________________
२१० अनेकान्तजयपताका
(દ્વિતીય संवेदनसम्भवः, व्यावृत्ताकारनिबन्धनस्य पर्यायभेदस्याभावात्, अन्यथैकान्तनित्यत्वाનુપત્તેિ: (૧૪) તથા વો
"भावेष्वेकान्तनित्येषु नान्वयव्यतिरेकवत् । संवेदनं भवेद् धर्मभेदाभावादिह स्फुटम् ॥" इत्यादि ।
तथैकान्तनश्वरेष्वपि नाधिकृतसंवेदनभावो युज्यते, अनुवृत्ताकारनिबन्धनस्य द्रव्यान्वयस्याभावात् ॥
વ્યારા .... अनादेयत्वात् । न चेत्यादि । न च एकान्तनित्येषु पदार्थेषु यथोक्तसंवेदनसम्भवः, यथोक्तमन्वयव्यतिरेकवत् । कुतो न सम्भव इत्याह-व्यावृत्ताकारनिबन्धनस्य पर्यायभेदस्याभावात् एकान्तनित्येषु, अन्यथा-पर्यायभेदे सति एकान्तनित्यत्वानुपपत्तेः । तथा चोक्तमिति ज्ञापकमाह-भावेष्वेकान्तनित्येषु-अप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरैकस्वभावेषु नान्वयव्यतिरेकवत् संवेदनं भवेत् । कुत इत्याह-धर्मभेदाभावात्-पर्यायभेदाभावात् । इह स्फुटमित्यादि । तथैकान्तनश्वरेष्वपि, भावेष्विति प्रक्रमः, नाधिकृतसंवेदनभावो युज्यते, अधिकृतमन्वयव्यतिरेकवत् । कुतो न युज्यते इत्याह-अनुवृत्ताकारनिबन्धनस्य द्रव्यान्वयस्याभावात् ॥ —- અનેકાંતરશ્મિ
... પણ, એકાંત નિત્યપદાર્થમાં તો માત્ર દ્રવ્યાંશ જ છે, પર્યાયોનો ભેદ છે જ નહીં, કારણ કે જો પ્રતિક્ષણ પર્યાયો જુદા જુદા માનો, તો - પર્યાયો બદલાતા વસ્તુ પણ બદલાઈ જતાં – વસ્તુની નિત્યતા જ સંગત નહીં થાય. ફલતઃ પર્યાયભેદ ન હોવાથી, તમૂલક વ્યાવૃત્તાકાર પણ ન રહેતાં, અનુવૃત્તિવ્યાવૃત્તિરૂપે થતું અવિસંવાદી સંવેદન ઘટી શકશે નહીં. કહ્યું છે કે –
(૧૫૪) “અપ્રશ્રુત, અનુત્પન્ન અને સ્થિર એકસ્વભાવવાળા એકાંતનિત્ય પદાર્થો વિશે - પર્યાયભેદ ન હોવાથી - અનુવૃત્તિ-વ્યાવૃત્તિવાળું સંવેદન થઈ શકે નહીં. એ વાત સ્પષ્ટ છે.”
- એકાંત અનિત્યમતે યથોક્ત સંવેદનની અસંગતિ - પદાર્થને જો એકાંત અનિત્ય માનવામાં આવે, તો પણ મૃતપિંડાદિમાં થતું અનુવૃત્તિ-વ્યાવૃત્તિનું સંવેદન ઘટી શકશે નહીં, કારણ કે એકાંત અનિત્ય પદાર્થમાં તો માત્ર પર્યાયભેદ જ છે, પર્યાયોમાં અનુગત એવો કોઈ દ્રવ્યાંશ છે જ નહીં... ફલતઃ દ્રવ્યાંશ ન રહેવાથી, તમૂલક અનુવૃત્તાકાર પણ ન રહેતાં, અનુવૃત્તિ-વ્યાવૃત્તિરૂપે થતું અવિસંવાદી સંવેદન ઘટશે નહીં.
પ્રશ્ન : કારણ દ્વારા, પોતાના જેવા જ કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય છે, માટે પૂર્વલણીય કારણ અને ઉત્તરક્ષણીય કાર્ય - બંનેની સદેશતાને લઈને, અનુવૃત્તાકારે સંવેદન થાય છે....
ઉત્તરઃ ના, કારણ કે નિરન્વય ક્ષણિકમતે, પૂર્વેક્ષણીય હેતુની જયારે સર્વથા નિવૃત્તિ થાય, ત્યારે જ ઉત્તરક્ષણીય કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી હોવાથી, કાર્ય નિહેતુક બનશે. (એટલે, કારણ દ્વારા સંદેશ કાર્ય ઉત્પન્ન થઈ શકે નહીં.).
જ
છે. અનુષ્ટ્રમ્ |
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
