________________
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
"प्रवृत्तिनियमो न स्याद् विषादिषु तदर्थिनः । मोदकाद्यपृथग्भूतसामान्याभेदवृत्तिषु ॥ भेदे चोभयरूपैकवस्तुवादो न युज्यते । भेदाभेदविकल्पस्तु विरोधेनैव बाधितः ॥ विशेषरूपं यत् तेषु तत्प्रवृत्तेर्नियामकम् । साध्वेतत् किन्तु वस्तुत्वं तस्यैवेत्थं प्रसज्यते ॥"" (२९) तथा परेणाप्युक्तम्
..................... व्याख्या ...... .... व्यवच्छेदेन तत्रैव न स्याद् विषादिषु पदार्थेषु । कस्येत्याह-तदर्थिनः-विषाद्यर्थिनः । किंविशिष्टेषु विषादिषु? अत्राह-मोदकाद्यपृथंग्भूतसामान्याभेदवृत्तिषु मोदकाद्यपृथग्भूतं यत् सामान्यं तदभेदेन ये वर्तन्त इत्यर्थः । भेदे चेत्यादि । भेदे च सामान्यादमीषामिष्यमाणे किमित्याह-उभयरूपैकवस्तुवादो न युज्यने-उभयरूपमेकं वस्त्वित्येवम्भूतो वादो न घटते, द्वयस्यापि प्रत्येकमेकैकत्वादिति भावः । भेदाभेदविकल्पस्तु प्रक्रमात् सामान्यविशेषयोविरोधेनैव बाधितो यदि भेदः कथमभेद इत्यादिना । विशेषेत्यादि । विशेषरूपं यत् तेषु-विषादिषु तत्प्रवृत्तेनियामकं तद्विषयायाः । साध्वेतत्-अनन्तरोदितं किन्तु वस्तुत्वं-परमार्थसत्त्वं तस्यैव-विषादिविशेषरूपस्य इत्थम्-एवं प्रसज्यत इति ॥ . तथा परेणाप्युक्तम् । एतदेवेति दर्शयति सर्वस्येत्यादिना । सर्वस्य-वस्तुन उभयरूपत्वे
...... . मनेतिरश्मि ...... “વિષાદિને, મોદકાદિથી અભિન્ન એવા સામાન્યની સાથે અભેદ માનવામાં આવે, તો વિષાર્થી વ્યક્તિઓની મોદકાદિ બીજી વસ્તુને છોડીને માત્ર વિષાદિ અંગેની જ પ્રવૃત્તિનો નિયમ નહીં રહે.
સામાન્યથી વિશેષનો ભેદ માનવામાં આવે, તો – સામાન્ય-વિશેષ બંનેનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ થઈ જતાં એક જ વસ્તુ બંને રૂપ ન બની શકવાથી – “એક જ વસ્તુ સામાન્ય-વિશેષ ઉભયાત્મક છે” એવો વાદ નહીં ઘટે અને એકત્ર બંનેનો વિરોધ હોવાથી, ભેદભેદ વિકલ્પ પણ બાધિત છે.
વિષાર્થી આદિની, માત્ર વિષાદિ અંગે જ પ્રવૃત્તિ માટે, વસ્તુમાં જો વિશેષરૂપતા માનતા હો, તો તો સારું જ છે, પણ એ રીતે તો માત્ર વિશેષરૂપતાનું જ વસ્તુત્વ સિદ્ધ થશે.” (२८) तथा श्री 43 ५५ उपायुंछ -
.................... विवरणम् ................... 20. तत्रैव न स्याद् विषादिष्विति । तत्रैव-तेष्वेव विषादिष्विति ।।
..............
१-३. अनुष्टुप् ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
