________________
अधिकारः) व्याख्या-विवरण-विवेचनसमन्विता
(६३) स्वो भावः स्वभाव इति पार्थिवद्रव्यस्यैवात्मीया सत्ता अबाद्यसत्त्वम्, न धर्मान्तरमित्येकस्वभावतैवेति चेत्, न, ततः सदसत्प्रत्ययासिद्धेयनिमित्ताभावात्, अस्य चानुभवसिद्धत्वात्, तदेव तदितरविविक्तताविशिष्टं सत् सदसत्प्रत्ययनिमित्तमिति चेत्,
...................... व्याख्या ........ ............ ......... अत्राह-स्वों भाव इत्यादि । स्वो भावः स्वभाव इति अन्वर्थयोगात्, पार्थिवद्रव्यस्यैवात्मीया सत्ता अबाद्यसत्त्वं वर्तते, न धर्मान्तरमिति-एवम् एकस्वभावतैव पार्थिवद्रव्यसत्त्वस्य इति चेत् एतदाशङ्क्याह-नेत्यादि । न-नैतदेवं ततः-पार्थिवद्रव्यात् संदेकान्तैकस्वभावात्, सदसत्प्रत्ययासिद्धेः सच्चासच्च सदसती तयोः प्रत्ययौ तदसिद्धेः । कथमित्याहद्वयनिमित्ताभावात्, द्वयोः-सदसत्प्रत्यययोनिमित्ताभावात्, पार्थिवद्रव्ये संदेकान्तकस्वभावतयैवेति प्रक्रमः । नैवातो यथोदितं प्रत्ययद्वयमित्याशङ्कापोहायाह-अस्य चानुभवसिद्धत्वात् । अस्य च-सदसत्प्रत्ययद्वयस्यानुभवसिद्धत्वात्, पार्थिवद्रव्ये हि तद्रूपतया सदनुभवः, अबादिरूपतया चासदनुभवः प्रतिसत्त्वं प्रतिष्ठितः । 'विकल्परूपोऽयमयुगपच्च' इत्यादौ तु स्वयमेव वक्ष्यतीत्युपरिष्टान्निर्विकल्पक़विचारे ॥ अत्राह-तदेवेत्यादि । तदेव-प्रक्रमात् पार्थिवद्रव्यं पार्थिवद्रव्यसत्त्वं वा, तदितर
...................... मनेतिरश्मि ......................................... ___(63) पूर्वपक्ष : "पोतानोठे भाव होय, तेने स्वभाव' वाय छे." भावी स्वभावनी વ્યુત્પત્તિ હોવાથી, પાર્થિવદ્રવ્યનો જે પોતાનો સત્ત્વરૂપે સ્વભાવ તે જ જળાદિઅસત્ત્વ છે... જળાદિઅસત્ત્વ કોઈ જુદો ધર્મ નથી. આમ, પાર્થિવદ્રવ્યસત્ત્વ માત્ર એકસ્વભાવી જ સિદ્ધ થશે.
ઉત્તરપક્ષ: જો ઘટાદિને માત્ર સતસ્વભાવી જ માનવામાં આવે, તો સદુ-અસરૂપે જે બે પ્રતીતિ થાય છે, તે નહીં થઈ શકે, કારણ કે બે પ્રતીતિના નિમિત્તભૂત બે ધર્મો નથી. જયારે એક જ પાર્થિવદ્રવ્યની, પાર્થિવદ્રવ્યત્વેન સરૂપે અને જળાદિત્યેન અસરૂપે પ્રતીતિ થાય છે – આમ, સદ્અસદ્ બંને પ્રતીતિ તો અનુભવસિદ્ધ છે... (આ વાત ગ્રંથકારશ્રી પોતે જ નિર્વિકલ્પપ્રત્યક્ષની વિચારણા વખતે ત્રીજા અધિકારમાં વિસ્તારથી કહેશે..)
પૂર્વપક્ષ : જંળાદિરહિતતાવિશિષ્ટ એવું પાર્થિવદ્રવ્ય જ પાર્થિવસત્ત્વ અને જળાદિ-અસત્ત્વની પ્રતીતિનું કારણ છે, અથવા જળાદિસત્ત્વરહિતતાવિશિષ્ટ એવું પાર્થિવસત્ત્વ જ પાર્થિવસત્ત્વ અને જળાદિઅસત્ત્વની પ્રતીતિનું કારણ છે. આમ, માત્ર સસ્વભાવી વસ્તુમાં પણ ઇતરવિવિક્તતા
...............* विवरणम् ......... 45. विकल्परूपोऽयमित्यादौ वाक्ये वक्ष्यतीति-रूपं पदं वाक्यान्तं योजनीयमिति ।।
...............
પાર્થિવદ્રવ્ય તે જળાદિથી રહિત છે, માટે તેમાં જળાદિરહિતતા ધર્મ આવે છે અને આ ધર્મને કારણે જ પાર્થિવદ્રવ્યની અસરૂપે પ્રતીતિ થઈ જશે.
१. 'स्वभाव' इति ड-पाठः । २. 'वात्मीयसत्ता' इति ड-पाठः । ३. 'सदैकान्त०' इति क-पाठः । ४. 'सदैकान्त०' इति क-पाठः । ५. 'वाऽसदनु०' इति क-टु-पाठः ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
