________________
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
(६६) कात्स्न्र्येन तस्य हेतुत्वे तत्र वीर्योपयोगतः । कुतोऽन्यभावो भावे वा सर्वतद्वीर्यतो भवः ? ॥
.......... व्याख्या ..... कार्येन-सर्वात्मना हेतुत्वं प्रतीत्योत्पादापेक्षया प्रथमं प्रति-आद्यं कार्य प्रति विरुध्यते, तत्रैव सर्वात्मनाऽस्योपयोगादिति । ___एतदेवाह-कार्येनेत्यादि । कात्स्येन-सर्वात्मना तस्य-कारणगतस्य स्वभावस्य हेतुत्वेएकं कार्य प्रति कारणत्वे तत्र-कार्ये वीर्योपयोगतः प्रतीत्य समुत्पादेन कुतोऽन्यभावः ?कुतः स्वभावात् कार्यान्तरोत्पादः ? भावे वाऽन्यस्य कार्यान्तरस्य तत एव स्वभावात् सर्वतद्वीर्यतः-सर्वस्मात् तत्सामर्थ्याद् भवः-उत्पादः कुतोऽन्यस्य तस्य वेति ?
........... मनेतिरश्मि .... ઉત્પન્ન કરે તો શું વિરોધ?
સ્યાદ્વાદી : વિરોધ એ જ કે, જો તે કારણ સંપૂર્ણ અંશને આશ્રયીને અસપ્રત્યયને ઉત્પન્ન કરવામાં વ્યાપૃત બને, તો - તે કારણનો ઉપયોગ સર્વાશે અસત્પ્રત્યય વિશે જ રહેવાથી - તેના દ્વારા સપ્રત્યયની ઉત્પત્તિ જ નહીં થઈ શકે. (આ જ વાતને આગળ કહે છે)
(૬૬) (૩) કારણ જો સર્વાંશે એક કાર્ય કરવા પ્રવૃત્ત થાય, તો તે કારણવીર્યનો ઉપયોગ તે કાર્ય વિશે જ રહેવાથી - તેના દ્વારા કઈ રીતે અન્ય કાર્યની ઉત્પત્તિ થશે? અને કોઈપણ રીતે બે કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય, તો પ્રથમ કે દ્વિતીય કાર્ય તેના સંપૂર્ણ સામર્થ્યથી થયું, એવું શી રીતે કહી શકાય? જે કારણ એકાંત એકરૂપ હોય, તે કારણનો સર્વાંશે ઉભયત્ર ઉપયોગ હોવો અસંભવિત છે... (આ જ વાતને હવે દષ્ટાંતથી સમજાવે છે.)
.. . विवरणम् .... सत्प्रत्ययोऽसत्प्रत्ययस्तदभिन्नहेतुजश्चेति चित्रमिति । महदाश्चर्यमेतद् वर्तते, सत्प्रत्ययविलक्षणोऽसत्प्रत्ययः । अथ च तस्मात् सत् प्रत्ययहेतोरभिन्नेन हेतुना जन्यत इति ।।
52. 'अन्यच्चे'त्यादिकारिकाव्याख्यायां प्रतीत्योत्पादापेक्षयेति । कारणस्वरूपं प्रतीत्य-आश्रित्यैव कार्यस्योत्पादो बौद्धमते, न पुन: कारणस्वरूपं किञ्चिदनुवर्तते कार्यम् । अत: प्रतीत्योत्पादापेक्षया हेतुत्वमित्युक्तम् ।।
..................
४ हेतुत्व छे... ५९ पौद्धो अन्वय नथी मानता, तो तुत्व शुं ? तो प्रतीत्योत्पाद... मेरसे, जौद्धभतना समावेश માટે હેતુત્વનો અર્થ પ્રતીત્યા કર્યો... પ્રતીત્યોત્પાદમાં, કારણને આશ્રયીને જ કાર્યનો ઉત્પાદ થાય છે, પણ કારણનું સ્વરૂપ અંશતઃ પણ કાર્યમાં અનુગત થતું નથી.
१. 'तोऽभवः' इति घ-पाठः। २. अनुष्टुप् । ३. 'स्वभावहेतुत्वे' इति ड-पाठः । ४. 'स्वभावे' इति ङपाठः। ५. 'एव भावात्' इति ङ-पाठः। ६. 'चेति' इति घ-पाठः । ७. 'प्रत्ययेन हेतुना जनयत' इति क-पाठः । ८. 'हेतुर्वक्तव्यः' इति क-पाठः ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
