________________
१४४ अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः (१०४) यदपि चोक्तम्-'यतोऽभावस्य कृत्यक्रियासु उपरतव्यापारतयाऽभावत्वम्' इत्येतदपि न नो बाधायै, पररूपेणार्थक्रियाऽकरणात् तद्रूपस्य च तत्राभावात् । ततश्च 'यद्यसावपि कार्यक्रियासु कक्षां बध्नीयात् को भावादभावस्य भवता विशेषो दर्शितः स्यात्' इत्येतदप्यत्रानवकाशमेव, तथाकार्यक्रियाऽकरणादिति । (१०५) अतो व्युपरतेऽप्यक्षव्यापारेऽर्थपरिच्छेदानुभवसंस्कारप्रसूतो नास्तिताविकल्पः तत्प्रसूतत्वादेव कथं स्वातन्त्र्यं परिहरति इति चिन्तनीयम्, अन्यथाभूतेऽर्थे तथापरिच्छेदानुभवसंस्कारानुपपत्तेः
....... व्याख्या .........
___ यदपि चोक्तं पूर्वपक्षे-'यतोऽभावस्य कृत्यक्रियासु उपरतव्यापारतयाऽभावत्वम्' इति एतदपि न नः-नास्माकं बाधायै । कुत इत्याह-पररूपेणार्थक्रियाऽकरणात् तद्रूपस्य च-पररूपस्य च तत्र-वस्तुनि अभावात् । ततश्च यद्यसावपि कार्यक्रियासु कक्षां बध्नीयात् को भावादभावस्य भवता विशेषो दर्शितः स्यात्, इत्येतदपि अत्र-उदितपक्षे अनवकाशमेव । कुत इत्याह-तथा-तेन पररूपभावप्रकारेण कार्यक्रियाऽकरणादिति । अतो व्युपरतेऽप्यक्षव्यापारे परनीत्याऽपि अर्थपरिच्छेदानुभवसंस्कारप्रसूतो नास्तिताविकल्पः तत्प्रसूत
....... मनेतिरश्मि ...... ___(१०४) वणी, तमे ४ ४युं उतुं - "मभावनो 5 ५५ अर्यमा व्यापार न होवाथी ४, તેને અભાવ કહેવાય છે” – તે કથન પણ અમારી બાધા માટે નથી, કારણ કે વસ્તુ પરરૂપે કોઈ પણ અર્થક્રિયા કરતી જ નથી અને પરરૂપ ત્યાં નથી જ..
આશય એ છે કે, ઘડો પાણી ધારણ કરવું વગેરે રૂપ ઘડાસંબંધી જ અર્થક્રિયા કરે છે, ઘડામાં પટરૂપ ન હોવાથી, ઘડો તે પસંબંધી શીતત્રાણ વગેરે રૂપ અર્થક્રિયા કરતો નથી. આમ ઘડો, પટરૂપે કોઈપણ અર્થક્રિયા ન કરતો હોવાથી, અભાવાંશ તો વ્યાપારરહિત જ છે.
તેથી તમે જે કહ્યું હતું કે – “જો અભાવ પણ કાર્યક્રિયામાં વ્યાપાર કરવા લાગશે, તો તમે ભાવ કરતા અભાવ જુદો છે – એવું શી રીતે બતાવી શકશો?” તે કથનને પણ અહીં અવકાશ નથી, કારણ કે ઘટાદિ વસ્તુઓ પરરૂપે અર્થક્રિયા ન કરતી હોવાથી, અભાવાંશ તે અર્થક્રિયામાં અવ્યામૃત જ છે, માટે ભાવ-અભાવનો ભેદ પણ અસંગત નથી.
- બૌદ્ધવ્યવસ્થા માટે પણ વસ્તુને સદસરૂપ માનવી જરૂરી છે (૧૦૫) તેથી તમે જે કહ્યું હતું કે - “ઇન્દ્રિયનો વ્યાપાર અટકી ગયા પછી પણ, અર્થને જણાવનાર એવાં નિર્વિકલ્પ સંવેદનનાં સામર્થ્યથી, નાસ્તિતાવિકલ્પની ઉત્પત્તિ થાય છે – આમ, निर्वि४८५थी ४ तेनी उत्पत्ति थती होवाथी, वस्तु द्वारा स्वतंत्रतया तेनी उत्पत्ति संभावित छे..." - આ પણ પૂર્વપક્ષનું કથન વિચારણીય છે, અર્થાત્ અયુક્ત છે, કારણ કે નાસ્તિતા વિકલ્પ પણ, ભાવમાત્ર वस्तुना निर्वि४८५ने ५२तंत्रछ ०४ नही... (स्वतंत्र ४ छे...)
१. १३८तमे पृष्ठे। २. प्रेक्ष्यतां १३८तमं पृष्ठं । ३. १३८तमे पृष्ठे । ४. समीक्ष्यतां १३८तमं पृष्ठं ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
