________________
अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ: अतीतादेरसत्त्वेन न स्याद् ग्रहणमन्यथा । तस्यापि ज्ञानकर्तृत्वेऽतीतत्वादिविरोधतः ॥""
(७१) न च पार्थिवद्रव्यसत्त्वप्रत्यय एवाबाद्यसत्त्वप्रत्ययः, तथाऽप्रतीतेः । असतोऽनुपाख्यत्वेन प्रत्ययहेतुत्वानुपपत्तिरिति चेत्, न, सदनुवेधेन सर्वथाऽनुपाख्य
-
વ્યારહ્યા છે.... इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यमित्याह-अतीतादेरित्यादि । अतीतादेर्भावस्य असत्त्वेन हेतुना न स्याद् ग्रहणम्, अन्यथा-एवमनभ्युपगमे । न ह्यसत् ज्ञानकर्तृ । तथा चाह-तस्यापि-अतीतादेः ज्ञानकर्तृत्वेऽभ्युपगम्यमानेऽतीतत्वादिविरोधतः कारणात् स्वरूपमेव सर्वेषामित्यादिक्रियायोगः, अतः सदसत्प्रत्ययभेदादनेकरूपं वस्तु इति स्थितम् ॥
न चेत्यादि । न च पार्थिवद्रव्यसत्त्वप्रत्यय एव सर्वथैकरूपतया निरंशः अबाद्यसत्त्वप्रत्ययस्तथा-तदेकरूपतया अप्रतीतेः, किन्तु प्रत्ययान्तरमयम् । अत्राह-असत इत्यादि। असतोऽनुपाख्यत्वेन हेतुना प्रत्ययहेतुत्वानुपपत्तिः, अतः कथमबाद्यसत्त्वप्रत्ययः? इति-एवं चेत् मन्यसे, एतदाशङ्क्याह-नेत्यादि । न-नैतदेवम् । कुत इत्याह-सदनुवेधेन-पार्थिवद्रव्य
... અનેકાંતરશ્મિ ... (૧૫) જો વસ્તુ દ્વારા જ વિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ માનવામાં આવે, તો અતીતાદિ પદાર્થનું ગ્રહણ જ નહીં થઈ શકે, કારણ કે અતીતાદિ પદાર્થ તો વર્તમાન કાળમાં અસત્ હોવાથી, તેના દ્વારા વિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ અસંભવિત છે... જો અતીત પદાર્થને વર્તમાનગત જ્ઞાનના કર્તા તરીકે મનાય, તો – વર્તમાનમાં પણ જ્ઞાનકર્તુત્વરૂપે તેનું અસ્તિત્વ હોવાથી - તેની અતીતરૂપતા જ નહીં રહે.
નિષ્કર્ષ : એટલે સર્વજ્ઞોને સ્વરૂપથી જ સર્વ વસ્તુનું જ્ઞાન થાય છે, એમ માનવું પડે અને તો બૌદ્ધની દલીલ - એકસ્વભાવથી અનેક કાર્યોત્પત્તિ ખંડિત થતાં સદ્ અને અસત્ એવી જે જુદી જુદી પ્રતીતિ થાય છે, તે પ્રતીતિ વસ્તુનો જુદો જુદો સ્વભાવ માનવાથી જ ઘટે અને જુદો જુદો સ્વભાવ માનવાથી વસ્તુની અનેકરૂપતા જ સિદ્ધ થાય, તેથી “એક જ વસ્તુ અનેકાત્મક છે” એવા અનેકાંતવાદ સ્વીકારવો જ જોઈએ....
- સઅસ બંને પ્રતીતિ જુદી જુદી - (૭૧) પૂર્વપક્ષ ઘટાદિની, પાર્થિવદ્રવ્યત્વેન જે સત્ત્વપ્રતીતિ છે, તે જલાદિત્યેન અસત્ત્વપ્રતીતિ કહેવાય છે – આમ, અસત્ત્વપ્રતીતિ જુદી ન હોવાથી, જુદી પ્રતીતિના કારણે વસ્તુનો જુદો સ્વભાવ માનવો જરૂરી નથી.
ઉત્તરપક્ષઃ સત્ત્વપ્રતીતિ અને અસત્ત્વપ્રતીતિ બંનેનો એકરૂપે કદી અનુભવ થતો નથી, બંને પ્રતીતિનો જુદા જુદા રૂપે જ અનુભવ થાય છે અને જુદી જુદી પ્રતીતિ માટે વસ્તુનો જુદો જુદો સ્વભાવ સ્વીકારવો જ પડશે...
પૂર્વપક્ષઃ તમે વસ્તુને સદસરૂપ માની, સદ્રરૂપથી સર્વપ્રતીતિ અને અસરૂપથી અસત્ત્વપ્રતીતિ
છે. અનુછુ !
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
