________________
११४ अनेकान्तजयपताका
(प्रथमः तूक्तम्, भेदाभेदपक्षे तदसम्भवात् । असम्भवश्चान्योन्यव्याप्तिभावेनास्य जात्यन्तरात्मकत्वात्, केवलभेदाभेदानुपपत्तेः । ततश्च 'येनाकारेण भेदस्तेन भेद एव, येन चाभेदस्तेनाभेद एव' इत्यत्यन्तपरित्यक्तानेकान्तवादविषयमेतत्, अभेदाननुविद्धस्य केवलभेदस्यासिद्धेः, भेदाननुविद्धस्य चाभेदस्येति ॥
............ व्याख्या * भेद एवेत्यादि दूषणमुक्तं पूर्वपक्षग्रन्थ इति । अत्राह-उक्तमिदं दूषणम्, अयुक्तं तूक्तम् । कुत इत्याह-भेदाभेदपक्षे अस्मदभिमते तदसम्भवात्-उक्तदूषणासम्भवात् । असम्भवश्च उक्तदूषणस्य अन्योन्यव्याप्तिभावेन हेतुना अस्य-भेदाभेदपक्षस्य जात्यन्तरात्मकत्वात् केवलभेदाभेदानुपपत्तेः, न ह्यन्योन्याननुविद्धावेताविति जैनं दर्शनम् । ततश्चेत्यादि । ततश्च-एवं च सति 'येनाकारेण भेदस्तेन भेद एव, येन च अभेदस्तेनाभेद एव' इति एतत् पूर्वपक्षवचनमिति योगः । किमित्याह-अत्यन्तपरित्यक्तानेकान्तवादविषयं न तद्गोचरे ढौकतेऽपीति । कुत इत्याह-अभेदाननुविद्धस्य केवलभेदस्यासिद्धेः कारणात् भेदाननुविद्धस्य चाभेदस्य इति असिद्धेरेव । 'येनाकारेण भेदस्तेन भेद एव' इत्यादिस्त्वंत्र प्रवृत्तिनिमित्तशून्य एव शब्द इति भावनीयम् ॥
... मनेsiतरश्मि *
રીતે? અને જે આકારે અભેદ હોય તે આકારે તો અભેદ જ રહેવાનો ભેદ શી રીતે ?” – એમ ભેદભેદ પક્ષમાં પણ દોષો તો કહ્યા જ છે ને ?
ઉત્તરપક્ષ કહ્યા છે, પણ બરાબર નથી કહ્યા, કારણ કે અમે માનેલા ભેદભેદપક્ષમાં તે દોષોનો સંભવ જ નથી. તે આ રીતે – અમે ભેદ અને અભેદ બંનેને પરસ્પર મિશ્રિતરૂપે જ માનીએ છીએ, એકલા ભેદ કે એકલા અભેદ તો અસંગત ન હોવાથી, જૈનદર્શન ભેદ-અભેદને પરસ્પર અનનુવિદ્ધ (ममिश्रित) मानतो ४ नथी... तेथी, हैनशनस्वीकृत मेहामेह५६ सलग ४ डा२नो छे.
ભાવ એ કે, અમે ભેદભેદ એ સ્વતંત્ર જાતિ માનીએ છીએ, જેમાં અન્યોન્યથી અનનુવિદ્ધ કેવળ ભેદ અને કેવળ અભેદ નથી હોતા, પણ અન્યોન્યવ્યાપ્ત એવો ભેદાભેદ એક જ હોય છે...
તેથી, “જે આકારે ભેદ હોય તે આકારે ભેદ જ હોય અને જે આકારે અભેદ હોય તે આકારે અભેદ જ હોય” વગેરે બધું કથન એકાંતભેદ કે એકાંતઅભેદ ઘટિત ભેદભેદ પક્ષમાં જ દોષરૂપ બને છે, અનેકાંતવાદમાં તો એ કથન લાગુ જ નથી પડતું, કારણ કે અનેકાંતમતે, ધર્મ-ધર્મીનો અભેદરહિત કેવળ ભેદ કે ભેદ રહિત કેવળ અભેદ સ્વીકૃત નથી, પણ ભેદભેદ જ માન્ય છે.
આશયઃ એકલો ભેદ-અભેદ હોય તો ભેદ-અભેદ એવા શબ્દપ્રયોગ થઈ શકે, અમારા મતે તે બંને છે જ નહીં, ભેદભેદ નામની ત્રીજી વસ્તુ જ છે, તો ભેદ-અભેદ એવા શબ્દોનો પ્રયોગ જ અમારા મતમાં માન્ય નથી, તો તેને લઈને દોષ કેમ આપી શકાય ?
१. प्रेक्ष्यतां २६तमे पृष्ठे। २. २६तमे पृष्ठे। ३. 'अत्यन्तं परि०' इति ड-पाठः । ४. 'सूत्रप्रवृत्ति०' इति ङ-पाठः ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
