________________
to
મન-બુદ્ધિની દલીલ, ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના તર્કો અને યુક્તિઓ વગેરેમાં જ કંઈ આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત થતું નથી. સાચા જ્ઞાનનો ઉદય તે આત્માની અનુભૂતિની સાથે જ શરૂ થાય છે. સંપૂર્ણ પવિત્ર જીવન વિના, આ શક્ય નથી.
જેને લેકે જ્ઞાન કહે છે, એ તે માત્ર માહિતીગણાય. જે વ્યક્તિને આત્મતત્વને અનુભવ અથવા સાક્ષાત્કાર થયેલ નથી તેને કદી “જ્ઞાની” ગણી શકાય જ નહિં. માત્ર પુસ્તક વાંચીને કઈ જ્ઞાની બનવાને દાવો કરી શકે જ નહિં. પુસ્તકીઓ કે પોપટીયા જ્ઞાની મુશ્કેલીમાં ડગી જાય છે. જ્યારે અનુભુતી પામેલ જ્ઞાની વિકટ પરિસ્થિતિમાં “અચલ” રહે છે. માટે જ મહર્ષિઓએ જ્ઞાનના ત્રણ પ્રકાર કહ્યા છે. (૧) વિશ્વપ્રતિભાસ (૨) આત્મપરિણતિમત અને (૩) તત્ત્વ સંવેદન.
(૧) પાદેય અર્થાત ત્યાજ્ય અને ગ્રાહ્ય આદિના તાત્વિક વિવેક વિના બાળકની જેમ માત્ર વિષયના પ્રતિભાસ પુરતું જ જ્ઞાન તે વિષય પ્રતિભાસ કહેવાય છે. જે જ્ઞાનથી જ્ઞાતવસ્તુ તે તાત્વિક દૃષ્ટિએ ત્યાજ્ય યા ગ્રાહ્ય છે, યા ઉપેક્ષણીય છે, એવો નિર્ણય ન થાય, અથવા વિપરીત નિર્ણય થાય, ત્યાજ્ય તે ગ્રાહ્ય લાગે અને ગ્રાહ્ય તે ત્યાજ્ય લાગે તે જ્ઞાન, વિષય પ્રતિભાસ છે. બાળક કોઈ અનર્થકારક વસ્તુ જોઈને યા કોઈ વસ્તુ માત્ર છે, એટલું જ જાણે, પણ તે ઉપયોગી છે કે અનુપયોગી છે, ત્યાજ્ય છે કે ગ્રાહ્ય છે. એ જાણ નહિં હોવાથી વસ્તુ અંગેનું તેનું જ્ઞાન નિરર્થક છે. તેમ વિષય પ્રતિભાસજ્ઞાન અંગે પણ સમજવું. આ જ્ઞાન મિથ્યાદષ્ટિને હોય છે.
(૨) ત્યાજ્ય અને ગ્રાહ્ય આદિના તાત્વિક વિવેકપૂર્વકનું જ્ઞાન હોવા છતાં, ગ્રાહ્યમાં પ્રવૃત્તિ અને ત્યાજ્યમાં નિવૃત્તિવિનાનું જ્ઞાન તે આત્મપરિણમત કહેવાય.
