________________
८२
अनेकान्तजयपताका
(પ્રથમ
शक्तिशक्तिमतोश्च भेदाभेदसंवित्तेः, अभ्यन्तरीकृतपर्याय एव शाब्दन्यायात् प्राधान्यतो द्रव्ये द्रव्यशब्दप्रवृत्तेः।
• વ્યાપથ્યા .. एवं सति अभ्यन्तरीकृतपर्याय एव एकानेकरूपतया शबले, नैकान्तैकरूपे, द्रव्ये द्रव्यशब्दप्रवृत्तिरिति योगः । कथं तत्त्वतः शबले तथाऽशबलशब्दप्रवृत्तिरित्याह-शाब्दन्यायात् प्राधान्यतः । इह प्रधानगुणभावेनैवानेकैकरूपे वस्तुनि यत् साक्षात् शब्देनाभिधीयते तत् प्रधानम्, इतरद् गुणभूतमिति शाब्दो न्यायः । अस्माच्छाब्दन्यायात् प्राधान्यतः-प्राधान्येन द्रव्ये शब्दान्तरप्रवृत्तिनिमित्तगर्भ एव, न केवले, द्रव्यशब्दप्रवृत्तेः, शब्दान्तरनिमित्तान्तराक्षेपेणेत्यर्थः । एत
- અનેકાંતરશ્મિ ... (અહીં આવું કહેવાની જરૂર શા માટે પડી? શક્તિ-શક્તિમાનનો ભેદ માની લેત, તો વાંધો શું આવત કે આ લખવું પડ્યું? તે માટે અહીં તાત્પર્ય કહે છે –).
પ્રશ્નઃ એક રૂપવાળું હોય, તેને જ દ્રવ્ય કહેવાય. અનેક શક્તિ (રૂપ-પદાર્થ ઈત્યાદિ) હોય તેને દ્રવ્ય કેમ કહેવાય?
ઉત્તર : શક્તિ (પર્યાય) અને શક્તિમાન (દ્રવ્ય)ના કથંચિત્ ભેદભેદનું જ્ઞાન થાય છે. એટલે અનેક શક્તિવાળી (એકાંત એકરૂપવાળી નહીં) વસ્તુને, પ્રધાનતાને આશ્રયીને શાબ્દન્યાયથી ‘દ્રવ્ય કહેવાય છે. શાબ્દન્યાય એ જ કે જે શબ્દથી કહેવાય તે પ્રધાન - બીજું ગૌણ... | (જૈનમતે, અમુક અંશને પ્રધાન અને અમુક અંશને ગૌણ કરીને શબ્દપ્રયોગ કરાય છે. તેથી એક-અનેકરૂપ વસ્તુનું (૧) જયારે ધર્મીને પ્રધાન કરીને પ્રતિપાદન કરાય, ત્યારે – અનેક શક્તિઓનો એક ધર્મી સાથે અભેદ વિવક્ષિત હોવાથી – તે વસ્તુનું પ્રધાનતયા એકરૂપે અને ગૌણતયા અનેકરૂપે પ્રતિપાદન થાય, અને (૨) જ્યારે ધર્મને પ્રધાન કરીને પ્રતિપાદન કરાય, ત્યારે – એક ધર્મીનો અનેક શક્તિઓ સાથે અભેદ વિવક્ષિત હોવાથી - તે વસ્તુનું પ્રધાનતયા અનેકરૂપે અને ગૌણતયા એકરૂપે પ્રતિપાદન થાય છે.).
A દ્રવ્ય-અપર્યાય બંનેના પ્રવૃત્તિનિમિત્તનો ભેદ (૧) દ્રવ્ય - ઉપરોક્ત રીતે ગૌણ-પ્રધાનભાવે શબ્દપ્રયોગ થતો હોવાથી, જ્યારે પર્યાય અંશને ગૌણ અને અન્વય અંશને પ્રધાન કરીને પ્રતિપાદન કરાય, ત્યારે માટી વગેરે દ્રવ્યમાં બીજા શબ્દોના નિમિત્તનો આક્ષેપ ( તિરસ્કાર) કરવા દ્વારા “દ્રવ્ય” એવા શબ્દની પ્રવૃત્તિ થાય છે.
.................................. વિવરમ્ ... ... ....... .... ...... ......... 43. इह प्रधानगुणभावेनैवानेकैकरूपे वस्तुनीति । इह-जैनमते प्रधानगुणभावेनैव प्रधानभावेन गुणभावेन च नियमात् अनेकैकरुपै-अनेकरूपे एकरूपे च वस्तुनि यदा हि धर्मिप्रधानो निर्देशस्तदा प्राधान्येनैकरुपं वस्तु शब्देन प्रतिपाद्यते, गुणभावेन चानेकरूपता । यदा पुनर्धर्मप्रधानो निर्देशस्तदाडनेकरूपता प्रधानभावेन, गुणभावेन चैकरूपतेति ।।
રૂ. ‘પદ્ધીવનવૈવાદ' તિ -
- ૨. ‘કાન્ત ક્રરૂપે' તિ વ-પ4િ: . ૨. “પ્રવૃત્તિ:, શબ્દા' તિ વ-ઘ-પાઠ: પ2િ: ૪. ‘ધાન્ટેડનેકરૂ' તિ -પાટ: I
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
