________________
१४८ अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः रसावसायोऽशक्यपरिहारः सम्पद्येत इति' एतदुक्तिमात्रम्, अभिमतविषये व्यापारस्य दर्शितत्वात् । न चैवमनभिमते रसादावसौ, तस्य तत्प्रकाशनस्वभावत्वासिद्धेः, इति न तत्र रसावसायापत्तिरेव, कुतोऽस्याशक्यपरिहारतेति ? अतो भावमात्रस्यैवाभावत्वानुपपत्तेः, लोकानुभवयुक्तिविरोधात्, अन्यविवेकविशिष्टतायाश्च परपक्षेऽयोगात्, तुच्छत्वेन
. . ....व्याख्या ...... रसावसायोऽशक्यपरिहारः सम्पद्येत' इत्येतत्-पूर्वपक्षोदित उक्तिमात्रं-निरर्थकम् । कुत इत्याह-अभिमतविषये-अभावाख्ये व्यापारस्य अवगमसम्बन्धिनो दर्शितत्वात् । न चैवमित्यादि । न चैवमभाववत् अनभिमते रसादौ विषये असौ-अवगमव्यापारः । कुत इत्याहतस्येत्यादि । तस्य, प्रक्रमाद् रूपावगमस्य, तत्प्रकाशनस्वभावत्वासिद्धेः-रसप्रकाशनस्वभावत्वासिद्धेः इति-एवं न तत्र रसावसायापत्तिरेव अतत्स्वभावतया । कुतोऽस्य-रसावसायस्य अशक्यपरिहारतेति ? । नैवेत्यर्थः । अत इत्यादि । अतः स्थितमेतदुभयरूपमेव तदिति प्रतिपत्तव्यमिति योगः । हेतूनाह-भावमात्रस्यैव-अभावाविशिष्टस्य अभावत्वानुपपत्तेः । अनुपपत्तिश्च लोकानुभवयुक्तिविरोधात्, भावस्य ह्यभावत्वे लोकादिविरोधः प्रकटः । अन्यविवेकविशिष्टो भावोऽभाव इति मोहापोहायाह-अन्यविवेकविशिष्टतायाश्च भावगतायाः
....... मनेतिरश्मि * દ્વારા અભાવનો બોધ માનશો, તો રૂપવિષયક પ્રત્યક્ષનો, રસ વિશે વ્યાપાર ન હોવા છતાં પણ, રસનો બોધ થવા લાગશે” – તે બધું કથન પણ માત્ર બોલવા પૂરતું જ જણાઈ આવે છે, કારણ કે પ્રત્યક્ષનો વ્યાપાર અભિમત વિષય એવા અભાવ અંગે અમે સિદ્ધ કરી આપ્યો. અર્થાત્ અભાવાંશ તો પ્રત્યક્ષનો અભિમત વિષય હોવાથી, તે વિશે તો પ્રત્યક્ષનો વ્યાપાર સંભવિત જ છે.
જયારે રૂપવિષયક પ્રત્યક્ષ માટે “સ” તે અનભિમત વિષય છે. એટલે તેમાં (રસમાં) તેનો (પપ્રત્યક્ષનો) વ્યાપાર હોતો નથી, તેનું કારણ એ કે રૂપપ્રત્યક્ષનો સ્વભાવ રસનું પ્રકાશન (બોધ) કરવાનો હોતો જ નથી. માટે, તમે જે કહ્યું હતું કે – “રસનો પણ બોધ થવા લાગશે અને તેનો પરિવાર કરવો અશક્ય થશે” - તે આપત્તિ જ નથી, તો પરિવારની અશક્યતાનો પ્રશ્ન જ ક્યાં?
* વસ્તુને સદસદ્ ઉભયરૂપ માનવી જ રહી ને વળી, અભાવાવિશિષ્ટ ભાવમાત્ર જ વસ્તુ હોય તો તેમાં અભાવત્વ હોઈ શકે નહીં, કારણ કે માત્ર ભાવરૂપ વસ્તુ અભાવરૂપ હોવામાં લોક-અનુભવાદિનો વિરોધ સ્પષ્ટ છે. (અને તો તે વસ્તુ જ ન રહે, તેની પ્રતીતિ જ ન થાય, કારણ કે વસ્તુ સદસરૂપ છે અને તેની પ્રતીતિ પણ સદસરૂપે જ થાય તે સિદ્ધ કર્યું છે. જ્યારે તમે તો માત્ર ભાવરૂપ વસ્તુ માની.),
જે એમ કહ્યું હતું કે - અન્યાભાવથી વિશિષ્ટ એવો ભાવ એ જ વસ્તુ છે (અને તેથી જ તેનું ઉભયરૂપે સંવેદન થાય છે.) ..” એ પણ બરાબર નથી; કારણ બૌદ્ધમતે ભાવમાં અભાવની વિશિષ્ટતા
१. प्रेक्ष्यतां १४५तम पृष्ठम् । २. 'तत्प्रकाशस्वभाव०' इति घ-पाठः । ३. समीक्ष्यतां १४५तमं पृष्टम् ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
