________________
अधिकारः )
व्याख्या - विवरण - विवेचनसमन्विता
विरोधात्, सर्वात्मना च करणे तद्भावरूपमेव स्यात् । तथाहि - नाभावः कस्यचित् कारणं भवितुमर्हति, अभावत्वविरोधात्, तत्कारणत्वे च विश्वमदरिद्रं स्यात्, तत एव कटककुण्डलाद्युत्पत्तेः । न च तस्मान्निरुपाख्यतयाऽविशिष्टात् कस्यचिदेव भावः, न सर्वस्येति
३३
* व्याख्या
विरोधात् । सर्वात्मना च करणे कार्यस्य तद्भावरूपमेव स्याद् वस्तु । तथाहि - नाभावः कस्यचिद् वस्तुनः कारणं भवितुमर्हति । कुत इत्याह- अभावत्वविरोधात् सकलशक्तिविकलस्तुच्छोऽयमिति । तत्कारणत्वे च - अभावकारणत्वे च विश्वं जगत् अदरिद्रं स्यात् । तत एव अंभावात्, कटक - कुण्डलाद्युत्पत्तेः । न च तस्मात् - अभावात् निरुपाख्यतया अविशिष्टात् कस्यचिदेव भावो मृदादेरिव घटादेः, न सर्वस्येति वक्तुं युज्यते । कुत इत्याह* અનેકાંતરશ્મિ
<s
અસરૂપ તો તુચ્છ અભાવરૂપ હોવાથી - સકળ શક્તિથી વિકલ હોવાથી - કોઈ પણ વસ્તુનું કારણ બની શકે નહીં. જો અસદ્રૂપને પણ કારણ માનવામાં આવે, તો તેની અસરૂપતા જ નહીં રહે, કારણ કે જો કારણ હોય – કાર્ય પેદા કરવાની શક્તિવાળો હોય – તો તે અસત્ શી રીતે ? શક્તિ હોવી એ જ ભાવનું ચિહ્ન છે.
વળી, અભાવને કારણ માનવામાં, તે અભાવથી જ કડા-કુંડળ વગેરેની પ્રાપ્તિ થઈ જતાં - તે માટે બીજા કોઈ ભાવ પદાર્થની અપેક્ષા ન રહેવાથી - સંપૂર્ણ વિશ્વ અદરિદ્ર થઈ જશે, ધન-ધાન્યથી સમૃદ્ધ થઈ જશે.
વળી, અભાવથી કાર્યની ઉત્પત્તિ માનવામાં આવે, તો બધા અભાવ (=નિરુપાખ્ય=સ્વરૂપ વિનાના હોવાથી) અવિશિષ્ટ સમાન જ હોવાથી “અભાવથી અમુક જ કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય, બધાની નહીં” – એવો પ્રતિનિયત કાર્ય-કારણભાવ પણ નહીં ઘટી શકે.
પ્રશ્ન ઃ માટીથી જેમ ઘડો જ ઉત્પન્ન થાય, તેમ અભાવથી પણ નિયત જ કાર્ય કેમ ન મનાય ? ઉત્તર ઃ કારણ કે માટી તો ભાવરૂપ છે, તેથી તેમાં તો ઘટ વગેરે પ્રતિનિયત વસ્તુને જ ઉત્પન્ન કરવાની પ્રતિનિયત શક્તિ માની શકાય, પણ અભાવ તો નિઃસ્વભાવ-તુચ્છ હોવાથી, એમાં પ્રતિનિયત શક્તિ ન ઘટવાથી - પ્રતિનિયત કાર્ય-કારણભાવ ન થઈ શકે.
નિષ્કર્ષ ઃ કારણનું જે અસરૂપ તમે માનો છો – તે તો અભાવરૂપ હોવાથી - તેનું કોઈ કાર્ય જ
* પદાર્થ સ્પષ્ટીકરણ :
દા.ત. મૃદું દ્રવ્ય સદસ ્પ માનીએ તો મૃત્ત્વરૂપે સત્ છે, જલત્વાદિરૂપે અસત્ છે... હવે તે ઘટનું કારણ છે. તેમાં મૃડ્વેન જ તે ઘટનું કારણ છે. જલાભાવત્વેન નહીં, એવું તો તમે કહી નહીં શકો, કારણ કે એક જ વસ્તુ અમુકરૂપે કરે અને અમુકરૂપે ન પણ કરે, એવું તો બની શકે નહીં.
Jain Education International
જો સંપૂર્ણરૂપે કરે, તો સંપૂર્ણ વસ્તુ ભાવરૂપ (સત્) જ થાય... અભાવરૂપ તો કોઈનું કારણ બનતું નથી, બને તો તેને અભાવ કહેવાય નહીં... (અભાવ તો સર્વશક્તિરહિત હોય છે...) અભાવને પણ તમે કારણ માનતા હો તો
૬. ‘ભાવાત્’ તિ ૩-પાન: ।
For Personal & Private Use Only
,
www.jainelibrary.org
