________________
આત્મશુદ્ધિને પરમ માર્ગ ગણાવું, મૂર્ખની ચેષ્ટા કરવી, ગુપ્ત આચરણ, વકબુદ્ધિ, વિશ્વાસઘાત, બહાર દેખાવ કૃત્રિમ કરે, બીજાને ઠગવાની યુકિતઓ કરવી, બીજા ઉપર તરાપ મારવાને પ્રપંચ કરે, શબ્દની મીઠાસ રાખી વિપરીત વર્તન કરવું, વિગેરેને માયામાં સમાવેશ થાય છે.
૪ એકઠું કરવાને સ્વભાવ, કઠોરતા, અતિમમતા, કપણુતા, છતી સામગ્રીએ ભૂખ્યા રહેવું, ત્રણ લોકની વસ્તુ પિતાને મળી જાય તે સારું એમ ઈચછવું, વિગેરે લેભનાં રૂપે છે.
આ ક્રોધાદિ ચારે, તીવ્ર અને માદાદિરૂપે અસંખ્યાત ભેદે વતે છે. પરંતુ તે લક્ષમાં ન આવી શકે માટે તે દરેકને અનન્તાનુબંધી અપ્રત્યાખ્યાનીય, પ્રત્યાખ્યાનીય અને સંજવલન એમ શૂલપણે ચારેભેદે શાસ્ત્રમાં બતાવ્યા છે.
એ અનન્તાનુબંધી આદિ ચારભેદે વર્તતા ક્રોધ-માન –માયા અને લેભ કષાનું સ્વરૂપ કેવું છે, અને કે કષાય ક્યા આત્મિકગુણને ઘાત કરનાર છે, તથા તે પ્રત્યેક કઈ કઈ જાતની તીવ્રતા મંદતાવાળા છે. તેનું વિશદ વર્ણન, જૈનદર્શનના કર્મસાહિત્યમાં બહુ જ સુંદર રીતે જોવા મળે છે. વળી મહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજે બાળજીવોને સરલતાથી બોધ પામવા માટે ક્રેધાદિ ચાર કષાયે ઉપર દરેકની માત્ર પાંચ પાંચ ગાથાની તથા અઢારે પાપ સ્થાનકની સજઝા બનાવેલી છે. ક્રોધાદિ ચારે ઉપર અનુક્રમે ચંડકૌશિક નાગ, રાવણ, મલ્લીનાથ ભગવાનને જીવ, અને સુષુમ ચક્રવર્તીનાં દષ્ટાંતે દ્વારા કષાયથી થતા નુકસાનનું સુંદર વર્ણન દર્શાવ્યું છે.
