________________
अधिकारः)
व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
तद्व्यतिरिक्तधर्मानुपपत्तेरिति ? ॥
(९४) अत्रोच्यते-सदसत्त्वयोधर्मत्वे तत्समानपरिणामस्य वस्तुत्वाभिधानस्य धर्मित्वप्रतिज्ञानात्, तस्य च कथञ्चित् सदसत्त्वाभ्यामन्यत्वात् धर्मधर्मभावः । तथाहिकथञ्चित् सदसत्त्वाभ्यामन्य एव तत्साधारणात्मा वस्तुत्वपरिणामः, तथाऽनुभव
........................* व्याख्या *.... सदसत्त्वयोरित्यादि । सदसत्त्वयोर्धर्मत्वे सति तद्व्यतिरिक्तस्य-सदसत्त्वव्यतिरिक्तस्य वस्तुनोऽभावात् अपरस्य, तदुभयमात्रतया तस्येति भावः । धर्म्यसिद्धेः कारणान्न धमिधर्मभावः । तद्धर्मिभावे वा तयोः-सदसत्त्वयोधर्मित्वे वा वस्तुत्वेन हेतुना, तयोरेव वस्तुत्वादित्यभिप्रायः । किमित्याह-तद्व्यतिरिक्तधर्मानुपपत्तेः-सदसद्रूपवस्तुधर्मिव्यतिरिक्तधर्मानुपपत्तेर्न धर्मधर्मिभाव इति, न सदसत्त्वमात्रे वस्तुनि धर्मिण्यपरधर्मभाव इत्यर्थः । ____ अत्रोच्यते-सदसत्त्वयोर्धर्मत्वे सति । किमित्याह तदित्यादि । तत्-समानपरिणामस्य तयोः-सदसत्त्वयोस्तुल्यपरिणामस्य । किम्भूतस्येत्याह-वस्तुत्वाभिधानस्य, एतदभिधेयस्येत्यर्थः । किमित्याह-धर्मित्वप्रतिज्ञानात् कारणात् तस्य च-वस्तुसमानपरिणामस्य कथञ्चित्प्रतिभासभेदादिहेतुतया सदसत्त्वाभ्यां सकाशात् अन्यत्वात् । किमित्याह-धर्मधर्मिभावः, तत्समानपरिणामस्य धर्मित्वात् तयोश्च धर्मत्वादित्यर्थः । एतदेव भावयति तथाहीत्यादिना । तथाहीति पूर्ववत् । कथञ्चित्-केनचित् प्रकारेण सदसत्त्वाभ्यां सकाशात् अन्य एव तत्साधारणात्मा-सदसत्त्वसाधारणात्मा वस्तुत्वपरिणामो धर्मिरूपः । कुत इत्याह-तथाऽनुभव
........ मनेतिरश्मि ..... રૂપ જ હોવાથી - સત્ત્વ-અસત્ત્વ સિવાય બીજી કોઈ વસ્તુનું અસ્તિત્વ જ ન રહેતાં, ધર્મરૂપે કોઈ રહેશે જ નહીં, અને (૨) સત્ત્વ-અસત્ત્વને જો ધર્મારૂપ માનશો તો – સત્ત્વ-અસત્ત્વ રૂપ ધર્મ પણ ધર્મારૂપ બની જતાં – સત્ત્વ-અસત્ત્વ રૂપ ધર્મી વિના બીજા કોઈનું અસ્તિત્વ જ ન રહેતાં, ધર્મરૂપે કોઈ રહેશે જ નહીં. - આમ પહેલી રીતે ધર્મી ન રહેવાથી અને બીજી રીતે ધર્મ ન રહેવાથી, બંને રીતે ધર્મ-ધર્માભાવ તો અસંગત જ રહે, કારણ કે બંનેમાંથી એકનો પણ અભાવ થતાં ધર્મ-ધર્મભાવ ઘટી શકે નહીં.
(૯૪) ઉત્તરપક્ષ : સત્ત્વ-અસત્ત્વ તે બે ધર્મ છે અને તે બંને ધર્મોને તુંલ્યપરિણામવાળી જે વસ્તુ છે, તે જ ધર્મી છે. આ જે વસ્તુનો સમાનપરિણામ છે, તે સત્ત્વ-અસત્ત્વરૂપ ધર્મથી કથંચિદ્ર (અપેક્ષાએ) ભિન્ન છે – એમ ધર્મ-ધર્મી બંનેનું જુદું-જુદું અસ્તિત્વ હોવાથી, ધર્મ-ધર્માભાવની સંગતિ અવિરોધપણે થઈ શકે.
તે જ કહે છે - સત્ત્વ-અસત્ત્વના સમાનપરિણામસ્વરૂપ જે વસ્તુત્વપરિણામ છે, તે સત-અસથી કથંચિત્ અન્ય છે, કારણ કે તેવું જ અનુભવસિદ્ધ છે કે, જ્યાં સત્ત્વ-અસત્ત્વ છે, ત્યાં જ તેનાથી ભિન્ન
જ તુલ્યપરિણામ એટલે બંનેમાં રહેલો જે સમાનપરિણામ...
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
