________________
१७० अनेकान्तजयपताका
(द्वितीयः स्वभावं वा । यद्याद्यः पक्षः, एवं सति सर्वत्र सर्वदा सर्वेषां तद्विज्ञानप्रसङ्गः, तस्यैकस्वभावत्वात् । न चैतदेवं क्वचित् कदाचित् कस्यचिदेव तद्विज्ञानभावात् ॥
(१२५) न च सर्वथैकस्वभावस्य देशादिकृतो विशेष इति कल्पना युज्यते, तद्भावेऽनित्यत्वप्रसङ्गात् । सहकारिणमपेक्ष्य जनयतीति चेत्, न, एकान्तनित्यस्यापेक्षाऽयोगात् । तथाहि-सहकारिणा तस्य कश्चिद् विशेषः क्रियते न वेति वाच्यम् । यदि *............................................ व्याख्या ........................................ विज्ञानजननस्वभावमित्ययम्, एवं सति सर्वत्र क्षेत्रे सर्वदा काले सर्वेषां प्रमातृणां तद्विज्ञानप्रसङ्गः-अधिकृतवस्तुविज्ञानप्राप्तिः । कुत इत्याह-तस्यैकस्वभावत्वात्, क्षेत्रादिभिर्विशेषानाधानादित्यर्थः । न चैतदेवं-यथोक्तम् । कुत इत्याह-क्वचित् क्षेत्रे कदाचित् काले कस्यचिदेव प्रमातुः तद्विज्ञानभावात् तस्मिन्-वस्तुनि विज्ञानभावात् ॥
प्रकृतमेव समर्थयते ने चेत्यादिना । न च सर्वथैकस्वभावस्य वस्तुनो देशादिकृतो विशेष इति-एवम्भूता कल्पना युज्यते । कुत इत्याह तद्भावे-देशादिकृतविशेषभावेऽनित्यत्वप्रसङ्गात् । न हि प्राक्स्वस्वभावनिवृत्तिमन्तरेण वस्तुनो विशेषः । सहकारिणमपेक्ष्य आलोकादिकं जनयतीति चेद् वस्तुविज्ञानमिति । अत्राह-न, एकान्तनित्यस्य वस्तुनः अपेक्षाऽयोगात्, एकरूपतयेति भावः । एतद्भावनायैवाह-तथाहीत्यादि । तथाहि सहकारिणा तस्य-वस्तुनः कश्चिद् विशेषः क्रियते न वेति वाच्यम् । उभयथाऽपिं दोषमाह-यदि क्रियते
. ...... मनेतिरश्मि ................ (૧) તેને જો વિજ્ઞાનજનનસ્વભાવી માનવામાં આવે, તો – તે વસ્તુ સર્વથા એકસ્વભાવી હોવાથી - તેનો વિજ્ઞાનજનનસ્વભાવ કાયમ માટે અવસ્થિત જ રહે અને તેથી તો સર્વ ઠેકાણે, સર્વ કાળે, સર્વ પ્રમાતાઓને તપદાર્થ વિષયક જ્ઞાન થવા લાગે, પણ આવું તો જોવાતું નથી, કારણ કે કોઈક ક્ષેત્રમાં, કોઈક કાળે, કોઈક જ પ્રમાતાને, વસ્તુનો બોધ થાય છે.
(१२५) पूर्वपक्ष : वस्तु तो सर्वथा से स्वाभावी ४ छ, ५९॥ देश- द्वारा, तेमां मेवा વિશેષતાનું આધાન થાય છે, કે જેથી વિજ્ઞાનજનનસ્વભાવ સર્વથા હોવા છતાં પણ, નિયત દેશ-કાળમાં નિયત પ્રમાતાને જ પદાર્થનો બોધ થશે. તેથી નિયત વ્યવસ્થા અઘટિત નથી.
ઉત્તરપક્ષ: નિત્ય વસ્તુમાં, જો દેશાદિકૃત વિશેષતાનું આધાન માનશો, તો તે વસ્તુ અનિત્ય જ બનશે, કારણ કે વિશેષતાનું આધાન ત્યારે જ થઈ શકે, કે જયારે પૂર્વ સ્વભાવની નિવૃત્તિ થાય અને પૂર્વ સ્વભાવની નિવૃત્તિ એ જ અનિત્યતાનું લક્ષણ છે.
પૂર્વપક્ષ વસ્તુ, આલોક વગેરે સહકારીને અપેક્ષીને, નિયતરૂપે જ વિજ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરે છે,
३. 'न चेत्यादिना' इति पाठो ङ-प्रतौ
१. 'यद्याद्यपक्षः' इति क-पाठः। २. 'क्वचिदेव क्षेत्रे' इति -पाठः। नास्ति। ४. 'एवम्भूतकल्पना' इति क-पाठः ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
