________________
२८
अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ:
भेद एव, प्रवृत्तिनिमित्तभेदात्, येन चाभेदस्तेनाभेद एव, अभिन्ननिमित्तत्वात्, इति-एवं तदेवावर्तते पूर्वोक्तमिति चक्रकमनवस्था वा ॥
જ વ્યારણ્યા જ ઉત્તરઃ આવા સંકીર્ણવાદમાં પણ ફરી એની એ જ વાત આવશે. અર્થાત્ એનવસ્થા આવશે કે જે આકારે ભેદ હોય તે આકારે તો માત્ર ભેદ જ હોય, અભેદ શી રીતે? અને જે આકારે અભેદ હોય તે આકારે તો માત્ર અભેદ જ હોય, ભેદ શી રીતે?
નિષ્કર્ષ અગ્નિ, જો સ્વરૂપે દાહક છે, તો શીતકારક ન બની શકે, તેમ આકાર જો ભેદક હોય તો અભેદક ન બને અને અભેદક હોય તો ભેદક ન બની શકે. તેથી ભેદભેદ પક્ષમાં જે આકારે ભેદ હોય તે આકારે ભેદ જ હોવાથી અને જે આકારે અભેદ હોય તે આકારે અભેદ જ હોવાથી, પ્રથમદ્વિતીયવિકલ્પગત દોષો આવશે જ... માટે, ત્રણેય વિકલ્પ પ્રમાણે એક વસ્તુ ઉભયરૂપ માની શકાતી
વિવUામ્ .. ___ 12. चक्रकमनवस्था वेति । इह अभयदेवादिग्रन्थान्तरेषु पदत्रयस्य पुन: पुनरावृत्तौ 'चक्रकं' नाम दोषो विवक्षितो दृश्यते, यथा मीमांसक: प्राह-स्वत एव सर्वज्ञानानि प्रमाणानि, न पुन: संवादज्ञानापेक्षया, तत्र चक्रकदोषप्रसङ्गात् । तथाहि-“न यावद् विज्ञानस्य यथावस्थितार्थपरिच्छेदलक्षणो विशेष: सिद्ध्यति, न तावत् तत्पूर्विका प्रवृत्तिः संवादार्थिनाम्, यावच्च न प्रवृत्तिर्न तावदर्थक्रियासंवादः, यावन्न संवादो न तावद् विज्ञानस्य यथावस्थितार्थपरिच्छेदकत्वसिद्धिरिति चक्रकप्रसङ्गः” इति । अनवस्था तु पुन: पुन: पदद्वयावर्त्तनरूपा प्रसिद्धैव । इह तु अनवस्थाचक्रकयो मकृत एव विशेषो लभ्यते, न पुनरर्थकृत: कश्चिद् यद् वक्ष्यति सामान्यविशेषवादे 'चक्रकमनवस्थानतिवृत्ते'रिति । अत्र हि चक्रके साध्ये अनवस्थानतिवृत्तिलक्षणो हेतुरुपन्यस्त: । अतो ज्ञायते अनवस्थैव चक्रवत् पुन: पुनर्भमणात् चक्रकमित्युच्यत इति ।।।
,
જ અહીં પૂર્વપક્ષીના કથનને “સંકીર્ણવાદ એટલા માટે કહ્યું, કારણ કે જે આકારે ભેદ છે, તે આકારે ભેદઅભેદ બંને માનવામાં, વસ્તુમાં જે આકારે સત્ત્વ રહે છે, તે જ આકારે સત્ત્વ-અસત્ત્વ બંને રહી જવાથી ધર્મવિધયા બંનેનો અભેદ થઈ જવાથી, બંને ધર્મોનો સંકર થાય છે...
બીજા ગ્રંથોમાં ત્રણ પદની વારંવાર આવૃત્તિ તે “ચક્રક' કહેવાય છે. જેમકે મીમાંસક કહે છે - બધા જ્ઞાનો સ્વતઃ પ્રમાણ છે, સંવાદકજ્ઞાનની અપેક્ષાએ નહીં... કારણ કે સંવાદક જ્ઞાનની અપેક્ષાએ પ્રમાણ માનવા જતાં ચક્રક દોષ આવે છે. તે આ રીતે -
(૧) વિજ્ઞાનનો યથાવસ્થિત અર્થને જાણવારૂપ વિશેષ જયાં સુધી સિદ્ધ ન થાય, ત્યાં સુધી સંવાદાર્થીઓની પ્રવૃત્તિ ન થાય, અને (૨) પ્રવૃત્તિ વિના અર્થક્રિયાનો સંવાદ ન થાય, અને (૩) અર્થક્રિયાના સંવાદ વિના યથાવસ્થિત અર્થપરિચ્છેદકતારૂપ વિશેષ સિદ્ધ ન થાય... આમ, ત્રણ પદ જ પુનઃ પુનઃ આવૃત્ત થયા કરે – તે જ ચકક... અને અનવસ્થા એટલે બે પદની પુનઃ પુનઃ આવૃત્તિ...
પણ, પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં ચક્રક અને અનવસ્થાનો માત્ર નામકૃત જ ફેર છે. બાકી અર્થતઃ કોઈ તફાવત નથી (આ વાત ત્રીજા અધિકાર વખતે સ્પષ્ટ થશે) એટલે આ ગ્રંથમાં અનવસ્થા જ ચક્રની જેમ વારંવાર જમાડવાથી “ચક્રક' નામે કહેવાય છે.
૨. મિત્ર' તિ -પતિ:. ૨. “તદિન વાવ વિજ્ઞાનસ્થ = યથા' રૂતિ -પાઠ: રૂ. “પરિગ્ધત્વસિદ્ધિતિ સિષ્યતિ' રૂતિ --પાત: ૪. પ્રેક્ષ્યતાં સન્મતિપ્રશRUર્થ વૃત્તિ: (પૃ.૧)
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
