________________
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
२३१ व्यतिरिक्तस्वभावत्वात्, तत्तदनुभवसिद्धेस्तदेतदित्यवगमात्, न तदवेदिनोऽक्षयोपशमात्, अनिवर्तमानस्यापि कथञ्चिन्निवर्तमानाव्यतिरिक्तस्वभावत्वात्, स्वभावस्य चापर्यनुयोगात्,
................. व्याख्या ............ ............... असिद्धेः कारणात् परिहृतम् । एतदेव भावयति वस्तुन इत्यादिना । वस्तुन एव शबलरूपत्वात्, उक्तनीतेः । एवं च निवर्तमानस्य कथञ्चित्-केनचित् प्रकारेण तत्सम्बन्धबीजनिबन्धनेन अनिवर्तमानाव्यतिरिक्तस्वभावत्वात् । एतत् स्वभावत्वं च तत्तदनुभवसिद्धेः तस्मिन्ननिवर्तमाने तदनुभवसिद्धेः-निवर्तमानानुभवसिद्धेः । सिद्धिश्च तदेतदित्यवगमात् कपालेषु घटकपालानीति परिच्छेदात् । नायं 'नालिकेर'द्वीपवासिनः प्रथमदर्शन इत्याशङ्कापोहायाह-न तदवेदिनोऽक्षयोपशमात् । कपालेषु न घटकपालानीति परिच्छेदः, कस्य ? तदवेदिनः-घटावेदिनः । कस्मादित्याह-अक्षयोपशमात्-क्षयोपशमाभावात् । धूमाग्निजन्यत्ववदिति भावनीयम् ।।
लेशतः प्रासङ्गिकमभिधाय प्रकृतमेवाह-अनिवर्तमानस्यापि कथञ्चिदिति पूर्ववत् निवर्तमानस्वभावाव्यतिरिक्तस्वभावत्वात् तत्तदनुभवसिद्धरित्यादि यथायोगं योजनीयम् । किमयमेवम्भूतस्वभाव इत्येतत्परिजिहीर्षयाऽऽह-स्वभावस्य चापर्यनुयोगात्-पर्यनुयोगा
................. मनेतिरश्मि .................. દ્રવ્યાંશ-બંનેમાંથી એકેનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ સિદ્ધ જ નથી.
પ્રશ્નઃ બંનેનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ કેમ નથી?
ઉત્તર : કારણ કે દરેક વસ્તુ શબલરૂપ છે, માટે (૧) નિવર્તમાન પર્યાયાંશ સ્વભાવ પણ, અનિવર્તમાન એવા દ્રવ્યાંશથી કથંચિત્ અભિન્ન છે, કારણ કે તે દ્રવ્યનો પર્યાય છે' - એવા સંબંધ હોવાનું કારણ તો ઊભું જ રહે છે. અર્થાતુ પર્યાયાંશનો સ્વભાવ સર્વથા નિવર્તમાન જ નથી, પણ કથંચિત્ અનિવર્તમાન પણ છે, એટલે જ તો કપાલમાં પણ ઘટપર્યાયની પ્રતીતિ થાય છે, જો પર્યાય સર્વથા નિવર્તમાન જ હોત, તો કપાલમાં “આ ઘડાના કપાલ છે એવી પ્રતીતિ શી રીતે થાત?
પ્રશ્નઃ જો કપાલાવસ્થામાં પણ ઘટપર્યાય અનિવર્તમાન હોય, તો નાળિયેર દ્વીપવાસી વ્યક્તિને જેણે ક્યારેય ઘડો જોયો નથી, તેને પણ, પ્રથમદર્શને જ કપાલમાં “આ ઘડાના કપાલ છે' એવો બોધ થવો જોઈએ ને? પણ થતો તો નથી, પછી ઘટપર્યાય અનિવર્તમાન શી રીતે ?
ઉત્તર : જેમ ધૂમ અગ્નિજન્ય હોવા છતાં પણ, જેને તેવો ક્ષયોપશમ ન હોય તે વ્યક્તિને અગ્નિજન્યત્વનો બોધ નથી થતો, તેમ ઘટપર્યાય અનિવર્તમાન હોવા છતાં પણ, નાળિયેરદ્વીપવાસી વ્યક્તિને, તેવો ક્ષયોપશમ જ નથી, કે જેથી કપાલમાં ઘટપર્યાયનો બોધ થઈ શકે. તેથી નિવર્તમાન પર્યાયાંશ સર્વથા અનિત્ય જ નથી, નિત્ય પણ છે.
(૨) અનિવર્તમાન દ્રવ્યાંશનો સ્વભાવ પણ, નિવર્તમાન એવા પર્યાયાંશથી કથંચિત્ અભિન્ન છે, અર્થાત્ દ્રવ્યાંશનો સ્વભાવ સર્વથા અનિવર્તમાન જ નથી,કથંચિત્ નિવર્તમાન પણ છે, તેથી
१. 'वत् अनिवर्त०' इति क-पाठः ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
