________________
....
२३२ अमेकान्तजयपताका
(द्वितीयः न्याययुक्तत्वात्, अन्यथा वस्त्वनुपपत्तेरिति ॥
......... व्याख्या .. भावात् । अभावश्च न्याययुक्तत्वात् । अनुभवसहायत्वेन विपक्षे बाधामाह-अन्यथा वस्त्वनुपपत्तेः । तद्भेदाभेदमन्तरेण निवर्तमान-तिष्ठतोरग्रहणेनाभावप्रसङ्गादित्युक्तप्रायम् । ततश्चैतदुक्तं भवति-अनेकान्तात्माके तस्मिन् वस्तुतत्त्वे एकान्तविकल्पानवसर एव, यथा मेचके एकान्तकृष्णादिविकल्पस्य । एवं त न तत्र किञ्चिदेकान्तेन निवर्तते, नापि तिष्ठति । किं तर्हि ? वस्त्वेव तत् तथा भवतीति सिद्धमेतत् । एवंविधे चास्मिन् एकान्तविकल्पनं सत्त्वादिनाऽग्न्यौष्ण्यादिप्रतिषेधकल्पमिति भावितस्याद्वादमार्गेणापकर्णयितव्यम् । इति अलं विस्तरेण ।।
... मनेतिरश्मि * અનિવર્તિમાન દ્રવ્યાંશ સર્વથા નિત્ય જ નથી, અનિત્ય પણ છે.
પ્રશ્નઃ આ તે કેવો વિચિત્ર સ્વભાવ? નિવર્તમાન તે જ અનિવર્તમાન ? અનિવર્તમાન તે જ निवर्तमान ?
ઉત્તરઃ સ્વભાવનો કદી પ્રશ્ન કરી શકાય નહીં. સૂર્ય કેમ પ્રકાશે છે? તે પ્રશ્ન જ અસ્થાને છે. વળી, જો એવો સ્વભાવ ન હોય - નિવર્તમાન અનિવર્તમાનનો ભેદભેદ ન હોય તો વસ્તુનું અસ્તિત્વ જ નહીં રહે, કારણ કે ભેદભેદ વિના તેનું જ્ઞાન જ નહીં થાય. તે આ રીતે --
(१) द्रव्य-५यायनो मे ०४ डोय, तो - बनेनो संबंध ४ न घटवाथी - 'भा द्रव्यनो मा ५याय निवृत्त थाय छ' मेवो लो५ ४ थी राते थशे ?, मने (२)ो जनेनो समेह ०४ डोय, तो - પર્યાય પણ દ્રવ્યરૂપ બની જતાં – વસ્તુ અવિચલિત જ બની જશે, તો પછી “આ ઘડો તૂટી ગયો’ એવો બોધ શી રીતે થશે?
આ રીતે, એકાંત ભેદ કે અભેદમાં વસ્તુનો અભાવ જ થતો હોવાથી, દ્રવ્ય-પર્યાયનો ભેદભેદરૂપ સ્વભાવ જ માનવો જોઈએ. એટલે આવો સ્વભાવ યુક્તિયુક્ત હોવાથી કોઈ પ્રશ્નનો અવકાશ નથી.
............ विवरणम् .. 24. तद्भेदाभेदमन्तरेण निवर्तमान-तिष्ठतोरग्रहणेनाभावप्रसङ्गादिति । तयो:-द्रव्य-पर्याययोर्भेदाभेदमन्तरेण-विना किमित्याह-निवर्तमान-तिष्ठतोरंशयोरग्रहणेन हेतुना अभावप्रसङ्गात् । अयमत्रा-भसन्धि:भेदाभेद एव सति द्रव्यपर्याययोनिवर्तमान-तिष्ठतोरंशयोर्ग्रहणमुपपद्यते । एकान्ततो भेदे तु कथमस्येदं निवर्तते इति व्यपदेश: । अभेदे त्वविचलितरूपत्वात् कथं निवृत्तिग्रहणम् ? अंत एकान्तभेदेऽभेदे च सति वस्तुनोऽभाव एव स्यादिति ।।
१. पूर्वमुद्रिते तु 'तिष्ठतोः अंशेन ग्रहणेन' इत्यशुद्धपाठः, अत्र तु J-प्रतानुसारेण 'तिष्ठतोरंशयोरग्रहणेन' इति पाठशुद्धिः कृता। २. 'एकान्ताभेदे' इति क-पाठः। ३. 'अथ' इति ख-च-पाठः ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
