricayamAM hAvAthI emanI chApa DAhyAbhAInA jIvana para ThIka paDI hatI. uparAMta phrenca revAlyUzananA vAcanane pariNAme tenA netAonI tema ja Dikansa, ghumA, ekana ane emarsananA vAcananI emanA mana para sArI asara hatI. lagabhaga AkhI jiMdagI emaNe patrakAratvamAM ja pasAra karI hatI. thADAMka varasa gujarAta varnAkyulara seAsAyaTInA Asi. sekreTarI tarIke paNa Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-videha graMthakAre emaNe kAma kareluM. "sundarI subedha', Aryavatsala, vArtAvAridhi-sarasvatI' nA taMtrImaMDaLamAM teo hatA. i. sa. 1903 thI 1917 sudhI gujarAtI paMca sAptAhikanA e upataMtrI hatA. carotara ejyukezana sosAyaTI taraphathI zrI. motIbhAI amIne bALako mATenuM sacitra patra bAlamitra" kADhavAnI yojanA karI emanA hAthamAM mUkyuM ane DAhyAbhAIe enAM zaranAM varSomAM tenI khIlavaNI karI. jiMdagInA chellAM varSomAM te kacchakesarI' patranA upataMtrI hatA. I. sa. 1902mAM amadAvAdamAM maLelI rASTrIya mahAsabhA (koMgresamAM) - "prajAbaMdhu'nA pratinidhi tarIke paNa emaNe kAma kareluM. ' amadAvAdamAM eka kALe samAja ane sAhitya mATe UMcA prakAranuM kAma karanAra "baMdhusamAjanA saMparkamAM teo cheka 1889 thI AvelA ane chevaTa sudhI tenA sabhya hatA. amadAvAdanI gujarAta sAhitya sabhA tathA sAhitya pariSadanA saMsthApaka sabhyomAM tathA tenA sahamaMtrIomAM paNa DAhyAbhAI hatA, ane pahelI sAhitya pariSadanA pradarzanane saphaLa banAvavAne yaza-ghaNe aMze-emane hatuM. amadAvAdanA patrakAramaMDaLanA te utsAhI sabhya hatA, ane avasAna pUrve thoDAMka varSa emaNe pisA phaMDa tathA rAtrizALAone aMge paNa sAruM kAma karyuM hatuM. A uparAMta sAmAjika kSetramAM pitAnI jJAti ane gAmanI sevA paNa emaNe ochI nathI karI. vaDanagaranI saghaLI pravRttinA te teo pitA ane netA hatA. tyAMnI lAyabrerI ane borDiga emanA ja parizramanuM phaLa che. vaDanagarA kaNabI hitavardhaka sabhAnA teo sthApaka ane ghaNAM varSo sudhI tenA pramukha hatA. tyAMnI kheDUta sabhAmAM paNa emanI sevAo mahattvanI hatI. eka vakhata to emane vaDanagaranI myunisipAliTInA upapramukha nImavAnI paNa mAMgaNuM thaelI. ghaNAM varasa sudhI anArogya prakRti rahevA chatAM dinacaryA ane AhAravihAramAM khUba cekasa rahI te tabiyata jALavI rAkhatA. emanuM saMsArajIvana paNa sAmAnya hatuM. emanuM prathama lagna bAlyakALamAM thaela. teo traNa vakhata paraNyA hatA ane trIjI vakhatanAM emanAM patnI saMtAka bahenathI emane be saMtAna thayAM hatAM. putra niraMjana ane putrI candrikA. I. sa. 1926 nA DisembaranI 22mI tArIkhe "kacchakesarI' patranI ophisamAM kAma karatAM karatAM ja emanA para pakSAghAtane humalo thayo ane emanuM bAvana varSanI vaye avasAna thayuM. te pachI thoDAM varSe emano putra niraMjana paNu avasAna pAmyo. te Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 2 rasabharI vArtA ane utkarSaka nibaMdha lakhavA mATe DAhyAbhAI jANItA hatA. emanuM prathama pustaka * caMdrAnanA athavA suvAsinI' bahAra paDayuM hatuM. emanAM lakhANA mATe bhAge sUcita tathA anuvAdita hatAM, paNa emanI zailI saraLa, saMskArI ne sacATa hatI. 28 emanA graMthA ane lakhANe : candrAnanA, suvAsinI ane khrIjI TUMkI vArtAo (sUcita). hRdaya-taraMga (kALyA--gItA). vaDanagarA kazukhInI utpatti. saMsAramAM strInI padavI (anuvAdita). vaDAdarA rAjyanI strI kavie (sAhitya pariSadamAM nibaMdha). TUMkI vArtA (anuvAdita). sAmAjika sevAnA sanmArgo (anuvAdita) AgaLa dhase| (anuvAdita) tribhuvana premazaMkara trivedI 'masta kavi'nA nAmathI gujarAtI sAhityamAM jANItA A kavinA janma zrImALI brAhmaNa jJAtimAM bhAvanagara tAbe mahuvA gAmamAM saM. 1921 nA AsA sudi 3 ne zanivAra, tA. 23mI sapTembara 1865 nA rAja thayA hato. emanA pitAnuM nAma premazaMkara bhANajI trivedI ane mAtAnuM nAma amRta bahena dhanezvara ojhA. mahuvAmAM ja aMgrejI 1lA dhAraNa sudhInI prAthamika keLavaNI laI temaNe abhyAsa mUkI dIdhA. pharI cArapAMca varSe abhyAsanI vRtti thatAM ghera abhyAsa karI gujarAtI pAMcamA dhAraNanI parIkSA ApI pAsa thayA; paNu bALapaNathI ja kAvyanAM zravaNa, vAcana ane AdhyAtmika jJAna mATenI pipAsA evI hatI kru jIvanabhara khIje kAI vyavasAya na karatAM tenI pAchaLa ja e rata rahyA hatA. emanAM mAtA amRtaLA jUnAM maukhika kAvyeAnA bhaMDAra rUpa hatAM ane ghaNuM sAruM gAtAM. tenI temaja mahuvA kAzIvizvanA maThanA sAhityavilAsI mahunta rAmavanajI dharmavanajInA saMsarganI kavinA jIvana ane kavana upara UMDI asara thaI. e uparAMta narasiMha mahetA, ravidAsa Adi bhakta kavie, 'pravINasAgara'nA vikhyAta graMtha ane kavi narmadAzaMkaranAM kAvyeAnI paNa emanA para prabaLa chApa paDI. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali videha graMthakArI emanuM lagna be vakhata thaeluM: saMvata 1930 mAM dIvALIbAI sAthe ane saMvata 1945 mAM bhAgIrathIbAI sAthe. baMne lagna bhAvanagaramAM thayAM hatAM. saMtAnAmAM sau. anasUyAbahena ane sau, hIrAlakSmIbahena e e putrIomAMthI khIjAM hAla hayAta che. 24 varSanI vaye amarelImAM emane sva. harilAla harSadarAya dhruvanI mulAkAta thaI. temaNe vaDAdarAnA dIvAna maNabhAI jazabhAI upara bhalAmaNupatra lakhI ApyA ane kavie saMbhaLAvelI kavitAothI khuza thaI dIvAna sAhebe temane kAI sArA lekhaka pAse AgaLa abhyAsa tathA mArgadarzana meLavavA bhalAmaNa karI, temaja mAsika sADAbAra rUpiyAnI skaoNlarazipa bAMdhI ApI. sva. hiralAla dhruvanI bhalAmaNathI kavi 'jiTala' (jIvanarAma lakSmIrAma dave) pAse bhAvanagaramAM jaIne kavi rahyA. chaeka mAsa vItye harilAla dhruve temane 40 rUpiyAnA daramAyAthI vaDAdarA rAjyamAM jUnA zilAlekhAnI nakala karavA mATe rokyA, paNa TUMka samayamAM e kAmathI kaMTALI te cheDI daine karI te 'jiTala' pAse sAvarakuMDalA javA nIkaLyA. mArgamAM lAThImAM potAnA snehI aMbAzaMkara zuklane tyAM UtaratAM temanI bhalAmaNathI kalApInI mulAkAta thaI ane te pachI kalApI sAthene saMbaMdha gADha thatA gayA. ag i. sa. 1895mAM kalApIe gAdIe AvatAM ja kavine varSAsana bAMdhI ApyuM tathA temanI bhalAmaNathI bhAvanagaranA mahArAjA bhAvasiMhajIe, vaDiyAnA darabAra kalApImitra khAvAvALAe tathA kalApInA jamAI rAjakoTa TArkAra sAheba lAkhAjIrAje paNa temane varSAsane bAMdhI ApyAM je temanA jIvanaparyaMta cAlu hatAM. A daramyAna, sva. maNizaMkara ratnajI bhaTTa (kAnta) kolejamAM abhyAsa karatA te peAtAnA meTA bhAI mAdhavajI ratnajI bhaTTa (preA. rilAla bhaTTanA pitA) pAse mahuvAmAM vaeNkezana gALavA AvatA temaneA paNa kavine paricaya thayA, ane pAchaLathI bhAvanagaramAM te eTalA dhADeDa thayeA ke kalApInuM avasAna thatAM kavine je AdhAta lAgeaA temAM e'kAnta'nI maitrIe ja emane sAcuM AzvAsana ApyuM. A uparAMta rAjakoTa ThAkAra sAhebe varSAsana AMdhI ApyA pachI kavine vAraMvAra tyAM javAnuM thatAM kavi nAnAlAla tathA khelavaMtarAya ThAaAra sAthe paNa emane evA ja paricaya baMdhAyA, je emanA jIvanaparyaMta kAyama rahyo hatA. saMvata-1979 nA ASADha sudI 15 ne zukravAra tA. 27 mI julAi 1923nA rAja rAjakoTa mukAme emanuM avasAna thayuM. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 9 emanA jIvanaviSayaka vizeSa mAhitI sva. "kalApI'e bhAvanagaranA mahArAjA upara emano paricaya Apate eka patra lakhelo che temAM maLe che. eka Adarzapatra tarIke gaNAto e patra "kalApInA patramAM che. emanuM paheluM kAvyapustaka "vibhAvarI svama' i. sa. 1894 mAM bahAra paDyuM. te pachI I. sa. 1895 mAM "mitrane viraha', I. sa. 1901 mAM svarUpa puSpAMjali ane I. sa. 1913 mAM emane vizeSa khyAta karanAra kalApI viraha' bahAra paDayuM. tribhuvanadAsa kalyANadAsa gajajara gujarAtanA suprasiddha rasAyanazAstrI sva. tribhuvanadAsa kalyANadAsa gajjarane janma suratanI sutAra jJAtimAM agresara lekhAtA gajajara kuTumbamAM I. sa. 1863nA ogasTa mAsamAM thayo hato. prAthamika ane mAdhyamika abhyAsa pUre karIne te 16 varSanI vaye meTrika pAsa thayA hatA ane muMbaInI elphInsTana kelejamAMthI rasAyanazAstranA praznapatramAM 300 mAMthI 225 mArka meLavI bI. esa. sI. nI parIkSAmAM pahelA vargamAM pAsa thaI kelejanA phela nImAyA hatA. e daramiyAna ema. e. thaIne kAyadAne paNa thoDo abhyAsa temaNe karyo hato. temanuM dhyeya hiMdamAM lokahitArthe vijJAnane ane khAsa karIne rasAyanazAstrane vikAsa karavAnuM hovAthI temaNe AgaLa abhyAsa mUkI dIdhA hatA, ane karAMcInI siMdha kaoNlejamAM rU. 300 nA pagArathI prAdhyApaka tarIkenI nImaNuka jatI karIne zrI. sayAjIrAva gAyakavADane Azraye rAsAyanika udyogo khIlavavAnI taka maLe tema hovAthI vaDedarA kolejamAM rasAyanazAstranA prAdhyApakanI rU. 200 nI nekarI temaNe svIkArI hatI. vaDodarA rAjyamAM temaNe rAjyanA raMgATI udyogane ahevAla taiyAra karyo, tenA amala mATe chApakAma ne raMgATI kAmanI prayogazALA kADhI ane moTA pAyA para hunnara udyoganI saMsthAnI yejanA ghaDI kADhI, je parathI zrI. gAyakavADe I. sa. 1890 nA jUna mAsamAM kalAbhavananI sthApanA karI. che. gajajara e saMsthAnA AcArya nImAyA ane 1896 sudhI te saMsthAne AgaLa vadhAravAne temaNe puSkaLa zrama uThAvyo. e uparAMta raMgATanI vidyAmAM pAraMgata thavA mATe te jarmana bhASA zIkhyA ane e jJAnanA baLe raMgarahasya' nAmanuM trimAsika patra paNa kADhavA mAMDayuM. kalAbhavana vikAsa pAmI udyoga-dhaMdhAnI eka vidyApITha bane e hetu bara lAvavA te rAta Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caztiAvadhi - videha graMthakArI 31' divasa pravRttizIla rahetA; paNa khIjAM khAtAMenI Dakhalane lIdhe e svamAnI prAdhyApake sane 1896mAM kaLAbhavana cheDayuM. " vaDAdarAthI muMbaI AvIne te vilsana kaoNlejamAM kaeNmisTrInA preAphesara nImAyA. tyAM * yunivarsiTI riphaoNrma 'nI caLavaLa karIne rasAyanazAstrane judA abhyAsaviSaya banAvyeA jene pariNAme e zAstranA niSNAta snAtakA yunivarsiTImAMthI nIkaLavA lAgyA. evAmAM muMbaImAM marakI phATI nIkaLI tenA upacAra mATe preA. gajjare AyeADina TarastheArAIDa' nAmanI davAnI zASa karI, ane paradezI kaMpanIoe e davAnA peTanTa mATe mATI kIMmata ApavA chatAM temaNe pAte peTanTa lIdhuM nahi, kAine vecyuM nahi ane janatA mATe tenI banAvaTa khullI rAkhI. 1898 mAM muMbaImAM mahArANI vikaTAriyAnA khAvalAnuM mukha kAie sajjaDa kALA raMge raMgeluM, te DAdha bhalabhalAthI paNa na nIkaLyA, te preA. gajjare kADhI nAMkhIne saune cha karI nAMkhelA. dezamAM vijJAnazAstrIe taiyAra karavAnI jarUra lAgavAthI temaNe 1899 mAM 2nA-kemikala lekheoreTarI' nAmanI svataMtra prayAgazALA muMbaImAM UbhI karI. peAtAnI aMgata Avaka A prayAgazALAmAM nAMkhIne temaNe tene samRddha karI. yunivarsiTI ane meDikala kaoNleja peAtAnA vidyArthIone tyAM ja kAma karavA mAkalatAM evI enI khyAti hatI. te pachI jhAMkhAM paDI gaelAM kharAM metIne dheAvAnA nusakhA temaNe zeAdhI kADho. AthI duniyAbharanA rasAyanazAstrae herata pAmI gayA. e dhaMdhAmAM te lAkhA rUpiyA kamAyA, je temaNe rasAyanazAstranA pracAra mATe vAparyAM. 1902 pachI temanI ja preraNA, yeAjanA ane avizrAMta zramathI vaDeAdarAnuM 'elaiMbika kaeNmikala varksa' sthApavAmAM AveluM. 1902nI sAlamAM zrI. geAvardhanarAma tripAThI sAthe temaNe suvyavasthita samAja, kArakhAnAM ane vaijJAnika paraba rUpI zALAovALA eka Adarza saMsthAna 'kalyANagrAma' nAmanI yeAjanA ghaDelI, paNa pAchaLathI Arthika sthiti nabaLI thatAM emanI e murAda bara na AvI. 1910 mAM temanAM patnI kAzIbahena gujarI gayAM, AMtiraka jIvana klezamaya tathA duHkhI banI gayuM ane a~zAnta cittane lIdhe temane anidrAnuM darda lAgu paDeluM. pro. gajjaranA aMtima divase khUba kahyu, ekAkI ane Arthika saMkaDAmaNuvALA nIvaccA hatA. 1920nA julAI mAsanI 16 mI tArIkhe emaNe svargavAsa karyAM. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra graMtha ane graMthakAra pu. (DaeNA.) tribhuvanadAsa meAtIcaMda zAha gujarAtI bhASAmAM vaidakazAstra upara sauthI moTA pramANabhUta ane advitIya evA " zArIra ane vaidakazAstra '' nAmaneA hajAra pAnAMtA graMtha lakhI bahAra pADanAra ane gaI sadInI chellI paccIzImAM eka pratibhAzALI ane niSNAta dAktara tarIke samasta gujarAta-kAThiyAvADamAM nAmanA kADhanAra DaoN. tribhuvanadAsano janma I. sa. 1849mAM (vi. saM. 1905mAM) jUnAgaDhanI dazAzrImALI vaNika kAmamAM garIba mAtApitAne tyAM thaye| hatA. emanA pitAnuM nAma zAha meAtIcaMda pAnAcaMda. prAthamika zikSaNa jUnAgaDhamAM laI te mAdhyamikanI zaruAta karatA hatA tyAM mAtApitAnuM sukha UgatI vayamAM ja gumAvI beThA, eTale rAjakATamAM mAsA-mAsInI hUMphe UcharI maeNTrika sudhI tyAMnI AlphreDa hAIskUlamAM abhyAsa karyo ane tyAMthI muMbaI grAnTa meDikala kaoNlejamAM jaI tyAM I. sa. 1872mAM ela. ema. nI upAdhi prApta karI. tIvra buddhinA hovAthI AkhA abhyAsakALamAM te mekhare ja rahyA hatA ane adhyApakAnA cAha meLavyeA hato. meDikala kaoNlejamAM paNa temaNe InAmeA ane skAlarazipa meLavyAM hatAM. pAsa thaI te dhruvaLamAhimamAM, vaDhavANu kaeNmpamAM ane pachI amadAvAdanI sivila hAspiTalamAM AsisTanTa sarjana tarIke temaNe kAma karyuM. tyAMthI temanI nokarI jUnAgaDha sTeTe sarakAra pAsethI uchInI lIdhI ane te pachI mRtyu paryaMta teo tyAM ja cIpha meDikala Aksira tarIke hatA. emanI vaidakIya kArakIrdi jUnAgaDhamAM ja prakAzI ane tene kaLaza caDayo. AkhA kArDiyAvADamAM te vakhatanA vaidakIya kSetramAM e prathama paMktinA ne anubhavI dAktara gaNAtA; kAThiyAvADanA rAjArajavADAM ne zrImaMtA emanI salAha letAM; samAjanA cheka chellA ghara sudhI temanA kauzalanI nAmanA hatI, ane e jamAnAmAM jyAre kAThiyAvADanA kAI paNa rAjyanA davAkhAnAmAM doDha e DajhanathI vadhu * InaDAra' daradI na hatAM e samaye jUnAgaDhanI ispitAla seMkaDA daradIethI bharacaka rahetI. AMkhanAM kAma ane patharInA AparezanamAM teo ekkA gaNAtA, ane e vakhate kAThiyAvADanA bahAravaTiyAe e nAka kApavAnA trAsa zaru karele hAI te samAM karIne Rhinoplastic Operation dvArA emaNe seMkaDA strIpuruSAne badasIkala jIvanathI bacAvI lIdhAM hatAM. e kAryamAM temanI prIti TheTha yuropa sudhI paheAMcI hatI ane ema kahevAya che ke emanAM jeTalAM nAka samAM karavAnuM kAma e samaye Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra caritAvali - videha graMthakArI duniyAbharamAM kAI sarjane karyAMnuM noMdhAyuM nathI. emanAM jJAna ane anubhavane lIdhe te jIvyA tyAMsudhI muMbaI yunivarsiTImAM ela. ema. enDa esa. nI chellI parIkSAmAM parIkSaka tarIke nImAtA. rAjakAraNamAM pote paDyA na hatA, chatAM jUnAgaDhanA rAjyapurAvAhI emanI salAha letA; ATalI pratiSThAvALuM satata udyogazIla jIvana heAvA chatAM te sAmAjika kAryo mATe paNa vakhata kADhatA. jUnAgaDhanA giranAra parvata paranAM chaisudhInAM pagathiyAMnuM bAMdhakAma e emanA ja zrama te lAgavaganuM pariNAma che. rAjya pAsethI tema ja loTarI kaDhAvIne lAkhA rUpiyA UbhA karI temaNe mahAmahenate e kAma pAra pADayuM. emanuM lagna dhArAjImAM I. sa. 1874 (saM. 1925)mAM zrI. pAnakuMvara sAthe thayuM hatuM. emane cAra putra ane traNa putrI che, je sarve keLavAelAM ane saMskArI che. jUnAgaDhamAM vaijkIya prekTIsa uparAMta rUnA dhaMdhAmAM paDI emaNe jIniMga ane presiMga kArakhAnAM kADhelAM tema ja zarAfI peDhI paNa calAvelI. I. sa. 1907nA sapTembaranI trIjI tArIkhe jUnAgaDhamAM hRdathanA dukhAvAne lIdhe emanuM avasAna thayuM. emanA graMtha 'zArIra ane vaidakazAstra' vaidakanA abhyAsIe tema ja janatAmAM sarvatra leAkapriya thayA che. enA paDhanapAnathI aneka vaidyo peAtAnA dhaMdhA khIlavI zakelA. emanA avasAnasudhImAM enI cAra AvRtti thaI gaelI ane pAMcamI taiyAra thatI hatI, tema ja tenA marAThI anuvAda paNa thayA hatA. emanAM pustaka zArIra ane vaidakazAstra" ane "mAne zikhAmaNuM," ' rA. sA. dalapatarAma prANajIvana khakhkhara rA. sA. dalapatarAma khakhkhara nyAte brahmakSatriya hatA. saM. 1892nA kArataka suda 11 ( tA. 1-11-1835 ) te divase dIva saMsthAnamAM temane janma thayA hatA. emanA pitAnuM nAma prANajIvana pUrNAnaMda khakhkhara ane mAtAnuM nAma dhanakuMvara hatuM. emanAM traNa lagna thayAM hatAM. prathama lagna suratamAM DAhIbAi sAthe, e varSamAM temanuM avasAna thavAthI khIjAM lagna muMbaimAM caMdrabhAgA sAthe ane temanuM thADA vakhatamAM avasAna thavAthI trIjuM lagna bhAvanagaramAM 1916 mAM devakAraAI sAthe thayuM hatuM. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu huM mAtAnuM avasAna temanI khAla vaye thavAthI te pAtAnAM mAtAmahI pUtaLIbAi pAse UcharI meTA thayA hatA. damaNanI zALAmAM temaNe prAthamika abhyAsa karyAM hatA, ane prIraMgI bhASAnuM zikSaNa paNa lIdhuM hatuM. khAra varSanI vaye muMbai AvI sane 1851 mAM temaNe elphInsTana InsTITayuTamAM abhyAsa karyAM hatA ane skAlarazIpeA tathA InAmeA meLavyAM hatAM. 1859mAM e ja InsTITayUTamAM te zikSaka nImAyA hatA. saM. 1916mAM temanA pitAnuM avasAna thayuM. te arasAmAM zeranA vepAramAM te ThIka kamAyA hatA, dhara pazu kharIdyuM hatuM, parantu pAchaLathI meATI kheATa AvatAM dhara vecI nAMkhavuM paDayuM hatuM. sane 1864mAM temaNe 'zAkuMtala' nATaka lakhI prasiddha karyuM jemAM te thADuM kamAyA hatA. 34 muMbaImAM sane 1851 mAM buddhivardhaka sabhA sthapAi tenA prAraMbhakALathI te temAM rasa letA. temAM te nibaMdhA vAMcatA ane bhASaNA karatA. 1862mAM te e sabhAnA maMtrI ane 'buddhivardhaka ' nA taMtrI thayA hatA. 1868 sudhI temaNe e patra calAvyuM hatuM. 1871 mAM temaNe siviliyane mATe eka TeksTa buka lakhI hatI. . 1860 mAM te geA. te. sarakArI skUlanA heDamAstara nImAyA hatA. 1868 mAM te rAjakoTanA DhAkAra bAvAjIrAjanA zikSaka tarIke rAjakATa gayA hatA. 1871 mAM te kacchanA ejyu. insa, ane hAiskUlanA heDamAstara tarIke bhUja gayA. te vakhate kacchamAM mAtra 12 zALAo hatI te vadhArIne temaNe 121 zALAe udhADI, ane te mATe zikSakAne rAjakATa Tra. kAlejamAM mAkalI sArA zikSakA taiyAra karyAM. pAchaLathI te mahArAva sara prAgamalajInA kumAra khe'gArajInA zikSaka nImAyA hatA. kacchanA keLavaNIkhAtAnI nAkarI daramyAna temaNe kacchanI bhUgALavidyA, nakazA vagere taiyAra kayAM ane jUnA lekhA, pALiyA vagere prAcIna vastuonI khUkha zeAdhakheALa karI. e saMzAdhana temane ( kacchanI ArkIolAjI' taiyAra karavAmAM khUba madadagAra banyuM. DaoN, barjesa ane sara kempabelanI sUcanAthI temaNe e viSenuM pustaka mAtra 35 divasamAM rAta-divasa zrama laIne lakhI meAkalI ApyuM hatuM. A uttama sevA mATe sarakAre temanA AbhAra mAnyA hatA. "lAkhA phulANI" viSenA temanA eka lekha, junA sIkkAo vagere DA. barjesane khUba upayeAgI thaI paDayAM hatAM. sane 1886mAM te tabiyatane kAraNe kacchanI nAkarImAMthI nivRtta thayA, ane janatAe temane jaMgI sabhA bharI mAnapatra ApyuM. rANI vikTAriyAnI jyubilI prasaMge temane sarakAra taraphathI rAva sAhebanA khitAba maLyA hatA. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-videha graMthakAre 35 nekarImAMthI nivRtta thayA bAda sAhityasevA cAlu rAkhI InDIana enTIkavarI, TAimsa, gujarAtI, tathA mAsika patramAM te lekho lakhatA. zALAomAM parIkSA levAnuM kAma ane go. te. cerITI TrasTamAM TrasTI tarIke sane 1888 thI te kAma karatA. sarakAre temane e arasAmAM je. pI. banAvyA hatA. tA. 14-11-1902 nA roja 70 varSanI vaye tAvanI bimArImAM temanuM avasAna thayuM hatuM. temanA smaraNArthe temanA putra zrI. maganalAla khakhare rU. 26000 nuM phaMDa sthApyuM che jenA vyAjamAMthI nyAtanA chokarAone keLavaNI mATe skolarazIpa ApavAmAM Ave che. sva. dalapatarAma pitAnI pAchaLa be saMtAno mUkI gayA cheH zrI. maganalAla khakhkhara ane zrI. tulajAgaurI. zrI. maganalAlane rA. sA. tathA je. pI. ne IlakAba maLyo che. te paNa eka lekhaka ane graMthakAra che. sva. dalapatarAmanAM pustakaeNnI yAdI nIce mujaba cheH zAkuntala nATaka', "kacchanI ArkIolojI" (aMgrejI), "kacchanI bhUgoLa vidyA", kacchano nakaze, bhUjano nakaze, "zeTha harajIvanadAsa mAdhavadAsanuM jIvanacaritra". dAmodara khuzAladAsa boTAdakara sva. dAmodara khuzAladAsa boTAdakarane janma temanA vatana beTAdamAM tA. ra7 mI navembara 1870 nA roja thayo hato. nyAte te moDha vaNika hatA. pAMca varSanI vaye temanA pitAjInuM avasAna thayuM hatuM. keLavaNImAM temaNe gujarAtI cha dhAraNu jeTalo abhyAsa sva. devazaMkara vaikuMThajI bhaTTa pAse karyo hate. garIba sthitine kAraNe tera varSanI vaye ja temane zikSakane vyavasAya levo paDo hato. sane 1893 mAM te muMbaI gayA hatA, ane puSTimArga prakAza" nAmanA vaiSNava saMpradAyanA eka mAsika patranuM taMtra hAthamAM lIdhuM hatuM. ahIM temane saMskRta bhASAno abhyAsa karavAnI taka maLI hatI. saMskRta ane gujarAtI kAvyasAhitya e emane priya viSaya banyo hatuM. sane 1907mAM te vatanamAM pAchA pharyA hatA kAraNake muMbaInAM havApANI temane anukULa banyAM nahotAM. tyArathI temaNe bhAvanagara rAjyanA keLavaNIkhAtAmAM nekarI lIdhI hatI, ane avasAna thatAMsudhI jude jude sthaLe madadanIza zikSaka tathA mukhya zikSaka tarIke TUMkA pagAramAM nekarI karI hatI. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 9 temanI pahelI kavitA prema ane satkAra' sane 1896 mAM chapAine 'caMdra' tathA 'kAvyamAdhurya'mAM prakaTa thaI hatI. temaNe lakhelA kavitAsaMgrahA "koAlinI' (1912), '"srotasvinI" (1918), "nirjhariNI" (1921), "rAsataraMgiNI' (1923) ane "zaivalinI" (1925) e pramANe che. "rAsataraMgiNI' khUba ja leAkapriya thavAthI gujarAte temanA sArA satkAra karyAM hatA. te uparAMta temaNe "lAlasiMha sAvitrI" e nAmanuM eka nATaka (1919) paNa lakheluM. " meDhamaheAdaya nAmanA jJAtipatranuM taMtra temaNe pAMceka varSa sudhI saMbhALeluM. i. sa. 1903mAM 33 varSanI vaye temanuM lagna thayuM hatuM. tA. 7-9-1924 ne rAja 54 varSanI vaye temanuM avasAna thayuM hatuM. avasAna samaye temanI sthiti garIba ja rahI hatI. temanI kavitAsevAnI kadara karIne bhAvanagara rAjye temanA kuTuMbane nAnuM penzana bAMdhI ApyuM che. J "" durlabha zyAma dhruva sva. durlabhajI zyAmajI dhruvanA janma saMvata 1917 nA bhAdaravA sudI 12 ne rAja rAjakATamAM thayA hatA. te nyAte dazA sArarakrayA vika hatA. temanAM mAtuzrInuM nAma mAnabAI hatuM. temanA pUrvajo jAmanagaramAM jAma zrI rAvaLanI sAthe kacchamAMthI AvelA. temanA pitAjI vaiSNava saMpradAyanA anuyAyI hatA ane bhaktinAM kAvyeAnA abhyAsI hAvA uparAMta navAM pade racI jANatA. e vArasA zrI. durlabhajIne maLeze. zrI. durlabhajIbhAnuM prAthamika zikSaNa rAjakATamAM thaeluM. tera varSanI vaye abhyAsakALa daramiyAna ja temane kavitA racavAnA chaMda lAgelA. abhyAsa AgaLa vadhe te pahelAM temanA upara kuTuMnirvAhanA bhAra paDo hatA. temanI kavitAracanA ane lekhanakAryanA pahelA phaLa rUpe 'suleAcanA satI AkhyAna' temaNe peAtAnI 17 varSanI vaye prasiddha kareluM. 23 varSanI vaye te muMbaI AvyA ane sauthI pahelAM 'muMbaI samAcAra'mAM prUpharIDaranI nekarImAM joDAyA. sva. nArAyaNu hemacaMdranAM pustakAnI kliSTa gujarAtI bhASA temane hAthe keTalAka pramANamAM sudharelI. mAtAnA mRtyuthI te pAchA jAmanagaramAM AvyA ane tyAM 'Arya prakheAdha nATakamaMDaLI' sthApI, jene mATe temaNe keTalAMka dRzya nATakA lakhyAM. saM. 1943mAM zrI, jha'Du bhaTTajIneA temane meLApa thayA ane temanI salAhathI temaNe vaidyakane abhyAsa AraMbhyA ane AgaLa jatAM temaNe 'raseza vaivijJAna' nAmanuM Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-videha paMthakAre dvimAsika zaru karyuM. jhaMDu bhaTTajInA bhAI maNizaMkarabhAIe amadAvAdamAM rasazALA sthApI tyAM pAMceka varSa rahIne temaNe vaidyakane abhyAsa vadhAryo, ane muMbaI AvI Ayurvedika auSadhAlaya sthApyuM. e ja arasAmAM mULajI AzArAmanI nATaka maMDaLImAM kavi tarIke keTaloka vakhata kAma kareluM, paraMtu sthira nivAsa te muMbaImAM ja karyo ane vaidyakane dhaMdho saphaLatAthI calAvyuM. kavitA ane nATakanA lekhanakAryamAM temane potAnA vaidyaka vyavasAya jeTalo ja rasa hato, A rasane vaza rahIne temaNe nAnAM moTAM pacAseka pustake lakhIne prasiddha karyA che. temanI kavitA dalapatazailInI hatI. gujarAtI uparAMta hiMdImAM paNa temaNe chede kaMDaLiyA vagere lakhyAM che. temanAM mukhya gaNI zakAya tevAM ane prasiddha thayelAM pustakonAM nAma nIce ApyAM che. temanuM aprakaTa lakhANa paNa ghaNuM che. 1) sucanA satI AkhyAna. (2) bApadeza. (3) bhaktibodha. (4) sudharma darpaNa. (5) vidyA guNa varNana. (6) suramohana zRMgAramehanA (saMgIta nATaka). (7) anArya strInAM lakSaNa (8) gopIcaMda nATaka. (9) mRcchakaTika nATakasAra. (10) rasacaMdra-ratipriyA (nATaka). (11) pramIlArANI. (12) gemahimA. (13) upadezI saMgItamALA. (14) vijaLI vilApa. (15) nemanAtha-rAjematI caritra. (16) zikSaka athavA saMsArasAgarane raste dekhADanAre dIvo. (17) vacanasiddhi athavA satyanuM baLa. (18) gerakSA zataka. (19) gerakSA prabedha. (20) kepha niSedhaka (gu. va. se. ne InAmI kavitA nibaMdha.) (21) vivekabuddhi vANIo. (22) pavitra mananI premakuMvara. (23) brahmacarya mahimA. (24) sanmArga mahimA. (25) AcAradarzana. (26) pApI pitAne panAre paDelI premakera. (27) durlabha dravya (bhajana). (28) zyAmasuMdara. (29) ahiMsAnuM alaukika baLa. (30) hidI brahmacarya bAvanI. (31) prabhu ane huM. (32) navanidhane saMsAra (vArtA). (33) kanyAvikraya. (34) sarvArthasiddhi. AmAMnAM ghaNuMkharAM pustake padyamAM che ane thoDA ja gadyamAM che. --- temanuM avasAna muMbaImAM I. sa. 1934 mAM thayuM hatuM. temane be putro hatA, moTA ratilAla ane nAnA jIvaNalAla. ratilAla bhiSazvaranI padavI meLavI pitAne vyavasAya karatA, temanuM I. sa. 1935 mAM avasAna thayuM. nAnA putra jIvaNalAla DokTara hatA jemanuM 1936 mAM avasAna thayuM. Do. jIvaNalAlanA putra zrI. naTavaralAla Aje muMbaImAM vyavasAya kare che. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra puka devazaMkara vaikuMThajI bhaTTa mAtra DAM pAThya pustakonA ke "gujarAta zALApatra' athavA gujarAtI 'nA dIvALInA aMkamAMnA zikSaNaviSayaka lekhone lekhaka tarIke nahi paNa khAsa te kAThiyAvADamAM eka cAritryazIla Adarza zikSaka tarIke jANItA devazaMkarabhAIne janma praznorA brAhmaNa jJAtimAM pacchegAmamAM saMvata 1914 nA mAha suda pAMcama (vasaMta paMcamI) ne rAja thaye hato. emanA pitAnuM nAma vaikuMThajI gaMgArAma bhaTTa ane mAtAnuM nAma jIvIbA nAnAbhAI bhaTTa, taLa pacchegAmanI gujarAtI zALAmAM prAthamika abhyAsa karI te bhAvanagaranI tAlukA zALAmAM ane tyArabAda rAjakeTa ane amadAvAdanI Treniga kolejomAM AgaLa abhyAsa karavA gayA. tyAM sva. navalarAmabhAI, sva. rA. sA. mahIpatarAmabhAI ane sva. di. ba. raNachoDabhAI udayarAmanA saMsargamAM teo AvatAM e vidvAnonI asara emanA jIvana upara uMDI thaI ane emane pagale pote paNa jIvanabhara zikSaNa ane sAhityanA vyavasAyamAM rahyA. - itihAsa, bhUgoLa, piMgaLa ane gaNita e emanA abhyAsanA priya viSaya hatA. ItihAsa saMbaMdhe saMzodhana ane gujarAtI sAptAhikamAM tema ja sAhitya pariSada saMmelanamAM nibaMdho tathA lekhonuM lekhana e emanI pravRtti hatI. sva. kavi dAmodara khuzAladAsa boTAdakara jevA emanA gaI peDhIne aneka ziSyanA jIvana para emanAM zikSaNa ane saujanyazIla cAritryanI UMDI chApa hatI. amadAvAda jillAmAM bhoLAda gAme saM. 1929mAM emanuM lagna thayuM. emanAM patnInuM nAma pArvatIbA. emanA moTA putra saMteSarAma bhAvanagara rAjyamAM DokaTara che ane bIjA putra udayazaMkara e ja TeTanI relavemAM nekarI kare che. I. sa. 1922 nA ogasTanI 22 mI e emanuM avasAna thayuM. zrI. munikumAra maNizaMkara bhaTTe saMpAdita karelA emanA lakhelA "ziheranI hakIkata' nAmaka pustakanA pravezakamAM, "chAtrAlaya" mAsikanA 1937 nA eprila aMkamAM tema ja emanA viSe gujarAtI' patre lakhelI avasAna noMdhamAM emanA jIvana viSayaka hakIkate ApelI che. emanAM pustaka : bhAvanagaranI bhUgoLa (pAThya pustaka) I. sa. 1911 bhAvanagarane itihAsa I. sa. 1911 ziheranI hakIkata I. sa. 1915 bhAgya mahedaya (nATaka) Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raMthakAra-caritAvali-videha graMthakAro dolatarAma kRpArAma paMDayA sva. delatarAma kRpArAma paMDyAne janma saM. 1912 nA phAgaNa suda 2 (I. sa. 1856)mAM thaelo. temanuM vatana naDIyAda hatuM. temanA pitAnuM nAma kRpArAma aMbAdatta paMDaLyA ane mAtAnuM nAma harilakSmI hatuM. nyAte te vaDanagarA nAgara brAhmaNa hatA. temanAM patnI AratalakSmI naDIyAdanAM hatAM. temane kAMI saMtAna nahotAM. temaNe prAthamika tathA mAdhyamika keLavaNuM anukrame naDIyAdanI prAthamika zALAmAM ane tyAMnI gavarmenTa hAIskUlamAM lIdhI hatI. ucca keLavaNI levA mATe te muMbaInI elphInsTana kaoNlejamAM dAkhala thayA hatA. te kaoNlejamAMthI te bI. e. nA bIjA varSamAM uThI gayA hatA kAraNake te arasAmAM pitAnuM avasAna thavAthI temanA zire kuTuMbane bhAre paDyo hato. nAnI vayamAM kuTuMbano bhAra mAthe paDaLyA chatAM ApabaLe te sArI rIte AgaLa vadhyA hatA. zarUAtamAM thoDAM varSa temaNe vakIlAtane vyavasAya karyo hato. zrI. mAdhavatIrtha sAthe temaNe eka vAra zAstrArthane vivAda karelo. vaDatAlanA svAmInArAyaNa saMpradAyanA tame guNa AcArya sAme temaNe baMDa uThAvyuM hatuM ane chevaTe tene padabhraSTa karAvI navA AcAryanI nImaNuka karAvI hatI. tyArapachI te luNAvADA rAjyanA divAna nImAyA hatA. tyAM 13 varSa sudhI temaNe nokarI karIne yazasvI kArakIrdI sAthe jIvana pUruM karyuM hatuM. saMvata 1972 nA kArtika vadI 8 (tA. 30-11-1915) ne rAja temanuM avasAna naDIyAdamAM thayuM hatuM. itihAsa, phosphI ane sAhitya e temanA abhyAsanA priya viSaya hatA. bhAgavata ane bina tathA iskIlasanAM pustake temanAM priya pustake hatAM. svargastha manaHsukharAma sUryarAma tripAThIne te potAnA sAhityagura mAnatA. temanI saMskRtapracura lekhanazailIne vAraso jANe sva. dolatarAma piMDayAne maLyuM hoya ema temanI kRtio uparathI jaNAI Ave che. temane prathama pustaka "kusumAvali " je kAdaMbarInI zailInI saLaMga kathA che te sane 1889mAM bahAra paDayuM hatuM. tyArapachInAM temanAM pustake "chadrajita vadha" (kAvya), "sumanaguccha" ( kavitAsaMgraha) ane " amarasatra nATaka" hatAM. chelluM pustaka 1902 mAM bahAra paDeluM. te uparAMta temaNe keTalAka aMgrejI ane gujarAtI lekha lakhelA jene saMgraha prasiddhi pAmyo nathI. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 9 nathurAma sudara zukala sva. kavi nathurAma suMdarajI zukla vAMkAneranA audIcya brAhmaNa hatA. temane janma vAMkAneramAM saMvata 1918 mAM thaelo. temanAM mAtuzrInuM nAma ANaMdIbAI temaNe prAthamika keLavaNI grAmaThI zALAmAM lIdhelI. nAnI vayamAM ane garIba sthitimAM te vaidika karma zIkhIne zulavRttinuM kAmakAja karatA ane kuTuMbanirvAha calAvatA. bhUjamAM lakhapatanI pAThazALAmAM temaNe kAvyazAstrane abhyAsa karyo hate. vraja ane saMskRtane abhyAsa pAchaLathI karyo hate. vrajabhASAnA abhyAsa mATe mahuMma dhrAMgadhrAnareze temane kAzI mokalyA hatA jyAM te rasa, alaMkAra ane nAyakAbheda Adi zIkhyA. saMskRta abhyAsa temaNe bhAvanagaramAM sva. prANajIvana merArajI pAse karyo hato. varalanA ThAra zrI. harisiMhajIe temane abhyAsa mATe madada karI hatI. temanI kAvyazAstramAM nipuNatA ane kavitAracanA parathI temane dezI rAjAo taraphathI sAruM uttejana maLatuM thayuM hatuM. bhAvanagara porabaMdara tathA vAMkAneranA rAjavIoe temane rAjakavi tarIke nImIne sArI peThe uttejana - ApyuM hatuM, temaNe sAhityanAM badhAM aMgene vrajamAMthI ane saMskRtamAMthI abhyAsa karyo hato. te zRMgArarasapradhAna kavi lekhAtA. temaNe saMkhyAbaMdha nATako lakhelAM. temAM temanI zaMgArapriyatA camakatI. temanAM lakhelAM nATaka muMbaI gujarAtI nATaka kaMpanI, vAMkAnera vidyAvardhaka kaMpanI, vAMkAnera satyabodha kaMpanI, pAlItANuM bhaktivardhaka nATaka kaMpanI, vAMkAnera nRsiMha nautama nATaka maMDaLI vageree bhajavelAM. -- temanAM lakhelAM pustakonI yAdI - kAvyagraMthe-RtuvarNana (1888), zRMgArasareja (1900), kRSNabALalIlA saMgraha (1907), kAvyazAstra, saMgItazAstra, nATyazAstra (1911), kAvyasaMgraha (1916), vivekavijaya (1915), jhAlAvaMzavAridhi (1916), pratApapratijJA nATaka (1905), takhtayaza triveNikA, takhtaviraha bAvanI, bhAva AzIrvacana kAvya, amara kAvyakalApa, bhAvasuyaza vATikA, ThaMDuM viraha, tribhuvanaviraha zataka, bhAvaviraha bAvanI naTa-kumudacaMdra, kAmalatA svayaMvara, halAmaNa jeTha, harizcaMdra, rAjagI, lAlakhanI luccAI, satI sajinI, mAdhava kAmakaMdalA, gumAna Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-videha graMthakAra siMha, bhakta kuTuMba, kabIravijaya, tukArAma, naTI naTavara, bhaktivijaya, nAgara bhakta, bilvamaMgaLa athavA suradAsa, zahenazAha akabara,gakanyA. kavi nathurAme be lagna karelAM. eka luNasaramAM bAI raLiyAta sAthe ane bIjuM vAlAsaNamAM saM. 1959mAM bAI godAvarI sAthe. prathama lagnathI temane be putrIo thaelI, umayA ane kamaLA. bIjI patnIthI temane putra thaele jenuM nAma uttamarAma che. kavie A be lagna uparAMta eka trIjuM premalagna bhAvanagaramAM pArvatIbAI nAmanAM eka sadhavA bAI sAthe kareluM. A mATe temane nyAtabahAra mUkavAmAM AvyA hatA. pAchaLathI temane nyAtamAM levAmAM AvyA hatA. A premalagnanI e saphaLatA hatI ke sapatnInAM traNe bALakone pArvatIbAIe pAchaLathI pitAnI hUMphamAM laIne UcherelAM. kavi nathurAma saMvata 1879mAM vAMkAneramAM 61 varSanI vaye avasAna pAmyA hatA. nalinakAnta narasiMharAva diveTiyA amadAvAdamAM vaDanagarA nAgara gRhastha jJAtimAM sadgata sAkSaravarya narasiMharAva bhoLAnAtha diveTiyAne tyAM I. sa. 1888nA ogasTanI 25mI tArIkhe emane janma thaye hato. emanAM mAtAnuM nAma sau. suzIlA. prAthamika zikSaNa amadAvAdamAM ane mAdhyamika muMbaImAM laI teoe muMbaImAM vikaToriyA jyubilI Tekanikala InsTITayUTamAM ilekaTrikala ejInIariMgane abhyAsa karyo hato; paNa vidvAna pitAnA vidyAvyAsaMgI vAtAvaraNathI emanuM mAnasa sAhityasevI banyuM hatuM. e AzAspada yuvAnanI eka ja kati " nUrajahAM" gujarAtI sAhityane maLI-na maLI tyAM 27 varSanI bharajuvAna vaye muMbaImAM I. sa. 1925 nA mArca mAsanI bIjI tArIkhe emanuM avasAna thayuM. teo apariNIta ja hatA. nArAyaNa morezvara khare dakSiNanA satArA jillAnA tAsagAMva nAmanA gAmamAM emane janma thaelo. mULa e kaMkaNanA ratnAgiri jillAnA guhAgara gAmanA kekaNastha brAhmaNa. emanA pitAnuM nAma morezvara nAgeza khare ane mAtAnuM nAma sarasvatI hatuM. emanuM lagna karADa gAme i. sa. 1906 mAM thaeluM. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. vIreM nAmanA gAmaDAmAM prAthamika keLavaNI laI mAraja hAIskUlamAM emaNe maeNTrika sudhInA abhyAsa karyAM. mIrajanA mahArAjA taraphathI emane skolarazipa maLatI. saMgIta taraphanuM emanuM valaNa jo mahArAjAe emane saMgIta zIkhavAnA ja Agraha karyo, ane maeNTrikanI parIkSAnuM phorma bhareluM hAvA chatAM mahArAjAnA meAkalyA te saMgIta zIkhavA gayA ane parIkSA ApI zakyA nahi. paraMtu saMgItanA abhyAsamAM temaNe eTaluM prAvINya meLavyuM ke emanA guru paMkti viSNu digaMbara pachuskaranA e prItipAtra anyA; ane mahAtmAjIe Azramane mATe jyAre kAI zIlavaMta kuzaLa saMgItanI mAgaNI karI tyAre paMDitajIe mahAtmAjIne emanI bheTa karI. 1 ja saMgIta pratyenA anurAga ane svadezabhaktinI laganI e baMnenA AzramamAM AvyA bAda emanAmAM je suyeAga thayA tene lIdhe dezamAM cheka AmajanatAnA nIcalA thara sudhI saMgItapracAra karavAnI tamannA jagADI. amadAvAdamAM prathama akhila hiMa saMgIta pariSada bharavAmAM, ke 'leAkasaMgIta' jevAM pustaaAnuM saMpAdana karavAmAM emanI e laganI ja preraka baLarUpa hatI. saMgIta uparAMta saMskRta ane gaNita paNa emanA priya viSayA hatA, ane AzramanI zALAmAM enA adhyApana kAryamAM tee sahAya paNa karatA. emanA kalAmasta, dezabhakta ane sAdhucarita jIvana para paMDita viSNu digaMbara, pU. gAMdhIjI ane tulasIkRta rAmAyaNanI prabaLa asarA paDelI ethI ja emanuM jIvana ghaDAeluM. * varSanI vaye emanuM I. sa. 1938nI 6 ThThI phebruArIe haripurA kroMgresa vakhate e pUrve taiyArI mATe tyAM gaelA ane tyAM ja Azare 50 akALe avasAna thayuM. emanA putra rAmacaMdra ane putrI amadAvAdamAM saMgItanA adhyApanakAryamAM ja pravRtta che. " Azrama-bhajanAvali" (saMpAdita), "lekasaMgIta." bahena mathurA baMne emanAM pustakaH Thakkura nArAyaNa visanajI aDDI sva. Thakkara nArAyaNa visanajInA janma sane 1884mAM thaele. temanA pitA kura visanajI catrabhuja vepArI hatA, ane temanA vaDavA NunA sarakArI IjAradAra hatA. nyAte te kacchI leAhANA hatA ane muMbaimAM rahetA hatA, pAchaLathI temaNe saMnyAsa lai jagannAthapurImAM nivAsa karyAM hatA. Thakkura nArAyaNanI mAtAnuM nAma lAbAI hatuM. nizALamAM bhaNIne tA Thakura nArAyaNe tha|| gujarAtI abhyAsa ja karyAM hatA parantu aMgrejI ane saMskRtanA Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-catiAvali-videha graMthakArI abhyAsa temaNe khAnagI rIte karyAM hateA. pustakavAcananA atyaMta zAkha hevAthI temaNe saMkhyAbaMdha pustako vasAvyAM hatAM, khUba vAcana karyuM hatuM, temaja lekhanavyavasAya paNa sane 1938mAM temanuM mRtyu thayuM tyAMsudhI calAvyeA hateA. nATaka kaMpanIomAM temaNe nAnI vaye ekTara tarIke kAma kareluM, ane e ja vakhatathI temaNe vAcana--lekhanamAM racyApacyA rahevA mAMDayuM hatuM. lekhanavyavasAya hastagata thayA pachI nATaka kaMpanIe|mAM kAma karavAnuM temaNe lagabhaga cheADI dIdhuM hatuM. marAThI, hiMdI, urdU ane baMgALI bhASAnuM jJAna paNa temaNe raphateraphate meLavyuM hatuM ane e bhASAonAM keTalAMka pustakAnA anuvAda paNa karyo hatA. urdU jabAna upara temane sArI peThe kAbu hatA, te urdU nATaka kaMpanIomAM kAma karavAne lIdhe hatA. lekhanavyavasAyamAM temane 'gujarAtI'nA taMtrI sva. cchiArAma desAie sArA TakA ApyA hatA. 'gujarAtI'nA aitihAsika navalakathAnAM bheTa pustakA tathA cAlu sAMsArika vArtAnA lekhanathI temanI kalame sArI peThe prasiddhi meLavI hatI. temanI kalamanA eka moTA vAcaka varga paNa tethI ja UbheA thavA pAmyA hatA. te kALe lekhanavyavasAya upara nirvAha karanArA gaNyAgAMThA gujarAtI lekhakAmAMnA mukhya Thakakara nArAyaNa hatA. 'gujarAtI' kAryAlayanI UtaratI kaLA thatAM ane sAhityanirmANamAM navInatara dRSTinuM Agamana thatAM temanI kalamanuM AkarSaNu janatAmAM ochuM thavA pAmyuM, tyAre temaNe 'hiMduM gaurava graMthamALA' bahAra pADIne hiMdutvane lagatAM pustakA bahAra pADavAM hatAM. te uparAMta temaNe laiAhANA kAmanuM eka sAptAhika patra hAthamAM lIdhuM hatuM ane laiAhANA kAmanA nAmAMkita puruSAnAM jIvanacaritrA ekatra karI eka meTA graMtha taiyAra karavAnuM kAma AraMbhyuM hatuM. e kAma chevaTe adhUruM ja rahevA pAmyuM hatuM. eka ja rAtamAM hradaya aMdha paDavAnI bimArIne lIdhe temanuM avasAna muMbaImAM thayuM hatuM. temanI pahelI sadgata patnInuM nAma gaMgAbAI hatuM, ane bIjI patnInuM nAma rAdhAbAI hatuM. temanAM bahAra paDelAM pustaDhAnI saMkhyA seA uparAMtanI che. te uparAMta pacIseka aprasiddha pustakA 'gujarAtI ' kAryAlaya pAse che. sAmiyakrAmAM bahAra paDelI paNa graMthArUDha nahi thayelI temanI kRtio paNa pacIseka DhAvAnA saMbhava che. aitihAsika navalakathA, sAMsArika navalakathA, TUMkI vArtA, kavitA, nATaka, dharma ane tattvajJAna, dAMpatya vijJAna, ItyAddhi aneka prakA Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - graMtha ane graMthakAra pu. huM ranAM temaNe lakhelAM ane anuvAda karelAM pustake bahAra pADyAM che. mahattvanAM ane mAhitI maLI zakI tevAM pustakonI nAmAvali nIce utArI che. aitihAsika navalakathAo-AnaMdAzrama (baMkImakRta AnaMdamaThane anuvAda), caMdrazekhara athavA baMgALAnI DagamagatI navyAbI, zAhajahAMnA chellA divase athavA mAdhavI kaMkaNa, plAsInuM yuddha, haladIghATanuM yuddha, patinI athavA bhasmIbhUta cittoDa, kaleAma, bhadrakALI athavA pAvAgaDhane pralaya, jaga nAthanI mUrti, vizvaraMga (pAMca aitihAsika vArtAo), 2500 varSa pUrvenuM hiMdustAna, cakravartI bAppA rAvaLa, cANakyanadinI athavA cacca ane suMdhI, hammIrahaTha athavA raNathaMbhorane ghere, anaMgabhadrA athavA vallabhIpurane vinAza, begama bAjhAra-3 khaMDa, bAdazAha bAbara, cakravartI hammIra athavA cittoDane punaruddhAra, nAdirane daradamAma, kacchane kArtikeya, yauvanacakra-be khaMDa, bhayaMkara bhadra-traNa khaMDa, mahArASTrIya uSaHkALa, anArakalI, mahArANI mayaNallA, parAdhIna gujarAta, nAnAsAheba, murIde zayatAna, sitamagara sulatAna, kacchano kesarI, guru goviMdasiMha, vIra vairAgI athavA baMdAbahAdura, jayaMtI athavA saMtAlavikAha, ratnadevI. sAmAjika navalakathAo-AjakAlane sudhAro ke ramaNIya bhayaMkaratA, vilAyatI vilAsamAM phezanabAI khalAsa, cuDelane vAMso athavA eka naTInI AtmakathA-be khaMDa, mugdhA mInAkSI, saMsAra samasyA, mArI bhayaMkara saMsArayAtrA, AjakAlanuM hiMdustAna-4 bhAga, kusuma kaMTaka athavA ramaNI ke rAkSasI, vIsamI sadInI vasaMtasenA-be bhAga, bALavidhavA kalyANI. itihAsa dharma ane tatvajJAna-mRgazIrSa ane vedamAM Aryone uttaradhruvanivAsa, jJAnezvarI gItA, amRtAnubhava, vivekAnaMda vicAramALApAMca bhAga, amaralAla caritra, aravida vicAramALA-be khaMDa, nArAyaNa gadyagaMgA, bAMDhA eTale raghuvaMzI, dharmabhraSTonuM zuddhIkaraNa, daMpatIzAstra, hiMdu saMgaThana, saubhAgya rAtri, hiraNyagarbha hiMdu. lokakathAo-bhArata kathA-bhAga 1 thI 10. kavitA-kAvyakusumAkara. nATake--mAlavaketu, kRSNabhakta beDANa, saMsAra pArijAta. aprasiddha saMpUrNa nATakanA prasiddha thaelA eperA-parazurAma, vasuMdharA, brahmarSi vizvAmitra, cAlu jamAne, dagAbAja duniyA, devI damayaMtI, devI draupadI, devI bhadrakAlI, sAdhu ke zayatAna, mAyA mohinI, anaMga pavA, gakhaMDana. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-cartiAvali-videha graMthakAre nArAyaNazaMkara devazaMkara vaidyazAstrI ekalA gujarAtamAM ja nahi paNa kramazaH dezabharamAM vidvAna vaidyazAstrI tarIke pratiSThA sthApanAra amadAvAdanA A vidyazAstrIne janma rAyakavALa brAhmaNa jJAtimAM, amadAvAdanA svAminArAyaNa maMdiranA zAstrI sevakarAma jemaNe "satsaMga jIvana' nAmanA pustaka upara saMskRta TIkA lakhI che evA prasiddha prapitAmahanA kuTuMbamAM, saMvata 1930 nA bhAdaravA suda pAMcamanA roja, carotaramAM ANaMda pAse AvelA jora gAme thayo hato. emanA pitA devazaMkara zAstrI paNa vidyAvyAsaMgI ane prAcIna zAstranA abhyAsI hatA. emanI mAtAnuM nAma durgAbAI. gujarAtI traNa cepaDIne abhyAsa amadAvAdamAM karIne te vaDedarAmAM rAjakIya saMskRta pAThazALAmAM vyAkaraNa sAhitya ane dharmazAstranA abhyAsa mATe gayA. gharanI sthiti ghaNI sAdhAraNa hovAthI tyAM bhikSAdehi karIne ja nirvAha calAvatA ane bhaNatA; paNa buddhi tejasvI hovAthI abhyAsamAM uttama naMbare pAsa thatA gayA ane vaDodarA rAjya taraphathI temane zrAvaNa mAsa dakSiNa maLatI gaI. tyAM traNe zAstrano abhyAsa pUro karI te vyAkaraNanA abhyAsa mATe kAzI gayA, ane tyAMnI uttama parIkSA pasAra karI amadAvAda AvyA; bAda saM. 1946mAM cAtaranA prasiddha purANI ane samartha vaidya rAjArAma bApujInAM moTAM putrI jIvakAra joDe emanuM lagna thayuM. lagna bAda pharI emaNe jayapura rAjakIya Ayurveda pAThazALAmAM vaidakano abhyAsa zaru karyo ane te saMpUrNa karI amadAvAdamAM AvIne "Ayurveda cikitsAlaya' nAmanuM davAkhAnuM sthApyuM, te sAthe ja Ayurveda pAThazALA paNa sthApI. kriyA ane kuzaLatA baMne hovAthI davAkhAnAnI pravRtti vadhatI gaI ane amadAvAdanA te lokapriya vaidya thaI gayA. paNa dhaMdhA uparAMta vidyAvyAsaMga ane vaidyasamAjanI unnati e be priya pravRttio emaNe jIvanabhara cAlu rAkhI. 1911 mAM amadAvAdamAM sthapAIne baMdha paDelI sthAnika vaidyasabhAne punarjIvita karI tenA maMtrI, pradhAna ane mAnada pramukha pite thayA; gujarAta prAMtanA vaidyonuM saMgaThana karI I. sa. 1925mAM tenuM paheluM saMmelana amadAvAdamAM bharyuM. muMbaImAM bharAelA tenA bIjA saMmelananA adhyakSasthAnethI ApelA mananIya vyAkhyAnanA UMDA jJAnathI temaNe evI chApa pADI ke tyAMnI prabhurAma Ayurvedika koleje emane prANucAryanI upAdhi enAyata karI. karAMcImAM bharAelA ola iDiyA vaidya-saMmelanamAM "svastha-saMbhASA' pariSadanA temaja 1931mAM Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- --- Jtha ane graMthakAra pu9 mahaisuramAM ola iDiyA vaidya-saMmelananA "rasAyaNa-saMbhASA' pariSadanA pramukha tarIke te cuMTAyA; ane salonamAM bharAelA ola iDiyA vaidyasaMmelanamAM tridoSanA nibaMdha mATe temane suvarNapadaka maLe. pATaNanI tathA muMbaInI prabhurAma Ayurvedika kolejo temaja nikhila bhArata Ayurveda vidyApITha temane parIkSaka tarIke nImelA. 1935mAM temaNe ela IDiyA vaidyasaMmelanane amadAvAdamAM AmaMtrI tene rIpyamahatsava paNa dabadabAthI UjavyuM. sane 1936 mAM 5. madanamehana mAlavIyajIe kAzImAM AmaMtrelA oNla iDiyA vaidya-saMmelananA pramukha tarIke te sarvAnumate cuMTAyA, ne emanI kIrtine kaLaza caDyo. - I. sa. 1937ne sapTembaranI ra3mI tArIkhe amadAvAdamAM emanuM avasAna thayuM. emane cAra putro che, jemAMnA moTA vaidyarana mAdhavaprasAda gujarAta, kaccha, kAThiyAvADa vaidyasaMmelananA 1941nA varSanA pramukha ane myunisipala Ayurvedika davAkhAnAnA meDikala oNphisara che. bIjA naTavaraprasAda, trIjA jayaMtIlAla ane cothA Indravadana abhyAsa kare che. emanA jIvanaviSayaka vizeSa mAhitI "vaidyasabhA rajatajayaMtI graMtha" temaja "ola IDiyA Ayurveda mahAmaMDaLa rajatagraMtha'mAMthI maLe che. I. sa. 1918mAM emanuM prathama pustaka "plega sudarzanacakra' bahAra paDayuM. emanI kRtionI yAdI nIce mujaba plega sudarzanacakra, varacikitsA, kSayacikitsA, anubhUta cikitsA, AkSepaka vara, paMcabhUta, tridoSa. pIrojhazA jahAMgIra marajhabAna (pIjAma) mahuma pIrajhazA jAhAMgIra bharajhabAna (pIjAma) pArasI dainika patra " jAme jamazeda" vALA mahuMma jahAMgIracha baherAmajI bharajhabAnanA putra. temanAM mAtAnuM nAma jAIjIbAI hatuM. temane janma tA. 6-5-1876 ne roja thayo hato. muMbaInI nyu hAIskUlamAM temaNe meTrika pasAra karelI ane tyArapachI kolejamAM uMcI keLavaNI laI sane 1899mAM ema. e. pAsa thaelA. aMgrejI sAhitya prati temane khAsa rasa hato. pitAnA jIvanakALa daramyAna temaNe " jAme jamazeda"nA taMtrI tarIkene bhAra upADyo hato ane pitAe zaru karelAM badhAM kAryone sArI peThe AgaLa vadhAyAM hatAM. myunisipala korporeTara tarIke temaNe muMbaI zaheranI ane kAmanA eka AgevAna tarIke Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-videha graMthakAre pArasI komanI sArI sevAo bajAvI hatI. sarakAre temanI sevAo mATe temane sI. AI. I. no khItAba Apyo hato. pitAnI sarala kalama ane ramUjI zilIno vAraso temane maLyo hato. "jAme jamazeda" dainika uparAMta "gapasapa " nAmanuM ramUjI pakhavADika patra temaNe calAvyuM hatuM je tenA haLavA vAcana mATe lokapriya banyuM hatuM. temaNe keTalIka navalakathAo temaja nATaka lakhyAM hatAM. tA. 11-4-1933 nAM roja muMbaImAM temanuM avasAna thayuM hatuM. mahuMmanAM patnInuM nAma bAI ratanabAI. temanA moTA putra zrI. aradezara bharajhabAna hAlamAM " jAme "nA taMtrI tarIke ane bIjA putra rustama marajhabAna tenA vyavasthApaka tarIke kAma kare che. maheme lakhelAM pustakonI yAdI nIce mujaba che : "mAjhanadarAna", "nasIbanI lIlI", "jIva para jorAvarI", "kAcIne sAhukAra", "dhaDI capake", "khemAna saMgraha", "vArese nAkabUla", "mehabata ke musIbata", "henDasama blegA" (nevela ane nATaka), "egrImenyusa sAtha egrImenTa", "mAsIne mAke" (nATaka), "kukIAI sAsunuM kanaphesAu", "aphalAtuna' (nATaka), "AInAM para kAItuM', "devanuM DokuM', makhara mehara" (nATaka), "meDama TIcaku" (nATaka), "dhI sTejha opha DrAmA", "dhI kersa opha Ignaransa", ane "Ipha zI enalI nyu". chellAM traNa phIlma mATenAM nATake che. pIMgaLazI pAtAbhAI narelA bhAvanagara rAjyanA A rAjyakavine janma saMvata 1912nA Aso suda 11ne divase, cAraNa jJAtimAM, bhAvanagaranI jUnI rAjadhAnI siheramAM thayo hato. emanA pitAzrI pAtAbhAI mULubhAI paNa bhAvanagaranA rAjyakavi hatA. emanAM mAtAnuM nAma zrI AIbA. emanuM lagna bhAvanagara tAbe taLAjA mahAlamAM sevALIA mukAme zrI mULAbA sAthe saMvata 1938mAM thaeluM. emane haradAnabhAI ane jogIdAnabhAI ema be putro tathA be putrIo che. moTA putra Aje bhAvanagara rAjyanA rAjyakavi che. prAthamika keLavaNuM emaNe sihoranI zALAmAM mahArAjA takhtasiMhajInI sAthe ja lIdhelI. tyArabAda pite saMskRta, vrajabhASA, hiMdI, cAraNI vagere bhASAone ghera ApameLe abhyAsa karI emAM pAraMgata thayA. rAmAyaNa, mahAbhArata, avatAra caritra ane gItA e emanA nityaraTaNanA graMthAe Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. huM emanA jIvanaghaDataramAM mATA phALA ApyA hatA. e uparAMta svAmI mastarAmajIe emanA jIvana para sArI asara karelI. bhAvanagaranA traNe mahArAjA-zrI. takhtasiMhaeNjI, bhAvasiMhujI tathA kRSNakumArasihajI, traNe divAne zrI. sAmaLadAsa, zrI. viThThalabhAI ane sara prabhAzaMkara, temaja karnala jorAvarisa hajI ane geAhela harisaMhajInI paNa emanA jIvana para asara paDI hatI. kAvyazAstra, piMgaLazAstra, rasazAstra, alaMkArazAstra, jyAtiSa temaja khagALazAstra e emanA abhyAsanA priya viSayA hatA ane kAvyazAstranI prAcIna praNAli para temaja cAraNI tame emaNe dhaNA graMthA racyA che. e uparAMta teo jUnI cAraNI DhabanA samartha vArtAkAra hatA. rAjyamAM temanuM sAruM mAna hatuM ane peAtAnI jJAtinI paNa emaNe sArI sevA bajAvI che. bhAvanagara tAkhAnAM cAraNeAnAM badhAM gAmAne temaNe vArasAhaka apAvyA, ane 1935mAM bhAvanagaramAM zrI. kRSNakumArasi'hajI cAraNI vidyAlaya'nI sthApanA karI. tenI kadara tarIke kaccha-kAThiyAvADa ane gujarAtanI samagra cAraNa jJAtie temane mAnapatra ApeluM. 1988mAM bhAvanagara yuvarAjazrInA janmaprasaMge mahArAjA kRSNakumArasiMhajIe emane zeDhAvadara gAma vaMzaparaMparA akSiza karyuM. saMvata 1995nA phAgaNa suda 14 ne zanivAra tA. 4thI mArca 1939nA roja bhAvanagaramAM emanuM avasAna thayuM. emanA avasAna bAda zrI. jhaveracaMda medhANIe tA. 10-3-39nA 'phulachAba' tathA tA. 9-3-39mAM 'janmabhUmi'mAM lakhelA aMjalilekhA tathA zAradA'mAM zrI. candrazaMkara narmadAzaMkara paMDayAe lakhelA lekheAmAM emanA jIvanaviSayaka mAhitI prakaTa thaI che. emanA graMthAH-- takhtaprakAza, bhAvabhUSaNa (alaMkAra graMtha), kRSNakumAra kAvya, zrI. satyanArAyaNanI saMgItamAM kathA, harirasa (TIkA sahita), sujAta caritra satI maNi (navala), sira AkhyAna, sukheAdhamALA, pigaLa kAvya bhAga 1-2, kRSNa bALalIlA, citta cetAvanI, piMgaLa vIrapUjA. puruSAttama vizrAma mAvajI prAcIna ItihAsanA abhyAsI, prAcIna aitihAsika ane kalAtmaka sAmagrImAM ApaNA IlAkAne ajoDa tathA samRddha saMgraha ekaTho karanAra ane sAhitya temaja kalApracAra mATe sakriya prayatna karanAra A garbhazrImaMta gRhasthanA janma I. sa. 1879 nA navembaranI 11 mI tArIkhe, saMvata Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-videha graMthakAre - 49 1975nA Azvina vada 12nA roja kAThiyAvADamAM dvArakA pAse AvelA varavALA gAmamAM temanA vatanamAM bhATiyA jJAtimAM thayo hato. emanA pitAnuM nAma vizrAma mAvajI ane emanI aTaka saMpaTa, paraMtu e mathALe darzAvelA pitA tathA dAdAnA saMyukta nAma sAthe ja oLakhAtA, emanAM mAtAnuM nAma mANekabAI mAdhyamika zikSaNamAM maeNTrika pasAra karIne emaNe ghera mi. jemsa mekaDonalDa nAmanA aMgreja pAse abhyAsa karyo ane e abhyAsane pariNAme ja emanAmAM itihAsa-anaveSaNa, kalAprema ane prAcIna vastusaMgrahano zokha prakaTavAM. emanA jIvana para mukhya asara paNa e mi. mekaDonalDanI, ane e uparAMta sva. govardhanarAma mAdhavarAma tripAThI tathA sva. sara viThThaladAsa dAmodara ThAkarasInI paDelI. e traNenA gADha paricayamAM te hatA, ane e uparAMta paNa pitAnA saMskArI svabhAva ane ItihAsanA abhyAsane kAraNe teo ghaNuM rAjAmahArAjAo, dezaparadezanA vidvAne ane rASTrapremI rAjakIya AgevAnonA saMsargamAM AvelA. emanuM prathama lagna muMbaimAM saMvata 1952mAM thaeluM; dvitIya lagna lAnolImAM saMvata 1962mAM thayuM, e emanAM patnInuM nAma zrI. premakuMvarabAI che. emane haMsarAja nAmanA eka yuvAna putra kyAta che, jemaNe bI. kema. tathA ela. ela. bI.nI padavI prApta karI che. emane mukhya vyavasAya te vyApAra ane udyoga, ane udyogamAM mukhyatve mIlo saMbaMdhIne. e uparAMta Aje dhIkhatI cAlatI dvArakAnI pracaMDa ane vikhyAta sImenTa phekaTarInA mULa sthApaka ane saMyojaka paNa teo ja hatA, ane paradeze sAthe paNa vyApAranuM vizALa kSetra emaNe meryuM hatuM. ItihAsa, rAjakAraNa, sAhitya, kalA, purAvastu (antiquities) ane zilpasthApatya e emanA abhyAsanA priya viSaye hatA, paraMtu temAMye ItihAsa ane kalA emane vizeSa priya hatI, ane e viSenuM UMDuM jJAna emaNe saMpAdana karyuM hatuM. muMbaInI raoNyala eziyATika sosAyaTI nAmanA vikhyAta vidabhaMDaLanA teo eka agraNuM sabhya hatA. mahArASTranA itihAsanA teo acchA abhyAsI gaNAtA ane prAcIna ItihAsa-anaveSaNa tathA tenI sAmagrInA saMgraha pAchaLa emaNe karelo dravyavyaya bIjA saMskArI zrImaMtane anukaraNIya bane tevo che. aitihAsika ane kalAtmaka sAmagrIne emane saMgraha kaI paNa eka vyaktinI mAlikInA saMgraha tarIke ajoDa Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 graMtha ane graMthakAra pu. kahI zakAya tevA hatA. e jovAne ApaNA dezanA temaja yureApa-amerikAnA aneka itihAsa-kalApremI vidvAnA AvatA. emanA e aNumAla saMgrahasthAnanA eka mahattvaneA bhAga muMbaInA prinsa oNpha velsa myujhiyamamAM che, ane khIjo emanA putra pAse che. e ja kalApreme emanI pAse kaDhAveluM muMbaInuM jANItuM 'lakSmI ArTa prinTiMga presa' tathA tenAM kalAmaya prakAzane te janatAmAM bahu A~De sudhI emanuM nAma prasArI gayAM che. A ilAkAmAM sacitra sAhityaprakAzanane jyAre kevaLa abhAva hato e kALamAM 'suvarNamALA' nAmanuM sAmayika citraprakAzana prakaTa karavAnA ane te pachI suMdara citrovALAM suzeAbhita pustakA prathama bahAra pADavAnA jaza paNa emane varyAM che. amadAvAdanI chaThThI gujarAtI sAhitya pariSadanA upakramathI ceAjAelA kalApradarzanane adhyakSasthAnethI emaNe A dezanI taLapadI kaLAonA abhyAsa ane samuddAra viSe mananIya bhASaNu ApyuM hatuM; ane muMbaInI khIjI sAhitya pariSadanA satkAra-pramukha tarIke paNa temaNe vidvattAbharele lekha vAMcyA hatA. trIjI sAhitya pariSadamAMnA aitihAsika sAhityanuM svarUpa ' nAmane nibaMdha paNa mananIya che. " A uparAMta dakSiNa hiMdanA prasiddha zAstrIjI zrI. TI. sukhArAyA anekala pAsethI emaNe ApaNAM jUnAM vijJAnanAM zAstronA paNa utArA karAvyA hatA. peAtAnI bhATiyA jJAtinI unnati mATe paNa emaNe satana praya karyAM hatA, ane jJAtinI sevAmAM temanA taMtrIpada nIce ' bhaTTI hitecchu ' mAsika nIkaLatuM. aneka UgatA kalAkAre| tathA sAhityakArAne Arthika temaja khIjI sahAya karIne temaNe peAtAnA dhananeA sAthe vyaya karyAM hatA. sAhitya temaja kaLAnAM kSetrAmAM tathA khIjAM leAkeApayegI kAryoMmAM ApelI A sevAnI kadarazanAsImAM vaDAdarA rAjya taraphathI temane rAjyaratna 'mA lkiAba ApavAmAM AvyeA hateA. " saMvata 1985 nA jyeSTha vida 11, tA. 3 jI julAI 1929nA rAja muMbaImAM emanuM avasAna thayuM. emanA prathama graMtha I. sa. 1898 mAM--saMvata 1854 mAM prasiddha thayeA. emanA graMthAnI samagra yAdI nIce mujaba che : vi. saM. 1954 1956 1957 (1) rajaputAnAnAM dezI rAjyA (ra) raNavIrasiMha (3) prakheAdha bhArata, 1-ra 19 99 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-videha thakAre (4) surasAgaranI suMdarI vi. saM. 1960 (5) zivAjIno vAghanakha 1962 (6) mAnava dharmamAlA 1962 (7) saMdhyA yAne marAThA rAjyane sUryAsta , 1965 (8) raNayajJa yAne pacIsa varSanuM yuddha , 1975 (9), nItivacana 1978 (10) vAghAta yAne vijayanagarano vinAzakALa,, 1979 (11) cAra saMnyAsI (13) vatanapatraM, nivApa (marAThI) (14) kephiyatsa ane yAdIjha - (15) neTiva eDaminisTreTiva jInIasa opha nAITIntha senyurI (aMgrejI) (16) veTa liTarecara DU vI venTa (17) zivAjInuM svarAjya (18) dhI InDiyana spe sa sIrIjha 1, 2, 3 , pRthulAla harikRSNa zukala sva. pRthulAla harikRSNa zuklane janma tA. 19-9-185ne roja thaelo. te mULa naDiyAdanA vatanI hatA, ane bAja kheDAvALa jJAtinA hatA. temanA pitAnuM nAma harikRSNa motIlAla zukala ane mAtAnuM nAma prasannabA. temaNe lagna karyuM nahotuM. - temanA dAdA naDiyAdanA sTezanamAstara hatA tethI temanuM vatana naDiyAda thaeluM. temanA pitA harikRNu surata jIllAmAM pisTa mAstara hatA eTale temanA pitA sAthe bAlyAvasthA surata jIllAmAM temaNe gALI hatI. prAthamika keLavaNI temaNe cIkhalI ane gaNadevImAM lIdhI hatI. mAdhyamika keLavaNI paNa e ja jIllAnAM judAM judAM gAmamAM aMgrejI 6 dhoraNa sudhI lIdhI hatI. paMdarathI aDhAramA varSa sudhI te surata jIllAmAM rahelA. e vakhate pitAnuM avasAna thatAM te nekarI mATe eka varSa sudhI madrAsa, kalakattA, raMguna, rAmezvara vagere sthaLe pharyA ane tyAMthI temane surata teDI lAvavAmAM AvyA. tyAMthI 21mA varSe te naDiyAda AvyA. naDiyAdamAM thoDo vakhata temaNe aMtyajazALAmAM kAma karyuM. sane 1910nA arasAmAM temaNe choTAlAla parIkha ane zaMkaralAla zuklanI sAthe Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para graMtha ane graMthakAra pu. huM maLIne 'bhArata' patra tathA presanI pravRtti upADI. e patranA prathama taMtrI pRthulAla zukla hatA. tyArapachI te gAMdhIjI pAse satyAgrahAzramamAM AvIne rahyA ane eka varSa pachI tyAMthI chUTA thai pAchA naDiyAda gayA. tyAMthI muMbaI jaIne 1926mAM kAi sTImaranA vAyaralesa vibhAgamAM temaNe kAma karyuM. chevaTe 1928mAM te ' sAMja vartamAna ' patranI epIsamAM joDAyA. tA. 15-11-1931 ne rAja sAMtAkrujhamAM nyumeAniyAnI bimArIthI temanuM avasAna thayuM. temanI mukhya kRtie "phulapAMdaDI" (1924) ane ArAmagA" (1928) che. temanI kalama prati zrI kavi nAnAlAle 'kulapAMdaDI'nI prastAvanAmAM ananya prema darzAvyA che. temanAM keTalAMka lakhANA hajI aprakaTa avasthAmAM che. ravIndranAtha ane TAlasTAyanAM lakhANAe temanA jIvana ane lekhana upara asara nIpajAvI hatI. bahecaralAla trikamajI paTela (vihArI) " bahu prakAzamAM nahi AvelA, paNa UMcI medhA dharAvanAra ane vihArI ' nAmathI kAThiyAvADamAM jANItA A kavinA janma bhAvanagara rAjyanA siheAra gAmamAM pATIdAra jJAtimAM saM. 1922nA caitra suda 6 tA. 22 mI mArca 1866nA rAja thayA hatA. emanA pitAnuM nAma trikamajI puruSAttama ane mAtAnuM nAma gaMgAbAI. " gujarAtI sAta dhAraNa sihAramAM ane aMgrejI cha dhAraNa bhAvanagaramAM karI rAjakaoNTa ane amadAvAdanI TreniMga kaoNlejomAM emaNe adhyApananuM zikSaNa lIdhuM ane aMtima parIkSAmAM 80 TakA guNa laI pahelA varSamAM pahele naMbare AvyA. tarata te keLavaNI khAtAmAM joDAyA ane jIvanabhara e ja vyavasAyamAM, tAlukA zALAnA heDamAstara ane goMDala adhyApana maMdiranA AcArya tarIke rahyA. saMvata 1941 mAM zrI maNibAI sAthe emanuM lagna thayuM. emane traNa putrA che; traNeya grejyueTa che. meTA putra zrI caMdulAla paTela goMDala rAjyanA vidyAadhikArI ane vaceTa putra jayantIlAla tathA nAnA dhImatalAla vakIlAta kare che. emanA pitA vyavahArakuzaLa, vAcananA zAkhIna ane vedAMtajJAnI hatA, ane emaNe bALapaNathI ja emanAmAM sArA vidyAsaMskAra tathA ucca jIvanakhIja rApyAM hatAM. te pachI abhyAsakALa daramyAna kumAr vaye sAkSara Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAli"videha graMthakArI pura vivecaka zrI navalarAmabhAI, piMgaLakAra raNachoDabhAI udayarAma, kezava harSada dhruva ane DAhyAbhAI derAsarI jevA guruenA UMcA saMskAra emaNe jhIlyA hatA. te uparAMta svayaMzikSaNamAM kavi narmadanI premazauryabhInI saMskAritA, icchArAma sUryarAma desAi kRta 'hiMdu ane briTAniyA ', gevardhanarAma kRta ' sarasvatIcaMdra' ane maNilAla nabhubhAI kRta 'gulAbasiMha ' AdinI asara jIvana para adbhuta thaI, ane jIvanamaya sAhityanI bhUmikA baMdhAI. saMskRtanA te sArA nAtA hAI mahAbhArata, bhAgavata, brahmasUtra, gItA AdinA paNa emaNe sUkSma abhyAsa karyAM hatA ane guru zrI prakAzAnaMdajI mahArAja tathA anya saMnyAsIe ne saMtA sAthenI AdhyAtmika carcA vagerethI emanI pratibhA peASA ne puSTa banI hatI. emanI kRtiomAM saMskRta gujarAtI kAvyeA uparAMta keTalAka bhASyagraMthA paNa che. sAhitya uparAMta vedAMta emanA priya viSaya hatA. emanI prathama kRti 'vIrasiMha ane premarAya ' nAmanuM saLaMga lAMbuM kAvya saM. 1943 mAM 21 varSanI vaye prasiddha thayuM. paNa emanuM jANItuM kAvya te ' vIrasa ' ane emane khyAti maLI te emaNe medhadUtanA racelA samaaAkI bhASAMtarathI. e uparAMta emanA * AtmAnnati ' nAmanA kAvyasaMgrahamAM emanI vividha kRti saMgrahAelI che. 6 emanuM jIvana anekavidha hatuM ane emanI tIvra buddhizakti jIvananAM vividha kSetromAM camakI UThI hatI. saMskRta uparAMta gaNita emane priya viSaya heAI te sArA gaNitazAstrI ane vyApArI nAmAmAM niSNAta hatA, aSTAvadhAna karI zakatA, hastAkSaraparIkSAmAM paNa te niSNAta lekhAtA ane jyAtiSI tarIke prasiddhi pAmyA hatA,-evA ke peAtAnA avasAnanI tithi, vAra, samaya emaNe 20 varSa pUrve bhAkhI rAkhyAM hatAM, ane te ja mujakha saM. 1993 nA kArtika vadi 4, tA. 22 mI navembara 1937 nA rAja saMdhyAsamaye e gAMDalamAM avasAna pAmyA. akhaMDa khAdIdhArI ane dezanI UMDI dvArlR dharAvanAra e kavinAM rASTrabhaktinAM kAvyA ane duhA jANItAM che. sAhityasevaka, keLavaNIkAra uparAMta rASTra pratyenI bhaktine lIdhe emanI anya pravRttie jJAti ane dezahitanAM kAryonI paNa hatI. emanI kRtionI varSavAra yAdI nIce mujaba che : 1. vIrasiMha ane premarAya 1943 (1887) Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. paMcadazI bhASAMtara - - 3. bhAgavata puSpAMjali - 2 - 4. mahisrastotra bhASAMtara 5. jyazaMkara stotra bhASAMtara 6. vIras 7. meghadUta bhASAMtara 8. rAjetetsava - 9. brahmasUtra bhASAMtara 10. premalakSaNA bhakti 11. Atmonnati 12. gItAvRttavihArI bhASAMtara 13. rASTragIta 14. upaniSada bhASAMtara 15. saMgIta gItA puSpAMjali 16. gItA paMcAmRta 17. gItA puSpAMjali 18, vRttavihAriNuM gItA (saMskRta) 19. zivasasakama (saMskRta) 20. zrIkRSNazaraNama (saMskRta) 21. gItAbhuvanama (saMskRta) 22. sauvarNasaMdarya 23. uttararAmacarita (bhASAMtara) 24. zAkuMtala (bhASAMtara) - 25. vihArI AryAvarta yAtrA -0tha ane graMthakAra:pu. 1949 (1893) 1951 (1895) 1955 (1899) 1955 (1899) 1963 (1907) 1964 (1908) 1965 1966 (1910) 1968 (1912) 1971 (1915). 1974 ' (1918) 1977 (1921) 1981 (1925) 1984 (1928) 1984 (1928) 1984 (1928) 1986 (1930) 1988 : (1932) 1988 (1932) 1989 (1933) 1990 (1974) 1991 (1935) 1991 (1935) 1992 (1936) baherAmajI malabArI 4. baherAmajI malabArIne janma I. sa. 1853 mAM vaDodarAmAM thayo hate. kuTuMbamAM khaTarAgane kAraNe temanAM mAtA vaDedarethI suratamAM AvI vasyAM hatAM tyAre baherAmajI be varSanI vayanA hatA. suratamAM baherAmajI kasaMgamAM paDI gayA. bAra varSanI vaye mAtAnuM mRtyu thatAM temanI AMkha ughaDI gaI ane temaNe badhAM durvyasanane tyAga karyo. jJAna meLavavAnI jhakhanA thatAM suratanI mizana skUlamAM te dAkhala thayA. tyAM temaNe meTrika Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 graMthakAra-caritAvali-videha graMthakAre sudhI abhyAsa karyo paraMtu gaNitamAM nApAsa thavAthI AgaLa abhyAsa mullavI rAkha paDayo. temanuM valaNa sAhitya tarapha vizeSa hatuM. zekasapiyara, milTana, varDjha vartha, spensara Adi kavione temaNe khUba abhyAsa karyo. pite kavi hatA ane aMgrejI sAhityanA abhyAsa pachI te aMgrejI-gujarAtI beu bhASAmAM kavitAo racavA lAgyA. Do. vilsane temanI zakti joIne sara kAvasajI jahAMgIrane bhalAmaNa karI "TAImsa opha inDiyAnA te vakhatanA taMtrI mi. mArTina vUDanA hAtha nIce nokarImAM rakhAvyA. sAmAjika ane rAjakIya sudhAraNa viSenA temanA lekhe zikSita vargamAM hoMzabhera vaMcAtA hatA. I. sa. 1875 mAM mitronI sahAyathI temaNe "IDiyana spekaTeTara' nAmanuM aMgrejI sAptAhika zaru karyuM hatuM. I. sa. 1878 mAM mi. mArTina vUDa "TAimsa opha inDiyA" mAMthI chUTA thatAM temanI madadathI gujarAta ane gujarAtI ' nAmanuM bIjuM patra temaNe zaru kareluM. 1883 mAM dAdAbhAI navarajInA Azraya heThaLa "voIsa opha inDiyA' patra zaru thayuM tenA mukhya lekhaka tarIke pahelethI zrI. malabArI rahyA hatA. strIzikSaNa, vidhavAvivAhano pracAra ane sevAsadananI sthApanA e badhuM keTaleka aMze emanA zramane AbhArI che. temanI gujarAtI kavitAo sAdI, sarala ane bAdhaka hatI. IglAMDanI musApharI temaNe traNa vakhata karelI. "IDiyana AI ena IMglIza lAIpha' nAmanuM temanuM pustaka IglAMDanI sthitinA darzanane AdhAre temaNe lakheluM je khUba vakhaNAyeluM. chelle temaNe "isTa enDa vesTa' nAmanuM prakhyAta mAsika patra zaru kareluM paraMtu tenI lAMbI kArakIrdI te joI zakyA nahi ane tA. 11-7-1912 nA roja sImalAmAM avasAna pAmyA. jainAcArya zrImad buddhisAgarajI sva. zrImad buddhisAgarajI jaina muni sAMsArika sthitimAM gujarAtanA vIjApuranA pATIdAra (kUrmakSatriya) hatA. temanuM nAma bahecaradAsa hatuM, pitAnuM nAma paTela zivarAma hatuM ane mAtAnuM nAma aMbAbAI hatuM. temane janma saM. 1930nA mahA sudI 14ne roja thaelo. temaNe prAthamika keLavaNuM vIjApura, mahesANuM ane Ajelama lIdhI hatI. nAnI vayathI ti Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- graMtha ane graMthakAra pu. 9 saMtasamAgamanA rasiyA hatA. avadhUta ravisAgarajInAM darzana thayA pachI temane saMtasamAgama vadhu priya thayo hato ane saMsAra prati udAsInatA tathA tyAga. dharma prati prema jAgyo hato. zrI ravisAgarajInA ziSya zrI. sukhasAgarajI mahArAja pAse temaNe 1957nA mAgazara mAsamAM jaina sAdhutvanI dIkSA lIdhI hatI. prathama cAturmAsa temaNe suratamAM kareluM ane pustakalekhanane prAraMbha paNa tyAM ja karelo. temanuM prathama pustaka hatuMH "jaina dharma ane khristI dharmane mukAbale." --- dIkSA pachI adhyayana, vidvAne-saMta-phIlasuphane samAgama ane carcA vageremAM te khUba AgaLa vadhavA lAgyA hatA. suprasiddha muslIma saMta kAjI anavaramIyAM temanA samakAlIna hatA. veda, gItA, kurAna, kalpasUtra, jainAgamo vagerenA jJAnane suMdara samanvaya teo karatA ane pitAnAM jAhera vyAkhyAnamAM te utAratA. saMvata 1970mAM temane AcArya padavI ApavAmAM AvI hatI. zrI. buddhisAgarajI tavajJAna ane yoganA parama abhyAsI hatA. nadItaTa ke sAgarakAMThe, jaMgala, ketara ke guhAomAM nivAsa temane priya hatA. temanI yoga-dhyAnapriyatA temanI graMtharacanAomAM ane upadezamAM pratIta thatI. 24 varSa sudhI sAdhudazA pALIne saM. 1981nA jeTha vada ne reja te kALadharmane pAmyA hatA. temanI preraNAthI saM. 1964mAM adhyAtmajJAna prasAraka maMDaLa sthapAyuM hatuM. temanI janmabhUmimAM eka vizALa jJAnamaMdira temanI preraNAthI baMdhAyuM hatuM jemAM chApelA ane hastalikhita mUlyavAna pustakane saMgraha vidyamAna che. te eka sArA kavi paNa hatA ane atyaMta saralatAthI kavitAracanA karI zakatA hatA. temaNe so uparAMta nAnAmoTA graMtho lakhyA tathA prasiddha karavyA hatA. saM. 1981mAM jyAre temane lAgatuM hatuM ke have pRthvI parathI prasthAna karavAne temane samaya najIka Ave che te varSamAM temaNe ekI sAthe 27 pustakanuM prakAzana AraMkyuM hatuM. te potAnI janmabhUmimAM ja svargavAsa pAmyA hatA. saMkhyAbaMdha graMthe prasiddha thavA chatAM temanuM puSkaLa lakhANa hajI aprasiddha rahyuM che. temaNe racelAM gujarAtI tathA saMskRta pustakanI saMkhyA meTI che, jemAMthI mahattvanAM gujarAtI pustakonI nAmAvali atra ApI cheH kAvyagraMthe-bhajanasaMgraha bhAga 1 thI 11 (Azare 3500 pRSTha), adhyAtma bhajanasaMgraha, pUjAsaMgraha, bhAga 1-2, gahuMlI saMgraha bhAga 1-2, Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-viraha graMthakAre guggIta gaduMlIsaMgraha, sAbaramatI guNa zikSaNakAvya, devavaMdana stuti-stavana saMgraha, kakkAvali subodha, bhArata sahakAra zikSaNa kAvya, mitra maitrI. gadya graMtho-karmoga (mUla saMskRta sAthe), paramAtmadarzana, paramAtmati, patrasadupadeza bhAga 1-2-3, bahata vIjApura vRttAMta, bahata vacanAmRta, guruodha, zekavinAzaka, zrI. ravisAgarajI mahArAjanuM caritra, satya svarUpa, ciMtAmaNi, adhyAtmazAnti, ga7mata prabaMdha, zrImad yazovijayajI nibaMdha, sukhasAgara gItA, tapagaccha paTAvali, pratijJApAlana, Atmatattvadarzana, jaine paniSa, ziSyopaniSaddha, taravavicAra, SaTvavyavicAra, AtmaprakAza, jaina-khristI dharmane mukAbalo ane saMvAda, tattvabiMdu, lAlA lajapatarAya ane jaina dharma, anubhava paccIzI, tatvajJAna dIpikA, kanyAvikraya doSa tathA bALalagna nibaMdha, Atmazakti prakAza,gadIpaka, dhArmika gadyasaMgraha, vivecana graMthe-AnaMdaghana padasaMgraha, Atmadarzana, samAdhizataka, guNAnurAga kulaka, zrAvakadharma svarUpa bhAga 1-2, AtmazikSA bhAvanAprakAza, IzAvAsyopaniSad bhAvArtha. saMpAdita graMtho-zrImadda devacaMdra bhAga 1-2, jaina rasamALA, jaina dhAtupratimA lekhasaMgraha bhAga 1-2, mudrita jaina che. graMtha nAmAvali, jaina syAdvAda muktAvali, karmaprakRti. mukhya saMskRta graMtha-sudarzanAbedha, AtmapradIpa, premagItA, zuddhopayoga. zrI. buddhisAgarajIe AraMbhelI adhyAtmajJAna prasAraka graMthamALAmAM upara jaNAvyAM te uparAMta bIjAM maLIne Azare 125 pustake prasiddha thayAM che. kavi bulAkhIrAma cakubhAI kavi bulAkhIrAmane janma saMvata 1908 mAM A vada 10 ne reja amadAvAdamAM thayo hato. temanA pitA cakubhAI maMgaLajI dave audicya sahastra brAhmaNanI nyAtamAM suprasiddha hatA. te sva. bhoLAnAtha sArAbhAIne tyAM gumAstI karatA. bulAkhIrAme gujarAtI 6 dhoraNa ane aMgrejI traNa dhoraNa sudhI abhyAsa karyo hato. nAnI vayathI-nizALanA abhyAsa daramyAna paNa deharA chappA lakhavAne ane "cokIprabaMdha" "nAgaprabaMdha' jevAM citrakA racavAne temane nAda hato. "vinAzakALe viparIta buddhi,' "nAma tehano nAza' evAM kahevatane deharA ke chaMdamAM gUMthI laIne kavitAo Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - graMtha ane graMthakAra pu. lakhavAne temane khUba zekha hato, ane sAmAnya kahevata ema kavitAmAM guMthAvAthI zrotAo upara camatkArika asara thatI. pAchaLathI kavi dalapatarAmano samAgama thavAthI temanI pAse rahI temaNe kavitAracanAmAM sArI kuzaLatA meLavI hatI. kavi bulAkhIrAma kavi dalapatarAmanA agra ziSyomAMnA eka lekhAtA ane jAhera sabhAomAM temanI kavitAo sAMbhaLavA mATe leke khUba ekatra thatA. temanI kavitA mATe te vakhatanA melajha kerTa jaja zrI gopALarAva-harie suMdara pramANapatra ApyuM hatuM. kavi bulAkhIrAmanA traNa kavitAgraMtho prasiddha thayA hatAH (1) jJAnadarzaka kAvya, (saM. 1925), (2) kAvya kaustubha bhAga 1, (3) kAvya kaustubha bhAga (2) (saM. 1991). temanI kavitAo mukhyatve upadezAtmaka, kaTAkSAtmaka, saMsArasudhArA mATenA udhanAtmaka ane varNanAtmaka hatI. kavi dalapatarAma ane zrI. gopALarAva hari dezamukha uparAMta dI. bA. aMbAlAla sAkaralAla, zrI. bheLAnAtha sArAbhAI, rA. sA. mahIpatarAma, kavi savitAnArAyaNa, dI. bA. maNIbhAI jazabhAI, rA. bA. haragoviMdadAsa kAMTAvALA, zrI. cheTAlAla narabherAma, zrI. navalarAma lakSmIrAma, vaDodarAnareza zrI. sayAjIrAva vagere temanA samakAlIna vidvAnoe temanI kavitAne te kALe vakhANelI ane InAma-akarAma dvArA temanI kadara kahelI. kavi bulAkhIrAmanuM prathama lagna temanI 11 varSanI vaye ane bIjuM lagna saM. 1930mAM 22 varSanI vaye vyAsa haribhAI lallubhAInAM putrI vIja kera sAthe thaeluM. vaDodarA rAjyanI nyAyakhAtAnI ane revanyukhAtAnI nokarImAM te navasArI, kaThera ane mahuvA tAlukAmAM rahelA hatA. temaNe hiMdanAM sRSTisauMdaryanAM keTalAMka sthaLo, pahADa, vagerene pravAsa karyo hato. pitAnI audicya jJAtimAM sudhArA karAvavAne temaNe eka sabhA sthApelI ane te mATe paNa keTalIka kavitAo lakhelI. saM. 1942 mAM mAtra trIsa varSanI vaye amadAvAdamAM temanuM avasAna thayuM hatuM. De. bhagavAnalAla iMdrajI De. bhagavAnalAla IdrajIne janma tA. 7-11-1839 nA roja jUnAgaDhamAM thaye hato. te nyAte prathanerA hatA. temaNe mAtra prAthamika zikSaNa ja zALAmAM besIne lIdhuM hatuM, paraMtu zAstrapAraMgata pitA tathA bhAI pAse saMskRtine abhyAsa karelo te emane bhAvi jIvanakAryamAM khUba upayogI nIvaDyo hate. Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-videha graMthakAre giranAra jatAM AvatAM tenI taLeTImAM paDelA azokanA zilAlekha ukelavAnI temane preraNuM thaI ane jemsa prinsepe chapAvelA brAhmI lipinA mULAkSaranI kAgaLa upara nakala utArI laI tenI madadathI e lekho temaNe ukelavA mAMDavyA. kAThiyAvADanA polITIkala ejaMTa karnala laMga ane muMbaInA purAvida De. bhAu dAjIne protsAhanathI pite karelA zilAlekhenA ukela laI te I. sa. 1861 mAM muMbaI gayA, jyAMnI royala eziyATika sosAyaTImAM emaNe karelo ukela mAnya thayuM. e nAnA paMDita jevo durlabha sahakArI maLI AvavAthI De. bhAu dAjIe temane 1962 mAM muMbaImAM bolAvI lIdhA. e ja varSamAM ajaMtA jaIne pitAnA badhA aMgreja purogAmIonA karatAM guphAnA lekhanI vadhu zuddha nakalo te utArI lAvyA ane 1863 mAM nAsika, kArlI, bhAja, junnara, nAnAghATa vagerenI guphAonA lekha ukelI jesalameranA jaina bhaMDAronA dumila graMthonI nakalo karavA te gayA. tyAM satata bhejamAM kAma karavAthI te TAIphoIDanI bimArIne bhegI thaI paDyA. bAda De. bhAudAjIe temane baMgALa, uttara hiMda ane vAyavya prAMtamAM paDelI aDhaLaka purAsAmagrI tapAsavA mokalyA. nAgapura, jabalapura, alAhAbAda, banArasa, bhiTTA, mathurA, dilhI Adi sthaLe khUba rakhaDIne te 1868 mAM prAcIna sikkAo tathA lekhasAmagrI meLavI lAvyA. nANune abhAve te barAbara pravAsa karI zakyA nahi ema joIne Do. bhAu dAjIe temane rAjyanA eka amaladAra tarIke mAsika rUA. 200 nA pagArathI rakhAvyA ane vadhu musApharInI sagavaDa karAvI ApI. 1871 thI 1874 sudhImAM temaNe AkhA hiMdanAM badhAM mukhya zahero joI lIdhAM ane cheka nepALa sudhI ghUmI AvyA. te mAtra zuSka purAvida nahi paNa purAjJAnapipAsu hoI saphara daramiyAna purAtatva uparAMta prAMte prAMtanA rItarIvAja, bhASA, paheraveza, dharma vagerenuM jJAna meLavatA ane tenI neMdha rAkhatA. 1874 mAM che. bhAu dAjI avasAna pAmyA, paNa bhagavAnalAlabhAIe pitAnI pravRtti cAlu rAkhI. maLelI sAmagrI uparathI itihAsa nirmANa karavAnI emanI zakti ajaba hatI. asaMbhavita manAtI kSetranI vaMzAvali mAtra sikkAone ja ukelIne emaNe saLaMga cha ApI hatI. khAravelanA adharA manAtA lekha thoDA vakhatamAM ukelIne emaNe je nirNaya ApyA hatA temAM hajIsudhI keI kaze pheraphAra darzAvI zakyuM nathI. paradezamAM paNa temanI kIrti prasarI hatI. De. barjesa, pITarsana ane kauDinTana Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - graMtha ane graMthakAra pu. 9 jevA temanA mitra hatA, De. bulhara temanA gujarAtI lekhanuM aMgrejI karatA hatA. 1877mAM muMbaInI royala eziyATika sesAyaTIe emane mAnada sabhya banAvyA hatA. 1882mAM muMbaI yunivarsiTIe phelo nImIne temane sanmAnyA hatA. 1883mAM heganI royala InsTITayuTe temane pharIna membara banAvyA hatA. 1884 mAM laMDana yunivarsiTIe temane DokaTara opha liTarevaranI padavI ApI hatI. De. bhagavAnalAla 1888mAM avasAna pAmyA hatA. zilAlekhomAMthI itihAsa tAravI kADhIne nirjIva pattharone sajIvana karI batAvanAra e virala pratibhAdhArI vidvAnanI zatAbdI gujarAta 1939mAM ujavI hatI. 1943 mAM muMbaI yunivarsiTImAM temanI pratimA vaDodarAnarezane haste khullI mukAI hatI. temanA mRtyu pachI 55 varSa paNa temanI sevAnuM smAraka thayuM te e sevAnI mUlyavattAnuM nidarzaka bane che. purAtatvaviSayaka lekho temane mUlyavAna sAhityavAraso che. pitAnI pAsenA jUnA lekho, sikakAo tathA bIjI keTalIka mUlyavAna vastuo temaNe muMbaInI eziyATika sosAyaTIne, briTiza myujhiyamane ane muMbaInI neTIva janarala lAyabrerIne seMpI dIdhelAM che. temanA vaMzamAM hAla kaI paNa nathI. kavi bhavAnIzaMkara narasiMharAma sva. kavi bhavAnIzaMkara narasiMharAma trivedIne janma tA. 6-6-1848 ne roja temanA vatana lIMbaDImAM thayela hatuM. temanA pitAnuM nAma narasiMharAma mIThArAma trivedI ane mAtAnuM nAma devakuMvara hatuM. te sAmavedI zrImALI brAhmaNa hatA. lIMbaDImAM temaNe kazu bhaTanI gAmaThI nizALamAM gujarAtI abhyAsa karela ane briTiza amala sthAyI thayA pachI aMgrejI be dhoraNa sudhI abhyAsa karelo. sAhityopAsanA ane kAvyo tathA nATakanavalathAnuM AdinuM lekhana e ja temanA vyavasAyo hatA. temanA jIvana upara prabaLa asara jANItA saMsArasudhAraka sva. karasanadAsa mULajInI thaI hatI. sva. karasanadAsa lIMbaDInA eDaminisTreTara tarIke sane 1867 nI sAlamAM gaelA ane 1871 nI sAlamAM avasAna pAmyA tyArasudhI kavine emanI sAthe gADha saMparka rahelo. emane saMparkane pariNAme kavie saMsArasudhArAnA viSaya para kalama calAvavA mAMDelI, temanI kavitA dalapatazailInI hatI. Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra caritAvali-videha graMthakAre sane 188ramAM kavie "gujarAta mAsika patra", 1883 mAM "trimAsika TIkAkAra", 1888 mAM "kAThiyAvADI " sAptAhika ane 1900 mAM "vidyAvineda' mAsika zaru karIne calAvelAM. "kAThiyAvADI sAptAhikamAM jANItA pArasI kavi dAdIbA edalajI tArApara kavinA sAthI hatA. A uparAMta varSo sudhI "sAMja vartamAna", "rAstagophatAra', " akhabAre sAdAgara', "samazera bahAdura' vagere patramAM te lekho lakhatA. sane 1913mAM sara cInubhAI mAdhavalAlanA pramukhapade kavinA satkArano samAraMbha amadAvAdamAM thayo hato, ane gu. va. sosAyaTIe kavine keTalAka graMtho bheTa ApyA hatA. sva. mahIpatarAma nIlakaMTha, rA. bA. bhoLAnAtha sArAbhAI rA. bA. lAlazaMkara, dI. bA. aMbAlAla, sva. haragoviMdadAsa kAMTAvALA, sva. kekhuzare kAbarAjI, sva. jahAMgIra bharajhabAna, sva. berAmajI malabArI, sva. zApurajI baMgAlI e badhA kavinA prazaMsake ane uttejake hatA. kavinuM avasAna tA. 3-5-1921 mAM lIMbaDImAM thayuM hatuM. temaNe lakhelAM kAvya, nATaka, nibaMdha, kathA ityAdi graMthonI nAmAvali nIce pramANe cheH (1) kRSNaviraha (karasanadAsa mULajInA svargavAsa nimitte lakhelAM kAvya), (2) vidhavAvilApa, (3) kAvyaraMga, (4) strIbedha, (5) dezI kArIgarIne uttejana bhAga 1-2, (6) bhavAnIkAvyasudhA bhAga 1-2, (7) saMpavijaya, (8) hiMdustAnane vAjabI hakaka, (9) gaurIzaMkara ojhAnuM caritra, (10) anaMtajI amaracaMdanuM jIvanacaritra, (11) AzakaraNa svAmInuM jIvanacaritra, (12) hemacaMdra sUrine murda (kavitA), (13) saurASTraprakAza, (14) bAvadIna vijya, (15) gujarAtI jUnAM gIta, (16) gujarAtI gItAvali, (17) kamalAkumArI, (18) kuMvArI kanyA, (19) soraThI somanAtha, (ra0) mIThA jaLanI mAchalI ke dhIrajanuM phaLa dhana, (21) saradAragaDhane saradAra, (22) maNupurane mahArAjA, (23) ThanDa yuddha, (24) sudAmA caritra-paMcAMkI nATaka, (25) jazavaMtaviyAga, (26) karakasara ane udAratA. kavi bhavAnIzaMkaranuM lagna temanI ekatrIza varSanI vaye sAyalAmAM acaratagaurI sAthe thaeluM. temane be putrIo ane traNa putre hatA jemAMnAM nAnAM putrI savitAgArI, moTA putra zrI. prANalAla ane nAnA putra zrI. dayAzaMkara vidyamAna che. zrI. dayAzaMkara patrakAra tathA graMthakArane vyavasAya kare che. keTalIka baMgALI navalakathAonA anuvAda temaNe karelA che. muMbaI samAcAra' sAptAhikanA te sahataMtrI che. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. bhAIzaMkara nAnAbhAI bhaTTa sva. bhAIzaMkara nAnAbhAI bhaTTa ( seAlIsITara ) nA janma saMvata 1901 nA zrAvaNa sudI 11 nA rAja amadAvAda jIllAnA temanA vatana bhuvAlaDI gAme thayA hatA. temanA pitAnuM nAma nAnAbhAI rAjArAma bhaTTa hatuM. temanAM mAtuzrInuM nAma kRSNAmAI hatuM. nyAte te rAyakavALa brAhmaNu hatA. temanuM lagna sANaMdamAM mahAnaMda bhaTTanAM putrI revAbAI sAthe thayuM hatuM. temane kAMI saMtAna thayAM nahotAM. kara bhuvAlaDImAM prAthamika keLavaNI levAnI sAthe temaNe thADuM saMskRta bhASAnuM jJAna paNa meLavyuM hatuM. tyArapachI amadAvAdamAM te mAdhyamika keLavaNI levA AvyA hatA ane madhukarI karIne tathA Tayuzana karIne cAra-pAMca dhAraNa jeTaluM aMgrejI jJAna saMpAdana karyuM hatuM. tyArapachI te zeTha dalapatabhAInI muMbaInI peDhImAM nAkarI karavA gayA hatA. hisAkhI kAmanA sArA jANukAra heAvAthI temane tyArapachI suratanI benkamAM nAkarI maLA hatI. tyAMthI te pAchA muMbaImAM mesarsa jAkarasana ane pena seAlIsITarAnI peDhImAM menejiMga klArka tarIke AvyA hatA. sAhebanA uttejanathI temaNe abhyAsa karIne hArkArTa vakIlanI parIkSA pasAra karI hatI ane temAMthI AgaLa vadhIne te sane 1875-76 mAM seAlIsITara thayA hatA. A badhA khAnagI abhyAsa tathA parizramanA pratApa hatA. lokamAnya tilaka sAmenA sarakAranA kresamAM bacAva pakSa taraphathI laDavA kAI taiyAra nahatuM, tyAre te mATe bhAIzaMkarabhAI taiyAra thayA hatA. dhaMdhAmAM temaNe puSkaLa dravya saMpAdana karyuM hatuM. meLavelA dhananeA sadupayeAga paNa temaNe aneka kApayeAgI saMsthAone meTAM dAnA ApIne karyAM hatA. seAlIsITaranA dhaMdhAmAMthI nivRtta thaIne te keTalAka vakhata amadAvAdamAM rahyA hatA, jyAM temaNe amadAvAda myu. nA pramukha tarIke ane gu. va. sAsAyaTInA pramukha tarIke thoDA-thoDA vakhata kAma karyuM hatuM. tA. 6ThThI me 1920ne rAja mahAbaLezvaramAM temanuM avasAna thayuM hatuM. dharmAMdA ane vidyAvRddhinAM kAryomAM temaNe puSkaLa dhananA vyaya karyAM hatA. pitAne nAme temaNe rAyapuramAM ' nAnAbhAI gujarAtI zALA ' vizALa makAna baMdhAvI ApyuM che. ' amadAvAda saMskRta pAThazALA 'ne eka makAna arpaNa karyuM che. mAtAne nAme amadAvAdamAM smazAnabhUmimAM lAyabrerI arpaNa karI che. te uparAMta jamAlapuramAM saptarSinA ArA ane smazAnanI paDALIe temaNe baMdhAvI ApI che. patnIne nAme amadAvAda Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-cariztAvali - videha graMthakArI 18 " relve sTezana sAme ' revAbAI dharmazALA ' baMdhAvIne te jIllA vAkala kherDane arpaNa karI che. patnIne nAme kAzImAM temaNe eka vizALa dharmazALA baMdhAvI che ane dvArakA eTamAM nAnI dharmazALA baMdhAvI che. revAbAI DispensarI ' ( rAyapura ), pAlaDI myu. DispensarI tathA lAyabrerI, 'bhAIzaMkara nAnAbhAI lAyabrerI ' ( rAyapura ) ane jamAlapuramAM myu. bAga, e badhAM temanAM ja dAnAnAM phaLarUpa che. A uparAMta te vidyArthIone skAlarazIpa vagere dvArA Arthika madada karatA, ane gu. va. seAsAyaTIne vidyArthIone InAma tathA skolarazIpa ApavA mATe meATI rakama TrasTa tarIke sAMpI che. vizeSamAM muMbaImAM paNa temaNe keTalAMka dAnA kA che. vyavasAyanI sAthe sAthe temanA sAhityarasa paNu vAMcana tathA lekhana dvArA vahetA. temaNe pUrvAvasthAmAM keTalAka chUTA nibaMdheA lakhelA ane vyavahAra tathA nItinA zveAkeAnAM samathyAkI bhASAMtara karelAM. temanAM prasiddha thayelAM pustakA nIce mujaba che : . (1) kAmanAtha te rUpasuMdarI (nATaka), (2) saMsAra duHkhadarzana (nATaka), (3) raMbhA--ratilAla trATaka ( alaMkArapradhAna ), (4) vyavahAra mayUkhabhASAMtara, (5) zivalakSmI ne dIpacaMdra zAha ( sudhAraka lagnaviziSTa vArtA ), (6) mArA anubhavanI noMdha (noMdhapeAthInI .tAravaNI). A uparAMta huM mahAbhArata "nuM sAdyaMta bhASAMtara prasiddha karavA mATe tathA "svadezavatsala" mAsika patra calAvavA mATe temaNe sva. maNizaMkara mahAnaMdane sArI peThe sahAya karelI. bhAgIlAla trikamalAla vakIla jIllAmAM AvelA sva. bhAgIlAla trikamalAla vakIlanA janma kheDA temanA vatana AsAdaramAM saM. 1910 nA mAgazara vada 0)) te dine thayeA hatA. te sAThedarA nAgara gRhastha hatA. temanA pitAnuM nAma trikamalAla jamarAma ane mAtAnuM nAma kAzIbA hatuM. temaNe meTrIka sudhInuM zikSaNa amadAvAdanI mizana hAIskUlamAM lIdhuM hatuM. pAlanapura ejansInA vakIlanI tathA vaDedarA rAjyanI prAMtanyAyAdhIzIenA vakIlanI parIkSAe pasAra karIne temaNe sanada meLavI hatI. vakIla tarIke vaDAdarA rAjyanI sArI sevA bajAvyA badala mahuma mahArAjA sayAjIrAve temane variSTha nyAyAdhIzanA vakIla tarIkenI sanada uparAMta rUA. 300 inAma ApyuM hatuM. vaidakanA dhaMdhA te paramArtha mATe karatA ane a. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane thakAra pu. 9 bhA. Ayurveda mahAmaMDaLa taraphathI temaNe pahelA adhivezanamAM ja "cikitsaka cUDAmaNi"nI padavI prApta karI hatI. "AryabhiSapha'nA kartA zaMkara dALa zAstrIpade ane suratanA vaidya tilakacaMda tArAcaMda temanA parama mitro hatA. nisargopacAra-necaropathIne temaNe UMDo abhyAsa karyo hato, ane e temanA abhyAsane priya viSaya hato. - sva. pra. maNilAla nabhubhAI dvivedInI temaNe vaidyakIya sAravAra karelI tenA badalAmAM temaNe bhegIlAlabhAIne prANavinimaya (merAmerijhama) vidyA zIkhavI hatI ane tyArabAda e vidyAmAM pAraMgata thaIne ghaNA vidheyane vizvadRSTimAM ANI janatAne upakAraka thAya e mArga daryA hatA. De, besaMTanAM "thIesephI' viSenAM pustake, zreyasAdhaka adhikArI varganAM pustake, smAIlsanAM "jAtamahenata", "sarvartana" ane "karakasara vagere pustaka, vaiziMgTana tathA bekananAM jIvanacaritra ane eDelpha jusTanuM riTarna Tu necara' e pustake temanAM jIvanabhara priya pustake rahyAM hatAM. dhavaMtarI" nAmanuM vaidyaka vidyAnuM mAsika patra temaNe kADheluM tenA taMtrI tarIke I. sa. 1908 thI 1922 sudhI temaNe satata kAma karyuM hatuM. temanuM paheluM pustaka I. sa. 1898mAM "devI. adbhuta camatkAra ane bALAstavana" bahAra paDyuM hatuM. tyAra pachI temaNe lakhelAM nIcenAM pustake bahAra paDyAM hatAM. "anaMta jIvana zI rIte prApta karavuM?" (1914), huM regI chuM ke nIrogI ?" (luI kuhene anuvAda) (1916), "cikitsAsAgara" (1925), "Arya rasAyaNazAstra" (1922).. temanAM patnI zivalakSmIthI temane be putra tathA be putrIo thayAM hatAM. moTA putra che. maMjulAla (ema. sI. pI. esa, ema. sI. esa. sI.) 1908 mAM hegathI gujarI gayA hatA. nAnA putra Do. mahAdevaprasAda (ema. DI. ena. DI.) vidyamAna che. maganalAla vakhatacaMda zeTha sva. maganalAla vakhatacaMdano janma I. sa. 1830 mAM amadAvAdamAM bhAra visA zrImALI jaina jJAtimAMnA zeTha kuTuMbamAM thayo hato. temanA pitAnuM pUruM nAma vakhatacaMda urphe ghelAbhAI pAnAcaMda hatuM. temanAM patnInuM nAma ratanabahena hatuM, je kherAlu tAlukAnA umatA gAmanAM hatAM. te sarakArI aMgrejI skUlamAM bhaNatA hatA te vakhate ja temaNe lekhana-vAcanane zekha Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-cariztAvali-videha graMthakArI sa kuLavyA hatA, ane tene pariNAme temaNe gu. va. seAsAyaTI mATe "hALI" "upara nibaMdha lakhyA hatA je seAsAyaTIe I. sa. 1850 mAM zilAchApamAM chapAvI prasiddha karyo hatA. temaNe meTrikanI parIkSA pasAra karI hatI. temanI sAthe te varSamAM e parIkSA pasAra karanAra mAtra be ja vidyArthIe amadAvAdanA hatA. sane 1951 nI sAlamAM amadAvAdanA harakuMvara zeThANIe kADhelA sAranA jaina saMdhamAM, temaja te agAunA khIjA saMAAmAM paNa te gaelA, e saMdhanuM varNana temaNe tyArapachI lakheluM hatuM. jainAcArya zrI vIravijayajI peAte pUrvAzramamAM kezava bhaTTa hatA, tyArathI mAMDIne te avasAna pAmyA tyArasudhInuM jIvanacaritra paNa temaNe keTalIka zeAdhakheALa karIne lakheluM hatuM. emAMthI vikramanI 19 mI sadInA pUrvArdhanA jaina jIvananA keTaleAka paricaya maLe che. marAThAonA rajatvanA chevaTanA bhAganA, aMgrejI samayanI zaruAtane tathA amadAvAdanA itihAsa temaNe lakheleA hateA. e jUnA itihAsagraMtha 'gUjarAtanuM pATanagara' e graMtha lakhavAmAM zrI. ratnamaNirAvane keTaleka aMze AdhArarUpa banavA pAmyA hatA. A uparAMta sva. maganalAle khIjAM paNa e traNa nAnAM pustakA lakhyAM hatAM. temaNe sane 1864 mAM sthapAyalI rAyala ekanI amadAvAdanI zAkhAnA ejaMTa tarIke be varSa sudhI kAma karyuM hatuM. amadAvAdanI myunisipAlITInA kamizanara tarIke paNa temaNe sevA bajAvI hatI. sane 1868. nA mArcanI tA. 11 mIe mAtra 38 varSanI vaye te avasAna pAmyA hatA, parantu eTalA samayamAM paNa temaNe je kAMI lekhanakArya karyuM hatuM te te kALanI dRSTie virala prakAranuM hatuM. te peAtAnI pAchaLa vidhavA patnI, e putrIe meAtI bahena tathA samaratha bahena ane cha varSanI vayaneA putra mUkI avasAna pAmyA hatA. e putra te sva. acaratalAla urphe bAlAbhAI zeTha. temanA putra zrI. temIkumAra keTalAka zrama lane saMzodhana karI sva. maganalAlanA jIvananI ATalI mAhitI pUrI pADI zakyA che. temanAM `pustakA nIce mujaba cheH (1) heALA viSe nibaMdha, (2) amadAvAdanA itihAsa, (3) jainAcArya zrI vIravijayajInuM jIvanacaritra. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pue maNizaMkara goviMdajI vidyazAstrI emane janma jAmanagaramAM giranArA brAhmaNa jJAtimAM saM. 1915nA zrAvaNa suda bIjanA divase thaye hate. emanA pitAnuM nAma goviMdajI savajI jozI ane mAtAnuM nAma jhaverabAI hatuM. jAmanagaramAM temaNe meTrika sudhI abhyAsa karyo hato, e daramyAna emanA moTA bhAI kAlidAsa gevidajI tathA vaidyaratna jhaMDu bhaTTajInA sahavAsathI paDelI asarane lIdhe emaNe vaidakane vyavasAya grahaNa karyo ane eka pAInI paNa mUDI vinA jIvananI zarUAta karavA chatAM buddhi ane svAzraya vaDe jAmanagaranI jANItI "AtaMkanigraha auSadhAlaya' nAmanI saMsthA jamAvI. paraMtu Ama mukhya vyavasAya vaidakane hovA chatAM emanA abhyAsanA priya viSaye adhyAtmavidyA ane phisUphI hatAM ane lekhana para emane prIti hatI. emanuM gItAnuM bhASAMtara lokapriya che. . jAmanagara, lAlapura ane luNAvADA ema traNa sthaLe traNa vakhata emanAM lagna thaelAM ane e traNa patnInAM nAma anukrame suMdarabAI matIbAI ane caMcaLabAI hatAM. emanA cAra putrAmAM moTA motIlAla grejyueTa thaI pitAnI hayAtImAM avasAna pAmyA; bIjA zaMkaralAla paNa grejyueTa thaI pitAnA maraNa bAda auSadhAlaya calAvatA tema ja eka nATaka kaMpanI paNa kADhelI, paraMtu temane 1994mAM svargavAsa thaye; trIjA putra gulAbarAya pheTe ArTisTa che ane cothA traMbakalAla grejyueTa che, je baMne Aje auSadhAlaya saMbhALe che. emanAM pustakonI yAdI muktA (maulika navalakathA), rAma ane rAvaNa, pAMDava ane kaurava, pAMDavAzvamedha, saMkSipta kAdaMbarI, cikitsAbdi (vaidaka-maulika), AryAnArya auSadha (vaidaka maulika), maNi manusmRti (saTIka bhASAMtara), zrImad bhagavadgItA (saTIka bhASAMtara). maNizaMkara ratnajI bhaTTa 'kAnta) sva. maNizaMkara ratnajI bhaTTane janma saM. 1924 nA kAtika vada 8nA roja kAThiyAvADamAM lAThI najIka AvelA temanA vatana cAvaMDa gAmamAM thayelo. nyAte teo praznorA nAgara hatA. temanA pitAnuM nAma ratnajI mukuMdajI bhaTTa ane mAtAnuM nAma motIbAI. teo cAra bhAIo hatA, Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-kSatiAvali - videha graMthakArI - 3 sauthI meATA sva. gaurIzaMkara eka kuzaLa vaidya ane harikathAkAra hatA. khIjA sva. mAdhavajI (pre|. harilAla bhaTTanA pitA) gujarAtI zikSaka hatA, trIjA harajIvanabhAI ane ceAthA-sauthI nAnA maNizaMkarabhAI. temane e khaheneA hatI : dayAbahena ane prANIbahena. temanA kuTuMbanI sthiti sAdhAraNa hatI. maNizaMkarabhAInI bAhya vayamAM ja temanA pitA avasAna pAmyA hatA. temaNe prAthamika keLavaNI mAMgarALamAM, meArI tathA rAjakATamAM ane mAdhyamika keLavaNI gAMDaLa tathA rAjakoTamAM lIdhI hatI. rAjakATanI hAIskUlamAM temanA sahAdhyAyIe sva. prabhAzaMkara paTTaNI ane mahAtmA meAhanadAsa gAMdhI hatA. uMcI keLavaNI temaNe muMbaInI elphInsTana kaoNlejamAM lIdhI hatI. lojIka ane maoNrala rIleseAzInA viSaya laI I. sa. 1888nI sAlamAM te khI. e. mAM khIjA vargamAM pAsa thayA hatA. jJAtimAM e pahelA ja grejyueTa heAvAthI temane mAnapatra ApavAmAM AvyuM hatuM. kaoNlejanA prinsIpAla vazrvarthe tathA phrIleAseAphrInA preAphesara maeNkamilana e beunA maNizaMkarabhAI upara pakSa pAta hatA. maNizaMkarabhAInuM prathama lagna temanI cauda-paMdara varSanI vaye kuMDalAnA vaidya jaTAzaMkaranI putrI narmadAkuMvara sAthe thayuM hatuM. e khAI atyaMta suzIla ane svarUpavAna hatAM. saM. 1947 mAM bharayuvAvasthAmAM temanuM avasAna thavAthI maNizaMkarabhAInA hRdaya upara khUba AdhAta thayA hatA. te samayanI temanI vihvaLatA khehada hatI. sva. narmadAkuMvaranA avasAnathI thayelA hRdayAdhAta temanI keTalIka kavitAmAM aneka svarUpe UtaryAM che. maNizaMkarabhAInuM khIjI vakhatanuM lagna jAmanagaramAM zaMkaralAla jeThAbhAInAM putrI khAI narmadA sAthe khaMbhALiyAmAM thayuM hatuM. temanAthI maNizaMkarabhAI ne pAMca saMtAnA- traNa putrA ane e putrI thayAM hatAM H munikumAra, jayantakumAra, sva. sau. hRdayalakSmI, sva. ajItakumAra ane sau. DAlakalI. sau. narmadA paNu saMvata 1974 mAM mRtyu pAmyAM hatAM. maNizaMkarabhAI khI. e. mAM pAsa thayA pachI turata 1889 mAM suratanI sarakArI hAIskUlamAM AsisTaMTa tarIke nImAyA hatA. khIje varSe 1890 mAM te vaDAdarAnA kalAbhavanamAM sAhityazAstranA adhyApaka tathA TreniMga kaoNlejanA heDamAstara nImAyA hatA. rAjakumAra jayasiMharAvanA zikSaka tarIke paNa te kAma karatA. vaDAdarA rAjyanI nAkarI ATha varSa karyo pachI Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 9 te temAMthI kTA thayA hatA. "zikSaNane itihAsa" pustaka temaNe vaDodarA rAjyanI karI daramiyAna lakheluM -- tA. 1-12-98 thI te bhAvanagaranA keLavaNu khAtAmAM joDAyA, te pacIsa varSa sudhI rahyA. bhAvanagaramAMnA temanA jIvanakALamAM aneka rIte temanI kasoTI thAya tevA banAvo banyA. bhAvanagaramAM AvyA pUrve khristI dharma tarapha temanA hadayanuM AkarSaNa thayuM hatuM. bhAvanagaramAM temaNe e dharmanA sAhityane abhyAsa vadhAryo ane sane 1900 mAM temaNe khristI dharma jAhera rIte svIkAryo. jJAtijano ane snehI jano taraphathI te mATe temanA upara phITakAra varasAda varasyo. aneka vartamAnapatroe temanI sAme tarehavAra AkSepa karyA. svabhAva atyaMta komaLa hovAthI teo niMdA sahana karI zakyA nahi ane aMtaHkaraNathI je satya mAnatA tene svIkAra nibhAvI zakyA nahi. bApsIjhama lIdhA pachI bhAvanagara rAjyanI nekarI paNa temaNe cheDI dIdhI hatI, te temaNe 6 mAsa pachI pAchI lIdhI ane te khristI dharma DI Arya thayA, joke aMtaHkaraNathI te khristI ja rahyA hatA. temaNe veda, gItA, kurAna vagere dhArmika pustake dhyAnathI vicAryA hatA, paraMtu e badhAMmAMthI paNa khristI dharmane anukULa jaNAtI vAte ja temanA magajamAM citarAI jatI ane zAzvata asara e sivAya bIjA kazAnI rahetI nahi. khristI dharma svIkAryA agAu temaNe svIDanabarga saMbaMdhe ghaNuM vAMcyuM hatuM, e vAcananI chApa emanA magaja upara hamezAM rahI hatI. maNizaMkarabhAIne moTA bhAI gaurIzaMkare AvAM badhAM pustake potAnI pAse rAkhI lIdhAM hatAM ane maNizaMkarabhAIne te pAchAM na ApavAM e nirNaya karyo hate. e pustake vinA maNizaMkarabhAI asahAya jevA banI gayA. tevAmAM moTA bhAIne patra Avyo ke badhAM pustake relve pArsalathI ravAnA karI dIdhAM che, te jANatAM maNizaMkarabhAIne ghaNe harSa thayo ane pustake AvyA pachI ekeeka pustaka pitAnA hAthe sApha karI, eka navuM kabATa te ja divase kharIdI temAM goThavatAM goThavatAM te kharekhara reyA. maNizaMkarabhAIne vidvAna mitrAmAM zrI. baLavaMtarAya ka. ThAkara, sva. kalApI, kavi zrI nAnAlAla ane sva. amRtalAla paDhiyAra mukhya hatA. kalApI sAthe emane vizuddha sneha mAtra cAreka varSa rahyo ane kalApInA avasAnathI te pUro thayo. kalApI upara maNizaMkarabhAInA vyaktitvanI evI asAdhAraNa chApa paDI hatI ke kalApInuM hadaya temanI pAse ajaba rIte khulI gayuM hatuM. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali - videha graMthakArI She temaNe gadyamAM aneka pustakA lakhelAM ane padyamAM temanI viziSTatAbharI zailI Aje kAnta zailIne nAme oLakhAvA lAgI che. 'pUrvAlApa'mAM temanAM badhAM sArAM kAvyeA saMgrahAyAM che. bhAvanagaranareza saMgItanA premI hatA ane navI navI taneM joDatA, te mATenI kavitAo te maNizaMkarabhAI pAse racAvatA; paNa e rIte lakhAyalI kavitA kRtrima hAI sAdhAraNa anatI. yure|pIya mahAyuddha prasaMge bhAvanagara rAjya taraphathI * briTiza ane hiMdI vikrama ' nAmanuM sAptAhika patra pracArArthe prasiddha karavAmAM AvatuM tenA taMtrI maNizaMkarabhAIne banAvavAmAM AvyA hatA. sane 1923 mAM temanI bhAvanagara rAjyanI 25 varSanI neAkarI pUrI thatI hatI ane pachI penzana para nivRtta thavAnA temanA irAdA hatA, parantu juna mAsamAM te kAzmIrane pravAse gayA ane rAvaLapIMDI sTezananI najIka tA. 16-6-1923 ne rAja temanA deha paDI gayA. 6 temanuM prathama pustaka gulakhAsanuM phUla' sane 1883 mAM bahAra paDeluM. tyArapachInAM temanAM badhAM pustakAnI yAdI nIce mujaba cheH (1) zikSaNanA itihAsa (1895), (2) ijIpta, (3) presIDanTa lIMkana (1897), (4) eka devInA AtmavRttAMta (vilhelma mIsTaramAMthI-1897), (5) lagnasneha (svIDanakheArga : 1899), (6) svarga ane naraka (svIDanakheArga : 1900), (7) * siddhAMtasAra 'nuM avaleAkana, (8) kalApIne kekArava ( saMpAdana : 1903 ), (9) mAlA ane mudrikA ( saMpAdana : 1903 ), (10) hamIrajI geAhela (saMpAdana : 1903 ), (11) svargIya siddhAMta ( svIDanakheArga ), (12) e nATaDhDhA, (13) erIsTATalanuM nItizAstra, (14) duHkhI saMsAra, (15) pleTAkRta pIDasa, (16) pUrvAlApa. madhuvacarAma baLavacarAma heArA sva. mavacarAmanA janma vaDanagarA nAgara jJAtimAM saM. 1904nA zrAvaNa vada 0)) te dine thayeA hateA. temanA pitAnuM nAma baLavacarAma naMdavacarAma dvArA ane temanAM mAtAnuM nAma padmAgaurI hatuM. bhavacarAmanuM lagna temanI sAta varSanI vaye karuNArjhArI sAthe thayuM hatuM. madhuvaJarAmanA pitA temanA vatana suratamAM vakIlAta karatA, temane sAhityane eTalA zAkha hatA ke temaNe aneka pustakA hAthe lakhIne gharamAM saMgraha karyo hatA. madhuvacarAme prAthamika zikSaNu gApIpurAmAM bhAimahetAnI zALAmAM Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A graMtha ane graMthakAra pu. lIdhuM hatuM. pachI aMgrejI zALAmAM abhyAsa karI sane 1863mAM meTrIkyuvezananI parIkSA emaNe pasAra karI hatI. 1864mAM e bIlImorAnI aMgrejI skUlamAM soLa varasanI nAnI vaye heDamAstara nImAyA hatA. pachI suratanI hAIskUlamAM temanI zikSaka tarIke nImaNuka thaI hatI. 1869mAM vakIlanI ane 1873mAM hAIkorTa plIDara tathA sabajAjanI parIkSA pasAra karI emaNe vakIlAta karavA mAMDI hatI. sane 1875mAM e joLakAmAM kAmacalAu sabajAja nImAyA hatA. tyArapachI kapaDavaNaja, berasada, aMkalezvara, valasADa, bharUca vagere sthaLe jaI AvyA bAda 1890mAM e suratamAM sabajaja tarIke nImAyA hatA, ane 1903mAM nivRtta thayA tyAMsudhI suratamAM ja rahyA hatA. mAtra vacce traNa varase kheDA javuM paDayuM hatuM. suratamAM hatA te daramiyAna temaNe smolakejha korTanA jaja tarIke paNa cheDe vakhata kAma karyuM hatuM. nyAyakhAtAmAMnI temanI 28 varSanI kArakIrdImAM sarakAre temanI bahezInI vakhatovakhata kadara karI hatI. keneTrekaTa ane evIDansanA ekaTanA tarajUmAmAM rahelI bhUlonuM nivedana karavAnuM sarakAre temane soMpyuM hatuM. te nivedana emaNe eTaluM sarasa karyuM hatuM ke tenI rUe e kAyadAone pharIthI tarajUme karavAmAM AvyA hatA. kAThiyAvADamAM vakIlonI parIkSA levA mATe be vidvAna munasaphInI mAMgaNI thaI hatI tyAre paNa temanI pasaMdagI thaI hatI. 1877 mAM jAmanagaranA cIpha jasTIsa tarIke ane vaDodarA rAjyanA jyuDiziyala kamizanara tarIke meTA pagAre temanI nokarInI mAMgaNI thaI hatI paNa temaNe te svIkArI nahotI. nokarInI mudata pUrI thatAM te laMbAvavAne suratanA jaja mI. hArvee Agraha karyo hato paNa temaNe te mAnya rAkhyo nahote ane penzana para nivRtta thayA hatA. svabhAve te paropakArI ane dayALu hatA. 1877 mAM kapaDavaNajamAM dukALa paDI tyAre temaNe prajAnuM saMkaTa nivAravA athAga zrama lIdho hato. 1889 mAM suratanI meTI AgamAM garIbone tathA khullI madada na laI zake evAM AbarUdAra kuTuMbane jAhera temaja khAnagI rIte nANuM pahoMcADavAne khUba yatna karyo hato. 1898 mAM suratamAM bharAyelA pradarzanane temaNe saphaLa banAvyuM hatuM ane tenI Avakane bAkI rahelo moTe bhAga pArekha hunnarazALAne apAvyuM hatuM. te ja varSe e thIsAphIkala sosAyaTImAM joDAyA tyArathI e maMDaLanI anekavidha sevAo temaNe karI hatI. bAra varasa sudhI surata sanAtana dharmasabhAnA pramukha tarIke emaNe kAma karyuM hatuM. yogasAdhanA nAmanA gurUmaMDaLanA paNa e pramukha hatA. Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcakAra-caztiAvali - videha graMthakArI 1. madhuvarAmanA jIvana para e vyaktionI prabaLa asara thaI hatI. emanA seALamA varase 1864mAM emane kavi narmadane paricaya thayA hatA. te pachI te vAraMvAra narmada temaja navalarAmane maLatA. kavi narmadanI asara temanA para lagabhaga trIsa varasa sudhI rahI. 1899 mAM 46 me varSe temane viduSI mesaMTanA samAgama thayA, tenI asara paNa 30 varSa sudhI eTale mRtyu sudhI rahI. AthI emanuM sAhityajIvana e avasthAmAM vaheMcAI jAya che. "" 31 narmadanI asara taLenI pUrvAvasthAmAM temaNe anekavidha sAhitya bahAra pADayuM hatuM. 1880 mAM " ratnAvali " nATakanuM bhASAMtara karyuM hatuM. " iliyaDa "nA traNa sarganA anuvAda kare te prasiddha thayA nathI. emanAM mAlika pustakAmAM 1880 mAM " nRsiMha nATaka gadyapadyAtmaka pAMca aMkamAM emaNe racyuM hatuM te prasiddha thayuM hatuM. 1885mAM AzirvAda nATaka lakhyuM hatuM. 1888 mAM " suvAsikA nAmanuM iMdravAnA 344 kSAkAnuM kAvya bahAra pADayuM hatuM. " jyubilI taraMgiNI arasAmAM prasiddha karyuM hatuM. mevADanA vIra caMdeAjInI tera adhyAyamAM dareka aghyAyamAM juduM-juduM vRtta he. he. dhruvanA 'caMdra'mAM chapAvA mAMDI hatI. kathAnA pAchalA bhAgA khAvAI gayA hatA te jaDI AvatAM te 1915mAM pustakAkAre bahAra paDI hatI. sAhityapravRttinA ja eka aMgarUpe thoDuM patrakAratva paNa temaNe aMgIkAryuM hatuM. 'gujarAta mitra"nA adhipati tarIke temaNe chaeka mAsa kAma karyuM hatuM. " vidyAvilAsa nAmanuM mAsika paNa temaNe kADhayuM hatuM. 99 "" .. "" nAmanuM kAvya paNa e ja kathA . te " caMdAkhyAna yeAjIne lakhI hatI, te emanAM maulika pustakAmAM nIcenAM chapAI prasiddha thayAM che. "zrIkRSNudarzana" (1913), "zrI rAmAyaNa rasabiMdu" (1913), "mahezvara mahimA" (1914), " manuSyajAtine kramavikAsa '' (1915). uparAMta temaNe bhagavagItA, uttaragItA, sanatsunIta,kaThopaniSad, ane izAvAsyApaniSadnAM bhASAMtarA kayA hatAM. 29 . A sivAya " hRdayavinAda " (bhAga 1-2-3), dharmanItie dhinI' (bhAga 1-2-3), " nItiratnamALA ' " jagadaMbAnA garama ', '' jagad gurunuM abhigamana ", " mArgaprakAzikA " ( Light on the Path nA anuvAda ), vagere nAnAM pustaka emaNe lakhyAM hatAM. 1915mAM suratamAM maLelI sAhityapariSadanA sanmAnakAriNI sabhAnA pramukha tarIke temanI varaNI thaI hatI. Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 9 madhuvacarAmanuM avamAMna tA. 28-12-1924nA rAja thayuM hatuM. vRddhAvasthAmAM emanA jyeSThaputra iMdravadanarAya je vaDAdarAmAM IMDiyana AsisTaMTa Tu dhi resiDanTa hatA temanuM 42 varSanI vaye akALa avasAna thavAthI temanA hRdaya para sakhta AdhAta thayA hatA, temaja AMkhe paNa apaMga thayA hatA; chatAM zvira para zraddhA rAkhI emaNe maraNuparyaMta peAtAnA vizALa kuTuMbanI tathA leAkAnI sevA karI hatI. 72 saMtatimAM temanA khIjA be putro zrI. dInasukharAma ane zrI. dhIrasukharAma ( gInubhAI ) avasthAne laIne sAtAkrUjhamAM nivRtta jIvana gALe che. emanAM eka putrI zrI. kanubahena Aje 70 varSanI vaye paNa dhArmika sAmAjika viSaye| paratve jAhera jIvanamAM rasa le che. mahamadaalI bhaiAjANI (Ajijha) sva. mahamadaalI bhejANInA janma I. sa. 1902mAM temanA vatana taLajA gAmamAM thayA hatA. temanA pitAnuM nAma dAmajI. te ziyA IsnAazarI khAjA kAmanA gRhastha hatA. prAthamika keLavaNI -taLAjAmAM laIne muMbaImAM temaNe aMgrejI chaThThA dhAraNu sudhI abhyAsa karyo hato. urdU, phArasI, aMgrejI, marAThI ane gujarAtInuM temanuM jJAna sAruM hatuM. temaNe moTe bhAge jude jude sthaLe zikSaka tarIkenA ane pachI patrakAra tarIkenA vyavasAya karyAM hatA. gAjhI mustaphA kamAla pAzA skUla, kheALa khAnamahamada hakhI. e. vI. skUla, paMcaganInI hiMdu temaja muslIma hAIskUo, e badhe sthaLe zikSaka tarIkenI nokarI karIne "caudamI sadI' mAsika patranA kAryAlayamAM ane pachI " e ghaDI meAja " nA sahataMtrI tarIke temaNe kAma karyuM hatuM. vacce thADe samaya ramatA rAma" nA taMtrI paNa te thayA hatA. 1932mAM rAMdera khAte muslIma gujarAta sAhityamaMDaLanA kavisaMmelananA te pramukha hatA. tA 14-10-34nA rAja muMbaimAM temanuM avasAna thayuM hatuM. temanAM patnInuM nAma zerakhAnu. temanI eka putrI hayAta che. "" temanAM lakhelAM pustaDhDhAnI nAmAvali : (1) rajavADAnA raMga, (ra) mAtRbhUmi, (3) paccIsI, (4) nure sukhana ( urdU kavionAM kAvyA gujarAtI anuvAda sAthe ). Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: graMthakAra-caritAvali-videha graMthakAre mAdhavarAva bAbArAva dIveTiyA amadAvAdamAM vaDanagarA nAgara gRhastha jJAtimAM, I. sa. 1878 nA DisembaranI 20 mI tArIkhe saradAra bhoLAnAtha sArAbhAI diveTiyAnA putra bAbArAva bhoLAnAthane tyAM emane janma thayo. emanAM mAtAnuM nAma prasannalakSmI. prAthamika ane mAdhyamika zikSaNa amadAvAdanI sarakArI zALAomAM laI gujarAta kolejamAM prIviyasa sudhI abhyAsa karyA bAda emaNe sarakArI rajisTrezana khAtAmAM sabarajIsTrAranI nekarI lIdhI ane jIvanabhara ekaniSThAthI bajAvI. vAcanane zokha abhyAsakALathI ja hovAthI jIvanaghaDataramAM tenI sArI asara thaI ane gujarAtImAM govardhanarAma tathA narasiMharAva ane * aMgrejImAM vikaTara hyuge Adi lekhakee khUba chApa pADI. mULathI ja satyapUjaka ane dayAvRttivALA hAI zuddha dhArmika jIvanane Agraha pahelethI ja dharAvelo ane tethI bIjA vAcananI sAthosAtha dhArmika pustake emanA abhyAsane mukhya viSaya banatAM gayAM, jenI chApa emanAM lakhANomAM spaSTa che. svAmI rAmatIrtha, rAmakRSNa paramahaMsa ane svAmI vivekAnaMdanA te khAsa upAsaka hatA. I. sa. 1904mAM zrImatI tArAmatI joDe emanuM prathama lagna thayuM; bIjuM lagna peTalAdamAM 1913mAM zrImatI suzIlAbahena joDe thayuM, jenAthI emane be putro tathA eka putrI che. baMne putro grejyueTa che. moTA rAjakoTa ejansImAM ane nAnA amadAvAdanI TayuToriyala hAIskUlamAM zikSaka che. dhoLakAmAM I. sa. 1926nI 28mI menA roja emanuM avasAna thayuM. emanuM paheluM pustaka "jayotipuMja' nAmanI navalakathA I. sa. 1909mAM "gujarAtI paMcanI bheTa tarIke te bahAra paDI. bIjI navalakathA "tabhAnuM e ja patranI bheTa tarIke I. sa. 1912mAM bahAra paDI. tyArapachI emanuM lakhANa dhArmika sAhitya tarapha ja vaLyuM. emanA graMthanI yAdI tipuMja (navalakathA) I. sa. 1909 - tabhAnuM , I. sa. 1912. . svAmI rAmatIrtha (bhAga 5) emanA sadupadeza, sastuM sAhityavardhaka kAryAlayanI vividha graMthamALAmAM (anuvAda) I. sa. 1912. sahajAnaMda subodhinI (sahajAnaMda svAmInuM jIvanacaritra tathA vacanAmRta). I. sa. 1916 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. mUlacaMdra tulasIdAsa telIvAlA sva. mUlacaMdra tulasIdAsa telIvAlAne janma bharUcamAM tA. 23-9-1887 nA rAja (saM. 1943 nA Ase| suda 7) thayA hatA. temanA pitAnuM nAma tulasIdAsa lAlabhAI telIvAlA. nyAte te vIzA meADha aDAlajA hatA. temanA rUnA vepAra muMbaImAM cAlatA hatA ane bharUca, pAleja vagere sthaLe temanI zAkhApeDhIe hatI. zrI. mUlacaMdre sane 1905 mAM maeNTrIkanI parIkSA pasAra karI hatI ane tyArabAda uMcI keLavaNI levAne te muMbaInI vilasana kaeNlejamAM dAkhala thayA hatA. 1909 mAM te vedAMtanA viSaya laIne khI. e. mAM pAsa thayA hatA. grejyueTa thayA pachI te elphInsTana hAIskUlamAM zikSaka tarIke joDAyA hatA. tyAMthI temanI pasaMdagI rU. 50nI ziSyavRtti sAthe TreniMga kaoNleja mATe thaI hatI. A takanA lAbha laIne temaNe kAyadAnA abhyAsa karyAM ane 1914 mAM temaNe ela. ela. khI.nI parIkSA pasAra karI. " vakIla tarIke temaNe hA'kArTanI sanada meLavIne epeleTa sAIDamAM prekTIsa karI hatI. paraMtu e vyavasAya karatAMya vizeSa rasanA temanA viSaya vaiSNava dharmanA graMthAnuM saMzAdhana, saMpAdana ane prakAzana e hatuM. puSTi saMpradAyanA te eka custa vaiSNava hatA. khAlapaNathI ja e dharmanA saMskAra temanAmAM paDayA hatA. vidyArthI avasthAmAM * puSTibhaktisudhA' mAsikamAM te dharmaviSayaka lekheA lakhatA. zrI. maganalAla gaNapatarAma zAstrIne e mAsika calAvavAmAM zrI. telIvAlA sArI peThe sahAyaka banatA. vaiSNavAnI sabhAmAM te ' aNubhASya ' ane * nibaMdha 'nuM vAcana paNa jarUra paDaye karatA, 1915 nuM 'sujJa gAkulajI jhAlA vedAMta prAIjha ' temane " brahmasUtreAnA kartAnA mata zaMkarAcArya keTale sudhI sAcI rIte raju kare che" e viSe aMgrejImAM vidvattApUrNa nibaMdha lakhavA mATe maLyuM hatuM, zrI. telIvAlAnI sAhityasevA mukhyatve puSTi saMpradAyanAM duSprApya pustakAnI prAcIna hastalikhita prato meLavI, saMzeAdhI, pAThAMtaranA nirNaya karI, tene zuddha rIte prakAzita karavAmAM tathA tenAM TIkA-TIppaNI vagere dvArA vaiSNavAmAM dharmamAdhanA pracAra karavAmAM samAyalI che. e rIte sevAkula, nirAdhalakSaNa, saMnyAsanirNaya, jalabheda, paMcapadyAni, bhaktivardhinI, taittirIyeApaniSad bhASya, siddhAMtarahasya, puSTipravAhamaryAdA bheda, siddhAMtamuktAvalI, patrAvalaMbana e vagere prakaraNagraMthA mULa saMskRta * Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-videha graMthakAre TIkA TippaNu sAthe chapAvyA bAda, zrI vallabhAcAryanI bhAgavata uparanI subodhinI TIkAnA dazama skalpanA bhAge chellethI zaru karI saMskRta TipaNe sahita chapAvavA mAMDayA hatA. e uttarArdhanA adhyAyo chapAyA hatA, te daramiyAna dazama skaMdha-subodhinI uparanI zrI viThThalanAthajInI TippaNI enA ja hastAkSaranI jUnI hAthaprata uparathI meLavI chapAvI hatI. paNa emanA jIvananuM mahattvanuM kArya te mAtra vaiSNava saMpradAyane ja upayogI thAya eTalethI na aTakatAM vedAMtanA abhyAsIone paNa sarvatra upayogI thAya te, vallabhAcAryanA aNubhASya upara ge. zrI puruSottamajIne prakAza ane te upara chellA sikAmAM lakhAyelI nAthadvArAnA go. zrI. gopezvarajInI razmi nAmaka TIkAnA saMpAdananuM jaTila kArya AraMbhya te hatuM. temanA jIvanakALamAM chellA adhyAyathI thoDA bhAge bahAra paDayA pachI cheka A varSe temanA mitra ane sahakAryakartA zrI. dhIrajalAla sAMkaLiyAe e kArya 15 bhAgamAM prasiddha karyuM che. vedAMtanI badhI zAkhAonA tulanAtmaka jJAnane A atyaMta mahattvano graMtha graMthakartAnI hAthanI nakalanI madadathI saMpAdita thayA che. A graMtha samajavAne upayogI zrI. puruSottamajInI "vedAMtAdhikaraNa mAlA," zaMgAra rasamaMDana, rasAbdhi kAvya vagere bIjA paNa mahattvanA graMtho temaNe saMpAdita karyA che. emaNe "veNunAda' nAmanuM sAMpradAyika mAsika paNa be varSa calAvyuM hatuM. vaiSNava pariSadanA teo eka kAryakara hatA. emanA mRtyu pachI tenI pravRtti baMdha jevI ja thaI gaI che. e saMpradAyamAM temanI A sevAnuM mUlya ghaNuM uMcuM aMkAyuM hatuM ane te kAryamAM temane premabhAvathI sahAya karanArAo saheje maLI AvatA hatA. keTalAMka pustakonI hastaprata meLavavAne temaNe aneka sthaLoe pravAsa karIne vaiSNava graMthabhaMDAro tathA Itara prAcIna graMthonA jAhera tathA khAnagI saMgraha DhaMDhI kADhayA hatA. vaiSNava saMpradAya mATe ja eka khAsa sAhityasaMzodhana saMsthAnI keTalI agatya che tenI pratIti vaiSNavadharma pariSadane zrI. telIvAlAnA prayatnonAM phaLo joyA pachI upajI hatI. temanuM avasAna 26-6-1927 nA roja muMbaImAM thayuM hatuM. ---* zrI. telIvAlAnuM prathama lagna sane 1911-12 mAM ujajanamAM ane bIjuM lagna 1920 mAM dazA meDha jJAtimAM suratamAM thayuM hatuM. temanAM bIjAM patnI kAntA mUlacaMdra telIvAlA vidyamAna che. temanA be putronAM nAmo zrI. caMdragoviMda bI. e. ela. ela. bI. thayA che, bIjA putra zrI. vrajendra sAyansa kolejamAM abhyAsa kare che. Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 2 ratipatirAma udyamarAma paMDayA saMskRta sAhityanAM virala ratnAne, dharAdharanI strIe tathA UgatI prajA paNa tenA upabhAga karI zake tevI sAdI saraLa ne suMdara gujarAtImAM utAravAnA kADa dharIne e dizAmAM hajI eeka pustakanuM pagaraNa kare che tyAM e krADa manamAM ja zamAvIne 34 varSanuM TUMkuM AyuSya bhogavI kALane phrALiyA thaI janAra A AzAspada lekhakanA janma naDiyAdamAM vaDanagarA nAgara brAhmaNa jJAtimAM saMvata 1949 nA Ase| sudI trIjane divase thaye hatA. emanA pitAnu nAma udyabharAma gulAbarAma paMDavA ane mAtAnuM nAma amRtalakSmI. prAthamika ane mAdhyamika keLavaNI naDiyAdamAM ja laI temaNe amaddAvAdanI gujarAta kaoNlejamAM bI. e. sudhI abhyAsa karyAM hatA. zaruAtamAM amadAvAdamAM sarakArI zALAmAM zikSaka tarIke kAma karyAM bAda teo muMbaI elphinsTana skUlamAM badalAyA hatA; paNa tyAMnuM pANI lAgavAthI e karI cheADI vaDAdarA rAjyanI prAthamika zALAonA InspekTaranI neAkarI lIdhI hatI, jyAM jIvananA aMtakALa sudhI te hatA. tyAM thoDA vakhata cImanAbAI bALasaMrakSaNu saMsthAnA maMtrI tarIke paNa kAma kareluM. vidyAvyAsaMga UgatI vayathI ja hatA ane saMskRta tathA gujarAtI emanA priya viSayA hatA. svAminArAyaNa saMpradAyanI dhArmika bhAvanAnI prabaLa asarathI raMgAelA emanA jIvana para gItA ane 'sarasvatIcandra' e e graMthAnI mukhya chApa paDI hatI. te uparAMta prAcIna kavionI kRtiene rasAsvAda paNa bahu priya hate. gujarAtanAM meATA bhAganAM mAsiAmAM lekhAthI zaru kareluM lekhanakArya graMthalekhanamAM pariNamyuM ane ' samAlAcaka'mAM keTake Tarka AvatuM 'ratnAvalI '. nATakanuM vakhaNuAeluM bhASAMtara I. sa. 1921mAM pustakarUpe prakaTa thayuM e emanuM paheluM prakAzana. tyArapachI emaNe mahAbhArata ane rAmAyaNane saraLa bhASAmAM TuMkAvIne lakhyAM ane tenAM khAsa zALApayeAgI rUpA paNa bahAra pADavAM. e uparAMta 'uttararAmacarita' ane 'carcAtmaka mahAbhArata' taiyAra karyA; evAmAM saM, 1984nA mAgazara suda 6 tA. 30mI navembara 1927nA rAja vaDAdarAmAM TAiphoIDathI emanuM acAnaka avasAna thayuM; ane purANeAnA samUhamAMthI suvarNa tAravavAnA, TaoNDanA rAjasthAnamAMthI hIrA vINavAnA, uttararAmane saraLa bhavyatAthI leAkabhAgya karavAnA emanA maneAthA manamAM ja rahI gayA. emanA jIvana viSayaka mAhitI e arasAnAM * zAradA' ' strImeAdha' vagere mAsiAmAM " t Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAcaritAvali-videha graMthakAraeN ane "bAlamitra'nA 1928nA jAnyuArI aMkamAM Do. ramaNalAla ke yAjJike lakhelA lekhamAM vIgate prakaTa thaI che. temanuM lagna saM. 1969mAM naDiyAdamAM zrI kRSNazaMkara hIrAzaMkara paMDyAna putrI zrI cisukhavidyA joDe thaeluM. emane traNa saMtAno che. eka putra ane be putrIo. sauthI moTI putrI maMdAkinI ane sauthI nAnI punitA vaceTa bALaka putra makaraMda hAla InTaramAM abhyAsa kare che. prAcIna bhAvanAonA pAyA para navAM to jhIleluM unnata jIvana racavAnA abhilASavALA e yuvAna svabhAve satyapriya ane teja hovAthI anyAyanI sAme thatAM DaratA nahi ane ghaNI vAra kaDavuM bolI nAMkhatA, paNa emanuM nikhAlasa aMtaHkaraNa komaLa ane bhAvanAzIla hatuM ane je dhagazathI sAhityasevA karI e ja utsAhathI emaNe naDiyAdamAM jJAtisevA paNa karI hatI. emanA graMthonI yAdI nIce mujaba ratnAvalI (harSanA nATakanuM bhASAMtara) (1921), vijayadhvaja (jemsa elana kRta "lAIphe TrAyamphanTa" uparathI sudhArAvadhArA sAthe) (1921), saMkSipta mahAbhArata (1925), saMkSipta rAmAyaNa (1928), zALApayogI laghu mahAbhArata (1926), zALopayogI laghu rAmAyaNa (1927), nANuM (sayAjI sAhityamALA) (1926). divAna raNachoDajI amarajI divAna raNachoDajI amarajI jUnAgaDhanA itihAsaprasiddha divAna amaracha kuMvarajInA putra hatA. temanI mULa aTaka nANAvaTI hatI, ane nyAte vaDanagarA nAgara hatA. saM. 1824nA Aso suda 10ne roja kAThiyAvADamAM mAMgaroLa khAte temano janma thayo hato. temanAM matuzrInuM nAma khuzAlabAI hatuM ane patnInuM nAma cothIbAI hatuM. temane be putrIo hatI. (1) rUpakuMvara je saMtAnarahita hatAM ane (2) sUrajakuMvara jemane traNa putro ane traNa putrIo hatAM. temane vaMzajo Aje junAgaDhamAM vase che. mULe divAna raNachoDajI mAMgaroLanA vatanI hatA paraMtu pAchaLathI janAgaDhamAM AvIne vasyA hatA ane jUnAgaDha rAjyanA eka mutsaddI temaja lazkarI amaladAra tarIke temaNe kAma karyuM hatuM. temanuM avasAna 73 varSanI vaye jAnAgaDhamAM thayuM hatuM. - - Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 2 '' divAna raNacheADa gujarAtI, phArasI ane vraja bhASAnuM sarasa jJAna dharAvatA hatA ane thADuM saMskRta paNa jANatA hatA. traja bhASAmAM temaNe "zivarahasya"nAme suMdara graMtha lakhyA hatA, ane phArasI bhASAmAM tavArIkhe sAraTha " nAmanA itihAsanA graMtha lakhyA hatA jenuM aMgrejI bhASAMtara DaoN. jemsa kharajese karI prasiddha karyuM hatuM ane tenuM gujarAtI bhASAMtara "sAraThI tavArIkha" e nAmathI I. sa. 1891mAM zrI jAdavarAya lIlAdharadAse vaDhavANukempamAM peAtAnA chApaMkhAnAmAM chApI prasiddha karyuM hatuM. "zivarahasya'nA eka bhAga je vraja bhASAmAM kavitAbaddha che te paNa zrI. jAhevarAya lIlAdharadAse I. sa. 1891mAM prasiddha karyAM hatA. tene khIjo bhAga chapAI prasiddha thayA nathI. AkhA zivarahasyanI eka hastalikhita prata divAnajIe sthApelA jUnAgaDhanA ' muDhezvara'nA maMdiramAM che. eka trIjo zivamAhAtmya ratnAkara " nAmanA graMtha sva. divAna lakSmIzaMkara zaMbhUprasAdanI vidhavA bAI jamanAkuvare jUnAgaDhanA sarakArI chApakhAnAmAM chapAvI I. sa. 1892mAM prasiddha karyAM hatA. te uparAMta temanAM prasiddha thaelAM khIjAM nAnAM moTAM pustakA nIce mujaba che, jemAMnAM keTalAka 'zivarahasya'mAM tathA 'zivamAhAtmya ratnAkara'mAM paNa samAviSTa thAya che. uMTa (1) caMDIpAThanA garabA-gujarAtI. (ra) zivarAtrImAhAtmya (vrajabhASA), (3) sUtakanirNaya ( cu. gadya ), (4) zaMkhacUDa AkhyAna (va.) (5) dakSa yajJabhaMga (tra.) (6) DhALakhaja ApyAna (tra.), (7) IzvaravivAha (gu. tra.) (8) jAlaMdhara AkhyAna (tra.), (9) aMdhakAsura AkhyAna (tra.), (10) bhasmAMgaH AkhyAna (va.), (11) seAmavAra mAhAtmya (gu.), (12) muDhezvara khAvanI (va.), (13) brAhmaNanI cerAsI nyAta (va.), (14) tripurAsura AkhyAna (ka.), (15) meAhitI daLa (va.), (16) kAmadahana AkhyAna (va.). temanA aprasiddha graMthA nIce mujaba che: (1) dravyazuddhi, (2) zrAddhaniya, (3) kuvalayAnaMda (va.), (4) vihArI satasaI (kArasI, saMskRta, traja mizrita), (5) utsavamAlikA (tra. gu.) (6) nAgaravivAha, (7) zivasAgara kIrtana, (8) vizvanA uparanA kAgaLa (va. cu.) (9) rUkAte cunAnuna, (10) bhaktamALa (va.). rUpazaMkara udayazaMkara AjhA (saMcit) sva. rUpazaMkara udayazaMkara ojhAnA janma saM. 1922nA zrAvaNu sudda 7 ne rAja kAThiyAvADanA vasAvaDa gAmamAM thayA hatA. temanA pitAnuM nAma Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-videha graMthakArI Ge udayazaMkara jIvaNulAla ejhA ane mAtuzrInuM nAma girijAmA hatuM. te goMDaLanA vatanI vaDanagarA nAgara hatA. temanA pitA darakharI peAlIsa khAtAmAM nAkara hatA, te nAkarI juvAnImAM ja cheDIne sAdhu-saMnyAsIonA saMgamAM tIrthasthaLAmAM te krUratA hatA, ane gRhasthadharmamAMthI nivRtta thatAM kuTuMbanirvAhanI javAbadArI rUpazaMkarabhAI upara paMdara varSanI nAnI vayamAM ja paDI hatI. temaNe aMgrejI cAra dheAraNu sudhI ja abhyAsa karyAM hatA, paraMtu pAchaLathI temaNe aMgrejI abhyAsa khuba karyAM hatA ane tene pariNAme aMgrejImAM te chUTathI vAtacIta ke carco karI zakatA ane sAhityanAM aMgrejI pustaka vAMcIne samajI zakatA. goMDaLamAM abhyAsa karavAnI sAthe ekAda varSe temaNe tyAMnI khetI ane enjIniyariMganI zALAmAM ekAda varSa abhyAsa karyAM hatA je pAchaLathI temane jIvanamAM bahu upayAgI nIvaDayo hatA. seALa varSanI vaye te jUnAgaDhanA darakhArI chApAkhAnAmAM 15 kArI eTale peANAcAra rUpiyAnA mAsika pagArathI nAkarImAM joDAyA hatA. e samaye temaNe ' maheAkhativarSa ' nAmanuM eka kAvya lakhyuM ane chapAvyuM, tethI jUnAgaDhanA vajIranuM dhyAna temanA tarapha kheM'cAyuM ane te kRpAne pariNAme temanA pagAra vadhIne 10 rUpiyAnA thayA. A uttejanathI temaNe 'sumatiprakAza' nAmanuM eka maMDaLa sthApyuM jemAM dharma-nItinA viSayeAnI carcA thatI. te uparAMta temaNe ' jJAnadIpaka ' nAmanuM eka mAsika patra paNa zaru karyuM. e ja arasAmAM temaNe 'rANakadevI rA'kheMgAra 'nuM nATaka (sane 1884) lakhyuM ane keTalAka mitrAnI madadathI bhajavyuM. AthI sAM ane nyAtIlAomAM kAlAhala jAgyA ke nAgaranA chekarA nATakamAM veza bhajave ? pAchaLathI temaNe e nATaka dvArakAnI eka nATaka kaMpanIne ApI dIdhuM. zrI. giradharalAla mAdhavarAye juvAna rUpazaMkaranI zakti nirakhIne temane kAThI rajavADAo tarapha khecyA. haDALAnA darabAra zrI vAjasuravALA ane lAThInA DhAkAra zrI surasiMhajI ( kalApI )nI sAthe hiMdanI musApharIe te gayA ane e gADha paricaye temane e beu rAjavIenA mitra banAvyA. surasiMhajI lAThInI gAdIe kheThA pachI rUpazaMkarabhAI lAThImAM rahetA. 9 kalApInA sAhitya darabAra 'nA te sa~cAlaka anyA. sAhityasaMbaMdha sivAya lAThImAM nekarI karavAnI temanI cchiA naheAtI, chatAM saMyAgavazAt emane Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -graMtha ane graMthakAra pu. 9 DepyuTI kArabhArI ane mukhya kArabhArI tarIke kAma karavuM paDatuM hatuM. rajavADI khaTapaTane lIdhe temane lAThI cheADI haDALAmAM vasavuM paDayuM hatuM chatAM kalApI ane saMcitanA saMbaMdha ekasarakhA gADha rahyo hato. kalApIe ja haDALe jaI te saMcit pAse haDALAnuM vrajasurezvaranuM zivAlaya sthApana karAvyuM hatuM. kalApInA avasAna pachI saMcite kalApInA sAhityane prakAzita karavAnA prAraMbha karyAM hatA. temaNe pahelAM * kalApInA saMvAdo ' prasiddha karyAM. pachI ' kekArava 'nA saMpAdanamAM kAntane sArI peThe madada karI. ' kalApInuM sAkSarajIvana ' lakhIne temaNe prasiddha karyuM. ' kalApI graMthAvali' nI eka vistRta yAjanA temaNe dhaDI hatI, ane te mATe muMbaImAM kAryolaya paNa khelyuM hatuM, paNa te yeAjanA gheADAM prakAzanA khAda adhUrI rahI. kalApInA jIvanasaMbaMdhI temanuM chelluM lakhANa * kalApInI patradhArA 'nA upedlAta hatA. haDALAnA nivAsa daramiyAna te khetI, abhyAsa ane thiesejhInAM pustakrAnA vAcana pAchaLa dattacitta rahetA. daseka varSa temaNe tyAM zAMtimAM gALyAM. pachI darabAra vAjasuravALA pAraaMdara gayA eTale temanI sAthe saMcit paNa tyAM gayA. peArabaMdaranI sImeMTa kaMpanInA astitvamAM temane agragaNya hissA hatA. duSkAlanivAraNanA kAryane aMge te muMbaI gayA hatA, evAmAM pArabaMdaranA rAjyakAryabhAra badalAyA eTale temaNe kuTuMbane bhAvanagara rAkhI pAte muMbaImAM raheNAka karI, tyAM vepAramAM paDayA ane vepAra ThIka cAlatA hatA, parantu me|rakhInA yuvarAja pAlItANA rahetA hatA temanI tabiyata nAdurasta heAvAthI, temaNe rUpaza Mkarane peAtAnI pAse elAvI rAkhyA eTale pAchaLa muMbaI nA vepAra jemane sAMpyA hatA temaNe kharAkhI karI nAkhI. saMcit nina thai gayA paNa te hiMmata hAryo nahi. khetInAM ejArA uchInAM laine tene pracAra karavAnuM kArya temaNe kAThiyAvADamAM zaru karyuM. khetInAM sudhArelAM ejArA vecavAM ane phelAvavAM, te sAthe Tayubavela tathA meriMga karavAnuM kAma temaNe upADayu ane temAM temane sArI saphaLatA maLI, te paiseTaae sukhI thayA. sane 1925 mAM tyAMnA mahArAjAnI aMgata mamatAnA AkaSa~NuthI te meArakhI jaine rahyA. tA. 13-1-1932 ne rAja te meAramImAM ja avasAna pAmyA. saMcitnuM lagna mahuvAmAM thayuM hatuM. temanAM patnInuM nAma hariIcchA. temanAthI temane cAra putro ane cAra putrIe thayAM hatAM. putrA zrI. mana Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra caritAvali-videha paMthakAre hararAma, zrI. caMdrakAnta, zrI. sUryakAnta ane zrI. dhImaMtarAma e badhA grejyueTa che ane jude jude sthaLe dhaMdhe nokarI kare che. mRtyu samaye saMcita putra-pautrAdine cALIseka mANasone parivAra mUkI gayA hatA. temaNe vartamAnapatromAM judA judA viSayo para aneka lekho lakhelA paraMtu tene keAI saMgraha bahAra paDyo nathI. temanAM lakhelAM mukhya pustakonI yAdI nIce mujaba cheH rANakadevI-rAkheMgAra nATaka (1884), mahobata viraha, kalApInA saMvAdo (saMpAdana), kAzmIrano pravAsa (saMpAdana), kalApInuM sAkSarajIvana (1910), saMgIta lIlAvatI nATaka, udaya prakAza nATaka, saMcitanAM kAvyo. A uparAMta temanA lakhelA keTalAka saMvAde aprasiddha che. valImohammada memIna sva. valImahammada memanane janma I. sa. 1882mAM amadAvAdamAM thayo hate. temanA pitAnuM nAma chaganabhAI. te ziyA IsnAazarI paMthI, memanA kAmanA hatA. temaNe amadAvAdamAM prAthamika tathA mAdhyamika keLavaNI laIne meTrika sudhI abhyAsa karyo hato. te uparAMta phArasI, arabI ane urdUne abhyAsa paNa temaNe sArI peThe karyo hato. I. sa. 1902 mAM temaNe "sirAja" nAmanuM dainika patra zaru karyuM hatuM. te baMdha thatAM "rAhe najAta" mAsikamAM te joDAyA hatA. 1904mAM "ala hilAla" nAmanuM gujarAtI mAsika patra zaru karyuM hatuM. 1905 mAM mAMgaroLanAM sAhebajhAdInA zikSaka tarIke ane 1911 mAM mANAvadaranA khAnazrI phatehadInakhAnanA prAIveTa sekreTarI tarIke te joDAyA hatA. te gujarAtI uparAMta aMgrejI ane urdUmAM paNa sAruM lakhI zakatA. lakhanaunA 'ziyA Alimoe emanA dhArmika lekho badala "muIne islAma" no khitAba Apyo hato. sane 1941 nA julAI mAsamAM mANAvadaramAM temanuM avasAna thayuM hatuM. temane be putra ane eka putrI che. eka putra ela. ela. bI. hAI amadAvAdamAM vakIlAta kare che. - temanAM lakhelAM pustakonI nAmAvaliH (1) ha. muhammada sA. nuM jIvana- * caritra, (2) mIskITanuM IslAma, (3) aramAnusA bhAga 1-2, (4) vizvadharma IslAma, (5) jAgate navAba, (6) ala IslAma, (7) somanAthanI mUrti, (8) IslAmane artha, (9) hadIsehalIlAM (aMgrejI), (10) sapharanAmA (u), (11) tAlIme magarakhIne miTTI kharAba kara dI. Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane graMthakAra pu. 9 vallabhadAsa pipaTabhAI zeTha sva. valabhadAsa pipaTabhAI zeThane janma temanA vatana mahuvA (kAThiyAvADa)mAM saM. 1915 mAM thayo hato. temanA pitAnuM nAma popaTabhAI mULajIbhAI zeTha ane mAtAnuM nAma premabA hatuM. nyAte te dazAzrImALI vaNika hatA. mahuvAmAM gujarAtI sAta dhoraNa tathA aMgrejI cAra dhAraNa sudhI temaNe abhyAsa karyo hate. vyavasAyanI zaruAta temaNe vyApArathI karelI, pachI thoDe vakhata vakIlAtane vyavasAya lIdhela ane uttarAvasthAmAM bhAvanagara rAjyanA vasulAtI khAtAmAM nokarI svIkArI DepyuTI vahIvaTadAranA ehA sudhI te pahoMcyA hatA. kAvya tathA tattvajJAnane temane khUba rasa hato. tulasIkRta rAmAyaNa e temanuM priya pustaka hatuM. saM. 1973mAM mahuvAmAM temanuM avasAna thayuM hatuM. temaNe lakhelAM pustakamAMnAM mukhya ATalAM cheH (1) subedhaciMtAmaNi, (2) daSTAMtacitAmaNi, (3) saurASTraciMtAmaNi, (4) mAhezvaraviraha. te uparAMta tattvajJAna tathA kAvyanAM ceDAM aprakaTa pustake temanA putra zrI. ramaNikalAla vallabhadAsa zeTha pAse che. prathama patnI mAnakuMvarathI temane eka putra ane bIjAM patnI maNibahenathI traNa putra tathA sAta putrIo thayelAM jemAMnA be putro ane pAMca putrIo vidyamAna che. vAghajI AzArAma ojhA sva. vAghajI AzArAma ojhAne janma saM. 1906 mAM morabImAM sAmavedI zrImALI brAhmaNa jJAtimAM thayo hato. emanA pitAnuM nAma AzArAma jAdavajI ojhA tathA mAtAnuM nAma aMbAbAI hatuM. - temanA moTA bhAI IzvarabhAI hatA te gaMDaLa sTeTamAM nokarI karatA hatA ane saMvata 1944mAM gujarI gayA hatA. nAnA bhAI mULajIbhAI je vAghajIbhAInI pachI "morabI Arya subodha nATaka maMDaLI" calAvatA hatA che te saM. 1977mAM gujarI gayA hatA. e sivAya temane be bahene hatI. temanA pitA dherAjImAM nokarI karatA hatA, tyAM temanI prAthamika keLavaNI zaru thaI hatI. temanI 12 varSanI vaya thatAM temanA pitAjI gujarI gayA hatA. pachI temaNe moTA bhAI pAse rahI abhyAsa AgaLa vadhAryo hato. geDI darabAra taraphathI temane eNlarazIpa maLatI. aMgrejI cAra dhoraNa gAMDaLamAM bhaNuM te vadhu abhyAsa mATe rAjakeTanI hAIskUlamAM dAkhala thayA Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra -caritAvali - videha graMthakArI hatA ane tyAM rahI meTrikanI parIkSA pasAra karI hatI. kuTuMbanI garIma sthitine kAraNe te kAlejanA abhyAsa karI zakyA nahi ane mArakhInI aMgrejI zALAmAM zikSaka tarIke joDAyA. taMdurastI sArI nahi rahevAthI te nAkarI temaNe che|DI ane dasa varSanI neAkarIne hisAbe penzana meLavyuM, vAdhajIbhAInI zuddha raheNI-karaNIthI AkarSI ne meArakhInA mahuma hAkAra sara vAghajIe temane hemubhAnA zikSaka tarIke nImyA. e varSa pachI nATaka maMDaLInA kAmane aMge . temaNe e nAkarI cheADI ane peAtAnI jagyAe meATA bhAInA putra mahAdevabhAInI gAThavaNu karAvI. vAlajIbhAI e peAtAnA nAnA bhAI mULajI AzArAma ejhA, harizaMkara mAdhavajI bhaTTa, jaTAzaMkara zivazaMkara paMDayA, gAviMdajI prANajIvana bhaTTa, kalyANajI mecara rAvaLa ane dhanezvara vizvanAtha rAvaLanI sAthe rahI bhAgIdArImAM saMvata 1935 nA arasAmAM " meArakhI Arya sukheAdha nATaka maMDaLI" sthApI hatI. meArakhImAM zeThanI vakhAramAM nATaka bhajavavAnuM zaru karyuM ane prajA taraphathI preAtsAhana maLatuM gayuM. te samaye taragALA bhavAI ramatA ane rAmalIlA thatI, paNa A nATakA bIbhatsatAthI dUra rahIne prajAne upadeza ApatA, tethI lAzane temAM rasa paDavA lAgyA. vAdhajIbhAInA bALamitra zeTha vanecaMda peApaTabhAI e temane Arthika madada karI ane pachI kaMpanI kAThiyAvADanAM meTAM zaherAmAM jaI kheleA bhajavavA lAgI. nATaka upadezAtmaka heAvAne kAraNe tene sArA AvakAra maLyA. vAlajIbhAI e sItAsvayaMvara,' 'okhAharaNa', ' kesarI paramAra' nATakA racI ApyAM ane temanI dekharekha nIce te bhajavAyAM. bhAgIdArA umaMgI hatA. nATako racAyA pachI pAtrAnI pasaMdagI thatI ane tene anurUpa ja kAma soMpAtuM. AthI kaMpanIe thADA samayamAM sArI kIrti saMpAdana karI. nATakanA dhaMdhA meArakhI Arya sukhAdha nATaka maMDaLInAM nATakAne kAraNe upadezakanA pavitra dhaMdhA lekhAvA lAgyo. kaMpanInA badhA bhAgIdArA zrIman nRsiMhAcAryajInA ziSyA hatA ane sArA AcAravicAravALA hatA tenI chApa paNa prajA upara paDatI. vAghajIbhAI e nAnapaNamAM vAkRta izvaramahimA' nAmanuM eka, pustaka kavitAmAM lakhyuM hatuM., te uparAMta temaNe nIce jaNAvelAM nATakA nATaka maMDaLI mATe lakhI ApyAM hatAM. te badhAM bhajavAryAM hatAM tathA temAMnAM keTalAMka pUrepUrAM prasiddha thayAM hatAM. (1) sItAsvayaMvara (saM. 1924), (2) draupadAravayaMvarga, (3) rAvaNuvadha, (4) ekhAharaNa (saM.-1976), (5) citrasena gaMdharva, (6) pRthurAja Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 9 rAThoDa (saM. 1937), (7) kedArasiMha paramAra, (8) bhartuhari, (9) cAMparAja hADe (saM. 1940), (10) rAjasiMha (vIrabALA), (11) satI rANakadevI, (12) jagadeva paramAra, (13) triyArAja, (14) trivikrama (saM. 1948), (15) caMdrahAsa, (16) vibudhavijaya. vAghajIbhAI dharma saMbaMdhI jJAna uMcA prakAranuM hatuM. svAmI AtmArAmajI ane ayyatAnaMdajI sAthe temane paricaya thaelo ane te temane guru tarIke mAnatA. temaNe hiMdanAM mukhya tIrthasthAnanI yAtrA karIne aneka sAdhu mahAtmAone paricaya karyo hate. zrImana nRsiMhAcAryajIne samAgama paNa temaNe sArI peThe sevyo hato. merabI kaMpanImAM reja 25-30 sAdhu jamADavAno rIvAja hatuM temaja dharmAdA kAryamAM aneka vakhata te nATakanI Upaja ApatA, pahelAM temane lagna karavAnI icchA ja nahatI eTale nAnA mULajI. bhAIne temaNe pahelAM paraNAvyA. paNa pAchaLathI bhAInA tathA mitronA AgrahathI temaNe 38 varSanI uMmare DuA (tA. dhAnerA)nA rahIza hetA travADInI putrI kaMkubAI sAthe lagna karyuM hatuM. temanuM avasAna vaDhavANa zaheramAM 46 varSanI vaye saMvata 195ra nA paSa vada 13ne roja thayuM hatuM. te potAnI pAchaLa vidhavA ane be putrIo mUkI gayA hatA. hAla temAMnuM keI hayAta nathI. temane putra nahete temaja temanA nAnA bhAI mULajIbhAIne paNa putra nahete. Aje temanA moTA bhAI IzvarabhAInA pautra bhAI amRtalAla vidyamAna che, ane sva. mULajIbhAInAM vidhavA vidyamAna che. zrI vijayakesara sUri sva. AcAryazrI vijayakesara suri tAmbara ma, pU. saMpradAyanA sAdhuvarya hatA. temane janma pALIyAda gAmamAM vi. saMvata 1933mAM thayo hatA. temanuM saMsAranuM nAma kezavajI hatuM, pitAnuM nAma mAdhavajI hatuM ane mAtAnuM nAma lakSmIbAI hatuM. te nyAte vizAzrImALI jaina hatA. mAtApitAnA avasAna pachI saMvata 1950mAM kezavajIbhAIe vaDedarAmAM AcAryazrI vijayakamaLamUrinI pAse sattara varSanI vaye jaina sAdhutva aMgIkAra karyuM hatuM. uttarottara gaNuM padavI, panyAsa padavI ane saM. 1983 mAM AcArya padavI sudhI caDIne zrI. vijayakesara sUri saM. 1986mAM svarga vAsI thayA hatA. avasAna samaye temane ziSya-ziSyA parivAra 110 sAdhu Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-videha graMthakArA sAdhvIone hato. temanA haste keTalIka pAThazALAo ane hunnarazALAo sthapAI hatI. zrI. vijayakesara sUrie saMsArI jIvanamAM zALAe besIne mAtra 6 dhoraNa sudhI abhyAsa karyo hato ane pitA vepArI hovAthI vepArane ja vyavasAya temanI sAme Ubho hato; paratu dIkSA levAnI phuraNA thaI tyArathI temanuM citta judA ja abhyAsa tarapha vaLI gayuM hatuM. yoga ane tatvajJAnamAM temano rasa vadhavA lAgyo hato. pote yoganA sArA abhyAsI ane gavizArada paNa hatA. jaina sAdhu tarIke temaNe bIjI dhAmaka pravRttio karavA uparAMta je sAhityasevA karI hatI te mukhyatve yoga ane tattvajJAnanAM pustakonI racanAnI ja hatI. saMskRta ane ardhamAgadhI bhASAnA te sArA jJAtA hatA. temaNe lakhelAM pustakomAMthI mahattvanAM nAma nIce mujaba cheH dazavaikAlika sUtranuM bhASAMtara (saM. 1960) prabaMdhaciMtAmaNi (saM. 1962) malayasuMdarI caritra (saM. 1964) gazAstra (saM. 1963) sudarzanA caritra (saM. 1969) gRhasthadharma (saM. 1970) nItimaya jIvana (saM. 1970) dhyAnadIpikA (saM. 1971) zAMtine mArga (saM. 1976) AtmajJAnapravezikA (saM. 1977) Atmavizuddhi (saM. 1981) mahAvIra tattvaprakAza (saM. 1982) AnaMda ane prabhu mahAvIra (saM. 1983) AtmAne vikAsa athavA mahAmehaparAjaya (saM. 1985) vinAyaka naMdazaMkara mahetA - jIvanabharanI rAjaprakaraNI kArakIrdImAM paNa sAhitya ane saMskAra- - premane sadA jAgrata rAkhanAra ane uttara bhAratamAM vidvAna gujarAtI rAjapuruSa tarIke jANItA vinAyakabhAine janma, gujarAtI prathama gadyanavala karaNaghelA" nA kartA rAvabahAdura naMdazaMkara tulajAzaMkara mahetAne tyAM, Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 2 suratanI vaDanagarA nAgara brAhmaNa jJAtimAM, I. sa. 1883 nA jUnanI 3 jI tArIkhe mAMDavI (kaccha) mukAme thayeA hatA. emanAM mAtAnuM nAma naMdagaurI. prAthamika ane mAdhyamika zikSaNa vaDedarA temaja surata baMne sthaLe lIdhA bAda ucca zikSaNa temaNe muMbaImAM ane tyArapachI kaeNmbrijamAM tathA laMDanamAM lIdhuM. emanuM samagra vidyArthIjIvana ujvala hatuM. yunivarsiTInAM pariNAmeAmAM temanuM nAma haMmezAM meAkhare rahetuM, ane jemsa Telara prAIjha, nArAyaNa vAsudeva prAIjha, dhIrajalAla mathurAdAsa SAlarazipa, elisa AAlarazipa, ane kaeNjhDana klaba meDala Adi InAmA, ziSyavRtti ne candraka temaNe meLavyAM hatAM. khI. e. nI parIkSAmAM pahelA vargamAM AvI teo AI. sI. esa. thavA IMgleMDa gayA ane tyAMnI pahelI ja harIphAimAM uttINaeN thayA. gujarAtI hinduomAM teo sauthI pahelA siviliyana hatA. I. sa. 1906 mAM vilAyatathI AvyA ke tarata saMyukta prAMtA (yu. pI.) mAM alAhAbAdamAM temanI nimaNuka thaI ane e sivila sarvisamAM uttarAttara utkarSa sAdhI tee alAhAbAda,lakhanau, kAzI vagere meATAM sthaLAnA kamizanaranA pade paheAMcelA. sauthI pahelA hiMdI DirekTara Ak InDasTrIjha paNa te ja thaelA. vacce kAzmIramAM 1932 thI 35 sudhI mahesulI pradhAna tarIke ane 1937-38 mAM eka varSa bikAneranA mukhya pradhAna tarIke kAmagIrI bajAvI teo yu. pI. mAM kheArDa oNpha revanyunA siniyara membara thayA hatA. sarakArI nakara chatAM jvalaMta rASTrapremane lIdhe teoe koMgresa sarakAranA amala daramyAna te vakhatanA pradhAnamaMDaLanI khUba prIti ane vizvAsa saMpAdana karelAM. emanuM lagna zrI. karAvatI mahetA sAthe I. sa. 1907 mAM suratamAM thaeluM. emane eka putra-kumArila mahetA baeNrisTara-eTa-le| ane cAra putrIe sau. pUrNimAM, sau. premalatA, sau. nandinI ane sau, amaragaMgA che. vidvAna pitAnA putra hAvAthI janmathI ja saMskArapracUra vAtAvaraNamAM te UcharelA ane sAhityarasa gaLathUthImAM ja pIdhelle saMskRta sAhityanA tee sArA abhyAsI hatA, ane urdU paNa teo bahu ja sarasa kheAlI-lakhI jANatA. jarmana bhASA ane sAhitya upara paNa temane khUba bhAva hato. kAzI khAjIe te temanI eka paMDita tarIke ja khyAti hatI. e uparAMta arthazAstra, itihAsa, grAmasudhAra ane sahAyakArI leNadeNu jevA emanA rAjakIya kartavyakSetranA viSayeAmAM paNa emanA UMDA abhyAsa hatA. peAtAnA pravRttimaya jIvanane lIdhe gujarAtI sAhityane te bahu ApI zakyA nahi, Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-videha graMthakAza paNa emaNe lakheluM emanA pitAnuM caritra "naMdazaMkara jIvanacitra" Aje gujarAtI caritragraMthAmAM anekhuM sthAna dharAve che. e pachI "ka jAgarI' nAmanuM eka nAnuM nATaka paNa emaNe lakheluM che. A uparAMta aMgrejI denika temaja sAmayika patramAM sAhitya, purAtattva, rAjakAraNa, grAmoddhAra Adi vividha viSayo para chUTaka lekhe teo lakhyA ja karatA. je alAhAbAdamAM emaNe sarakArI nokarIno prAraMbha karyo tyAM ja i. sa. 1940 nA jAnyuArInI 28mI tArIkhe acAnaka kAma karatAM karatAM hRdaya baMdha paDavAthI emanuM avasAna thayuM. emanI kRtioH "naMdazaMkara jIvanacitra" (I. sa. 1922), "ke jAgarI" (nATaka), "grAmoddhAra" vizvanAtha sadArAma pAThaka sva. vizvanAtha sadArAma pAThakane janma I. sa. 1855 mAM dhoLakA tAlukAmAM AvelA bhoLAdamAM thayo hato. temanA pitAnuM nAma sadArAma kAzIrAma pAThaka ane mAtAnuM nAma karasanabA. te praznorA nAgara brAhmaNa hatA. nAnapaNamAM mAtAnuM avasAna thavAthI te bhAvanagaramAM pitAnA mosALamAM UcharyA hatA. temanA pitA sadArAma pAThaka nispRhI ane sAduM jIvana gALanArA hatA. te namAyAM bALakane be-cAra varasa UcherI, mosALa mokalIne yAtrAe cAlyA gayA hatA ane gokuLa-mathurAmAM temaNe deha chALyo hato. | vizvanAtha pAThake prAthamika keLavaNI bhAvanagaramAM lIdhI hatI. thoDuM saMskRta ane thoDuM aMgrejI paNa te zIkhyA hatA. 17 varSanI vaye rAjakoTanI TreniMga kolejamAM dAkhala thaI be varasa tyAM abhyAsa karI sIthA (kAThiyAvADa) mAM temaNe mahetAjInI nokarI lIdhI hatI. be varasa tyAM nokarI karIne amadAvAdanI TreniMga kelejamAM eka varSa bhaNI te sIniyara thayA hatA ane sIthAthI rAjakoTanA tAlukA skula mAstara tarIke temanI badalI thaI hatI. tyAM uparI sAthe aNabanAva thavAne kAraNe gAMphanA kuMvaranA TayuTara tarIke gayA hatA. tyAM temaNe thANadAranI parIkSA pAsa karI paraMtu thANadArI na svIkAratAM rAjakeTa sadara skUlanA mAstaranuM pada svIkAryuM. tyAMthI temanI badalI rAjakeTa Treniga skUlamAM thaI jyAM te ghaNuM varasa rahyA. A samayamAM temane vedAMtano abhyAsa karavAnI ane "paMcadazI' nuM bhASAMtara karavAnI Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. taka maLI hatI. tyAMthI te khaMbhALiyA, goMDaLa ane jetapuramAM keTalAMka varSa zALAnI nAkarI karIne 1906 mAM bhAvanagaramAM AvyA. temane ane temanA keTalAka mitrAne vicAra bhAvanagaramAM eka Adarza zikSaNasaMsthA zaru karavAnA hatA jemAM sadgata prabhAzaMkara paTTaNIe madada karavAnuM svIkAryAMthI 1907 mAM temaNe muMbaI ilAkAnI judA judA prakAranI sarakArI tathA khAnagI zALAonI tathA aneka keLavaNIkArAnI mulAkAta lIdhI ane temanA abhiprAyA lakhI-lIdhA. A prayatnane pariNAme bhAvanagaramAM zrI dakSiNAmUrti bhavana sthapAyuM. A abhiprAyAnI phAilanA thoDA bhAga maLI AvyA che. A kAma mATe temaNe be varSanI rajA lIdhelI. rajAnA bAkInA bhAga temaNe rAjakATamAM gALIne 'bhagavadgItA' nA bhASAMtaranA graMtha lakhyA. e graMthamAM temaNe zlokAnA gujarAtI artha ane zAMkara bhASyanA anuvAda uparAMta khIjA pacIseka graMthAnA rahasyArtha paNa tAravI UmeryAM che. A kAma pUruM karIne te jetapuramAM gayA ane darabAra vAjasuravALA pAramaMdaranA eDaminisTreTara nImAtAM temaNe temane pAramaMdaranA DaeN. ejyu. inspekTara nImyA. tyAMthI 1916 mAM te nivRtta thayA. nivRtta thayA pachI temaNe vedAntanuM vAcanamanana cAlu rAkheluM. te uparAMta temaNe gujarAtI laghulipinA prayAga pAchaLa puSkaLa zrama lIdhelA. nAnapaNathI temaNe durlabha saMskRta graMthA lakhI levA mAMDelA, jemAMne eka baTuka bhAskara ' graMtha hatA. temane citrA kADhavAnA paNa zAkha hatA. dakSiNanI musApharImAM temaNe tyAMnI vanaspatinAM varNanAmAM tenAM pAMdaDAMnA surekha AkAro kADhavA hatA. temane yeAganA sArA abhyAsa hatA. pahelAM te hadayeAga karatA, paNa pAchaLathI mAtra dhyAnamAM ja besatA. temane kavitA racavAnA zAkha hatA. dhIme tAlabaddha rIte te svaracita pade gAtA paNa kharA. gurubhaktinAM ane yAgAnubhavanAM temanAM keTalAMka padA ahicchatra kAvyakalApa' mAM saMgrahAyAM che. I. sa. 1918 mAM temaNe saMnyAsa lIdhA hatA ane cANAda kAzI vagere sthaLe rahyA hatA. 1923 mAM te dilhI gaelA tyAM temanA deha paDayo. " vizvanAtha pATaeNkanuM lagna Azare 30 varSanI vaye gANeAla (tA. dheALakA) mAM thaeluM. temanAM patnInuM nAma AditabhAI, temane pAMca saMtAna thayAM hatAM temAMnAM savitA bahena 18 varSanI vaye avasAna pAmelAM. bAkInA cAra putrA vidyamAna che. zrI. rAmanArAyaNa pAThaka adhyApaka ane lekhaka, zrI. gajAnana pAThaka sthapati ane kalAvivecaka, zrI. nAnubhAi pATheka Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra zaztiAvali-videha graMthakArI sivila gArmenTa kaTara ane e viSayanA lekhaka, ane zrI. prANajIvana pAThaka milamAM spiniga khAtAnA mukhya ane lekhaka. temanAM lakhelAM pustakA nIce mujaba cheH "paMcadazI" (zrI. vidyAraNyasvAmIpraNIta mULa aAka sahitanuM gujarAtI bhASAMtara, zrI. rAmakRSNa paMDitanI TIkAne anusarIne) 1895, "naciketA kusumaguccha '" ( kADApaniSadnI gujarAtI AkhyAyikA) 1908, puSpadaMtaviracita " mahimna steAtra ". nuM gujarAtI samazlokI bhASAMtara (mULa, pada, padArtha ane vivecana sAthe) .1908, zrImad bhagavadgItA ' ( zAMkara bhASya ane aneka TIkAkArAnA Azaya sAthe) 1909. kr zaMkaralAla maganalAla paMDacA (maNikAnta) sva. zaMkaralAla maganalAla paMDyAnA janma saM. 1940mAM temanA vatana haLadharavAsamAM thayA hatA. te audIcya TALakiyA brAhmaNa hatA. temanI mAtAnuM nAma cchiAbA hatuM. temaNe mAtra gujarAtI abhyAsa karyAM hatA ane zaruAtamAM vaDAdarA rAjyanAM gAmaDAMmAM zikSakanI nAkarI karI hatI. pachI temanuM lagna AMtrAlInA zrI. prajArAma zivarAma vyAsanAM putrI maNimahena sAthe thayuM hatuM. tyArapachI te zikSakanI nAkarI cheADI muMbaI gayA hatA ane maMcerajI vADIlAlanI kaMpanImAM nAkarImAM rahyA hatA. mRtyuparyaMta te e ja nAkarImAM rahyA hatA. harasanA dardathI 1983mAM te haLadharavAsamAM ja mRtyu pAmyA hatA. temaNe nIcenAM pustakA lakhyAM hatAM: (1) maNikAnta kAvyamALA, (2) pApI pitA, (3) gajhalamAM gItA, (4) saMgIta sukSmASabiMdu, (5) saMgIta maMgalamaya, (6) nirdegI nirmaLA, (7) gujarAta stotra, (8): brahmahatyA, (9) jJAnapravAha. ,, (6 teo sarala ane leAkapriya kavitA lakhatA ane temanI kavitAnA te ja guNAne lIdhe " maNikAnta kAvyamALA ane nirdhAMgI nirmaLA e be pustakA khUkSma ja lAkapriya thayAM hatAM. aneka yuvA "nirbhAgI nirmaLA"nA saMkhyAbaMdha chaMdrA mhoMe karI rAkhatA evA paNa emanI DhAkapriya kavitAnA eka samaya hatA. sane 1935 sudhImAM temanI " maNikAnta kAvyamALA "nI 13 AvRttionI mA Azare 30 hajAra pratA ane " nirNAMgI. nirmaLA"nI 53 hAra pratA prasiddha thaI hatI. temanI kavitAnI khIcha pustikAo A be pustakA jeTalI leAkapriya nIvaDelI nahi. 12 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. huM A pustakAmAMthI temane je dravya prApta thayuM hatuM teneA temaNe peAtAnA mRtyu pUrve ja sadupayeAga karI jANyA hatA. premadharma maNikAnta krI pustakAlaya' e nAme temaNe makAna sAthenuM eka sAruM pustakAlaya peAtAnA vatana haLadharavAsanI prajAne bheTa karyuM hatuM. e uparAMta premama aMgrejI zALA, premadhama gauzALA, premadharma kumAra Azrama vagere saMsthAe temaNe sthApI hatI. peAtAnAM pustakAnI AvakamAMthI te A saMsthAonuM pASaNa karatA. Azare vIseka hajAra rUpiyA temaNe potAnAM pustakAnI AvakamAMthI peAtAnA vatanane judI judI saMsthAe dvArA dAnamAM ApyA hatA. satyendrarAva bhImarAva dIveTiyA emanA janma amadAvAdamAM, vaDanagarA nAgara gRhastha jJAtimAM saradAra rA. kha. bheALAnAtha sArAbhAInA putra bhImarAvane tyAM I. sa. 1875mAM -saM. 1931nI caitrI pUrNimAe thayA hatA. emanAM mAtAnuM nAma caturalakSmI. prAthamika zikSaNa amadAvAda tathA vaDe|darAmAM ane mAdhyamika zikSaNa amadAvAdamAM laI vaDeAdarA kAleja tathA gujarAta kAlejamAM abhyAsa karI te grejyueTa thayA hatA. gujarAta kAlejamAM te dakSiNA phekSA hatA. emanuM prathama lagna suratamAM I. sa. 1895mAM sau. manubahena sAthe thaeluM ane khIjAM i. sa. 1907mAM zrI. anasUyA bahena sAthe suratamAM thaeluM. sva. manubahenanAM saMtAnamAM eka gata putrI tathA eka putra zrInivAsa. gaM. sva. anasUyAnAM saMtAnAmAM be putrI yazeAdharA ane pratibhA, tathA eka putra pUnA enjInIariMga kAlejamAMthI prathama vargamAM prathama AvI hAla muMbaImAM enjInIara che. grejyueTa thayA bAda te zaruAtamAM briTiza sarakAranI ane pAchaLathI vaDeAdarA rAjyanI nAkarImAM hatA, jyAM te nAyaba subAnI padavI sudhI paheAMcelA. emanuM avasAna paNa e rAjyanI nAkarImAM, mahesANAmAM sa. 1981nA phAlguna vadI 1, tA. 23mI mArca 1925nA rAja thaeluM. emanI sAhityapravRtti bahu zAnta hatI. emanA pitA sva. bhImarAvanAM traNa vikhyAta pustaaA pRthvIrAja rAsA' (kAvya), ' devaLadevI ' (nATaka) tathA ' kusumAMjali' (kAvyasaMgraha)nuM saMpAdana emaNe ja kareluM. e uparAMta emaNe pAte nIcenA graMthA lakhyA cheH "UrmimALA," sarAvaranI suMdarI ' ( leDI oNpha dha leika ), " AtmasaMyamanuM rAjya. " 39 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-cariztAvali videha graMthakArA sUryarAma sAmezvara devAzrayI sva. sUryarAma devAzrayI luNAvADAnA vIsanagarA nAgara gRhastha hatA. temanA pitAnuM nAma sAmezvara kIrapAzaMkara devAzrayI ane mAtAnuM nAma kAzIbA. temaNe prAthamika ane mAdhyamika keLavaNI dhAraNa pAMcamA sudhI luNAvADAmAM lIdhI hatI; tyArapachI amadAvAdanI Ara. sI. hAIskUlamAM abhyAsa karI meTrika, skUla phAInala ane pharsTa greDa pablIka sarvisanI parIkSA pasAra karI hatI. prAraMbhathI temaNe zikSaNunA ja vyavasAya karyAM hatA. vADAsInAra, luNAvADA tathA devagaDha bArIyAnI aMgrejI miDala skUlamAM zikSaka tathA heDa mAstara tarIke rahIne pachI te kheDAnA tathA amaThThAvAdanA AsI. . ejyu. InspekTara 1916 thI 1922 sudhI hatA. graMthalekhana e temanA gauNa vyavasAya hateA. aitihAsika tathA dhArmika aMgrejI marAThI graMthAnA anuvAda te karatA. adhyAtmajJAna ane tattvajJAnanA temanA abhyAsa sArA hatA. te dharmAnurAgI, vairAgya vRttivAna ane sarvAtmabhAvayukta jIvana gALatA. Adya zaMkarAcAryanA jIvana tathA zrImannasiMhAcAryanA graMthA upara temanA khUba prema hato. jasTIsa mahAdeva gAviMda rAnaDe, sara bhAlacaMdra ane sva. narmadAzaMkara devazaMkara mahetAnI temanA jIvana para viziSTa asara hatI. tA. 6-4-1922mAM luNAvADA khAte temanuM avasAna thayuM hatuM. temanAM prathama patnInuM nAma durgA hatuM. te mRtyu pAmatAM temaNe khIjuM lagna kapaDavaMjamAM zivagaMgA vere karyuM hatuM. temanA meATA putra ravizaMkara mRtyu pAmyA che. bIjA traNa putrA zivazaMkara, iMduzaMkara ane kanubhAi vidyamAna che. temanAM pustAnI nAmAvaliH (1) nA. jasTIsa mahAdeva gAviMda rAnaDenuM jIvanacaritra, (ra) saradesAikRta hiMdustAnanA itihAsa-musalamAnI riyAsata, (3) mirAte sikaMdarInA gujarAtI anuvAda, (4) Divine Revealionary Proclamation. sArAmajI zApurajI baMgAlI sArAbajI zApurajI baMgAlInA janma I. sa. 1831nA phebruArI mAsamAM muMbaImAM thayA hatA. temanA janma pachI bIje varase temanA pitAnuM avasAna thayuM hatuM. 1846mAM esprIsTana InsTITayUTamAM zikSaNa meLavI paMdara varSanI vaye DaeNnara nAmanI yureyina peDhImAM ane pachI grehAma grupanInA dalAlanA esIsTaMTa tarIke te rAkAyA hatA. 1863mAM vadhu vyApArI Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * - graMtha ane graMthakAra pu. 9 mAhitI meLavavAne temane IglAMDa mekalavAmAM AvyA hatA. IglAMDathI pAchA pharI virajIvanadAsa mAdhavadAsanI kaMpanImAM bhAgIdArI karI kaMpanInI pratiSThA emaNe vadhArI. sarakAre temane je. pI. ne IlakAba Apyo hate. 1864mAM temaNe muMbaIne myunIsIpala kArabhAra sudhAravAnI sUcanAo karI hatI jene pAchaLathI gavarnare amala karyo hate. 1865mAM te ema. ela. sI. thayA hatA. 1893mAM 63 varSanI uMmare temanuM avasAna thayuM hatuM. sva. baMgAlI ekalA -vepArI nahotA paraMtu gujarAtI patrakAratvanA AdhArasthaMbha hatA. "jagatamitra' nAmanuM eka mAsika patra temaNe zaru. kareluM ane "muMbaI samAcAra" tathA "rAsta gophatAra'ne paNa te sahAyaka ane aMgabhUta hatA. sAmAjika sudhArAnA te himAyatI hatA. jJAnapracAraka maMDaLI ane bombe esosiezana vagere saMsthAo temanA parizramathI UbhI thaelI. rU. 66000ne kharca temaNe muMbaImAM keTamAM eka kanyAzALA baMdhAvI ApI hatI. harilAla mAdhavajI bhaTTa sva. harilAla mAdhavajI bhaTTa mULa cAvaMDa (kAThiyAvADa)nA vatanI praznora brAhmaNa hatA. temanA pitA mAdhavajI ratnajI bhaTTa te sva. maNizaMkara ratnajI bhaTTanA bhAI temanAM mAtuzrInuM nAma narmadA hatuM. " temaNe prAthamika keLavaNuM mahuvAmAM, mAdhyamika keLavaNI vaDedarAmAM ane uMcI keLavaNI pUnAnI Dekakana kolejamAM laI ema. e. nI parIkSA pasAra karI hatI. jUnAgaDhanI bahAuddIna kolejamAM te tattvajJAnanA prephesara hatA. temane abhyAsane priya viSaya ja philasuphI hate. 2. selbInI temanA jIvana upara viziSTa asara hatI. gujarAtI vAcanamALA' viSenI temanI carcA eka vakhata "gujarAtI" patramAM keLavaNI viSayanA rasikomAM rasapUrvaka vaMcAtI hatI. 1928nA me mAsamAM jUnAgaDhamAM temanuM avasAna thayuM hatuM. temaNe be lagna karyA hatAM. bIjA lagnanAM patnI caMdraprabhAthI temane cAra putrIo thaI hatI. menA, divALI, saralA ane sulocanA. temanI sAhityakRtionI nAmAvali nIce mujabaH (1) luTArkanAM jIvanacarita (zrI ba. ka. ThAkara sAthe), (2) AzramahariNI (marAThI parathI anuvAda ), (3) hiMdanuM rAjyabaMdhAraNa Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali - videha graMthakArI harizaMkara mAdhavajI bhaTTa 23 sva. hArazaMkara mAdhavajI bhaTTa meArakhInA vatanI hatA. jJAtie siddhapura saMpradAyanA udIcya sahasra brAhmaNa hatA. temanA janma mArakhImAM saM. 1922 nA jeTha suda 5 ne rAja thaeleA. pitAnuM nAma mAdhavajI devakRSNa bhaTTa ane mAtAnuM nAma rUpabAI hatuM. pitAnA dhaMdhA vaidyaka tathA karmakAMDanA hatA. temanI sAta varSanI vaye pitAnA svargavAsa thavAthI te meAsALamAM mAtA tathA mAmA rudhanAtha ratanajI joSInI dekharekha nIce UcharyAM hatA, ne sAta mahenAnA eka bhAi hatA. mAtAnA svargavAsa saM. 1961 mAM thayA hatA. temaNe prAthamika keLavaNI gAmaThI nizALamAM lIdhI hatI, parantu pAchaLathI gujarAtI, aMgrejI tathA kAvyeA-nATakAnA abhyAsa AgaLa vadhAryAM hatA. mArakhI Arya sukheAdha nATaka maMDaLInA te eka bhAgIdAra hatA. kaMpanInA bhAgIdAra tarIke bahudhA te vyavasthAnuM bahAranuM kAmakAja karatA. nATakAmAM hAsya rasanA pAtra tarIkenuM kAma paNa te sAruM karI jANatA. 'trivikrama' mAM zAbhAgacaMda, ' bhartRhari ' mAM vidUSaka, 'aMbarISa' mAM ghaMTAkaraNu vagerenA bhAga te bhajavatA. meArakhI nATaka maMDaLImAMthI bhAga vaheMcI laine jyAre bhAgIdArA chUTA thayA ane mULajIbhAi e maMDaLInA ekalA mAleka thayA tyAre temaNe maMDaLImAM nAkarI svIkArI hatI. sane 1913 mAM AMkhe meAtIe AvavAthI te mArakhImAM-vatanamAM AvI rahyA hatA. mULajIbhAI svargastha thayA pachI sane 1920-21 mAM kaMpanI taraphathI temane salAhakAra tarIke khelAvavAmAM AvyA hatA, paNu temanI salAha pramANe vartana karavAmAM AvyuM nahi, tethI te pAchA vatanamAM AvIne rahyA. temanI kRtiomAMnI mukhya nIce mujakha cheH "bhaktarAja aMbarISa" (nATaka) 1907, "kaMsavadha" (nATaka) 1909. beu nATakA meArakhI Arya sukhAdha nATaka maMDaLIe bhajavyAM hatAM, jemAMnuM paheluM saMpUrNa AkAre prasiddha thayuM che. "kueranAtha zatAvaLI'' (AdhyAtmika jJAnanA dAtarA) 1921, lagnAdi prasaMganAM kAThiyAvADI leAkagItA " (gItasaMgraha) 1921, "" lakhadhIra yaza IMdu prakAza'' (rAjagItA) 1924; temaNe meArakhI rAjyanA itihAsa lakhavA mAMDele te adhUrA rahyo hatA, je pAchaLathI pUrA karI temanA putra zrI, jIvanalADhe 'zrI lakhadhIyuga" e nAme i. sa. 1939 mAM prasiddha karyAM che. Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - graMtha ane graMthakAra pu9 temane AyurvedanuM paNa ThIka jJAna hatuM. uttara jIvanamAM te auSadho banAvIne dardIone AzIrvAda letA. temanA putra zrI. jIvanalAla paNa eka sArA vaidya che. temanuM lagna vAMkAneramAM bAI Ujama sAthe saM. 1947mAM thaeluM. temane saMtati nahi UcharatI hovAthI bIjuM lagna kerALA (tA. vAMkAnera) mAM bAI raMbhA sAthe saM. 1958 mAM thayuM hatuM. pitAnI pAchaLa te eka vidhavA, cAra putra, eka putrI ane putra-putrIne parivAra mUkI tA. 28-9-1928 nA roja 63 varSanI vaye morabImAM svargavAsI thayA hatA. hAjImahammada alArakhiyA zivajI gujarAtI sAhityamAM sacitra patrakAratvane navo yuga zaru karanAra ane UMcI kalAdraSTithI vividha rasavRttionuM piSaka sAhitya ApavAnI pahela karanAra, "vIsamI sadI' mAsikanA taMtrI hAjI mahammada alArakhiyA zivajIno janma I. sa. 1877nA jAnyuArInI 13mI tArIkhe muMbaImAM eka garbhazrImaMta kuTuMbamAM thayo hato. jJAtie teo IsnAazarI jA (muslima) hatA. emanA pitAnuM nAma alArakhiyA zivajI, ane mAtAnuM nAma rahematabhAI emanA vaDavAo mULa kaccha-bhUjanA vatanI, jyAMthI emanA prapitAmaha mANeka musANI vepAra arthe muMbaI AvelA. tyAM temane sAre utkarSa thayA ane temanA putra zivajI mANeka tathA pautra alArakhiyA zivajIe paNa vaDavAnA dhaMdhAne jemAM ApI sArI lakSmI prApta karI. hAjI mahammadane pitAnA vepAra sAthe emano sAhityaprema paNa vArasAmAM maLyo hato. nAnapaNamAM jeke e abhyAsa te maeNTrikyulezana sudhI ja karI zakyA hatA, paraMtu jJAnanI jijJAsA ane svAdhyAya tathA satata sAhityasaMparkathI teo phArasI, marAThI, gujarAtI ane aMgrejI bhASAo para sAre kAbu meLavI zakyA hatA. 185 thI temaNe e bhASAone abhyAsa karavAnI sAthe sAthe gujarAtI mAsikamAM lekho lakhavo zaru karelA. hiMdI sAhityamAM tulasIdAsa, kabIra, gaMga Adi kavionAM kAvyo ane vizeSe karIne "pravINasAgarano graMtha emane priya hate; aMgrejI bhASAmAM patrakAratva emane priya viSaya hato ane viliyama eDanuM " rivyu opha rivyujha" emanA satata vAcananuM patra hatuM; ane pharasI sAhityamAM mazahUra philmapha umara khaAma emanI Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-videha graMthakAre priyatama kavi hatA. emanA jIvana upara viliyama sTeDa ane umara khAmanI chApa khUba hatI. umara khayyAmanI rubAIonI, viziSTa zilImAM citro tathA suzobhane sAthenI vividha DhabanI rUpasuMdara AvRttio aneka aMgreja prakAzakee bahAra pADI che te badhI ja vaNIvINIne bhegI karavAne emano nAda hato ane pitAnA saMgrahamAMnI evI 127 AvRttio uparAMta 128mI gujarAtI AvRtti suMdara rUpamAM prakaTa karavAnI emanI tamannA hatI. e bAIne emaNe jAte gujarAtI anuvAda kare, ane mabalakha kharca enAM citro tathA zobhane taiyAra karAvelAM, paraMtu emanA avasAne e badhuM chinnabhinna karI nAMkhyuM. emanuM paheluM lagna I. sa. 1896mAM zrImatI lAbAI sAthe muMbaImAM thaeluM. sAhityarasika pitAnA putrane e patnI paNa sAhityarasika maLI hatI. te urdU kAnAM rasiyAM hatAM ane tenA anuvAdo paNa karI zakatAM. emanA avasAna bAda emanuM bIjuM lagna I. sa. 1910 mAM zrImatI kherunnisAbAI sAthe muMbaImAM thaeluM. pitAe vArasAmAM Apelo vepAra abdullA alArakhiyAnI kaMpanInA nAmathI jApAna sAthe cAlato hato. paNa sAhitya ane kalA taraphanuM emanuM valaNa eTaluM jezaluM hatuM ke dhIredhIre vepAra emaNe bhAgIdAra upara choDyo ane pote sAhityasaMparkamAM ja rata rahevA mAMDayuM. 1898mAM emaNe eka mitranA nAnA bhAIne akALa avasAna para "snehI viraha paMcadazI' nAme pustaka hiMdImAM prakaTa karyuM. tyArabAda emanA priya aMgreja lekhaka eDavina ArnolDanI kRtine anuvAda "ImAnanAM metI' nAmathI 1901mAM prakaTa karyo. citramaya sAhitya prakaTa karavAnI emanI bhAvi kArakIrdinA aMkura A ja kALathI prakaTa thavA mAMDyA hatA. je prakAzana te karatA te zreSTha DhabanuM ane UMcI kalAvRttithI karatA. 1910mAM temaNe "gulazana" nAmanuM sacitra mAsika zaru karyuM, paNa te eka varSa pachI baMdha karavuM paDayuM. 1903 mAM lerDa karjhananA darabAra vakhate karjhana saMbaMdhe eka jeTalA sacitra lekha chapAvelA. 1904mAM "maherunnisA' nATaka emaNe lakheluM. sacitra patra kADhavAne vicAra A badhe vakhata manamAM piSaNa pAmyA ja karato hato ane te uddezathI anekavidha sAmagrI teo ekaThI karye jatA hatA. aMte I. sa. 1914mAM sara phAjhalabhAIno Teke maLyo ane "vIsamI sadI" nAmathI eka uttama paMktinuM sacitra mAsika, pazcimanAM chApAMonI Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. hoLamAM UbhuM rahe tevI Dhabe kADhavAnI taiyArIo karI. enA pUThA uparanuM citra vilAyatamAM chapAvavAnI yojanA hatI, paNa akasmAta paheluM mahAyuddha phATI nIkaLyuM, chApasAmagrInA bhAva caDI gayA ane e vicAra dvidhAmAM paDyo. paraMtu Akhare hAjImahammadanI aMtaranI AkAMkSAe jora karIne vijaya meLavyo. aneka ranehIo tathA mitronI nA chatAM emaNe e kharcALa prakAzananuM sAhasa upADayuM. mahAyuddhanA barobara vacagALAnA kALamAM, I. sa. 1916nA eprilamAM "vIsamI sadI'ne pahelo aMka bahAra pADyo. cunaMdA lekhake ane citrakAranI navI ja vAnIo, avanavIna DhabathI, suMdara zebhane sAthe, utkRSTamAM utkRSTa chApakAmanI sajAvaTa dvArA mugdha kare tevAM rUpa raMga ane bhabhakathI tenA uttarottara aMkamAM bahAra paDavA lAgI. gujarAtI sAhityaprakAzananA itihAsamAM na ja yuga zaru thayo. pAMca varasanA e mAsikanA prakAzanakALamAM enI pAchaLa hAjImahammade pitAnI sarvatomukhI zaktio batAvI. UMcA abhyAsIthI mAMDIne adanA vepArI sudhI sAne rasa pamADI zake evA vividha vistAravALI sAmagrIo cUMTIghUMTIne pasaMda karavI; ucita vastu mATe ucita lekhaka ke citrakAra zodhI, tene jarUrI sAmagrI pUrI pADI, tenA mahenatANuM mATe tene prasanna karIne manadhArI vastu meLavavI; pachI tene kalAnA raMge raMgavA mATe asaMkhyAta sAdhane uthalAvI citro, zobhane, pheTogrAphI Adi vINavAM ke navAM taiyAra karAvavAM; avanavIna rUparaMge tenI sajAvaTa karavI; vividha prakArothI zailImaya chApakAma karAvavuM; jAherakhabare suddhAM navIna DhabathI lakhavI ane goThavavIH AvAM anekavidha kSetranAM pRthaka pRthaka pAsAMo para hAjI mahammadanI buddhizakti, rasavRtti ane kalAdraSTie pitAno paricaya ApI dIdhe. pAMca varasane "vIsamI sadInA prakAzanane e kALa gujarAtI sAhityamAM apUrva hato. paraMtu moMghAM sAdhanasAmagrI para savAra thaIne dara mahIne bahAra paDatA e aMka pAchaLa hAjI mahammadanuM jIvana be cheDethI baLatI mINabattInI mAphaka phanA thatuM gayuM. eka bAju, vepAra uparathI badhuM dhyAna uThAvI ja lIdhuM hatuM ane e Avaka aTakI gaI hatI, temAM vaLI "vIsamI sadI" Avakane badale kharca, peTa ane devAnA khADAmAM utArI rahyuM hatuM; chatAM koI paNa rIte A mahenata UgI Ave ane sAro dahADe dekhAya e AzAnA tAMtaNe jIvana kheMcatA te vividha yojanAo gha jatA hatA. Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caztiAvali vindeha graMthakArI khIjI khAjI A nAnA kSetra pAchaLa levI paDatI hada uparAMtanI jhahemata tathA e sAhasane TakAvI rAkhavA pAchaLanI satata ciMtAthI zarIra dhasAtuM jatuM hatuM, tenI saMbhALa ke mAvajata karavAnuM Arthika ke khIjA TekAthI zakya rahyuM na hatuM. aMte zarIra tUTI gayuM ane gheADA divasanA tAva pachI e ja sthitimAM I. sa. 1921nA jAnyuArInI 22mI tArIkhe dhanurvAnI bimArIthI muMbaImAM emanuM avasAna thayuM. 'vIsamI sadI' jema emanuM prItidA banyuM tema jIvananA aMta ANanAra nimitta paNa te ja banyuM. emanI e AkhI pravRttinA sAkSI ane emanA aMtakALanA patrA spaSTa kare che ke sacitra patrakAratva dvArA sAhitya ane kalAnA saMparka jana sAmAnyane paheAMcADavAnA peAtAnA e nAda pAchaLa emaNe tana, mana ane dhananI nAgIrI karI hatI. emanI pahelI patnIthI traNa ane bIjI patnIthI eka putra thaeaA, te cAre hayAta che. meATA putra zrI. gulAmahusene pAchaLathI vIsamI sadI'ne sAptAhikanA rUpamAM theADA vakhata calAvyuM hatuM, ane Aje te kAgaLa, mazInarI vagerenA vepAra kare che. khIjA putra zrI. krUkhazIara milamaeNnejara che; trIjA zrI. rahematullA muMbaImAM Ara. zivajInA nAmathI jANItA phATAgrAphara che, ane ceAthA zrI. khIma sAta varSathI jApAnamAM vepAramAM paDayA che. emanI pAchaLa emanA parama mitra zrI. ravizaMkara rAvaLe prakaTa karelA hAjImahammada smAraka graMtha'mAM emanA viSenI puSkaLa sacitra mAhitI tathA khIjuM sAhitya saMdharAyuM che. " 'gulazana' ane 'vIsamI sadI' mAsikAnAM saMpAdana tathA dhaNA chUTaka lekhA uparAMta emaNe lakhelA tathA anuvAdita karelA graMthAthI yAdI nIce mujaba cheH 'snehI viraha paMcaThThI', 'ImAnanAM meAtI', 'razIdA', 'meAgala samayanI premakathAo', 'suzIlA', 'zIzamahela', 'sevAsadana'. emanuM 'umara khayyAmanI smAyAta' nuM pustaka hajI aprakaTa che. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - graMtha ane graMthakAra pu. hIrAlAla vrajabhUkhaNadAsa zropha pUrva temaja pazcimanI philmIonA UMDA abhyAsI, samartha paMDita ane vedAntavi evA A vidvAna gujarAtIne janma peTalAdamAM, vIzA lADa vaNika kAmamAM, I. sa. 1867 mAM thayo hato. emanA pitAnuM nAma te nottamadAsa hatuM, paNa phene tyAM dattaka thavAthI emanA pitAnA nAmane badale emanA kuvAnuM nAma vrajabhUkhaNadAsa lakhAtuM. emanAM mAtAnuM nAma gaMgAbAi. prAthamika zikSaNa peTalAdamAM laI te vadhu abhyAsa mATe muMbaI gayA ane tyAM eliphansTana hAIskUlamAMthI meTrika ane elphinsTana kaoNlejamAMthI bI.e. thayA. tyArabAda ema. e. ne abhyAsa karyo, paNa ema. e. nI parIkSAmAM beThA tyAre tattvajJAnanA saMskRtanA parIkSaka sAthe eka praznapatramAM koI siddhAntanI bAbatamAM parIkSAnA helamAM ja takarAra thavAthI e parIkSA ApyA vinA ja hela choDIne cAlI nIkaLyA. DigrI mATe emane moha na hatuM, ane pote garbhazrImaMta kuTuMbanA hAI kamAvAnI ciMtA nahotI; vidyAne zokha eTalo badho hatuM ke bI. e. pAsa thayA pachI agiyAra varSa sudhI roja teo prinsipAlanI anumati laIne elphinsTana temaja Dekkana kelejamAM bI. e. tathA ema. e. nA vargamAM phasUphI ane ItihAsanAM vyAkhyAne sAMbhaLavA jatA. pri. kavanTena ane pri. zArpanA e priya vidyArthI hatA. zAMkara vedAMta emane abhyAsane mukhya ane priya viSaya hatuM, ane tene abhyAsa emane eTale UMDe hatuM ke pri. zArpane paNa ghaNI vAra e viSayamAM gUMca paDatI tyAre emane mata pUchatA. AkhuM zAMkara bhASya emane kaMThe hatuM. e uparAMta paMcadazI, advaitasiddhi, cimukhI Adi vedAntanA Akara graMthAne emaNe sAro abhyAsa karyo hate. aMgrejI temaja saMskRta tattvajJAnanA e samartha paMDita hatA temaja rasAlaMkAra Adi sAhityazAstranuM paNa emanuM jJAna talasparzI hatuM. A badhuM jJAna emaNe ekalA vAcanathI nahi, paNa te sAthe prAcIna zilI mujaba vidvAna saMnyAsIo ane paMDita pAse lagabhaga dasa varSa sudhI besI gurumukha abhyAsa karIne meLavyuM hatuM. bhAratamAtaiDa . gaTulAlajI upara emane khUba prema hatuM ane emanA nAmasmaraNamAM pote kADhelA "paM. gaTulAla harihara pustakAlayamAM daseka hajAra rUpiyAnI kiMmatanAM bahumUlya graMthe ekaThA Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-viraha graMthakAro. karyA hatA, je AkhuM pustakAlaya emaNe pitAnA vatana peTalAdanI sArvajanika lAyabrerIne bakSiza karI dIdhuM che. nekarI na karavAnI emanI pratijJA hatI, paNa cheDe vakhata muMbaImAM sakhArAma maMchArAmavALA zeTha cunIlAlane tyAM sekreTarI tarIke emaNe kAma karyuM hatuM. tyArabAda vaDodarAmAM sayAjI hAiskUla nIkaLI tyAre 1908 mAM tenA prinsipAla tarIke pitAnA peTalAdanA mitronA atyAgrahathI AvyA ane avasAnaparyata te sthaLe rahyA. vacce 1917-18 nA amadAvAda ane navasArImAM heDamAstara tarIke jaI AvyA hatA. teo nipuNa zikSaka ane addabhuta vaktA hatA. - I. sa. 1892mAM peTalAdamAM mANekabahena sAthe emanuM lagna thaeluM. emane traNa putro ane traNa putrIo thayAM che. e saumAMthI hAla eka putra kAMtilAla 30 varSanI vayanA che ane gAyakavADa relavemAM nokarI kare che. I. sa. 1930nA me mAsanI 30mI tArIkhe peTalAdamAM emanuM avasAna thayuM. tyArapachI "prasthAna' mAsikamAM, gujarAtI' sAptAhikamAM, temaja "muMbaI samAcAra' dainikamAM emanA jIvanaviSayaka traNeka vistRta lekha chapAyA che. emanA smaraNamAM I. sa. 1935mAM emanA ziSya zrI nAnAlAla zAha ema. e. e vaDodarAmAM "eca. vI. zropha memoriyala hAiskUla" kADhI che. sadgate pitAnA gharamAM potAnA vAcana ane abhyAsa mATe saMgharelAM aMgrejI, gujarAtI ane saMskRtanAM lagabhaga betraNa hajAranI kiMmatanAM pustakane je saMgraha karelo te temanA putroe majakura hAIskUlane bheTa karyo che. Wildon Carr 11 "Problem of Truth" fuper "satyArtha mImAMsA' nAme emaNe svataMtra anuvAda karelo che e emane eka mAtra grantha che. paraMtu emaNe vedAnta, dharma ane tatvajJAna upara chUTaka lekho saMkhyAbaMdha lakhyA che. gujarAtI" patranA pratyeka dIvALI aMkamAM temane eka abhyAsapUrNa lekha niyamita Avato. A uparAMta "navalagranthAvali," "gItagoviMda," "saMskRta sAhityakathAo-1' vagere pustakanI prastAvanAo emaNe lakhelI che. Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 graMtha ane graMthakAra pux E vidyamAna graMthakArA saiyada abujhaphphara bIna saiyada hakIma anuhabIba nadavI mULa teo bihAra prAMtanA dasanA gAmanA vatanI che, ane paTaNA jillAmAM bihArazarIpha pAsenA e dasanA gAmamAM, saiyada kAmamAM I. sa. 1889 mAM, hIjarI tA. 3 jhilhajjA 1307 nArAja emanA janma thayeaA. emanA pitAnuM nAma sayada hakIma aNuhabIba bina saiyada hakIma amulahasana. urdU, kArasI ane arakhInI prAthamika keLavaNI dasanAmAM laI te AgaLa abhyAsa mATe lakhanau gayA ane tyAM dArUla ulama navatula ( nadavA arakhI koleja)mAM zaruAtathI te chevaTa sudhInA sAMgApAMga abhyAsa karI 'nadavI' thayA,-- je akhImAM bI. e. ke snAtakanI DigrI gaNAya che. nAnapaNamAM ramata upara khUba lakSa rahetuM, paNa eka harIphAI ne prasaMge kasama khAdhA ke emAM jo pote hAre teA pharI kadI ramatamAM na Utare. teo kahe che 'sadbhAgye te divase huM hArI gayA ane pachI philmsI ane itihAsanA abhyAsa para mAruM dhyAna lagADayuM. tyArathI badhI parIkSAomAM e prathama ja rahetA AvyA che. allAmA ziblI nUmAnI ane sayada sulemAna nadavInA satsaMganI tathA temanI kitAkheAnI pAtAnA jIvana par UMDI asara paDelI te jaNAve che. emanA jIvanaviSayaka vizeSa mAhitI emanAM 'sapharanAma-e-khamAM' tathA ' tArIkhe gujarAta (bhA. 2 )' vagere emanA graMthAmAMthI maLe che. emanAM lagna dasanA tema ja sUrajagaDha (muMdhera) mAM traNa vakhata thaelAM, jemAMnAM chellAM patnI hayAta che ane emane e nAnI dIkarIo che. ' navI ' thayA pachI emaNe zikSaNanA vyavasAya svIkAryo che ane mulatAna, amadAvAdanI gujarAta vidyApITha, baMgALanuM zAMtiniketana vagerenI kaoNlejomAM urdU, phArasI ane arkhInuM adhyApana karyuM che. Aje te gujarAta varnAkyulara se|sAyaTI taraphathI cAlatA anusnAtaka ( pAsTa- grejyueTa ) vargomAM ema, e. kalAsane urdU tathA arakhInuM zikSaNa ApavAnuM tema ja gujarAtanA itihAsanA saMzodhananuM kArya kare che. emanA graMthAnI sAlavAra yAdI : Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-vimAna graMthakAra sapharanAma-e-bama (1924), bama bolacAla (1924), mukhtasara tArIkhe gujarAta (bALake mATe) 1927, khAtima-e-umarAte ahamadI (pariziSTa)ne urdU tarajUmo 1933, tajhakIra-e akadasa 1933, mukhtasara tArIkhe hinda (vidyArthIo mATe) urdUmAM 1936, tehaphatula majalisa 1939, tArIkhe mujhaphapharazAhIno urdu tarajUme-upadyAta sAthe 194ra. A uparAMta gujarAta tathA siMdhanA itihAsanA, umara khayyAmanI rUbAIyatanA tathA amuka dharmaviSayaka nATaka graMtho aprakaTa che. abadula sattArakhAna paThANa (bhakta sattArazAha) bhakA sattArazAha urphe abdula satArakhAna paThANanA pUrvajo maLe aphaghAnistAnanI sarahadanA vatanIo. emanA pitAnuM nAma khesta gulakhAna, ane mAtAnuM nAma nanIbIbI urphe jAnabegama. temane janma saMvata 1948 (I. sa. 1892) mAM nAMdodamAM thaelo. te nyAye yusuphajaI paThANa lekhAya che. nAdedamAM temaNe cAra dhoraNa sudhI gujarAtI prAthamika keLavaNI lIdhelI ane urdUno abhyAsa paNa karelo. te traNa mAsanA hatA tyAre temanA pitAnuM avasAna thayeluM eTale mAtAe ucherI temane moTA karelA. custa vicAravALA paThANa sagAMoe temane aMgrejI jevI "kApharI" jabAnanI keLavaNI levA dIdhI nahi, rAjapIpaLAnA mahArAjA chatrasiMhajInA nAnA bhAI digvijayasihajInA premapAtra sAthI thavAthI ane rAjavaMzI meje mANavAnI latamAM paDI javAthI paNa te vadhu bhaNI zakyA nahi. 1908mAM soLa varSanI umare temaNe dezI nATaka samAjamAM "vINAvelI ' nATakamAM kaThiyArAne bhAga bhajavIne chaeka mAsa sudhI raMgabhUminI jiMdagI joI lIdhI. sattArazAha sarasa gAtA, eTale nATakano takhto cheDIne temanA mIThA gAne temane bhajano tarapha kheMcyA. sattArazAha bhakta banyA ane bhajanikonA akhADAo tarapha dorAvA lAgyA. Aje bhakta sattArazAhane abhyAsane viSaya suphI tattvajJAna ane mukhya vyavasAya bhajanapadeza, samAjasevA tathA satyaMta banI rahyo che. Ama kAjI anavaramIyAnI temanA jIvana para asara che ane anavara kAvya" temanuM priya pustaka che. temanuM eka pustaka sattAra bhajanAmRta che jemAM temanAM racelAM bhajana saMgrahelAM che. pahelAM te saMvata 1979mAM bahAra paDeluM, hAlamAM tenI trIjI AvRtti prasiddha thaI che. temanuM lagna amane begama vere sane 1920mAM aMkalezvaramAM thayeluM. temane traNa putra tathA be putrIo che. Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra , 9 amRtalAla nAnakezvara bhaTTa zrI. amRtalAla bhaTTa nyAte kapaDavaNajanA moDha brAhmaNa che. temane janma tA. 3-10-1879nA roja kapaDavaNajamAM thaelo. pitAnuM nAma 'nAnakezvara puruSottama bhaTTa ane mAtAnuM nAma sUrajabahena. kapaDavaNajanA bhaTTa kuTuMbane jhAbuA sTeTa taraphathI jAgIra maLe che temAM temanuM kuTuMba bhAgIdAra che. temaNe prAthamika keLavaNI levAnI zaruAta jhAbuA sTeTanA rANapura gAmamAM karelI ane pachI kapaDavaNajanI gAmaThI nizALamAM abhyAsa karelo. aMgrejI zikSaNa kapaDavaNajamAM pAMcamA dhoraNa sudhI laIne AgaLa abhyAsa amadAvAdanI sarakArI hAIskUlamAM karI 1895mAM maeNTrikanI parIkSA pasAra karelI. tyArapachI temaNe hAIke plIDaranI parIkSA mATe abhyAsa zaru karI 1902mAM e parIkSA pAsa karI hatI. ekAda varSa amadAvAdamAM vakIlAtane vyavasAya karIne pachI temaNe umareThamAM prekTIsa zaru karelI, jyAM pAMca varSamAM ja te vakIlonI AgalI haroLamAM AvI gayA hatA. sane 1934mAM DAkoramAM raNachoDarAyajInA maMdiramAM risIvaranI jagyAe te rU. 300nA pagArathI nImAyA hatA, te ja jagyAe hAlamAM paNa te menejara tarIke kAma kare che. temanuM lagna somezvara giradharabhAI purANInI dIkarI revAbahena sAthe thaeluM. vidyArthI avasthAmAM ja temane kavitAo lakhavAno zokha hato. 189mAM temaNe eka kAvya lakheluM te cheka 1928 mAM prasiddha thayuM hatuM. kavi tarIke prasiddha thavAnI vRtti upara temaNe sArI peThe saMyama dAkhavyo che, ane tethI ja temanI prasiddha thaelI kRtio karatAM aprasiddha kRtieno saMgraha meTa che. temanAM prasiddha thayelAM kAvyomAM prakRtivarNana karatAM vicArapradhAna ane ciMtanapradhAna kAvyo vadhAre che. "DemeTika meneloga' (nAyakanI svagata uktirUpe AkhuM kAvya) gujarAtImAM te sArI rIte utArI zakyA che te "sItA" ane "kRSNakumArI" e be kRtio uparathI jaNAya che. te dharmazAstra, tattvajJAna tathA sAhityanA sArA abhyAsI che. brAuniMga ane zelI, kAlidAsa tathA dayArAma temanA priya kavio che. tatvajJAnamAM zaMkarAcArya tathA zapanaheare temanA upara asara nIpajavI che. temanAM prasiddha thaelAM pustakonI nAmAvali nIce mujaba che : (1) pumA ane bIjAM kAvyo (1928), (2) sItA (1928), () kRSNakumArI (1928), (4) rAsa paMcAdhyAyI (bhASAntara) 1938. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-cariztAvali - vidhamAna graMthakArI 1034 IzvaralAla mU. vImAvALA zrI. izvaralAla mULacaMda vImAvALAneA janma I.sa. 1897mAM thaye hatA. temanAM mAtAnuM nAma vijayAlakSmI hatuM. temanA pitAnA avasAnasamaye temanI vaya 10 varSanI hatI. prAthamika keLavaNI temaNe muMbaImAM ane pachI suratamAM lIdhelI. meTrIka sudhI mAdhyamika keLavaNI lIdhA pachI vilsana kaoNlejamAM iMTara sudhI abhyAsa karyAM hatA, te arasAmAM mAtAnuM maraNa thavAthI abhyAsa cheADI devA paDaco hatA. temanA meTA bhAI zrI. caMpakalAla jhaverAtanA dhaMdhAmAM paDelA che ane nAnA bhAI zrI. naTavaralAla sAhityaprakAzananA vyavasAyamAM che. thoDA vakhata naDIyAdamAM ane pachI muMbaImAM zeTha jamanAlAla ajAjanI peDhImAM nAkarI karIne 1920mAM navajIvana epIsamAM temane svAmI AnaMde khelAvelA. 1921mAM temaNe suratamAM gAMDIva sAhitya maMdiranI sthApanA karelI, je pAchaLathI temanA nAnA bhAI naTavaralAle saMbhALeluM. mAdhyamika zALAmAM abhyAsa cAlatA hatA te vakhatathI ja temane vAcana-lekhananA ze|kha hatA. kavi bhAsanA saMskRta nATaka parathI lakheluM pustaka ' pAMDavagupta nivAsa' sauthI pahelAM temaNe 1920mAM prasiddha kareluM. sAhityanA zAkhanI sAthe temane yaMtrakAmamAM paNu rasa hatA. 1921 mAM temaNe gAMDIva reMTIe zeAdhI kADhelA ane 1930 mAM e reMTIe gAMdhIjIne mAkalelA jemAM keTalAka sudhArA karIne gAMdhIjIe ' yarADA cakra nAmanA reMTIe bahAra pADele. ' " " ' gAMDIva ' sAhityamaMdire keTaluMka aMgALAnuM krAntikArI sAhitya gujarAtImAM bahAra pADeluM tethI peAlIse kAryAlayanA kabajo lIdhe| hatA, ane temane kapaDAMbhera bahAra kADhavA hatA. 1931mAM temaNe 'strIzakti ' sAptAhika zaru karyuM, je Aje cAlI raheluM che. te uparAMta suratanA vAcakAne upayeAgI bane tevuM 'dezabaMdhu' nAmanuM nAnuM sAptAhika paNa te prasiddha kare che. 'gAMDIva' khAlasAhityamALAmAM temaNe lakhelI pustikAo bALavihAra', 'sAnAkumArI', 'kAlasA kAkA', 'rela pATA' vagere che. brahmAMDanA bheda" nAmanI sAhasakathAmALA paNa temaNe lakhI che. temanA saMpAdana heThaLanI strIzakti graMthamALAmAM Azare 75 nAnAMmeTAM pusta| bahAra paDavAM che. temanAM patnI kAntAgaurI strIzakti ' sAptAhikanAM sahataMtrI tarIke temane kAryamAM sahAya kare che. " Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - graMtha ane graMthakAra pu. 9 karasanadAsa narasiMha mANeka zrI. karasanadAsa mANekane janma saM. 1958 nA kArataka vada 2 ne dine karAcImAM thaelo. temanA pitAnuM nAma narasiMha DAhyAbhAI ane mAtAnuM nAma jIvIbAI. temanuM mULa vatana jAmanagara tAbAnuM haDIANa gAma, ane nyAta levANA. I. sa. 1912 mAM temanuM lagna sau. dhanalakSmI vere thaeluM, jemanuM avasAna thatAM bIjuM lagna sau. rAdhAbAI vere karAcImAM thaeluM. temane be saMtAna che, eka putra ane eka putrI, - zrI. karasanadAse prAthamika keLavaNuM karAcInI eka khAnagI zALAmAM lIdhelI, mAdhyamika keLavaNI tyAMnI mizanaskUlamAM lIdhelI ane ucca keLavaNI karAcInI DI. je. siMdha kaoNlejamAM laIne aMgrejI tathA saMskRta sAthe bI. e. nI parIkSA pasAra karelI. vacce 1921 mAM asahakAranI caLavaLane pariMNAme temaNe koleja choDelI ane gujarAta vidyApIThamAM be varSa abhyAsa kare. kaeNleja choDyA pachI temaNe zikSaNane vyavasAya zaru kare ane karAcInI be judI judI hAIskUlamAM prinsIpAla tarIke bAreka varSa sudhI nokarI karelI. tyArapachI temaNe patrakAratvanI dizA pakaDI che ane janmabhUmi' kAryAlayamAM temaNe pitAnuM sthAna jamAvyuM che. rASTrIya mAnasane lIdhe satyAgrahanI caLavaLanA vakhatamAM temane be vAra kArAgRhavAsa veTha paDyo che. 1930mAM ATha mAsa ane 1932 mAM savAbe varasa. sAhitya ane mAnasazAstra e emanA abhyAsanA priya viSayo che. kAkA kAlelakaranI temanA jIvana upara viziSTa asara che. bAIbala, sarasvatIcaMdra ane zAhane rasAle (siMdhI) e emanAM priya pustaka che. temanI prathama sAhityakRti te ravIMdranAtha TAgeranA baMgALI nATaka muktadhArA'ne anuvAda, jenI prastAvanA zrI. rAmanArAyaNa vi. pAThake lakhI che. 1924 mAM temanAM be bALanATaka' prasiddha thayAM je TAgeranA "mukuTa" tathA "zAradotsava" ne anuvAda che. navIna peDhInA kavitAlekhamAM zrI. mANekanuM sthAna mokhare che. 1934 mAM "khAkhanAM piyaNa' nAmaka temanuM khaMDakAvya prasiddha thayeluM ane 1935 mAM Alabela nAmano kAvyasaMgraha prasiddha thayo hato. patrakAratvamAM dAkhala thayA pachI temaNe vyaMgakAnA lekhanamAM sArI saphaLatA meLavI che jenI vAnagI rUpa "vaizaMpAyananI vANuM" 1943 mAM prasiddha thaI che. Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 graMthakAra-caritAvali-vidyamAna graMthakAre kuMvarajI ANaMdajI zAha zrI. kuMvarajI ANaMdajI zAhane janma gheghA (kAThiyAvADa) mAM vikrama saMvata 1920 nA phAgaNa suda 8 ne roja thayo hato. temanA pitAnuM nAma ANaMdajI puruSottama zAha ane mAtAnuM nAma kazaLI bahena. te nyAta vizAzrImALI jaina che ane bhAvanagaranA vatanI che. temaNe prAthamika keLavaNuM gujarAtI sAta dhoraNa sudhI ane mAdhyamika keLavaNuM aMgrejI traNa dhoraNa sudhI lIdhelI. temane prathamane vyavasAya kApaDanA vepArano hato, paNa tyArapachIthI adyApiparyata jaina jAhera saMsthAonuM saMcAlana ItyAdi dhArmika vyavasAyane temaNe apanAvyo che. bhAvanagaranI jUnAmAM jUnI lekhAtI jaina saMsthA jainadharmaprasAraka sabhA tathA bhAvanagaranI pAMjarApoLa e be mukhya saMsthAo te calAve che. eka vakhata judI judI 37 saMsthAonA te sekreTarI hatA, paraMtu vaya vadhatAM temaNe eka pachI eka kArya choDI dIdhAM che. atyAre to te zrI jainadharmaprasAraka sabhAnA prANasvarUpa che. A sabhA temaNe potAnI sattara varSanI vaye sthApelI. vIsa varSanI vaye pahoMcatAM temaNe "jaina dharmaprakAza" nAmanuM mAsika patra prasiddha karavAnuM zaru kareluM, je Aje 18 varSathI niyamita cAlu che. ukta sabhAnA nAmathI atyArasudhImAM jaina Agama, graMtha, prakaraNe, nAnAM TrekaTa vagere lagabhaga sADAtraNaso nAnAM-moTAM pustako temaNe prakAzita karyo che. saM. 1940 thI zaru thaelI temanI e prakAzanapravRtti adyAvadhi cAlu ja che. temanA abhyAsanA mukhya viSaye jaina dharmanuM tattvajJAna, jena prakaraNa graMthanuM parizIlana ane jaina dharmanA cAre anuga che. temanA jIvana upara vRddhicakrajI mahArAja tathA jaina AgamanI mukhya asara che. zrI. kuMvarajIbhAInAM patnInuM nAma rUpALIbAI. saMvata 1942 mAM bhAvanagaramAM temanuM lagna thaeluM. zrI. kuMvarajIbhAIne moTA putra zrI. paramAnaMda kuMvarajI kApaDIyA eka udAtta dRSTinA jaina grejyueTa che. te muMbaInA jaina yuvaka saMghanA pramukha che, jaina yuvakapariSadanA pramukha che ane samAjopayogI saMsthAonA agragaNya kAryakara che. "prabuddha jaina" patra temanA saMcAlana heThaLa prasiddha thAya che. zrI. kuMvarajIbhAInA bIjA putra zrI. nagInadAsa kApaDIyA bhAvanagaranA niraMjana TuDIonA mAlIka che. * Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 - - graMtha ane graMthakAra pu. 9 girijA rAMkara mayArAma bhaTTa zrI. girijAzaMkara mayArAma bhaTTa (girIza bhaTTa) ne janma kutiyANAmAM tA. 12-2-1891 nA roja thaelo. temanA pitAnuM nAma dayArAma jIvAbhAI bhaTTa ane mAtAnuM nAma triveNI. temanuM mULa vatana vaLA ane nyAte audIcya sahastra brAhmaNa temaNe prAthamika keLavaNuM kutiyANuM, vaLA ane bhAvanagaramAM tathA mAdhyamika keLavaNI aMgrejI sAta dhoraNa sudhI bhAvanagaramAM lIdhI hatI. 1911 mAM bI. jI. je. pI. relvenI nekarIthI zaruAta karIne nava varSa sudhI te jUnAgaDhamAM rahyA, pachI 1920 thI bhAvanagara dakSiNAmUrti vidyArthIbhavananA AjIvana sabhya tarIke navIna keLavaNInA zikSaka tarIke te kAma karatA. 1938mAM e saMsthA baMdha thaI tyAre te pahema skUlamAM ("gharazALA mAM) joDAyA ane atyAre te tyAM ja zikSaka tarIke kAma kare che. dakSiNAmUrti saMsthAnA mukhya maMtrI tarIke temaNe 20 varSa kAma karyuM hatuM ane hAlamAM te "gharazALA' saMsthAnA mahAmaMtrI che. zikSaNazAstra, kAvya ane sAhitya e emanA abhyAsanA priya viSayo che. temanA jIvana para temanA pitAnI tathA bhagavadgItAnI viziSTa asara che. niSpApa jIvana, prabhu para zraddhA ane karmanA phaLa para vizvAsa e emanA jIvanasiddhAMte che. sane 1910 nI sAlathI temanI sAhityopAsanAnI zaruAta thaelI. suMdarI subedha', "vIsamI sadI', "bhArata jIvana", "gurjara brAhmaNa', "prasthAna, kaumudI', "navacetana vageremAM te lekha lakhatA hatA, ane atyAre bALakenAM mAsika patromAM temaja sAptAhikenA bALavibhAgamAM te niyamita rIte lekho lakhe che. zuddha joDaNI ane vyAkaraNanI ekasAIne te khUba AgrahI che. lekhana ane paThana-pAThanamAM temanA jIvanane rasa samAI rahelo che. temanAM racelAM pustakenI nAmAvali nIce mujaba "mahAna vigraha pachInI jarmanImAM keLavaNInI praNAli (1933) (zrI. gajAnana u. bhaTTanA aMgrejI nibaMdhane anuvAda), "akhila triveNuM (1936), "gamata gIte' (1936), "girIzabhAInI vArtAo bhAga 1-2" (1937-38), pAMkhaDIo' (1938), vArtAlaharI' (1939), zaninI panotI. temanuM lagna 1905 mAM saMtakabahena vere thaeluM. temane eka putrI ane traNa putro che. putrI ci. bAlAgaurI grejyueTa che. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. graMthakAra-caritAvali. vidyamAna graMthakAre gulAbadAsa harajIvanadAsa brokara mULa porabaMdaranA vatanI paNa be peDhIthI muMbaImAM zeradalAlI karatA dazA zrImALI jaina vaNika kAmanA garbhazrImaMta kuTuMbamAM I. sa. 1909 nA sapTembaranI 20 mI tArIkhe porabaMdaramAM emane janma thayo. emanA pitAnuM nAma harajIvanadAsa nemIdAsa ane mAtAnuM nAma vrajakuMvarabAI prAthamika zikSaNa porabaMdaramAM laI muMbaInI bharaDA nyU hAIskUlamAMthI te meTrika ane elphinsTana kolejamAMthI 1930 mAM bI. e. thayA. bALapaNathI ja te abhyAsamAM AgaLa paDatA hatA ane aMgrejI trIjA dhoraNathI hamezAM prathama rahI bharaDA hAIskUlamAM priliminarInI skolarazipa paNa jItelI. i. sa. 1927mAM sau. sumanabahena sAthe emanuM lagna thayuM, ane eka putra tathA be putrI ema traNa saMtAne emane hAla che. abhyAsanA priyaviSayamAM sAhitya uparAMta rAjakAraNa paNa hevAthI te abhyAsakALathI ja temAM sakriya rasa letA, ane 1930 mAM bI. e. thayA pahelAM ja 1929mAM muMbaI prAMtika samitinI kArobArI samitimAM sabhya tarIke cuMTAyA hatA, jyAM 1934 sudhI temaNe utsAhabharyo kAyaeNbhAga noMdhAvyo. 1930-31 mAM samitinI beyakoTa kamiTImAM maMtrI tarIke kAmagIrI karI ane 1932-33 nI satyAgrahanI laDatamAM 1 varSa ne 4 bhAsa jelavAsa bhaLe. ahIM ja temanI lekhanapravRttinI zarUAta thaI. vAcanane khUba zekha dharAvanAra pitA te joke emane 10 varSanA mUkIne gujarI gaelA, paNa emanAM ekaThAM karelAM pustakonA vAcane emanAmAM sAhityane rasa jagADavo ne piSyo hato. jelanivAsa daramyAna e lekhanamAM pariNamyo ane jUnA saMskAra" nAmanI pahelI vArtA emaNe tyAM lakhI. "prasthAna'mAM prakaTa thaelI latA' (ane tene anusaMdhAne lakhAelI "latA zuM bole ?' vagere) vArtAo emane prasiddhi apAvI ane i. sa. 1938mAM emane pahele saMgraha "latA ane bIjI vAto' bahAra paDyo. 1941 mAM bIjo saMgraha "vasuMdharA ane bIjI vAta bahAra paDavo. vArtAo uparAMta kAvya, nibaMdha vagere kSetramAM paNa emaNe kalama calAvI che, paNa bAhyADaMbara vinA mane vyApAranuM sudhIra ne svastha pRthakkaraNa karatI tathA jhINavaTabharI zuddha zabdapasaMdagIvALI emanI sacoTa navalikAoe ja emane vadhu saphaLatA apAvI che. Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 - graMtha ane thAkAra pU. 9 hAjI gulAmaalI hAjI IsmAIla ("rahImAnI) hAjI gulAmaalI hAjI IsmAIlane janma muMbaImAM saMvata 1920 mAM thaelo. temanAM mAtAnuM nAma jAnabAI. temanuM mULa vatana zahera hatuM, hAlamAM bhAvanagara che. te khojA ziAha IzanAazarI kemanA che. temaNe keLavaNuM mukhyatve muMbaImAM lIdhelI. - temanuM prathama pustaka "re hidAyata' saM. 194ramAM bahAra paDeluM. temanuM eka jANItuM pustaka "musalamAna ane gurjara sAhitya" che. paMcAvana varSathI teo arabI, phArasI, urdUmAMthI gujarAtI bhASAMtara karIne nAnAMmoTAM pustake prasiddha kare che je mukhyatve IsalAma dharmanAM che. ekAvana varSathI "rAhe najAta' nAmanuM mAsika patra temanA taMtrIpaNuM heThaLa prasiddha thAya che. vacamAM 27 varSa sudhI " nure imAna' ane 13 varSa sudhI bAge najAta" nAmanAM mAsika patro paNa te prasiddha karatA hatA. gujarAtI akSaromAM kurAne zarIpha gujarAtI tarajUmA sAthe temaNe bahAra pADeluM che tene bahoLA pracAra thayo che. temanAM patnInuM nAma sakInAbAI temane traNa putro che jemAMnA moTA vepAra kare che ane bIjA be putro "rAhe najAta'nuM taMtra tathA vyavasthA saMbhALe che. te uparAMta temane pAMca putroo che. goviMdabhAI haribhAI paTela zrI. goviMda ha. paTela (dharmaja, tA. peTalAda) ne janma tA. 28-8-90 nA roja thayelo. temaNe mAtra gujarAtI zALAmAM cha dhoraNa sudhInI keLavaNI lIdhI che. aMgrejI tema ja saMskRta bhASAthI te AjasudhI aparicita ja che. temaNe keTalAMka varSo sudhI dharmaja pustakAlayanA graMthapAla tarIke kAma kareluM. te samaya daramiyAna ane tyArapachInAM varSomAM emaNe dharma, sAhitya tathA ciMtanamAM vRttine paravI rAkhI che ane lagna paNa karyuM nathI eTale saMsAra-vyavahAranI upAdhithI te alipta rahyA che. - I. sa. 1921mAM emanA bhAvapradhAna saMvAdane prathama bhAga "saMvAdaguccha" prasiddha thayo ane keTalAka vidvAnee temAMnuM hIra mUlavIne tenI prazaMsA karI. e sAhityapravRtti I. sa. 1926 sudhI cAlI. tyArabAda eka dasakA sudhI te ciMtanamAM-dharmagraMthonA abhyAsamAM DUbelA rahyA. 1935mAM temaNe 900 thI 1200 paMktionAM khaMDakAvyo racavA mAMDyAM. Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raMthakAra-caritAvali-vimAna graMthakAra emanAM khaMDakAvyane gujarAta sAhityasabhAnA judA judA samIkSake e paNa mUlyavAna lekhyAM che. zrI. goviMdabhAInAM ghaTaka baLomAM temanI AjIvana dharmavRtti, graMthapAla tarIke temaNe sevelI abhyAsa rati ane te daramiyAna temaNe kareluM prAcIna dharmagraMtho tathA itihAsanuM vAcana, kizora avasthAmAM bhATacAraNa pAsethI sAMbhaLelI lokavArtAo ane vidvAna taraphathI temane maLelo Adara tathA utsAha, eTalAM vAnAM gaNAvI zakAya. temanI kRtio nIce pramANe che : (1) saMvAdaguccha-prathama puSpa I. sa. 1921 (2) ,, , dvitIya puSpa 1923 (3) hadayadhvani, nAda 1-2 123 , nAda 3-4 1923 (5) AbhegAra 1926 (6) jIvaMta prakAza 1936 (7) tapovana 1937 (8) madAlasA 1939 (9) Apaddharma 1940 AmAMnAM prathama bemAM saMvAda che; 3, 4, 5 mAM gadyamaya bhAvagIta che; bAkInAM khaMDakAvyo che. jagajIvanadAsa trIkamajI ke ThArI zrI. jagajIvanadAsa trIkamajI ke ThArIne janma saMvata 1933 nA vaizAkha vada 4 (tA. 8-5-1877) nA roja rAjakoTamAM thayo hato. temanAM mAtAnuM nAma javalabAI. temanuM mULa vatana gaMDaLa che ane tyAre te dazA zrImALI vaNika che. temaNe prAthamika keLavaNu gaMDaLamAM ane mAdhyamika keLavaNI rAjakeTanI AjeDa hAIskUlamAM lIdhI hatI. UMcI keLavaNI muMbaImAM vIsana kejamAM laIne te sane 1903mAM bI. e. thayA hatA ane 1910 mAM ela. ela. bI. nI DigrI temaNe prApta karI hatI. gAMDaLa sTeTamAM 25 varSa sudhI munasapha tathA pha.ka. mejI. tarIke ane TrejharI ophIsara tarIke kAma karIne pachIthI khIrasarA tathA viThThalagaDha sTeTamAM kArabhArI tarIke kAma Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 graMtha ane graMthakAra pu 2 karyuM hatuM. itihAsa, bhUgALa ane sAhitya e temanA priya viSayeA che, 'pikavIka peparsa', 'bhadraMbhadra' ane 'venacaritra' e emanAM priya pustaka che. sAhityasRSTimAM te eliyA jozI' tarIke te sArI peThe jANItA che. sAhityapravRtti ane saMgIta e emanA gauNa rasanA viSayeA che, chatAM temaNe khAsa karIne hAsya rasanI kRtiedvArA sAhityamAM ThIka kALA ApyA che. temanI kRtionI nAmAvala nIce mujaba cheH ' caMdrazekhara nATaka ' (1915), ' eliyA jozIne " akhADe| bhAga " 1 ' (1926), bhAga 2 (1932 ), kAThArI kuTuMbane itihAsa tathA DirekaTarI ' (1936), ' nA nagarIe (1937), 'hasahasATa' (1943). yAne jInI AMkhe navAM cazmA ' temanuM lagna 1896mAM rAjakATamAM maNIbAI sAthe thaeluM. temane cAra putrA ane pAMca putrI che. meDhAM putrI gulAbakhene narsiMga ane miDavIkrImAM khI. pI. ena. e. nA DiptheAmA meLavyeA che, jagajIvanadAsa dayALajI mAdI zrI. jagajIvanadAsa dayALajI meAdInA janma saMvata 1928nA mAgazara suda 5 ( tA. 16 DIsembara 1871 )ne divase bhAI tAlukAmAM AvelA phAphaLIyA gAme thayA hatA. emanAM mAtAnuM nAma DAhIbahena. te nAte dazA khAja viNaka che. mIyAgAmanA ThAkeAranuM emanA vaDIleAe meAdIkhAnuM kareluM eTale medI aTakathI e eLakhAya che. emanuM prathama lagna 21 varSanI vaye sau. giaurI sAthe thaeluM, paraMtu te khAInuM avasAna thavAthI 35 varSanI ummare emanuM khIjuM lagna sau, kamaLAgaurI nAmanI suzikSita ane saMskArI khAI sAthe thayuM. dasa varSanA TUMkA samayamAM A bAInuM paNa avasAna thayuM, ane tyArathI zrI. meAdI vidhurAvasthA bhAgave che. emane saMtitamAM sau. kamaLAgaurIthI thaelA mAtra eka putra nAme jagameAhanadAsa che. A bhAI saMskArI ane sAhityapriya che, ne hAlamAM vaDAdarAmAM ekAunTa khAtAmAM nAkarI kare che. emaNe bI. e.nI parIkSA pasAra karelI che. zrI. meAdIe prAthamika zikSaNu mIyAgAmamAM lIdheluM, ane tyAraSada AgaLanuM zikSaNa vAdarAmAM lIdheluM, gujarAtI abhyAsa pUrA karI vaDAdarA TraoNnaga kaoNlejamAM zikSaNa laI sIniyara zikSakanI parIkSA emaNe pasAra karyAM bAda e vaDAdarA rAjyamAM zikSaka tarIke joDAyA. tyAM 45 varSa sudhI Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cathakAra-caritAvali-vimAna graMthakAre heDa mAstara ane DepyuTI tarIke kAma karI vaDedarA TreniMga kolejanA adhyApakapadethI e nivRtta thayA che. aMgrejImAM meTrika sudhI khAnagI rIte emaNe abhyAsa karyo che. hiMdI, marAThI ane baMgALI bhASAnA paNa e jJAtA che. bAlapaNathI ja emane kavitAo vAMcavAno zokha lAgele. khAsa karIne zAmaLa ane dalapata zailInI kavitAo emane khUba gamatI. vAMcavAnA zekha uparathI kamekrame lakhavAne zekha paNa vikAsa pAme, ane paMdara soLa varSanI umara thatAmAM te nAnI nAnI kavitAo joDavAmAM emaNe zakti ajamAvavA mAMDI. e prAraMbhanI kavitAomAM garabA, garabIo, prArthanA ne varNane hatAM. najare paDatA sAmAnya viSayo upara hAtha ajamAvatI vakhate abhyAsane mATe keTalIka kavitAo lakhavAnI zaruAta paNa emaNe karelI. sane 1895mAM evI kavitAo "sAmAjika hitabodha' nAmathI pustakarUpe pragaTa thaI che. sane 1896mAM "stavana maMdAra nAmathI nATakanA rAgomAM gavAya evAM raNachoDajInAM padone emaNe bIjo saMgraha pragaTa karyo. tyArabAda "eka uttama vidhavAnI ukti' ane "bhaNA bhAvathI bharatabhUmimAM Arya tanayA' jevAM InAmI kAvyo emanI kalamamAMthI Utaryo. A samayathI gujarAtanAM prasiddha mAsikamAM emanAM kAvya prakaTa thavA mAMDyAM ane e sAhityasRSTimAM vadhu prakAzamAM AvyAM. sAhityanA kSetramAM sva. maNizaMkara bhaTTa 'kAnta) ane sAkSara zrI. chaganalAla ThAkeradAsa medI taraphathI emane preraNuM maLelI. e preraNA ane sAhitya pratye pitAnI kudaratI abhirucine laIne prAcIna sAhityane emane abhyAsa sarasa thayo. pariNAme mahAkavi premAnaMda ane bhaktakavi dayArAma emanA vhAlA kavio banyA. kavIzvara dalapatarAma mATe bhAva paNa emanAmAM jaNAI Ave che. "dayArAma ane vaDodarAnA kavi giradhara" nA saMbaMdhamAM emaNe lakhelAM caritro gujarAtI sAhityanA caritravibhAga, mAM mAna sAthe bese tevAM che. emaNe atyArasudhInI jiMdagI sAhityanA eka abhyAsI tarIke gALI che ane hajuya abhyAsamAM magna rahevAmAM emane AnaMda Ave che. pragaTa thayela sAhitya karatAM emanuM apragaTa sAhitya haju moTA pramANamAM che. vayovRddha thayA chatAM hajuya e gujarAtanAM ghaNuMkharAM mAsike ane vartamAnapatromAM lekho tathA kavitao lakhe che. emanI svataMtra kRtio nIce mujaba cheH dayArAma (kavicaritra), giradhara (kavicaritra), vaDodarAne vaibhava Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 graMtha ane graMthakAra pu (varNana), mATI umaranI hiMduM strIonI keLavaNI ( nibaMdha ), lAlanA mAMDavAnA itihAsa, stavana maMdIra ( kAvyasaMgraha ), sAmAjika hitameAdha (kAvyasaMgraha), satI sItA (laghu kathA), medhApAlaMbha (khaMDakAvya), ramaNu rasikA (khaMDakAvya), kanyA saMgItamALAnI kavitAo, gujarAtanA iti hAsanI vAtA (iMganalAla ThA. meAdI sAthe), miNabhAI viraDa ( kAvya ), jJAtinI unnati saMbaMdhI vicAra| ( nibaMdha ), sayAjI vAcanamALA pustaka 1-2-3 (prInsIpAla nAnAlAla nA. zAha sAthe). emanAM bhASAMtarA nIce mujaba che. : subhadrA (navalakathA) (baMgALI uparathI), siddha karAmAta athavA sAcI vibhUti (hiMdI uparathI), sulabha AreAgyazAstra ( marAThI uparathI ), karuNu vilAsa ( saMskRta uparathI ), vaitAla paMcavIsI ( jUnI gUjarAtI uparathI saMzAdhana tathA bhASAMtara), vAmana purANu (saMskRta uparathI). emanAM saMzAdhana karelAM pustakA nIce mujaba che. : naMdabatrIsI saTIka (zAmaLa kRta), sudAmAcaritra saTIka ( premAnaMda kRta ), prahlAda AkhyAna (giradhara kRta), dayArAma kAvyamaNimAlA (bhAga 3), dayArAma kAvyasudhA, navalagraMthAvalI bhAga 1-2 ( hirAlAla vra, zropha sAthe), rAmAyaNa (giradhara kRta), padyaratnAvalI (saMpAdita kAvyasaMgraha), khAdyakhArAkInA zabdonI kahevatAnA saMgraha. A uparAMta vaDAdarAne vArtArUpa itihAsa, saMskRta uparathI lakheluM mithyAjJAnakhaMDana nATaka, yAtrAvarNana, keTalIka kavitAe, nibaMdheA RtyAdi aprakaTa sAhitya paNa che. jagajIvana mAvajIbhAI kapAsI zrI. jagajIvana mAvajIbhAI kapAsInA janma saM. 1952mAM sAyalAmAM thaele. temanAM mAtuzrInuM nAma kaeNsarakhAI. te nyAte dazA zrImALI jaina vaNika che. temanuM mULa vatana cuDA che ke jyAM hAlamAM te hajura epIsa suparinTenDanTanA eddA para che. temaNe mAdhyamika keLavaNI meTrIka sudhI lIdhelI. itihAsa ane tattvajJAna e temanA rasanA khAsa viSayeA che, aMgrejI uparAMta hiMdI ane aMgALI bhASAnuM jJAna paNa te keTalAka pramANamAM dharAve che. temanuM sauthI paheluM pustaka gujarAtanuM gaurava' e nAmanI atihAsika navalakathA saM. 1975mAM prasiddha thaelI. tyArapachI temaNe lakhelAM Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali vidyamAna graMthakArA bIjAM pustakamAM mukhya "mevADane punaruddhAra" ane "vIraziromaNi vastupAla bhAga 1-2-3 " e che. temanuM paheluM lagna saM. 1974mAM ane bIjuM saM. 1985mAM thayeluM. bIjAM patnI paNa avasAna pAmyAM che. temanAM saMtAnomAMnA moTA putra ramaNikalAla eDavokeTa che ane muMbaImAM vyavasAya kare che. jatakumAra maNizaMkara bhaTTa * Aje zAnta rahelA paNa ceDAM ja varasa para gujarAtI sAmayikAmAM pitAnI lekhinInI camaka vaDe gujarAtanA teNemAM AgaLa paDatA lekhaka gaNuelA zrI. jayaMtakumAra, kavi "kAnta'nA bIjA putra thAya. emano janma saMvata 1958nA zrAvaNa suda 13, tA. 17 mI ogasTa 1902 nA roja bhAvanagaramAM thayo hato. praznorA jJAtinA ane mULa lAThI pAse bAbarAcAvaMDanA, paNa pAchaLathI bhAvanagaramAM AvI vaselA emanA pitA zrI. maNizaMkara ratnajI bhaTTanuM nAma te gujarAtI sAhityamAM kavi tarIke aMkita che. emanAM mAtAnuM nAma sau narmadA, prAthamika tathA mAdhyamika keLavaNuM bhAvanagaramAM, ane InTara sudhInI ucca keLavaNI paNa bhAvanagara sAmaLadAsa kolejamAM laI temaNe tyAMnI parsiyala skolarazipa meLavI; ane pachI muMbaI jaI tyAMnI eliphansTana kelejamAMthI te tattvajJAna sAthe bI. e. thayA. tyArabAda gujarAtI ane aMgrejInA viSayane ema. e ne abhyAsa ghera karI, vilAyata jaI temaNe laMDananI yunivarsiTI kolejamAMthI ema. e. pI. eca. DI. nI upAdhi meLavI. Aje teo muMbaImAM premacaMda rAyacaMda enDa sansa li.mAM kAma kare che. I. sa. 1918mAM amarelI mukAme sau. mAramAM bahena joDe emanuM lagna thayuM. Aje emane be putrIo che :- rohiNuM 6 varSanI ane citrA : 3 varSanI che. sva. kavi kAnta jevA samartha pitAnI prabaLa asara to jIvana para paDe ja. te uparAMta gAMdhIjI, lenina, mAkarsa, baTnDa rasela ane barnArDa zenA vicArenI chApe emanuM mAnasa ghaDyuM che;SNu pustakamAM sauthI prabaLa asara te mahAbhArate karI che. 15. Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. E vArtA, nATikA, rekhAcitrA, nibaMdha, avaleAkana ane vivecana, DhALyeA, pratikAvyeA ema vividha kSetramAM emaNe kalama calAvI che. e lakhANA moTe bhAge Aje sAmayiAmAM ja DhaMkAelAM rahyAM che, paNa emAM emanI vicAraNAnuM teja jaNAI Ave che. e uparAMta emanuM lakheluM sva. cittaraMjana dAsanuM caritra 'dezabaMdhu ' 1925 mAM prakaTa thayuM che. 114 jayantI ghelAbhAI dalAla zrI. jayantI ghelAbhAI dalAlanA janma saM. 1966 nA kArtika suda 5 (tA. 18-11-1909) nArAja thaeleA. temanA pitAnuM nAma ghelAbhAI deAlatarAma dalAla ane mAtAnuM nAma mANeka bahena vADIlAla. te amadAvAdanA vIsA ozavALa jaina viSNuka che. temaNe hajI lagna karyuM nathI. temaNe prAthamika keLavaNI amadAvAdamAM, mAdhyamika keLavaNI surata tathA amadAvAdamAM ane U~cI keLavaNI amadAvAdanI gujarAta kaoNlejamAM lIdhI hatI. kaoNlejamAM IMTaramAM te aMgrejInI parIkSAmAM pahele naMbare AvelA tethI jyunIyara khI. e. nA abhyAsamAM temane sarakArI skAlarazipa maLelI. khI. e. nA sIniyar vargamAM skaoNlarazipa laI levAmAM AvelI ane rAjakIya azAMta vAtAvaraNane kAraNe pAchaLathI abhyAsa cheADI dIdhA temaja bI. e. nI parIkSA ApI nahi. itihAsa, arthazAstra ane rAjakAraNa e temanA priya viSayeA che. rASTrIya caLavaLane aMge temane aneka vAra turaMgavAsa karavA paDayo che. 'rekhA ' mAsika ane 'gati' graMthamALAnA saMcAlananA te AtmArUpa che. koleja cheDatAMnI sAthe eka bAjue rASTrIya sevA ane bIjI bAjue sAhityasevAmAM temane rasa dIptimAna banyA che. vartamAna raMgabhUminA vikAsamAM temanA vizeSa rasa che. temanA pitA sva. ghelAbhAI' dezI nATaka kaMpanI ' saMcAlana karatA ane temanA jIvana upara pitAnI vizeSa asara paDI hAvAthI raMgabhUmi pratyenA temanA rasa e pitAnA eka vArasA sarakhA ja che. temanI sAhityasevAnuM paheluM phaLa baLavAkhAra pitAnI tasvIra ' (1937-38) hatuM, je Portrait of a Rebel Father ne anuvAda che. tyArapachInI temanI kRtioH 'jhabUkiyAM' (1939), ' pagadIvAnI pachItethI ' (1940), ' javanikA, (1941), * dhImu ane vibhA' (1943), ja . Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMthakAra-caritAvali-vidyamAna thakAre 115 jugatarAma cImanalAla dave nUtana paddhatinI keLavaNI ane deza ja saMskAranAM taLapadAM tanuM sugya mizraNa dharAvatAM bALakeLavaNI, prauDha keLavaNuM, ane lokavAcananAM caudeka jeTalAM pAThaya temaja vAcya pustakanA racanAra ane saMpAdaka hevA chatAM emanA mukhya vyavasAyane kAraNe loke te zrI. jugatarAma davene mahAtmA gAMdhIjInI grAma pravRttionA eka rIDhA, mUka ane kSetrabaddha sevaka tarIke ja vadhu oLakhe che. saM. 1947 nA bhAdaravA suda 13 nA divase (I. sa. 1891 mAM) vaDhavANa zaheramAM audIcya brAhmaNa jJAtimAM emane janma thayo. mULa lakhataranA vatanI zrI. cImanalAla gaNapatarAma dave emanA pitA ane DAhIbAI emanAM mAtuzrI. prAthamika ane mAdhyamika zikSaNa vaDhavANa zahera, muMbaI tathA dhrAMgadhrAmAM lIdhuM. evAmAM muMbaImAM svAmI AnaMda ane kAkA kAlelakaranA saMsargamAM ane tyArapachI gAMdhIjInA saMsargamAM te AvyA ane emanA jIvana mATe palaTa lIdhe. kauTuMbika kAraNe aTavAelo lagnane prazna paDato mUkI dhagazapUrvaka emaNe dezasevAnI pravRttiomAM ja jiMdagI boLI dIdhI. gAMdhIjInA AzramamAM bALazikSaNanuM kAma laIne te besI gayA. ane pachI te gAMdhIjInI anekavidha pravRttioe emanuM jIvana vyApI lIdhuM. uparanA mahAnubhAvo uparAMta ravIndranAthanI gItAMjali ane gItAe emanA jIvana para khUba asara karI, ane sAhitya tathA karmayuganuM suMdara saMgamasthAna emanuM jIvana banI gayuM. 1922-23 mAM asahakAranI laData veLAe svAmI AnaMda suddhAM badhA ja jelamAM gayA tyAre 'navajIvana' 'yaMga IDiyA Adi pa navajIvana mudraNAlaya ane prakAzanamaMdiranuM saMcAlana emaNe jhIlI lIdhuM; haripurA mahAsabhA vakhate lAkhonI medanInI gaMdakInI saphAI jevuM kaparuM kAma emanI mUgI dhIraja ane khaDatala khAte saphaLatAthI pAra pADayuM, ane Aje rASTrIya zikSaNanuM potAnuM mukhya kArya karatAM karatAM sAthesAtha thatuM rAnIparaja vidyArthIo ane rkamAM grAmasevAnuM kArya pharI saMbhALIne sUrata jillAnA veDachI gAmanA nAnA AzramamAM pAchA kSetrabaddha thaI gayA che. tyAM rahe rahe potAnA priya viSaya "vidyArthIo ane grAmajanatA" ne abhyAsa paNa te kare che, ane je kAMI avakAza maLe te vidyArthIo ane prauDhe mATenuM sAhitya saMpAdana karavAmAM gALe che. emanAM pustakonI yAdI nIce mujaba 1 kauzikAkhyAna (kAvya) Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- -- graMtha ane graMthakAra pu. 9 2 AMdhaLAnuM gADuM (nATaka). 3 cAlagADI (sva. gijubhAI sAthe) pAThya pustaka 4 caNubera (saMpAdita gItasaMgraha) 5 rAyaNu , 6 gAMdhIjI (zabdacitro) 7 kheDUtane zikArI ane madhyamasaranI cAla (nATaka) 8 grAmabhajana maMDaLI (saMpAdita gItasaMgraha) 9 lokathI (prauDhanuM pAThya pustaka) zrI narahari parIkhanI sAthe 10 bhAratasevaka gokhale (jIvanacaritra) 11 vidyApITha vAcanamALA (saMpAdakomAMnA eka tarIke) pahelI copaDI (pAThya pustaka) bIjI che ke 13 che 14 w cothI , trIjI che - snA zukala priyamati zuklane nAme AjathI pacIsa-sattAvIsa varSa para lekhananI zaruAta karIne mAsikomAM suMdara lekha tathA be marAThI navalanA rocaka anuvAdo ApanAra A lekhikAnA jIvanane moTo bhAga rAjakAraNathI raMgAelo chatAM ane Aje e ja mukhya kAryakSetra rahyuM hovA chatAM emanI kalama te A traNa dasakAnA gALA daramyAna patrakAratva, dezabhaktinA gIte ane bIjAM kAvyo temaja prakIrNa lakhANamAM satata cAlatI ja rahI che ane "AkAzanAM phUla' nAmathI gaye ja varSe bahAra paDelA kAvyasaMgraha dvArA enI pratIti eNe ApI che. saMvata 1953 nA zrAvaNa suda pAMcame-I. sa. 1897 ne egasTa mAsamAM sUratamAM vaDanagarA nAgara brAhmaNa jJAtimAM vakIla jevacarAma kezavarAma trivedIne tyAM emane janma thayo. emanAM mAtAnuM nAma tArAgaurI. paNa emanuM jIvanaghaDatara pitAnA ja sahavAsamAM ane emane ja hAthe eka putrarUpe thayuM, te eTale sudhI ke pitA emane "priyamati' ke "janmA ' na kahetAM "kIkubhAI' kahetA ane jIvyA tyAM sudhI e ja nAme putrabhAve saMdhatA. emaNe emanA jIvanamAM dezasevAnI jhaMkhanA ane prajAsevAnI umA nAnapaNathI ja pragaTAvI hatI. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakA-caritAvali-vidyamAna graMthakArI 117 I. sa. 1902 thI 1907 sudhI sUratanI thIeseAphikala seAsAyaTI taraphathI cAlatI sanAtana dharma kanyAzALAmAM gujarAtI cha dhAraNa sudhInA abhyAsa karyAM bAda e jamAnA pramANe e ja varSamAM 10 varSanI uMmare sUratamAM ja emanuM lagna zrI. bahusukharAma navanItarAma zukla sAthe thayuM. lagna pachI traNa varSe I. sa. 1910 mAM vaDAdarA javAnuM thayuM. tyAM dezanI mukti mATe kroDa dharAvatA emanA cittane bhAvatuM kSetra hAtha lAgyuM. aMgabhaMgathI AvelI jAgRtinA e kALamAM Thera Thera krAntinI je pravRttie cAlI rahI hatI tevI pravRttinI vaDAdarAnI jANItI 'gaMganAtha bhAratIya vidyAlaya ' nI saMsthAnA saMparkamAM te AvyA ane tyAM khIjA dezanetA sAthe kAkA sAhe" kAlelakara, mAmA phaDake tathA svAmI AnaMdanA paricaya thayeA. paNa te pachI uddAma maneAvRttivALAM e khahena UMDA pANImAM UtarI gayAM ane dheADesavArI, nizAnabAjI, kheAMkha banAvaTa vagere zIkhavavAnI meATI meTI vAta karanArI eka TALAmAM e paDavAM, ane kAkAsAheba jevAnI samajAvaTa chatAM, jhAMsInI rANI jevAM parAkramA karavAnAM svapnAM sevanAra e taruNIe TALI sAthe vaDAdarA cheDayuM. paNa cha ja mAsamAM temanA bhrama bhAMgI gayA, ane nANAMnA geADhALA aMge tenA nAyakrA pakaDAtAM e vezadhArI TALAnA aMta AvyeA. 1912 thI 24 sudhInAM khAra varSomAM emanA mAthe sAMsArika AtAnA kAramA ghA paDayA. 1912 mAM pitA, 1913 mAM mAtA ane 1914 mAM pati paraleAkavAsI thayA. te pachI eka bahena, e bhAi ane emane sAhityajIvananI preraNA ApanAra emane priya nAnA bhAI manu trivedI paNa eka pachI eka avasAna pAmyAM. paMdara-sALa varSanI mugdha vayathI uparAupara paDavA mAMDelA A AdhAtA ane sAMsArika duHkhanI khIjI AktA kAI paNu sAmAnya strIne hatAza karI nAkhe tevAM hatAM. paNu krAntinI preraNAthI puSTa banelA emanA citta dhIrajathI, zAMtithI ane dhyeyaniSThAne acala rAkhIne e badhAM sahana karyA ane e daramyAna potAnA vikAsanA mArgane dhAvA na detAM bhAvI jIvananI saMgIna taiyArI karatAM rahyAM. I. sa. 1914 mAM 17 varSanI vaye vidhavA thatAM te pitAne ghera AvIne rahyAM. te pahelAM 1910-12 mAM mahArASTrIonA samAgamane lIdhe emaNe marAThI bhASAnuM sAruM jJAna meLavI lIdhuM hatuM, ane 1914 pachI ApameLe aMgrejI pustakA vAMcIne e bhASAnA paNa khapapUratA abhyAsa karI lIdhA. 1913 mAM IMdirA ' nAmanI marAThI navalakathAnuM bhASAMtara e emanuM 6 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 graMtha ane graMthakAra pu. 2 paheluM prakAzana. 1914 thI 20 nA cha varSanA gALAmAM peAtAnI ane kuTuMbIenI mAMdagI ane bharaNAnI paraMparAnA paDelA vikSepa pachI 1920 thI emanI sAhityapravRtti pharI zaru thaI, ane kAvyeA lakhavA mAMDayAM. 1921 mAM emane sAhityajIvanamAM preraNA ApanAra bIjA mitra zrI. aTubhA umaravADiyA sAthe ' vineda ' mAsika kADhayuM, ' 1922 ' mAM temanI sAthe 'cetana 'nAM sahataMtrI thayAM ane tyArapachI ' sudarzana ' sAptAhikanAM taMtrI thayAM. cATadAra lekhA lakhI zake evI kalama emane maLI che, asarakAraka kAvyeA te lakhe che ane dhArI asara utpanna kare evAM e vaktA che. " > eka vakhata anI mesaMTanA Adarzo sevanAra ne te pachI jhAMsInI rANInAM pUjaka A bahena 1919-20 thI mahAtmAjI prerita rAjakAraNamAM paDavAM ane Aje varSothI tana, mana, dhanathI temAM ja rata rahyAM che. sAhitya, keLavaNI ane srItinAM emanAM kAryakSetra Aje rAjakAraNane paDache paDache ja e saMbhALe che. sUrata zahera ne jillAnA rAjakAraNamAM emanuM agrasthAna che, ane tyAMnI zaherasamiti ane jillAsamiti, myunisipala kheDa` ane jillA kheDa, sAhityasabhA ane keLavaNI maMDaLa, hiMdI pracAra ane strIsamAja e badhI saMsthAomAM sakriya ane jIvaMta satata sevA e ja emanuM AjanuM kAryakSetra che. gujarAta prAMtika samiti ane akhila hiMda mahAsamitinAM te sabhya che. emanAM pustaDhDhAnI yAdI nIce mujaba : iMdirA ( viSNu dheAMDadeva karyenI marAThI navalakathAneA anuvAda ) jyAre sUryodaya thaze (bhAskara viSNu phaDakenI marAThI navalanA anuvAda) muktinA rAsa (svataMtra kAvyA ) (1938) AkAzanAM phUla (1941 ) 29 jhINAbhAI ratanajI desAI ( 'sneharazmi' ) zrI. jhINAbhAI nA janma tA. 16 mI eprila 1903 ne rAja cIkhalImAM thaele. temanA pitAnuM nAma ratanajI bhANAbhAI bhagata. * bhagata ' aTaka leAkAe temane ApelI. 1917mAM zrI. ratanajI bhagatanuM avasAna thayuM hatuM. zrI. jhINAbhAInAM mAtA kAzIbahena vidyamAna che. prAthamika ane mAdhyamika keLavaNI pAMca dhAraNa sudhI temaNe cIkhalImAM lIdhI hatI. chaThThA dhAraNanA abhyAsa muMbaImAM karyAM bAda sAtamA dhAraNanA abhyAsa temaNe bharUcanI nyu iMglIza skUlamAM kareleza Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakA-caritAvali-vidyamAna graMthakAre 119 paraMtu meTrikanI parIkSA ApyA pahelAM asahakAranI caLavaLamAM abhyAsa choDI dIdho ane 1921 nA mArcamAM gujarAta vidyApIThanI "vinIta'nI parIkSA pAsa karI. tyArabAda 1921-22 mAM muMbaInI nezanala kolejamAM abhyAsa karIne prathama parIkSA pahelA vargamAM pahelA naMbare pAsa karI. 1922 thI 1926 sudhI amadAvAdamAM gujarAta mahAvadyAlayamAM abhyAsa karI samAjavidyA viSaya sAthe 1926 mAM te snAtaka thayA. A badhe vidyArthIjIvanane samaya temaNe svAzrayapUrvaka saphaLatAthI pasAra karyo hato. snAtakanI parIkSAmAM amadAvAdamAM te pahelA AvelA tethI akhila bhAratavarSIya vidyArthI pariSadanuM InAma temane maLyuM hatuM. A tejasvI vidyArthIne snAtaka thatAMnI sAthe ja gujarAta vidyApIThamAM itihAsa ane rAjakAraNanA adhyApaka tarIkenI nImaNuka maLI. tyArapachI yuvaka pravRtti temaNe hAthamAM lIdhI. 1929mAM "nUtana gujarAta' patranA taMtrI tarIke ane 1930mAM suratanI satyAgraha patrikAnA taMtrI tarIke temaNe kAma karyuM. suratanA vidyArthI saMghanA te pramukha hatA. 1970 mAM rASTrIya caLavaLane aMge temane nava mAsanI kedanI ane daMDanI sajA thaI hatI. 1931mAM te surata zaherasamitinA pramukhapade ane gujarAta yuvakasaMghanA upapramukhapade sthapAyA hatA. 1932mAM be mAsa sudhI temane sarakAre aTakAyatamAM rAkhelA, tyArabAda be varSanI sakhta kedanI sajA thaelI tathA rU. 200 daMDa thaelo te sarakAre temanI copaDIo vagere hararAja karIne vasUla karyo. sajA pUrI thayA bAda 1934mAM te vile pArlenI gokaLIbAI hAiskUlamAM AcAryapade niyukta thayA hatA. 1938nA eprIlathI te amadAvAdanA zeTha cI. na. vidyAvihAranA AcAryapade kAma karI rahyA che. borDa eka sekaMDarI ejyukezananA te sabhya che. 1942mAM temane punaH sarakArI aTakamAM daseka mAsa mATe rahevuM paDayuM hatuM. krikeTanA ane taravAnA te zokhIna che. nAsIka jelamAM te aTakAyatI kedI hatA te daramiyAna temaNe TenIsa ramatAM paNa zIkhI lIdhuM hatuM ane jelamAM thaelI TurnAmeMTamAM yuniyara grupanI cempIanazIpa meLavI hatI. A hAIskUlamAM abhyAsa karavAnA samaya daramiyAna temaNe kavitA lakhavAnI zaruAta karelI. temanuM paheluM pustaka "tUTelA tAra" 1934 mAM bahAra paDayuM hatuM. temanAM bIjo pustake: "gAtA AsopAlava', "svarga ane pRthvI', artha', ane gujarAtanA itihAsanI kathAo." te uparAMta zrI. umAzaMkara joSI jeDe gAMdhI kAvyasaMgraha" ane "sAhityapallava bhAga 1-2-3'; tathA zrI. chaganalAla bakSI joDe "sAhitya pAThAvali bhAga 1-2-3.' Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 graMtha ane graMthakAra pu9 temanuM lagna sane 1929mAM thaeluM. temanAM patnI zrImatI vijyA desAI jalaMdhara kanyAvidyAlayanAM snAtikA che. dUlAbhAI bhAyAbhAI kAga zrI. dUlAbhAI bhAyAbhAI kAgane janma saM. 1959 mAM bhAvanagara sTeTanA majAdara nAmanA temanA vatananA gAmamAM thayo hato. temanAM mAtAnuM nAma dhAnabAI nyAte te cAraNa che. temane vaMzaparaMparAne vyavasAya khetI che, paranta dulAbhAI sAhityasevAmAM ane lokasevAmAM vadhu rasa dharAvatA hAI moTA bhAge temAM ja racyApacyA rahe che. temaNe gujarAtI pAMca dhAraNa jeTalo abhyAsa karyo che, paraMtu rAmAyaNa, mahAbhArata tathA cAraNI sAhitya graMthane temaNe sArI peThe abhyAsa karyo che. kaMThastha bhajane ekaThA karavAmAM temane rasa paDe che. svAmI muktAnaMdajI tathA mahAtmA gAMdhIjInA jIvanamAMthI temaNe preraNA meLavI che. kavitA racavAnI preraNA mukhyatve temanA guru muktAnaMdajI pAsethI meLavelI. dasa varSanI vaye temaNe aDavANe page gAye cAravAnuM vrata lIdheluM. bALa vayathI temane dharmakathAo para prIti hatI. bALa vayamAM temanuM lagna thaeluM, paraMtu e patnInuM avasAna thayA bAda dasa varSa sudhI apariNIta rahIne pitA tathA nAnA bhAInA mRtyu bAda temaNe bIjuM lagna vaMzaraNArthe saM. 1990mAM kareluM. e bIjI patnI rAjabAIthI thaelAM be putrIo tathA eka putra che. cAraNa kAmanI unnatinAM kAryomAM te sArI peThe rasa laI rahelA che. bhAvanagaranA cAraNone vArasAhakka apAvavAmAM temaNe AgevAnI lIdhI hatI. cAraNa hitavardhaka sabhA sthapAtAM tenA te pramukha thaelA ane cAraNa vidyAlayanI sthApanAmAM temaNe AgevAnIbharyo bhAga lIdhe hate. hAlamAM te e beu saMsthAonuM saMcAlana kare che. bhajana, chaMda, duhA ityAdimAM te pitAnI kavitAne vahAve che. gAMdhIjInI prazastinAM temanAM kAvyo ThIka lokapriya thayAM che. te sAruM gAya che ane vyAkhyAne paNa Ape che. kaMTha, kaheNuM ane kavitAne triveNIsaMgama dulAbhAI kAgamAM thaele che. temanI kavitAnuM paheluM pustaka "kAgavANI bhAga 1" saM. 1991 mAM bahAra paDeluM. "kAgavANI bhAga 2 " 1994mAM bahAra paDeluM. tene trIjo bhAga pite taiyAra kare che. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-carittAvali-vimAna graMthakArA devakRSNa pItAMbara joSI zrI. devakRSNa pItAMbara joSIno janma tA. 5-1-1892 nA roja temanA vatananA gAma gaNA (bhAvanagara rAjya)mAM thayo hato. temanA pitAnuM nAma pItAMbara nArAyaNa joSI ane mAtAnuM nAma pAvaMtIbA vAlajI. nyAta te audIcya brAhmaNa che. ' - temaNe sAta dhoraNa sudhI prAthamika ane aMgrejI sAta dhoraNa sudhI mAdhyamika keLavaNI lIdhI che. temaNe relvenI nokarIthI vyavasAyanI zarUAta karelI temAM sTezana mAstaranI padavI sudhI caDelA. pachI aMgyopaziyana kaMpanI (irAna-AbAdAna)mAM te tAra mAstara tarIke rahyA hatA; hAlamAM bhAvanagaranI sarakArI tAra ophIsamAM tAra mAstara tarIke kAma kare che. temanA pitA pItAMbara joSI vidyAvyAsaMgI, hAjarajavAbI ane ramUjI svabhAvanA hatA. pitA taraphathI temane sAhityapremane vAraso maLelo. nAnI vayamAM bhaDalImAM kAThI kuTuMba sAthenA vasavATathI ane IrAnamAM nokarI daramiyAna deza-dezanA vatanIo sAthenA paricayathI temanA mAM dhArmika sahiSNutA tathA svadezaprema UtarelAM. kaTAkSayukta ane ramUjI kavitAo temaNe ThIka ThIka pramANamAM lakhI che jenuM eka pustaka "kaTAkSa kAvyo" 1942mAM prasiddha thayuM che. te uparAMta sAmayika patramAM ghaNuM varSothI te prakIrNa kavitAo lakhe che. temanuM lagna sane 1913mAM zrI. kAzIbAI vere nesaDA gAme (sihora) thaeluM; temanAthI temane cAra putro ane be putrIo thayAM che. moTo putra sonagaDhamAM TelariMga skUlamAM zikSaka che. prahUlAda jeThAlAla pArekha kamaLa lAgaNIjhaMkAra ane navI vicArataNakhavALAM tema ja zAtiniketanamAMnA pitAnA abhyAsane kAraNe UtarelI ravIndranAthanI geyatAnI asaravALAM kAvyo tathA gItenA A navayuvAna lekhakano janma bhAvanagaramAM piravADa vaNika jJAtimAM I. sa. 1912 nA okaTobaranI 12 mI tArIkhe-dIvALIne divase thayo hato. emanA pitAnuM nAma jeThAlAla durlabhajI pArekha ane mAtAnuM nAma menAlamI gopALajI pArekha. emanuM lagna zrI. raMjanabALA joDe thayuM che. 16 - - - Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. zarumAM bhAvanagara bhagAnA taLAvanI dhULI nizALamAM ane pachI darabArI zALAmAM prAthamika zikSaNa laI temaNe mAdhyamika zikSaNa 'dakSiNAmUrti vidyArthIbhavana'mAM lIdhuM jyAM e saMsthAnA saMcAlaka zrI. nRsiMhaprasAda kAlidAsa (nAnAbhAI) bhaTTa ane AcArya harabhAI trivedInI asara nIce emanA sAMskArika dhaDataranA pAyA naMkhAyA, ane tyAM jAgelI sAhityAbhiruci tathA sAhityasarjananI zakti zAMtiniketanamAM te ucca abhyAsa mATe gayA tyAM paripuSTa thaI. e uparAMta * ajAmIla athavA -garIbanuM nasIba garIba' e pustake peAtAnA jIvana para UMDI asara karyAMnuM teo nAMdhe che. zrI. dakSiNAmUrtinA dhaDatare anekAmAM pragaTAvelI jIvana, saMskAra ane sAhityamAMnI rASTrIya bhAvanAe te paNa raMgAelA che ane 1930nI laDatamAM kALeA ApI jelavAsa paNa bhAgavI AvyA che. 112 abhiruci sAhityanI haiAvA chatAM peAtAnA abhyAsanA priya viSaya tA teo keLavaNIne ja gaNe che ane emanA vyavasAya paNa zikSakanA ja che. emanAM e pustakA bahAra paDavAM cheH (1) gulAma ane zivalI I. sa. 1938. (2) khArI bahAra (kAvyasaMgraha) I. sa. 1940, bacubhAI prabhAzaMkara zukala zrI. bacubhAI prabhAzaMkara zuklanA janma temanA vatana vaDhavANu zaheramAM tA. 4 thI ekaTeAbara 1905nI sAlamAM thaela. nyAte te brAhmaNa che parantu jJAtibhedane mAnatA nathI. temaNe eka bhaMgALI grejyueTa ane kalAkAra zrImatI maitrIdevI sAthe 1933 mAM lagna kareluM. te kaTaka (erIssA) nAM vatanI che. temane eka putra thaelA che te cAreka varSanI vayanA che. zrI. bacubhAie keLavaNI rakhaDI-rajhaLIne ja lIdhI che. cauda varSanI vaye temaNe meTrikanI parIkSA pasAra karelI. pachI ' sAyansa ' ne abhyAsa karavA mAMDeyeA. pachI te zAMtiniketanamAM abhyAsa mATe gayA ane r vizvabhAratI ' nA grejyueTa thayA. posTagrejyueTa abhyAsamAM te bhASAzAstra zIkhatA ane ekaMdare khAreka bhASAonA abhyAsa kareaA. pachI te vadhu abhyAsa mATe jarmanI gayA ane tyAM maeNna yunivarsiTImAM joDAyA paNa bhAinI mAMgIne kAraNe abhyAsa cheADIne temane pAchA karavuM paDayuM. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caztiAvali vidhamAna graMthakArI vyavasAyamAM paNa temaNe zikSaNane ja pasaMda karyuM che. zAMtiniketanamAM temaNe traNa varSa zikSaka tarIke kAma kareluM. hAlamAM te vIlepAralenI pyupIlsa ona skUla' nA prinsIpAla che. bhASAzAstra, saMgIta, nATyakaLA, krikeTa, Tenisa ityAdi aneka viSayAmAM te ruci dharAve che, parantu temanI vizeSa ruci bALakonA zikSaNamAM ane gItA tathA nATakAnA lekhanamAM che. kavivara ravIMdranAtha TAgAranA jIvana tathA sAhityanI temanA upara vizeSa asara che. ka ' 9 temanI prathama sAhityakRti - 1934 mAM - zukazikSA " ( nATaka ) bahAra paDelI. e nATaka kavivara TAgAranI / tAtAkAhinI' nAmanI vArtA uparathI lakhAyaluM che. ' maMDUka-kuMDa ', * svarga ane martya' tathA 'devayAnI ' ( saMgIta ) eTalAM nATakA temaNe racI prasiddha karyeA che. te uparAMta 6 adhUruM svapna ' e temanI navalakathA ane * bhASAvijJAna-pravezikA ' ( gAyakavADa erienTala sIrIjha ) e temanuM bhASAvijJAnaviSayaka pustaka prasiddha thayuM che. khIjA pazu keTalAka AnuvAdeA temaNe karelA che. bhAskararAva gajAnana vidyAMsa kAThiyAvADamAM vaLA mukAme saM. 1959 nA aSADa vada 3 ne rAja temanA janma thaelrA; paNa mULa teo kAMkaNunA AMjaenA vatanI citapAvana brAhmaNu. emanA pitAnuM nAma gajAnana kAzInAtha vidvAMsa ane mAtAnuM nAma sarasvatI. prAthamika keLavaNI tathA aMgrejInAM traNa dhAraNa vaLAmAM karI te bhAvanagara dakSiNAmUrti bhavanamAM joDAyA, evAmAM ja yunivarsiTI sAthene saMbaMdha e saMsthAe cheADavo eTale tyAMthI vinItanI parIkSA pasAra karI vidyApIThamAM joDAyA. tyAM prathamAnI parIkSAmAM pahelA AvyA. buddhi nAnapaNathI ja tejasvI hAvAthI dara varSe InAmeA letA, ane eka vakhata vaktRtvanI harIphAImAM paNa sva. kAntane hAthe paheluM InAma lIdheluM. vidyApIThamAM AgaLa doDheka varSa zikSaNa lIdhA bAda laData AvI eTale zikSaNa cheDayuM; ane te pachI zrI. dakSiNAmUrti bhavanamAM zikSaka tarIke joDAyA tyArathI emanA vyavasAya zikSaNunA ja rahyo che. bhUMgALa, itihAsa, artha zAstra ane rAjakAraNu e emanA abhyAsanA priya viSayeA che. rAte hajI avivAhita che. emanAM pustakAnI sAlavAra yAdI Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra 59 ApaNuM Arthika prazno (vADiyA ane rAvanI pustikA uparathI 1932), manijhama nikAya (kosAMbIjanA marAThI parathI), Arthika bhUgoLa (harabina' aMgrejI uparathI 1935), hiMdI saMskRti ane ahiMsA (kaMsAMdhIjInA marAThI parathI 1937), bhAratamAM aMgrejI rAjya (be bhAga) (paM. suMdaralAlanA hiMdI parathI 1979), pAsiphika (maulika) (1942). maMgaLajI harajIvana ojhA zrI. maMgaLajI harajIvana ejhAne janma I. sa. 1870 mAM mahuvA (tAbe bhAvanagara)mAM thayuM hatuM. teo zrImALI brAhmaNa che. temanA pitAnuM nAma harajIvana merAra ojhA ane mAtAnuM nAma dhoLIbAI 1884mAM temanuM lagna sau. maNibahena vere thaeluM. temane be putro che? bhAI jayaMtIlAla bI. e, bI. TI., ela. ela. bI. che, ane bIjA bhAI caMdrakAnta, jemanA rAsa ane gItanA saMgraha jANItA che. temane traNa putrIo cheH tArAbahena, muktAbahena ane mane ramAbahena. traNe putrIo phImela Tre. kolejamAM abhyAsa karIne sIniyara TrenDa thayAM che. zrI. mane ramAbahena eka sArAM lekhikA che, jemanuM nAnuM pustaka "bhAvanA bahAra paDeluM che. Ama pitAnA keLavaNunA saMskAra temanAM badhAM saMtAne e vArasAmAM meLavyA che. temaNe mahuvA ane gaDhaDAmAM prAthamika keLavaNI lIdhelI ane 1886 mAM rAjakeTanI Tre. kelejamAM zikSaNa levAne dAkhala thayA hatA. 1889mAM te amadAvAdanI TreniMga kaoNlejamAMthI sIniyara thayA hatA ane pahele naMbare pasAra thaI zikSaNa mATene "hepa meDala meLavyuM hatuM. rAjakoTanI mela ke. kolejamAM gujarAtI bhASA ane sAhitya, saMskRta kAvya, nATaka tathA akSaragaNitanA adhyApaka tarIke temaNe 22 varSa sudhI kAma karyuM hatuM. pachIthI phImela Tre. kolejamAM heDamAstara ane supari. no oddho bhagavyo hato. rAjakoTanI rAjakumAra kolejamAM temaNe soLa varSa sudhI zAstrI tarIke ane vAMsadAnA yuvarAjanA zAstrI tarIke paNa kAma karyuM hatuM. gujarAtI sAhitya, saMskRta sAhitya, dharmazAstra, vedAMta ane akSaraNita e temanA abhyAsa ne rasanA viSayo che. kavi dalapatarAmane ane mahAmahepAdhyAya zaMkaralAla zAstrIne sahavAsa temaNe sArI peThe sevelo. emanA sahavAsa uparAMta premAnaMda ane dalapatarAmanA graMthAe temane para prabaLa asara nIpajAvelI. Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAcaritAvali-vidyamAna graMthakAre premAnaMda kRta "sudAmAcaritra ane mAmerunuM saMpAdana karI TIkA sAthe sauthI pahelAM temaNe I. sa. 1902mAM prasiddha karelAM. narmada kRta rAmAyaNa, mahAbhArata ane iliyaDanA sAra upara vistRta vivecana lakhI e ja varSamAM bahAra pADeluM. tyAra pachI temanA prasiddha thaelA graMtha "zrI bhagavatammaraNama" (Izvarastutione saMskRta saMgraha gujarAtI anuvAda sAthe) I. sa. 1910, "Izvara stutione gujarAtI padyasaMgraha" (I.sa. 1920) ane "nItipAThamALA" (I. sa. 1927) eTalAM pustake prasiddha thayAM che. gujarAtI ane saMskRta kAvyo tathA subhASitane moTo saMgraha hajI temanI pAse aprakaTa paDyo che. rAjakoTamAM Aje te nivRttiparAyaNa jIvana gALI rahyA che. sara manubhAI naMdazaMkara mahetA A sAhityapremI rAjapuruSane janma gujarAtanI pahelI gadya navala karaNaghelA'nA kartA rAva bahAdura naMdazaMkara tuLajAzaMkara mahetAne tyAM, vaDanagarA nAgara brAhmaNa jJAtimAM, emanA vatana suratamAM I. sa. 1868nA julAInI 22 mI tArIkhe thayo hate. emanAM mAtAnuM nAma naMdagaurI. prAthamika zikSaNa luNAvADAmAM ane mAdhyamika bhAvanagara tathA muMbaImAM laIne muMbaImAM elphinsTana kolejamAMthI teo grejyueTa thayA. emanI kolejanI kArakIrdi atyaMta ujajavaLa hatI. tyAMnuM eliphansTana prAijha temaja hamajI karazedajI dAdI prAijha meLavavA uparAMta teo elisa skolara temaja ArnolDa skolara hatA, ane arthazAstra, ItihAsa, tarkazAstra temaja tatvazAstramAM potAnI buddhi dAkhavI teo ema. e, ane pachI ela. ela. bI. thayA. Aje paNa emanA abhyAsanA priya viSayo e ja rahyA che--laeNjika, philosophI, la, hisTarI ane piliTikala IkonomI. . - jIvananI zarUAta temaNe vaDodarA kaoNlejamAM phesara tarIke karI. tyAM sva. sayAjIrAva gAyakavADe emanI pratibhA parakhI rAjyanA vahIvaTI taMtramAM kheMcI lIdhA ane tyAM teo nAyaba dIvAna, lIgala rImegnensara ane pachI mukhya dIvAnanA pade caDI lAMbo kALa rahyA. tyArabAda teo uttarottara bikAneranA prAIma minisTara ane gvAliyaranA homa minisTara tathA poliTikala minisTara thayA. hiMdI prazna vicAravA mATenI . sa. 1931-1934 nI rAunDa Tebala konpharansanA temaja I. sa. 1933-35nI laMDananI pArlamenTa kamiTInA paNa teo membara hatA. emanI rAjaprakaraNIya dakSatAne lIdhe hiMdanA agraNe rAjapuruSamAM emanI gaNanA thAya che. , Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thatha ane graMthakAra pue emanuM lagna prathama I. sa. 1887mAM sva. harSadakuMvara sAthe suratamAM thayuM hatuM. tyArabAda I. sa. 197mAM hAlanAM a.sau. leDI dhanavaMtA sAthe suratamAM emanuM bIjI vAra lagna thayuM. emane cAra putro-kAticandra ema. e. kenTAba, candrahAsa bI. e. kenTAba, AzutoSa kumAra tathA jagadIza kumAra tathA sAta putrIo--sau. jayazrI rAyajI, sau. haMsA mahetA, sau. pannA daphatarI, sau. niveditA desAI, sAM. rAmadulArI modI, tathA kumArI mInaLadevI che. emanA jIvanaviSayaka vizeSa mAhitI Who is Who mAM temaja Knights and Barons mAMthI maLI zake che. jIvanabhara rAjakAraNamAM tanmaya rahevA chatAM emane sAhityaprema akhaMDa rahyA karyo che, ane enI zAkha sAhitya temaja pustakAlaya pariSadamAM emaNe avAranavAra ApelAM vyAkhyAne pUre che. emanA racelA granthaH hiMda rAjasthAna i. sa. 1895, pramANuzAstra (Evidence Law). De. mahAdevaprasAda bhogIlAla kaMthArIA Do. mahAdevaprasAda kaMthArIAno janma saMvata 194ranA bhAdaravA vada 0)) (tA. 27-9-1886) nA roja temanA vatana naDIAdamAM thaye hato. temanA pitAnuM nAma bhogIlAla trIkamalAla kaMthArIA ane mAtAnuM nAma zIvalakSmI dolatarAya. nyAte te sAThedarA nAgara che. temaNe prAthamika keLavaNI naDIAdamAM ane aMgrejI keLavaNI muMbaImAM lIdhI hatI. muMbaInA vI. je. Tekanikala InsTITayuTamAM temaNe mikenikala ane ilekaTrikala ejInIyariMgane abhyAsa cha varSa sudhI karela. muMbaInI je. je. skUla opha ArTamAM pahelA greDanI DeIganI parIkSA pAsa karelI. bombe boIlara eNkaTa ejInIyarsanI parIkSA bIjA vargamAM pasAra karelI. Ama ejInIyariMgamAM niSNuta thavA chatAM temanuM mAnasika valaNa ke judI ja dizAmAM rasa dharAvatuM hatuM. kalakattAmAM homIopethika kolejamAM abhyAsa karIne ema. sI. eca. sI.nI DigrI temaNe meLavI, ane amerikAmAM nyUyarka khAte abhyAsa karIne amerikana skUla opha necaropathInI "DokTara epha necaropathI" (N. D.) ane "DokTara opha meDisina' M. D.)nI DigrIe paNa meLavI. naisargika upacArazAstra e temane priya viSaya che ane DAkTara tarIke vyavasAya karatA hovA chatAM Arogya ane naisargika upacAre viSe lekhanakArya paNa karatA rahe che. De. enI Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-ztiAvali-vidyamAna graMthakArI 17 mesanTa, svAmI vivekAnaMda, mahAtmAM gAMdhI ane DA. beneDikTa hyusTanA jIvana tathA graMtheAnI temanA jIvana upara viziSTa asara che. I. sa. 1908 thI dhanvaMtari' mAsikanA te sahataMtrI hatA ane 1923 thI 1937 sudhI tenA te taMtrI hatA. gujarAta hemiyApethika esesIezana ane muMbaI prAMtika necarApethika eseAsIezananA te pramukha che. elagAmamAM bharAyalI akhila hiMda necarApethika keMgresanA pramukha tarIke te cuMTAyA hatA. amerikana necarApethika esosiezananA hiMda khAtenA pratinidhi te che. temanuM prathama pustaka 1909mAM 'tamAkunuM durvyasana' e nAme prasiddha thayuM hatuM. tyArapachI temanAM prasiddha thaelAM pustakAnI nAmAvaliH 'kSayarAga' (1911), ' Advantages of a Vegitarian Diet' (1912), AreAgya sAcavavAnA upAyA' (1914), * manuSyaneA kudaratI khArAka ' (1916), naisargika jIvana ' ( * Return to Nature ' nuM bhASAMtara) (1917), 'kromeApathI eTale vaupacAra vidyA' (1919), ' bALakanuM saMrakSaNa, saMvardhana ane zikSaNa' (1923), 'viTAminsa athavA AhAra mAta ArAgyaprApti' (1923), 'ArAgya viSe praznottaramALA' (1923), mArA amerikAnA pravAsa' (1923). " DA. mahAdevaprasAdanuM lagna sane 1916mAM naDIAdamAM zrI. padmAvatI khApAlAla vere thaeluM. temane traNa putrA ane traNa putrI che. meATA putra yeAgeza DAkTarI ane khIjo yajJeza khetIvADInA abhyAsa kare che. mukundarAya vijayazaMkara paTTaNI-pArAzaryaka emanA janma saM. 1970nA mahA vada 2 ne guruvAra tA. 11 mI phebruArI 1914 nA rAja meArakhImAM ahicchatra ( praznorA ) nAgara brAhmaNu jJAtimAM thaye| hatA. teo mULa koTaDA sAMgANInA vatanI. emanA pitAnuM nAma vijayazaMkara kAnajIbhAI paTTaNI ane mAtAnuM nAma zAntAlakSmI cakubhAI mULANI. prAthamika zikSaNa keATaDA sAMgANI ane rAjakATamAM tathA mAdhyamika rAjakATamAM laI ucca zikSaNa mATe tee bhAvanagara gayA. hajI te abhyAsa kare che. pitAnA kAvyaprema emanAmAM UtaryAM che ane pitAnI tathA sva. prabhAzaMkara paTTaNI ane gAMdhIjInI asara emanA jIvaMnaghaDatara Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakA2 5, 9 upara paDI che. tattvajJAna, zikSaNa, itihAsa ane kAvyasAhitya emanA abhyAsanA viSaye che - - I. sa. 1931mAM jAmanagaramAM zrI nirmaLAlakSmI lakSmIzaMkara vaidya joDe - emanuM lagna thayuM. emane be putrIo tathA eka putra che. emanI kRtioH arcana" (kAvyasaMgraha-zrI prabodha sAthe sahaprakAzana) 1978 * "saMskRti" (kAvyasaMgraha) 1941 muralIdhara rAmazaMkara ThAkura teo mULa iDara sTeTanA sura gAmanA audIcya brAhmaNa. emane janma e ja sTeTanA kukaDiyA gAme, emanA sALamAM saM.1966nA mahA suda 14 nA roja thayo. emanA pitAnuM nAma rAmazaMkara haridatta ThAkura ane mAtAnuM nAma gaMgAbAI. be varSanI vaye mAtAnuM sukha gumAvyuM ane thoDo vakhata mosALamAM ja gAmaThI nizALe prAthamika abhyAsa karI muMbaImAM pitA pAse AvyA, ne tyAM AgaLa abhyAsa calAvI maeNTrika thayA. ucca zikSaNa mATe pitAnI azakti hovAthI ApabaLe ja kolejanuM zikSaNa levAno nirdhAra karyo ane taMgI tathA hADamArIo veThIveThI te pAra utAryuM. maeNTrikamAM zrI bAdarAyaNa emanA gujarAtInA zikSaka hatA. temaNe emanA sAhitya pratinA anurAgane page che ane kolejamAM jatAM sva. narasiMharAva diveTiyAnA paricayamAM emane mUkyA, jemanAM mamatA, zikSaNa ane vidvattA traNee pitAnA jIvanane ghaDayuM ane paDyuM hovAne kaNasvIkAra teo kare che. bI. e.mAM tattvajJAna ne tarka lIdhelAM te sva. narasiMharAvanI icchAne vaza thaI badalI gujarAtI ane saMskRta laI te ema. e. thayA. Aje muMbaI siDanahAma kolejamAM te gujarAtInA adhyApaka che. I. sa. 1939mAM khAra (muMbaI)mAM zrI saralAbahena joDe emanuM lagna thayuM. emanAM pustakeH "saphara ane bIjAM kAvya" ("sapharanuM sakhya" pustakamAM sahakRti ), "meLo" (bALagIta), "gujarAtInuM adhyayana" (pra. vakIla sAthe sahakRti).. Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 paMthakA-cahniAvali-vidyamAna graMthakAre mULajI durlabhajI veda mULa TaMkArA (marabI) nA vatanI bhATiyA kuTuMbamAM emane janma rAvabahAdura durlabhajI dharamasI vedane tyAM I. sa. 1937nA zrAvaNa suda 11, tA. 16 mI ogasTa 1880mAM rAjakoTamAM thayo hato. emanAM mAtAnuM nAma raLiyAtabAI prAthamika zikSaNa merabImAM, mAdhyamika pAlaNapuramAM ane ucca zikSaNa emaNe muMbaI tema ja amadAvAdamAM lIdhuM. sAhitya taraphanuM valaNa pahelethI hatuM, emAMye dharma tathA dhArmika sAhitya tarapha vizeSa ruci hatI. jIvana para asara paNa gItA ane bhAgavata jevA graMthAe ane rAmakaThaNa paramahaMsa, kezavacandra sena tathA vivekAnaMdanA vAcane karI hatI. uparAMta gavardhanarAma, rAnaDe, baMgALI kavi surendra bhaTTAcArya, zekasapIara, emarsana ane gAMdhIjInA vicAre e emanuM mAnasa ghaDatara karyuM che. emane vyavasAya lekhanane ane vyAkhyAne-pravacane rahyo che. emanuM prathama lagna gaMDalamAM menAbAI sAtha saM. 195ramAM thayuM, tenA eka putra hayAta che. bIjAM lagna paNa goMDalamAM saM. 1967mAM thayuM tenA cha putra ane pAMca putrIo che. - emanI prathama kRti "svarUpaviveka' (vedAMta) I. sa. 1902 mAM bahAra paDI. emanI kRtionI sAlavAra yAdI nIce ApIe chIe. e uparAMta bIjI 31 kRti hajI aprakaTa che. svarUpaviveka (dAMta) 1902, First Fruits (kAvya) 1903, jAgRtimALA (sevAgata) 1909, nijakuMja (kAvyo) 1909, sannArIone be bela 1910, enene akSarapasalI 1911, kuMjalIlA (kAvya) 1912, sevAsaMgIta (gIta) 1913, lIlAvistAra (kAvya) 1916, strIone saMdeza 1917, navAM lokagIta 1928, strIzakti (nATaka) 1920, AtmAnA adhikAra bhogavatuM strItatva (pala ricAra uparathI) 1925, ajavilApa (soraThAmAM bhASAMtara) 1925, zrI kRSNajanmadarzana 1925, yugalagIta (soraThAmAM bhASAMtara), veNugIta (seraThAmAM bhASAMtara) (baMne bhAgavatamAMthI), pAMca bhaktonAM hadayakIrtana (gIta), sarasvatIcaMdranAM samaNAM-maharSi ge. mA. tri. ne akSara deha (kAvya) 1930, akSara navanIta, IzapaniSada (seraThAmAM bhASAMtara). Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra graMtha ane graMthakAra chu. huM mULazaMkara harinaMda mULANI gujarAtanI sarvasAmAnya janatAne rasa ane saMskAra ApanArAM 40thI 50nI vipula saMkhyAmAM ane UMcA sAhityaguNa dharAvatAM leAkapriya dRzya nATakA ApanAra ane gujarAtanI raMgabhUminuM sAcuM saMskaraNa karanAra A nirADambarI ane akhela nATakakAra sAhityajagatamAM bahu jANItA nathI, enuM mukhya kAraNa e che ke emAMnA eka 'devakanyA' sivAya eka paNa nATaka chUpAeluM nathI. kAThiyAvADamAM cAvaMDa mukAme praznorA nAgara (ahicchatra) jJAtimAM vi. saM. 1924 nA kArtika suda pAMcamane divase mULa amarelInA vatanI harinaMda dayArAma mULANIne tyAM emane janma thayA. emanAM mAtAnuM mAnakuMvara naththu mahetA. amarelImAM ja aMgrejI ceAthA dhAraNa sudhI abhyAsa karyAM khAda emaNe ApameLe vAcana vagerethI ja zeksphIara, zerIDana temaja khIjA evA samartha aMgreja lekhakrAnAM nATakA tathA navaaA saraLatAthI vAMcI samajI zakAya teTaluM jJAna meLavyuM ane sAhityanA pAtAnA zekha pAdhye. saMskRtamAM paNa kAlidAsa AdinAM nATA samajIne vAMcI zakAya teTaluM jJAna e ja rIte meLavyuM. sAhitya uparAMta prAcIna temaja Adhunika sUirI tathA dharmanuM sAhitya, yegAbhyAsa ane Adhunika vijJAna e emanA abhyAsanA priya viSayeA. emanA jIvana para paNa e samartha nATakakArAnA vicArAnI, pAtaMjala yAgadarzana jevAM pustAnI temaja nathurAma zarmA ane anI mesaMTa jevAM dharmamImAMsakaeNAnAM lakhANAnI prabaLa asara paDI che. jIvanabhara emaNe nATakaeNA lakhavAne ja vyavasAya karyo che ane gujarAtanI jANItI nATaka kaMpanIone saMkhyAbaMdha leAkapriya nATakA ApyAM che, jevAM !- 'muMbaI gujarAtI nATaka kaMpanI'mAM rAjabIja, kundamALA, jayarAja, baeNrisTara, azaMkhakumArI, vIramaMDaLa, vikramacaritra, saubhAgyasuMdarI, jugala jugArI, kAmalatA, pratApa lakSmI, vasaMtaprabhA vagere; 'kAThiyAvADI nATaka maMDaLI'mAM kRSNacaritra ane devakanyA, 'rAyala nATaka maMDaLI'mAM bhAgyeAdaya ane eka ja bhUla, temaja 'muMbaI samAdha gujarAtI nATaka maMDaLI' mAM ratnAvali, vikrama ane zina vagere. kAThiyAvADamAM kuMDalA (sAvara) mukAme saM. 1937 mAM zrImatI kRSNAbA joDe emanuM lagna thayuM. emanAM traNa bALakAmAM sauthI moTAM dIkarI dhIraja. vacalA putra harilAla mULANI kAnapuranA Tekanikala Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-vivamAna graMthakAre InsTITyuTamAM lekacarara che, ane nAnA putra maNilAla paNa vijJAna laIne ema. esasI. thaelA che. | gujarAtI raMgabhUminuM sakriya utthAna lAvavAmAM emanA jeTalo hisso hajusudhI bhAgye ja koIe Apyo che. gurjara raMgabhUmi para kavi mULazaMkarane udaya thayo tyAre gujarAtI nATakanI sthiti vicitra hatI. gujarAtI bhASaNa, hiMdI gAyane ane dakSiNa paheravezavALAM strI pAtrothI nATaka bhajavAtAM. gujarAtI nATakomAM zuddha gujarAtI bhASA, AcAravicAra badhuM gujarAtI jIvanamAMthI utAravA prayatna karI nATayasAhityanI prathama dizA batAvavAnuM kAma kavi mULazaMkare karyuM. emanI pratibhAvAna kalame lakhAelAM nATake, urdUnA prakhyAta lekhaka munzI AtrA hatra ane marAThI nATakakAra khADilakara aneka vAra jatA ane tenuM manana vivecana karatA. vAghajI AzArAma ane DAhyAbhAI dhoLazA emanA samakAline. emanuM prathama nATaka "rAjabIja' I.sa. 1888-90nI lagabhaga lakhAyuM. tyArapachI "kuMdabALA", "mULarAja', "jayarAja' vagere AvyAM. gujarAtanA lokasamAjane ghelo karanAra saubhAgyasuMdarI' nATakanA ane temAM jANItA pAtra jayazaMkara "suMdarI'nA sarjaka paNa e ja. e "saubhAgyasuMdarI" sAthenAM ajaba kumArI', "vIramaMDaLa" "vikramacaritra', "jugala jugArI", "kAmalata', * naMdabatrIsI', ane "kaNacaritra' e emanAM madhyakALanAM nATake. lokacine sAthe rAkhavAnA prayatnamAM emAM mAtra emaNe saraLa ane AkarSaka vastujanA e be ja tane saMbhALelAM che; jyAre sAhityaguNenI daSTie jotAM vastuvikAsa, pAtravidhya, svabhAvavikAsa, Adi kalAnI janA sAthe ucca Adarzo ane vicAre, rasika tarkavAda, zuddha ane baLavALI bhASA temaja kAvyamaya sAhityane upayoga emAM uttarottara caDato dekhAto Ave che. "kRSNacaritra' nATaka sudhImAM emane madhyakALa pasAra thaI emanI kalA pUrNa vikAsa pAme che. e daramyAna emanuM jIvana paNu kramazaH gAbhyAsa ane tattvaciMtana tarapha vaLatuM jatuM hovAthI emanAM pakavakALanAM nATake hadayabhAvanAnAM citro karatAM vicArasamRddhithI vizeSa bharelAM dekhAya che. temAM devakanyA', caitanyakumAra', 'vasaMtaprabhA', pratApa lakSmI", "saMgatanAM phaLa", "UrvazI', 'bhAgyodaya', "eka ja bhUlI, parasa-sikaMdara, bakilA', "dharmavIra, kalyANarAya", "ratnAvali ane vikrama ane zani (1925) gaNAvI zakAya. A badhAM nATake uparAMta aneka nATakamAM thoDA ghaNA praveza ne gAyane emaNe lakhI ApyAM che Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - paMtha ane graMthakAra pu. 9 ghaNumAM prasaMgavaividhya yojIne rasa upajAvyo che; ghaNAMnI vastusaMkalanA sudhArI ApI che. "suryakumArI" ane "chatrasAla' tenAM udAharaNa che. sagata sAkSaravarya gavardhanarAmabhAI ane ramaNabhAI jevAoe emanAM nATaka joIne UMcA abhiprAya ApelA. sva. raNajItarAme emanAM nATakomAMthI keTalAka bhAga prasiddha karavAnI mAgaNI karelI, paNa daivayoge raNajItarAma akALa avasAna pAmyA. emanuM ekamAtra prakAzita pustaka devakanyA' I. sa. 1909 mAM bahAra paDayuM che. bAkInAM emanAM racelAM nATake vividha kaMpanIoe bhajavelAM, tenI yAdI nIce mujaba cheH (1) rAjabIja, (2) kundalALA, (3) jayarAja, (4) mULarAja solaMkI, (5) berIsTara, (6) ajakumArI, (7) vIramaMDaLa, (8) vikramacaritra, (9) saubhAgyasuMdarI, (10) jugala jugArI, (11) naMdabatrIsI, (12) zakuMtalA, (13) kAmalata, (14) zrI kRSNacaritra, (15) devakanyA, (16) caitanyakumAra, (17) vasaMtaprabhA, (18) pratApa lakSmI, (19) saMgatanAM phaLa, (20) bhAgyodaya, (21) eka ja bhUla, (22) kokilA, (23) pArasa-sikaMdara, (24) dharmavIra, (25) kalyANarAya, (26) ratnAvali, (27) vikrama ane zani, (28) UrvazI-pururavA athavA kanakamaMjarI, (29) sudarzana. AmAMnAM 23, 24, 25, 28 ane 29 naMbaranAM nATake saMyogavazAt bhajavAyAM nathI. A uparAMta temaNe bIjA keTalAMka nATake lakhyAM che ane lakhavA bhAMDelAM chatAM adhUrAM rahyAM che. temAMnAM thoDAMnAM nAma-bhejapratApa, cIna-jApAna, sudharelI, zvetavasanA, bhojaratna kAlidAsa, cittoDanI rANI pavinI, gerI gulAmaDI, ganeranI rANI, madhu-mAdhavI, okhAharaNa, capalAnI cAturI, ItyAdi. mehanalAla tulasIdAsa mahetA (saMpAna) zrI. mehanalAla mahetAne janma tA. 14-1-1911 ne roja merabI tAbe cakamapura nAmanA gAmamAM thayo hato. temanuM mULa vatana merakhI che. temanA pitAnuM nAma tulasIdAsa avicala mahetA ane mAtAnuM nAma zivAra DuMgarazI. nyAte te dazAzrImALI vaNika che. sane 1939mAM temanuM lagna amadAvAdamAM zrI amRtalAla zeThanAM putrI lAbhubahena sAthe thayuM che. zrI. lAbhubahena mahetA eka sArAM lekhikA che. Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMthakAra-caritAvali-vimAna graMthakAre temaNe prAthamika uparAMta mAdhyamika keLavaNuM mAtra aMgrejI be dhAraNa sudhI lIdhI che, paraMtu zALAnI bahAra temaNe pitAne abhyAsa vAcanaThArA sArI peThe vadhAryo che. Arthika kAraNe ane asahakAranI caLavaLa lIdhe temaNe agIAra varSanI vaye ja zALAne abhyAsa choDI dIdho hato. e pachI temaNe judI judI vepArI peDhIomAM nokarI karI ane vepAra paNa karIne duniyAdArIno anubhava sArI peThe karI lIdho. 1930 thI 1934 sudhI satyAgrahamAM joDAIne traNa vAra te jela jAtrAo karI. e arasAmAM yuvakasaMghe ane vyAyAmapravRttimAM paNa temaNe bhAga lIdhelo. temanA lekhanane prAraMbha jelanivAsa daramyAna ja thaela. ' "bhAratI sAhityasaMgha'nI sthApanA karIne temaNe ucca keTinA sAhityanuM prakAzana zaru kareluM. te sAthe "mi " "navaracanA' nAmanAM mAsika patro te calAvatA. e saMsthAthI chUTA paDIne temaNe "jIvana sAhityamaMdira" nAmanI sAhityasaMsthA muMbaImAM sthApI che ane tenI taraphathI pratimA' nAmanuM mAsika patra zaru karyuM che. te uparAMta "pravAsI sAptAhikanA te taMtrI che. janasvabhAvane abhyAsa emane priya viSaya che, ane gAMdhIjInA jIvana temaja temanAM lakhANanI temanA upara viziSTa asara che. temaNe mukhyatve TUMkI vArtAo ane navalakathAo lakhI che. temAM rASTrIyatva tathA jIvanasaraNuM saMbaMdhe chapAyelI chApa gAMdhIyuganI preraNArUpa jaNAya che. temanuM prathama pustaka 1935 mAM aMtaranI vAta" e nAmathI prasiddha thaeluM. tyArapachInAM temanAM pustakonI nAmAvali nIce mujaba che: saMjIvanI' (1936), "prAyazcitta bhAga 1-2' (1936-37), "aMtaranI vyathA' (1937), "jhAMjhavAnAM jaLa' (1937), "lagna-eka samasyA' (1978), "akhaMDa jyota' (1938), "maMgala mUti' (1978), "jAgatA rahejo bhAga 1-ra' (1939-40), "traNa pagalAM' (1941), jAtIya roge' (1941), phUTelAM suvarNapAtro' (1942), "vidAya' (1944)." yusupha abadulaganI mAMDaviyA - emane janma kAThiyAvADamAM emane vatana merabI tAbe TaMkArA nAmanA gAmamAM memaNa (muslima) kAmamAM I. sa. 1910 mAM thayo. emanA pitAnuM nAma abadulaganI AdamabhAI mAMDaviyA ane mAtAnuM nAma AyazA Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. 9 taiyaba mALiyAvALA. I.sa. 1976 nI 31mI Disembare emanuM prathama lagna narabAna IsmAIla sAthe thayuM, paraMtu 1940nA me mAsamAM narabAnunuM avasAna thatAM e varSanA navembaramAM emanuM bIjuM lagna morabInA jANItA zaherI zeTha hAjI mUsA ArabInI putrI durabAna sAthe thayuM. emanA pitAne ujajena (mALavA) khAte jhaverAtane vepAra hatuM, eTale tyAMnI komarziyala skUlamAM emaNe gujarAtI ane hindInuM zikSaNa lIdhuM. buddhi tejasvI hovAthI abhyAsamAM prathama ja rahetA ane pitAnI Arthika sthiti paNa sArI hovAthI AgaLa abhyAsanI badhI zakyatAo hatI; paraMtu e ja arasAmAM khilAphata ane asahakAranuM AMdolana UpaDatAM, ane pitA temaja moTA bhAIe caLavaLamAM utsAhabharyo bhAga letA hatA, eTale aMgrejI bhaNavuM harAma gaNI madresAe-IslAmiyAmAM emane dAkhala karavAmAM AvyA, jyAM emaNe urdU ane arabInuM zikSaNa lIdhuM, paraMtu evAmAM vatana pAchA pharavAnuM thatAM abhyAsa paDato mUko paDyopAchaLathI khAnagI abhyAsaThArA emaNe aMgrejInuM jJAna meLavyuM je hajI paNa cAlu che. vAcanane zekha nAnapaNathI ja hato; amadAvAdanA "dIna patramAM jJAtiviSayaka carcApa lakhavAnA prAraMbhathI manavRtti lekhana tarapha vaLI ane patrakAratve emane AkarSI. rAMderethI nIkaLatA "sAdika' mAsikamAM emanAM zarUnAM lakhANa chapAtAM. te pachI taka maLatAM 1930mAM rANapurathI nIkaLatA "muslima' aThavADikanA sahataMtrI tarIke, 1933 mAM "memaNa" sAptAhika ane "cAMda" mAsika jAte kADhIne, ane te baMdha thatAM 1935mAM rAjakeTanA "memaNa buleTina'nA sahataMtrI tarIke kAma karatAM emanI kalama kasAI ane chellI kAmagIrImAM emanAM lakhANe kapriya thayAM. 1937nA sapTembaramAM emaNe rAjakoTathI "InkilAba' sAptAhika pite zaru karyuM, ane tyArabAda 1938mAM bAMTavAmAM kehinUra pri. presanA menejara tarIke joDAyA je sthAne teo hajI che. paNa patrakAratva emane priya viSaya che ane yuddhanI agavaDa jatAM pite pharI e zaru karavAnI umeda dharAve che. emanA jIvana para IslAmanA payagambara muhammada (sala.) nI ane alAmaH muhammada IkabAla tathA maulAnA muhammadaalInAM lekhana tathA upadezanI prabaLa asara paDI che ane kuraAna, muhammada IkabAlanAM pustake emanAM preraka baLa che. svabhAve zaramALa hevAthI jAheramAM te bhAgye ja Ave che. emanAM pustakonI yAdI nIce mujaba che : Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMthakAza-pAtAvazi-vidyamAna graMthakAre nayananAM nIra (navalikAo) 1937, azrukathAo ("begamAna ke AMsu" parathI) 1933, javALAo (navalikAo) 1937, hindanuM muslima rAjakAraNa (udda parathI) 1940, muslima lIgane itihAsa (saMpAdita) 1941, pAkistAna (udda uparathI) 1941, IslAma ane talavAra, kAIde Ajhama muhammadaalI jinnAha, tandurastInuM zarmanAmuM. raNachoDadAsa vRMdAvanadAsa paTavArI zrI. raNachoDadAsa vRMdAvanadAsa paTavArIne janma saM. 1920 nA zrAvaNa suda 8 nA roja temanA vatana dhukAmAM thaelo. temanA pitAnuM nAma vRMdAvanadAsa vallabhadAsa ane mAtAnuM nAma gaMgAbAI nyAte te vIsA maDha vaNika che. temaNe prAthamika keLavaNI dhaMdhukAmAM ane mAdhyamika keLavaNuM bhAvanagara tathA rAjakoTamAM lIdhelI. UMcI keLavaNI muMbaImAM laIne sane 1889-90 mAM bI. e., ela. ela. bI. nI DigrI meLavelI. vakIlAtathI vyavasAyanI zarUAta karIne sane 1901 thI 1926 sudhImAM temaNe pAlaNapura, geMDaLa ane morabImAM dIvAna tarIke kAma kareluM. 1927 thI 1938 sudhI dezI rAjyo taraphathI mahatvanA gIrAsanA keso calAvyA bAda 1939 thI te nivRtta jIvana gALI rahyA che. itihAsa ane arthazAstra emanA abhyAsanA priya viSaya che, paratu dhArmika graMthonA vAcanamAM rasa hovAthI lekhanakAryamAM te temaNe vizeSAMze dhArmika graMthone ja pasaMdagI ApI che. akhila hiMda vallabhIya vaiSNava pariSadanA upapramukha tarIke temaNe sane 1904 thI 1921 sudhI kAma karyuM hatuM. temanuM prathama pustaka sane 1910 mAM "puSTimArgIya siddhAnta bhAga-1 bahAra paDeluM, jene bIjo bhAga 1920 mAM ane trIjo- bhAga 1923-24 mAM bahAra paDyo hato. temanuM "sparzAsparzaviveka" pustaka 1934 mAM bahAra paDayuM hatuM. temaNe keTalAka dhArmika graMthe Arthika sahAya ApIne prasiddha karAvyA che. temanuM lagna dhaMdhukAmAM saMvata 1933 mAM samajubAI sAthe thaeluM. temane be putro che; moTAnI uMmara 58 ane nAnAnI uMmare ja che.. Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - graMtha ane saMthakAra pu. 9 rAmanArAyaNa nAgaradAsa pAThaka " zrI. rAmanArAyaNa nAgaradAsa pAThakane janma saMvata 1961 nA mahA vada 4 nA roja dhoLakA tAlukAnA temanA vatananA gAma bhoLAdamAM thayo hatuM. temanA pitAjInuM nAma nAgaradAsa chaganalAla pAThaka ane mAtAnuM nAma saMtakabAI nyAte te praznArA nAgara brAhmaNa che. I. sa. 1936 mAM temanuM lagna muMbaImAM sau. narmadAbAI sAthe thaeluM. temane be putrIo che. gAmaThI zALAmAM sAta gujarAtI dhoraNa sudhI prAthamika keLavaNI lIdhA bAda temaNe lAThInI saMskRta pAThazALAmAM saMskRtane abhyAsa lai kaumudI sudhI karelo. pachI vaDhavANanI rASTrIya zALAmAM aMgrejIne badale hiMdI bhASA laIne te vinIta thaelA. zikSaNa ane lekhana e emanA vyavasAyo che. saMskRta kAvyasAhitya ane lokasAhitya emanA priya abhyAsaviSayo che. gAMdhIjI ane camanalAla veNuvatI temanA jIvana upara prabaLa asara che. temanI navalakathAomAM ame navalikAo vageremAM rASTrIya vicArasaraNanI marama suvAsa prasarelI che. - temanuM prathama pustaka . sa. 1925mAM "bhAratanA bhaDavIre' lakhAyeluM ane 1928mAM prasiddha thaeluM. tyArapachI temanI je sAhityakRtio prasiddha thaI che tenI nAmAvali nIce mujaba cheH "cheTAM re'je mAbApa' (1929), "veThane vAre' (1929), pacAsa varSa pachI 1931), "cAra pravAso (1934), "kALA pANIne pele pAra' (1935), "yugAvatAra gAMdhI bhAga 1-2-3 (1936), "AvatI kAla" (1937), "jagatane tAta' (1978), "rAjakeTane satyAgraha' (1939), pravAsa patrA' (1939), mAnavatAnAM mUla' (1941), khAMDAnI dhAra' (1941). lakSmInArAyaNa raNachoDalAla vyAsa (svamastha') rAjakeTamAM I. sa. 1913nA navembaranI 13 mI tArIkhe (kArtika pUNimAe) emane janma thaye. teo mULa jAmanagaranA prArA brAhmaNa ane emanA pitAnuM nAma raNachoDalAla kezavalAla vyAsa. mAtAnuM nAma sva. sI. rukimaNI pArvatIprasAda vaidya, jAmanagaranA jANItA saMgItavettA AdityarAmajI emanA prapitAmaha thAya. emane uchera ane prAthamika zikSaNa mesALamAM-rAjakoTamAM ja thayAM. tyAM nAnA, nAnI, baMne bhAmA, badhAM kavitA racatAM ane gharamAM kAvyonAM Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali-vimAna graMthakAre 17. aMgrejI pustaka hatAM; jAmanagaramAM pitAe paNa adyatana gujarAtI pustako vasAvelAM eTale sAhityasaMskAra bALapaNathI ja paDayA hatA. e vAcanamAM bAyarana ane garlIe khUba asara karI. sAhitya pratye anurAga hAvA chatAM bhUgoLa ane vijJAna e emanA abhyAsanA priya viSaya che. I. sa. 1936 mAM sva. kavi kAntanAM putrI Dolara je. emanuM lagna thayuM. Aje teo muMbAInA jhaMDu phArmAsyuTikala varmamAM kAma kare che. emanAM pustako " acalA" (lAMbuM praNayakAvya) 1937, "vinAzanA aMze, mAyA" (be lAMbAM kathAkAvyo) 1938, "zodha" ("mehana zukala ne nAme lakhelI lAMbI vArtA) 1939, "ajapAnI mAdhurI" (kAvyasaMcaya) 1941. zikaralAla gaMgAzaMkara zAstrI zrI. zaMkaralAla gaMgAzaMkara zAstrIne janma tA. 2-5-1902 nA roja cuNela (tA. naDIyAda)mAM thaelo. te nyAte sAThedarA nAgara che. temanA vatananuM gAma malAtaja che. temanA pitAnuM nAma gaMgAzaMkara vrajalAla zAstrI ane mAtuzrInuM nAma ramaNIbA. zrI. zaMkaralAlanuM lagna I. sa. 1924 mAM zrI. zAradAgaurI bhAIlAla paMDyA sAthe kAsoramAM thaeluM. zrI. zaMkaralAle prAthamika keLavaNu malAtajamAM laIne vana. phAyanalanI parIkSA UMcA naMbare pAsa karI inAma meLaveluM. I. sa. 1919 mAM te sojItrA hAIskUlamAMthI meTrika thaelA. tyArapachI bI. e. sudhIno abhyAsa temaNe gujarAta kelejamAM karelo. bI. e. nAM be varSamAM temaNe sarakArI meriTa skolarazIpa meLavelI ane bI.e. nI parIkSAmAM paheo varga meLavyo hato. 1925 mAM te saMskRta ane gujarAtI laIne ema. e. thayA hatA, ane 1929mAM ela. ela. bI. thayA hatA. - I. sa. 1932 nI sAlathI te junAgaDhanI kolejamAM adhyApaka che. itihAsa ane purAtattva e temanA rasa tathA abhyAsanA viSaya che. svAmI vivekAnaMda tathA rAmatIrthanAM pustake, dI. bA. kezavalAla dhruva, pre. ke. vI. abhaMkara, ane pro. phiroja dAvara vagereno saMparka e temanA jIvana upara khAsa asara karanArA graMtho tathA vyaktio che. prAyaTarI hAiskUlamAM cAreka varSa temaNe zikSaka tarIke kArya karyuM hatuM ane pachI thoDo vakhata amadAvAdamAM vakIlana vyavasAya karelo. 18 ------- Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - graMtha ane graMthakAra pu. 2 junAgaDhanI kolejamAM adhyApaka tarIke joDAyA pachI 1939-40mAM temaNe junAgaDhanA yuvarAjanA zikSaka tarIke kAma karyuM hatuM. 1934 mAM temaNe sva. vrajalAla zAstrInuM rasagaMgA saMpAdita karI prasiddha kareluM te temanuM paheluM prakAzana hatuM. temanAM bIjAM pustako mukhyatve karIne vivecanenAM tathA sAkSaronA samabhAvI jIvanacaritranAM che. temanAM pustakonI nAmAvali nIce mujaba che: (1) rasagaMgA (vrajalAla zAstrIkRta) i. sa. 1934 (2) sAhityane evAthI , 1938 (3) sAhityadraSTAne , 1941 (4) pAnadAnI (navalikAo) , 1941 sAhityane evAthI" e pustaka 1939-40 pharsTa Iyara A ane komarsa mATe pAya pustaka tarIke maMjura thayuM hatuM. sAkaracaMda mANekacaMda ghaDiyALI zrI. sAkaracaMda mANekacaMda ghaDiyALIno janma suratamAM tA. 17-11-1877 nA roja thayo hato. temanAM mAtAnuM nAma icachAbahena hatuM. amadAvAdanI visAzrImALI jaina jJAtimAM te hatA. zrI. sAkaracaMdanA pitAmaha metIcaMda jyacaMda Azare 150 varSa pUrve amadAvAdathI suratamAM AvI vasyA hatA. zrI. mANekacaMda pahelAM jhaverAtanuM kAmakAja karatA ane pAchaLathI ghaDiyALone vepAra zaru karyo tyArathI temanI aTaka ghaDiyALI tarIke sthapAI hatI. zrI. sAkaracaMda ghaDiyALIe prAthamika ane mAdhyamika keLavaNI suratamAM lIdhI hatI. cauda varSanI vaye meTrikanI parIkSA pasAra karIne te muMbaImAM vilsana kolejamAM abhyAsa mATe dAkhala thayA hatA. bI.e.nI parIkSAmAM be vakhata nApAsa thavAthI abhyAsa choDI daIne te dainika akhabAre sodAgara 'nA taMtrIkhAtAmAM joDAyA hatA. jaina che. kenpharansane janma ApavAnA yatnamAM jeoe mukhya bhAga lIdhe have temAMnA eka zrI. ghaDiyALI paNa hatA. keTalAMka jaina maMDaLanA te sabhya hatA ane keTalAkanA maMtrI tarIke paNa temaNe kAma karyuM hatuM. "akhabAre sodAgara" uparAMta "muMbaI samAcAra"mAM, "hiMdustAnamAM ane "sAMja vartamAnamAM paNa temaNe keTaloka vakhata tAlIma lIdhI hatI. chellAM keTalAMka varSothI "muMbaI samAcAra patramAM te "jaine carcA"nA kalamanuM saMpAdana kare che. Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrethakAra-caritAvali-vidyamAna graMthakAre temaNe lakhelAM pustakamAMnAM mukhya nIce mujaba cheH (1) duniyAne sauthI prAcIna dharma (1902), (2) matanI khINa (1903), (3) pArasamaNi-Wil-Power (1920), (4) vijayakaLA-Art of Success (1923), (5) hipnoTijhama athavA jIvatuM vazIkaraNa (1925). chelluM pustaka mAnasavidyAonA temanA vizALa abhyAsanA phaLarUpa che. temanuM paheluM lagna saM. 1962mAM cunIlAla chaganacaMda zrophanAM putrI ratanabAI sAthe thaeluM ane temanuM avasAna thatAM bIjuM lagna saM. 1967 mAM zeTha DAhyAbhAI karamacaMdanAM putrI gulAbabAI sAthe thayuM hatuM. saM. 1995 mAM bIjAM patnI paNa avasAna pAmyAM che. sAkaralAla maganalAla kApaDiyA zrI. sAkaralAla maganalAla kApaDiyA (madhukara) mULe pAraDI (jI.surata) nA moDha vaNika che. temanAM mAtAnuM nAma hIrAbAI. temane janma saM. 1953mAM thaelo. I. sa. 1924mAM temanuM lagna thaeluM. patnInuM nAma vIramatI. pAraDImAM prAthamika keLavaNuM lIdhA pachI aMgrejI keLavaNuM zALAmAM bhaNune temaNe mAtra 3 dhoraNa sudhI ja lIdhelI; parantu khaMta ane khAnagI abhyAsane jere temaNe potAnuM aMgrejI jJAna eTaluM vadhAryuM che ke tAjetaramAM temaNe amerikAnA prauDhazikSaNapracAranA niSNuta mI. Dela kAranegInA graMtha How to win friends and influence people e nAmanA aMgrejI graMthano anuvAda karyo che je mesarsa DI. bI. tArApAravALAe prasiddha karyo che. e uparAMta bIjAM ghaNuM pustake temaNe aMgrejI bhASAnA graMthane AdhAra laIne lakhyAM che. temane mukhya vyavasAya patrakAritva che. chellAM 20 varSathI te "jAme jamazeda'nA taMtrI khAtAmAM kAma kare che. temanA jIvana para viziSTa asara mIsIsa besaMTa ane gAMdhIjInI thaI che paraMtu te AchI che, gherI nathI, ema temanuM kahevuM che. atyAranuM pitAnuM jIvana jaDa yaMtravat che evuM te mAnI anubhavI rahyA che. temanuM paheluM pustaka "kamanasIba lIlA" I. sa. 1917mAM bahAra paDeluM. tyArapachInAM temanAM bIjAM pustakomAM "lohIne vepAra" ane "dhIkhate jvALAmukhI" e be navalakathAnAM pustake maulika che ane bAkInAM navalakathAnAM pustako anuvAda ke anukaraNarUpa che. pustakenI nAmAvali nIce mujaba Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha ane graMthakAra pu. (1) kamanasIkha lIlA-bhAga che. (2) kalaMkita kAunTasa. (3) sauMdarya vijaya-pAMca bhAga. (4) madhura milana. (5) AnaMda jharaNAM (6) khulaprula, (7) prema-samAdhi. (8) gArA-me bhAga. (9) laMDana rAjyarahasya-12 bhAga. (10) jIMdagI jItavAnI jaDIbuTTI ( How to win friends and influence people ). (11) svarAjyane paMthe. (12) aAhInA vepAra. (13) dhIkhatA jvALAmukhI. (14) aMdhakAra para prakAza. (15) rAtanI rANI. (16) begama ke khalA ? (17) rasamaMdira. (18) kusumakumArI. (19) pele pAra (nATaka). (20) gunhegAra (nATaka). (21) A tArA bApanA deza. 140 sArAbhAI maNilAla navAkha gujarAtanI jainAzrita citrakalA tathA sthApatyeAnA khAsa abhyAsI ane te viSayanAM bahumUlya pustakAnA A taruNu saMpAdakanA janma amadAvAda pAsenA geAdhAvI gAmamAM temanA mesALamAM saM. 1963nA ASADha vadI 5tA. 29 mI julAI 1907 nA rAja thayA hatA. tee amadAvAdanA vIzA zrImALI jaina zvetAMbara mUrtipUjaka vaNika che, pitA maNilAla cunIlAla navAba amadAvAdamAM vepAra karatA. mAtA samarathamena temane cAra varSanI bALavayanA mUkIne gujarI gayAM, chatAM te mAne che ke citrakaLAnA premanA saMskAra emanAmAM mAtA taraphanA che. amadAvAdamAM ja zeTha bI. pI. jaina DI. vI. skUlamAM prAthamika tathA sAmAnya mAdhyamika keLavaNI lai te vepAramAM joDAyA, paNa sAMskArika valaNa juduM-jainAnA dhArmika temaja aitihAsika sAhityanA vAcananuM ane tenI purAtana hastapratamAMnI kalA pratyenuM hatuM, evAmAM i. sa. 1931mAM amadAvAdamAM dezivarita dharmArAdhaka samAja taraphathI jaina hastapratAnuM eka meTuM pradarzana yAjavAmAM AvyuM tenA mukhya kAryakartAomAMnA eka tarIke te kalAkAra zrI. ravizaMkara rAvaLanA samAgamamAM AvyA. zrI. rAvaLe temanI kalAdaSTi ane e viSayanI dAjha parakhI ane sArAbhAI ne emanAmAM preraNAsthAna sAMpaDayuM. tarata ja emanuM badhuM dhakadhyAna vepAramAMthI gujarAtanI kalAnA abhyAsa ane saMpAdana pAchaLa vaLyuM ane nizcayAtmaka khaMta tathA akhUTa dhIrajathI mathIne temaNe i. sa. 1976mAM " jaina citrakalpadruma nAmanuM peAtAnuM prathama pustaka rU. dasa hajAraneA gaMjAvara kharca ( je emaNe eka paNa pAInI mUDI vinA mAtra vyApArI kuneha ane trevaDa karIne ' Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra saritAvali - vidyamAna graMthakArI 12 meLavyeA ) karI bahAra pADayuM; ane gujarAtI prakAzatAnA itihAsamAM sAdhanasAmagrI ane prakAza baMnenI dRSTie samRddha evuM e emanuM prathama ja pustaka emane kItidA banyuM, A saphaLatAthI prerAI ne emaNe e ja viSayanA abhyAsa tathA sAhityalekhana ane prakAzanane peAtAnA vyavasAya banAvI dIdhA. jainAzrita sthApatya tathA kalA uparAMta maMtrazAstranA paNa te sArA abhyAsI che; ane 'zrI bhairava padmAvatI kalpa', 'zrI ghaMTAkarNa-mANibhadra-maMtrataMtra--kalpAdi saMgraha' Adi jevAM pustakA prakAzita karyAM che. citrakalpadruma jevuM ja samRddha emanuM khIjAM prakAzana, jainAnuM kalpasUtra (bArasAsUtra) saMpAdita karIne suMdara suzeAMbhanA tathA citrA sAthe 'citrakalpasUtra' nAmathI I. sa. 1941 mAM bahAra pADayuM. saMvata 1982mAM amadAvAdamAM emanuM lagna thaeluM. emanAM patnInuM nAma lIlAvatIena navAba che. emane eka putra ane be putrI hayAta che. hAla teo ANaMdajI kalyANujInI vikhyAta jaina peDhI taraphathI cAlatA "jaina DirekaTarI"nA vibhAganuM saMcAlana kare che. upara jaNAvelAM jaina kalA uparAMta peAtAnI saMpAdita karelI jaina prAcIna sAhityAhAra graMthAvali"mAM badhAM maLIne emaNe 20 pustakA AjasudhImAM prakaTa karyAM che. saMpAddita pustakAH--jaina citrakalpadruma (i. sa. 1936), mahAprAbhAvika navasmaraNu (i. sa. 1938), zrI ghaMTAkarNa--mANibhadra-maMtrataMtra-kalpAdi saMgraha, 11pa1 stavanamaMjUSA, zrI jaina sajjhAya saMgraha, zrI jinadarzana ceAvIzI, zrI jaina nityapATha saMgraha (I. sa. 1941), anubhavasiddha maMtrakhatrIzI, AkAzagAminI pAdakSepa vidhikalpa, maNikalpa yAne ratnaparIkSA, citrakalpasUtra (i. sa. 1941), bhAratanAM jaina tIrthI ane tenAM zilpasthApatya (I. sa. 1942). prakAzita pustakAH--jaina steAtrasaMgraha bhAga 1 (i. sa. 1932), jaina steAtrasaMdeAha bhAga 2 Urphe maMtrAdhirAja ciMtAmaNi, anekArtha sAhityasaMgraha bhAga 1, zrI bhairava padmAvatI kalpa, mahAcamatkAriDha vizAyaMtrakalpa aura hemakalpa, kAmavijetA sthUlibhadra ( i. sa. 1940), maharSi metAraja (I. sa. 1941), upasargahara yaMtra vidhi sahita. haragAvida premazaMkara trivedI kAThiyAvADanI jUnI vArtAo' nA be bhAga dvArA e prAMtanuM DhAkasAhitya sau paheluM-zrI. medhANInI paNa agAu--graMthastha karIne bahAra mUkanAra tarIke jANItA thaelA ane 'masta kavi' tribhuvana premazaMkaranA Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 graMtha ane graMthakAra pu. 2 A nAnA bhAI pote paNu eka sArA kavi che e bahu ochA jANutA haze. kAThiyAvADamAM mahuvA mukAme zrImALI brAhmaNu jJAtimAM saMvata 1928 nA ASADha suda 2 ne ravivAra tA. 7 mI julAI 1872 nA rAja emanA janma thayA hatA. traNa bhAiomAM sauthI nAnA emane e varSanI vayanA mUkIne pitA premazaMkara bhANujI trivedI gujarI gayA pachI te mAtA amRtabAnA hAtha nIce ja jIvanasaMskAra pAmyA; ane jUnA kavionI kRti, rAsA tathA rAsanAM bhaMDArarUpa mAtAnAM gAna-amRtanA sicaneja emanA vila baMdhumAM tathA emanAmAM kAvyAbhiruci prakaTAvI. mATapaNe viDala baMdhunI mAphka ja mahuvA kAzIvizvanAthanA sAhityavilAsI mahaMta rAmavanajI dharmavanajInA saMsarge e rucine peASI ane dRDha karI. te uparAMta maNilAla nabhubhAI, vi'khAla', kavi 'kAnta', harilAla dhruva, 'kalApI', 'jaTila', alavaMtarAya ThAkAra ane raNujItarAma vAvAbhAI tathA 'vIsamI sadI' vALA sva. hAjI mahamada alArakhiyA zivajInA paricaye uttarAttara emane preraNA ne prAtsAhana ApyAM. pustAmAM kavi geTenuM sArAjha k varTara' umara khayyAmanI smAIyAtA' ane 'pravINasAgara' emanA jIvana para prabaLa asara mUkI che. mahuvAmAM ja prAthamika ane mAdhyamika abhyAsa karI e aMgrejI sAtamA dheAraNa sudhI paheAMcyA, paNa tabiyata lathaDavAne kAraNe abhyAsa tyAMthI ja paDatA mUkavA paDayo ane tyArathI bhAvanagaranA keLavaNI khAtAmAM zikSaka tarIke AkhI kArakirdI gALI hAla 21 varSathI penzana upara che. emanuM lagna bhAvanagara saMsthAnanA jasayarA gAme saM. 1938 mAM geAdAvarIbena dhanezvara ejhA sAthe thaeluM. emanA cAra putrA ane eka putrI ema pAMca saMtAneA Aje hayAta che. vidyArthI avasthAmAMthI ja e kAvyA lakhatA. 1902 mAM mar khayyAmanI AyAtAnuM tathA geTenA sArAjha Ak varTara' nuM bhASAMtara karyuM, ane 1907 mAM 'zivAjI ane jhayamunnisA' nAmanuM pustaka racIne kavi kAnta' nA upAddhAMta sAthe bahAra pADayuM. e emanuM prathama prakAzana. sva. raNajItarAma I. sa. 1909-10 nA arasAmAM sara prabhAzaMkara paTTaNInA sekreTarI thaIne bhAvanagara gayA, tyAM emanA paricayamAM te AvyA. emanI kAvyapravRttithI raNajItarAma prasanna thayA; paraMtu kAThiyAvADanA @AkasAhityane paNa emane khUba paricaya che ane sArA pramANamAM emaNe te ekaThuM karyuM che e jANIne teA leAkasAhityanAM Adya puraskartI raNuchatarAmanA Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhaMthakA-zazniAvali-vilamAna graMthakAra AnaMdane pAra na rahyo. e saMgraha pitAnI sAthe muMbaI laI jaI emaNe phArbasa sAhityasabhA pAse rU. 500 nuM pAritoSika te mATe apAvyuM. temAMnI keTalIka vArtAo hAjI mahamada zivajInA "vIsamI sadI'mAM prakaTa karAvI ane keTalIka te emanA mitra zrI. jayasukhalAla mahetAe "IsTa enDa vesTa' mAsikamAM aMgrejImAM anuvAdita karIne paNa pragaTa karI. I. sa. 1922 mAM emanI "kAThiyAvADanI lokavArtAo no pahelo bhAga zrI. baLavaMtarAya ThAkaranA upaghAta sAthe bahAra pADyo ane te parathI phArbasa sabhAe emane enA bIjA bhAga mATe paNa rU. 200nuM pAritoSika ApyuM. paNa A gALAmAM ja emane protsAhana ApanArAo - emanA vaDila baMdhu kavi tribhuvana, kavi kAnta, raNajItarAma ane hAjI mahammada uparAuparI videha thayA, ane emanuM dila bhAMgI gayuM. Aje zrI. balavaMtarAya ThAkora ja emane vAraMvAra protsAhana ApI zekhanamAM pravRtta rAkhe che. upara gaNavelAM be bhASAMtare uparAMta keTalAMka khaMDakAvyo, UrmikAvya, nATaka, tema ja keTaluMka kAThiyAvADI lokasAhitya-e badhuM hajI emanI pAse aprakaTa dazAmAM paDayuM che. emanA graMthAH (1) zivAjI ane jhayabunnisA (I. 1907) (2) kAThiyAvADanI jUnI vArtAo - bhAga 1 (I. 1922) (3) , , , - bhAga 2 (I. 1929) haradAna pIMgaLazI narelA bhAvanagaranA hAlanA rAjyakavi haradAnabhAIne janma bhAvanagaramAM, cAraNa jJAtimAM, saM. 1958 nA zrAvaNa vadI 17 ne ravivAranA roja thaye hato. emanA pitA pIMgaLazIbhAI jANItA cAraNa kavi ane bhAvanagara rAjyanA rAjyakavi hatA. emanAM mAtAnuM nAma mULIbA. goMDaLa tAbe carakhaDI gAme zrI jalubA sAthe saM. 1976 mAM emanuM lagna thayuM. emanA moTA putra paNa meTrika sudhI pahoMcavA uparAMta kAvyazAstrano abhyAsa kare che. bhAvanagaramAM ja prAthamika gujarAtI ane cha dhoraNa sudhI aMgrejIno emaNe abhyAsa karyo, ane pitAnI pAse saMskRta, hiMdI tathA cAraNI bhASAonuM adhyayana karyuM. e uparAMta saMskRta vAlmikI rAmAyaNa, pAtaMjala gadarzana, gItA, muktizAstra, mahAbhArata, pAMDavayazenducandrikA (hiMdI) ane harirasa (cAraNa) e graMthanA vAcane emanuM ghaDatara puSTa karyuM. kAvya Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 - graMtha ane graMthakAra pu. 9 sAhitya ane tattvajJAna e emanA nitya abhyAsanA viSaya che. tatvajJAnamAM zrI. godaDiyA svAmInA, thIephImAM zrI. harajIvana kAlidAsa mahetAnA saMsarganI pitAnA jIvana para prabaLa asara paDI hovAnuM teo svIkAre che. e uparAMta je rAjyanA pite rAjyakavi che tenA mahArAjA bhAvasiMhajI tathA kRSNakumArasiMhajI ane pradhAna sara prabhAzaMkaranI asarane paNa RNasvIkAra kare che. I. sa. 19raramAM emane pahelo graMtha zreyasa' bahAra paDayo. emanI kRtionI saMpUrNa yAdI nIce pramANe cheH zreyasa (1922), viya kAnta vallarI (1925), kRSNakumAra kAvyagraMtha (1931), devIstuti (1936), haradAna kAvya bhAga 1 (1979), kRSNa mahArAja kAvyagraMtha (1940), zaktidehA zataka (1941). harilAla mULazaMkara mULANI gujarAtane saMkhyAbaMdha lokapriya dazya nATake ApavA mATe paMkAelA pitAnA A putra paNa e ja dizAmAM-dazya nATaka ApanAra temaja jANItAM sAmayikamAM vividha sAhityaprakAranA ane mukhyatve vijJAnanA lekhe ApanAra tarIke jANItA che. jANItA nATayalekhaka zrI, mULazaMkara mULANIne tyAM, kAThiyAvADamAM amarelI mukAme, prArA jJAtimAM, I. sa. 1891 nA sapTembaranI 27 mI tArIkhe emane janma thayo. emanAM mAtAnuM nAma kRSNa prajArAma bhaTTa. prAthamika ane mAdhyamika zikSaNa muMbaImAM laIne I.sa. 1906mAM tyAMnI nyU hAIskUlamAMthI meTrika pAsa thaI vilsana kolejamAM emaNe vijJAnane abhyAsa karyo, bI. esa. sI. vargamAM oNlarazipa meLavI ane muMbaI yunivarsiTInA prathama ema. esa. sI. tarIke 1916 uttIrNa thayA. Aje teo kAnapuranA hAkerTa baTalara Tephalejikala insTITyUTamAM oIla TephalochamAM lekacarara che. emanuM lagna I.sa. 1907mAM kAThiyAvADamAM sAvarakuMDalA mukAme thayuM che. emanI patnInuM nAma sau. kundanalakSmI. emane be putra ane be putrI ema cAra bALake che. - sAhitya ane rasAyaNavijJAna e emanA abhyAsanA priya viSayo che. ane tenI pratIti ApaNane temanAM vividha saMkhyAbaMdha lakhANamAMthI Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAracaritAvali-vidhamAna graMthakArA 145 maLe che. emanA prathama graMtha kalA ke lakSmI' i. sa. 1913mAM mahAra paDaco, tyArathI AjasudhI emanI lekhanapravRtti cAlu rahI che. emanI kRtienI varSavAra yAdI nIce mujaba cheH caitanyakumAra (nATaka) prathama bhajavAyuM 1907-8 (kAThiyAvADI nATaka maMDaLI) bhadrAbhAminI (zAmaLabhaTTanI vArtA parathI) 1909. kalA ke lakSmI (Woman & the Artistne anuvAda) prakAzana 1913 sAceA saMnyAsa (nATaka) prathama bhajavAyuM 1920 (raoNyala nATaka maMDaLI ) vIranArI AzA 1925 ( muMbaI sukhAdha ) ,, "" .. "" 99 harizcandra bhagavatIzaMkara bhaTTa teo mULa surata jillAnA erapADa gAmanA mAtALA brAhmaNu. emaneA janma i. sa. 1906 nA DisembaranI chaThThI tArIkhe amadAvAdamAM thaye, ane bALapaNathI Aja lagInuM samasta jIvana muMbaimAM vItyuM che. emanA pitAnuM nAma bhagavatIzaMkara bhavAnIzaMkara bhaTTa ane mAtAnuM nAma dhIrajabahena. prAthamika ane mAdhyamika zikSaNa muMbaimAM lai maeNTrika thayA bAda ucca abhyAsa mATe banArasa hiMdu yunivarsiTImAM javAnI taiyArI pitAnA avasAnane lIdhe paDatI mUkI neAkarI levI paDelI, chatAM abhyAsanA anurAmane lIdhe e nekarI sAthe eka varSa senTa jheviyarsa kaoNlejamAM abhyAsa karelrA. uparAMta hAiskUlanA zikSaNa daramyAna sAthe sAthe jUnI Dhaba pramANe saMskRta ane vedAdhyayana zIkhavAnA paNa prayatna kareaA. kuTuMbapASaNane mATe nAkarI arthe abhyAsa cheADI dIdhele! hAvA chatAM vAcanA nAda emane eTaleA tIvra che ke kAvya, rAjakAraNu, saMskRti, itihAsa, kalAvivecana vagerenAM yureApI sAhityanAM dhaNAMkharAM pustakAthI te paricita che ane tenI adyatana mAhitI temanI pAsethI maLI zake. temAM paNa slAva sAhitya ane saMskRti (mukhyatve peAlAMDa viSe ) nA emane abhyAsa eTalA khALeA che ke peAlAMDa viSe pAte vAMcelAM pustakAnI yAdI muMbaimAMnA peAlAMDanA elacIne mekalIne vizeSa pustAnAM nAma meLavavA mATe emane maLavA gayA tyAre e elacIe kaheluM ke peAlAMDa viSe mArA karatAM paNa tame vadhAre pustaka vAMcyAM che! A uparAMta te kalAnA abhyAsI ne rasika bhAtA che ane rUpasuMdara graMthavidhAnamAM emane dRSTi che, paNa emane priya viSaya saMskRta ane aMgrejI kAvyeA che. Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 * graMtha ane graMthakAra pu9 i. sa. 1919mAM erapADamAM zrI. haravilAsabena gAMDAbhAI bhaTTa joDe emanuM lagna thayuM. emane eka putra ane be putrIo che. emanAM pustakanI sAlavAra yAdIH josepha pisukI" (pilAMDane tAraNahAra) 1937 "sapharanuM sakhya" (kAvyo) "kesuDA ane sonerU sthA jAu?" (kAvyo) 1941 1940 harihara prANazaMkara bhaTTa zrI. harihara bhaTTane janma saM. 151 nA vaizAkha sudI 7 (tA. 30-4-1895) nA roja kAThiyAvADanA jALIlA gAme thayo hate. temanA pitAnuM nAma prANazaMkara viThThalajI bhaTTa ane mAtAnuM nAma pArvatI mAdhavajI bhaTTa. temanuM mULa vatana amadAvAda che ane nyAte AdIcya brAhmaNa che. temanuM lagna 1916 mAM kuMDalAmAM zrImatI kastUrabAI sAthe thaeluM. kuMDalAmAM prAthamika keLavaNI lIdhA bAda bhAvanagaranI AphreDa hAIskUlamAM temaNe mAdhyamika keLavaNI lIdhI hatI. muMbaInI elphInsTana kolejamAM abhyAsa karIne temaNe bI. e.nI DigrI meLavI hatI. zikSaNakArya e emane mukhya vyavasAya che ane lekhana e gauNa vyavasAya che. gaNita ane khagoLavidyA emanA abhyAsanA priya viSe che. kAvyamAM te sArI peThe rasa dharAve che ane sArI kavitA paNa lakhe che. gAMdhIjInuM jIvana ane bhagavadgItAnI temanA jIvana upara viziSTa asara che. temanI prathama kRti "jita pafmASar' I. sa. 1921mAM prasiddha thaelI. tyArapachI bahAra paDelAM temanAM maulika pustake nIce mujaba che - "sAyana paMcAMga"nuM prathama prakAzana 1924 mAM thaeluM, te dara varSe niyamita rIte bahAra paDyA kare che. hRdayaraMga' (1934), khagaLa gaNita' bhAga 1 (1935), bhAga 2 (1936) ane bhAga 3 (1937). e uparAMta zrI. kizorIlAla saDAnA kRta bhUgoLanAM pustakenA temaNe karelA anuvAdoH ApaNuM ghara pRthvI" (1938), "arvAcIna bhUgoLa bhAga 1 (1939), bhAga 2 (1940), bhAga 3 (1941), bhAga 4 (1942). Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra-caritAvali - vidyamAna graMthakArI - hAzima yusupha bharUcA ( 'jhAra'rAMderI) 'jhAra'rAMderInA takhallusathI lakhAelAM pustake--ane temAM paNu 'zAyarI' nAmanA islAmI kAvyapraNAlinA piMgaLanI samajaNu ApatAM e pustakAnA kartA tarIke gujarAtI jANanArAone paricita A lekhaka mULa rAMderanA sunnI vaheArA kramanA che. surata jillAnA rAMdera gAmamAM I. sa. 1887 nA navembaranI pahelI tArIkhe emanA janma thayeA. emanuM nAma hAzima yusu* bharUcA ane emanA pitAnuM nAma yusuph hAzima bharUcA. emanAM mAtAnuM nAma mUminakhIkhI. rAMderamAM ja che. sa 1904mAM rasUlakhIkhI sAthe emanuM lagna thayuM. temane eka putra ane pAMca putrIe che. prAthamika ane mAdhyamika zikSaNa rAMderamAM lai teoe dilhI jai tyAMnA madresA amIniyaH arabiyaHmAM ucca zikSaNa lIdhuM. hAla te peAtAnA vatanamAM dhI rAMdera cUnAnI phArmasI' calAve che; paraMtu bacapaNathI ja sAhitya prati valaNa hatuM, temAM gulistAM, dIvAne hAphrijha, tuhakatula aharAra, vagere pustakAnA vAcane emane khUba preraNA ApI. e uparAMta emanA guru maulAnA azralI thAnavI, ustAda muktI kiphAyatullAha, mama anavarazAha vagerenI emanA jIvana upara prabaLa asara paDI che. yUnAnI vaidAnA emanA cAlu vyavasAya uparAMta Aja paMcAvana varSanI uMmare paNa teonI sAhityapravRtti hajI cAlu ja che. e uparAMta saMgItanuM jJAna emaNe bacu ustAda kacchI pAsethI ane sUranuM jJAna iMdAravALA mahamudakhAna pAsethI meLavyuM che, ane e zAstramAM 35 varSane anubhava dharAve che. Ama kAvya ane saMgIta e baMne kaLAonA zAstrIya jJAnane emanAmAM samanvaya thayeA che. emanA prathama graMtha kadussakhIla (anuvAda) i. sa. 1913 mAM mahAra paDacA enI AjasudhImAM cha AvRtti thai cUkI che. emanA graMthAnI yAdI nIce mujaba che : kandusakhI (anuvAda) hiMdusthAnI bhASA (anuvAda) zambhIre sadAkata (maulika) khutba e sadArata hajharata mUsA (ala) tihajhIrubhAsa suhelada 93 dharmapracAra mahAtmA ane islAma,, 147 .. 99 99 29 hindu rAjyanA humalA AtmA ane punarjanma, zAyarI bhAga 1-ra 29 .. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 graMtha ane graMthakAra pu. hIrAcaMda kasturacaMda jhaverI zrI. hIrAcaMda kasturacaMda jhaverIne janma suratamAM tA. 7-7-1901 maiM divase thaeaA. tee dhamaiM jaina ane vyavasAye jhaverI che, ane vyavasAyane kAraNe mekraTe bhAge muMbaImAM rahe che. peAtAnA vatana suratamAM temaNe peAtAnA sAhityaviSayanA anurAgane lIdhe gujarAtI sAhityamaMDaLanI sthApanAmAM agragaNya bhAga laI ne 6 varSa sudhI tenuM maMtrIpada lIdhuM hatuM. e maMDaLe pAchaLathI narmada sAhityasabhA' nAma dhAraNa karyuM che. e arasAmAM temaNe pre. meSananAM pustakAnuM bhASAMtara karyuM hatuM, jemAMnAM nIcenAM pusta prasiddha thayAM cheH (1) saMsArasvaghna, (ra) mRgajaLa, (3) jaganmAhitI ane naTarAja, (4) nAgakanyA. te uparAMta temaNe keTalIka TUMkI vArtAo ane chUTaka kAvyA lakhyAM che. "jaMbUtilaka" nAmanA mahAkAvyanA ardhA bhAga temaNe lakhyA che jene eka sarga 'dezabaMdhu'nA dIvALInA aMkamAM prasiddha thayA hatA. e kAvyamAM jaina tIrthaMkara mahAvIra svAmInA jIvananuM Alekhana che. temanA abhyAsa maeNTrika sudhIneA che parantu temaNe vAcana-mananathI peAtAnA jJAnamAM khUba vadhArA karyAM che je temanI kRtiomAM dekhAi Ave che. sAhityapravRttimAM temane zrI. ba. ka. ThAkAranuM protsAhana ThIka maLeluM che. saMtatimAM temane be putra ane eka putrI che. W Page #388 -------------------------------------------------------------------------- _