Book Title: Aalappaddhati
Author(s): Devsen Acharya, Bhuvnendrakumar Shastri
Publisher: Jain Sanskruti Samrakshak Sangh Solapur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001365/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mppropkare SPRODE zudanizcaya nazcayanaya nayacakra) azuddhani bipella opaupaheii zuddhadravyArthiva hatakamakA SIyAmA 450 AlApapadhdati Education feliemain FOR internasioni E Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvarAja jaina graMthamAlA hiMdI vibhAga puSpa 47 ve zrImaddevasenAcArya viracitA AlApapaddhati apara nAma dravyAnuyoga pravezikA 7. jIvarAja Tozo anavAdaka zrI. paM bhuvanendrakumAra zAstrI bAMdarI ( sAgara ma pra. ) vIrasaMvata 2516 i. sa. 1989 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka zrImAna zeTha aravida rAvajI adhyakSa jaina saMskRti saMrakSaka saMgha saMtoSa bhavana phalaTaNa gallI solApUra graMthamAlA saMpAdaka bhI. paM. narendra kumAra misIkara zAstrI solApUra zrI. DaoN. paM. devendra kumAra zAstrI nImaca prathamAvRttI 2000 prati i. sa. 1989 mUlya 7 rupaye mudraka mudraNa samrATa presa solApUra Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthamAlA paricaya solApUra nivAsI sva. bra. jIvarAja gautamacaMda dozI kaI varSose udAsIna hokara dharmakArya me apanI vRtti lagA rahe the / san 1940 me unakI prabala icchA ho uThI ki apanI nyAyopAjita saMpatti kA upayoga vizeSa rUpase dharma aura samAjakI unnattike kArya meM kare / tadanusAra unhoMne samasta dezakA paribhramaNa kara jaina vidvAnoMse sAkSAta aura likhita rUpase sammatiyA~ isa bAtakI saMgraha ki, kaunase kArya meM saMpattikA upayoga kiyA jAya / sphuTa matasacaya kara lene ke pazcAt san 1945 ke grISmakAla meM brahmacArIjIne siddhakSetra gajapaMtha (nAzika) ke zItala vAtAvaraNa meM vidvAnoMko samAja ekatrita kI aura UhApohapUrvaka nirNaya ke liye ukta viSaya prastuta kiyA / __vidvat sammelanake phalasvarUpa brahmacArIjIneM jaina saMskRti tathA jana sAhityake samasta aMgoke saMrakSaNa, uddhAra aura pracArake hetu, ''jaina saMskRti saMrakSaka saMgha" nAmaka saMsthAko sthApanA kI / usake liye ru. 30,000 ke dAnakI ghoSaNA kara dii| unakI parigraha nivRtti baDhatI gaI / sana 1944 me unhoMne lagabhaga do lAkha ko apanI saMpatti saMghako TrasTa rUpase arpaNa kii| isI saMghake aMtargata "jIvarAja jaina graMthamAlA' dvArA prAcIna prAkRta-saMskRtahiMdo tathA marAThI pustakoMkA prakAzana ho rahA haiN| Ajataka isa graMthamAlAse hiMdI vibhAgameM 46, kannaDameM 3, dhavalAmeM 9, tathA marAThImeM 81 pustake prakAzita ho cukI hai| prastuta pustaka hiMdo vibhAgakA 47 vA puSpa haiM / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya nivedana sadarahU AlApa paddhati nAmaka pustaka nyAyazAstrakA mUla prAraMbha pravezikA graMtha haiN| Ajakala mumukSu samAjameM nyAya zAstroMkA paThana pAThana karanekI abhiruci baDhatI jA rahI hai| jaina AgamameM praveza karane ke liye prathama jIvAdi padArthokA dravya-guNa-paryAyapramANa naya inakA prAthamika jJAna honA nitAMta Avazyaka hai / isa graMthakA hiMdI anuvAda zrI. paM. bhuvaneMdrakumAra zAstrI (bAMdarI nivAsI) inhone tayAra kara isakA prakAzana tathA pracAra karane ke liye Arthika sahayoga bhI pradAna kiyA haiN| isaliye yaha saMsthA unakI sadaiva RNI hai / tathA isa graMthakA mudraNa kArya mudraNa samrATa presa solApUra ke saMcAlaka inhone alpakAlameM sucAru rupase saMpanna kiyA isaliye yaha saMsthA unakI AbhArI hai| aMtameM isa graMthakA paThana pAThana kara mumukSu jIva AtmalAbha kre| isa pavitra bhAvanAke sAtha bhavadIya ratanacaMda zahA maMtrI jIvarAja jaina graMthamAlA solApUra. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bhagavAna mahAvIrane saMsAra ke duHkhose pUrNatayA parimakta honeke liye bhavyajIvoMke liye samyagdarzanajJAnacAritra rUpa mokSa mArga ko mukhyarUpase upadiSTa kiyA hai| mokSamArgakI prAptike liye prathama samyagdarzana aura samyagjJAna kI prApti Avazyaka hai| samyagdarzanase viparItAbhiniveza rahita jIvAdi sAtatattvoMkA tathA navapadArthoMkA yathArtha zraddhAna hotA hai aura samyagjJAnase saMzaya viparyaya aura anadhyavasAya doSoMse rahita yathAtathya (jo jaisA hai vaisA) chahadravyAdika aura aneka guNaparyAyAdikA jJAna hotA hai / isa jJAna ke vinA jIva pudvala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ina chahadravyoMmeM evaM jIvaM, ajIva, Azrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAtatatvoMme jJeya, heya, aura Adeya kA viveka nahIM ho sakatA aura isa viveka ke vinA mokSa mArgakA kAraNa bhedavijJAna nahI ho sakatA hai| jIvAdi chahadravyoMmeM 'sva' kA jIva upAdeya, mujhako choDakara zeSa jIva va pudvalAdi pAMca dravya jJeya hai| isI prakAra jIvAdi mAta tattvoMmeM jIva, saMvara, nirjarA, mokSa ye upAdeya, Azrava bandha heya aura ajIva tatva jJeya haiM / yadi isa prakAra kA bhedajJAna nahIM huA jo mokSamArgameM kise upAdeya mAna kara svIkAra karoge kise heya jAna kara choDege aura kise jJeya jAnakara usake prati mAdhyastha bhAva rakhoge / yahI bhedavijJAna mokSa mArga kA kAraNa haiM, isI abhiprAya ko lekara AcArya amRtacaMdrane samayasAra kalaza meM spaSTa nirUpita kiyA hai ki 'Ajataka jitane jIva siddha hue haiM, Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddha ho rahe hai aura bhaviSya meM hoge ve saba bheda vijJAna ke bala para hI ho rahe haiM aura jitane jIva saMsAra bhaTaka rahe hai ve isI ke abhAva meM bhaTaka rahe haiN|' mokSamArga kI prAptiko sAmagrI yA kAraNa kalApa chahadravya, nava padArtha sAta tattvo Adi kA yathArtha bodha pramANa naya aura nikSepoMse hotA hai| vastuke samasta aMzoMko jAnane vAle jJAna ko pramANa kahate hai / pramANa dvArA samasta vastu aMzoMkA nirNaya kiyA jAtA hai aura jAnA jAtA hai / jIvAdi chaha dravya pramANa viSaya prameya haiM / pramANa dvArA gRhIta vastuke eka aMzako grahaNa karanevAle yA jAnanevAle jJAna ko naya kahate haiM / naya ke dvArA vastutattvake eka aMza kA nirNaya kiyA jAtA haiM yA samyak rUpase jAnA jAtA haiM arthAt pramANa ke dvArA vastu ke saba azo ko grahaNa karake jJAnI puruSa apane prayojanake anusAra usameM se kisI eka aMza kI mukhyatAse kathana karatA hai vaha naya hai / ' ye saba zruta jJAna ke hI bheda hai isaliye zrutake vikalpokonaya kahA hai|' athavA jJAtAke abhiprAya ko naya kahA haiN| kahA bhI hai ki "jo vastu ko nAnA 1. bhedavijJAnata; siddhA: siddhA ye kila kecana / 2. tasyaivAbhAvato baddhAna ye kila kecana // sa. ka 131 pramaNena vastu saMgrahItArthaMkAMzo naya: 3. zruta vikalpo vA, jJAtubhiprAyo vA nayaH / (AlApapaddhati matra 160 ) 4. nAnA svabhAvebhya: byAvRtya ekasminsvabhAve vastu nayati prApayatItinayaH : / (vahI sUtra 180) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svabhAvose haTAkara eka svabhAvameM sthApita karatA haiM vaha naya haiM arthAt aneka guNa paryAyAtmaka dravyako eka dharmakI mukhyatAse nizcaya karanevAlA naya hai| mokSa mArga kI sAdhanA ke liye pramANa naya kA samyak bodha honA atyAvazyaka haiM / isI kAraNase AcArya gaddhapicchane tattvArdha sUtra meM "pramANa aura nayose samyakadarzana va jIvAdipadArthokA adhigama hotA hai|' aisA mukhyarUpase nirdiSTa kiyA hai| naya jJAna vinA vastu ke svarUpa kA yathArtha bodha na honese sAdhaka kA jIvana ekAMgI nirNaya honese sadA ulajhana bharA banA rahatA haiM aura mithyAtva na TUTanese vivAda kI AzaMkA banI rahatI haiM 1. jIvanameM yadi vyavahAra naya ke Azraya kI mukhyatA banI rahatI hai so bAhirI kriyAkANDa veSa tathA paravastuke tyAgAdika ko dharma mAnakara AtmA ke svarUpa kI ora lakSa na honese yathArtha sukhase vaMcita rahatA haiM kyoMki jIvoMke jo adhyavasAna hotA hai vaha vastuko avalaMbana kara hotA haiM tathApi vastuse bandha nahI hotA haiM adhyavasAnase hI bandha hotA haiM / adhyavasAnahI bandha kA kAraNa hai bAhya vastu nahI, kyoMki bandhakA kAraNa jo adhyavasAna haiM usake kAraNatvasehI bAhya vastu kI caritArthatA haiN| adhyavasAna kA niSedha karane ke liye bAhya vastu kA niSedha kiyA jAtA haiM / adhyAvasAna ko bAhya vastu Azraya bhUta hai; bAhya vastukA Azraya kiye binA adhyavasAna utpanna nahI hotA hai| isa prakAra bandha ke - ' - . 1. pramANa nayairadhigama: tatvArtha suutr| 6 / 2. bahatthaM par3acca ja puNa ajjhavasANaM tu hodi jIvANaM / Naya vatdhudodi baMdhI ajjhavasANa badhodhi / / samara sAragAdhAM (tathA usakI TIkA) 265 / / (3) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa apane adhyavasAnarUpa rAgAdika bhAvo ke tyAgane kI ora to lakSa na ho aura jo bAhya vastu tyAga ko dharma mAne usIme saMtuSTha banA rahe usake jIvana meM mAtra vyavahAra naya kI mukhyatA honese nizcaya rUpa svarUpa kI prApti karAnevAlA svAnubhava prApta honA asaMbhava ho, aise jIva ko Agama meM vyavahArAbhAsI mithyAdaSTi kahA hai| 2) isI prakAra koI mahAnubhAva nizcaya naya kI mukhyatA karake bAhya vastu kA tyAga aura apane pariNAmoM ke nimitta naimittika saMbaMdha kA jJAna na honese vyavahArAzrita vrata kriyA upavAsAdi kriyAoMko choDakara apane ko siddha samAna zuddhamAnakara svecchAcArI ho jAte hai ve bhI caraNAnuyoga paddhatikA jJAna honese bAhayatyAga tapa Adi kriyAoM aura rAgAdika ke abhAva kA anvaya hone para bhI ina ko nirarthaka mAna kara inhe na pAlana karate hue dharmAnukUla kriyAoMke binA svacchanda aura nirudyamI hokara mithyAvRSTi hI bane rahate haiM aura bandha ke kAraNa apane rAgAdi pariNAmoM kI ora dhyAna na honese ve saMsAra ke pAtra hote haiN| aise jIvoM ko Agama meM nizcayAbhAsI kahA hai| A. amata candra svAmI kahate haiM ki Upara kahe hue vyavahArA bhAsI aura ye nizcayA bhAsI donoM saMsAra me Dube haiN|' 3) isI prakAra koI sajjana upacarita asadbhUtanaya kI mukhyatA karake upAdAna ko anadekhAkara nimittAdhIna dRSTise 1. magnAH karma nayAvalaMbana parA jJAnaM na jAnanti ye| mAnA jJAnanayaMSi No'pi yadatisvacchanda mNdodymaa:| samayasAra kalaza / 111 // Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimitta kA AzrayahI saba kucha mAnate hue usIse apanA hita sAdhanA cAhate haiM unakI bhI aura lakSyana honese viparIta mAnyatA TUTatI nahI hai / kArya to upAdAna se hI hotA hai kArya hone ke svakAla meM nimitta kI upasthiti avazya hotI hai aisI upAdAna aura nimitta ko kAla pratyAsatti hai| nimittAdhIna dRSTi haTAne ke liye hI nimitta kA jJAna karAyA jAtA hai| kyoMki sadA nimitta para hotA hai aura vaha anurUpa upAdAna ke anukUla hI hotA hai| aisA upAdAna nimitta kA yathArtha jJAna na hone se nimitta mAtrase kArya mAnane vAle nimittavAdI bhI saMsAra meM duHkha ke hI bhAjana hote haiN| 4) koI medhAvI sajjana vyavahAra aura nizcaya ina dono nayoMke Azrayase jJAna aura cAritra kI ArAdhanA karanA cAhate hai| ve aisA mAnate hai ki siddha samAna AtmAkA anubhava karanA / nizcaya hai aura zIla saMyamAdikA pAlana karanA vyavahAra hai isa prakAra nizcaya vyavahAra do rUpa mokSa mAna kara nizcaya vyavahAra rUpa dono kA sAdhana karate hue mithyAdRSTihI bane rahate hai; kyoMki kisI anya dravyabhAvakA nAma nizcaya aura kisI anya kA nAma vyavahAra nahIM haiM / eka hI dravya ke bhAva ko usa rUpase nirUpita karanA nizcaya naya hai aura upacArase usa dravyake bhAvako anya dravya ke bhAvarUpa nirUpita karanA vyavahAra naya hai / jaise miTTIkA dhaDA hai use miTTIse banA huA honeke kAraNa miTTIkA ghaDA nirUpita karanA nizcaya naya hai aura ghI rakhA jAne ke kAraNa upacArase use ghI kA ghaDA kahanA vyavahAra naya haiM / isa dRSTirUpa jJAnake aMza naya kI apekSA na samajhakara jo vastu ko hI nizcaya aura vyavahAra rUpa mAnakara anyathA pravRtti karate hai ye bhI mithyAbuddhike kAraNa mithyAdRSTi hI hai / (5) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI AdhAra ko lekara bhaTTAraka deva senane apane "zrutabhavana dIpaka naya cakra" meM likhA haiM ki nizcaya ke avirodhI vyavahAra kA tathA samyaka vyavahArase siddha nizcaya kA paramArtha panA svIkAra kiyA gayA hai / vAstavameM paramArtha ke viSayameM vimUDha (rahita) ekAnta vyavahArI, vyavahAra ke viSayameM vimUDha ekAnta nizcaya vAdI, nizcaya vyavahAra dono ke viSaya meM vimUDha ekAnta ubhayavAdI tathA nizcaya vyavahAra anubhaya ke viSayameM vimUDha anubhayavAdI isa sabhI ke moha (mithyA abhiprAya) ko nirAkaraNa karaneke liye nizcaya vyavahArase AliMgita vastu kA nirNaya karanA Avazyaka hai / isI prakAra paraspara avinAbhAvIpanese kathaMcit bhedarUpa nizcaya vyavahAra kI sahaja (anAkula) siddhi hotI hai, anyathA inakA AbhAsa ho jAvegA; ataH (nizcaya sApekSa) vyavahAra kI prasiddhisehI nizcaya kI prasiddhi ho sakatI haiM anyathA nhiiN|' isa prasaMgameM yahAM cAra prakArake ekAnta mithyAdRSTiyoMkA prakAra nirUpita kiyA hai- 1) vyavahArAbhAsI 2) nizcayAbhAsI 3) ubhayAbhAsI aura 3) anubhayAbhAsI / inake atirikta aura bhI aneka prakArake ekAntavAdI mithyAdRSTi ho sakate haiM / inhI 1. tadyathA nizcayAvirodhena vyavahAramya samyagvyavahAreNa siddhasya nizcayasyaca paramArthatva diti / paramArtha mugdhAnAM vyavahAriNAM, vyavahAra mugdhAnAM nizcayavAdinAM, ubhayamugdhAnA mubhayavAdinAM, anubhaya mugdhAnA manubhayavAdi nirAsArthaM nizcaya vyavahArAbhyAmAliMgitaM kRtvAvastu nirNaya / hiHkathaMcit bhedaH parasparAvinA bhAvatvena nizcayavyavahArayoranAkulA siddhiH / anyathA bhAsa eva syAt / tasmAt vyavahAra prasidadhyava nizcaya prasiddhi nanyigheti / zrutabhavana dIpaka nayacakra pR. 81 // ___ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyA mAnyatAoM ke kAraNa dharma aura samAjake kSetra meM paMntha dala guTa yA vAda banate haiM aura panapate hai / . ina saba mithyA mAnyatAoMkA nirAkaraNa karaneke liye mokSamArga meM yathArtha kAraNa bhUta dravya unake guNa svabhAva paryAyoMkA tathA lakSaNa pramANa naya nikSepAdi kA jJAna karAneke liye AcArya devasenane isa 'AlApa paddhati' grantha kI racanAkI haiN| isa grantha ke ArambhameMhI maMgalA caraNa karate hue pratijJA vAkya rUpameM ve svayaM likhate haiM ki bhagavAna mahAvIra svAmI ko namaskAra karake guNoMkA svabhAvoM kA usI prakAra paryAyoMkA varNana vizeSa rUpase vistAra pUrvaka karUMgA / sAtha AlApa paddhati vacana racanA (bAtacIta) kI paripATIke anusAra naya cakra granthake AdhAra para dravyoMke lakSaNoMkI siddhike liye svabhAva kI siddhi ke liye isa grantha kI racanAkara rahA hUM / apanI isa grantha kI racanA kI pratijJA nusAra AcArya devasenane vistArase saMskRta bhASAmeM dravyAdi solaha adhikAroM dvArA isa grantha kA nirmANa kara bhavya jIvoMkA mahAn upakAra kiyA haiN| granthAntargabhita solaha adhikAra nimna prakArase hai- 1 dravya, 2) guNa 3) paryAya 4) svabhAva 5) pramANa 6) naya 7) guNa vyutpatti 8) paryAya vyutpatti 9) svabhAvavyutpatti 10) ekAnta pakSa doSa 11) naya yojanA 12) pramANa lakSaNa 13) naya vyutpatti 14) nikSepa vyutpatti 15) nayabhedokI vyutpatti aura 16) adhyAtmanayoMkA svarUpa / yaha sampUrNa racanA sarala atha gaMbhIra sUtroMdvArA saMkSepa meM kI gaI hai| yadi vistAra se inakI vyAkhyA aura TIkA ko jAve to Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha eka jaina darzana nirUpaka vizAla grantha bana sakatA haiN| vaise dravya paryAyAdi kI prarUpaNA karanevAle jaina darzana ke sAhityameM aneka grantha hai / kintu eka sthAnapara sUtrarUpameM saralabhASAmeM kramabaddha vivecana karanA isa granthakI anokhI vizeSatA haiM / Atma hitArthI svAdhyAyI bandhu yadi zAnta cinta hokara niSpakSa bhAvase isa granthakA adhyayana, manana aura cintana kareM to unheM na koI tatvajJAna karane meM bhaTakana ho sakatI hai na vivAdo ke gheroMmeM paDakara koI ulajhana / abhiprAya yaha ki samyak yathArtha dRSTi aura bodha pradAna karaneke liye isa grantha kI mahatI upayogitA hai| yadyapi anuvAda karate samaya prakaraNagata vizeSa vizeSa sUtra sthAnopara vizeSArtha dekara viSayako spaSTa karanekA prayatna kiyA gayA hai phira bhI kramabaddha svAdhyAya karane meM suvidhAkI dRSTi rakhakara granthake pratipAdya viSayakA sAmAnya paricaya diyA jA rahA hai 1) dravya- yahAM sarva prathama loka racanA aura tattvajJAnake AdhArabhUta jIva, pudvala, dharma adharma, AkAza aura kAla ina chaha dravyoMkA nirdeza karate hue dravyakA lakSaNa sat hai aura sat utpAda vyaya dhrIvyasahita hotA hai isa prakAra dravya aura satkA lakSaNa nirUpitakiyA gayA haiM / chaha dravyoMmeM jIva cetana haiM zeSa acetana hai, pugdala mUrtika hai zeSa amUrtika haiN| indriyase dikhanevAlA pugdala haiM jIva aura pugdaloMko gamana karane meM sahAyaka dharma dravya hai aura Thaharane meM sahAyaka adharma dravya haiM, saba dravyoMko avakAza (sthAna) denevAlA AkAza aura parivartanameM sahAyaka adharma dravya hai / jIva pugdala, dharma adharma asaMkhyAta pradezI, pudgala saMkhyAta asaMkhyAta anantapradezI, AkAza ananta pradezI aura kAla dravya kAraNa. (8) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka pradezI hai / sat (astitva) utpAdavyaya aura dhrauvyasahita honese inase bhinna koI vastu nahIM haiM / aura ye tIno abhinna rUpase eka samayahI hote hai jaise eka svarNakArane kaDA miTAkara hAra banAyA to usI kSaNa kaDekA AkAra miTakara hAra rUpa AkAra kI utpatti huI aura kaDe aura hArameM svarNa jyo kA tyo dhrauvyarUpase banI rhii| sat ke bhAva ko sattA kahate haiM / sattA sarva padArtha sthita, eka samayameM utpAdavyaya dhrauvyAtmaka, savizvarUpa (lokAlokavyApaka), ananta paryAya sahita aura pratipakSa sahita hotI haiM / isa prakAra vastu sat lakSaNavAlI, satsvarUpa hI hai, vaha svata: siddha honese anAdi nidhana haiM, svasahAya, parivartanazIla aura nirvikalpapramANita hai / 2 svabhAva ko choDebinA jo utpAdavyaya-dhauvya saMyukta tathA guNa yukta paryAya sahita hai use dravya kahate hai| 2) guNa- jo dravyake sAtha trikAla aura usake sampUrNa bhAgoMme rahate haiM ve guNa kahalAte hai / guNoMse dravyakI pahacAna honese inakA dUsarA paryAyavAcI nAma lakSaNa bhI kahA haiM / kyoMki lakSaNase lakSyakI pahicAna hotI hai| dravya ke vinA gaNa nahI hote aura guNoMke vinA dravya nahI hotA hai / isaprakAra guNa sadA anvayI hote hai| guNa do prakAra ke hote hai 1) sAmAnya 2) vizeSa / jo samAna rUpase sabadravyoMme pAye jAte haiM unhe 1 paMcAstikAya gAthA / sattAsavapayatthA savissaruvA aNaMta pajjAyA sappaDivavakhAegA utpAdavaya dhuvehi saMjattA // 2. paMcAdhyAyI zloka / tattvaM sallAkSaNika sanmAnaM vA yataH svata: siddha tasmAdanAdinidhanaM svasahAyaM nirvikalpaca / / 3. paMcAstikAya 13 / 3 ca pravacanasAragAthA 85 . (9) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya guNa kahA jAtA haiM aura jinake dvArA pRthaka pRthaka dravya kI pahicAna hotI haiM ve vizeSa guNa kahe jAte hai / astitva vastutva dravyatva, agurulaghutva, pradezatva, cetanatva acetanatva mUrtatva amUrtatva ye dasasAmAnya guNa haiM / sabameM iname Adike chaha saba dravyoMme pAye jAte haiN| kintu chahadravyoMmeM jIvacetana hai tathA zeSa dravyoMke acetana honese va pudgala ke mUrta honese zeSa pAMca dravyoM amUrta honese, cetanatva aura acetanatva tathA mUrtatva amUrtatva ina do yugalobhese eka eka guNa donoMke honese ye do tathA astitvAdi chaha ko milAkara pratyeka dravyameM ATha ATha sAmAnya guNa hote haiN| jinakA vibhAjana nimra prakAra haiN| 1) jIva dravyameM astitvAdi chaha cetanatva amUrtatva do milAkara 6+2=8 sAmAnya guNa haiN| 2) pudvalameM astitvAdichaha mUrtatva acetanatva ye do 6+6=ATha guNa hote haiN| 3) dharma adharma AkAza aura kAla dravyoMme astitvAdi chaha tathA acetatva amUrtatva ye do milAkara 6+2=8 pratyeka meM ATha ATha guNa hote hai| vizeSaguNa-jJAnadarzana, sukha vIrya, sparza, rasa, gandha, varNa, gatihetutva sthitihetutva, avagAhanahetutva, vartanAhetutva, cetanatva, acetanatva, mUrtatva, amUrtatva ye dravyoke solaha vizeSa guNa hai| ina kA vibhAjana chaha dravyomeM nimra prakAra hai 1) jIvadravyameM jJAna, darzana, sukhavIrya, cetanatva amUrtatva amUrtatva ye chh| (10) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _____2) pudgala dAyameM rUpa, rasa, gandha, sparza acetanatva ye chaha / 3) dharmadravya meM gati hetutva acetanatva amUrtatva ye tIna / 4) adharma dravyameM sthiti hetutva acetanatva amUrtatva ye tIna / 5) AkAza dravyameM avagAhanahetutva acetanatva amUrtatva ye tIna / 6) kAla dravyame vartanA hetutva acetanatva amUrtatva ye tiin| isa prakAra chaha dravyoMmeM unake vizeSa guNa haiN| cetanatva acetanatva, mUrtatva aura amUrtatva ye apanI jAtikI apekSA to sAmAnya guNa haiM kintu apanese bhinna vijAti ko apekSAse vizeSa guNa haiM / jaise cetanatva saba jIvoMmeM pAyA jAtA hai ataH vaha saba jIvoMkI apekSA sAmAnya guNa hai kintu jIva dravyako choDakara pudgala AdimeM nahI pAyA jAtA haiM isa apekSA yaha jIvakA vizeSa guNa haiN| 3) paryAya- guNoMke vikAra (pariNamana) ko paryAya kahate haiM / guNa anvayI (eka sAtha rahanevAle) hote hai unakA utpAda vyaya rUpa pariNamana honA paryAya nAmase vyavahRta hotA hai| ye paryAye eka ke bAda dUsarI dUrI ke bAda tisarI isa prakAra niyata kramavartI hotI haiM jaise pudvala dravyakA rUpase rUpAntara honA rasase rasAntara honA tathA jIvakA jJAna guNakA ghaTa jJAna paTajJAna honA yA cAritra guNakA krodha mAna rUpa honA Adi / paryAya do prakArakI hotI hai 1) svabhAva paryAya 2) vibhAva paryAya jo paryAya para nirapekSa hotI haiM vaha svabhAva paryAya hai yaha ananta bhAga vRddhi Adi vRddhirUpa aura tathA ananta bhAga hAni Adi hAnirUpa isa prakAra bAraha prakArako hotI hai ye saba paryAye aguru laghu guNake Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa hotI hai / jo paryAya para sApekSa hotI haiM use vibhAva paryAya kahate hai vibhAva paryAyeM kevala jIva aura pudgala dravya meM hoto haiM kyoMki ye dono dravya paraspara meM (nimitta namittika saMbaMdha hone para) milakara vibhAva rUpa pariNamana kara jAte haiM / paryAya ke dUsarI prakAra se artha paryAya aura vyaJjana paryAMya ye bhI do bheda hai / artha paryAya to chaha dravyoM meM hotI hai vaha sUkSma hai vacana agocara hai, aura kSaNa kSaNa utpanna aura naSTa hotI haiM / vyaJjana paryAya sthUla hotI haiM vacanoMke dvArA usakA kathana kiyA jA sakatA hai vaha nazvara hokara bhI kucha kAla taka rahane se sthira hotI haiM / usake svabhAva vibhAva tathA dravya paryAya guNa paryAya rUpa bheda hote haiM / saMsArI jIva kI nara nArakAdi paryAya vibhAva dravya vyaMjana paryAya aura matijJAna Adi vibhAva guNa vyaMjana paryAya tathA skandhake sparzAdi guNoMkA pariNamana vibhAva guNavyaMjana paryAya haiM / ina saba paryAyoMse yukta dravya hotA hai / dravyArthika nayase dravyakA utpAda aura vinAza nahIM hai sadbhAva hai usI kI paryAye utpAda vinAza aura dhruvatA dhAraNa karatI hai / ' paryAyArthika nayasehI dravya utpAdavAlA yA vinAzavAlA haiM isI utpAda vinAza ko paryAya kahate hai / vasturupase dravya aura paryAyoMkA abheda haiM kyoMki paryAyoMse rahita dravya aura dravyase rahita paryAyeM nahI hotI hai isa prakAra donoMmeM ananya bhAva hai / jala kI laharoMkI taraha dravyameM pratisamaya apanI apanI anAdi ananta paryAyeM utpanna hotI aura naSTa hotI hai / isaliye paryAyeM niyata kramavartIhI hotI hai / 2 1. paMcAstikAyagAthA 11 2. paMcAstikAya gAthA 12 3 AlApa paddhati gAthA 1 (12) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ svabhAva- "svasya bhAvaH svabhAvaH" 'sva' arthAt dravyakA jo bhAva hai vaha svabhAva haiM, athavA "sve (dravye) bhAvaH svabhAvaH arthAt dravyameM honevAlA jo bhAva hai vaha svabhAva hai / guNoM dvArA dravya ko pahicAna hotI haiM aura svabhAva ke dvArA dravyame rahanevAle bhAvo kA jJAna hotA hai- yahI guNa aura bhAvame antara hai / svabhAva bhI guNokI taraha sAmAnya aura vizeSase do prakArake hote haiN| astisvabhAva, nAstisvabhAva, nitya svabhAva, anitya svabhAva, eka svabhAva, aneka svabhAva, bheda svabhAva, abheda svabhAva, bhavya svabhAva, abhavya svabhAva, aura paramasvabhAva ye daza sAmAnya svabhAva hai kyoMki sAmAnyarUpase ye sabhI dravyoMmeM pAye jAte haiN| cetana svabhAva, acetana svabhAva mUrtasvabhAva, amUrta svabhAva, eka pradeza svabhAva, vibhAva svabhAva, zuddha svabhAva, azuddha svabhAva aura upacArita svabhAva ye dravyoMke vizeSa svabhAva hai| iname kucha svabhAva aise hai jo viparIta yA paranimittAdi kI apekSA kahe gaye hai jaise vibhAva svabhAva haiM vaha svabhAvase viruddha honese viparIta hotA hai aura prayojanavaza parake nimitta hone para upacarita svabhAva haiM. ye svabhAva dravya gata hai yadidravyagata na ho to vaisA vastukA pariNamana ho nahIM sakatA hai vibhAva svabhAva honese jIvakA jJAna ajJAna rUpa pariNamana kara jAtA hai / ina gyAraha sAmAnya svabhAvoM tathAdaza vizeSa svabhAvoMme jIva aura pudgalameM pUre pUre honese ikkIsa ikkIsa svabhAva hote haiN| cetana svabhAva, mUrta svabhAva vibhAva svabhAva, eka pradeza svabhAva azuddha svabhAva inake vinAzeSa solaha svabhAva dharma adharma AkAza aura kAla dravya meM hote hai bahupradezIko choDakara kAla dravyame paMdraha svabhAva hote hai Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyoki vaha eka pradezI haiM / dravyaguNa paryAya svabhAvAdikakA jJAna pramANa aura naya vivakSAse hotA haiN| 5) pramANa- pUrvokta dravya, guNa, paryAya, svabhAva Adike jAnanekA upAya samyagjJAnako hI pramAga kahate hai / samyagjJAnake dvArA vastukA yathArtha pariccheda (vizleSaNAtmaka jJAna) hotA hai / pramANa ke pAMca bheda hai- mati, zruta avadhi, manaH paryaya aura kevala jJAna / matizruta jJAna parokSa hai| kyoMki ve indriya aura mana AdikI para kI sahAyatAse jAnate hai / jo anyakI sahAyatA ke vinA kevala AtmAsehI jAnate hai use pratyakSa kahate hai| avadhijJAna aura manaH paryaya jJAna rUpI aura karma saMbaddha jIvoMko pratyakSa jAnate hai isaliye deza pratyakSa hai| kevalajJAna trikAla trilokavartI padArthoko ekasAtha jAnanese sakala pratyakSa haiN| svArtha aura parArthakI apekSA pramANake do bheda haiM / zrutajJAna ko choDakara zeSacAroM jJAna svArtha pramANa haiN| kyoMki unameM vacanAtmaka pravRtti nahIM hotI haiM / zrutajJAna svArtha aura parArtha donoM prakArakA hai| sAtha vaha savitarka bhI haiM / jJAnAtmaka pramANa ko svArtha pramANa kahate haiM aura vacanAtmaka pramANako parArtha kahate hai| vastu sAmAnya vizeSAtmaka honese sabako viSaya karanevAlA pramANAtmaka jJAna sakalAdezI haiM / 'syAdasti' arthAt 'kapaMcit' 1. sarvArtha siddhi a. 1 sUtra pR 20 / (14) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ityAdi sAtabhaMgoM kA nAma sakalAdeza hai kyoMki pramANa nimitta honese isake dvArA syAt zabdase samasta apradhAna dharmokI sUcanA kI jAtI hai| dravya mAtra ko kahanA yA paryAya mAtra ko kahanA vyavahAra kA viSaya hai / dravya kA bhI tathA paryAya kA bhI niSedha karake vacana agocara kahanA nizcaya kA viSaya hai / dravya rUpa hI vahI paryAya rUpa hai isa prakAra donoMko hI pradhAna karake kathana karanA yA jAnanA pramANa kA viSaya haiM / pramANa aura naya meM pramANa hI zreSTha haiM kyoMki jo padArtha pramANa ke viSaya hai unhIM meM naya kI pravRtti hotI haiM isake sAtha pramANa sakalAdezI honese samudAya ko viSaya karatA hai aura naya avayava ko viSaya karatA haiM ataH naya se pramANa zreSTha hai| 6) naya-pramANa ke bhedoM yA vikalpoM ko naya kahate hai| jJAtA ke abhiprAya ko naya kahate hai| pramANa se gRhIta vastu ke eka deza vastukA nizcaya karanA hI abhiprAya hai' pramANa se prakAzita jIvAdi padArthokI paryAyo kA prarUpaNa karanA naya hai| ananta paryAyarUpa vastu kI kisI eka paryAya kA jJAna karate 1. dhavalA pu81 165 2. tadavayavAnayA: / AlApa paddhati sUtra 3. dhavalA pu 8pa 163 / 4.dhavalA pu 8 pR 166 / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya vivAkSita hetu kI apekSA nirdoSa prayoga naya kahA jAtA hai|' athavA jo vastu ko nAnA svabhAvose goNakara, eka svabhAba me sthApita karatA hai vaha naya hai| isa prakAra Agama se aneka sthaloMpara bhinna prakAra se naya ke lakSaNa prarUpita kiye gaya hai| una saba ke lakSaNoMkA abhiprAya kevala eka hI hai ki vastu ke eka deza ko yathArtha grahaNa karake vastu kA saccA jJAna karA denA jisase jJAtA mokSamArga me tatvajJAna karate samaya kahI bhaTake nhiiN| naya ke bheda- naya ke mUlabhUta nizcaya aura vyavahAra ye do bheda hai| nizcaya ke sAdhana hetu dravyAthika aura paryAyAthika naya haiM / dravyArthika, paryAyArthika, naMgama, saMgraha, vyavahAra, Rju sUtra, zabda, samabhirUDha aura evaM bhUta ye nau naya hai / jo nayo ke samIpa hote hai ve upanaya hai usake tIna bheda hai-sadbhUta vyavahAra, asad bhUta vyavahAra aura upacaritAsad bhUta vyavahAra / dravyAthika naya ke karmopAdhi nirapekSa zuddha dravyArthika naya utpAda vyaya gauNa sattAgrAhaka dravyAthika naya, bheda kalpanA nirapekSa zuddha dravyAthika naya Adi daza bheda hai| paryAyAthika nayake anAdi dravya paryAyArthika sAdi nitya paryAyAthika, anitya zuddha paryAyArthika Adi chaha bheda haiN| naigama naya ke bhUta, bhAvi, vartamAna naigamanaya ye tIna bheda hai| saMgraha naya ke sAmAnya saMgraha naya aura vizeSa saMgraha naya ye do bheda hai| 1. dhavalA pu 8pR. 167 / 2. AlApa paddhati sUtra 150 / / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usI prakAra vyavahAra nayake bhI sAmAnya bhedaka vyavahAra naya aura vizeSa bhedaka vyavahAra naya yedI bheda hai| _ Rju sUtra nayake sUkSma Rju sUtra naya aura sthUla Rju sUtra naya ye do bheda haiN| zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta nayake pratyekake eka hI bheda haiN| isa prakAra saba nayoMke saba milakara 10+6+3+2+2+2+ 1+1+1=28 bheda hote hai| jo na yo ke samIpa hote hai ve upanaya kahalAte haiN| aba upanaya ke bheda kahate haiM / sadbhata vyavahAra naya ke do bheda haiN| zuddhasadbhUta vyavahAra naya azuddha sadbhUta vyavahAra naya / asadbhUta vyavahAra naya ke tIna bheda haiM- 1) svajAti asadbhUta vyavahAra naya, 2) vijAti asadbhUta vyavahAra naya, 3) svajAtivijAti asadbhUta vyavahAra naya / upacArita asadbhUta vyavahAra nayake tIna bheda hai / 1) svajAti upacarita asadbhUta vyavahAra naya, 2) vijAti upacarita asadbhUta vyavahAra naya tathA, 3) svajAti vijAti upacarita asadbhUta vyavahAra naya / (noTa- ina saba ke udAharaNa valakSaNa granthameM sUtra kI TIkA meM vyAkhyAna kareMge vahAM se vizeSa dekheM) nayoM ke vyAkhyAna kA prayojana- ina saba nayoM kA vyAkhyAna yathArtha parijJAna kI prApti meM sAdhaka hone se mokSakA kAraNa hai / jaisA vIrasena svAmIne dhavalA TIkA meM nirUpita kiyA haiM ki naya padArthoM ke yathArtha parijJAna me nimitta honese mokSakA kAraNa haiM / usakA hetu padArtho kI yathArtha upalabdhi kI nimittatA hai|' abhiprAya yaha hai ki 1. dhavalA pu8 pR 166-167 / (17) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 samyakarUpase nayoM ke jJAnase samyagdarzana aura samyakjJAna kI prApti hotI hai / aura yAthAtathya jJAna hone para hI rAgadveSa kI nivRti rUpa cAritra dhAraNa karanA sugama ho jAtA haiN| isaprakAra ratnatraya kI prApti kA mUla kAraNa naya jJAna siddha hotA hai / isa granthame bhI nayake nizcaya aura vyavahAra dohI bheda nirUpita kiye hai ina donoMkA yathArthaM samanvayAtmaka jJAna na hone se nizcaya yA vyavahAra rUpa ekAnta dRSTi honeke kAraNa sAdhaka kI sAdhanA adhUrI rahatI haiN| paMDItapravara AzAdharajI anagAra dharmAmRtame isakA spaSTIkaraNa karate hue likhA haiM ki nizcayase nirapekSa vyavahAra naya kA viSaya asat hai ataH nizcaya nirapekSa vyavahAra kA upayoga karane para svArthakA vinAza ho jAtA haiM jaise nizcaya ke samAna ghI cAvala Adike vinA vyavahAra ke samAna dAla zAka khAnevAlA kabhI svastha nahI raha sakatA hai / vaise hI nizcayase vimukha abhUtArtha vyavahAra kI bhAvanA karanevAlA apane mokSa sukha svArthase bhraSTa hotA hai kabhI mokSa sukha prApta nahI kara sakatA hai / ' jaise nizcaya zUnya vyavahAra vyartha haiM / usI prakAra vyavahAra ke vinA nizcaya bhI kAryakArI nahI hai- jo sAdhaka vyavahArase vimukha hokara nizcaya ko karanA cAhatA hai vaha mUDha bIja, kheta pAnI Adi ke vinA vRkSa Adi phaloM ko utpanna karanA cAhatA hai / arthAt kisIko kisI kAlame vyavahAra naya bhI tAvatkAla prayojanIya hai / abhiprAya yaha jaise mokSamArgame vyavahAra 1. anagara dharmAmRta 1 zloka 99 2. anagAra dharmAmRta 1 zloka 100 (18) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya kA jJAna Avazyaka haiM vaise anya nayoM kA bhI jJAna Avazyaka haiM ataH mokSa mArga ke kiye naya jJAnaparamA Avazyaka haiN| 7) guNoMkI vyatpatti isa adhikArameM AcArya devasenane vyAkaraNake niyamake anusAra bhAva vAcaka 'tva' pratyaya lagAkara pathaka pRthak rUpase guNoMko vyutpatti kI haiN| isa vyatpattise usa guNakA sahI bhAvArtha aura prayojana samajha meM A jAtA hai / jo dravya ke sAtha trikAla sadA rahate haiM unhe guNa kahate hai / jo sadA eka ke bAda eka kramase utpAda-vyaya pariNamana karatI rahatI haiM vaha paryAya haiM / jo eka dravya ko anya dravyase pRthaka karate hai ve guNa hai| pratyeka dravyameM apane sAmAnya aura vizeSa guNa rahate haiM / sAmAnya guNa to sabadravyoMmeM pamAna rUpase hote hai kintu asAdhAraNa (vizeSa) guNake dvArA apane dravya ko pRthaka pahicAna honese isI pahicAnase anya dravyase use pRthaka kiyA jAtA hai| jaise jIva cetana gaNake kAraNa anya dravyase pRthaka hai| isa kAraNa ise vizeSa guNa kahate haiN| asti 'hai' (sattA) ke bhAvako astitva kahate haiM / jisameM sAmAnya vizeSa guNa vasate haiM vaha vastu haiM vastuke bhAva ko vastutva kahate haiM / apane pradeza samUhoM dvArA jo paryAyoMko prApta karatA haiM prApta kara cukA haiM aura prApta karegA vaha dravya haiM / dravya ke bhAvako dravyatva kahate hai / prameya (jeya) ke bhAvako prameyatva kahate hai pratyeka padArtha jJAnakA viSaya honese prameya haiM / aguru laghuguNa sUkSma hai, vacana agocara haiM usake saMbaMdha meM kucha kahI nahI jA sakatA hai jinendra bhagavAna kI AjJAsehI siddha haiM / agurulaghuke bhAvako aguru laghutva kahate hai / AkAzakA pudgala (19) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramANudvArA rokA gayA sabase choTA hissA pradeza hai- pradezoMse yukta bhAvako pradezavatva kahate haiM / anubhava karanA caitanya haiM cetana ke bhAvako cetanatva kahate haiM / acetana (ananubhava) ke bhAva ko acetanatva kahate hai| mUrta ke bhAvako martatva aura amartake bhAvako amUrtatva kahate hai| 8) paryAya vyutpatti paryAye kramavartIhI hotI haiM pariNamana karanA hI unakA svabhAva hai| ye pahile kaha Aye hai ki dharma, adharma, AkAza aura kAla dravyoMmeM svabhAva paryAye hI hotI haiM / kintu jIva aura pudgala se vikArI avikArI donoM prakArakA pariNamanaM honese uname svabhAva tathA vibhAva donoM prakArakI paryAya hotI haiM / svabhAva vibhAvarUpase jo pariNAma kareM use paryAya kahate haiM / (paryeni pariNamatINi paryAyaH) yaha paryAya kI vyutpatti haiN| 9) svabhAva vyutpatti isa adhikArameM dravyoM meM rahanevAle svabhAvoMkA vistArase vivecana kiyA hai / AlApa paddhatikA yaha adhikAra svabhAvoMke svarUpako prakaTa karane meM apanI vivecana paddhati kI anokhI vizeSatA rakhatA haiM / vastu kA 'sva' arthAt apane rUpase rahanA yA vartana karanA svabhAva haiM / yahAM astitvAdi svabhAvoMkI hetupUrvaka siddhi kI gaI haiM jo svabhAva eka dUsare ke viruddha se lagate hai unakA kAraNa pUrvaka vivecana kiyA hai| prathama astitva vastu kI sattA kA paricAyaka honese jo dravya apane svabhAvake lAbhase kabhI cyuta nahI hotA hai sadA apane svabhAvame sthira rahatA hai ataH astitva svabhAva haiM" / isa prakAra hetupUrvaka astitva svabhAva kI siddhi kI (20) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaI hai| para svarUpa nahIM honese nAstitva svabhAva haiM / nija nija nAnA paryAyoMmeM "yaha vahI hai" isa prakAra dravya kI upalabdhi hotI rahatI hai isaliye nitya svabhAva haiM aneka paryAyomeM pariNamana zIla honese anitya svabhAva hai| isI prakAra eka svabhAva aneka svabhAva,bheda svabhAva abheda svabhAva,bhavya svabhAva abhavya, svabhAva kI prarUpaNA karate hue saba dravya ke svabhAvoMko lekara dravyoMko bhinna bhinna sattA siddha kI haiN| aura batalAyA hai ki saba dravye lokAzameM hile mile eka sAtha rahate hue eka dUsare ko sthAna diye hue haiM / jahAM dharma dravya hai vahAM usakA virodhI adharma dravya bhI hai vahI zeSa dravya bhI hai / saba hila milakara rahate hue apane svabhAva ko nahI choDate hai| pAriNAmika bhAva kI pradhAnatA honese parama svabhAva haiM isa prakAra yahA sAmAnya svabhAvoMkI vyutpatti ko haiN| cetanAdi vizeSa svabhAvoMko vyutpatti pahile kara cuke haiN| . dharmakI apekSA svabhAva guNa nahI haiM kintu dravya kSetra kAla bhAva kI apekSA ve svabhAva ho jAte hai / jaise astitva apane astitva svabhAva ko apekSA guNa nahI vastukA dharma hai vahI vastuke sAtha sadAkAla aura vastu ke sampUrNabhAgoM meM rahane se usame guNa kA lakSaNa ghaTita honese vahI astitva guNa bhI hai| isI prasaMga me yahA zuddha azuddha svabhAva vibhAvoMkA svarUpa batalAte hue upacarita svabhAvako kamajanya aura svabhAvika do prakAra prarUpita kiyA hai / jIvame mUrtapanA acetanapanA karmajanya tathA siddhoM ko para kA jJAtA draSTA kahanA svAbhAvika upacarita svabhAva hai| (21) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10) ekAnta pakSa doSa isa adhikArameM vastu ko sarvathA ekAnta mAnane se kyA kyA doSa paidA hote hai isakA digdarzana karAyA gayA hai| vastu meM aneka rupatA hotI haiM aura durnayake viSaya bhUta ekAnta rUpa (eka rUpatAvAlA) padArtha vAstavika nahI hai kyoMki durnaya kevala svArthika ve anya nayoMkI upekSA karake kevala apanI hI puSTi karate haiM / isake sAtha jo svArthika honese viparIta hote hai ve naya niyamase sadoSa hote hai| isI AdhAra ko lekara granthakAra ekAnta sadpa yA ekAnta asadrUpa Adi mAnane vAloMmeM kyA kyA kaThinAIyAM utpanna hogI inhIkA spaSTIkaraNa karate hue kahate hai ki yadi vastuko sarvathA ekAntase satrUpa mAnA jAvegA to saba padArthoke satrUpa honese saMkara Adi doSokI utpatti hogI aura usase niyata artha vyavasthA nahIM bana sakegI / arthAt jaba jaba vastuko sadrUpa mAnA jAvegA to vastu sarvarUpa prakArase sat hI hogI aisI sthiti meM jIva pudgala aura pudgala jIva ho jAvegI kyoMki sadrUpatA meM pRthak pRthak kI koI vyavasthA hai hI nhiiN| isI prakAra vastuko sarvathA asat rUpa-abhAva rUpa mAnane se samasta saMsAra kI zUnyatA kA prasaga AvegA / vastu ko sarvathA nitya mAnanemeMbhI vastu sadA eka rUpa rahegI aura eka rUpa vastuke rahane se pariNamanake abhAvameM arthakriyA nahI bana skegii| vastu ko sarvathA anitya (kSaNamaMgura) mAnane meM dUsare kSaNa vastukA sarvathA vinAza ho jAnese vaha kuchakArya nahI kara skegii| (22) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI prakAra ekAnta se sarvathA eka rUpa tathA aneka rUpa, sarvathA bhedarUpa yA abheda, sarvathA bhavya rUpa yA abhavya rUpa, sarvathA svabhAva rUpa yA vibhAva rUpa, sarvathA caitanya rUpa yA acaitanya rUpa, sarvathA mUrtika yA amUrtika rUpa sarvathA eka pradezI yA aneka pradezI, sarvathA zuddha yA azuddha, sarvathA upacarita yA anupacarina mAnane meM kaise kaMse doSoMkA udbhAvana hogA aura vastu vyavasthA meM kyA kyA parezAniyAM hogI inakA yahAM vistArase kiyA haiM / prarUpaNa antameM sarvathA ekAnta mAnanevAloMse pRcchA kI gaI hai ki batalAiye ? ki sarvathA zabda sArva prakAra vAcaka haiM athavA sarvakAla vAcaka hai athavA anekAntasApekSa vAcaka hai / cUMki sarva zabda kA pATha vyAkaraNa zAstra meM sarvagaNa meM honese yadi vaha sarvakAla vAcaka haiM yA anekAnta vAcaka haiM to hamArA hI abhiprAya siddha hotA haiM arthAt vastu eka rUpa siddha na hokara aneka rUpahI siddha hotI haiN| kyoMki sarvathA kA artha sarvakAla saba prakAra athavA aneka dharmAtmaka hotA haiN| yadi Apa niyama vAcaka mAnate hai ki vastu usa vivikSita eka dharmarUpa hI haiM to Apake mata meM ekaaneka, nitya anityAdi dharmokI pratIti kaise saMbhava haiM? kyoMki Apa to padArtha ke kevala eka hI niyata pakSako svIkAra karate hai / isa prakAra sarvathA ekAnta pakSa mAnanevAloMko dUSaNa dekara yahA~ unakA nyAyase nirAkaraNa kiyA gayA hai / 11) vaya yojanA isa grantha kA yaha prakaraNa vastu vyavasthA ko samajhane ke liye bahuta hI mahatva pUrNa aura upayogI haiM / lokasthita dravyoMke (23) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svabhAvoM kI siddhike liye yahAM vistArase nayoM kI yojanA kI gaI haiM / " pramANa to una nAnA svabhAvoMse yukta davya ko eka sAtha jAnatA hai kintu unako pRthaka pRthak kauna naya kisa apekSA se jAnatA haiM" isI AdhAra ko lekara astitvAdi vIsa svabhAvoMke mAdhyamase unako grahaNa karanevAle nayoM kI vistAra se carcA kI gaI haiN| svadravya svakSetra, svakAla aura svabhAva ko grahaNa karanevAle naya kI apekSA astitva svabhAva hai / paradravya, parakSetra, parakAla aura para bhAva ko grahaNa karanevAle naya kI apekSA nAstika svabhAva hai (arthAt svadravyakSetrAdi dravya kI apanI maryAdA hai para dravyakSetrAdi para dravya kI maryAdA haiN)| utpAda vyaya ko gauNa karake rAttA ko mukhyatAse grahaNa karanevAle naya kI apekSA nitya svabhAva hai / (isa naya meM dravya kI mukhyatA haiM / ) kisI paryAya ko grahaNa karanevAle naya kI apekSA anitya svabhAva hai (yahAM paryAya grahaNa kI mukhyatA hai / ) bheda kalpanA nirapekSanayase eka svabhAva haiM / (jahAM eka hotA haiM vahA dvitIyAdi kA bheda nahI hotA hai / ) anvaya grAhI dravyArthika naya apekSA eka hote hue bhI dravya aneka svabhAva hai| (aneka hote hue bhI yaha vahI hai / isa prakAra aneko meM ekatA kA pratyabhijJAna banArahatA hai / yahI dravya ke grahaNa kI anvaya grAhyatA hai| isI prakAra bheda svabhAva, abheda svabhAva, bhavya svabhAva abhavya svabhAva, cetana svabhAva, acetana svabhAva, mUrta svabhAva, amUrta svabhAva, eka pradezI svabhAva, bahu pradezI svabhAva, vibhAva svabhAva, zuddha svabhAva, azuddha svabhAva aura upacArita svabhAva ina saba svabhAvoMkI vyavasthiti kisa kisa naya kI apekSA hai isakA nirdeza yahAM vistArase kiyA gayA hai| pudgala aura jIva ye vaibhAvika pariNata honese unakI kucha (24) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSatAe nimra prakArase haiM- jIva meM asada bhUta vyavahAra naya kI apekSA karma nokarma bhI cetana svabhAva haiM, (kyoMki jIva ke sAtha saMzleSa saMbaMdha haiN| kintu parama bhAva grAhaka naya kI apekSA karma nokarma acetana svabhAva haiM (kyoMki ve pudgala se racita hone ke kAraNa acetana hI haiN| ) yadyapi pudagala kA aNu upacArase bhI amUrtika nahI haiM phira bhI sAmvyavahArika pratyakSa (indriya pratyakSa) kA viSaya na honese asadbhUta vyavahAra naya kI apekSA se usame amUrtatva kA Aropa kara liyA jAtA haiN| isa naya yojanAkA itanA hI Azaya hai ki yAvanmAtra dravyakA jaisA svabhAva hai usI prakAra vaisAhI vyavasthita haiM, vaisA hI pramANa jJAnase jAnA jAtA haiM aura pramANa ke avavaya naya bhI usI prakAra se jAnate hai| 12) pramANa sakalA dezI honese jo pUrNa vastu ko grahaNa karanevAlA hotA haiM yA karatA hai vaha pramANa haiN| jisake dvArA vastutattva ko jAnA jAtA haiM vaha pramANa haiN| vaha do prakAra kA haiM- savikalpa aura nirvikalpa / mana kI sahAyatAse utpanna honevAle jJAna ko savikalpa kahate hai| usake cAra bheda hai- matijJAna, zrutajJAna avadhijJAna aura manaHparyaya jJAna / jo mana kI sahAyatA ke binA kevala AtmAsehI utpanna hotA haiM vaha nirvikalpa kevala jJAna hai| 13) naya ko vyutpattipramANa ke dvArA gRhIta vastuke eka aMza ko grahaNa karane ko (25) Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya kahate hai / pramANa ke dvArA vastu ke saba aMzo ko grahaNa karake jJAtA puruSa apane abhiprAyake anusAra unameM se kisI eka dharma kI mukhyatAse vastu ko grahaNa karatA hai vahI naya hai| isI AdhAra se jJAtA ke abhiprAya ko naya kahA hai / zruta jJAna ke bheda naya hai / isa prakAra jo nAnA svabhAvoM se vastu ko pRthaka kara eka svabhAva meM sthApita kara detA hai vaha naya hai / usake bhI do bheda haiMzabdAtmaka savikalpa aura jJAnAtmaka nirvikalpa | 14 ) nikSepa vyutpatti pramANa nayayonikSepaNaM- AropaNa nikSepa: isa saMskRta vyutpatti ke anusAra jo pramANa naya dvArA vastuko bheda vivekSA meM nikSepaNa karatA yA AropaNa karatA hai vaha nikSepa hai / bAhyArtha ke vikalpoM kI prarUpaNA athavA anadhigata padArtha ke nirAkaraNa dvArA adhigata artha kI prarUpaNA kA nAma nikSepa hai / prarUpaNA ke liye nikSepoMkA prayoga anivArya hai| usake vinA prarUpaNA bana nahI sakatI / nikSepa aneka prakArake haiM kyoMki jahAM bahuta jJAtavyaho vahAM niyamase aparimita nayoM kA prayoga karanA cAhiye / aura jahAM bahuta ko nahI jAnanA ho vahAM nAmAdi cAra nikSepoM kA prayoga karanA cAhiye / ' 15) naya ke bhedoM kI vyutpatti isa adhikAra meM vistAra se dravyArthika Adi nayoM tathA unake bheda upabhedoM ko vyAkaraNa ke niyama ke anusAra kisa naya kA kyA prayojana haiM isa abhiprAya ko prakaTa karate vyutpatti kI gaI 1. dhavalA pu8 pR. 141 (26) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| jaise dravya hI jisakA artha arthAt prayojana haiM vaha dravyArthika naya haiM zuddha dravya hI jisakA artha arthAt prayojana haiM vaha zuddha dravyAthika naya haiM, isI prakAra azuddha dravyAthika naya, anvaya dravyAthika naya svadravyAdigrAhaka, paradravyAdigrAhaka, paramabhAva grAhaka dravyAthika naya kI vyutpatti kI gii| paryAya ho jisakA prayojana hai vaha paryAyAthika naya haiN| dravyAthika naya ko taraha yahAM bhI paryAyAthika naya ke bheda anAdi dravya paryAyAthika sAdi dravyaparyAyAthika zuddha paryAyAthika, azuddha paryAyAthika ina ko vyutpatti isI ke antargata kI gaI hai| jo eka ko nahI jAnA use nigama kahate haiN| nigama kA artha hai sakalpa / usameM jo ho use naigama naya kahate haiM / arthAt jo saMkalpa mAtra ko grahaNa karanA hai / jo abheda rUpa se samasta vastuoMko saMgrahakara grahaNa karatA hai use saMgraha naya. kahate haiM / inake samAna hI yahI vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta nayoM ko vyutpatti se vivecita kiyA hai| isake anantara nayoM ke bhedoM kA nirdezakara unakI vidhivat vyutpatti prarUpita kI hai- zuddha nizcayanaya aura azuddha nizcaya naya nayake bheda hai / abheda aura anupacAra se vastukA nizcaya karanA nizcaya naya hai / aura bheda tathA upacArase vastukA vyavahAra karanA vyavahAra naya haiM / guNa guNI me bheda karanA sadbhUta (27) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAra hai anyatra prasiddha dharma meM Aropa karaneko asadbhUta vyavahAra kahate hai / asadbhUta hI upacAra haiM / isa prakAra inhI ke antargata upacarita asadbhUta vyavahAra naya, sadbhUta vyavahAra naya kA artha karake dravya me dravyakA upacAra Adi asadbhUta vyavahAra naya ke nau prakAra prarUpita kiye hai / upacAra koI anya naya nahI honese use alaga se nahI kahA gayA hai| mukhyakA abhAva hone para aura prayojana tathA nimittake hone para upacAra kiyA jAtA haiM / yaha avinAmAva saMbaMdha Adi ko lekara hotA hai isa taraha upacarita asadbhUta vyavahAra kA artha satyArtha, asatyArtha, aura satyAsatyArtha hotA haiN| 16) adhyAtma nayoM kA svarUpa jahAM mukhyarUpa se AtmasvarUpakA pratipAdana kiyA jAtA haiM va adhyAtma kahalAtA hai / isa prakaraNa meM AtmasvarUpa ke pratipAdana meM pratyukta honevAle nayoM kA nirUpaNa hai / adhyAtma bhASAke mUla naya nizcaya aura vyavahAra ye do hI haiM / unameM nizcaya abheda ko viSaya karatA haiM aura vyavahAra bheda ko viSaya karatA hai| nizcayake do bheda hai- zuddha nizcaya aura azuddha nizcaya / uname se guNa guNI meM upAdhi rahita abheda ko viSaya karanevAlA zuddha nizcaya aura upAdhi sahita abheda ko viSaya karanevAlA (28) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha nizcaya naya haiM / vyavahArake bhI sadbhUta vyavahAra asadbhUta vyavahAra ye do bheda hai / sadbhUta ke bhI upacarita sadbhUta vyavahAra aura anupacarita sadbhUta vyavahAra ye do bheda hai / upAdhi sahita guNa guNIme bheda vyavahAra karanA upacarita sadbhUta vyavahAra aura nirupAdhi guNaguNI meM bheda vyavahAra karanA anupacarita sadbhUta vyavahAra naya haiM / asadbhUta vyavahAra ke bhI do bheda hai-upacarita asadbhuta vyavahAra aura anupacarita arAdbhUta vyavahAra / mela rahita pRthak vastuoMke saMbaMdha ko viSaya karanevAlA upacarita asadbhUta vyavahAra naya aura mela sahita vastuoMmeM saMbaMdha ko viSaya karanevAlA anupacarita asadbhUta vyavahAra naya hai| . adhyAtma meM saba jagaha vyavahAra naya ko abhUtArtha aura zuddha naya nizcaya naya ko bhUtArtha kahA haiM / isakA kAraNa yaha hai ki vyavahAra naya avidyamAna asatya abhUta asat svarUpakA nirUpaNa karatA hai aura nizcaya naya vidyamAna satyabhUta satrUpa jaisA vastukA svarUpa haiM vaisA nirUpaNa karatA hai isI nizcaya ke Azrayase hI samyak darzana prakaTa hotA hai / vyavahAra ke asatyArtha kahane kA prayojana yaha hai ki zuddha naya ko viSaya abheda ekAkAra nitya dravya haiM vaha bheda ko svIkAra nahI karatA haiM isaliye nizcaya kI apekSAse vyavahAra naya avidyamAna asatyArtha hai| aisA nahI samajhanA cAhiye ki bheda koI vastu hI nahIM hai / bastu svarUpa ko samajhane ke liye nicalI dazA meM vyavahAra bhI prayojanavAn haiM / isa prakAra isa grantha ke anuzIlanase. aisA jJAta hotA hai ki dravya, guNa, paryAya, pramANa, naya aura nikSepa ke svarUpa ko dikhalAne vAlA jaina darzanakA yaha eka sUtrarUpako vivecanA karanevAlA prakRta (29) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha haiM / syAdAda jAnane ke liye isa granthameM prarUpita nayavAda jAnanA atyAvazyaka hai| A. deva sena kA samaya aura unakI anya racanAyeM yaha jo sunizcita hai ki AlApapaddhati ke racayitA A. devasena hI haiM kyoMki racayitA ne svayaM isa granthake anta meM 'sukha bodhanArtha AlApapaddhati zrImaddevasena viracitA parisamAptA' yaha gadyAtmaka vAkya likhakara yaha bAta svayaM hI spaSTa kara dii| sva. zraddheya paM. kailAzacandajI 'paDitadeva sena viracitA' yaha pATha apanI AlApapaddhatike anuvAdameM graMthameM diyA hai| yaha paMDita vizeSaNa unhone jJAnI muni isa para lagAyA haiM / AlApa paddhatike atirikta AcArya devasena svaracita tatvasAra grantha ke antameM 'muNiNAha devaseNeNa' pATha dekara bhI yaha spaSTa ghoSita kara diyA hai ki ve muninAmA AcArya hI the| . laghunaya cakra ke AdhAra para yaha AlApa paddhati unhone batAI thii| sana 1920 meM mANika candra granthamAlA bambaI se unake solahaveM puSpa ke rUpa meM nayacakrAdi saMgraha grantha prakAzita huA thA usake prArambha meM devasenakRta laghunaya cakra haiM aura isI naya cakrake AdhAra para AlApa paddhati kI racanA huI haiM / sva. zra. paM. kailAza candrajIne nayacakra kI prastAvanAmeM isa kA khulAsA isa prakArase kiyA hai- devasena ke naya cakra me 87 gAthAe (yaha mAilla dhavalake prAkRva nayacakrase racita naya cakra se bhinna hai|) devasena ne apanA darzanastara dhArAnagarI meM nivAsa karate hue vikrama saM. 990 meM racakara samApta kiyA thaa| jo do gAthAe Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahA dI hai usakA bhAva yaha hai ki 'pUrvAcArya racita gAthAoM kA ekatra saMgraha karake devasena gaNI ne dhArAnagarI meM nivAsa karate hue yaha darzanasAra jo ki bhavyoM ke liye sArarUna haiM zrI. pArzvanAtha jinAlaya meM vi. saM. 990 ko mAgha sudI dazamIM ko racA haiM" / ataH yadi yahI devasena naya cakra ke kartA hai to nayacakra vikrama kI dazamI zatAbdI ke anta meM racA hai | apane naya cakra ke AdhAra para unhone AlApa paddhati kI racanA kI hai / dono kA viSaya samAna haiM / nayacakra prAkRta bhASA meM nivaddha hai aura AlApa paddhati saMskRta bhASA meM nibaddha haiM usake Arambha meM likhA haiM 'AlApapaddha tirvacana racanAnukrameNa nayacakropari ucyate' phira prazna kiyA gayA ki usakI kyA AvazyakatA haiM ? arthAt naya cakra kI racanA karane ke bAda AlApapaddhatikI racanA kisa prayojana se kI jAtI hai to uttara diyA hai ki- dravyalakSaNa kI siddhi ke liye aura svabhAva kI siddhike liye ina donoMkA kathana naya cakrameM nahI haiM / ataH AlApapaddhatike prArambha meM dravya guNa, paryAya aura svabhAva kA kathana karake nayacakra meM pratipAdita naya aura upanaya ke bhedoM kA kathana kiyA gayA hai / upalabdha sAhitya meM kevala naya ko race jAnevAle grantha devasenakRta nayacakra aura AlApa paddhati hI haiN| inake sivAya isa taraha ke kisI anya grantha isake pUrva race jAnekA koI ullekha bhI digambara parasparAmeM hamAre dekhane meM nahI AyA / isake pazcAt hI dravya prakAzaka naya cakra nathA zrutabhavana dIpaka nayacakra racA gayA hai" / ! 1 abhItaka A. devasena kI nimnalikhita racanAe prakAza meM AI haiM- 1 bhAvasaMgraha- isameM caudaha guNasvAnoMke svarUpakA (31) Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vistRta varNana karane ke sAtha unameM pAye jAnevAle aupazamikAdi bhAvoMkI vistAra se nirUpaNa kiyA hai / maMgalAcaraNa, utthAnikA aura antima upasaMhAra kI gAthAoMko milAkara saba 701 gAthAyeM hai / guNasthAnoM ke svarUpakA varNana evaM anya matoM kI utpattinirUpaNa karanevAlI gAthAe~ prAyaH prAcIna granthoMse saMkalita kI gaI haiN| ata: yaha saMgraha kA sArthaka nAma hai / A. devasenakI racanAoM meM yaha sabase baDI racanA hai| 2 ArAdhanAsAra- isameM 115 gAthAoM dvArA darzanArAdhanA jJAnArAdhanA, cAritrArAdhanA aura tapArAdhanA ina cAra ArAdhanAoM kA varNana kiyA gayA hai / bhagavatI ArAdhanA nAmase prasiddha A. zivArya kI vistRta mUlArAdhAnAkA sAra khIMcakara isakI racanA kI gaIM haiN| 3 laghucakranaya yA laghu naya cakra-- isame 87 gAthAkoM dvArA nayoMkA svarUpa unakI upayogitA aura bheda prabhedokA varNana kiyA hai| 4 darzanasAra-- isame 51 gAthAoM dvArA zvetAmbara mata, boddhamata, drAviDa saMgha, yApanIya saMgha, mAthura saMgha aura bhilla saMgha kI utpatti kA varNana kara usakI samIkSAko gaI hai| 5 tattvasAra-- isa granthameM 74 gAthAo dvArA jIvoMke sabase adhika upAdeya zuddhatatvakI upalabdhi kaisI hotI hai isakA varNana kiyA gayA hai / vastutaH isake pUrvaracita dvAdazAMgavANI ke sArabhUta samayasArAdi granthokAsAra hI khIMcakara isameM nibaddha kara diyA gayA hai| (32) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uparilikhita samI grantha prAkRta bhASA meM race gaye haiM / 6 AlApa paddhati- yaha prastuta gadya saMskRta bhASAmeM racita eka mAtra grantha bahutasamaya se A. devasena kA upalabdha hai| karIba 65 varSa pUrva pe mUlacandranI vilauA pra. A. sAgarane jaina siddhAnta saMgrahame mUlarUpa meM prakAzita kiyA thaa| isake karIba dazavarSa vAdakI paM. phUlacanda jI. si. zA. ne isakI hindI TIkA kara nAtepute se prakAzita kiyA thaa| anantara paM ratanacandrajI mukhtAra sAheba dvArA sahita vistAra kI gaI TIkA yaha mahAvIrajI se prakAzita huA thaa| kintu ye saMskaraNa aba upalabdha nahI hai / isa granthameM 16 adhikAroM dvArA dravya guNa, paryAya svabhAva pramANAdika viSayoM para sundara vivecana kiyA gayA haiM / pUrA grantha sUtra rUpa meM hai| naya aura upanayoM kA vistAra se eka sthAna para varNana karanevAlA apane DhaMga kA eka anUThA grantha haiN| syAdvAda jAnane ke liye yaha naya vAda jAnanA Avazyaka haiN| prastuta granthakI anUdita pANDulipi zrI muni guptisAgarajI mahArAja va mA. paM. jaganmohanalAlajI zAstrI kaTanIne dhyAnase avalokana kara apane sujhAva diye isake liye ina dono mahAnumAnoM kA hRdayase kRtajJa hU~ / DaoN. devendrakumArajI nImaca DaoN. phUlacaMda premI va DaoN. kamalezajI banArasa ne dhyAna se ise adhyayanakara apanI satsammati dekara anugRhIta kiyA hai ina saba vidvAnoke hama AbhArI hai| sva. zraddheya paM. kailAzacandrajI si. zA. banArasadvArA anuvAdita AlApaddhati kI sahAyatA se vizeSArtha likhane meM (33) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sugamatA rahI isake liye paMDitajIke upakAra mAnate hai / AdaraNIya paM.narendrakumArajI bhisIkara zAstrI isa prakAzana preraNA srota haiM ve jinavANo kI niHsvArtha sevA karanevAle tattvajJa sulajhe vidvAna hai / Apane isake saMzodhanAdi kA kArya kiyA hai / pa. rAjamalajI bhopAla vizeSa rUpase vistArase vizeSArtha likhane ke liye prerita karate rahe, ata: ina dono vidvAnoke prati hRdayase kRtajJatA jJApita karate haiN| anuvAda AdimeM koI truTi dRSTigocara ho to vidvAna bandhu sUcita karane kI kRpA kreN| jinavANI sevakabA. bhuvanendrakumAra zAstrI zrI mahAvIra svAdhyAya sadana bAMdarI (sAgara) ma. pra. di. 1718189 rakSAbandhana pUrNimA (34) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA * * * * * * * * 1) dravyaadhikAra 2) guNAdhikAra 3) paryAya-adhikAra 4) svabhAva adhikAra 5) pramANa adhikAra 6) naya adhikAra 7) guNavyutpatti adhikAra 8) paryAya vyutpatti adhikAra 9) svabhAva vyutpatti adhikAra 10) ekAMtapakSadoSa adhikAra 11) naya yojanA adhikAra 12) pramANalakSaNa-bheda 13) naya ke svarupa aura bheda 14) atha nikSepa vyutpatti 15) dravyAthika naya bheda vyutpatti 16) paryAyAthika naya vyutpatti 17) naMgamAdinaya vyutpatti 18) nizcaya-vyavahAra naya bheda 19) adhyAtmanaya bheda * 111 113 114 116 120 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha oLa 1 10 12 2 12 5 12 18 15 14 zuddhIpatraka AlApapaddhati azuddha matvA natvA svasaMvedana arthasavedana vAggabhyo vAragamyo cArya cArtha sayaya samaya - karmopAdhi sahita parigamana vibhAva artha paryAya agurulaghuNA agurulaghuguNA yonaya yonayaH / vyajana vyaMjana akRtima akRtrima dharmako dvaya dharmadvayako vyatirekiH vyatirekiNaH rUpana rUpana svabhAse svabhAvase avyaya avAya bheda bhedaH uccate ucyante yadhA yathA mevadiH mervAdiH gauveNa gauNatve 17 8 22 21 37 2 38 12 44 6 20 48 4 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha mom 0 0 4 vibhava pRSTha oLa azuddha 50 2 naigamaH tredhA / bhUtabhAvivartamAna kAla bhedAt // 64 / / 53 19 auyukta aura mukta 54 20 jAva jIva hemAbhAraNa hema-AbharaNa anyaya anvaya 68 10 NagurulaghuguNAH aguruladhuguNAH / 70 18 hInA honA altitva astitva vibhAva 75 12 gapa guNa 82 15 sAvara sAgara lona 84 10 duryayai 85 2 dhAraNa kAraNa aNi viSayayanaM viSayagamanaM rupaya rupase 92 14 anekAnA anekAnta 93 14 vayaNAM vayaNaM 93 15 vAyaNAdo vayaNAdo pradezasA pradezasya jaisA nizcayase nizcayanayase siddhArtha sidhdyartha Apa loka durNaya api 87 90 14 vaisA apane Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha oLa azuddha zuddha 103 16 svabhAva svbhaavH| 105 10 RtutvAt RjutvAt cyA ___, 14 guNa skaMdha amUtika amUrtika 18 pudlapaNu pudgalANu 107 3 kadhaMcit kathaMcita 108 3 azuddha dravyAthikabheda azaddha svabhAva // 175 / / 112 10 svadravyAdituSTaya dvArA astitvakA grahaNa karanA 113 4 vastumeM paradravyacatuSTaya kA nAstitva kA grahaNa karanA 114 15 (17) naigamAdinaya vyutpatti Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vItarAgAya namaH AlApa padhdati ( AcArya devasenakRta-hindI bhASAnuvAdasahita ) maMgalAcaraNa jo vItarAgI sarvadarzI bana gaye svAdhIna hai| sarvajJa hokara bhI sadA AnaMdarasame lIna hai| ni:svArtha ho jo jagatajanakA kara rahe upakAra hai| una vardhamAna jinezako nita vaMdanA zatavAra hai / / 1 / graMthakArakRta maMgalAcaraNa gaNAnAM vistaraM vakSye svabhAvAnAM tathaiva ca / paryAyANAM vizeSeNa matvA vIra jinezvaraM // 1 // artha- bhagavAna aMtima tIrthaMkara mahAvIra svAmIko namaskAra kara dravyoMkA, unake guNoMkA, unake svabhAvoMkA tathA unake parivartanazIla paryAyadharmoMkA vistAra rUpase mai ( graMthakAra devasena AcArya ) varNana karatA huuN| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) graMtha viSaya pratijJA AlApa padhdatirvacanaracanA, anukrameNa nayacakrasyopari ucyate // 1 // artha- vacanoMkI racanArUpa anukramase prAkRta graMtha nayacakra samUha isake AdhArase yaha AlApa padhdati nAmaka graMtha racanekI viSaya pratijJA graMthakAra AcArya devasena sUcita karate hai| sA ca kimartham ? // 2 // prazna- yaha AlApa padhdati graMthakI racanA kisa prayojanase kI jA rahI hai ? dravyalakSaNasidhdyartha, svabhAvasidhdyarthaM ca // 3 // uttara- dravyake lakSaNakI siddhikeliye, tathA dravyake svabhAvakI siddhike liya yaha vivecana karate hai| dravyANi kAni ? // 4 // prazna- dravya kise kahate hai aura dravya kitane hai aura kauna kaunase hai ? jIva-pudgala-dharma-adharma-AkAza-kAladravyANi // 5 // uttara- dravya chaha hai / 1 jIva 2 pudgala 3 dharma 4 adharma 5 AkAza 6 kAla Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sat dravyalakSaNam // 6 / / utpAda vyaya dhauvya yukta sat // 7 // ___ sat dravyakA lakSaNa hai / jo utpAda, vyaya, dhrauvya inase yukta hai vaha sata hai| vizeSArtha- dravyakA sAmAnya lakSaNa sat haiM / jo astitva dharmase yukta sahita hai arthAta jisame pUrvaparyAyakA vyaya navIna paryAyakA utpAda rUpa pariNamana pratisamaya hotA hai / tathA utpAda vyaya pariNamana hote huye bhI jo guNa zakti svabhAvarUpase sadA dhruva zAzvata rahate hai unako dravya kahate hai / ye tIno dravyase na bhinna hai, na bhinna bhinna samayame hote hai| isa lokame dravya chaha prakArake hote hai / jIva, pudgala, dharma adharma, AkAza, kAla jIva- jIvakA lakSaNa cetanA upayoga hai / jo dravya apaneko tathA anya saba dravyoMko jAnatA hai, dekhatA hai, use jIva kahate hai| pudgala- jo sparza, rasa, gaMdha, varNa guNoMse yukta rUpI padArtha hai vaha pudgala dravya hai / jo iMdriyoMseM dekhe jAte hai, grahaNa kiye jAte hai, ve saba sthUla pudgala skaMdha hai| paramANu yA sUkSma skaMdha iMdriyoMke viSaya nahI hote hai| dharma- jo gatimAna jIva aura pudgalako gamana kriyAme sahAyaka nimitta hotA hai, use dharma dravya kahate hai| adharma- jo sthitimAn jIva pudgalako sthira honeme sahAyaka nimitta hotA hai use adharma dravya kahate hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAza- jo jIvAdi saba dravyoMko avakAza deneme sahAyaka nimitta hai, use AkAza dravya kahate hai| ___ kAla- jo jIvAdi saba dravyoMke pratisamaya paryAyarUpase pariNamaname sahAyaka nimitta haiM, use kAla dravya kahate hai| dravyakA lakSaNa sat astitvadharma hai / vaha astitva, utpAda, vyaya, dhrauvya ina tIna aMzadharmose sahita hai| utpAda-parivartanazIla dravyame aMtaraMga nimitta ( upAdAna zakti ) bahiraMga nimitta tadanukUla anya dravyakA saMyoga nimitta mAtra isake kAraNa anaMtara uttara navIna paryAyakA utpanna honA yaha utpAda hai| vyaya- dravyakI pUrva avasthAkA nAza ( abhAva) honA vyaya hai| dhrauvya- pariNamanazIla dravyake pUrvottara paryAyoMkA vyaya utpAda hote huye dravyame pAriNAmika svabhAvarUpa dhruvasvabhAva dharmokA anvaya rUpase zAzvata rahanA utpAda nAza na honA dhrauvyadharma kahalAtA hai| pUrvaM anaMta ra kramabaddha niyata paryAyakA vyaya yaha uttara anaMtara niyata paryAyake utpAdakA kAraNa hotA hai, isaliye vastume kArya kAraNa rUpase pratisamaya honevAlI utpAda vyaya rUpa pariNamanarUpa arthakriyA niyata kramabaddha hai / iti dravyAdhikAraH / / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha guNAdhikAraH lakSaNAni kAni // 8 // prazna- lakSaNa kise kahate hai ? dravyake lakSaNa kaunase hai ? uttara- vyatikIrNa vastuvyAvRtti hetuH lakSaNaM / paraspara milI huI vastuomese vivakSita vastuko pRthak karanevAlA jo hetu use lakSaNa kahate hai| ___ zakti, lakSaNa, vizeSa, dharma, svarUpa, guNa, svabhAva, prakRti, zIla AkRti ye saba guNavAcaka ekArthavAcaka hai| ___ astitvaM, vastutvaM, dravyatvaM, prameyatvaM, agurulaghutvaM, pradezavatvaM, cetanatvaM, acetanatvaM, mUrtatvaM, amUrtatvaM iti dravyANAM daza sAmAnya guNAH // 9 // 1 astitva 2 vastutva 3 dravyatva 4 prameyatva 5 agurulaghutva 6 pradezavatva 7 cetanAva 8 acetanatva 9 mUrtatva 10 amUrtatva ye dravyoMke sAmAnya guNa hai| vizeSArtha- sahabhuvaH anvayino guNAH / dravyoMme jo ekasAtha rahate hai, isaliye guNoMko sahabhU athavA akramabhAvI kahate hai / dravya anekAntAtmaka, paraspara virodhI sAmAnya vizeSAtmaka sat asat Atmaka, eka anekAtmaka, nitya anityAtmaka bheda abhedAtmaka, tat atat svarUpa, isa prakAra paraspara virodhI dharma yugapat ekasAtha avirodha avinAbhAvarUpase rahate hai| __ Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) saba dravyoMme samAnarUpase pAye jAte hai unako sAmAnya guNa kahate hai / 1 astitva - sadA sarvakAla dravyakA sat rUpase rahanA yaha astitva guNa hai / 2 vastutva - vastukA sAmAnya vizeSAtmaka dravyaparyAyAtmaka honA vastutva guNa hai / 3 dravyatva - dravyakA prati samaya apane guNaparyAyoMme anvarUpase pariNamanA yaha dravyatva guNa hai / 4 prameyatva vastu jJeyAkAra rUpase jJAnakA viSaya bananA prameyatva guNa hai / yaha 5 agurulaghutva - pratyeka guNake avibhAgapraticchedome SaTsthAna patita hAni-vRddhi hote huye bhI vastu sadA apane svarUpame pratiSThita rahanA eka dravyakA dUsare dravyarUpa na honA eka guNakA dUsare guNarUpa na honA dravyake guNa bikharakara pRthak na honA kama jAdA na honA yaha agurulaghutva guNa hai / 6 pradezavatva - dravya sadA apane svakSetra niyata pradeza ava - yavoMme rahanA yaha pradezavatva guNa hai / ekapradezI pudgala paramANu kAlANu niravayava niraMza hote hai / bahupradezI jIva dharma adharmaM AkAza dravya ye sAvayava kahe jAte hai / pudgala skaMdha upacArase bahupradezI sAvayava kahe jAte hai / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) skaMdhake paramANuoMko upacArase pradeza kahakara bahupradezI kahA gayA hai| 7 cetanatva- aneka jIvome samAnarUpaseM rahanevAlA ceta. natva sAmAnya guNa hai 8 acetanatva- pudgala dharma adharma AkAza kAla ina dravyome samAnarUpase rahanevAlA acetanatva sAmAnya guNa hai| 9 mUrtatva- aneka pudgala paramANuome samAnarUpase rahanevAlA mUrtatva sAmAnya guNa hai|| 10 amUrtatva- jIva dharma adharma kAla dravyome samAna rahanevAlA amUrtatva sAmAnya guNa hai / pratyeka aSTau aSTau sarveSAm // 10 // pratyeka dravyame apane apane ATha ATha sAmAnya guNa rahate hai| 1 jIvadravyame astitvAdi chaha 7 cetanatva 8 amUrtatva ( acetanatva mUrtatva nahI ) 2 pudgala dravyame astitvAdi chaha 7 acetanatva 8 rUpitva ( cetanatva arUpitva nahIM ) 3 dharma dravyame astitvAdi 6 7 acetanatva 8 arUpitva (cetanatva rUpitva nahI ) 4 adharma dravyame astitvAdi chaha 7 acetanatva 8 arUpitva ( cetanatva rUpitva nahIM ) 5 AkAza dravyame astitvAdi chaha 7 acetanatva 8 arUpitva (cetanatva rUpitva nahI ) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) 6 kAla dravyame astitvAdi chaha 7 acetanatva 8 arUpitva cetanatva rUpitva nahI ) jJAna-darzana-sukha-vIryANi-sparza-rasa, gaMdha-varNAH, gatihetutva, sthitihetutvaM, avagAhanahetutvaM, pariNamana hetutvaM, cetanatvaM, acetanatvaM, mUrtatva, amUrtatvaM ca iti dravyANAM SoDaza vizeSa guNAH 11 jJAna, darzana, sukha, vIrya, sparza, rasa, gandha, varNa, gati, hetutva sthiti hetutvaM, avagAhana hetutva pariNamana hetutva cetanatva, acetanatva, mUrtatva amUrtatva ye solaha vizeSaguNa hote hai / 5 TIpa jJAna- arthavyavasAyaH jJAnaM / sAkAra pratibhAsaH jJAna / vizeSa pratibhAsa jJAnaM / jANaitikAlavisaye davagaNe pajjaye bahubhaye / paccakkhaM ca pararAvakhaM aNeNa jANetti gaM beMti / go jova 295 padArthoMke sAkAra jJAna ko jJAna kahate hai| 2 TIpa dazana - jaM sAmaNNa gahaNaM bhAvANaM Neva kaTumAyAraM / avisesi dUNa atthe daMsaNamidi bhaNNade samaya / go. jIva. 482 . svavyavasAyaH darzanaM / sAmAnyAvalokanaM darzanam / sAmAnya pratibhAsa darzanaM / padArthake sAmAnya pratibhAsa ko darzana kahate hai| darzanaM AtmavinizcitiH / AtmAke nirNayako zraddhAko ruciko Atmadarzana athavA svasaMvedana kahate hai| www Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 9 ) pratyeka jIva pudgalayoH SaT // 12 // pratyeka jIva tathA pratyeka pudgala paramANu iname apane apane chaha vizeSa guNa hote hai| jIvame- 1 jJAna 2 darzana 3 sukha 4 vIryaM 5 cetanatva 6 amUrtatva / pudgalame - 1 sparza 2 rasa 3 gaMdha 4 varNa 5 acetanatva 6 amUrtatva itareSAM pratyekaM trayo guNAH // 13 // anya dharmAdi dravyome pratyekame apane apane tIna vizeSa guNa hote hai| 1 dharma gati hetutva acetanatva amUrtatva 2 adharma sthiti hetutva acetanatva amUrtatva 3 AkAza avagAhana hetutva acetanatva amUrtatva 4 kAla pariNamana hetutva acetanatva amUrtatva antasthAH catvAro guNAH svajAti apekSayA sAmAnya guNAH vijAti akSayA te eva vizeSaguNAH // 14 // ___ antake jo cAra guNa- cetanatva, acetanatva, mUrtatva, amUtatva ve apanI apanI svajAti apekSAse sAmAnya guNa kahalAte Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) hai| kintu vijAti apekSAse vehI vizeSa guNa kahalAte haiN| jaise cetanatva yaha guNa saba jIvome pAyA jAtA hai / isaliye jIva dravyakI svajAti apekSAse sAmAnya guNa kahalAtA hai| kintu jIva dravyake atirikta anya ajIva pAMca dravyoMme nahI pAyA jAtA / arthAt anya pAMca dravya acetana hai / isaliye vijAti apekSA vahI cesana guNa jIva dravyakA vizeSa guNa kahalAtA hai| isI prakAra mUrtatva guNa saba pudgala dravyome pAyA jAtA hai| isaliye vaha pudgala dravyakI svajAti apekSAse sAmAnya guNa hai / kintu vaha mUrtatva guNa pudgala dravyake atirikta anya cetana acetana pAMca dravyome nahI pAyA jaataa| isaliye mUrtatva yaha guNa vijAti apekSA pudgala dravyakA vizeSa guNa kahalAtA hai| tathA acetanatva guNa pAMca hI acetana dravyome pAyA jAtA hai| isaliye vaha pAMco acetana dravyokI jAti apekSAse sAmAnya guNa hai| kintu vaha acetanatva guNa jova dravyame nahI pAyA jAtA / TIpa-jIvake vizeSa guNa- jJAna, darzana, sukha, vIrya (zakti) jJAnopayoga 8 bheda- mati, zruta, avadhi, manaparyaya, kevalajJAna, kumati kuzruta, kuavadhi darzanopayoga 4 bheda- cakSu, acakSu, avadhi, kevaladarzana sukha 2 bheda - iMdriyajanya sukha atIMdriya sukha zakti 2 bheda- kSAyopazamika zakti, kSAyika zakti darzana- aMtarmukhaprakAza svasaMvedana jJAna- bahirmukhaprakAza svasaMvedana Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isaliye vijAti dravyakI apekSAse ina acetana dravyokA vaha acetanatva guNa vizeSa guNa kahalAtA hai| usI prakAra amUrtasva guNa pudgala dravyake vinA anya pAMcohIM cetana acetana dravyome pAyA jAtA hai / isaliye vaha amUrta va guNa pAMcohI amUrta dravyoMkI apekSAse sAmAnya guNa kahalAtA hai| kintu vaha amUrtatva guNa mUrta pudgala dravyame nahI pAyA jAtA / isaliye vijAti dravya apekSAse vahI amUrtatva guNa pAMco amUrta dravyoMkA vizeSa guNa kahalAtA hai| iti guNAdhikAra samApta atha paryAya adhikAra guNa vikArAH paryAyAH / te dvedhaa| arthavyaMjana-paryAya-bhedAta / / 15 / / ___ artha- dravya tathA gaNoMke vikAra pariNamanako paryAya kahate hai| paryAya do prakArake hote hai / 1 artha paryAya 2 vyaMjana paryAya / 1 arthaparyAya- guNoMke vikArako pariNamanako guNaparyAya athavA arthaparyAya kahate hai| 2 vyaMjanaparyAya- dravyake vikArako pariNamanako dravyaparyAya athavA vyaMjana paryAya kahate hai / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) moM vyaMjanaparyAya vAggabhyo ' nazvaraH / sthiraH / sUkSmaH pratikSaNadhvaMsI paryAyazcAryasaMjJakaH / jJAnArNava dha 45 / ___ vyaMjanaparyAya, sthUla, iMdriyagocara, zabdagocara kucha kAla taka sthira rahatA hai| arthaparyAya, sUkSma jJAnagocara, avAggocara pratisayaya kSaNavidhvaMsI hotA hai| arthaparyAyAH dvividhAH svabhAva vibhAva bhedAt // 16 // arthaparyAyake 2 bheda hai / 1 svabhAva 2 vibhAva 1 svabhAva sadRza pariNamana usako svabhAva paryAya kahate hai| 2 svabhAva viruddha pariNamana usako vibhAva paryAya kahate hai / anya dravya ke sAtha saMyoga na hone ke kAraNa dharma, adharma, AkAza, kAla inakA svabhAva pariNamana hIM hotA hai / jIva aura pudgala inakA saMyoga hokara jo vijAtIya pariNamana hotA hai vaha vibhAva arthaM paryAya hai / do tathA dose adhika paramANuoMkA skaMdharUpa jo pariNamana hotA hai vaha sajAtIya vibhAva arthaparyAya hai / karmopAdhi rahita jo jIvakA svabhA. vasadRza pariNamana hotA hai vaha svabhAva arthaparyAya hai / agurulaghu vikArAH svabhAva paryAyAH te dvAdazadhA / SaTsthAna patita hAnivRddhirUpAH / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAya adhikAra ( 13 ) 1 anantabhAgavRddhiH 2 asaMkhyAtabhAgavRddhiH 3 saMkhyAtabhAgavRddhiH 4 saMkhyAtaguNavRddhiH5 asaMkhyAtaguNavRddhiH 6 anantaguNavRddhi / iti SaTa vRddhiH| anaMtaguNahAniH 2asaMkhyAtaguNahAniH 3 saMkhyA. taguNahAni: 4 saMkhyAtabhAgahAniH 5 asaMkhyAta bhAgahAniH 6 ananta bhAgahAni: / iti SaT hAni / evaM SaDvRddhi SaDhAnirUpA jJeyA agurulaghutvazaktiH // 17 // agurulaghu guNaparyAyarUpa svabhAvaparyAya 12 prakAra SaTmthAna patita hAni vRddhirUpa hai / pratyeka vRddhi aMgulake asaMkhyAta bAra hone para AgekI vRddhi hotI hai / aisI vRddhi hAni kramazaH hotI hai| TIpa- agurulaghuNA aNaMtA samayaM samayaM samunbhavA je vi / davANaM te bhaNiyA sahAvaguNapajjayA jANa // svabhAvaguNaparyAyA agurulaghuguNaSaDhAnivRddhirUpAH / sarvadravyANAM sAdhAraNAH / / sUkSmAH avAggocarAH pratikSaNaM vartamAnAH AgamapramANAta abhyupagamyA agurulaghuguNAH // sUkSmaH jinoditaM tatvaM hetubhinairva hanyate / AjJAsiddhaM tu tad grAtyaM nAnyathAvAdino jinA // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) AlApa paddhati vibhAva arthaparyAyAH ssddvidhaaH| mithyAtvakaSAya-rAga-dveSa-puNya-pAparUpAH adhyavasAyAH 18 saMsArI jIvadravyake vibhAva arthaparyAya chaha prakArake hai| 1 mithyAtva 2 kaSAya 3 rAga 4 dveSa 5 puNya 6 pAparUpa adhyavasAnabhAva // vizeSArtha- jo paryAye parasApekSa guNavighAtaka karma ke saMyoga nimitta SaT sthAna patita hAnivRddhi rUpa guNoMke lakSaNa viruddha pariNamita hotA hai unako vibhAva artha paryAya kahate hai| mohanIya karmake udayake kAraNa AtmAke guNome viparItatA AtI hai| darzana mohake kAraNa AtmAke samyagdarzana guName jo viparIta zraddhAna hotA hai usako mithyAtva kahate hai| cAritra mohake nimitta saMsArI jIvake cAritraguName jo viparItatA AtI hai usase jo kaSAya pariNAma-rAgadveSa pariNAma tathA zuddhopayogake viparIta azuddhopayogarUpa puNya-pAparUpa adhyavasAna bhAva ye saMsArI jIvake vibhAva arthaparyAya kahe jAte hai| ___azuddha arthaparyAyAH jIvasya SaTsthAna gata kaSAya hAnivRddhi-vizuddhi-saMklezarUpa-zubha-azubhalezyAsthAneSu jJAtavyAH / ( paMcAstikAya gAthA 16 ) jIvame kaSAyoMkI SaTsthAna patita hAni-vRddhi honeke kAraNa vizuddhi saMklezarUpa zubha-azubha lezyAoMke sthAnarUpa azuddha vibhAva artha paryAya hote hai| pudgalasya vibhAva arthaparyAyAH dvayaNukAdiskaMdheSu varNAtarAdi pariNamanarUpAH / pudgaladravyake dvayaNukAdi skaMdhome varNa Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAya adhikAra ( 15 ) varNAtararUpa jo anya anyavarNAdi pariNamana hotA hai ve vibhAva artha paryAya hai| isa prakAra saMsArI jIva aura pudgala dravyoMme hI anya dravyasApekSa vibhAva artha paryAyarUpa pariNamana hotA hai| svabhAva artha paryAya saba dravyoMme hotA hai / saba guNake guNAMzome svabhAvavibhAva artha paryAyarUpase agurulaghuguNake nimittase SaTsthAna patita hAni vRddhirUpa pariNamana hotA rahatA hai / / iti artha paryAyAH / vyaMjanaparyAyAH te dvividhAH / svabhAva vibhAva bhedAt // 19 // guNoMke samUharUpa dravyake vikAra ko dravyake AkArarUpa pariNamanako vyaMjana paryAya kahate hai| ve vyaMjanaparyAya do prakArake hote hai / 1 svabhAva vyaMjana paryAya 2 vibhAva vyaMjana paryAya vibhAvaparyAyAH caturvidhAH / nara nArakAdi paryAyAH / athavA caturazItilakSAH yonaya / 20 / saMsArIjIvake vibhAva vyaMjana paryAya cAra prakAra hai 1 manuSyaparyAya, 2 deva paryAya, 3 tiryaMca paryAya, 4 narakaparyAya athavA bheda vistArase 84 lAkha yoni bheda jIvake vibhAva vyaMjana paryAya hai| vibhAva guNavyaMjanaparyAyAH mtyaadyH||21|| matijJAna-zrutajJAna-avadhijJAna-manaHparyayajJAna ye cAra saMsArI jIvake vibhAva guNa vyaMjana paryAya hai| jo paryAya sthUla Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) AlApa paddhati vacana gocara kucha kAla sthira rahanevAlI hai ve vyaMjana paryAya hotI hai| jo sUkSma vacana agocara pratisamaya nAzavAna badalanevAle hai ve artha paryAya hai / saMsArIjIvake jJAnaguNake kumati kuzruta-kuavadhi matizruta avadhi manaHparyaya ye sAta vibhAva guNa vyaMjana paryAya hai| cakSudarzana acakSudarzana avadhidarzana ye saMsArIjIvake darzana guNake vibhAva guNa vyaMjana paryAya hai| ye saba jJAnadarzana gaNake kSayopazamika bhAva hai isaliye vibhAva guNa paryAya hai| svabhAva dravya vyajana paryAyAH caramazarIrAta kicit nyUnasiddhaparyAyAH // 22 // aMtima zarIrase kiMcit nyUna AkAra siddhajIvoMke svabhAva dravya vyaMjana paryAya hai| yaha siddhaparyAya sAdi hokara anantakAla taka rahatI hai| svabhAva guNa vyaMjana paryAyAH anaMtacatuSTaya rUpAH jIvasya / / 23 // ___ makta jIvake anantajJAna ananta darzana ananta sukha ananta varya ye svabhAva guNa vyaMjana paryAya hai| ye svabhAva paryAya sAdi ananta kAla taka rahate hai| ye kSAyika bhAva hai| 1 jJAnAvaraNa karmake kSayase anantajJAna ( kevalajJAna paryAya ) 2 darzanAvaraNa karmake kSayase ananta darzana ( kevala darzana ) 3 mohanIya karmake kSayase ananta sukha Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAya adhikAra ( 17) 4 aMtarAya karmake kSayase ananta vIrya ye karmopAdhi rahita cirasthAyI honese svabhAva guNa vyaMjana paryAya hote hai| pudgalasya tu dvayaNukAdaya: vibhAvadravyavyaMjana paryAyAH / / 24 // pudgala dravyake dRyaNuka, tryaNuka Adi skaMdhoko vibhAva dravya yaMjana paryAya kahate hai| ye sAdi sAnta, anAdi sAnta sAdi ananta anAdi ananta ( merU parvata Adi akRtima tathA lokAkAza pramANa mahAskara sUryAdi vimAnoM kA pRthvIkAyazarIra Adi ) rasa-rasAntara-gandha-gandhAntarAdiH vibhAva guNavyaMjana paryAyaH / / 25 // dvayaNu kAdi vibhAva pudgala skaMdhome eka varNase anya varNAtara rUpa ekarasase anyarasAMtara rUpa eka gaMdhase anya gaMdhAMtara rUpa eka sparzase anya sparzAtara rUpa honevAlA jo pariNamana vaha vibhAva guNa vyaMjana paryAya hai| jaise AmakA harA varNa pIlA varNa hotA hai| avibhAgI pudgala paramANuH svabhAvadravyaH vyaMjana paryAyaH / / 26 // zuddha pudgala dravyakA avibhAgI jo pudgala paramANu vaha svabhAva dravya vyaMjana paryAya hai / jisakA phirase vibhAga na hove Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) AlApa paddhati aise avibhAgI aMzako paramANu kahate hai / vaha paramANu SaTkona hotA hai| sUkSma hotA hai / iMdriyagocara nahI hotA / jisakA vibhAga nahI hotA aise avibhAgI aMzako paramANu kahate hai / attAdi attamajjhaM attataM va iMdriye gejjhaM / jaM davaM avibhAgI taM paramANuM vijANAhi / / jisakA Adi, madhya, anta, svayaM apanA paramANu rUpa hI hai / jo iMdriya dvArA grAhya nahIM hai aisA jo avibhAgI aMza usako paramANu jAno / varNa-gaMdha-rasaikaika-aviruddha sparzadvayaM svabhAva guNavyaMjana paryAyAH // 27 // paramANumeM do sparza ( snigdha-rukSa inamese koI eka tathA zIta uSNamese koI eka, eka rasa, eka gaMdha, eka varNa, ese pAMca guNa hote hai| ye svabhAva guNavyaMjana paryAya hai| paramANu apradezI eka pradezI hotA hai / tathApi usame dvayaNukAdi skaMdharUpa honekI yogyatA hai isaliye upacArase vaha bahupradezI kahA jAtA hai| jo skaMdharUpa hone kI yogyatA vaha kAraNa paramANu kahalAtA haiM / jo skaMdhase vibhakta aMtima aMza vaha kArya paramANu kahalAtA hai| paramANu eka pradezI honeke kAraNa nizcayase niraMza niravayava kahalAtA hai| parantu vaha AkArase SaTkoNa honese chaha dizAse chaha paramANuoMke sAtha usakA saMyoga hotA hai isaliye vaha upacArase sAvayava kahA jAtA hai| paramANurUpase sUkSma hai| skaMdharUpa honekI yogyatA hai isaliye kathaMcit skaMdha apekSAse Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAya adhikAra ( 19 ) sthUla hai / paramANu apekSA se nitya hai, skaMdha apekSAse syAt anitya hai / paramANuse zuddha avasthA hai, skaMdharUpa se azuddha avasthA hai / paramANu dravyarUpa hone se dravya paryAya hai / cirakAla sthAyI rahatA hai| isaliye vyaMjana paryAya hai / isaliye paramANuko svabhAva dravyavyaMjana paryAya kahA hai / tathA paramANuke pAMca guNoMko ( 2 sparza, 1 gaMdha, 1 rasa, 1 varNa ) svabhAva guNa vyaMjana paryAya kahate hai / paMcAstikAya) eyarasa vaNNa gaMdha do phAsaM sadda kAraNamasaddaM / skaMdhaMtaridaM davvaM paramANuM taM vijAnAhi || anAdinidhane dravye svaparyAyAH pratikSaNaM / unmajjanti nimajjanti jalakallolavat jale / / 1 / / dharmAdharma nabhaH kAlA artha paryAya gocarAH / vyaMjanena tu saMbaddhau dvau anyo jIva pudgalau // 2 // anAdinidhana vizva meM chaha dravya anAdi nidhana hai| ve apane apane paryAya rUpase pratikSaNa pariNamana karate hai / jisa prakAra jalame lahare uchalatI hai, pazcAt nimajjita hotI hai / iname se dharma-adharma AkAza aura kAla ye cAra dravya sadA zuddha para dravyake sAtha paraspara saMsarga na honeke kAraNa iname kevala artha paryAya rUpa guNokA svabhAva pariNamana hotA hai / anya dravyake saMparka se honevAlA vibhAva vyaMjana paryAya rUpa pariNamana nahIM hotA / jIva aura pudgala ina do dravyoMme artha paryAya aura vyaMjana paryAya dono hotI hai| vaibhAvika zakti ke kAraNa vibhAva dravya vyaMjana paryAya rUpa tathA vibhAva guNa vyaMjana paryAya rUpa Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) AlApa paddhati pariNamana hotA hai| usIko pravacanasArameM aneka dravya paryAya kahA hai| vaha pariNamana do prakArakA hotA hai / 1 vijAtIya dravya vyaMjana paryAya 2 sajAtIya dravya vyaMjana paryAya 1 / vijAtIya jIva aura pudgala dravyake karma-nokarma ke sAtha vijAtIya dravyavyaMjana paryAya rUpa pariNamana hotA hai| vaha nara-nArakAdi paryAya rUpa cAra prakArakA vijAtIya dravyavyaMjana paryAya hai| 2 ) sajAtIya- do athavA usase adhika saMkhyAta asaMkhyA anaMta paramANuoMke snigdha rUkSasvabhAvake kAraNa jo paraspara saMbaMdha hokara skandharUpa pariNamana hotA hai vaha sajAtIya vibhAva dravya vyaMjana paryAya hai| 3) vibhAva guNa vyaMjana paryAya- jIvake jJAnAdi guNoMkA matijJAna Adi tathA rAgAdi zubha azubha bhAva pariNamana vijAtIya guNa vyaMjana paryAya hai| 4) pudgalake vijAtIya guNa paryAya- dvayaNukAdi skaMdharUpa pudgala dravyake jo snigdha rUkSa zIta uSNa sparzAdi guNoMkA pariNamana yaha vibhAva guNa paryAya hai| upajjati viyaMti ya bhAvA NiyameNa pajjayaNayassa / davaTTiyassa savvaM sadA aNuppaNNamaviNaLeM // / jaya dhavala pR. 240 ) padArtha paryAyAthika nayase paryAya rUpase utpanna hote hai| aura naSTa hote hai / parantu dravyAthika nayase dravya sadA dravya rUpase dhruva rahatA hai / na utpanna hotA hai na naSTa hotA hai / / // iti paryAya adhikAra // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyakA lakSaNa guNaparyayavad dravyam // 27 // guNa tathA paryAya inake samUhako dravya kahate hai / pahale dravyakA lakSaNa -- sat dravya lakSaNam ' usa prakAra sat dravyalakSaNa kahakara usa satkA utpAdavyaya dhrauvya yuktaM sat ' utpAda-vyaya dhrauvyase yukta usako sat kahA hai / yahAM guNa paryAya samUhako dravya kahA hai / donoM lakSaNoMme zabdabheda hai / arthabheda nahI hai| dravya sadA guNarUpase dhruva dravyasvabhAvarUpa rahatA hai , apariNamana zIla hai tathA paryAyarUpase utpAda-vyayarUpa pratisamaya pariNamanazIla hai| dravyako anekAntatmaka, sAmAnya-vizeSa dharmAtmaka isa prakAra paraspara viruddha dharmako dvaya avirodha siddha karanA yaha anekAnta jaina zAsanake anekAntakA mukhya prayojana hai / dravyako sAmAnya vizeSAtmaka, dravya-guNa-paryAyAtmaka utpAda-vyaya-dhrau yAtmaka, sat-asadAtmaka, eka anekAtmaka, nitya-anityAtmaka, bheda-abhedAtmaka. tat-atadAtmaka isa prakAra paraspara virodhI ubhaya dharmAtmaka anekAntAtmaka kahA hai / arthAta dravya dravyAthikanayase, sAmAnyasvarUpa, guNavizeSasvarUpa, dhruva satrUpa, ekarUpa, abhedasvarUpa tatsvarUpa, nitya dhruvasvarUpa hai / tathA paryAyAthikanayase paryAyavizeSasvarUpa, utpAda-vyayasvarUpa, asatrUpa ( kSaNikasatrUpa ) anekarUpa, bhedasvarUpa, atatsvarUpa, aninya- adhruvarUpa pratisamaya pariNamanazIla hai / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) AlApa paddhati isa prakAra ubhayanaya vivakSAse paraspara virodhI dharmAtmaka anekAntAtmaka dravyakA svarUpa hai| guNa iti davva vihANaM davvavikAro hi pajjayo bhnnidoN| tehi aNUNaM davvaM ajudapasiddha have NiccaM // apane vivakSita dravyako dUsare dravyase pRthak rakhanA yaha guNoMkA kArya hai / guNarUpa zakti vizeSa apane vivakSita dravyako dUsare dravyase pRthak rakhate hai / dravyake vikArako pariNamanako paryAya kahate hai| guNa paryAyoMke samUhakA nAma hI dravya hai / arthAta dravya guNa paryAya ye abhinna eka hI vastu hai| guNa aura paryAya samUhakA nAma dravya hai / dravyakA paryAyarUpase pariNamana karanekA jo zaktisAmarthya use guNa kahate hai| pratisamaya jo dravyakA tathA pratyeka guNakA jo pariNamana unako paryAya kahate hai| niyata pUrva paryAya viziSTa dravya kAraNa kahalAtA hai / aura niyata uttara paryAya viziSTa dravya kArya hotA hai| isa prakAra dravyake pUrvottara paryAyoMmeM niyata kArya kAraNa bhAva honese paryAyoMkA niyata kramavartI niyata kramabaddha kahA hai / pratyeka dravyake guNa apane sahabhAvI guNoMke sAtha yugapat rahate hai| isaliye guNoMko akrama athavA sahabhU kahA hai / guNoMkA dravyake sAtha niraMtara anvaya saMbaMdha rahatA hai isaliye guNoMko ( anvayino guNAH ) anvayI kahA hai / parantu paryAya niyata kramavartI hai, eka paryAyakA dUsare paryAyake sAtha vyatireka pAyA jAtA hai isaliye (vyatireki: paryAyAH) paryAyoMko vyatirekI niyata kramavartI ( niyataMkramavartitvAt ) kahA hai| iti dravya guNa paryAya varNana samApta / / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAya adhikAra (23) vizeSArya- jo paryAya anya dravyake saMyoga saMbaMdha ke kAraNa paradravyasApekSa hotI hai use vibhAva vyaMjana paryAya kahate haiN| yaha vibhAva vyaMjana paryAya rUpa pariNamana kebala jIva aura pudgala dravya meM hI hotA hai| kyoMki jIva aura kamaM nokarmarUpa pudgala dravya inake parampara saMzleSa saMbaMdha ke kAraNa vijAtIya vibhAva dhyaMjana paryAya rUpa pariNamana hotA hai| tathA do athavA adhika paramANuoM ke snigdha rUkSa svabhAvake kAraNa paraspara sajAtIya vibhAva vyaMjana paryAya rUpa pariNamana hotA hai| svabhAvase viparIta lakSaNa pariNamana ko vibhAva vyaMjana paryAya kahate hai| TIpa- niyatakramavavartI- paryAyoMko niyata kArya kAraNabhAva saMbaMdhake kAraNa niyata kramabaddha mAnanA yaha vastusaMgata AgamasaMgata yukti saMgata hai| jo loka Izvarake samAna niyatiko deva ko koI apUrva zakti mAnakara niyatike AdhIna vastukA pariNa mana hotA hai aisA mAnakara puruSArtha hIna pramAdI svacchaMdI banate hai| usa niyativAda ko AgamameM mithyA niyativAda kahA hai / parantu niyatakramabaddha vAda yaha ukta mithyA niyati nahIM hai| isa niyatakramabaddha ke sAtha niyata puruSArtha bhI avinAbhAvI rahatA hai / dravyake svacatuSTayameM niyatasvadravya niyatasvakSetra niyatasvakAla ( kAlalabdhi - bhavitavyatA ) niyatasvabhAva inakA avinAbhAva rahatA hai| pratyeka kArya apane svacatuSTayameM hotA hai| isa prakAra niyatakrama baddhaparyAya yaha mithyA niyati na hokara samyaniyativAda hai vaha samyak puruSArtha se avinAbhAvI hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) AlApa paddhati paryAya kA svabhAva-vibhAva pariNamana sva-para-sApekSa hotA hai paryAyake 2 bheda hai| 1 arthaparyAya 2 vyaMjana paryAya artha paryAya- artha paryAyako hI guNa paryAya kahate hai| isake 2 bheda hai| 1 svabhAva artha paryAya 2 vibhAva artha paryAya 1 / svabhAva artha paryAya- svabhAvake anurUpa sadRza jo pariNamana vaha svabhAva artha paryAya hai / yaha svabhAva artha paryAyarUpa pariNamana jIvAdika saba dravyoMmeM apane apane svabhAva anurUpa hotA hai / jaise jIvakA kevala jJAna. 2) vibhAva artha paryAya- kevala jIva aura pudgala inake guNoMkA vaibhAvika zakti ke kAraNa anya dravyake saMyoga pUrvaka svabhAva virUddha pariNamana use vibhAva artha paryAya kahate hai| jaise jIvake matijJAna Adi kSAyopamikajJAna. 2 / vyaMjana paryAya - guNoMke samUharUpa dravyakA jo pariNamana use vyaMjana paryAya kahate hai| isake bhI 2 bheda hai| : svabhAva vyaMjana paryAya 2 vibhAva vyaMjana paryAya. 1) svabhAva vyaMjana paryAya . jo dravyakA para nirapekSa vabhAva sAkSepa pariNamana usako svabhAva vyaMjana paryAya kahate hai| jaise jIvakI siddha avasthA pudgala kI paramANu svabhAva vyaMjana paryAya hai| 2) vibhAva vyaMjana paryAya- do dravyoMkA saMyoga nimitta jo para sApekSa dravya paryAya usako vibhAva vyaMjana paryAya kahate hai| jaise jIvako nara nArakAdi paryAya ( vijAtIya vibhAva vyaMjana paryAya ) pudgalako skaMdharUpaparyAya / sajAtIya vibhAva vyaMjanapayAMya / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svabhAva adhikAra ( 25 ) isa prakAra jo guNa paryAyoMkA samUha use dravya kahate hai / athavA jo satlakSaNa hai use dravya kahate hai| dravya paryAyarUpase sadA utpAda vyayarupa pariNamanazIla sthUla vyakta hai| tathA guNa rUpase dravya sadA dhruva apariNamanazIla zaktirUpa sUkSma hai avyakta hai| // iti paryAya adhikAra // The svabhAva adhikAra svabhAvAH kathyante / / 28 // 1 Asti svabhAva: 2 nAsti svabhAvaH 3 nitya svabhAvaH 4 anitya svabhAva: 5 eka svabhAvaH 6 aneka svabhAvaH 7 bheda svabhAva: 8 abheda svabhAvaH 9 bhavya svabhAva: 10 abhavya svabhAva: 11 parama svabhAvaH ete ekAdaza dravyANAM sAmAnya svabhAvAH / / 1 cetana svabhAvaH 2 acetana svabhAva: 3 mUrta svabhAvaH 4 amUrta svabhAvaH 5 eka pradeza svabhAva: 6 aneka pradeza svabhAvaH 7 vibhAva svabhAvaH 8 zuddha svabhAvaH 9 azuddha svabhAvaH 10 upacarita svabhAvaH ete dravyANAM daza vizeSa svabhAvAH // 28 // artha dravyoMke 11 sAmAnya svabhAva hai| dravyoMke 10 vizeSa svabhAva hai| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) AlApa paddhati dravyake mUla svataH siddha svarUpako svabhAva kahate hai| tatkAla paryAya yukta athavA vartamAna paryAyayukta vastuko bhAva kahate hai| prazna- pahale guNAdhikAra kA varNana kiyA hai| aba yahAM phirase svabhAva adhikAra kA varNana kiyA jA rahA hai| isameM kyA rahasya hai ? uttara- jo guNa hai ve guNI meM hI rahate hai / parantu svabhAva guNameM bhI rahatA hai aura guNI meM bhI rahatA hai| prazna- guNa guNImeM kisa prakAra rahate hai ? uttara- guNa guNIkA abheda tAdAtmyasaMbaMdha hai| pratyeka guNa gaNIke saba bhAgomeM saba pradezoMme tathA trikAlavartI saba avasthAoMmeM vyApa kara rahatA hai| prazna- svabhAva guNa aura guNImeM kisa prakAra rahatA hai ? uttara- guNa aura guNI apaneM apane guNaparyAyarUpa tathA dravya paryAyarUpa pariNamana yahI guNoMkA tathA dravyoMkA svabhAva hai| isa prakAra guNa aura svabhAvameM kathaMcit vizeSatA hai| isaliye yaha svabhAva adhikAra pRthak kahA gayA hai| 1) asti svabhAva- dravya apane svacatuSTayase sadA asti svabhAva hai| 2) nAsti svabhAva- dravya paradravya catuSTayakI apekSA sadA nAsti hai| 3 ) nitya svabhAva- dravya dhruvarUpase sadA nitya svabhAva hai| 4 ) anitya svabhAva- dravya utpAda vyayarUpase pratisamaya pariNamana zIla anitya svabhAva hai| Apa Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svabhAva adhikAra ( 27 ) 5) eka svabhAva- dravya apane saba guNa paryAyoMmeM akhaMDa eka svabhAva rahatA hai| 6 ) aneka svabhAva- dravya aneka guNa paryAyarUpase aneka svabhAva hai| 7 ) bheda svabhAva- dravya guNa paryAya rUpase saMjJAbheda svarUpa bheda svabhAva hai| 8) abheda svabhAva- dravya dravyarUpase abheda akhaMDa svabhAva hai| 9 / bhavya svabhAva- dravya AgAmI paryAyarUpa pariNamane yogya bhavya svabhAva hai| 10 ) abhavya svabhAva- dravya pUrva paryAya rUpase athavA para dravya paryAya rUpa kadApi nahI pariNamane yogya abhavya svabhAva hai| 10 ) parama svabhAva- drabya svataH siddha pAriNAmika svabhAva hai| ye dravyoMke 11 sAmAnya svabhAva hai| dravyoMke vizeSa svabhAva 10 hai| 1) cetana svabhAva-jIva dravya caitanya svabhAva hai| 2) acetana svabhAva- pudgala-dharma-adharma AkAza kAla ye pAMca dravya acetana svabhAva hai / 3) mUrta svabhAva- pudgala dravya mUrta svabhAva hai| karmabaddha jIva upacArase mUrta hai| 4 ) amUrta svabhAva- jIva-dharma-adharma AkAza kAla ye pAMca dravya amUrta svabhAva hai / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) AlApa paddhati 5 ) eka pradeza svabhAva- paramANu-kAlANu eka pradeza svabhAva hai / ( bahupradezI akhaMDa honese eka pradezI bhI upacArase kahe hai| 6 ) aneka pradeza svabhAva- dharma-adharma-AkAza jIva bahu pradezA aneka pradeza svabhAva hai| pudgala skaMdha upa cArase bahupradezI hai| 7 ) vibhAva svabhAva- jova aura pudgala vibhAva svabhAva hai| 8 ) zuddha svabhAva- saba dravya upAdhi nirapekSa svataH siddha zuddha sbhAva hai| 9) azuddha svabhAva- para sApekSa sopAdhibhAva svabhAva viruddha pariNAma azuddha svabhAva hai| 10 ) upacArita svabhAva- eka dravyake svabhAva kA anya dravya sayoga vaza dusare dravyake svabhAva meM upacAra karanA / jaise karma saMyoga vaza jIvako mUrta acetana kahanA / AtmajJa bhagavAna ko sarvajJakA upacAra krnaa| jIva pudgalayoH ekaviMzatiH // 29 // jIva aura pudgala meM pUrvokta sAmAnya svabhAva 11 aura vizeSa svabhAva 10 milakara ekkIsa svabhAva hote hai|| vizeSArtha- jIva dravyameM bhI 21 svabhAva kahe isase spaSTa hotA hai ki jovameM acetana svabhAva aura mUrta svabhAva saMsAra avasthAmeM rAgadveSAdi bhAvoMko tathA 14 gaNasthAna 14 mArgaNA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svabhAva adhikAra ( 29) 14 jIvasamAsa rUpa avasthAoM ko acetana bhAva aura mUrta svabhAva kahe gaye hai| usI prakAra pudgalameM bhI ekkIsa bhAva kahe isase spaSTa hotA hai ki karmarUpa pudgala dravyameM jIvake cetana guNoMkA ghAta karane kI zakti usako upacArase cetana tathA amUrta kahA hai| ( samAna zIla vyasaneSa sakhyaM ) isI nIti niyamase karmake sAtha saMbaMdha karaneke liye jIvako kathaMcit acetana marta bananA paDatA hai / tathA karmako kathaMcit cetana tathA amUrta bananA paDatA hai| usake vinA jIva aura karmakA saMzleSa bana nahI sktaa| prazna- jIvame cetanatva tathA amUrtatva svabhAva honepara acetanatva tathA martatva kaise saMbhava ho sakatA hai ? tathA pudgala dravyame karmame acetanatva, mUrtatva svabhAva honepara cetanatva, amartatva svabhAva kaise saMbhava ho sakate hai ? uttara- jisakAraNa jIva aura karmarUpa pudgala dravyakA paraspara saMzleSa saMbaMdha hotA hai vaha samAnazIla huye vinA bana nahI sktaa| 'samAnazIla vyasaneSu sakhyaM ' aisA nIti niyama hai| Agamame jIvake guNasthAnAdi bhAvoMke acetanasvabhAva kahA hai / isaliye sAta tatvoMme pramukhatAse jIvake azuddha vibhAva pariNamanako ajIvatatva mUrta kahA hai| ( baMdhAdo mutti ) tathA jIvame jJAna darzanasvabhAvako cetana svabhAva kahA hai| anya astitvAdi sAmAnyadharmako jJAnarUpana honese acetana kahA haiN| prameyatvAdika dharme: acidAtmA cidAtmakaH / jJAnadarzanatastata syAt cetanAcetanAtmakaH // (svarUpasaMbodhana3) Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 30 ) AlApa paddhati jIva kathaMcit cetana-acetanAtmaka hai / jJAnadarzana svabhAse cetanAtmaka tathA prameyatvAdi dharmose kathaMcit acetanAtmaka hai / tathA pudgala dravyoM me bhI isI prakAra acetana, mUrtatvasvabhAva ke sAtha cetanatva tathA amUrtatva vibhAva bhAva kahe gaye hai / kA vi apuvvA dIsadi puggaladavvassa ediso sattI kevalaNANa sahAvo viNAsido jAI jIvamsa || / kArtikeya aNuprekSa 211 pudgala dravyame bhI aisI apUrva zakti dikhAI detI hai ki, jIvake kevalajJAna svabhAvako AvaraNa DAlanevAlA kevalajJAnAvaraNa karma kahA gayA hai / asadbhUta vyavahAreNa karma nokarma Norapi cetanasvabhAvaH // ( AlApa paddhati sUtra 160 ) jIvake pAMca bhAvoMme audayika bhAvame ajJAna bhAvako jIvakA svatatva kahA hai / kyoMki jIvakA ajJAnabhAva jJAnAvaraNa karmake udayame hotA hai / jIvasya asadbhUta vyavahAreNa acetana svabhAva: ( AlApa paddhati sUtra 162 ) isa prakAra asadbhUta vyavahAra nayase jIvame acetanasvabhAva kahA gayA hai / jIvasya api asadbhUta vyavahAreNa mUrtasvabhAvaH ( AlApa paddhati 164 ) asadbhUta vyavahAra nayase jIvako kamaibaddha avasthAme mUrta svabhAva kahA hai / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svabhAva adhikAra ( 31 ) cetanasvabhAvaH mUrtasvabhAvaH vibhAva svabhAvaH azuddha svabhAva: upacarittasvabhAva: etavinA trayANAM ( dharma-adharma - AkAza ) dravyANAM SoDaza svabhAvAH santi // 30 // ukta ekkIsa svabhAvoMme se cetanasvabhAva, mUrtasvabhAva. vibhAvasvabhAva azuddhasvabhAva, upacaritasvabhAva choDakara zeSa 16 svabhAva dharma, adharma, AkAza ina tIna dravyoMme hote hai / yadyapi acetana dravya pAMca hai tathApi inamese pudgala dravya jIvake cetana guNaghAtaka honese use va thaMcita cetana kahA hai / isaliye pudgala dravyako chor3akara cAra dravya acetana kahe / tathA jIva dravya amUrta hai tathApi karmabaddha honepara kathaMcita mUrta svabhAva kahA jAtA hai isaliye yahAM dharma, adharmaM, AkAza ina tIna dravyoMke uparokta 16 svabhAva kahe hai | kAla dravya acetana hai amUrta hai tathApi bahUpradezI svabhAva nahI hai / isaliye kAla dravyako chor3akara tIna dravyoMme uparokta 16 svabhAva kahe hai / tatra bahupravezatvaM vinA kAlasya paMcadaza svabhAvAH // 31 // kAladravya ekapradezI hai, bahupradezI nahI hai| isaliye bahupradezatva vinA kAladravyake 15 svabhAva kahe hai / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) AlApa paddhati pudgala paramANu ekapradezI hai / parantu vaha skaMdharUpase bahupradezI banatA hai / isaliye usako upacArase bahupradezI kahA eyapadeso vi aNU NANAkhaMdhappadesado hodi| bahudeso uvayArA teNa yakAyo bhaNaMti savvaNhU / / dravyasaMgraha26 upasaMhAra ekaviMzati bhAvAH syuH jIva-pudgalayormatAH / dharmAdInAM SoDaza syuH kAle paMcadaza smRtAH / / isaprakAra jIva aura pudgalame uparokta ekkIsasvabhAva kahe hai / dhAdi tIna dravyoMme 16 svabhAva kahe hai| kAla dravyame 15 svabhAva kahe hai // // iti svabhAva adhikAra / / pramANa adhikAra te kutto jJeyAH / / 32 // prazna - dravya, guNa, paryAya svabhAva ye saba kaise jAne jAte hai ? pramANa-naya-vivakSAtaH // 33 / / pramANa, naya tathA nayakI nikSepavivakSAdvArA jAne jAte hai / / ( pramANa nayairadhigamaH ) prazna- pramANa kise kahate hai ? samyagjJAnaM pramANa // 34 // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa adhikAra ( 33) samyagjJAnako pramANa kahate hai / vastUke saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya ina tIna doSa virahita samIcIna yathArtha jJAnako samyagjJAna pramANa jJAna kahate hai| / sakalAdezagrAhijJAnaM pramANaM) vastUke sAmAnya vizeSa Adi paraspara virodhI sakala aMzoMko grahaNa karanevAle jJAnako pramANa kahate hai| tada dvadhA pratyakSatarabhedAt // 35 // vaha pramANajJAna do prakArakA hai| 1 pratyakSa 2 parokSa pratyakSake do bheda hai| 1 vikala pratyakSa 2 sakala pratyakSa avadhi-manaHparyayau vikalapratyakSau / 36 / avadhijJAna aura manaH paryayajJAna vikala pratyakSa ( dezapratyakSa ) hai| kevalaM sakala pratyakSaM // 37 // kevalajJAna sakala pratyakSa hai| mati-zrute parokSe / / 38 // matijJAna aura zrutajJAna parokSa jJAna hai| vizeSArtha- dravya, guNa, paryAya svabhAva ina sabako jAnanekA upAya samyagjJAna hai| pramANa aura nayajJAna hai / sakalAdeza grAhi jJAnaM pramANaM / vikalAdeza grAhi jJAnaM nayaH // vastUke sAmAnya vizeSarUpa paraspara virodhI saMpUrNa aMzoMko grahaNa karanevAlA jJAna pramANajJAna kahalAtA hai| tathA vastUke eka eka aMzako mukhyagauNarUpa nikSepa lakSaNa bivakSAko abhi Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 34 ) AlApa paddhati prAyako lekara grahaNa karanevAle jJAnako nayajJAna kahate hai / pramANajJAnake 5 bheda hai / 1 matijJAna 2 zrutajJAna 3 avadhijJAna 4 manaHparyayajJAna 5 kevljnyaan| iname pahale do jJAna parokSa pramANa hai| / Adye parokSaM ) zeSa tIna jJAna avadhimanaHparyaya-kevalajJAna pratyakSa pramANa hai ( pratyakSamanyat ) pratyakSa- jo jJAna ( akSaM AtmAnaM pratItya / iMdriyoMkI apekSA na rakhate huye AtmamAtrasApekSa hai / tathA (vizadaM pratyakSaM) spaSTa nirmala pratibhAsa hai use pratyakSa kahate hai| . parokSa- jo ( parANi akSANi iMdriyANi ) para iMdriyAM aura mana inakI sahAyatAse pratibhAsa hotA hai use parokSa jJAna kahate hai| mati-zrutajJAna parokSa pramANa hai| avadhijJAna manaHparyayajJAna vikala pratyakSa ( deza pratyakSa ) hai / tathA kevalajJAna sakala pratyakSa hai / 1 matijJAna- pAMca iMdriyAM aura mana inakI sahAyatAse jo padArthakA jJAna hotA hai vaha matijJAna hai| isake 4 bheda hai| 1 avagraha 2 IhA 3 avAya 4 dhAraNA isa jJAnako upacArase sAMvyavahArika pratyakSa kahA hai| 1 avagraha- sAmAnya pratibhAsa lakSaNa darzana honepara jo padArtha vizeSakA prathama grahaNa usako avagraha kahate hai| __ jaise prathama koI padArtha hai aisA sAmAnya pratibhAsa darzana honepara sapheda varNavAlA koI padArtha hai aisA jo padArtha vizeSakA prathama grahaNa vaha avagraha jJAna hai| isake do bheda hai| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa adhikAra 1 vyaMjanAvagraha 2 arthAvagraha 1 vyaMjanAvagraha sparzana, rasana, ghrANa, karNedriya dvArA jo spRSTa padArthokA sAmAnya aspaSTa pratibhAsa hotA hai use vyaMja - nAvagraha kahate hai / yaha vyaMjanAvagraha cakSu tathA manake vinA zeSacAra iMdriyoMse hotA hai / ( 35 ) arthAvagraha - padArtha vizeSakI astirUpa prathama jo jJAna usako arthAvagraha kahate hai / jaise pahale sparzaneMdriya dvArA kisI padArtha ke astitva mAtra kA sAmAnya sattA pratibhAsa lakSaNa darzana huA / pazcAt padArthake vizeSa sattA mRdusparza kA pratibhAsa vyaMjanAvagraha huA / pazcAt mRdusparzavAlA rassI samAna gola laMbAyamAna padArtha vizeSakA prathama grahaNa huA / cAra iMdriyoM dvArA prathama sAmAnya pratibhAsa lakSaNa darzana huye vinA vyaMjanAvagraha hotA nahIM / vyaMjanAvagraha huye vinA vinA arthAvagraha hotA nahIM / arthAvagraha honepara hI IhA avyaya dhAraNA uttarottara jJAna krama pUrvaka hote hai / cakSu aura manake dvArA sAmAnya pratibhAsa rUpa darzana honepara arthAvagraha hotA hai / cakSu aura mana ke dvArA vyaMjanAvagraha aspaSTa pratibhAsa hotA nahIM / IhA - arthAvagraha honepara yaha amuka padArtha honA cAhiye isa prakAra jijJAsA rUpa jJAna usako IhA kahate hai / ( saMzaya dUra karanevAlA jJAna IhA hai / 3 ) avAya - IhA jJAna honepara yaha dorI hI hai sarpa nahIM isa prakAra nirNayAtmaka padArtha vizeSa kA jJAna avAya hai / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlApa paddhati 4 ) dhAraNA- avAya jJAna honepara usa jJAnakA kucha kAla taka kSayopazamAnusAra vismaraNa na honekA jo saMskAra jJAna vaha dhAraNA jJAna hai| avagraha IhA avAya dhAraNAko loka vyavahArameM spaSTa pratyakSa jJAna kahate hai isaliye upacArase isako sAMvyavahArika pratyakSa kahate hai / vAstavameM vaha parokSa jJAna hI hai| - matijJAna iMdriyAM aura mana inakI sahAyatA pUrvaka jAnatA hai| isaliye parokSa hai| matijJAnase jAne huye padArthakA vizeSa jJAna athavA usake saMbaMdhase anya padArthakA jJAna vaha zruta jJAna hai / zruta jJAna matipUrvaka hotA hai isaliye vaha parokSa hai / avadhi aura manaHparyaya iMdriyoMkI sahAyatAke vinA jJAna mAtrase rUpI padArthoko dravya kSetra kAla bhAva kI maryAdAmeM jAnate hai isaliye deza pratyakSa hai| kevalajJAna loka alokavartI saba jJeya padArthoko unake trikAlavartI bhata bhaviSya vartamAna saba paryAyoMkA yugapat jAnatA hai / isaliye sakala pratyakSa hai| pAMcoM jJAnoMmeM mati avadhi manaHparyaya kevala ye cAra jJAna svArtha hai aura pramANa rUpa hai| zrutajJAna svArtha aura parArtha rUpa hai pramANa rUpa aura naya rUpa hai| jo jJAnAtmaka hai svake liye bodha karanA yaha jisakA prayojana hai vaha svArtha hai / jo jJAna vacanAtmaka hai tathA parake liye bodha karAnA yaha jisakA prayojana hai vaha parArtha hai / zruta jJAna Agamake mAdhyamase saba padArthoMko jAna sakatA hai| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa adhikAra ( 37 ) syAdvAda kevalajJAne sarvatatvaprakAzane / bheda sAkSAt-asAkSAt ca, hyavastvanyatamaM bhavet // ( devAgama 105 ) syAdvAda nayajJAna rUpa zrutajJAna aura kevalajJAna saMpUrNa jJeya padArthoko jAnate hai / usame bheda itanAhI hai, ki kevalajJAna sAkSAta pratyakSa jAnatA hai| syAdAda nayarUpa zrutajJAna parokSa Agamake mAdhyamase jAna sakatA hai| yadi unamese koI bhI sarva tatvoMkA prakAza na kare to vaha avastubhUta kahe jaavege| nayake viSayame aura eka bAta 'vazeSa jJAtavya haiM ki, naya pramANajJAnase koI bhinna vastu yA prameyavastu nahIM hai / vaha to vastugata sAmAnya vizeSarUpa aneka dharmomese kisa eka vivakSita aMzadharmako mukhya tathA anyaaMzoko gauNa avivakSita kara usI vivakSita aMzake mAdhyamase vastuko jAnatA hai / jaise jaba dravyAthika nayase jisako AtmA yA jIva rUpase grahaNa kiyA thA usIko bhedarUpa vyavahAra nayakI apekSAse saMsArI mukta athavA saMsArIke ekeMdriya dvIMdriya Adi bheda rUpase grahaNa karanA yaha saba nayajJAna hai| dravyAthikanayame nizvayanayase svataH siddha zuddha AtmatatvakI cetanadharmakI vivakSA hotI hai isaliye usakA cetana AtmArUpase grahaNa kiyA / lokavyavahArame cetanadharma sUkSma honeseM dRSTigocara nahI hai / saMsArI jIva jo karma-nokarmake saMyogame ekeMdriyAdi avasthA dhAraNa karatA hai, usa bhedarUpa ryAyadharmase vyavahAra kiyA jAtA hai| usa samaya anya saMyogarUpa bheda mukhya vivakSita hotA hai / mUla jIvatatva gauNa avivakSita hotA hai jIvatatva na Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38) AlApa paddhati nizcayanaya rUpa kevala dravyarUpa hai| na kevala vyavahAra nayarUpa paryAyabheda rUpa hai| jIva dravya to dravya-guNa-paryAya svarUpa anekAntAtmaka hai| vaha jJAnAtmaka pramANa jJAnakA viSaya hai / parantu vacanAtmaka yA jJAnAtmaka nayajJAname mukhya gauNarUpase paryAyabhedarUpa avasthA rUpasehI grahaNa yA kathana kiyA jA sakatA hai| isa prakAra anekAntAtmaka vastuko anekAntAtmaka pramANa dvArA tathA syAdvAda rUpa nayajJAna dvArA jAnanekI yA vacana dvArA kathana karanekI syAdvAda paddhatikAhI dUsarA nAma AlApa paddhati hai / // iti pramANa adhikAra samApta // naya adhikAra tavavayavAH nyaaH|| 39 // nayabhevAH uccate / / 40 // pramANake avayava naya hai / naya ke bheda kahe jAte hai / Nicchaya vyavahAra NayA mUlamabheyA NayANa savvANaM / Nicchaya sAhaNa hedU davvaya pajjasthiyA muNaha / / (nayacakra ) saba nayoMke mUla bheda do hai| 1 nizcaya naya 2 vyavahAranaya nizcayanaya kI sAdhanAke kAraNabhUta hetU do naya hai / 1 dravyAthika 2 paryAyAdhika ___ Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya adhikAra (39) 1 nizcayanayaH svAzrita: dravyAzrita abhedaashritH| nizcayanaya svAzrita hai| nija akhaMDa abheda dravya nizcaya nayakA viSaya hai| 2 vyavahAra nayaH parAzritaH paryAyAzritaH bhedAzritaH vyavahAranaya parAzrita hai, anya dravya tathA apane paryAyabheda / vyavahAra nayakA viSaya hai / na khalu ekanayAyattA dezanA, kiMtu ubhayanayAyattA / ( paMcAstikAya / sarvajJa bhagavAnakA upadeza eka nayAdhIna na hokara ubhaya nayAdhIna hotA hai| dravyArthika: paryAyAthika naigama: saMgrahaH vyavahAraH RjusUtraH zabdanayaH samabhirUDhaH evaMbhUta: iti nava nayAH smRtAH // 41 / / nayoMke mUlabheda do hai / dravyAthika 2 paryAyAthika / tathA unake prabheda 1 naigama 2 saMgraha 3 vyavahAra 4 RjusUtra 5 zabdanaya 6 samabhirUDha 7 evaMbhUta __ isa prakAra nayoMke 9 bheda kahe hai / dravya jisakA mukhya viSaya prayojana hai vaha dravyArthika naya hai| dravyAthika nayake 3 bheda hai| 1 naigama 2 saMgraha 3 vyavahAra paryAyAthika nayake 4 bheda hai| 1 RjusUtra 2 zabda 3 sama bhirUDha 4 evaMbhUta. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 40 ) AlApa paddhati ina sAta nayoMmeM pahale 4 naya naigama, saMgraha, vyavahAra, RtusUtra ye arthanaya hai| inakA viSaya pradhAnatAse artha padArtha hotA hai| zeSa tIna naya zabda samabhirUDha evaMbhUta vyaMjananaya athavA zabdanaya kahe jAte hai| isameM vyaMjanakI zabdakI pradhAnatA hotI hai / upanayAzca kathyante // 42 // nayAnAM samIpA upanayA: // 43 // Age upanayoMkA varNana karate haiN| jo nayoMke samIpa hai| arthAt nayake samAna kucha vivakSA rakhakara padArthokA jJAna karAneme kAraNa hai unhe upanaya kahate hai| AtmanaH upasamIpe pramANAdInAM vA teSAM upasamIpe nayanti iti upanayAH // ( sa nayacakra / ___ jo naya AtmAke athavA pramANAdi ke usasapIpa le jAte hai unhe upanaya kahate hai| ye naya bhI bhinna bhinna vivakSAse vastu ke aMzadharmoko batalAte hai isaliye inhe upanaya kahate hai / ye bhI pramANa ke samAna samyagjJAna hai| sadbhuta vyavahAraH asadbhuta vyavahAraH upacarita vyavahAraH iti upanayAH tredhA / 44 / 1 sadbhata vyavahAranaya 2 asadbhUtavyavahAranaya 3 upacarita vyavahAranaya isa prakAra upanayake tIna bheda hai // ___ Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya adhikAra ( 41 ) idAnIM aiteSAM bhedAH ucyante // 45 // Age inake upanayoM bheda kahate hai // dravyAthikasya daza bhedAH / / 46 / / dravyAthika nayake 10 bheda hai // karmopAdhi' nirapekSaH zuddha dravyAthikaH / yathA saMsArI jIva siddha sadRk zuddhAtmA / 47 / utpAda-vyayare --gauNatvena sattA grAhaka: zuddha dravyAthika: / yathA dravyaM nityaM // 48 // yadyapi saMsArI jIva karmopAdhi sahita hai tathApi usako gauNakara jIvake sadA vidyamAna karmopAdhi nirapekSa zuddha dhruva svabhAva nayadRSTIse svataHsiddha AtmAkA svabhAva siddhajIvake samAna zuddha hone ke kAraNa zuddha dravyAthikanayakI mukhya vivakSA rakha kara saMsArI jIvako siddha samAna zuddhAtmA kahA hai ( savvesuddhA hu suddhaNayA ) 1 kammANaM majjhagayaM jIvaM jo gahai siddha saMkAzaM / bhaNNai so suddhaNao khalu kammopAdhi Niravekkho // ( nayacakra 18 ) 2 utpAda vyayaM gauNaM kiccA jo gahai kevalA sttaa| bhaNNai so suddhaNao iha sattA gAhako samaye / / (nayacakra 19 ) Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 42 ) AlApa paddhati / yadyapi vastu sat utpAda vyaya dhrauvya yukta hai tathApi unameMse utpAda vyaya aMza dharmoko gauNa avivakSita kara vastUke dhruvatva dharmakI mukhya vivakSAse dravyako nitya dhruva TaMkotkIrNa kahanA yaha utpAda vyaya nirapekSa sattA grAhaka zuddha dravyArthika naya hai| bheda kalpanA nirapekSaH zuddho dravyAthiko, yathA- nijaguNa--paryAya--svabhAvAt dravyaM abhinnaM / / 49 // bheda kalpanA nirapekSa gauNa avivakSitakara zuddha dravyAthika nayase abheda vivakSAse jIva apane guNa paryAya svabhAva bhedase abhinna zuddha eka dravya svarUpa hai| guNaguNiyAicaukke atthe jo No karei khalu bhedaM / suddho so davvattho bheda viyappeNa nnirvekkho|| ( nayacakra 20 ) karmopAdhi-sApekSa azuddha dravyAthiko, yathA- krodhAdi karmajabhAvaH AtmA // 50 // karmopAdhi sApekSa azuddha dravyAthika nayase AtmA karmodaya janya krodhAdibhAva sahita hai // bhAvesu rAga Adi bhAvo jIvammi jo du jaMpedi / so hu asuddho utto kammANopAdhisAvekkho / ( nayacakra 21) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 43 ) utpAda vyaya sApekSo azuddha dravyArthiko, yathA - ekasmin samaye dravyaM dhauvyAtmakaM // 51 // utpAdavyaya naya adhikAra utpAda vyaya sApekSa azuddha dravyArthika naya hai jaise ekahI samaya meM dravya utpAda vyaya dhrauvyAtmaka hai / utpAda vyayarUpa pratyeka paryAya meM yaha vahI hai, yaha vahI isa prakAra pratyeka paryAya ke sAtha dhruva kA astitva honese dhruva ko bhI eka aMzaparyayarUpa kahakara azuddha dravyArthika kahA / utpAda va vimissA sattA gahiUNa bhaNadi tadiyattaM / davvassa ega samaye jo hu asuddho have vidiyo || ( nayacakra 22 ) bheda - kalpanA - sApekSaH azuddha- dravyArthiko yathA- Atmano darzanajJAnAdayo guNAH / 52 / guNa guNI bheda kalpanA sApekSa azuddha dravyArthika naya jaise AtmAke darzana jJAnAdi guNa hai / / 52 / / Na vi NANaM, Na caritaM Na daMsaNaM jANago suddho // ( samayasAra ) } AtmA na kevala jJAna svarUpa hai, na kevala darzana svarUpa hai, na kevala cAritra svarUpa hai / kiMtu darzana jJAna cAritra yayA tmaka eka zuddha jJAyaka svabhAva hai / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 44 ) AlApa paddhati bhede sadi saMbaMdhaM guNa guNiyAINa kuNai jo dave / so vi asuddho divo sahio so bheda kappeNa // ( nayacakra 23 ) abheda dravyameM guNa guNI saMbaMdha bheda rUpase varNana karanA azuddha dravyArthika naya hai| anvayasApekSo dravyAthiko yadhA guNaparyAyasvabhAvaM dravyaM // 53 // saMpUrNa guNa-paryAya svabhAva jisame aMtarbhUta hai aise eka anvayasApekSa dravyako grahaNa karanA yaha anvayasApekSa zuddha dravyAthika naya hai / jaise dravya guNa-paryAya-svabhAvavAna hai| Nissesa sahAvANaM aNvayarUveNa davva davvehi / davvaThavaNo hi jo so aNvayadavvatthio bhnnido|| (nayacakra) azeSa guNaparyAyAn pratyeka dravyamabravIt / so'nvayo nizcayo hema yathA sat kaTakAdiSu // yaH paryAyAdikAn dravyaM brUte tvanvayarUpataH / dravyArthikaHso'nvayAkhyaH procyate nayavedibhiH / / ( saM. nayacakra ) jo pratyeka dravyake saMpUrNa guNaparyAyoMko anvayarUpase eka dravya nAmase grahaNa karanA usako anvayasApekSa dravyAthika naya kahate hai / AdhArabhUta dravya ke honepara hI guNaparyAya usake Adheya hote hai isaliye pratyeka guNa - paryAya apane apane eka dravya ke anvaya sApekSa rahate hai / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya adhikAra ( 45 ) svadravyAdi-grAhaka-dravyAthiko yathAsvadravyAvicatuSTayApekSayA dravyaM asti / 54 / astitvaM vasturUpasya svadravyAdi catuSTayAt / evaM yo vaktyabhiprAyaM svAdi grAhaka nizcayaH // ( sa nayacakra ) svadravya svakSetra svakAla svabhAva isa prakAra svacatuSTaya kI apekSA dravyake astitva ko grahaNa karanebAlA naya svadravyAdi grAhaka dravyArthika naya hai / dravya svacatuSTayase sadA astitvarUpa (AlApa paddhati sUtra 188 ) paradravyAdi-grAhaka-dravyAthiko yathA paradravyAdicatuSTayApekSayA dravyaM nAsti // 55 / / nAstitvaM vasturUpasya paradravyAdyapekSayA / vAM chatArtheSu yo vakti paradravyAdyapekSakaH / (9 saM. nayacakra ) vivakSita padArthame paradravya, parakSetra, parakAla, parabhAva inakI apekSAse sadA nAsti hai| isa prakAra paradravya sApekSa dravyAthika nayakI apekSAse vivakSita vastume sadA nAstitva hai| ( AlApa paddhati sUtra 198 ) parama-bhAva-grAhaka-dravyAthiko yathA jJAnasvarUpa: AtmA / atra anekasvabhAvAnAM madhye jJAnAkhyaH paramasvabhAvo gRhItaH // 56 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 46 ) karmanirjanito naiva notpannastatkSayena ca / nayaH paramabhAvasya grAhako nizcayo bhavet // saM. nayacakra 10 1 ) AlApa paddhati giNhaI davvasahAvaM asuddha suddhopacAra paricattaM / so paramabhAva grAhIM NAyacvo siddhikAmeNa / / 26 / / ( nayacakra ) yadyapi AtmA ananta dharmAtmaka hai / tathApi karmajanita audAyikAdi azudhdopacAra bhAva tathA karmakSayanimittaka zudhdopacArarUpa kSAyikabhAva inakI apekSA na rakhate huye jo naya svataH sidhda sahajajJAnasvabhAvarUpa sahajazudhda pAriNAmika bhAvako grahaNa karatA hai use paramabhAva grAhaka zudhda taya dravyArthika kahate hai // ( AlApa padhdati sUtra 19 ) vizeSArtha- zudhda dravyArthika naya paranirapekSa vastuko abheda svarUpa grahaNa karatA hai / aura azudhda dravyArthika naya parasApekSa bhedarUpase azudhdatAko grahaNa karatA hai / ( isa prakAra dravyArthika nayake dazabhedoMkA varNana samApta || ) atha paryAyArthikasya SaD bhedAH / / 57 / paryAyArthika nayake chaha bheda hai / anAdi- nitya paryAyArthiko paryAyo nityaH mevadiH // 58 // yathA pudgala Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya adhikAra ( 47 } akiTThimA aNihaNA sasisUrAINa pajjayA giNhaI : jo so aNAiNicco jiNabhaNio pjjytyinno||27|| paryAyArthI bhavennityA'nAdi nityArtha gocara: / / caMdrAkaeNmerU bhU-zaila-lokAdeH pratipAdakaH / saM. nayacakra 1 merU Adi parvata, sUrya, caMdra, Adi vimAna pRthvI, parvata lokAkAzapramANa mahAskaMdha ye saba akRtrima anAdhinidhana nitya hai / yaha anAdi nitya paryAyArthika naya hai| sAdi-nitya-paryAyAthiko yathA siddhaparyAyo nityaH / / 59 // kammakhayAduppaNo aviNAsI jo ha kAraNAbhAve / idamevamuccaraMto bhaNNai so sAdi NiccaNao / / 201 / / paryAyArthI bhavet sAdi vyaye sarvasya karmaNaH / utpanna-siddhaparyAya-grAhako nityarUpakaH // 2 // Adatte paryayaM nityaM sAdi ca karmaNaH kSayAt / sa sAdinitya paryAyAthi nAmA nayaH smRtaH / / 8 / / zuddha dravyAthika naya kI vivakSA na karate huye saMpUrNa karmakA kSaya honepara jo carama zarIrAkAra siddha paryAya utpanna hotI hai vaha sAdi nitya hai aisA sAdi nitya paryAyArthika nayase kahA hai / sattA-gauNatvena utpAda--vyaya-grAhakasvabhAvaH anitya-azuddha-paryAya-grAhako yathAsamayaM samayaM prati paryAyAHvinAzinaH // 60 // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 48 ) AlApa paddhati sattA amukkharuve utpAdavayaM hi giNhae jo hu / so du sahAva aNicco gAhI khalu suddha pajjAo // 202 / / sattA gauNatvAta yo vyayamutpAdaM ca zuddhamAcaSTe / sattAgauraveNanotpAdavyayavAcakaH sa nayaH // 9 // sattA ko dhruvako gauNa kara zudhda kevala utpAdavyaya ko jo naya grahaNa karatA hai vaha anitya-zudhda- paryAyAthika naya hai| sattA sApekSa svabhAvo'nitya-azuddhaparyAyAthiko yathA- ekasmin samaye trayAtmakaH paryAyaH // 6 // jo gahai ekka samaye uppAdavaya dhuvatta saMjuttaM / so sabbhAva aNicco asudhdao pajjayatthiNao / / 203 / / dhrauvyotpAda vyayagrAhI kAlenaikena yo nayaH / svabhAvAnityaparyAyagrAhako'zudhda ucyate // 10 // eka hI samayameM jo naya dravyake utpAda-vyaya-dhrauvya yukta anitya azuddha paryAya ko grahaNa karatA hai use sattA sApekSa anitya azudhda paryAyArthika naya kahate hai / yahAM sattA sAmAnya vivakSAse utpAdavyaya dhrauvya rUpa anityatA aura bheda rUpa azudhdatA kI apekSAse isako anitya azudhda paryAyArthika naya kahA hai| karmopAdhi nirapekSasvabhAvo nityazuddhaparyAyAthiko, yathA, siddhaparyAyasadRzAH zuddhAH saMsAriNAM paryAyAH // 62 / / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya adhikAra dehINaM pajjAyA sudhdA sidhdANa bhaNai sAritthA / jo so aNiccasudhdo pajjayagAhI have sa Nao // 204 // vibhAvanityazudhdo'yaM paryAyArthI bhavedalaM / saMsArijIvanikAyeSu sidhdasAdRzya paryayaH // 5 // paryAyAn aMginAM zudhdAn sidhdAnAmiva yo vadet / svabhAvanityazudhdo'sau paryAya grAhako nayaH // 11 // kAraNa dravya kAraNa guNa-kAraNa paryAya ye nitya zuddha rahate hai| saMsAra avasthA meM bhI azuddha kArya paryAya avasthAko gauNa kara sadA nitya zuddha rahanevAlA jo kAraNa paryAya vaha siddhoMke kAya zuddha paryAyake samAna zuddha rahatA hai isa apekSAse nitya zuddha kAraNa paryAya ko grahaNa karanevAlA karmopAdhi nirapekSa nitya zuddha paryAyAthika naya hai| karmopAdhisApekSa svabhAvo'nitya-azuddha paryAyAthikaH / yathA- saMsAriNAM utpattimaraNe staH / / 63 / / bhaNai aNi cA suddhA caugai jIvANa pajjayA jo hu| hoi vibhAva aNicco asuddhao pajjayatthiNao // 205 // azuddha nitya paryAyAn karmajAn vivRNoti yaH / vibhAvAnityaparyAya grAhako'zuddha saMjJakaH / / 12 / / jo naya saMsArI jIvoMkI caturgati bhramaNarUpa karmopAdhi sApekSa azuddha anitya paryAyoMko grahaNa karatA hai vaha karmopAdhi sApekSa anitya-azudhda paryAyAthika naya hai| / isa prakAra paryAyAthika nayake bhedoMkA varNana samApta ) Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 50 ) AlApa paddhati atha Agama bhASAse dravyAthika-paryAyAthika bheda varNana. naigama nayake bheda naigama nayake 3 bheda hai 1 bhUta naigama, 2 bhAvi naigama, 3 vartamAna naigama. atIte vartamAnAropaNaM yatra sa bhUtanaigamo! yathA- adya dIpotsava dine zrI vardhamAna svAmI mokSaM gataH / / 65 // atItaM sAMprataM kRtvA nirvANaM tvadya yoginaH / evaM vadatyabhiprAyo naigamAtIMta vAcakaH / / 12 / / Nivittadavva kiriyA vaTTaNa kAle du jaM samAcaraNaM / taM bhUdaNaigamaNayaM jaha ajja NivvuidiNaM vIre / / 33 / / jo naya atIta kriyAme vartamAna kA Aropa kara Aja dIpotsava dinako zrI mahAvIra bhagavAna nirvANa ko prApta huye isa prakAra yaha bhUta naigama naya dravyAthika naya hai| bhAvini bhatavat kathanaM yatrasa bhAvinaigamo yathA arhana siddhaH / / 66 / / bhAviavasthAkA bhUtakAlIna avasthAke samAna kathana karanA vaha bhAvinaigamanaya hai / jaise arahaMta bhagavAnako Aja siddha kahanA / NippaNNamiva pajapadi bhAviyakAlaM Naro aNippaNNaM / appatthe jaha patthaM bhaNNaI so bhAvi nniigmottinno| 35 / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya adhikAra ( 51 ) bhAvikAlame niSpanna honevAlI kriyAko vartamAname niSpanna kahanA yaha bhAvI naigama naya hai / kartumArabdhaM, ISat niSpannaM, aniSpannaM vA vastu niSpannavat kathyate yatra sa vartamAna naigamo yathA - odanaH pacyate / / 67 / / prAraMbha kiye kisI kAryako vaha ISat niSpanna adhUrA banA huA ho athavA Age niSpanna honevAlA ho vartamAna meM niSpanna kahanA yaha vartamAna naigama naya hai / pAraddhA jA kiriyA pavaNavihANAdi kahadi jo siddhA / loe ya pucchamANaM taM bhaNai vaTTamANaNayaM // cAvala pakAne ko DAla rahA hai usa samaya kisane pUchA kyA karate ho to kahanA ki maiM bhAta pakA rahA hUM yaha vartamAna nagama naya hai || usI prakAra koI puruSa jaMgalame lakaDI toDane jA rahA hai / usako kisIne pUchA kahAM jAte ho / to vaha kahatA hai staMbha ( khaMbA | lAneM jAtA hUM abhI khaMbA banA nahI / parantu khaMbA banAneke saMkalpase lakaDIlAneko jA rahA hai / isa prakAra bhAvi paryAyakA vartamAname saMkalpa karanA yaha vartamAna naigamanaya hai / cAvala paka vAstava meM cAvala pakAneko DAla rahA hai para bhAta kahA jAtA hai / parantu bhAvI paryAyakA vartamAname Aropa kara bhAta pakA rahA hUM aisA kahanA yaha vartamAna naigama naya hai / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 52 ) saMgraho dvedhA // 68 // saMgrahanaya ke do bheda hai / sAmAnya saMgraho yathA sarvANi dravyANi paraspara avirodhIni // 69 // sAmAnya saMgraha naya jaise satarUpase saba dravya paraspara avirodhI hai / saba dravya dravyarUpase samAna sat mahAsatko samAna rUpase dhAraNa karanevAle hai | ( zuddha abheda saMgraha ) vizeSa saMgraho yathA sarve jIvAH parasparaM avirodhinaH // 70 // AlApa paddhati vizeSasaMgraha - jaise saba jIva jIvapanese paraspara avirodha hai, samAna hai || ( azuddha bheda saMgraha | vizeSArtha- saba dravyoMko eka dravya jAti rUpase grahaNa karanevAlA naya saMgraha naya hai / usameM se kisI eka ke aMtargata bhedoMkA saMgraha karanevAlA vizeSa saMgraha naya hai / jaise saba dravyoMko sAmAnya dravya jAti apekSA dravya kahanA yaha sAmAnya saMgraha naya hai / tathA usake avAMtara bhedoMko eka dravya rUpase grahaNa karanA yaha vizeSa saMgraha hai / jaise - jisako pahale sAmAnya rUpase dravya rUpase grahaNa kiyA thA usIko avAMtara bheda rUpa jIva rUpase grahaNa kiyA yaha vizeSa saMgraha naya hai / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya adhikAra usI prakAra vyavahAra naya ke bhI do bheda hai / sAmAnya saMgraha dvArA gRhIta dravya ke jIva - ajIva aise bheda karanA yaha sAmAnya saMgraha vyavahAra hai / tathA usake avAMtara bheda rUpase vizeSa saMgraha dvArA jIva rUpase grahaNa kiyA thA usake saMsArI mukta isa prakAra bheda karanA yaha vizeSa saMgraha vyavahAra hai / do prakArake saMgraha ko bheda karanepara vyavahAra naya bhI do prakAra hotA hai / vyavahAropi dvedhA // 71 // vyavahAra nayake bhI do prakAra hai / sAmAnya saMgraha bhedako vyavahAro yathA dravyANi jIvA ( 53 ) jIvAH / / 71 / / sAmAnya saMgraha kathanako bhedarUpase kathana karanA sAmAnya saMgraha vyavaha ra naya hai, jaise sAmAnya saMgrahanayase dravyakahe the usake bheda kathana karanA jaise dravya sAmAnya apekSA do prakAra hai / jIva ajIva vizeSa saMgrahabhedako vyavahAro yathA -- jIvAH saMsAriNo muktAzca / / 72 / 2 sUkSma RjusUtra. - vizeSa saMgraha naya kathanakA bheda vyavahAra karanA jaise jIva saMsArI auyukta do prakAra hai / / RjusUtro'pi dvividha // 73 // RjusUtra naya ke bhI do bheda hai / 1 sthUla RjusUtra, Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlApa paddhati sUkSma RjusUtro yathA- ekasamayAvasthAyI paryAyaH // 74 // sUkSma RjusUtra nayakA viSaya ekasamayavartI paryAya hai| jo egasamayavaTTI gehai dave dhuvatta pjjaao| so rijusutto suhumo savvaM sadaM jahA khaNiyaM // 211 / / dravye gRNhAti paryAyaM dhruvaM samaya mAtrikaM / RjusUtrAbhidhaH sUkSmaH sa sarvaM kSaNikaM yathA // 18 // pratisamayaM pravartamAnArtha paryAye vastu pariNamanaM iti eSaH sUkSmaH RjusUtro bhavati / arthaM paryAyA pekSayA samaya mAtraM // atha paryAya sUkSma hotI hai aura ekasamayAvasthAyI hai| sthala Rjusatro yathA- manuSyAdiparyAyAH tavAyuH pramANa kAlaM tiSThanti // 75 / / sthala RjusUtra naya- manuSyAdi paryAya apane apane Ayu-- pramANa kAla taka rahate hai / / maNuyAdi pajjao maNusatti saga TThidIsu vaTuMto / jo bhaNai tAva kAlaM so thUlo hoi rijusutto // 212 // yo narAdika payAyaM gvakIya sthiti vartanaM / tAvatkAlaM tathA caSTe sthUlAkhya RjusUtrakaH / / 19 / / nara nArakAdi ghaTa paTAdi vyaMjana paryAMyeSu jAva pudgala-- bhidhAna rUpa vastuni pariNatAni sthUlaRjusUtra nayaH / / 16 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya adhikAra vyaMjana paryAyA pekSayA prAraMbhataH prArabhya abasAnaM yAvat bhavatIti nizcayaH kartavyaH // zabdasamabhirUDhaevaMbhUtAH nayAH pratyeka ekaikAH nyaa:|| 76 / / zabda samabhirUDha evaMbhUta ye naya pratyeka eka eka prakArake hai| ye tIna naya zabdanaya ( vyaMjana naya ) kahe jAte hai| inameM zabdakI pradhAnatA rahatI hai // zabda nedase artha bheda mAnate hai| . zabdanayo-yathA-dArAH, bhAryA, kalatraM / jalaM ApaH // 77 // jo naya zabdadhyAkaraNA zAstra niyamake anusAra vibhakti pratyaya lagAkara vyutpanna hotA hai usako zabda kahate hai| zabda vivakSA pradhAnatA lekara jo prayoga kiyA jAtA hai use zabdanaya kahate hai| zabdake prayogame liMga, saMkhyA sAdhana, kAla, kAraka puruSa, upagraha Adike jo vyabhicAra doSa AtA hai usako dUra karatA hai| jaise dArAH yaha puliMgame hai, bhAryA yaha zabda strIliMgame hai| kalatraM yaha zabda napuMsaliMgame hai| vyavahArame yadyapi ina tIno bhinnaliMgI zabdoMkA ekArthaM strIvAcaka hotA hai tathApi zabdazAstra vyAkaraNa zAstrake anusAra zabdabhedake kAraNa arthabheda honese unakA ekArtha mAnanA vyabhicAra hai| usakA niSedha kara bhinna bhinna zabdoMkA bhinna bhinna artha mAnanA yaha zabdanayakA viSaya haiM , usI prakAra jalaM yaha napuMsakaliMgame eka vacanapada hai / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlApa paddhati Apa: yaha strIliMgame bahu vacana pada hai inakA vyavahArame yadyapi ekahI artha jala, pAnI aisA kiyA jAtA hai tathAdi zabdazAstrake anusAra yaha vyabhicAra doSa mAnakara usakA niSedha kara una bhinna bhinna zabdoMkA bhinna bhinna artha mAnanA yaha zabdanaya hai| liMga saMkhyA, kAraka, Adi apekSAse jo bhinna bhinna zabdoMkA lokavyavahArame ekArthaM mAnA jAtA hai vaha zabdazAstrakI dRSTise vyabhicAra doSa AtA hai| usakA niSedha kara zabdanaya una bhitra bhinna zabdoMkA bhinna bhinna artha mAnatA hai| jo vaTTaNaM Na maNNai eyatthe bhiNNaliMga AdIMNaM / so saddaNao bhaNio pussAiyANa jhaa| ( prA. nayacakra ) / isa prakAra prAkRta nayacakrame bhinna liMga saMkhyA Adi bhinna bhinna zabdoMkA ekArtha mAnanA zabdanayakI dRTise vyabhicAra doSa mAnakara usakA zabdanaya niSedha karatA hai| ____TIpa- ( saMskRta nayacakrameM ) puSyaH tArakA-nakSatraM, iti ekArthoM bhavati / athavA dArA: bhAryAM kalatraM iti ekAtho vati / iti kAraNena liMga-saMkhyA sAdhanAdi apekSA vyAbhicAraM muktvA zabdAnasArArtha ekArthaH svIkartavyaH iti zabdanaya // (saMskRta nayacakra) isa prakAra zabdanayake viSayameM do prakAra matabheda hai| dhavalA Adi graMthoMmeM ( zabdabhede arthabheda: ) bhinnabhinna zabdoMkA bhinnabhinna artha mAnanA iso ko zabda naya kahA hai| noTa- zrI mahAvIrajI saMsthAna dvArA prakAzita AlApa paddhati graMthameM dono prakArakA mata uddhRta kiyA gayA hai| , Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya adhikAra ( 57 ) samabhirUDho yathA- gauH pazaH // 78 // samabhirUDha naya- jaise go yaha aneka arthabAcaka honepara bhI loka vyavahAra rUDhIme vaha pazu vAcaka grahaNa karanA yaha samabhirUDha naya hai / / nAnArtha samabhirohaNAt samabhirUDhaH / aneka arthoko gauNa kara ekArtha para jo ArUDha hotA hai vaha samabhirUDha naya hai / / evaM bhato nayo yathA indatIti indraH / 79 / zabdake arthAnusAra jaba kriyA pariNati karatA hai taba usako usa zabda dvArA saMbodhita karanA yaha evaMbhUta naya hai| / jaise - jaba iMdrAsana para baiThakara vibhUSita hotA hai taba use iMdra khnaa| vizeSArtha- zabda naya samabhirUDha naya evaM bhUta naya ye paryAyArthika naya sAmAnyata: zabdanaya kahe jAte hai| inameM zabdakI pradhAna vivakSA rahatI hai| zabdanaya-liMga-vacana- kAraka Adi bheda vivakSAse zabdabhedase arthabhedakA grahaNa karatA hai| jo naya lokavyavahAra rUDha arthako grahaNa karatA hai use samabhirUDha naya kahate hai / tathA evaMbhUta naya jisa samaya zabdako arthAnusAra kriyA hotI hai usI samaya usa zabda dvArA use saMbodhita karatA hai / inase pahale naigamAdi cAra naya arthanaya kahe gaye hai| isa prakAra nayoMke aTTAIsa bheda kahe gaye / dravyAthika nayake 10 bheda, paryAyAthika nayake 6 bheda naigamanayake kAla bhedakI apekSA vartamAna, bhUta, bhaviSya bhedase 3 bheda / saMgraha, vyavahAra Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (58) AlApa paddhati RjusUtra inake pratyekake do do bheda tathA zabdAdi pratyeka ekaeka isa prakAra (10+6+3+2+2+2+1+1+1 ) nayoMke kula bheda joDa 28 bheda hote hai| upanaya bhedA ucyante // 80 // upanaya ke bheda kahate hai / sadbhUta vyavahAro dvidhA // 81 / / sadbhUta vyavahAra naya ke do prakAra hai / 1 zuddha sadbhUta 2 azuddha sadbhUta zuddha sadbhuta vyavahAro yathA- zuddhaguNaguNinoH zuddha-paryAya-paryAyiNo: bheda-kathanam // 82 // karmopAdhirahita svAbhAvika guNa aura svataH siddha AtmA guNI tathA karmopAdhirahita svabhAva paryAya aura karmopAdhirahita zuddha siddha paramAtmA inameM tAdAtmya lakSaNa abheda hote huye saMjJA lakSaNa prayojanAdi bheda ke kAraNa bheda kathana karanA yaha zuddhasadbhUta vyavahAra naya hai / jaise- kevalajJAnI paramAtmAke kevala jJAnAdi guNa isa prakAra guNa guNImeM bheda kathana karanA / siddhaparamAtmAke- siddha paryAya. isa prakAra paryAya paryAyavAn AtmAmeM bheda kathana karanA. / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya adhikAra ( 59 ) azuddha sadbhUta vyavahAro yathA-azuddha-guNaguNinoH azuddha-paryAya-paryAyiNo: bhevakathanam karmopAdhi sApekSa matijJAnAdi vibhAva guNa aura saMsArI azuddha AtmA tathA karmopAdhi sApekSa nara-nArakAdi azuddha paryAya aura saMsArI AtmA inameM saMjJA lakSaNa prayojanAdi bheda vivakSAse bheda kathana karanA yaha azuddha sadbhUta vyavahAra naya hai| vizeSArtha- karmopAdhi rahita avasthAmeM AtmAke guNa aura paryAya zuddha pragaTa hote hai isaliye guNa guNI tathA paryAya-paryAyavAn AtmAmeM abheda hote huye bhI saMjJA lakSaNa Adi bheda prayojana vaza bhedarUpa kathana karanA yaha zuddha sadbhUta vyavahAra naya hai| tathA karmopAdhi sahita saMsAra avasthAmeM saMsArI AtmAke matijJAnAdi vibhAva guNa tathA naranArakAdi azuddha paryAya inameM abheda hote huye bhI saMjJAdi prayojana vaza bheda rUpa kathana karanA yaha azuddha sadbhUta vyavahAra naya hai| isa prakAra sadbhUta vyavahAra nayake do bhedoMkA varNana kiyaa| asadbhata vyavahAra naya: tredhA / / 84 / / asadbhUta vyavahAra nayake tIna prakAra hai / 1) svajAti-asadbhUta vyavahAro yathAparamANuH bahu pradezI iti kathanaM // 85 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (60) AlApa paddhati snigdhatvarukSatva guNake kAraNa do athavA do se adhika saMkhyAta-asaMkhyAta-anaMta paramANu oMkI jo bahupradeza rUpa skaMdha avasthA usako svajAti 1 asadbhUta vyavahAra naya kahate hai| 2) vijAti asadbhUta vyavahAro yathAmUrtaM matijJAna mUrtadravyeNa janitaM / / 86 // karmopAdhi sApekSa jIvake matijJAnAdi vibhAva avasthA pariNamana matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama nimitta se honA yaha vijAti2 asadbhUta vyavahAra naya hai / 3) svajAti-vijAti-asadabhUtavyavahAro yathA- jJeye jIve-ajIve jJAnamiti kathanaM, jJAnasya viSayatvAt // 87 // Topa-1 aNureka pradezo'pi yenAnekapradezakaH / vAcyo bhavet asadbhuto vyavahAraH sa kathyate / / / saM nayacakra pR. 47 ) ghaTapaTAdi saMbaMdha prabaMdha: pariNati vizeSa kathakaH / TIpa-2 ekeMdriyAdi jIvAnta zarIrANi svarUpANi / / zarIramapi yo jIvaM prANino vadati sphuTaM / asadbhuto vijAtIyo jJAtavyo munivAkyataH / / 8 / / mUrtamevamiti jJAnaM karmaNA janitaM yataH / yadi naiva bhavet mUrta mUrtena skhalitaM kutaH / / ( saM nayacakra pR. 45 ) . . Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya adhikAra ( 61) __ artha - svajAtIya - anyajIva dravya, vijAtIya anyaajIva dravya iname anya dravyAdikA Aropakara kathana karanA yaha svajAti-vijAti-asadbhUta vyavahAra naya haiN| jaise- jJeya jIva padArtha yA ajIva padArtha jJAnakA viSaya hone ke kAraNa yaha jIvajJAna yaha ajIva jJAna- isa prakAra kathana karanA. vizeSArtha- anya prasiddha dharmakA anyatra samAropa karanA yaha asadbhUta vyavahAra naya haiN| yaha samAropa jaba svajAti anya dravyakA anya dravyameM kiyA jAtA hai taba vaha svajAti-asadbhuta vyavahAra naya kahalAtA haiM / paramANu eka pradezI hokara bhI anya paramANuoMke sAtha saMbaddha honese usako bahupradezI kahA jAtA hai| vijAtIya dravyakA vijAtIya dravyAdikameM jo samAropa kiyA jAtA hai / vaha vijAti-asadbhUta vyavahAra naya hai| jaisematijJAna mUrta iMdriyAdi ke dvArA hotA hai isaliye mUrta matijJAna kahanA / tathA anyatra prasiddha dharmakA svajAtIya aura vijAtIya donomeM samAropa kiyA jAtA hai vaha svajAti-vijAti asadbhUta vyavahAra naya haiM / svajAtIya jIva-vijAtIya ajIva padArtha jJAnake viSaya honese jIva jJAna ajIva jJAna kahanA yaha svajAtivijAti asadbhUta vyavahAra naya haiN| // iti asadabhUta vyavahAra naya kathana samApta // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 62 ) upacArita - asadbhUta vyavahAraH tredhA // 88 // upacarita asadbhUta vyavahAra naya ke tIna bheda haiM / AlApa paddhati svajAti- upacarita - asadbhUta vyavahAro yathA putradArAdiH mama // 89 // svajAtIya putra - kalatra Adi apanese bhinna hokara bhI ye mere hai aisA svajAtIya bhinna dravyoMmeM upacarita upacAra saMbaMdha sthApita karanA yaha svajAti - upacarita - asadbhUta ( vyavahArA naya haiM | vijAti upacarita asadbhUta vyavahAro yathA - vastra ratnAbharaNa - hemAdiH mama // 90 // vastra - AbharaNa - ratna- suvarNa Adi bhinna vijAtIya acetana padArtho meM mamatva buddhi rupa upacarita upacAra saMbaMdha sthApita karanA yaha vijAti - upacarita asadbhUta vyavahAra naya hai // svajAti-vijAti- upacarita asadbhUta vyavahAro yathA- deza - rAjya - durgAdiH mama // 91 // || isa prakAra upacarita asadbhUta vyavahAra ke tIna bhedoMkA varNana samApta // dezameM rahanevAle jIva svajAtIya aura makAna - bhUmi Adi Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya adhikAra (63) vijAtIya ye bhinna hokara bhI unameM mamatva buddhi rupa upacarita upacAra saMbaMdha sthApita karanA, yaha svajAti-vijAti-upacaritaasadbhUta vyavahAra nya haiN| vizeSArtha- upacArAdapi upacAraH kriyate yatra saHupacaritaasadbhuta vyavahAra, saH satya-asatya-ubhayArthena tredhA / / jo naya upacArameM bhI upacAra karatA hai vaha upacarita asadbhuta vyavahAra naya hai| usake tIna bheda hai| 1 satya, 2 asatya, 3 ubhaya. 1) putra-mitra-kalatra Adi jo apane svajAtIya loka vyavahArameM satya kahA jAtA hai use svajAti-upacarita asadbhata vyavahAra naya kahate hai| putra mitra kalatrAdi mamaitad ahameva vaa| vadan evaM bhavatyeSo'sadbhUto hayupacAravAn ||(sN. nayacakra) puttAi baMdhuvaggaM ahaMca mama saMpayAi jNpto| ukyArA sabbhUo sajjAi davvesu NAyavvo // (prA. nayacakra) 2) hemAbhAraNa vastrAdi mamedaM yo hi bhASate / upacArAd asad bhUto vidvadbhiH paribhASitaH / hema AbharaNa ratna Adi vijAtIya acetana padArthoM meM mamatva baddhi kA upacAra karanA yaha vijAti upacarita asadbhuta vyavahAra naya haiN| 3) dezaM rAjyaM ca durgaca gRhAtIha mameti yaH / ubhayArthopacAratvAt asadbhUtopacArataH // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 64 ) desaM rajjaM duggaM evaM jo ceva bhaNai mama savvaM / uhatthe uvayario hoi asabbhUya vavahAro // AlApa paddhati ( nayacakra ) deza - rAjya - durgaM (kilA) Adi cetana sahita acetana padArthoMmeM mamatva buddhi kA upacAra karanA yaha svajAti-vijAti upacaritaasadbhUta vyavahAra naya haiM / || isa prakAra naya bhedoMkA varNana samApta // 7 guNa - vyutpatti adhikAra saha bhuvo guNAH, kramavartinaH paryAyAH // 92 // jo dravyameM sabaguNoM ke sAtha yugapat sadAkAla rahate haiM unako guNa kahate haiM / tathA jo dravyameM zaktirupase satrupase sadA vidyamAna rahate hai / parantu eka ke bAda eka kramase niyataM kramabaddha paryAya rUpase pragaTa hote hai unhe paryAya kahate hai / guNyate pRthak kriyate dravyaM dravyAdyaiH (dravyAntare : ) te guNAH / / 93 / / jo apane vivakSita dravyako anya dravyoMse pRthak lakSita karate hai unhe guNa athavA lakSaNa kahate haiM // asti iti etasya bhAvaH astitvaM sadrUpatvaM // 94 // asti isa prakAra dravyake sadbhAva rupa satrupa svabhAvako astitva guNa kahate hai / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa vyutpatti adhikAra sIdati svakIyAn guNaparyAyAn vyApnoti iti sat / jo dravya apane guNa apanI paryAyo meM 'anvayarUpase rahatA hai, vyApatA haiM use sat kahate haiM / sam ekIbhAvena svakIya guNaparyAyAn ayate iti samaya: ( samayasAra ) jo apanI guNaparyAyoMke sAtha ekatva panese anvaya rupase sadA sarvakAla satrupase rahatA hai usako samaya-padArtha kahate haiM / ( 65 ) vastuno bhAvaH vastutvaM, sAmAnya- vizeSAtmakaM vastu // 95 // vastukA jo vastu svabhAva sAmAnya vizeSAtmaka svabhAva usako vastutvaguNa kahate haiM || vastu kA jo utpAda-vyaya-dhovyAtmaka artha kriyAkAritva usako vastutva kahate hai / vizeSArtha - sAmAnya vizeSAtmA arthaH / tadartho viSayaH / sAmAnya vizeSAtmaka padArtha yaha pramANakA viSaya hotA haiM / sAmAnyaM dvedhA / tiryak - UrdhvatAbhedAt / sAmAnyake do bheda hai / 1 tiryak sAmAnya, 2 UrdhvatA sAmAnya. sadRza pariNAmaH tiryak sAmAnyaM / khaNDamuNDadviSu gotvavat / jaise - khAMDa baila - muNDabaila ityadimeM gotva sadRzadharma pAyA jAtA hai, vaise aneka dravyomeM tathA eka dravyake anaMta guNomeM, eka Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlApa paddhati dravyake aneka pradezome jo anvayarupa sadRzatA pAI jAtI hai baha tiryak sAmAnya hai / tathA eka dravyake kAlabhedase pUrvottara paryAyoM meM jo eka anvayadharma pAyA jAtA hai yaha UrvatAsAmAnya hai| vizeSAzca / eka dravyameM guNa vizeSa tathA paryAyavizeSa aneka hote hai| vyatirekiNa: paryAyAH / yaha vaha nahIM aisA paraspara vyatireka paryAyome pAyA jAtA haiM / anvayino guNA: / guNoMme yaha vahI haiM isa prakAra ekadravyakA anyaya pAyA jAtA hai| isa prakAra dravya sAmAnya vizeSAtmaka anvaya vyatirekAtmaka haiM / yaha vastukA vastutva hai / ekasmin dravye kramabhAvinaH paryAyAH / Atmani harSaviSAdAdivat / arthAtaragataH visadRzapariNAmaH vyatirekaH / gomahiSAdivat / / dravyasya bhAvaH dravyatvaM, nijanijapradezasamUha: akhaMDavRtyA svabhAva-vibhAva paryAyAn dravati droSyati, adudruvat iti dravyam / / 96 // dravyakA jo bhAva vaha dravyatva hai / apane apane pradezasamUhake sAtha jo apane apane svabhAva-vibhAva paryAyoprata anvaya rupase dravaNa-gamana karatA hai, Age sadA gamana karegA, bhUta kAla meM gamana karate AyA usako dravya kahate haiN| dravyatrikAla avasthAyI hote huye bhI pratisamaya pariNamanazIla hai| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa vyutpatti adhikAra ( 67 ) sadddravyalakSaNam, // sIdati svakIyAn guNaparyAyAn vyApnoti iti sat utpAdavyayadhyauvya yuktaM sat // 97 // dravyakA lakSaNa sat hai / apane guNa- paryAyoMprata jo vyApatA hai, sadA vidyamAna rahatA hai vaha sat hai / prameyasya bhAvaH prameyatvaM pramANena sva- pararUpaM paricchedyaM prameyam / / 98 // 1 prameyakA bhAva vaha prameyatva hai / pramANake dvArA sva-para vyavasAyarUpa jo jJAna vaha pramANa jJAna kA viSaya vaha prameyatva guNa hai / yadyapi vastumeM vartamAna kAlameM paryAya rupase eka vartamAna paryAyahI pragaTa dIkhatI haiM, tathApi vastu ( bhUta- vartamAna bhaviSyat paryAyANa avibhrADbhAvasaMbaMdho dravyaM) bhUta-bhaviSya - vartamAna saMpUrNa trikAlavartI paryAyoMke avibhrAD abhinna- akhaMDa eka samudAya kA nAma dravya hai / isa vastu siddhAMta ke kAraNa vastuke vartamAna paryAya meM zeSa bhUta-bhaviSyat saba paryAyeM satrupase - guNarUpa se sadA sarva kAla vidyamAna rahatI haiM isaliye kevala jJAna meM vastuke vartamAna paryAya ke mAdhyama se vastumeM zaktirupase rahanevAlI tathA apane apaneM svakAla meM niyatakramabaddha rupase pragaTa honevAlI saba paryAyeM yugapat pratibhAsita hotI haiM / zaMkA- ( dhavala pu. 1 pRSTha 22 ) jo jAnA jAtA haiM use prameya kahate haiM / vastumeM vartamAna paryAyakA jJAna hotA haiM isaliye vartamAna paryAya hI prameya hogI / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 68 ) AlApa paddhati bhUta-bhaviSyat paryAyoMkA vastumeM sadbhAva na honeke kAraNa ve prameya nahIM kahe jAveMge / samAdhAna- yaha kahanA ThIka nahIM / kyoMki vastuke saba trikAlavartI paryAyasatrupase zaktirupase guNarupase sadA vastu meM vidyamAna rahate hai / ve apane apaneM niyata kramabaddha svakAlameM vartamAna paryAya rupase pragaTa hote haiM / isaliye vartamAna bhUta-bhaviSya paryAya samUhAtmaka padArtha hI jJAnakA prameya hotA hai / da agurulaghoH bhAvaH agurulaghutvaM / sUkSmAH avAggocarAH pratisamayaM vartamAnAH Agama- prAmANyAt abhyupagamyAH NagurulaghuguNAH // 99 // - sUkSmaM jinoditaM tattvaM hetubhirnaiva hanyate / AjJA siddha tu tad grAhyaM nAnyathAvAdino jinAH // 1 aguru laghukA jo bhAva vaha agurulaghutva hai / pratyeka guNa meM agurulaghutva zaktike nimittase jo sUkSma avibhAga praticchedarupa guNAMza hote hai, ve pratisamaya SaTsthAna patita hAnivRddhirupase pariNamate haiM / ve iMdriya gocara nahIM, vANI gocara nahIM hai / AgamaprAmANyase unakA jJAna hotA hai / Agamake sUkSma viSaya AjJA siddha pramANa mAne jAte hai / kyoMki Agamake racayitA kevalI - zrutakevalI vastukA jo vastuniSTha yathArtha svarupa haiM vahI jAnate haiM vahI pratipAdana karate haiM / kevalI bhagavAna anyathAvAdI nahIM hote hai / isakA varNana pUrva meM sUtra 9 tathA sUtra 17 meM kiyA gayA haiM / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlApa paddhatI ( 69) pradezasya bhAvaH pradezatvaM, (pradezavataH bhAvaH pradezavatvaM) sAvayavatvaMkSetratvaM / avibhAgI-pudgala-puramANunA avaSTabdhaM kSetraM pradezaH // 100 / / pradezavAnapanekA jo bhAva vaha pradezavatva guNa haiM / avibhAgI paramANa dvArA vyApta jo AkAza kA bhAga use pradeza kahate haiN| usIko kSetra kahA hai| dravya apane pradezoM meM vyApta rahatA hai isaliye pradezavAnpanA pradezavatva yaha dravyakA sAmAnya guNa hai / jAvadiyaM AyAsaM avibhAgI puggalANuvaTTaddhaM / ta khu padesaM jANe savvANuTThANadANarihaM / / AkAza dravyake jitane aMzabhAgameM avibhAgI eka pudgala paramANu vyApatA haiM usa AkAzapradeza bhAga ko pradeza kahate hai| usa eka paramANu vyApta AkAza pradeza bhAgameM sarva paramANuoMko bhI avagAha denekI zakti rahatI hai| jettiyamettaM khettaM aNunA ruddhaM khu gayaNadavvassa / taM ca payesaM bhaNiyaM jANa tumaM savvadarasIhiM // 141 // prA. nayacakra AkAza dravyakA jo bhAga eka pudgala paramANu dvArA vyApta hai, use pradeza kahate hai aisA sarvadarzI jinabhagavAnane kahA haiM / cetanasya bhAvaH cetanatvaM / caitanyaM anabhavanaM // 101 // cetana dravyakA jo bhAva vaha cetanatva guNa haiM / caitanya kA artha anubhavana vedana hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 70 ) guNa vyutpatti adhikAra caitanyaM anubhUtiH syAt sA kriyArUpameva ca / kriyA manovacaH kAyaiSvanvitA vartate dhruvaM // caitanya kA nAma anubhUti hai / vaha bhI vedanarUpa jAnanerupa kriyArupa hI haiM / nizcayase mana-vacana kAya kI kriyAoMke sAtha zuddhopayogarUpa AtmAnubhati kA nAma hI caitanya haiM / jJAnacetanA - AtmA - anubhUti - Atmopalabdhi - AtmasaMvedana ye saba ekArtha vAcaka hai / acetanasya bhAvaH acetanatvaM acaitanyaM ananubhavanaM / / 102 / / acetanakA jo bhAva vaha acetanatva sAmAnya guNa hai | svakA tathA parakA anubhavana - vedana- jJAna na honA yaha acetanatva guNa hai / cetana - jIvake vyatirikta anya pAMca dravya - pudgala - dharma-adharmaAkAzakAla inako sva kA yA parakA kucha bhI vedana- anubhavanajJAna hotA nahI isaliye acetanatva acetana dravyoMkA yaha sAmAnya guNa haiM / mUrtasya bhAvaH mUrtatvaM / rupAdimatvaM // 103 // mUrtakA jo bhAva vaha mUrtatva hai / rUpAdimattva - sparzarasagaMdha varNavAnpanA honA yaha mUrtatva haiM / kevala pudgala dravya hI mUrta hai / ( sparzarasagaMdha varNavantaH pudgalAH ) vizeSArtha - tathA ca mUrtimAn AtmA surAbhibhavadarzanAt // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlApa paddhatI ( 71) __nahi amUrtasya nabhasaH madirA madakAriNI (tatvArtha sAra) 19 madigake kAraNa AtmA abhibhUta-macchita acetana samAna dikhAI detA haiN| isaliye saMsArI AtmA mUrta karma-nokarma sahita hone ke kAraNa upacArase mUrtika kahA jAtA haiM / (baMdhAdo mutti) karma baddha saMsArI AtmA mUrta kahA jAtA haiN| jIvAjIvaM davvaM rUvArUvitti hodi patteyaM / / saMsAratthA rUvA kammavimukkA arUvAyA / / (go. jIvakoDa 563) jIvadravya kathaMcit rUpI-tathA arupI kahA jAtA haiN| saMsArI jIva rUpI tathA karma vimukta siddha jIva arupI hai / usI prakAra ajIva dravya-pudgala dravya bhI rupI-tathA arupI kahA jAtA hai| kArmANa vargaNArupa pudgala dravya rupI hai, paraMtu jIvase baddha huA karma jIvake jJAnAdi guNoMkA ghAtaka honese kathaMcit cetanaarupI kahA jAtA hai kamma saMbaMdhavaseNa poggalabhAvamupagayajIva davvANaM ca paccakkheNa parichitti kuNai ohiNANaM / / (dhavala pu. 1 pR. 43) karmasaMbadha vaza pudgalabhAvako prApta jIva dravyake guNasthAnAdi acetana bhAvako avadhijJAna pratyakSase jAnatA haiM / anAdibaMdhana baddhatvataH martAnAM jIvAvayavAnAM martena zarIreNa saMbaMdhaprati virodha-asiddheH (dhavalA 1 pR. 292) anAdibaMdhanabaddha mUrta jIvake pradezoMkA mUrta zarIrake sAtha saMzleSa saMbaMdha honemeM koI virodha nahIM hai| amUrtasya bhAvaH amUrtatvaM, rupAdi rahitatvaM // 104 // amUrta dravyoMkA jo bhAva vaha amUrtatva guNa haiM / dharma-adharma Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 72 ) paryAya vyutpatti adhikAra AkAza-kAla aura jIva dravya rupAdi guNoMse rahita honeke kAraNa amUrta hai / / vizeSArtha- isa graMthake prathama adhikArame sAmAnya-vizeSa guNoMkA prarUpaNa kiyA hai| yahAM isa adhikArameM guNoMkA kyA svarupa haiM yaha vyAkaraNa zAstrake anusAra zabda-vyutpattirupase vivecana kiyA hai / jaise suvarNakA suvarNatva yaha 'tva' pratyaya bhAvavAcaka arthameM lagAyA jAtA hai| usIprakAra jIvAdi dravyoMke astitvAdi sAmAnya guNa tathA cetanatvAdi vizeSa guNa iname 'tva' pratyaya unake bhAvakA vAcaka haiM / astitva yaha guNa jIvAdi dravyoMke 'asti'kA sat lakSaNakA bhAvakA vAcaka hai| usIprakAra vastutva Adi dharma vastuke bhAvake vastu panA ke sUcaka hai .. 'tvaM' yaha pratyaya bhAvavAcaka honese usakA vastusaMjJA vAcaka nAmoMke sAtha lagAnese 'astitva' Adi zabda bana jAte haiM / isa prakAra sAmAnya vizeSa guNoMkA vyutpatti artha kahA gayA / 8 paryAya-vyutpatti adhikAra svabhAva-vibhAva rUpatayA yAti paryeti pariNamati iti paryAyaH, iti paryAyasya vyutpattiH // 105 // vizeSArtha- vastukA jo vikAra-vikRti-pratikRti usako paryAya kahate hai| dharma-adharma-AkAza-kAla dravya ina cAra dravyoMkA pariNamana to zuddha svabhAva rupa hI hotA haiM / jIva aura pudgala dravyoMkA pariNamana unake vaibhAvika zakti ke kAraNa svabhAva aura vibhAva rupa donoM prakArakA hotA hai| anya dravyake Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlApa paddhatI (73) sAtha saMzleSarupa jo pariNamana vaha vibhAva pariNamana hai / tathA anya dravyake saMsarga rahita jo svabhAvika pariNamana hotA hai vaha svabhAva pariNamana hai| jo dravyakA tathA dravyake pratyeka guNakA 'pari' arthAt samaMtAt samastarupase ayanaM' pariNamana hotA haiM usako paryAya kahate haiM / paryAyake svabhAva-vibhAva bheda haiM / tathA arthaparyAya aura vyaMjana paryAya rupase do bheda hai| ina pratyeka ke svabhAva-vibhAva bhedase do do bheda haiN| 1 svabhAva artha paryAya, 2 vibhAva artha paryAya guNoMke vikArako artha paryAya athavA guNa paryAya kahate hai 1 svabhAva vyaMjana paryAya, 2 vibhava vyaMjana paryAya. guNoMke samUha rupa dravyake pradezatva guNake vikArakA AkArakA pariNamana hotA haiM vaha vyaMjana paryAya athavA dravya paryAya hai| // iti paryAya vyutpatti adhikAra // 9 svabhAva vyutpatti adhikAra svabhAvalAbhAt acyutatvAt astisvabhAvaH // 106 / / jisa dravyakA jo apanA svata: siddha svabhAva prApta haiM usase kadApi cyuta na honA sadA sat svarupa rahanA isIkA nAma astitva svabhAva haiN| saba dravya apane svadravya-svakSetra-svakAla-svabhAva catuSTayase Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 74) svamAva vyutpatti adhikAra sadA sarvakAla astisvabhAva hai / / arthAt dravya sadAsvacatuSTayake sAtha astirupa rahatA haiM / ( na abhAvo vidyate satAm ) parasvarUpeNa abhAvAt (abhavanAt) nAsti svabhAvaH // 107 // pratyeka dravya paradravya-parakSetra-parakAla-parabhAva rupase sadA sarvakAla nAstisvarupa hai / arthAta dravya paracatuSTayarupa kadApi hotA nahIM / vastumeM paradravyAdi catuSTayakA sadA sarvakAla abhAva hai, nAsti hai // vizeSArtha- pratyeka vastumeM svacatuSTayakI asti tathA paracatuSTayakI nAsti ye dono dharma avinAbhAvarupase avirodha rupase rahate / paracatuSTayakI nAsti vinA svacatuSTayakI asti siddha nahI ho sktii| nija nija-nAnA paryAyeSu tadeva idaM iti dravyasya nitya svabhAvaH // 108 // apanI apanI ananta paryAyoMmeM sadA sarvakAla acalarupa rahanA dhruva svabhAva yaha vahI hai' isa prakAra ekatva sthApita karaNe vAlA nityasvabhAva hai / / dravyArthika naya kI apekSA dravya nitya hai| tasyApi aneka paryAya pariNamitatvAta anitya svabhAvaH // 109 // usI dravyakA apanI ananta paryAyoMmeM niyatakramabaddharupase Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlApa paddhatI (75) pratisamaya pariNamana hone ke kAraNa dravya anitya svabhAva hai| pramANakI dRSTIse dravya yugapat utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka honese nityAnityAtmaka hai| (aneka) svabhAvAnAM ekAdhAratvAn eka svabhAvaH // 110 // dravyake aneka svabhAva dharmoMkA AdhAra bhUta eka dravya hone ke kAraNa dravya eka svabhAva haiM / dravyArthika nayase dravya eka hai| ekasya aneka svabhAvopalaMbhAta aneka svabhAvaH / / 111 // ekahI dravyakA anvayasaMbaMdha rakhanevAle aneka guNa-paryAya svabhAva honeke kAraNa dravya aneka svabhAva haiM ||ekhii dravya ananta guNa aura usake ananta paryAya ina sabameM eka dravyarupa anvayasaMbaMdha hote huye aneka grupa-paryAya rUpa aneka svabhAva hai| guNa-guNI Adi saMjJAdibhedAt bhedasvabhAvaH // 112 / / guNa-guNImeM saMjJA-lakSaNa-prayojana Adi bheda apekSAse dravya bhedasvabhAva haiM / / guNoMkA samudAya guNI eka haiM / guNa aneka hai / sadbhUta vyavahAra naya apekSAse guNa- guNImeM saMjJA Adi bheda vivakSAse bheda kathana kiyA jAtA hai / guNa-guNI nAma bheda haiN| guNI eka hai guNa aneka hai saMkhyA bheda hai / guNakA pariNamana artha paryAya haiM / isa prakAra guNIkA pariNamana vyaMjana paryAya hai| kArya bheda haiN| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 76 ) svama va vyutpatti adhikAra guNa-guNI Adi abhedasvabhAvatvAt abheda svabhAvaH / / 113 // ___ guNoMke samudAya kA nAma hI dravya haiM / guNa-aura guNI inameM yadyapi saMjJAbheda hai tathApi vastubheda nahIM hai| isaliye vastu akhaMDa eka abheda svabhAva hai / bhAvikAle svasvabhAva bhavanAta bhavya svabhAvaH // 114 // - pratyeka dravya pratyeka samaya meM anya anya AkArarupa hotA hai isaliye bhAvikAlameM hone yogya honese bhavya haiN| bhavitayogyaM bhavyatvaM tena viziSTatvAt bhavyaH / bhAvikAla meM hone yogya hai| isaliye bhavya hai| kAlatraye api parasvarupAkAra abhavanAt abhavya svabhAvaH / / 115 // tInoM kAlameM kadApi para dravyasvarupAkAra na honeke kAraNa abhavya hai / aNNoNaM pavisaMtA ditA ogAsa maNNamaNNassa : melaMtA viya NiccaM sagaM sabhAvaM Na muMcaMti // (paMcAstikAya) lokAkAzameM dharmAdidravya ekamekameM paraspara pravezakara eka kSetrAvagAharupase rahate hai| paraspara meM praveza kara rahate hai tathApi pratyeka dravya apane apane svarupase guNasvabhAvase cyuta nahIM hote| pratyeka dravya sabhI apane apane pradezoMmeM apane apane svabhAvameM rahate hai| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa vyutpatti adhikAra (77 ) pAriNAmika svabhAvatvena paramasvabhAvaH // 116 / / pratyeka dravya apane apane svataH siddha pAriNAmika svabhAvameM rahate hai isaliye parama svabhAva hai / / pradezAdi guNAnAM vyutpattiH, cetanAdi vizeSa svabhAvAnAMca vyutpattiH nigaditA // 171 // dravyake pradezatvAdi sAmAnya guNoMkI tathA cetanatvAdi vizeSa guNoMko vyutpatti kahI gaI hai| (sUtra 92 se 104 taka) dharmApekSayA svabhAvA gaNAH na bhavanti // 118 / / svabhAva ko dharma bhI kahate hai| yahAM dharmakA artha svabhAva haiM isaliye dharmako apekSAse svabhAva guNasvarupa nahIM hai| kyoMki guNa dhruvarupa nitya rahate hai / aura dharma-svabhAvarUpa pariNamana kabhI svabhAva rupa kabhI parake saMyogavaza vibhAvarupa bhI pariNamate hai| svadra vyacatuSTayApekSayA parasparaM guNAH svabhAvAH bhavanti // 119 // svadravya-svakSetra-svakAla-svabhAva inakI vivakSAse guNa parasparameM svabhAva bhI hote hai| jaise vastumeM astitva guNa apanA astitva svabhAva siddha karatA haiM tathA anyaguNoMkA bhI astitva svabhAva siddha karatA haiN| ___ Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 78 ) AlApa paddhati jaise jJAna darzana Adi jIvake guNa haiM / ve apanI apanI vivakSAse svabhAva hai jJAnakA svabhAva pRthak hai / darzanakA svabhAva pRthak hai / eka kSetrame rahate huye bhI jJAna jIvake saba pradezome rahatA hai usI prakAra darzana bhI jIvake saMpUrNa pradezoMme rahatA haiN| isa prakAra kAlAdi apekSA unhe guNa hokara bhI svabhAva kahA hai / dravyANi api bhavanti / / 120 / / pratyeka guNake svadravyAdi catuSTaya tathA dravyake aura anyaguNoke catuSTaya eka hI hote haiM isaliye svadravyAdi catuSTayakI apekSAse guNa dravyabhI hote hai // svabhAvAt anyathA bhavanaM vibhAvaH / / 121 // paryAya meM svabhAva ke viruddha anyathA rupa honA yaha vibhAva kahalAtA haiM / pudgala aura jIva inameM vaibhAvika zakti (guNa ) haiM / usa vaibhAvika zaktike kAraNa anya dravyake saMyoga avasthAmeM ina do dravyoM kA svabhAva viruddha viparIta vibhAva pariNamana hotA haiM pudgala dravya paramANukA anya paramANuoMke sAtha skaMdharupa vibhAva pariNamana hotA hai / jIvadravyakA karmarupa pudulake saMyogameM rAgadveSa moharUpa vibhAva pariNamana hotA haiN| pUrva anAdikAlIna vibhAva pariNamana ko svabhAvarupa mAnanA yaha viparIta mAnyatAhI vibhAva pariNamana kA mUla kAraNa haiM / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa vyutpatti adhikAra (79) zuddha-aura azuddha svabhAvako vyutpatti zuddhaM kevala bhAvaM azuddhaM tasyApi biparItaM / / 122 // kevala svataH siddha para dravyake saMparka rahita svabhAvako zuddha kahate haiN| usake viparIta anya dravyake saMparka meM jo viparIta mAnyatAke kAraNa svabhAvase viparIta bhAva hai vaha azuddha bhAva haiM / (upAdAna sadRzaM kArya) isa nyAyase upAdAna zuddha ho zuddha pariNati kArya hotA hai / upAdAna azuddha ho to azuddha pariNati kArya hotA hai| svabhAvasya api anyatra upacArAt upacarita svabhAvaH // 123 // eka dravyake svabhAva kA anyadravyameM upacAra karanA yaha upacarita svabhAva hai| sa dvedhA, karmaja-svabhAvika bhedAt / yathA jIvasya martatvaM-acetanatvaM yathA siddhAtmanAM parajJatA (sarvajJatA) paradarzakatvaMca (sarvazitvaM) // 124 // 1) upacarita svabhAvake do bheda hai // 1 karmajanita 2 svabhAvika jaise-karmodaya janita karmabaddha jIvako mUrta khnaa| (baMdhAdo mutti) jAtinAma karmodayase jIvako ekeMdriya-dvIMdriya Adi khnaa| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 80 ) AlApa paddhati paryAptinAmakarmodayase jIvako paryApta kahanA / jJAnAvaraNa karmodayase jIvameM jo ajJAna bhAva hai acetana bhAva haiM / mohakarmake udayase rAga-dveSa- moha Adi jIvake acetana bhAva kahate hai / ye karmajanita aupacarika bhAva haiM / 2) karmake abhAva meM jo jIvake svabhAvika bhAva pragaTa hote hai unako kSAyikabhAva kahanA aupacArika haiM | athavA bhagavAn ke kevalajJAna meM saMpUrNa jJeya padArtha svayaM pratibiMbita hote hai isaliye bhagavAnako sarvajJa - sarvadarzI kahanA yaha svabhAvika aupacArika bhAva hai / jAdi passadi savvaM vavahAraNayeNa kevalI bhagavaM / kevalaNANI jANadi passadi niyameNa aNNANaM // ( niyamasAra ) vAstava meM kevalI bhagavAna AtmajJa - AtmadarzI hai | paraMtu sarva padArtha bhagavAnake jJAnameM svayaM pratibiMbita hote hai isaliya vyavahAra nayase kevalI bhagavAna sarvajJa - sarvadarzI upacAranayase kahe jAte hai | vAstavika nizcayase ve AtmajJa haiM // evaM itareSAM dravyANAM upacAro yathAsaMbhavo jJeyaH / / 125 / / isa prakAra anya dravyomeMbhI yathAsaMbhava upacAra jAnalenA / / vizeSArtha - tatvArtha sUtra meM jo bahupradezI dravyoMmeM pradeza kalpanA hai vaha bhI upacAra hai / vAstavameM pratyeka dravya akhaMDa hai / paraMtu AkAza dravyake jitane bhAgameM eka pudgala paramANu vyApatA haiM usako pradeza mAnakara usa pradezakI mApase sAvayava bahupradezI Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa vyutpatti adhikAra ( 81 ) dharmadravya adharmadravya tathA pratyeka jIva dravya lokAkAza pramANa asaMkhyAta pradezI upacAranayase mAne gaye haiM / tathA AkAza dravya ko anaMta pradezI kahA haiM / vAstavameM AkAza dravya akhaMDa eka dravya hai paraMtu AkAza dravyake jitane bhAgameM jIvAdi chahoM dravya rahate hai usako lokAkAza upacAra nayase kahA hai / vAstava meM saMsthAna AkAra dharma pudgala dravyakA svabhAva hai / paraMtu lokAkAza pramANa eka mahAskaMdha jitane asaMkhyAta pradezI haiM usako lokAkAza mAnakara lokAkAzake asaMkhyAta pradeza pramANa dharma-adharmaM pratyeka jIva pradezoMkI apekSA samAna asaMkhyAta pradeza mAneM hai / vAstavama pudgala paramANu eka pradezI hai / parantu do Adi saMkhyAta paramANuoMke skaMghako asaMkhyAta pradezI, asaMkhyAta paramANuoke skaMdhako asaMkhyAta pradezI, tathA anaMta paramANuoMke skaMdhako anaMta pradezI kahA haiM / vaha saba upacAranaya haiM eyapadeso vi aNU NANAkhaMgha- ppadesa dohodi / bahudeso uvayArA teNa ya kAyo bhaNati savvaNhu || paramANU ekapradezI hokara bhI pratyeka paramANuko pradeza upacArase mAnakara usako upacAranayase bahupradezI astikAya mAnA hai / usI prakAra vAstava meM 'aNNadaviyeNa aNNadaviyassa NakIrae guNuppAo tathApi upacAra nayase-dharma dravya jIva aura pudgalako svayaM apanI kriyAvatI zaktise gamanazIla hokara bhI dharmadravya ke astitvameM gamana karatA hai isaliye upacArase dharmadravyako 'gamaNa sahayArI' kahA hai / adharmadravyako sthiti sahakArI kahA hai / AkAza dravyako avakAza sahakArI kahA hai| tathA kAladravyako vartanA hetU mAnA gayA hai / vAstavameM kAladravya apanI vartanA apanA pariNamana karatA haiM paraMtu usa kAlake mAnase anyadravya Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (82) AlApa paddhati apane pariNamana svabhAvase pariNamana karate huye unake pariNamanameM kAladravya upacAra nayase vartanA hetU mAnA gayA haiM / kAlANudravya bhI eka eka pradezI aise asaMkhyAta kAlANudravya hai| paraMtu pudgala paramANu eka paramANuse dUsare paramANUko atikramaNa karaneko jo kAla lagatA hai usako upacArase 'samaya' yaha sUkSma kAlAMza mAnakara asaMkhyAta samayoMkI 1 AvalI- asaMkhyAta Avalauke samUhako nimeSa / 8 nimiSa- 1 kASThA / 16 kASTA- 1 klA 32 kalA- 1 ghaTikA / 60 ghaTakA- 1 dinarAta / 30 dinarAta1 mAsa 2 mAsa- 1 Rtu / 3 Rtu 1 ayana, 2 ayana- 1 varSa 12 mAsa- 1 varSa, asaMkhyAta varSa- 1 palya (vyavahAra palya) asaMkhyAta vyavahArapalya- 1 uddhArapalya asaMkhyAta uddhArapalya- 1 addhApalya asaMkhyAta addhApalya- 1 sAgara 10 koDAkoDI sAgara- 1 utsarpiNI 10 koDAkoDI sAbara * 1 avasarpiNI 1 utsarpiNI 1 avapiNI- 1 kalpakAla (20 koDAkoDIsAgara) 4 koDAkoDI sAgara- 1 prathamakAla (avasarpiNI) 3 koDAkoDI sAgara- 2 dvitIya kAla (avasarpiNI) 3 koDAkoDI sAgara- 2 dvitIya kAla / avasarpiNI) 2 koDAkoDI sAgara- 3 tRtIya kAla (avasarpiNI) 1 koDAkoDI sAgara ko 42000 varSa kama- 4 caturthakAla (avasarpiNI) 21000 varSa- 5 paMcamakAla (avasarpiNI) 21000 varSa- 6 SaSThakAla (avasarpiNI) 21000 varSa- 6 SaSTha kAla (utsarpiNI) Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa vyutpatti adhikAra ( 83 ) 21000 varSa- 5 paMcamakAla (utsarpiNI) 1 koDAkoDI sAgara (42000 varSa kama)- 4 caturthakAla (utsarpiNI) 2 koDAkoDI sAgara- 3 tRtIya kAla (utsarpiNI) 3 koDAkoDI sAgara- 2 dvitoyakAla (utsarpiNI) 4 koDAkoDI sAgara- 1 prathama kAla (utsarpiNI) sUryake udaya kAlase astakAla- 1 din| caMdrake udayase astakAla taka- rAtra isa prakAra jyotiSa-vimAnacakrake kAlase dinarAtakA vyavahAra kAlapramANa jJAta hotA hai| yaha saba upacAra kAla vyavahAra kAla upacAra naya hai / isI prakAra kSetra kA pramANa bhI upacAra naya haiN| asakhyAta- pradeza- 1 yava|2000 koza- yojana 8 yava- 1 agula 526 // 6- - bharatakSetravyAsa 8 aMgula-1 vIta 11 lAkha yojana-jaMbUddhIpavyAsa 2 vIta- 1 hAtha 45 lAkha yojana- aDIca dvIpavyAsa 4 hAtha- 1 dhanuSa 45 lAkha yojana- siddhazilA 2000 dhanuSa- 1 koza |343lAkha yojana-dhanalona pramANakSetra samAnazIla huye vinA aura pudgala kA sakhya saMzlema saMbaMdha hotA nahI isaliye jisa prakAra upacAra nayase karma ke saMyogameM jIvakA rAga dveSa moha bhAvarUpa pariNamana, jIvakI 14 guNasthAna 14 mArgaNA 14 jIvasamAsa avasthAeM saba acetana bhAva kahe jAte haiM, usI prakAra kArmANavargANA rupa pudgala dravyabhI jIvake pariNAmakA nimitta lekara jaba kamarupa pariNamana karatA hai taba jIvake jJAnAdi guNoMkA ghAta karatA haiM isaliye usako upacArase Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (84) AlApa paddhati cetana mAnA haiN| (samAnazIla vyasaneSu sakhyaM) vyavahAra zabdakA prayoga jaba upacAra arthameM kiyA jAtA hai taba saba vyavahAra kathana haiM / baddha jIvako mUrta-acetana kahanA jIvase baddha karma ko sacetanaamUrta-sUkSma kahanA yaha saba upacAra kathana haiN| bhUtanaigamanayase siddhoMme tIrtha-liMga-lezyA-upapAda khyAti Adi vikalpakI apekSAse bheda mAnanA upacAra kathana haiN| bhAvinagamanayase zreNika Adi jIvoMko bhAvI tIthaMkara mAnakara unakI vaMdanA karanA yaha saba upacAra naya kathana hai| 10 ekAMta pakSa doSa (nayAbhAsa) adhikAra duryayakAntamArUDhA bhAvAnAM svAthikA hite / svArthikAzca viparyastA sakalaMkA nayA yataH / / jo naye sat-asat-nitya-anitya Adi anekAntAtmaka dharmomanmese kisI eka dharmakohI satapa paramArtha mAnate hai dUsare dharmokA abhAva mAnate haiM, sarvathA niSedha karate hai ve svArthikaapanI svecchAnusAra viparIta vastu svarupa mAnate haiM, unako mithyA-viparIta naya kahate hai| ve kalaMka-doSa yukta honese unako nayA bhAsa kahA haiN| saMskRta nayacakrameM pATha bheda hai durNayakAMta mArUDhA bhAvA na svArthikAhitAH / svAthikAstad viparyastA niSkalaMkA nayAyataH / / jo durnaya ekAMta pakSAruDha haiM ve apane svArtha-svaprayojanakI bhI siddhi nahI kara sakate haiM / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAMta pakSa doSa (nayAbhAsa) adhikAra ( 85) vastuko sarvathA sat mAnanevAle para catuSTayase asat kA niSedha karaneke dhAraNa apane satpakSakI bhI siddhi nahIM kara sakate isaliye ekAMta nayako svaverI kahA haiN| (sarve ekAMtavAdA: svavairiNaH paravairitvAt) isake viparIta jo anekAMtavAdI anya dharmoko guNarupase svIkAra karate haiM ve svArtha siddhi karate hai isaliye svArthika samyak naya kahalAte hai / tat kathaM // 26 // vaha kaise? tathAhi-sarvathaikAMtena sadrUpasya na niyatArtha vyavasthA, saMkarAdidoSatvAt / / 127 / / vaha isaprakAra- vastu svarupase sat pararUpase asat isa prakAra anekAntAtmaka hokara bhI use sarvathA ekAMtase sat rupahI mAnAjAve pararupase asat nahI mAnAjAve to pararupase bhI sat mAnane ke kAraNa vastukI svavatuSTayase satarupa niyata artha vyavasthA nahI ghaTita hogii| svarupase sat aura pararupase bhI sat mAnaneke kAraNa saMkara Adi doSa Ate hai / 1 saMkara 2 vyatikara 3 virodha 4 vaiyadhikaraNya 5 anavasthA 6 saMzaya 7 apratipatI 8 abhAva ye ekAMta matomeM doSa Ate haiM / 1) saMkara- sva-parakA ekatra sadbhAva mAnanese sva-parameM bheda na rahane se saMkara doSa AtA haiM / (sarveSAMyugapat prAptiH saMkaraH) 2) vyatikara- vastukA niyata svarupa na rahanese svameM para, aura parame svakA praveza mAnanA vyatikara doSa hai| (paraspara anupravezaH vyatikaraH) Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (86) AlApa paddhatI 3) virodha- sat ko asat mAnanA, asat ko sat mAnanA, isa prakAra paraspara virodhI dharmoMkA yugapat sadbhAva mAnanA virodha haiM / sat-asat donoMkA yugapat sadbhAva mAnanA / 4) vaiyadhikaraNya- sat aura asat kA eka abhinna adhikaraNa mAnanA, bhinna bhinna adhikaraNa na mAnanA yaha vaiyadhikaraNya doSa hai| 5) anavasthA- eka dUsarekA kAraNa, dUsarA tIsarekA kAraNa isa prakAra amaryAda anya anya kAraNa kalpanA karanA yaha anavasthA doSa hai| jaise jagat saSTikA kartA Izvara, Izvara kA kartA anya Izvara-isa prakAra amaryAda anya anyakalpanA karanA; kahIMpara usakA aMta na honA isako anavasthA doSa kahate hai| 6) saMzaya- ubhaya koTiko sparza karanevAlA dolAyamAnajJAna saMzaya haiM / jaise yaha saphedavarNavAlI vastu sIpa haiM yA cAMdI hai| isaprakAra dolAyamAna jJAna saMzaya haiN| 7) apratipatti- (anadhyavasAya) vastusvarupakA nizcita nirNaya na honA apratipatti doSa kahalAtA haiM / 8) abhAva- vastukA sarvathA abhAva mAnanA / jaise gadhekA siMga, AkAza puSpa isa prakAra sarvathA ekAMta pakSameM aneka doSa saMbhava hote hai / ekAMta pakSavAdI anya avinAbhAvI dharmake vinA apane pakSakI bhI siddhi nahI kara sakatA / isaliye usako svavairI kahA haiN| tathA asad rupasya sakalazUnyatA prasaMgAt / / 128 // isa prakAra sarvathA ekAMta pakSameM ukta saMkara Adi doSa ___ Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAlApa paddhatI ( 87 ) utpanna honese apane pakSa kI bhI siddhi na kara sakaneke kAraNa sakala zUnya doSa kA prasaMga AtA haiN| nityasya ekarupatvAt, ekarupasya artha kriyAkArisvAbhAva arthakriyAkAritvAbhAve dravyasya api abhAvaH / / 129 // vastuko sarvathA nitya ekAMta mAnaneMpara vaha sadA ekarupa rahego / sadA ekarupa rahanese vastumeM utpAda-vyayarUpa pariNamanarupa artha kriyA nahIM hogii| arthakriyAke abhAvameM vastukA bhI abhAva hogA / / anitya pakSepi niranvayatvAt arthakriyA kAritvAbhAvaH / arthakriyAkAritva abhAve dravyasya api abhAvaH // 130 // vastuko sarvathA kSaNika-vinAzanIya anitya ekAMtapakSa mAnanese vastukA uttarasamayameM sarvathA niranvaya nAza honese vastumeM jo utpAda-vyaya-dhruvarupa pariNamanarupa arthakriyA hotI rahatI hai vaha arthakriyAkaritva siddha na honese dravyake abhAva kA prasaMga AtA hai| dravyakA sarvathA abhAva mAnanepara sakala zUnyatAkA prasaMga AtA hai| ekasvarupasya ekAntena vizeSAbhAvaH, sarvathA ekarupatvAt / vizeSAbhAve sAmAnyasya aNi abhAvaH // 131 // vastumeM utpAda-vyayarUpa pariNamanarupa arthakriyA na mAnaneke Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (88) ekAMta pakSa doSa (nayAbhAsa) adhikAra kAraNa vastuko sarvathA eka svarupa mAnanA pddegaa| sarvathA ekarupa mAnanese vastumeM paryAya vizeSoMkA bhI abhAva mAnanA paDegA / vizeSoMke abhAvame sAmAnya kA bhI abhAva mAnane kA prasaMga AvegA pajjayavijudaM davvaM davavijuntA hi pajjayA Natthi / doNhaM aNaNNabhUdaM bhAvaM samaNA parUviti / / (paMcAstikAya) paryAya vizeSa rahita dravya sAmAnya kadApi saMbhava nahI haiM / tathA dravya sAmAnya rahita paryAya vizeSa vinA AdhAra raha nahI sakate / dravya aura paryAya, sAmAnya aura vizeSa inase ananyabhUta padArtha hai aisA AcArya kahate hai / nivizeSa hi sAmAnyaM bhavet kharaviSANavat / sAmAnyarahitatvAcca vizeSastadvay eva hi // vizeSa rahita sAmAnya gadheke siMga samAka athavA AkAza puSpa ke samAna asat hai / usIprakAra sAmAnya rahita vizeSa bhI sarvathA asat hai / anekapakSe'pi tathA dravyAbhAvaH, nirAdhAratvAt / Adhara-Adheya-abhAvAt ca // 132 / / sarvathA aneka ekAMta pakSameM bhI ukta prakArase dravyakta abhAva doSa AtA haiM / aneka guNa aura paryAya dravyake abhAvameM nirAdhAra Thahara nahI sakate / AdhAra-Adheya bhAva kA abhAva honese sarva padArthokA abhAva mAnanekA prasaMga AtA hai| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlApa paddhatI (89) bhedapakSe'pi vizeSa svabhAvAnAM nirAdhAratvAta arthkriyaakaaritvaabhaavH| arthakriyAkAritvAbhAve dravyasyApi abhAvaH / / 133 // sarvathA ekAMta bheda pakSa mAnane para bhI bheda vizeSa vinA dravya-AdhArake unameM pariNamanarupa arthakriyA na honeke kAraNa arthakriyAkAritva kA abhAva hogA / arthakriyAkAritvake abhAva meM dravyakA bhI abhAva mAnanekA prasaMga hogA // (na khalu dravyAt pRthagbhUto guNo vA paryAya:) : abhedapakSe'pi (sarvathA) sarveSAM ekatvaM / sarveSAM ekatve arthakriyA kAritvAbhAvaH / arthakriyA kAritvAbhAve dravyasya api abhAvaH / / 134 // sarvathA abheda pakSameM saba dravya ekatva svabhAva hoNge| saba dravya sarvathA ekatva svabhAva honese vividha pariNamana rupa arthakriyA kAritvakA abhAva hogA / arthakriyA kAritvake abhAvameM tadAdhAra bhata dravyake abhAva kA prasaMga AvegA / / TIpa- yadi punaH ekAMtena jJAnaM AtmA iti bhavyate tadA jJAna guNamAtraH eva AtmA prAptaH / sukhAdi dharmANAM avakAzo nAsti / tathA sukhAdi dharma samUhA bhAvAt AtmAbhAvaH / AtmanaH AdhAra bhUtasya abhAvAt AdheyabhUtasya jJAnasya api abhAvaH / iti ekAnte sati dvayorapi abhAvaH / / (pravacanasAra) Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 90 ) ekAMta pakSa doSa (nayAmAsa ) adhikAra bhavyasyai kAntena pAriNAmikatvAt dravyasya dravyAntaratva prasaMgAt / saMkarAdi doSa prasaMgAt // 135 // ekAMta se sarvathA bhavya ( bhavituM yogya : ) paracatuSTaya rupase bhI hone yogya mAnA jAve to koI niyAmaka vyavasthA na honeM ke kAraNa eka dravya anyarUpa honekA prasaMga AvegA / jIva ajIva rupa ajIva jIvarupa hovegA jisa kAraNa sarva saMkara Adi doSoMkA prasaMga AvegA // vizeSArtha - yadi vastuko sarvathA ekAMtase bhavya arthAt kisIbhI rupa hone yogya mAnA jAve to koI niyAmaMka na hone se eka vastu anya vastu rUpa ho jAnese sarva sakara doSa AveMge / vastu paracatuSTayasebhI hone yogya mAnA jAve to sva aura para donoM ekarupa honese jIva ajIvarupa, tathA ajIva jIvarupa hone kA prasaMga AvegA / ( sarveSAM yugapat prAptiH saMkaraH ) saba eka rupa ho jAveMge isa prakAra sarva saMkara doSa AvegA ( paraspara viSayayanaM vyatikaraH ) eka dUsarekA viSaya banegA / cakSuse sunanA, kAnase dekhanA isa prakAra vyatikara doSa kA prasaMga aayegaa| do viruddha dharma eka sAtha rahane se virodha doSa AvegA / ityAdi aneka doSa ke prasaMga Ate haiM / sarvathA abhavyasya ekAnte'pi tathA zUnyatA prasaMgAt, svarupeNa api abhavanAt // 136 // yadi vastuko sarvathA abhavya - kisI bhI rupase na hone yogya mAnA jAya to vastu svacatuSTayasebhI na hone yogya mAnane se Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlApa paddhati (91) vastukA svacatuSTaya rupaye bhI pariNamana na mAnanepara vastukA sarvathA zUnyatA kA prasaMga aavegaa| kyoMki jo vastu apane svacatuSTayase bhI Adi abhavya na yone yogya haiM / aura paracatuSTaya rupase bhI na hone yogya hai isa prakAra sarvathA na hone yogya vastu sarva zanya doSa yukta hovegI / svabhAva svarupasya ekAntena saMsArA bhaavH||137|| vastu yadi sarvathA ekAMtase sadAsarvadA svabhAva rupahI rahatI hai aisA mAnA jAve to saMsAra avasthA meM jo karma-nokarmake saMyogavaza rAgAdirupa vibhAva pariNamana hotA hai usakA abhAva honese saMsArakA abhAva mAnanekA prasaMga AvegA / isaliye saMsAra nirapekSa sarvathA svabhAva-ekAMta pakSa bhI nayA bhAsa haiN| kyoMki mokSa yaha avasthA saMsArapUrvaka hotI hai| yadi saMsAra kA abhAva hai to mokSakA bhI abhAva mAnanekA prasaMga aavegaa| vibhAva pakSe'pi mokSasya api abhAvaH // 138 // sarvathA vibhAva ekAMta pakSa mAnane para bhI sadA saMsAra rahanepara kadApi mokSa na honese svabhAva avasthA svarupa mokSake abhAvakA prasaMga aavegaa| sarvayA caitanyameva ityukte'pi sarveSAM zuddha jJAnacaMtanyAvAptiHsyAt tathAsati dhyAnaM dhyeyaM, guru-ziSyAdiabhAvaH // 139 / / lokameM sarvathA cetana drabya hI haiM, koI acetana nahIM haiM Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 92 ) ekAMta pakSa doSa (nayAmAsa) adhikAra isa prakAra jJAnA dvaita athavA bramhA dvaita kI taraha caitanya ekAMta pakSa mAnanepara lokameM jo anya acetana dravya hai unakA abhAva mAnane kA prasaMga AvegA / tathA sarvatra zuddha jJAna darzana svarupa caitanya hI mAnA jAve to jo lokameM dhyAna-dhyeya-jJAna-jJeya-guruziSya Adi aneka prakAra vividhatA pratIta hotI hai usakA abhAva mAnane kA prasaMga AvegA / loka paramAtmAkA dhyAna karate hai| yadi saba loka zuddha caitanya paramAtma svarupa haiM to dhyAnadhyAtA-dhyeya bheda kA abhAva hogA / yadi sarvatra zuddha jJAnakA hI sadbhAva hogA, to jJeyake abhAvameM jJAna kisako jaanegaa| sarvatra zuddha pUrNa jJAnavAle guruhI hoMge to ziSyake abhAvameM unake gurupanA kAbhI abhAva mAnane kA prasaMga aavegaa| sarvathA-zadvaH sarva prakAravAcI, athavA sarva kAlavAcI, athavA sarva niyamavAcI vA, anekAnta sApekSI vA? yadi sarva prakAravAcI, sarvakAlavAcI anekAnA vAcI vA, sarvAdigaNe paThanAt sarvazabdaH evaMvidhaH, cet, nahi siddhaM naH samIhitaM / athavA niyamavAcI cet, tahi sakAlAryAnAM tava pratItiH kathaM syAt? nityaH anityaH, ekaH, anekaH, bhedaH abhedaH, kathaM pratItiH syAt niyamita pakSatvAt // 140 // sarvathA yaha zadva kyA sarva prakAravAcI hai? yA sarva kAlavAcI haiM? yA anekAntavAcI hai? yadi sarva prakAravAcI, yadi vA sarva kAlavAcI, yadi vA anekAntavAcI ho to hamArA (anekAnta Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAMta pakSa doSa (nayAbhAsa) adhikAra ( 93 ) jaina zAsanakA iSTa siddhAnta siddha ho gyaa| yadi sarvathA zaddha niyamavAcI (ekAMtapakSavAcI) haiM, to phira vaha niyamita (ekAMta) pakSavAcI hone ke kAraNa, saMpUrNa arthoM kI arthAt nitya-anitya, eka-aneka, bheda-abheda, cetana-acetana Adi saba padArthokI pratIti kaise hogo? arthAt kadApi nahIM hogii| anya ekAMta pakSavAle 'sarvathA' isa zadvakA artha niyamavAcI karate hai / arthAt niyamase vastuko anya dharma nirapekSa eka vivAkSita dharmAtmaka hI mAnate hai / isaliye ve anyadharmake vinA apane vivakSita dharmako bhI siddhi nahIM kara sakane ke kAraNa unako svavairI-mithyAdRSTi kahA haiM / "nirapekSA nayA mithyA, sApekSA vastu te'rthakRt // " anyadharma nirapekSa naya svavairI honeke kAraNa mithyA haiM / aura vehI jaba anyasApekSa hote hai taba ve saba arthakriyA kAro vastuke vAcaka honese samyak kahalAte hai| parasamayANa vayapAM micchaM khalu hodi savvahA vayaNA / jaiNANaM puNa vayaNaM samma khu kahaMci vAyaNA do|| (go. jIva 895) anya ekAMta vAdIyoMkA vacana sarvathA-paranirapekSa ekahI niyamita vastu dharmakI mAnyatA honeke kAraNa mithyA hai| paraMtu anekAMta jaina zAsana syAdvAda sApekSa honeke kAraNa vastuniSTha sat-asata, nitya-anitya, eka-aneka, bheda-abheda ubhaya dharma sApekSa honeke kAraNa yathArtha samyaka hai| - sarvathA yaha zabda sarva prakAra vAcaka, sarva kAla vAcaka, . paraspara virodhI ubhaya dharmAtmaka vastuniSTha hone ke kAraNa samIcIna samyak, pratyakSa pramANa pratIti siddha haiN| paraMtu sarvathA zabdakA artha Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (94) AlApa paddhati sarvasApekSa na karate huye niyamita maryAdita eka dharma vAcaka karaneke kAraNa sarvathA-niyamita ekAMta pakSavAdI vastuko anyadharma nirapekSa eka-dharma yukta hI mAnate hai isaliye vaha ekAMta pakSavAdI kA vacana vastuviparIta-mithyA ekAMta kahA jAtA haiN| tathA acaitanya pakSepi sakala caitanyocchedaH syAt / / 141 // usI prakAra caitanya nirapekSa sarvathA acaitanya pakSako jo ekAMta pakSavAdI svIkAra karate hai, mAnate hai unake matase saMpUrNa caitanya tattvakA uccheda-nAza-abhAva mAnanekA prasaMga AtA hai| sya ekAntena AtmanaH mokSasya na avAptiH syAt / / 142 / / yadi AtmAko sarvathA ekAMtase karmabaddha honeke kAraNa matahI mAnA jAve to kadApi mokSakI prApti na honekA prasaMga AvegA // sarvathA amUrtasya api tathA AtmanaH saMsAra vilopaH syAt / / 143 / / usI prakAra yadi sarvathA ekAMtase AtmAko amUrta mAnA jAve to jIvake sAtha anAdi kAlase pravRtta jo saMsAra pratyakSa pratIta ho rahA haiM usakA lopa hogaa| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAMta pakSa doSa (nayAbhAsa) adhikAra (95) eka pradezasA ekAntena akhaMDa paripUrNasya AtmanaH aneka kAryakAritve-eva hAniH syAt // 144 // __ yadi ekAMtase Atmadravyako eka pradezI mAnA jAve to akhaMDa bahu pradezI paripUrNa yaha AtmA anAdi kAlase nAnA yoniyoM meM jo aneka nAnAvidha AkAra dhAraNa karatA haiM, bahupradezI sAvayava honese jo aneka kArya karatA haiM usake abhAvakA prasaMga aavegaa| sarvathA aneka pradezatve api tathAtasya anaryakArya kAritvaM svasvabhAvazanyatA prasaMgAt / / 145 // usI prakAra yadi AtmAko sarvathA ekAMtase aneka pradezI bahupradezI mAnA jAve to AtmAke saMpUrNa bhAgameM akhaMDa pradezoMmeM jo eka arthakriyArupa pariNamana hotA hai usake abhAva kA prasaMga aavegaa| vizeSArtha- AtmAko sarvathA aneka-bhinna bhinna pRthak pRthaka pradeza mAne jAve to AtmAke akhaMDa paripUrNa asaMkhyAta pradezoMma jo ekarupa arthakriyA pariNamana hotA haiM usake abhAva kA prasaMga aavegaa| kyoMki bahupradezI AtmAke akhaMDa piMDarupa eka dravya svabhAvameM ekarupa arthakriyA hotI hai| sarvathA bhinnabhinna aneka pradezoMmeM ekarupa arthakriyA kA abhAva hogaa| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 96 ) AlApa paddhati zuddhasya ekAntena na karmamalakalaMkAvalepaH, sarvathA niraMjanatvAt // 146 // yadi AtmAko ekAntase sarvathA niraMjana zuddha svabhAva mAnA jAve to saMsAra avasthAmeM bhI karmamala kA avalepa (baMdhana) jo pratyakSa pratIta hotA hai usako na mAnanekA prasaMga AvegA / sarvathA azuddhakAnte'pi tathA Atmano na kadApi zuddha-svabhAva prasaMgaH syAt, tanmayatvAt // 147 / / yadi AtmAko sarvathA azuddha mAnanepara bhI vaha Age kadApi zuddha svabhAva vAlA nahIM ho sakegA / arthAt saMsArI AtmA sarvadA saMsArI azuddhahI rhegaa| usako kadApi mokSa kI prApti nahIM hogii| paraMtu nityavidyamAna zuddhasvabhAva ke Azrayase azuddha-saMsArI AtmA siddha avasthA dhAraNa kara zuddha hotA hai| upacaritakAntapakSe api na AtmajJatA saMbhavati, niyamita pakSatvAt // 148 / / yadi AtmAko sarvathA upacarita ekAMta svarupa mAnA jAve to vaha kadApi svayaM AtmajJa saMbhava nahIM hogaa| saMsAra avasthAmeM jaisA iMdriyoMke mAdhyamase upacArase jJAtA banatA haiM jaisA sarvathA upacarita ekAMta mAnA jAve to siddha avasthAmeM tathA AtmajJa jJAnI avasthAmeM jo AtmA svayaM svasaMvedana dvArA AtmajJa banatA haiM vaha AtmajJatA kadApi saMbhava nahIM hogii| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAMta pakSa doSa adhikAra ( 97 ) tathA AtmanaH anupacaritapakSeapi parajJatAdInAM virodhaH syAt / / 149 / / tathA yadi AtmAko sarvathA ekAMtase anupacarita-mukhyarupase kevala AtmajJa hI mAnA jAve to vaha saMsAra avasthAmeM jo iMdriyoMke mAdhyamase upacArase jJeyapadArthoko jAnatA hai, aisA jo pratyakSa pratIta ho rahA hai usame virodha AvegA / arthAt AtmA kevala anupacarita mukhyarupase AtmajJahI mAnanekA prasaMga aavegaa| isa prakAra sarvathA anupacaritapakSa mAnanepara AtmA jo upacArase iMdriyoMko mAdhyamase jJeya parapadArthoM ko jAnatA haiM, usameM parajJatA pratyakSa pratIta hotI haiM usameM virodhakA prasaMga aayegaa| nizcayase anapacarita nayase AtmA AtmajJa hai, vyavahAra nayase upacAra nayase parapadArthoko iMdriyoMke mAdhyamase jAnatA hai aisA kahA jAtA haiN| isaliye parAdhIna saMsAra avasthAmeM vaha vyavahAra nayase parako jAnanevAlA upacArase kahA jAtA hai vAstavameM anupacarita nizcaya nayase vaha svayaM AtmajJa hI hai / nizcayase AtmajJa huye vinA vyavahArase parako jAnanekI kriyA nahIM kara sakatA / vyavahArase upacAranayase parako jAnate samaya bhI prathama jJAna apane svataHsiddha svabhAvase anupacarita nizcayanase AtmajJarupa svavyavasAya karatA haiM / svavyavasAya rupa darzana huye vinA arthavyavasAya rupa jJeya padArthakA jJAna hotA nhii| isaliye AtmA sva-parajJa kahalAtA haiM / isaliye adhyAtma nayase AtmA anupacAranayase nizcaya nayase AtmajJa tathA upacAra nayase Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (98) AlApa paddhati vyavahAra nayase iMdriyoMke mAdhyamase parako jAnanekI kriyA karatA haiM isaliye parajJa hai| 11 naya yojanA adhikAra isa adhikArameM nayakI yojanA-prayoga kisa vivakSAse kiyA jAtA hai isakA jJAna karAnA isa adhikAra kA prayojana hai / nAnA svabhAva saMyukta dravyaM jJAtvA pramANataH / tacca svApekSasiddhArthaM syAt nanizcitaM kuru / / (nayacakra 64) pramANake dvArA anekAntAtmaka vastutattvakA jJAna karane para ekahI dravyameM paraspara virodhI aneka dharmokI paraspara sApekSatA avirodha siddha karaneke liye nayoMdvArA una paraspara sApekSa avinAbhAvI dharmokA yathAyogya sunizcita nirNaya karanA cAhiye dravyake saMpUrNa azadharmoMkA avirodha nirNaya vastuke eka eka aMzadharmakA vivakSita naya nikSepa dvArA jJAna karake kiyA jA sakatA haiN| saMpUrNa aMzoMkA grahaNa karanA pramANa jJAna haiM / usake eka eka aMzakA jJAna karanA yaha naya jJAna haiN| jo naya vastuke paraspara virodhI dhamoMko sApekSa naya dRSTi dvArA syAt zabda prayoga pUrvaka siddha karate hai ve sunaya kahalAte haiM / jo naya anya dharma nirapekSa apaneM vivakSita ekahI dharmake astitva kI mAnyatA svIkAra karanA cAhate haiM ve durnaya kahalAte haiM / kyoMki ve apane ekAMta naya pakSako bhI Apa pratipakSa dharmake vinA siddhi nahIM kara sakate / isaliye ve durnaya nayA bhAsa hai| ___ Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya yojanA adhikAra (99) svadravyAdi grAhakeNa asti svabhAvaH // 150 // svadravya-svakSetra-svakAla-svabhAva rupa svacatuSTaya kI apekSA pratyeka dravya sadAsarvakAla astisvabhAva haiN| nA'sato vidyate bhAvaH, nAbhAvo vidyate satAm / asat kA kadApi utpAdasaMbhava nahIM, tathA satkA kadApi nAza saMbhava nahIM / vastu sadA svacatuSTayase satarupa rahatI haiN| (sUtra 54 tathA 188 meM isakA vivaraNa AyA hai) paradravyAdi grAhakeNa nAstisvabhAvaH // 151 // paradravya-parakSetra-parakAla-parabhAva kI apekSA vastu sadA sarvadA nAsti svabhAva haiM / arthAt vastumeM paradravyAdi para catuSTaya kI sarvadA nAsti haiN| eka dravya dUsare dravyakA jo upakAra apakAra sahakAra mAnA jAtA hai vaha saba asadbhUta vyavahAra nayakA upacAra kiyA jAtA hai / (AlApa paddhati sUtra papa tathA 189 dekho) utpAda-vyaya gauNatvena sattAgrAhakeNa nityasvabhAvaH // 152 // vastUke utpAda-vyaya dharmoko gauNakara dhruvasat kI pradhAnatAkI vivakSAse vastu sadA dhruva-nitya hai / dravyarupase apariNamanazIla hai, dravya kA dravyAMtara pariNamana kadApi hotA nhii| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 100 ) AlApa paddhatI kenacit paryAyArthikanayena anitya svabhAvaH / / 153 / / kisIbhI paryAyArthika nayakI vivakSAse dravya pratisamaya pUrvottara paryAyarUpase utpAda - vyayarUpase pariNamana svabhAva hai / bhedakalpanA nirapekSeNa ekasvabhAvaH 11 154 / / (dekho sUtra 53|187 ) vastuke guNabheda - paryAya bheda kI vivakSA gauNa avivakSita kara abheda vivakSA kI pradhAnatAse dravya sadA eka svabhAva haiM abhedanaya vivakSAse NaviNANaM Na caritaM Na daMsaNaM jANago suddho AtmAme na kevala jJAna haiM, na kevala darzana haiM, ( samayasAra 7 ) na kevala cAritra hai kiMtu jJAna-darzana- cAritra bheda jisameM aMtarbhUta hai - gauNa avivakSita hai aisI abheda vivakSAse AtmA eka zuddha jJAyaka svabhAva haiM / anvaya dravyArthikena ekasya api aneka dravya svabhAvatvaM // 155 // anvaya dravyArthika nayase, anvayarupa eka dravyameM bhI eka dravyAnvaya rakhanevAle aneka svabhAva pAye jAte haiM // vizeSArtha - jisake honepara jo hotA hai vaha anvaya hai / jaise eka dravyake aneka guNa tathA usake aneka paryAyoMmeM, 'yaha vahI haiM, yaha vahI hai aisA eka dravyakA anvaya saMpUrNa paryAyoMmeM pAyA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya yojanA adhikAra ( 101 ) jAtA hai / isaliye anvaya dravyArthika naya dRSTise anvayarupa eka dravya aneka svabhAvarupa pratIta hotA hai / sadbhUta vyavahAreNa guNa-guNyadibhiH bhedasvabhAvaH // 156 // sadbhUta vyavahAra naya kI apekSA se guNa-guNI, paryAyaparyAyavAn Adi abhedavastumeM saMjJA - lakSaNa - prayojana Adi apekSAse bhedagrahaNa karanA yaha sadbhUta vyavahAra naya hai / bhedakalpanA nirapekSeNa guNa - guNyAdibhiH abhedasvabhAvaH // 157 // bhedakalpanA nirapekSa zuddha dravyArthika nayase guNa - guNI AdimeM vastubheda na hone ke kAraNa abheda svabhAva haiM / guNa-guNI Adi kalpanA abheda dravyameM bheda vivakSA lekara hI kI jAtI haiM / yadi bheda kalpanA gauNa avivakSita kara jAtI haiM to dravya abheda svabhAva pratIta hotA hai | - paramabhAva grAhakeNa bhavya - abhavya pAriNAmika svabhAvaH // 158 / / parama pAriNAmika bhAva grAhaka zuddha nayase pratyeka vastubhavya - abhavya - pAriNAmikasvabhAva sadA pratIta hotI haiN| jo naya vastuke zuddha - azuddha upacAra rahita svataH siddha dravyake svabhAva ko grahaNa karatA haiM vaha pAriNAmika grAhaka dravyArthika naya hai Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 102) mAlApa paddhatI vastu kA pAriNAmika bhAva sadA apane svacatuSTayarupase bhavya (bhavitaMyogyaH) sadA hone yogya pariNamane yogya tathA para catuSTayarupase abhavya-na hone yogya-na pariNamane yogya prakAra ye bhavyaabhavya nisargasiddha pariNAmika bhAva saba dravyoMmeM pAyA jAtA hai| zaddha-azuddha parama bhAva grAhakeNa cetanasvabhAvo jIvasya / / 159 / / jIva dravyameM bhavyatva mukta hone yogya, abhavyamukta na hone yogya, isa prakAra do prakAra jIva rAzi nisargattaH sunizcita hotI hai isaliye inako pAriNAmika bhAva kahA hai| tathA zuddha aura azuddha paramabhAva grAhaka nayase jIva kI bhavya rAzi-abhavya rAzi svata: siddha pAriNAmika svarupa sunizcita siddha hai / bhavya jIva kadApi abhavya hotA nahI tathA abhavya jIva kadApi bhavya hotA nahI / isaliye mokSazAsra meM jIvatva jaisA sabajIva dravyoMmeM rahanevAlA pAriNAmibhAva svataHsiddha hai| usI prakAra bhavya-abhavya jIva rAzi bhI sunizcita svataHsiddha honeke kAraNa jIva bhavya-abhavyatvAni ca' isa sUtrake dvArA pAriNAmika bhAvake tIna bheda kahe gaye hai| bhavyajIvomeM jIvatva aura bhavyatva ye do pAriNAmika bhAva tathA abhAvajIvoM jIvatva aura abhavyatva ye do pAriNAmika bhAva rahate hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya yojanA adhikAra ( 103 ) asad bhUta vyavahAreNa karma-nokamaNo rapi cetana svabhAvaH // 160 / / asadbhUta vyavahAra nayase karma-nokarmarupa pudgala dravyakA bhI cetana svabhAva haiN| (samAnazIla vyasaneSusakhyaM) isa nItise jIvake sAtha saMbaddha hokara jIvaguNakA ghAta karane kA kArya karate hai isaliye pudgala dravyarupa karma-nokarma bhI kathaMcit cetana kahe jAte haiN| jovake sAtha saMbaMddha hone ke kAraNa karma-nokarma zarIra bhI sacetana kahA jAtA hai. pauruSeya pariNAmAnuraMjitatvAt karmaNa : syAt caMtanyaM / (rAjavArtIka 5 / 24) karma nokarma acetana paudgalika honepara bhI cetana ke sAtha saMzleSasaMbaMdha hone ke kAraNa asadbhUta vyavahAra nayase sacetana kahe jAte hai / paramabhAva grAhakeNa karmanokamaNoracetana svabhAva / / 161 / / paramabhAva grAhaka nayase karma-nokarma pudgala dravyake paryAya honese acetana svabhAva hai| jIvasyApyasabhata vyavahAreNa acetana svabhAva // 162 / / sadbhUta vyavahAra nayase jIva bhI acetana svabhAva hai| karma-nokarmarupa pudgalakA jIvake sAtha saMyoga honese upacAra karake jIvako acetana kahane meM AtA hai yA vyavahAra kiyA jAtA haiN| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 104) AlApa paddhati TIpa- (samAnazIla vyasaneSusakhyaM) acetana karmake sAtha saMbaMdha rakhaneke liye cetanako kathaMcit acetana honA paDatA haiN| paramabhAva grAhakeNa karmanokarmaNo mUrta svabhAvaH // 163 // paramabhAva grAhaka nayakI apekSAse karma nokarma mUrta svabhAva hai| (kyoMki ve apane parama bhAva mUrta dravya pudgalake honese parama bhAvase mUrta haiM) jIvasyApi asadbhUta vyavahArega mUrta svbhaavH||164 / / asadbhUta vyavahAra nayase jIva bhI mUrta svabhAva hai| paramabhAva grAhakeNa pudgalaM vihAya itareSAmamUrta svabhAvaH // 165 // paramabhAva grAhaka naya kI apekSA pudgala ko choDakara dharma, adharma, AkAza aura kAla ye dravya amUrta svabhAva hai / / pudgalasyopacArAdapi nAstyamUrtatvam // 166 // (kintu) pudgala upacArase bhI amUrta svabhAvavAlA nahIM hai| paramabhAva grAhakeNa kAlapudgalANUnAmekapradezasvabhAvatvam // 167 // parama bhAva grAhaka naya kI apekSAse kAlANu tathA pudgala kA eka paramANu eka pradezI hai // 167 // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya yojanA adhikAra (105) bheda kalpanA nirapekSeNetareSAMcAkhaNDatvAdeka pradezasvabhAvatvam / / 168 // bheda kalpanA kI apekSA karane para dharma adharma AkAza tathA cetana dravya bhI akhaNDa honese eka pradezI haiN|| (kintu) bheda kalpanA sApekSeNa caturNAmapi nAnA pradezasvabhAvatvam / / 169 // bheda kalpanA kI apekSA karane para zeSa dharma, adharma, AkAza aura cetana ye cAroM dravya aneka pradezI hai / / 169 // pudgalANorupacArato nAnA pradezatvaM, naca kAlANoH snigdharUkSatvAbhAvAt Rntvaacyaa|| 170 // pudgalANu upacArase nAnA pradezI (aneka pradezI) hai| (kyoki baddha vanya avasthA ko prApta hokara anya paramANu se baddha hokara bahupradezI skandha rUpa ho jAtA haiM) kintu kAlANumeM baddha hokara guNa na honese anya kAlANuoMke sAtha vandha ko prApta nahIM hotA haiM / isa kAraNa kAlANu upacArase bhI bahupradezI nahI haiM tathA kAlANu sthira haiM / 170 / / aNoramUrtatvAbhAve pudgalasyaikaviMzatitamo bhAvo na syAt / / 171 // (yahAM eka zaMkA hotI hai ki) yadi pudgala kA paramANa Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAlApa paddhatI upacArase bhI amartika nahI haiM arthAta upacAra se bhI paramANako amatika nahIM mAnate ho to pudgala meM ikkIsavAM bhAva amatika nahI rahegA? (aura pUrva meM sUtra naM 30 tIsa meM kaha Aye haiM ki pudgala meM ikkIsa svabhAva hote hai) yaha eka prazna hai // 171 / / (samAdhAna)-parokSa -pramANApekSayA asadbhata vyavahAreNApyupacAreNAmUrtatvaM pudgalasya / / 172 // (usa pUrva sUtra meM kI gaI zaMkA samAdhAna yaha hai ki pudgala kA paramANu parokSa hai arthAt indriyagocara na honese sAmvyavahArika pratyakSakA viSaya nahIM haiM isaliye upacarita asadabhUta vyavahAra naya se usameM amUrtikapane kA Aropa karake pudgalake ikkIsa bhAva kahe gaye hai| vizeSArtha- svabhAva adhikAra prakaraNa sUtra kra. 30 meM pudgala ke ikkIsa bhAva batalA Aye hai| aura yahAM yaha kahA ki pudgala kA paramANu upacArase bhI amatika nahI hai| isase hI aisI zaMkA honA bhI svabhAvika hai ki jIva aura pudgala meM bandha honese jaise AtmA ko mUrtika kA upacAra karake mUrtika kahA jAtA hai vaise hI yahAM bhI pudgala ko amUrtika kA upacAra karake pudalANu ko amUrtika kyoM nahIM kahA jAtA hai kyoMki vaha amUrtika tmiAse vaMgha ko prApta hai? usakA samAdhAna yaha hai ki jahA pudgala kA mUrtitvabhAva amibhUta (aprakaTa) nahIM haiM kintu udbhUta (prakaTa) hai vahA amUrtatA svabhAva saMbhava nahIM hai, kyoMki amUrtatA pudgala dravya se Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya yojanA adhikAra ( 107 ) bhinna dravyoMkA guNa (dharma) hai / AtmAse baddha karmokI amUrtatA abhibhUta (apragaTa) nahIM haiM balki karmoM ke kAraNa AtmA ko amUrtatA kadhecit abhibhUta haiM isaliye AtmAmeM mUrtatA kA upacAra kiyA jAtA hai kintu karmo meM amUrtatA kA upacAra nahIM kiyA jaataa| isa samAdhAnase punaH yaha zaMkA hotI haiM ki yadi upacAra se bhI pudgala meM amUrta svabhAva nahI hai to pahile kyoM kahAM gayA ki jova pudgala me ikkIsa ikkIsa bhAva hote haiM? to isa zaMkA kA samAdhAna yaha haiM-ki pudgalakA paramANu parokSa hai (itanA sukSma hai) jaise indriyoMse skandha kA pratyakSa hotA haiM vaise paramANukA nahI hotA hai / ataH sAmvyavahArika pratyakSa ko viSaya na honese paramANumeM amUrtikakA upacAra karake pudgala dravya meM kisI apekSA ikkIsa bhAva kahe haiM / / 172 / / zaddhAzaddha dravyAthikena vibhAva svabhAvatvama / / 173 / / zuddhAzuddha dravyAthika naya ko apekSA jIva aura pudgala vibhAva svabhAva hai| vizeSArtha- dravyameM svayaM eka aisI zakti haiM jisake kAraNa vaha para kA saMyoga. milanepara svabhAva rUpase parivartana kara vibhAva rUpa ho jAtA haiM aura yaha zakti jIva aura pudgala dravya meM hI hai isI kAraNa isa nayase vibhAva svabhAvapanA kahA gayA hai / / 173 // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 108 ) zuddha dravyArthikena zuddha svabhAvaH // 174 / / zuddha dravyArthika nayakI apekSAse zuddha svabhAva haiM // 174 // azuddha dravyArthika nayase azuddha svabhAva hai / / 175 / / azuddha dravyArthika nayase azuddha svabhAva hai // 175 // asadbhUta vyavahAreNopacarita svabhAvaH / / 176 // asadbhUta vyavahAra nayase upacarita svabhAva haiM / / 176 / / isa prakAra naya yojanA samApta huI || atha pramANa lakSaNa // 12 // AlApa paddhatI sakala vastu grAhakaM pramANam / pramIyate paricchidyate vastutattvaM yena jJAnena tatpramANam / / 177 // jo pUrNa vastu ko grahaNa karatA hai vaha pramANa haiM / jisake dvArA vastu tattva ko jAnA jAtA hai usa ko pramANa kahate hai / / 177 / / tat dvedhA savikalpetarabhedAt // 178 // vaha do prakAra kA haiM - eka savikalpa dUsarA nirvikalpa // 178 // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa lakSaNa ( 109) savikalpaM mAnasam / taccatuvidhaM-matizrutAvadhi manaHparyayarUpam // 179 // mana aura iMdriyoM kI sahAyatA se utpanna huye jJAna ko savikalpa pramANa kahate hai| vaha cAra prakAra kA hai-matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura manaH paryayajJAna vizeSArtha- matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura manaH paryaya jJAna ye cAra jJAna mAnasa arthAt savikalpa (pramANa) haiN| matijJAna indriya aura mana kI sahAyatA se jAnatA haiM / zrutajJAna matijJAna se jAne huye padArtho ko vizeSa jAnatA haiM / avadhijJAna dravyakSetra kAla aura bhAva ko maryAdAme rupI padArthoko jJAnase pratyakSa spaSTa jAnatA hai aura manaH paryaya jJAna dUsare ke mana meM tiSThate haye rupI padArthoM yA rupI dravya saMbaMdhI vicAroM ko spaSTa jAnatA hai isa prakAra ina cAroM jJAnoM ko jAnane meM kucha na kucha vikalpa hone se cAroM jJAna savikalpa pramANa hai // 179 / / nirvikalpaM manorahitaM kevalajJAnam / / 180 // jo jJAna idriya aura mana kI sahAyatA ke binA kevala AtmA ko jJAna zaktIse hI hotA hai yA jAnatA hai vaha kevala jJAna hai / / 180 // iti pramANasya vyutpati / isa prakAra pramANa kI vyutpatti pUrNa huI / / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 110 ) AlApa paddhatI naya ke svarupa aura bheda // 13 // pramANena vastusaMgRhItArthaMkAMzo nayaH zruta vikalpo vA jJAturabhiprAyo vA nayaH / nAnA svabhAvebhyaH vyAvRtya ekasmin svabhAve vastu nayati prApayatIti vA nayaH // 181 // pramANajJAna ke dvArA gRhIta vastu ke eka aMza ko grahaNa karane kA nAma naya haiM // arthAt pramANa se vastu ke saba aMzoM ko grahaNa karake jJAtA puruSa apane prayojana ke anusAra unameM se kisI eka dharma kI mukhyatA se kathana karatA haiM vaha naya hai / isI se jJAtA ke abhiprAya ko naya kahA hai| zrutajJAna ke bheda naya hai| isa taraha jo nAnA svabhAvoMse vastu ko pRthaka karake eka svabhAva meM sthApita karatA hai vaha naya haiM // 181 / / sa dvadhA savikalpa-nivikalpa bhedAta // 182 // vaha do prakAra kA haiM-savikalpa aura nirvikalpa / jo naya bhedarupa se vastu ko grahaNa karatA haiM vaha savikalpa naya haiM aura jo abheda rupa se vastu ko grahaNa karatA haiM vaha nirvikalpa naya hai // 182 // iti nayasya vyutpttiH| isa prakAra naya' kI vyutpatti kI gaI haiM / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepa vyutpatti ( 111) atha nikSepa vyutpattiH // 14 // pramANa nayayonikSepaNaM-AropaNaM nikssepH| sa nAmasthApanAdi bhedena catuvidhaH // 183 // pramANa aura naya ke nikSepaNa ko nikSepa kahate haiM vaha nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ke bheda se cAra prakAra kA hai| vizeSArtha- nikSepa kA artha hai rkhnaa| arthAt prayojanavaza nAma, sthApanA, dravya aura bhAva meM padArtha ke sthApana karane ko nikSepa kahate haiM / guNa-jAti AdikI apekSA na karake vivakSita nAma se saMketita karanA nAma nikSepa hai / jaise-kisI daridra ne apane beTe kA nAma rAjakumAra rakhA haiM to vaha nAma se rAjakumAra hai| sAkAra aura nirAkAra padArtha meM vaha yaha haiM isa prakAra kI sthApanA karanA sthApanA nikSepa haiM / jaise zataraMja ke moharoM meM rAjA Adi kI sthApanA karanA / naya bhedo kI vyutpatti // 15 // dravyamevArthaH prayojanamasyeti dravyAthikaH / / 184 / / dravya hI jisakA artha arthAt prayojana haiM vaha dravyAthika naya hai // 18 // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 112) AlApa paddhatI zuddhadravyamevArthaH prayojanamasyeti zuddha dravyArthikaH // 185 // zuddha dravya hI jisakA artha prayojana hai vaha zuddha dravyArthika haiM // 185 // azuddha dravyamevArthaH prayojanamasyetyazuddha dravyAthikaH // 186 / / azaddha dravya hI jisakA artha-prayojana hai vaha azuddha dravyAthika naya hai / 186 / / sAmAnyaguNAdayo'nvayarupeNa dravya dravyamitivyavasthApayatIti anvaya dravyAthikaH // 187 // sAmAnya guNa Adi kA dravya dravya isa prakAra anvayarupase bodha karatA hai vaha anvaya dravyAthika hai arthAt avicchinna rupa se cale Aye guNoM ke pravAha meM jo dravya kA bodha karatA haiM use hI dravya mAnatA haiM vaha anvaya dravyArthika naya hai / / 187 // svadravyAdi gahaNamarthaH prayojanamasyeti svadravyAdi grAhakaH // 188 // svadravya Adi grahaNa karanA jisakA artha arthAt prayojana hai vaha svadravyAdi grAhaka naya haiM // 188 / / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya bhedoMkI vyutpatti ( 113) paradravyAdi grahaNamarthaH prayojanamasyeti paradravyAdi grAhakaH / / 189 / / jisakA prayojana paradravya Adi ko grahaNa karanA hai vaha paradravyAdi grAhaka naya hai // 189 / / paramabhAva grahaNamarthaH prayojanamaspeti paramabhAva grAhakaH // 190 // jisakA prayojana parama bhAva ko hI grahaNa karanA haiM vaha parama bhAva grAhaka naya hai // 190 // iti dravyAthikasya vyutpattiH / isa prakAra dravyAthika naya kI vyutpatti huii| paryAyAthika nayako vyutpatti // 16 // paryAya evArthaH prayojanamayoti paryAyAthikaH / / 191 // paryAya hI jisakA artha prayojana hai vaha paryAyAthika naya hai|| 191 // anAdi nitya paryApa evArthaH prayojanamasyetyanAdi nitya paryAyAthikaH / / 192 // __ anAdi nitya paryAya hI jisakA artha-prayojana hai vaha anAdi nityaparyAyArthika naya haiM // 192 / / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 114 ) AlApa paddhatI sAdi nitya paryAya evArthaH prayojanamasyeti sAdi nitya paryAyArthikaH // 193 // sAdi nitya paryAya hI jisakA artha- prayojana hai vaha sAdi nitya paryAyArthika naya hai / / 193 / / zuddha paryAya evArthaH prayojanamasyeti zuddhaparyAyArthikaH // 194 // zuddha paryAya hIM jisakA artha prayojana hai vaha zuddha paryAyArthika naya haiM // 194 // azuddha paryAya evArthaH prayojanamasyetyazuddha paryAyArthikaH // 195 // azuddha paryAya hI jisakA artha- prayojana hai vaha azuddha paryAyArthika nya haiM // / 195 / / iti paryAyArthikasya vyutpattiH / isa prakAra paryAyArthika kI vyutpatti hai / naikaM gacchatIti nigamaH / nigamo vikalpastatra bhavo naigamaH // 196 // jo eka ko nahIM ( aneka ko ) jAtA hai vaha nigama kahalAtA haiN| nigama kA artha hai vikalpa usameM jo ho vaha naigama kahalAtA hai arthAt jo vastu abhI niSpanna nahIM huI hai usake saMkalpa mAtra ko jo grahaNa karanA hai vaha naigama naya haiM / / 196 // Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naya bhedoMkI vyutpatti ( 115 ) abhedarUpatayA vastu jAtaM saMgrahItIti saMgrahaH // 197 // jo abheda rupa se samasta vastuoM kA saMgraha karake grahaNa karatA hai use saMgraha naya kahate hai // 197 // saMgraheNa gRhItArthasya bhedarUpatayA vastu yena vyavanhiyata iti vyavahAraH / / 198 // saMgraha naya ke dvArA gRhIta artha kA bheda rUpa se vyavahAra karanevAle naya ko vyavahAra naya kahate hai // 198 // Rju prAJjalaM sUtrayatIti RjuH sUtraH // 199 // jo sarala sIdhA sUtrapAta kare arthAt vartamAna paryAya mAtra ko jo grahaNa karatA haiM vaha RjusUtra naya haiM // 199 // zadvAt vyAkaraNAt prakRti pratyaya dvAreNa siddhaH zadvaH zadvayaH // 200 // zava arthAt vyAkaraNa se prakRti pratyaya ke dvArA siddha zaddha ko ( grahaNa karanevAle naya ko) zadva naya kahate hai // 200 // paraspareNAbhirUDaH samabhirUDhaH / zadva bhedonAsti yathA-zakra indra purandara samabhirUDaH / / 201 // paraspara meM abhirUDha ko samabhiruDha kahate haiM, jaise- zakra, indra, purandara Adi zatru iMdra ke vAcaka haiM iname zadva bheda hokara bhI artha bheda nahIM hai / athavA eka zadva aneka jartha vAcaka hokara bhI rUDha arthako hI grahaNa karanA yaha samabhiru naya haiM / jaise go bhede'pyartha ityAdayaH Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 116 ) AlApa paddhatI zadve gAya, vANI-iMdriya artha honepara bhI gAva arthako grahaNa karanA ataH ye tInoM zabda iMdra ke hI ruDha artha vAcaka hai|| 201 / / evaM kriyApradhAnatvena bhUyata ityevaMbhUtaH // 202 / / ___ jo kriyA kI pradhAnatA se vastu ko grahaNa karatA hai vaha evaM bhUta naya hai / / 202 // (ina nayoM kA sUtra kraM. naM. 63 se 79 taka pichale prakaraNa meM spaSTIkaraNa kiyA jA cukA hai vahAM dekhanA cAhiye) zuddhAzuddha-nizcayo dravyAthikasya bhedo||203 // zuddha nizcaya naya aura azuddha nizcaya naya dravyAthika naya ke ye do bheda hai / / 203 // abhedAnupacAratayA vastu nizcIyata iti nizcayaH / / 204 // ____ abheda aura anupacAra rupa se vastu kA kathana nizcaya karanA nizcaya naya hai / / 204 / / bhadopacAratayA vastu vyavanhiyata iti vyvhaarH||205|| bheda aura upacAra rupa se vastu kA kathana vyavahAra karanA vyavahAra naya haiN| (nizcayaM naya se abheda vastu kA nizcaya kiyA jAtA hai aura nizcaya naya dvArA nizcita vastu meM bheda kathana vyavahAra kasA yaha vyavahAra naya haiM) // 205 // Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 117 ) guNaguNinoH saMkhyAdi bhedAtbhedakaH sadbhUta vyavahAraH // 206 / / guNa aura guNI meM saMjJA saMkhyA Adi se jo bheda karatA hai vaha sadbhuta vyavahAra naya hai // 206 // anyatra prasiddhasya dharmasyAnyatra samAropaNA ' sadabhata vyavahAraH / / 207 // anya prasiddha dharma kA anya meM Aropa karane ko asad bhata vyavahAra naya kahate haiM / / 207 / / asadbhata vyavahAraH, evopacAraH, upacArAdapyupacAraM yaHkaroti sa upacaritAsadbhata vyavahAraH / / 208 / / asadbhUta vyavahAra hI upacAra hai| upacAra kA bhI jo upacAra karatA hai vaha upacarita asadbhUta vyavahAra naya haiM / / 208 / / guNa guNinoH paryAyaparyAyiNoH svabhAva svabhAvino: kArakakArakiNo daH sadbhUtavyavahArasyArthaH / / 209 // guNa-guNI meM, paryAya-paryAyI meM, svabhAva-svabhAvavAn meM, kAraka kArakavAn meM bheda karanA arthAt vastutaH jo abhinna hai usameM bheda karanA sadbhUta vyavahAra naya kA artha hai / / 209 / / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 118 ) mAlApa paddhatI dravye dravyopacAraH, paryAya paryAyopacAraH, guNe guNopacAraH, dravye guNopacAraH, dravye paryAyopacAraH, guNe dravyopacAraH guNe paryAyopacAraH, paryAye dravyopacAraH paryAya guNopacAraH iti. navavidho'sadbhuta vyavahArasyArthI draSTavyaH // 210 // dravya meM dravya kA upacAra, paryAya meM paryAya kA upacAra, guNa meM guNa kA upacAra, dravya meM guNa kA upacAra, dravya meM paryAya kA upacAra, guNa meM dravya kA upacAra, guNa meM paryAya kA upacAra, paryAya meM dravyakA upacAra, paryAya meM guNa kA upacAra isa prakAra asadbhuta vyavahAra naya kA artha nau prakAra se jAnanA cAhiye // 210 // upacAraH pathaka nayo nAstItina pathaka kRtaH / mukhyAbhAve sati prayojane nimitta copacAraH pravartate / so'pi sambandhAvinAbhAvaH, saMzleSma saMbaMdha, pariNAma pariNAmi saMbaMdhaH, zraddhAzraddheya saMbaMdhaH, jJAnajJeya saMbaMdhaH, cAritra caryA saMbaMdha zcetyAdiH satyArthaH, asatyArthaH satyAsatyArthazcetyupacaritA sadbhUtaM vyavahAra nayasyArthaH // 211 // upacAra nAma kA koI naya nahIM hai isaliye use alaga se nahIM kahA hai / mukhya ke abhAva meM prayojana tathA nimitta ke hone para upacAra kiyA jAtA haiM / yaha upacAra bhI avinAbhAva saMbaMdha, saMzleSma saMbaMdha, zraddhAzraddheya saMbaMdha, jJAnajJeya saMbaMdha, cAritra caryA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 119 ) saMbaMdha, ityAdi saMbaMdhoM ko lekara hotA hai isa taraha upacarita asabhdUta vyavahAra naya kA artha satyArtha,apatyArtha aura satyAsatyArtha hotA hai| vizeSArtha- yahAM yaha batalAyA hai ki upacAra nAma kA koI naya nahIM haiM kyoMki pahile kaha Aye hai ki "bheda aura upacAra rupa se vastu kA vyavahAra karanA vyavahAra naya haiM" etAvatA isa kathana se yaha bAta spaSTa ho gaI ki upacAra naya ke hI aMtargata haiM / upacAra aneka sabaMdhoM ko lekara ke hotA haiavinAbhAva sabaMdha kahate hai- jo jisake binA na ho jaise rAgAdika kA dravyakarmoM ke baMdha hone meM abinAbhAva saMbaMdha haiM binA rAgAdika ke karma baMdha hotA hI nahI hai / saMzleSa saMbaMdha do dravyoMke dUdha pAnI kI taraha eka meka hokara milane ko saMzleSa saMbaMdha kahate haiM jaise jIva ke pradeza aura kAmaNiskaMdha ina donoMkA saMzleSa saMbaMdha hai / pariNAma pariNAmi saMbaMdha- dravya aura paryAya meM hotA haiM. jaisA AtmA pariNAmI hai rAgAdika usakI paryAya pariNAma hai ina donoM kA sabaMdha pariNAma pariNAmI saMbaMdha hai| zraddhAzraddheya saMbaMdha do dravyoM meM yA eka dravya meM bhI hotA hai- jaise Adi sAta tattva zraddheya hai AtmAke darzana guNa ke mAdhyama se jo zraddhA hogI vaha zraddhA hai| isa prakAra zraddhA aura zraddhA karane yogya deva zAstra guru yA sAta tattvoM Adi meM zraddhA zraddheya sabaMdha hotA hai / jo jAnatA hai vaha jJAna haiM jina padArtho ko jAnatA hai ve jJeya haiM (jJAna ke viSaya hai) jaise matizruta Adi pAMca jJAna haiM jIvAdi chaha dravya aura nau padArtha va sAta tattva jJeya svapara padArtha hai-ina donoM kA jJAna jJeya saMbaMdha haiM / zrAvaka bAraha vrata tathA sAdhu ke Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 120 ) AlApa paddhatI aThThAIsa mUla guNa cAritra haiM-inakA yathAvat samyak pakAra pAlana karanA caryA haiM- isa prakAra cAritra aura caryAsaMbaMdha kahA jAtA hai| ye saMbaMdha satyArtha bhI hai / asatyArtha bhI aura satyAsatyArtha ubhayarupa bhI hai- jaise zarIra AtmA kA saMzleSama saMbaMdha haiM vaha vastuoMke saMyoga kI apekSA dekhe jAne para satya hai kiMtu pRthaka pathaka jIva aura karma (pudgala racita) do dravyoM ke dravya kSetra, kAla bhAva kI apekSA dekhA jAve asatyArtha haiM / kyoMki donoM mile huye hone para bhI donoM ke dravyakSetrAdi pRthaka pRthaka hai| sAtha meM mile huye hone para bhI kabhI milakara eka nahIM ho jAte haiM isa prakAra asatyArtha haiN| tathA eka sAtha vyavahAra se mile huye tathA paramArtha se pRthak pRthak dekhane para satyAsatyArtha hote haiM / / 211 // isa prakAra Agama paddhatise nayoM kI vyutpatti kI gii| adhyAtmanaya // 17 // punarapyadhyAtmabhASayA nayA ucyante // 212 // phira bhI adhyAtma bhASA ke dvArA nayoM kA kathana karate haiM / / 212 // tAvanmUlanayo dvau nizcayo vyavahArazca // 213 // (prathama hI) vyavahAra / / 213 / / mUla naya do haiM- nizcaya aura Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 121) tatra nizcayanayo'bheda viSayo' vyavahAro bheda viSayaH // 214 / / unameM nizcaya naya abheda ko viSaya karatA hai aura vyavahAra naya bheda ko viSaya karatA haiM / / 214 / / tatra nizcayo dvividhaH, zuddha nizcayo'zuddha nizcayazca / / 215 // unameM se nizcaya naya ke do bheda hai- zuddha nizcaya naya aura azuddha nizcayanaya // 215 / / / tatra nirupAdhika guNaguNyabheda viSayakaH zuddha nizcayo yathA-kevala jJAnAdayo jIva iti // 216 // unameM jo upAdhi rahita guNa aura guNI meM abheda ko viSaya karatA hai vaha zuddha nizcaya naya haiM / jaise kavaLa jJAna Adi jIva hai / / 216 // sopAdhika guNa guNya bheda viSayo'zuddha nizcayo, yathA matijJAnA dayo jIva iti // 117 // upAdhi sahita guNa aura guNI meM abheda ko viSaya karane vAlA azuddha nizcaya naya hai| jaise matijJAna Adi jIva hai|| 217 / / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 122 ) AlApa paddhatI vyavahAro dvividhaH sadbhUta vyavahAro'sadbhUta vyavahArazca / / 218 // vyavahAra naya ke do bheda haiM- sadbhUta vyavahAra naya aura asad-bhUta vyavahAra naya // 218 // tatraika vastu viSayaH sadbhUta vyavahAra, bhinnavastu viSayo'sadbhUta vyavahAraH // 219 // unameM eka hI vastumeM bheda vyavahAra karane vAlA sadbhata vyavahAra naya hai aura bhinna vastuoM meM abheda vyavahAra karanevAlA asadbhUta vyavahAra naya hai // 219 // tatra sadabhata vyavahAro'pi dvividha upacaritAnapa carita bhedAt // 220 / / / unameM se sadbhuta vyavahAra naya ke bhI do bheda haiM-upacarita sadabhata vyavahAra naya aura anupacarita sadbhuta vyavahAra naya / / 220 / tatra sopAdhi guNaguNi bheda viSaya upacarita sadbhuta vyavahAro yathA jIvasya mati jJAnAdayo guNAH // 221 // upAdhi sahita gaNa gaNI meM bheda vyavahAra karane vAlA upacarita sadbhUta vyavahAra naya hai| jaise jIva ke mati jJAnAdi sopAdhi guNa hai // 221 // Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (123) nirUpAdhi guNa guNi bheda viSayo'nupacarita sadbhuta vyavahAro yathA-jIvasya kevalajJAnadayo guNAH / / 222 // nirupAdhi guNa-guNI meM bheda vyavahAra ko viSaya karane vAlA anupacArita sadbhuta vyavahAra naya hai jaise-jIva ke kevala jJAnAdi guNa haiM / / 222 // asadbhuta vyavahAro dvividha : upacaritAnupacarita bhedAt / / 223 // asadbhUta vyavahAra do prakAra kA haiM- upacarita asadbhUta vyavahAra naya aura anupacarita asadbhUta vyavahAra naya // 223 // tatra saMzleSa rahita vastu sambandha viSaya upacaritAsadbhUta vyavahAro, yathA devadattasya dhanamiti / / 224 // mela rahita vastuoM me saMbaMdha ko viSaya karanevAlA upacarita asadbhUta vyavahAra naya hai / jaise devadatta kA dhana // 224 // saMzleSasahita vastu saMbaMdha viSayo'nupacaritA sadbhuta vyavahAro yathA jIvasya zarIramiti // 225 / / tathA mela sahita vastuoMmeM saMbaMdha ko viSaya karanevAlA anupacarita asadbhUta vyavahAra naya haiN| jaise- jIva kA zarIra // 225 / / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 124 ) isa prakAra adhyAtma nayoM kA vivecana samApta huA iti sukhabodhanArthamAlApapaddhati zrI devasenAcAryeNa viracitA parisamAptA / " isa prakAra sukhapUrvaka bodha karAne ke liye AcArya devasena viracita AlApapaddhati samApta huI || AlApa paddhatI Wan Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - graMthakartA paricaya - AlApapaddhatike aMtame 'iti sukhabodhArtha mAlApapaddhatiH zrImaddevasenaviracitA parisamAptA" isa prakArakA pATha hai| isase yaha graMtha devasenasUrikRta hai yaha nizcita ho jAtA hai / tathA graMtha ke AdimeM AlApapaddhatirvacanaracanAnukrameNa naya cakrasyopari ucyate / " aisA pATha hai isase bhI pratIta hotA hai ki yaha grantha svayaM devasenasUrine banAyA hai / yadyapi AlApapaddhatime kevala nayoMkA hI varNana nahIM hai kiMtu guNa, svabhAva, paryAya, pramANa aura nikSepAdikA mI varNana hai to bhI nayacakrame jisa prakAra nayoM kA varNana hai ThIka unhoMkA pratibimbarupa AlApapaddhatikA nayavarNana prakaraNa samajhanA cAhie yahI eka aisA pramANa hai ki jisase nayacakra aura AlApapaddhatike devasenasUrimeM kucha bhI aMtara nahI rahatA hai| alion International www.jan o rg