Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
CCCCCCCCCCCCCCC
આ
— વિ શા. ને ભાગ-પહેલા
CON
લેખક અને પ્રકાશકે ખુ અચંદ કેશવલાલ પારેખ વાવ ( બનાસકાંઠા-ઉ. ગુ.)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાઉઝર 999999
આ
— વિ શા ન ભાગ-પહેલો લેખક અને પ્રકાશક
•••••:
:::Ba: :
UNDERojGT JEREMJJB StdઇikS
RiftisdiEEDSSSlotovembarriculumb
, -
ર . - , , ,
- ::Lat::::::::none :::nonesleann
પારેખ ખુબચંદ કેશવલાલ-વાવ દિતિયાવૃત્તિ પ્રત : ૧૦૦૦ વિ.સં. ૨૦૩૬
: દ્રવ્ય સહાયક :
તરફથી ભેટ ભેટ મંગાવનારે પચીસ નવા પૈસા,
પિોસ્ટ ખરચના મોકલવા. મુદ્રક : જયંતિલાલ મણિલાલ શાહ
ધી નવપ્રભાત પ્રિ. પ્રેસ, ઘીકાંટા રોડ-અમદાવાદ
ed
syress
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ પુસ્તકનો પ્રકાશન કાર્યમાં સહાનુભૂતિ દર્શિત અગાઉથી ગ્રાહક થયેલ સદ્દગૃહસ્થોની શુભ નામાવલી
ગામ ન ૧ પૂજ્ય મુનારીશ્રી ચરણે ધબાકીની
પ્રેરણાથી ભયની પુર જે . મૂસંઘ કલકત્તા ૫૦૦
હા. શેઠ મલિલ વનમાલીદાસ. ૨ પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી રાજેન્દ્રસૂરીજી
મ. સા. (ડહેલાવાળા)ની પ્રેરણાથી ઉંઝા ૧૭૫ જૈ. . મુસંધ ૩ મહેતા ચીમનલાલ ઓતમચંદ વાવ ૧૫૦ ૪ સાધ્વીજી મહારાજશ્રી સુલોચનાશ્રીજીની સમી ૫૦
પ્રેરણાથી જેનેઉપાશ્રયેની શ્રાવિકા બેને ૫ ઉપરોક્ત સાધ્વીજી મહારાજ શ્રીજી
ની જ પ્રેરણાથી
જૈન સંસાયટીની શ્રાવિકા બહેને ૬ શેઠશ્રી ખીમજી ગંગર .... મુંબઈ ૭ શ્રી પ્રવિણભાઈ જે. શાહ તથા મુંબઈ ર૫
શ્રી રસીકલાલ સ્તીલાલ શાહ
અમાવા
'
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
?
*
પરમપૂજ્ય આધ્યાય ભગવંત શ્રીમદવિ હકાર સૂરીશ્વરજી મહારાજની નિશ્રામાં
વાવ (બનાસકાંઠા) નગરેથી શ્રી શંખેશ્વરજી મહાતીર્થના છરી પાળતા સંધને ચિરસ્મરણીય શાસનપ્રભાવક પ્રસંગ
વાવ (બનાસકાંઠા) નિવાસી મહેતા ચીમનલાલ ઓતમચંદે અમુક વરસ પહેલાં, આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ વિજય શાંતિચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના સદુપદેશથી પ્રેરાઈ વાવથી શંખેશ્વરજી મહાતીર્થ સુધીને છરી પાળતાં સંઘ કાઢવાની ભાવના ભાવેલ, અને પૂ. આ. મ. સા. શાંતિચંદ્ર સૂરીશ્વરજીના સ્વર્ગવાસ બાદ, પૂ. ૫. શ્રી રાજેન્દ્ર વિજયજી મહારાજે આ ભાવનાને જલ્દી અમલી બનાવવા અભિગ્રહ આપેલ, જેથી શ્રી ચીમનલાલભાઈ મહેતા અને તેમનાં ધર્મપત્ની વિજ્યાબેનનું દિલ, આ કાર્યને જલ્દી પૂર્ણ કરવા ઉત્સુક બન્યું. કે તેમના સુપુત્ર શ્રી કીર્તિલાલભાઈ ચંદુલાલભાઈ નટવરલાલભાઈ તથા પ્રવિણચંદ્રભાઈ પણ પિતાના માતાપિતાની આ અભિલાષાને જલ્દી અને સારાપાયા ઉપર પાર પાડવા ઉત્કંઠિત બન્યા.
આ મહાન પ્રસંગના આયોજન તથા વ્યવસ્થા વિગેરેની જવાબદારી સોંપવા માટે વાવના શ્રી જે. . મૂ. સંધને એકત્ર કરી, તેમની આ ઈછા સમગ્ર સંઘ સમક્ષ તેઓએ પ્રદર્શિત કરવા પૂર્વક સંઘની દરેક વ્યક્તિને આ કામ સંભાળી લેવા વિનંતી કરી. શ્રી અજીતનાથ ભગવાનના જયનાદપૂર્વક વાવસંઘે તેમનું આ કાર્ય, સહર્ષ સ્વીકારી લીધું. આ વાવ સંઘના અગ્રગણ્ય સંગ્રહસ્થોને સાથે લઈ શ્રી કીર્તિલાલભાઈ, વડગામ (બનાસકાંઠા) મુકામે આચાર્ય ભગવર્ત શ્રીમદ્ વિજય
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાર સૂરીજી મહારાજ સાહેબ પાસે તીર્થયાત્રા સંઘ પ્રયાણનું શુભ મુહૂર્ત કઢાવવા ગયા. અને શ્રી આચાર્ય ભગવંત આદિને તથા સાવી મહારાજાઓને સંઘમાં પધારવા વિનંતી કરી. પૂજ્યશ્રીએ તે વિનંતીને સ્વીકાર કરી સંઘ પ્રયાણનું મુહૂર્ત સં. ૨૦૩૬ ના મહા વદી પાંચમ, બુધવાર, તા. ૬-૨-૮૦ નું આપ્યું.
ત્યારબાદ વાવ સંઘના અગ્રેસર તથા નવયુવકના સંપૂર્ણ સહકારથી, તીર્થયાત્રાના સંઘ પ્રયાણની સર્વ તૈયારીઓ ઉલ્લાસભર થવા લાગી. પૂજ્ય આચાર્ય ભગવત, મુનિશ્રી જયાનંદ વિજયજી, મુ. શ્રી યશોવિજયજી-મુ. શ્રી મહાયશ વિજયજી, મુ. શ્રી સુમતિભૂષણ વિ. મહારાજ મહાસુદ ૧૩ ની સવારે વાવ પધાર્યા. ઈલેકટીક, તંબુ, હાથી, બેન્ડ, નગારખાનું, ગવૈયા, પુરવઠો વિગેરે વિવિધ કાર્યો માટેની કાર્યવાહક કમિટિઓ તથા તમામ વ્યવસ્થાનું સુંદર આયોજન નક્કી થયું.
મહાવદી–પાંચમની મંગલમય પ્રભાતે પૂજ્ય આચાર્ય ભગવંતના મુખેથી મંગલીક સાંભળી તેઓશ્રીના શુભાશિર્વાદ પૂર્વક, પાંચસો યાત્રિકો સાથે સંઘ પ્રયાણ થયું ત્યારે વાવ સંઘના અગ્રગણ્ય કાર્યવાહક વયોવૃદ્ધ શ્રેષ્ઠીવર્ય શેઠ શ્રી કાળીદાસભાઈ કકલચંદ સંઘવીશ્રીને તથા તેમનાં ધર્મપત્નીને બહુમાન પૂર્વક હારતોરા પહેરાવી ભાવભીની વિદાયગીરી આપી હતી. વિવિધ વાત્રના સુમધુર ધ્વનીથી, યાચકની બિરૂદાવલિઓથી, અને શ્રી અજીતનાથ ભગવાનના–શ્રી ગેડી પાર્શ્વનાથ ભગવાનના–શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ ભગવાનના–જેનશાસનના–જૈનશાસનદેવના અને શ્રી આચાર્ય ભગવંતના જયનાદના. બુલંદ અવાજોથી વાતાવરણ ખૂબ જ હર્ષિત બની રહ્યું હતું. વાવનગર માટે આવા ઉલ્લાસભર સંઘપ્રયાણને પ્રસંગ પહેલવહેલે જ હોઈ, વિશાળ સંખ્યા પ્રમાણ જૈન અને જૈનેતર, સંઘવીને ભાવબીની વિદાયગીરી, આપી રહ્યા હતા. કુશળક્ષેમે જજો, શાસનશોભા
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
વધારજો, વિગેરે શુભાશિર્વાદ આપવા પૂર્વક લેકે, આવા સતકાર્યની ભૂરી ભૂરી અનુમોદના કરી રહ્યા હતા.
ગામેગામ સુધી પહોંચતાં તે તે ગામાના સંઘ તરફથી કરાતા સામૈયાપૂર્વક દરેક સ્થળે સંઘને ગામ પ્રવેશ બહુ જ ઠાઠથી થત હતે. સામૈયામાં જૈનેતરે પણ વિશાળ સંખ્યામાં હાજર રહી, જેનોની તપશ્ચર્યા–ત્યાગ-ભક્તિ અને ઉદારતાની ખૂબ જ અનુમોદના કરતા હતા.
દરેક સ્થળે સંઘને પડાવ, ગામની બહાર વિશાળ મેદાનમાં ઉભા કરાતા તંબુઓમાં રહેતા હતા. જેથી જાણે એક નગર ખડું થયું હોય, તેવો દેખાવ રહેતો. અને તે દેખાવ, રાત્રીના ટાઈમે ઈલેકટ્રીક લાઈટથી ઝળહળી ઉઠતે હતે.
શ્રી આદિશ્વર ભગવાનની આકર્ષક મૂર્તિવાળું જિનમંદિર પણ સંધમાં સાથે જ હોઈ, હંમેશાં સ્નાત્ર પૂજા બહુ જ ઠાઠથી યાત્રિક ભણાવતા હતા. રાત્રે ભાવનામાં પણ ગવૈયાઓ ભક્તિરસની ખૂબ જ જમાવટ કરાવતા હતા. આરતી મંગળ દીવાની ઉછામણીનું ઘી, દરરોજ, સ, સ, મણ જેટલું થતું. બપોરે પૂજ્ય આચાર્ય ભગવતનું, સં યાત્રિકનું કર્તવ્ય-છ'હરી પાળતા સંધની મહત્તા વિગેરે વિવિધ વિષય ઉપર મનનીય પ્રવચન થતું હતું. પૂજ્ય આચાર્ય ભગવંતના માર્ગદર્શન પૂર્વક ક્તિ ભર થતી પ્રતિક્રમણ—પૂજા–ભાવનાદિ આરાધનાના વિવિધ કાર્યક્રમનું આયોજન એટલું બધું સુંદર હતું કે યાત્રિકો તેમાં લયલીન બની રહી ભૂખ અને થાકને તે ભૂલી જ જતા હતા. નાનાં નાનાં બાળક-બાળીકાઓ પણ ચાલવામાં, વ્રત કરવામાં, ભેય સંથારામાં જરા પણ ગ્લાનિ નહિં અનુભવતાં હર્ષ વિભેર બની રહેતાં.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાવથી શંખેશ્વર મહાતીર્થ સુધી, વચ્ચેનાં દશ ગામમાં સ્થિરતા કરવા પૂર્વક તે તે ગામના જિનમંદિરની યાત્રા કરી, મહાવદી ૦)) શનીવાર તા. ૧–૨-૮૦ ના રેજ, નિવિને શાસનદેવની સહાયથી ? સં. શ્રી શંખેશ્વર પહોંચ્યું હતું. દરેક સ્થાને યાત્રિકસમૂહ. તરફથી તથા સંઘવી તરફથી તે તે સ્થાનના ઉપયોગી શુભ ખાતામાં વિવિધ રકમની મદદ અપાઈ હતી. તથા અમુક અમુક સદ્ભહસ્થાએ સંધ જમણ અને સંઘપૂજાને લાભ લીધું હતું. જેની વિસ્તૃત હકીક્ત નીચે મુજબ જાણવી.
મહાવદી ચોથની સાંજે સંઘવી તરફથી વાવ–જે. શ્વે. મૂ. સંઘને સાહાશ્મી વાત્સલ્ય જમણ અપાયું હતું. અને મહાવદી પાંચમની સવારે તીર્થયાત્રા સંઘના પ્રયાણ સમયે સંધવી તરફથી છે હજારને એક વાવ આયંબિલશાળાને ભેટ અપાયા હતા. સંઘવી તરફથી પાંચ વરસ પહેલાં પણ આયંબિલશાળાના નવા મકાનના બાંધકામમાં રૂપીયા એકવીશ હજાર અપાયા હતા. હાલે પણ રસોડા માટેના ખરચ અંગે જરૂરીયાત હાઈ સંઘવીએ આ પ્રસંગને ઉચિત છે હજારને એક રૂપિયા આપ્યા હતા.
તા. ૬-૨-૮૦ મહાવદી પાંચમની સવારે વાવથી પ્રયાણ કરી સંઘ સવારે નવ વાગે માડકા મુકામે પહોંચ્યા હતા. ત્યાં માડકા જૈનસંઘ તરફથી સવારે, અને મહેતા મગનલાલ પીતાંબરદાસ (સંઘવીના કુટુંબીભાઈ-વાવ નિવાસી) તરફથી સાંજે, માડકા સંઘસહિત યાત્રિક સંઘનું સાહમ્મિ વાત્સલ્ય જમણ થયું હતું. વાવનિવાસી શાહ શાંતિલાલ પરખચંદ તરફથી સંઘપૂજા થયેલ. તથા સંઘવી તરફથી રૂપીયા એક હજારને એક, અને યાત્રિક સંઘ સમૂહ તરફથી પણ રૂપીયા પાંચસોને એક, માડકા જૈનસંઘના સાધારણ ખાતામાં અપાયા હતા.
તા. —૨-૮૦ મહાવદી છઠ્ઠની સવારે સંધ, માડકાથી રવાના
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
થઈ, પાંચ કીલોમીટર દૂર તથગામ મુકામે શ્રી. જિનેશ્વર ભગવાનનાં દિર્શન કરવા રોકાયેલ, ત્યાં તીથગામ જૈનસંઘે સંઘપૂજન કરેલ. અને સંધવી તરફથી રૂપિયા પાંચસોને એક તથા યાત્રિક સંઘ તરફથી પણ રૂપિયા પાંચસેને એક, તીથગામ જૈનસંઘના સાધારણ ખાતામાં આપ્યા હતા. ત્યાં એક કલાક રોકાઈ નવ વાગે સંઘ, વાસરડા ગામે પહોંચ્યું હતું. ત્યાં વાસરડા નિવાસી સંઘવી સરૂપચંદ મગનલાલ તરફથી સવારે અને ભરલ-રામપુરાવાળા કેરડીયા ખેમચંદ ઓતમચંદ તરફથી સાંજે, વાસરડા, સંધ સહિત યાત્રિક સઘનું સાહાશ્મિ વાત્સલ્ય જમણ થયું હતું. વાવનિવાસી શાઇ પરસોતમ નથુભાઈ તરફથી સંઘપૂજન થયેલ. સંઘવી. તરફથી રૂપિયા પાંચસોને એક તથા યાત્રિક સંધ સમૂહ તરફથી પણ રૂપિયા પાંચસોને એક, વાસરડા જૈનસંઘના સાધારણ ખાતામાં, અને રૂપિયા ૬રા સંઘવી તરફથી તથા રૂપીયા ૬રા યાત્રિક સંઘ સમૂહ તરફથી છવડાને દાણ ખાતે અપાયા હતા.
તા. ૮-૨-૮૦ મહાવદી સાતમની સવારે યાત્રિકસંઘ એટારામપુરા પહોંચેલ. ત્યાં એટી-રામપુરા સંઘ તરફથી સવારે અને અસારાનિવાસી વોરા ટીલચંદ જસરાજ તરફથી સાંજે, સ્થાનિક સંઘસહિત યાત્રિકસંઘને સાહાશ્મિવાત્સલ્ય જમણ અપાયું હતું. અહિં વાવનિવાસી વોરા કેશવલાલ ઉગરચંદ, દેસી મફતલાલ કાળીદાસ પાનાચંદ, ઢીમાનિવાસી સંઘવી ભૂદરદાસ ભૂખણદાસ, અસારાનિવાસી વોરા ટીલચંદ જસરાજ, તથા વોરા રૂપસી સરૂપચંદ, એમ પાંચ સદ્ગહસ્થા તરફથી સંઘપૂજન થયાં હતાં. રૂપીયા બસને એકાવન સંઘવી તરફથી તથા રૂપિયા બસોને એકાવન, યાત્રિકસંઘસમૂહ તરફથી અહિંની ગામ વસ્તીને જીવડાંના દાણા ખાતે આવ્યા હતાં. ગામવાસી જેનેરેએ સંઘવીશ્રીનું ઉચિત સન્માન કર્યું હતું. સંઘવી તરફથી જેન–જેનેતર તમામને ઘર દીઠ શેર શેર લાડુની લ્હાણી કરાઈ હતી.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
તા. ૯-૮૦ મહાવદી આઠમની સવારે યાત્રિક સંઘ, ભાભર પહોંચેલ. ત્યાં ભાભર સંધ તરફથી સવારે યાત્રિક સંધને અને સંઘવી તરફથી સાંજે ભાભર સ્થાનિક સંઘ સહિત યાત્રિક સંધને સાહામ્મી વાત્સલ્ય જમણ અપાયું હતું. ભાભર નિવાસી જીવતલાલ અમૃતલાલ તરથી સંધ પૂજન કરેલ. અહિં સંઘવી તરફથી ભાભર પાઠશાળાને રૂપિયા ૨૫૧, ભાભર સાધારણુ ખાતામાં રૂપિયા ૫૦૧, ભાભર પાંજરાપોળ ખાતે રૂપીયા ૨૫૧, ભાભર બોર્ડિગમાં રૂપિયા ૨૫૧, અપાયા હતા તથા યાત્રિક સંધ સમૂહ તરફથી સાધારણ ખાતે રૂપિયા ૨૫૧, અને બેડીંગ ખાતે રૂપીયા ૨૫૧, અપાયા હતા.
ભાભરથી પ્રયાણ કરી સંઘ, મહાવદી–૯ તા. ૧૦-૨-૮૦ ની સવારે, ગોસણ ગામે પહોંચ્યા. ત્યાં મહેતા મણીલાલ ઓતમચંદ (સંઘવીના સ્વ. જયેષ્ઠ બંધુ) તરફથી સવારે, અને મહેતા અંબાવીદાસ ઓતમચંદ (તે પણ સંઘવીના સ્વ. જયેષ્ઠ બંધુ) તરફથી સાંજે, યાત્રિક સંઘને સાહાશ્મિવાત્સલ્ય જમણ અપાયું હતું. ઢીમાવાળા સંઘવી ચીમનલાલ અંબાવીદાસ તરફથી સંઘ પૂજા થયેલ. અહિં જેનેની વસ્તી નહિં હોવા છતાં ગામના સરપંચે સંધના પડાવ માટે પિતાનું ખેતર ખુલ્લું મૂકી પાણી સહિત સગવડ, ખૂબ જ ઉલ્લાસપૂર્વક સંઘને આપી હતી. અહિં મહેતા શાંતીલાલ ચુનીલાલ–વાવવાળા તરફથી અને સંઘવી હરખચંદ કુંવરજીભાઈ ભોરલવાળા તરફથી પણ સંઘ પૂજન થયેલ.
| મહાવદી–૧૦ તા. ૧૧-૨૮૦ ની સવારે સંધ, બંધવડ ગામે પહોચેલ. અહી જીમનલાલ કાલચ માડકાવાળા તરફથી સવારે, અને સંઘવી તરફથી સાંજે સાહસ્મિવાત્સલ્ય જમણ થયું હતું. અહિં જીવડાને દાણા ખાતે રૂપિયા એકસેનેએક, તથા છાત્રાલય ખાતે રૂપીયા બસને એક મળી કુલ રૂપિયા ત્રણસોને બે, અને એ જ રીતે રૂપીયા ૩૦૨, યાત્રિક સંધ સમૂહ તરફથી મદદમાં અપાયા હતા.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાવદી–૧૧ તા. ૧૨-૨-૮૦ ની સવારે સંધ રાધનપુર પહોંચેલ. વિશાળ પચીસ જિનમંદિરથી સુશોભિત આ શહેરના શ્રી જૈનસંઘે ભાવભીનું સ્વાગત કર્યું હતું. અહિં મહેતા લક્ષ્મીચંદ કાળીદાસ તરફથી સવારે અને સંધવી તરફથી સાંજે, યાત્રિક સંઘને સાહસ્મિવાત્સલ્ય જમણ અપાયું હતું. અહિં રાધનપુર સંધ તરફથી, મહેતા લક્ષ્મીચંદ કાળીદાસ તરફથી, દોશી ચીમનલાલ કકલચંદ માડકાવાળા તરફથી સંધ પૂજન થયેલ અને બપોરે વ્યાખ્યાન સમયે વડેચા કુટુંબ તરફથી પૂ. આચાર્ય ભગવંત તથા સાથીજી મહારાજ સાહેબને કામની વહોરાવ્યા બાદ સંઘવી તથા સંઘવીનાં ધર્મપત્નીને પણ હારતેરા પહેરાવ્યા પૂર્વક ગરમ શાલની પહેરામણી કરાઈ હતી. અને સંધ પૂજન પણ થયું હતું.
અહિં સંઘવી તરફથી રૂ. ૨૦૧, રાધનપુર પાંજરાપોળને, રૂા. ૨૦૧, શ્રી ભદ્રસૂરી જૈન સંસ્કૃત પાઠશાળા, રૂ. ૨૦૧, રાધનપુર જૈન પાઠશાળા, રૂ. ૨૦૧, વિજયગચ્છપેઢી અને રૂ. ૨૦૧, સાગરગચ્છ પિઢી ખાતે અપાયા હતા. યાત્રિક સંઘ સમૂહ તરફથી પણ એ રીતે જ રકમ, ઉપરોક્ત પાંચે સંસ્થાઓ ખાતે અપાઈ હતી. વધુમાં સંઘવી તરફથી રૂપિયા ૩૦૧, કે. બી. વકીલ હાઈસ્કુલને અપાયા હતા.
મહા વદી ૧૨ તા. ૧૩-૨-૮૦ ની સવારે સંઘ બાસપાગામે પહોંચેલ. ત્યાં દેશી નાગરલાલ માણેકચંદ હ. ચીમનલાલ નાગરદાસ પરિવાર માડકાવાળા તરફથી સવારે અને સંઘવી તરફથી સાંજે યાત્રિક સંધને જમણ અપાયું હતું. અહિ વોરા ચુનીલાલ મુળચંદ ગેલગામ વાળા તરફથી તથા પારેખ ઈશ્વરલાલ ત્રીભોવનદાસ વાવવાળા તરફથી અને દોસી રીખવચંદ ત્રીભોવનદાસ વાવવાળા તરફથી સંધ પૂજન થયેલ. સંઘવી તરફથી રૂપિયા ૧૦ ગાંધી આશ્રમ વિદ્યાથી ફંડને તથા રૂપીયા ૫] શંકર બ્રાહ્મણ કુટુંબને અપાયા હતા. અને એ રીતે બને સ્થાને યાત્રિક સંઘ સમૂહ તરફથી પણ રકમ અપાઈ હતી.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦.
અહિંયાં સમીથી અગર, રાધનપુરથી વિહાર, કરીને પધારતાં સાધુસાવી મહારાજાઓને ઉતરવા માટે એક ઉપાશ્રય છે. અહિં જૈનેની વસ્તી બિલ્કલ નથી. જેથી ઉપરોકત બ્રાહ્મણ કુટુંબ જ આવનાર સાધુ-સાધ્વી મહારાજાઓની ખબર–વેયાવચ્ચ રાખતા હેઈ, તે વેયાવચ્ચ ખાતે રૂા. ૫૧, સંધવી તરફથી અને રૂ. ૫૧, યાત્રિક સંધ તરફથી અપાયા હતા.
બાસાથી તા. ૧૪-૨-૮૦ મહા વદી ૧૩ ની સવારે નીકળી, સંઘ, સમી ગામે પહોંચ્યું હતું. અહિં સંઘને પડાવ, શેઠ શ્રી આદમભાઈના જીનમાં રહ્યો હતે. શેઠ શ્રી આદમભાઈ પિતે મુસલમાન હેવા છતાં ખૂબ જ ભક્તિ અને આદરપૂર્વક પિતાના જીનમાં સંધના પડાવ માટે આમંત્રણ આપી, પાણ-મકાન વિગેરેની ખૂબ જ અનુકુળતા કરી આપી હતી. અહિં સંઘવીના કાકા, મહેતા ભોગીલાલ મેયાચંદ તરફથી સવારે અને સંઘવી તરફથી સાંજે, યાત્રિક સંઘને જમણ અપાયું હતું. સંઘવી તરફથી રૂ. ૨૫૧ સમી પાંજરાપોળ ખાતે અને રૂપીયા ૧૨૫, સમી દેરાસરમાં કેસર સુખડ ખાતે આયા હતા. અને તે મુજબ જ રૂપીયા, પાંજરાપોળ અને કેસર સુખડ ખાતે યાત્રિક સંઘ સમૂહ તરફથી પણ આપ્યા હતા.
મહા વદી ૧૪ તા. ૧૫-૨-૮૦ ના રોજ સંધનું મુકામ, મોટી ચંદુર ગામે ત્યાંની હાઈસ્કૂલમાં રહ્યું હતું. અહિં જેનાં એકાદ બે ઘર હશે. ખાસ પરિચય થયું ન હતું. પરંતુ દેરાસરમાં બિરાજેલ ભગવાન શ્રી ચંદ્રપ્રભુજીની આલહાદક પ્રતિમા તે સાક્ષાત જાણે શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ ભગવાનની પ્રતિમાને જ હુબહુ મળતી આવતી હેઈ, દર્શન કરી સંઘે ખૂબ જ આનંદ અનુભવ્યો હતો. આ ગામ સાધુ-સાધ્વીજી મહારાજાઓને વિહારનું હોઈ આચાર્યદેવ શ્રી ૩કારસૂરીજી મહારાજ સાહેબના સદુપદેશથી પ્રાપ્ત દ્રવ્યસહાયથી
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક નાનકડો સુંદર ઉપાશ્રય બંધાય છે. અહિં મહેતા લક્ષ્મીચંદ પીતાંબરદાસ ( સંઘવીના કુટુંબી કાકા) તરફથી સવારે અને સંધવી તરફથી સાંજે, યાત્રિકને જમણ અપાયું હતું. વળી સંઘવી તરફથી, ઉપવાસથી પ્રારંભી. બેસણા સુધીના તમામ તપસવીએને સ્ટીલના ગ્લાસની લ્હાણી અપાઈ હતી. તદુપરાંત સંઘવી તરફથી રૂપિયા ૫૦૦ ઉપાશ્રય ખાતે, રૂ. ૧૨૫ સમરતબાઈ હાઈસ્કુલ ખાતે અપાયા હતા. અને તે મુજબ જ રકમ, બને ખાતામાં યાત્રિક સંઘસમૂહ. તરફથી પણ અપાઈ હતી.
મહેતા તારાચંદ રતનસીભાઈ–ગરાંબડીવાળા તરફથી સંઘ-- પૂજન થયેલ.
તા. ૧૬-૨-૮૦ મહા વદી ૦)) ની વહેલી સવારે યાત્રિક સંઘ, શંખેશ્વર પહોંચી શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથદાદાને ખૂબ જ ઉમળકાભર ભેટી આનંદવિભોર બની રહ્યો હતો. દાદાના દર્શનની ઉત્કંઠાપૂર્વકની દશ દિવસની મુસાફરીના અંતે ઈચ્છિત ભાવના સિદ્ધિને આજે અપૂર્વ આનંદ હતો. આ દિવસે સૂર્યગ્રહણ હોઈ પેઢી તરફથી પૂજા સેવાના કાર્યક્રમને પૂર્ણ કરવાને સમય, બપોરના એક વાગ્યા સુધીને જ હોઈ, યાત્રિકે હોંશે હોંસે પૂજાસેવાના કાર્યમાં જ લાગે ગયા હતા. અહિંની સ્થિરતા દરમ્યાન યાત્રિક સંઘનું સાહસ્મિવાત્સલ્ય જમણ, અન્ય કઈ તરફથી નહિ સ્વીકારતાં સંઘવીના પિતાના તરફથી જ રખાયું હતું. ફાગણ સુદ ૧ તા. ૧૭–૨-૮૦ ની સવારે પૂ. આચાર્ય ભગવંત શ્રી ઋારસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબે, માળા પરિધાનની વિધિ કરાવ્યા બાદ માળની ઉછામણી બેલી સંધવીશ્રીજીને તેઓના. સુપુત્રોએ અને તેમનાં ધર્મપત્ની વિજયાબેનને વિજયાબેનના ભાઈ કેરડીયા મફતલાલ ખેમચંદે માળા પહેરાવી હતી. આ પ્રસંગે પૂ. પં. શ્રી અભયસાગરજી મહારાજ સાહેબ પણ પધાર્યા હતા. ઘણું. ભાઈઓએ વિવિધ નિયમ અંગીકાર કર્યા હતા.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
અહિં સંઘવી તરફથી દાદાને આંગી રચાઈ હતી. અને રૂા. ૧૦૦ભાતી ખાતે, રૂા. ૧૦૦૧] સાધારણ ખાતે, રૂ. ૭૦૨] ભેજનશાળા ખાતે. ૧૦૦૧) ભીલડીયાજી મુકામે આચાર્ય દેવ શ્રી ભદ્રસૂરીશ્વરજી ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ ખાતે સંઘવી તરફથી અપાયા હતા. કારખાનાના સ્ટાપને ઉચિત બક્ષીસ આપી હતી. યાત્રિક સંધસમૂહ તરફથી પ૦૧] ભેજન શાળા ખાતે, રૂ. ૨૨૫ પિલીદશમે અઠ્ઠમના પારણ નિમિ, રૂા. ૨૨૫ સાધુ-સાધ્વી મહારાજાઓની યાવચ્ચ ખાતે, રૂ. ૫૦૧, ભાતી ખાતે અને રૂ. ૭૧૧ આગમ મંદિરમાં આંગી ખાતે અપાયા હતા.
પ્રથમ જણાવ્યા મુજબ સંઘપૂજન ઉપરાંત નીચે જણાવ્યા મુજબ તપસ્વીઓની ભક્તિ વિશેષ થઈ હતી.
મહેતા મગનલાલ પીતાંબરદાસ તરફથી એટા મુકામે તથા બંધબડ મુકામે તથા ચંદુર મુકામે અને શંખેશ્વર મુકામે તપસ્વીઓને એક એક રૂપિયાની પ્રભાવના થઈ હતી.
કેટલાક ભાઈ બહેને એ અઠ્ઠમની તપશ્ચર્યા કરી હતી. સંઘમાં મજુર તરીકે કામ કરવા રોકાયેલ મજુર ધનજી વેલજીએ પણ અદ્રમ કર્યો હતે. સંઘવીનું સન્માન :
મહા વદી ૦)) તા. ૧૬-૨૮૦ ના રોજ યાત્રિક સંધ તરફથી ચીમનલાલભાઈને તથા તેમનાં ધર્મપત્ની વિજ્યાબેનને માનપત્ર અર્પણ કરવા પૂર્વક ચાંદીના ગ્લાસ બે તથા ગરમ સાલની પહેરામણી પૂર્વક, અને સંઘવીના સુપુત્ર શ્રી કીર્તિલાલભાઈ ચંદુલાલભાઈ નટવરલાલભાઈ અને પ્રવીણકુમારને ગરમ સાલની પહેરામણીપૂર્વક સન્માન કરાયું હતું. શાહ કાન્તીલાલ પ્રાણજીવનદાસ મુંબઈવાળા (ગેડીઝના ટ્રસ્ટી)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
એ પણ આ પ્રસંગે પધારી સેનાના ગેલેટવાળું ચાંદીનું શ્રીફલા અને ગરમસાલ સમર્પણ કરવાપૂર્વક સંઘવીશ્રીનું બહુમાન કર્યું હતું.. વળી કલકત્તાવાળા શાહ જમનાદાસ ત્રીભોવનદાસની પેઢીના માલીક શ્રી પ્રભુદાસભાઈ ત્રીભોવનદાસભાઈ (ચાહના વહેપારી). તથા નવીનચંદ્રભાઈ અમથાલાલ સુરતવાળાએ પણ પિતાના પરિવાર સાથે આ પ્રસંગે શંખેશ્વર પધારી સંઘવીશ્રીનું ઉચિત સન્માન કર્યું હતું. તદુપરાંત આ પ્રસંગે સંઘવીશ્રીના સ્નેહીજને, વ્યાપારના આડતીઆઓ, કુટુંબી સંબંધીઓ વગેરે પણ પાંચસે ભાઈ-બહેનોએ શંખેશ્વર પધારી સંઘવીશ્રીનું ઉચિત સન્માન કર્યું હતું. આ રીતે આનંદ, આનંદ છવાહી રહ્યો હતે.
ફાગણ સુદિ એકમના દિવસે બપોર પછી જમ્યા બાદ સંઘવી તરફથી કરી રાખેલ વ્યવસ્થા મુજબ એસ. ટી. બસો દ્વારા, યાત્રિક સંઘ વાવ મુકામે આવી જતાં વાવ શ્રી જે. . મૂ. સંઘ તરફથી ઉત્સાહપૂર્ણ સામૈયું કરી, દેરાસરના વિશાળ ચોકમાં સંઘવીશ્રીને દેસી કાન્તીલાલ રખવચંદભાઈના હસ્તે માનપત્ર એનાયત કરવામાં આવ્યું હતું.
યાત્રા પ્રવાસ દરમ્યાન વાવ જે. વે. મૂ. સંધના અગ્રગણ્યા વયેવૃદ્ધ શેઠ શ્રી કાળીદાસ કકલચંદભાઈએ પિતાની નાદુરસ્ત તબીયત હોવા છતાં પણ પ્રારંભના બે ત્રણ મુકામે પધારી, સંધ વ્યવસ્થાની ઉચિત સલાડ સૂચન આપ્યાં હતાં.
* વળી દેસી કાન્તીલાલ રખવચંદભાઈએ તે, વાવથી સંધનું પ્રયાણ થયું ત્યારથી પ્રારંભી, સંધ, વાવ આવી પહોંચે ત્યાંસુધી, સંઘમાં સાથે જ રહી, વ્યવસ્થીત કાર્યવાહીમાં ખૂબ સહાયક બની
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
રહી, યાત્રિક સંઘની સર્વ પ્રકારની અનુકુળતા સર્જનમાં ખૂબ જ કાળજી રાખી હતી.
દેસી મફતલાલ ચીમનલાલ (માડકાવાળા)ને તે ભૂલી જ કેમ - શકાય ? સંધના પ્રયાણની એક મહીના પહેલેથી બધાય કામકાજમાં અપૂર્વ સેવા આપી હતી. સંધમાં ઠેઠ સુધી સાથે રહી, ભૂખ-તરસ અને ઉધની પરવા કર્યા વિના ખૂબ જ જહેમત ઉઠાવી બધી વ્યવસ્થાની મુખ્ય જવાબદારી તે તેમણે જ ઉપાડી લીધી હતી. શીયાળાની ઠંડીમાં પણ કઈ વખત સૂવા–પાથરવા-ઓઢવાની પ્રતિકુળતા સહન કરીને પણ મજુરોએ કરેલ અગ્નિના તાપમાં તાપવા પૂર્વક રાત્રિને કેટલોક સમય વિતાવી બે કે ત્રણ કલાક સુધી ત્યાંને ત્યાં જ મળ્યું તે બિછાવી લઈ પ્રફુલ્લિત બની રહેતા હતા. અને યાત્રિક સંધની અનુકુળતા સર્વ રીતે કેમ સચવાય, તેના જ માત્ર લક્ષ્યવાળા • બની રહી. આ પ્રસંગને ખૂબ જ દીપાવ્યો હતો.
મહેતા મેહનલાલ ભોગીલાલ, રમણીકલાલ ભોગીલાલ કીર્તિલાલ વલમચંદ, બાબુલાલ વલમચંદ, વાડીલાલ અંબાવીદાસ, ધીરજલાલ ચુનીલાલ, શાંતિલાલ ચીમનલાલ, મહાસુખલાલ ડાહ્યાલાલ, ચીમનલાલ -નાગરદાસ તથા રમણલાલ નાગરદાસ, જયંતીલાલ કાળીદાસ, અમૃતલાલ રામચંદ્ર શાંતીલાલ હંસરાજ એ વિગેરે સંઘવીના કુટુંબીભાઈઓ, - તથા નવનીતભાઈ કાન્તીલાલ મીઠાવાળા, સંઘવી ગગલદાસ સરૂપચંદ, સંઘવી ભુદરમલ ભુખણદાસ, શાંતીલાલ પરસોત્તમ શાહ, વિગેરે સંઘવીને સ્નેહીવર્ગ, સંઘમાં સાથે રહી ઉત્સાહ પ્રેરિત બન્યું હતું.
વિવિધ કાર્યવાહક જે કમિટિએ પિતાની સંપૂર્ણ ફરજને અદા કરવા પૂર્વક સંઘ સેવા બજાવી હતી, તે કમિટિઓમાં નીચે મુજબ સેવાભાવી યુવાને હતા.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરવઠોખાતું : (૧) દેશી મોહનલાલ નાગરદાસ (૨) મહેતા કીર્તિલાલ શાંતીલાલ (૩) વોરા કીતિલાલ ગગલદાસ.”
રસેડા ખાતુ : કેરડીયા ચીમનલાલ વીરચંદ તથા દેશી કેશવલાલ ભોગીલાલ.
નાણાં ખાતું : (૧) વોસ કેશવલાલ ઉગરચંદ (૨) પારેખ ડાહ્યાલાલ મંજીભાઈ (૩) મહેતા છોટાલાલ મણીલાલ (૪) વોરા છોટાલાલ મોહનલાલ.
વાહન વ્યવહાર ખાતું : (આમંત્રિત મહેમાનોને લઈ જવા લાવવા માટે તથા પુરવઠ–દુધ વિગેરે લાવવા-મૂકવા માટે) શેઠ બાબુ લાલ મણીલાલ તથા દોશી અમૃતલાલ હરખચંદ.
પથારી વ્યવસ્થા ખાતુ : (આમંત્રિત મહેમાનો માટે - સંઘવી હરખચંદ કુંવરજી.
યાત્રિના બિસ્તરા તથા સામાનની આપ-લે વ્યવસ્થા ખાતું : (૧) પારેખ બાબુલાલ ઈશ્વરલાલ (૨) વેરા ભીખાલાલ ભુદરમલ (૩) કારડીયા અમૃતલાલ મફતલાલ.
તંબુના બાંધકામની વ્યવસ્થા-દેખરેખ માટે : શાહ જયંતીલાલ ટીલચંદ અને સંઘવી વિનોદકુમાર ભુદરમલ.
વાસણ વ્યવસ્થા ખાતુ : શાહ મુક્તિલાલ ટીલચંદ તથા સંઘવી કીર્તિલાલ ચમનલાલ.
પીરસવાની વ્યવસ્થાપના : (૧) મહેતા પ્રભુલાલ ચુનીલાલ (૨) કુબડીયા અંબાલાલ અમીચંદ (૩) મહેતા શાંતીલાલ ચમનલાલ (૪) મહેતા ચંદુલાલ ચમનલાલ. -
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીરસનાર સેવાભાવી ભાઇઓ : (૧) દોશી લખમીચંદ ચમનલાલ (૨) સંઘવી નટવરલાલ છોટાલાલ (૩) શાહ વાઘજીભાઈ શાંતીલાલ (૪) મહેતા વિનોદચંદ્ર બાબુલાલ (૫) વોરા રજનીકાન્ત કીરતીલાલ (૬) કોરડીયા વિનચંદ્ર શાંતીલાલ (૭) મહેતા વાડીલાલ અંબાવીદાસ (૮) મહેતા અશોકકુમાર વાડીલાલ (૯) મહેતા જયંતીલાલ રમણીકલાલ (૧૦) નવનીતભાઈ કાન્તીલાલ મીઠાવાળા (૧૧) અરવિંદ કુમાર ઈશ્વરલાલ. ઈત્યાદિ યુવકે એ વ્યવસ્થિત ફરજ બજાવી હતી.
આ રીતે આ સંઘના પ્રસંગ ચિરસ્મરણીય બની રહ્યો હતે. અને આ બધું જોઈને ઘણા ભાઈઓ તેની અનુમોદના કરવા પૂર્વક, પિતાને પણ આવો લાભ કયારે મળે, તેની ભાવના ભાવતા હતા.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમનાં સુપુત્ર અને પુસ્તક પ્રકાશનના કાર્યમાં અવારનવાર દ્રવ્ય સહાયક બની રહી ઉત્સાહપ્રેરિત થયા છે, અને થશે.
મહેતા ચીમનલાલ ઓત્તમચંદ
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહેતા ચીમનલાલ ઓત્તમચંદનાં
ધર્મ પત્નિ વિજ્યાબહેન
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાકુકથન
અવિવેકી મનુષ્યને પાંચ ઈન્દ્રિય પંચાગ્નિ જેવી છે. તે ઈન્દ્રિથી સ્વયં તેને નાશ થાય છે. વિવેકની ઈન્દ્રિયે પાંચ રત્ન જેવી છે. જ્ઞાન શૂન્ય બનીને વિષય ભોગવનાર ભેગી તે ભોગી, નથી. પરંતુ તે તે ભવરગી છે. અને વિવેક સહિત ભોગવનાર ભોગી. તે યોગી છે.
કર્મ અજ્ઞાનીને સ્પર્શે છે. જ્ઞાનીને સ્પર્શ કરવાનું સાહસ તે કર્મોમાં હોઈ શકતું નથી. તે જ્ઞાન ક્યાં છે ? આત્મા પોતે જ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. શરીરરૂપે નથી. આ પ્રકારને વિચાર વિવેકી મનુષ્યના. માનસિક અનુભવની વસ્તુ છે. આ હકીકત આત્મવિજ્ઞાનથી અનભિજ્ઞા મનુષ્યને સમજી શકાતી નથી. અરે ! ખ્યાલમાં પણ આવતી નથી.
- વિજ્ઞાન બે પ્રકારનું છે. એક બાહ્યવિજ્ઞાન અને બીજુ અંતરંગવિજ્ઞાન. બાહ્ય વિષયને જાણવાવાળું બાહ્યવિજ્ઞાન છે. અને પિતાના આત્માને જાણ તે અંતરંગવિજ્ઞાન છે.
જગતમાં રત્નની પરીક્ષા કરવાને પ્રયત્ન કરવો, હાથી ઘડા આદિની પરીક્ષા કરવાનું શીખવું તે પણ એક કળા છે. પરંતુ એ બાહ્યકળા છે. આ આત્મા સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાનચારિત્રરૂપ રત્નત્રય સ્વરૂપ છે. તે રત્નની પરીક્ષા કરી ઓળખવાં તે ઘણું કઠીન કાર્ય છે. એને અંતરગવિજ્ઞાન કહે છે. તેનાથી જ કલ્યાણ થાય છે.
કામ, આયુર્વેદ, મંત્ર, તંત્ર, ગણિત, સંગીત તથા તિષ એ બધાં શાસ્ત્રો તે બાસ્થવિજ્ઞાન છે. કેમકે તે શાસ્ત્રોના જ્ઞાનથી મનુષ્યને શરીર પિષણને જ ઉપાય જ્ઞાત થાય છે. પરંતુ આત્મા નિર્મળ સ્વરૂપ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. તેમાં અને તેના નિર્મળ ગુણમાં કઈ ભિન્નતા નથી, એમ સમજીને તેને વિચાર કરે એ અંતરંગ વિજ્ઞાન છે. એ ગ્રાહ્ય છે.
છંદ, અલંકાર અને નાનાં શાસ્ત્ર આદિ બાહ્ય જ્ઞાનનાં સાધક છે. કેમકે તેનાથી અલ્પકાળ મનોરંજન થાય છે. જેથી આ બધા વિકલ્પને છોડી આત્મ તત્વને જ વિચાર કરવો એ અંતરંગ વિજ્ઞાન છે.
વેદ પુરાણ, તર્ક ઈત્યાદિ આસ્તિક શાસ્ત્રોને માત્ર જાણવાં જ તે તે બાહ્યકળા છે. પરંતુ તે શાસ્ત્રો દ્વારા આત્મા અને શરીરને ભિન્ન સમજી, અસલી આત્મસ્વરૂપનું ચિંતવન કરવું એ અંતરંગ વિજ્ઞાન છે. - આ રીતે લેકમાં બીજી જેટલી કળાઓ છે, કે જે આત્મ પિષણમાં સહકારી ન થતાં શરીર પોષણમાં નિમિત્ત થાય અને ભૌતિક ઉન્નત્તિની સાધક થાય તેને બાહ્ય વિજ્ઞાન કહેવું જોઈએ. જે જ્ઞાન આત્મહિતનું સાધક છે, જેનાથી લોકોમાં આત્મોન્નત્તિને આદર્શ સ્થાપાય છે, તેને અંતરંગ જ્ઞાન કહેવાય છે.
કલ્પવૃક્ષ, કામધેનું તથા ચિંતામણી રત્ન પણ જેની બરાબરી કરી શકતું નથી એવું આ અંતરંગ વિજ્ઞાન છે. આ જીવે અનેક ભમાં બાથવિજ્ઞાન તે અનેકવાર પ્રાપ્ત કર્યું અને હૈયું, પણ અંતરંગ વિજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ નહિં થવાથી જ જીવને દુઃખી દુઃખી થઈ રહેવું પડયું છે.
લોકમાં કોઈ પણ વસ્તુ આત્મવિજ્ઞાન સમાન છે જ નહિં. દરેક સદ્ગણોની પ્રાપ્તિ આત્મવિજ્ઞાનમાં જ છે.
આત્મવિજ્ઞાની, સંપત્તિથી મદોન્મત નહિં થાય. ઘમંડીઓને આધિન નહિં થાય. ગંભીરતા વગરની વાત નહિ કરે. તેઓ મેરૂ પર્વતની જેમ અપિત વૈર્યવાન રહેશે. તેઓ ઈદ્રિય સુખમાં આશક્ત નહિં બને. દેવેન્દ્રની સંપત્તિ પણ તેની નજરમાં તુચ્છ રહેશે. ઈન્દ્રિય
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
સુખને અનુભવ કરતાં થકાં પણ તે યોગીન્દ્ર વૃત્તિની અધિક ઈચ્છા કરતા રહેશે. અને સાંસારિક અનેક દુ:ખેાની મધ્યે રહેવા છતાં આત્માનુભવરૂપી અમૃતના આસ્વાદથી પોતાને અત્યંત સુખી માનશે. માટે જ શાસ્ત્રકારો આપણને આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે સદા જાગૃત રહેવા પ્રેરે છે. માટે એ આત્મજ્ઞાનનું મહત્ત્વ આપણા ચિત્તમાં વસવુ જોઈ એ. આત્મજ્ઞાન વિના સંસારને-કમનેા નાશ શક્ય નથી. શ્રી હેમચદ્રસૂરીજી મહારાજે યોગશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે
आत्माज्ञान भवं दुःख, मात्मज्ञानेन हन्यते । તપસાવ્યમવિજ્ઞાન, નૈઋનું ન રાત્રે ॥
અર્થ-આત્માના અજ્ઞાનપણાથી જન્મેલું દુ:ખ, આત્મજ્ઞાન વડે નાશ પામે છે. તે વિના-અર્થાત્ આત્મજ્ઞાન વિનાના જીવા, તપશ્ચર્યા વડે પણ તે દુ:ખને છેદી શકતા નથી.
3
જ્ઞાન તે બે પ્રકારનાં છે. (૧) ભૌતિક જ્ઞાન અને (૨) આધ્યાત્મિક જ્ઞાન. દુન્યવી પદાર્થો અંગેનું, દુન્યવી સુખ દુઃખ અંગેનુ જે જ્ઞાન તે ભૌતિક જ્ઞાન છે. અને આધ્યાત્મિક જ્ઞાન અર્થાત આત્મા સબધી જે જ્ઞાન તે આધ્યાત્મિક જ્ઞાન છે.
અહિં સમજવું જરૂરી છે કે ભૌતિક સામગ્રીથી મનુષ્ય ભલે આનંદથી જીવી શકે, ભૂતલમાં કે ગગનમાં વિચરવાનો આનંદ મ્હાલી શકે, પરંતુ આધ્યાત્મિક અને નૈતિક સામર્થ્ય વિના કેવલ ભૌતિક સાધનોના ઢગલાથી વાસ્તવિક શાંતિને અનુભવ કે ભૌતિક આવિષ્કારાની પૂર્ણ સત્યતા કદાપી પ્રાપ્ત થવાની નથી. માટે સુખ પ્રાપ્તિના ઈચ્છુક મનુષ્યાએ આત્મવિજ્ઞાન મેળવવાને ઉત્સુક બની રહેવુ જોઈ એ. આત્મ સ્વરૂપને દર્શાવતા દાર્શનિક અભ્યાસ, અને દુનિયાના પ્રપચેાથી દૂર રહી આત્મધ્યાનમાં મગ્ન બની રહેનાર સંતપુરૂષોના સમાગમથી જ આત્મજ્ઞાન થઈ શકે છે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
to
મન-બુદ્ધિની દલીલ, ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના તર્કો અને યુક્તિઓ વગેરેમાં જ કંઈ આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત થતું નથી. સાચા જ્ઞાનનો ઉદય તે આત્માની અનુભૂતિની સાથે જ શરૂ થાય છે. સંપૂર્ણ પવિત્ર જીવન વિના, આ શક્ય નથી.
જેને લેકે જ્ઞાન કહે છે, એ તે માત્ર માહિતીગણાય. જે વ્યક્તિને આત્મતત્વને અનુભવ અથવા સાક્ષાત્કાર થયેલ નથી તેને કદી “જ્ઞાની” ગણી શકાય જ નહિં. માત્ર પુસ્તક વાંચીને કઈ જ્ઞાની બનવાને દાવો કરી શકે જ નહિં. પુસ્તકીઓ કે પોપટીયા જ્ઞાની મુશ્કેલીમાં ડગી જાય છે. જ્યારે અનુભુતી પામેલ જ્ઞાની વિકટ પરિસ્થિતિમાં “અચલ” રહે છે. માટે જ મહર્ષિઓએ જ્ઞાનના ત્રણ પ્રકાર કહ્યા છે. (૧) વિશ્વપ્રતિભાસ (૨) આત્મપરિણતિમત અને (૩) તત્ત્વ સંવેદન.
(૧) પાદેય અર્થાત ત્યાજ્ય અને ગ્રાહ્ય આદિના તાત્વિક વિવેક વિના બાળકની જેમ માત્ર વિષયના પ્રતિભાસ પુરતું જ જ્ઞાન તે વિષય પ્રતિભાસ કહેવાય છે. જે જ્ઞાનથી જ્ઞાતવસ્તુ તે તાત્વિક દૃષ્ટિએ ત્યાજ્ય યા ગ્રાહ્ય છે, યા ઉપેક્ષણીય છે, એવો નિર્ણય ન થાય, અથવા વિપરીત નિર્ણય થાય, ત્યાજ્ય તે ગ્રાહ્ય લાગે અને ગ્રાહ્ય તે ત્યાજ્ય લાગે તે જ્ઞાન, વિષય પ્રતિભાસ છે. બાળક કોઈ અનર્થકારક વસ્તુ જોઈને યા કોઈ વસ્તુ માત્ર છે, એટલું જ જાણે, પણ તે ઉપયોગી છે કે અનુપયોગી છે, ત્યાજ્ય છે કે ગ્રાહ્ય છે. એ જાણ નહિં હોવાથી વસ્તુ અંગેનું તેનું જ્ઞાન નિરર્થક છે. તેમ વિષય પ્રતિભાસજ્ઞાન અંગે પણ સમજવું. આ જ્ઞાન મિથ્યાદષ્ટિને હોય છે.
(૨) ત્યાજ્ય અને ગ્રાહ્ય આદિના તાત્વિક વિવેકપૂર્વકનું જ્ઞાન હોવા છતાં, ગ્રાહ્યમાં પ્રવૃત્તિ અને ત્યાજ્યમાં નિવૃત્તિવિનાનું જ્ઞાન તે આત્મપરિણમત કહેવાય.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવા જ્ઞાનવાળાને, અશુભ પ્રવૃત્તિથી થતા કર્મબંધનું, દુર્ગતિ આદિ દોષોનું અને શુભપ્રવૃત્તિથી થતા સુગતિ આદિ ગુણોના સ્વરૂપનું યથાર્થ ચેકકસ જ્ઞાન હોવા છતાં ચારિત્રમેહનીયકમને ક્ષયોપશમ નહિં થયું હોવાના કારણે, છોડવા મથત હોવા છતાં, અશુભ પ્રવૃત્તિથી છૂટી શકતો નથી. અને શુભ પ્રવૃત્તિ નહિં કરી શકવાથી વેદના અનુભવે છે. આ જ્ઞાનનું ફળ, વૈરાગ્ય–ભવનિર્વેદ છે. અને તે પરંપરાએ મોક્ષ આપનારું છે. આ જ્ઞાન અવિરત સમ્યગૂદષ્ટિને હોય છે.
(૩) ત્યાજ્ય અને ગ્રાહ્ય આદિના તાત્ત્વિક વિવેકપૂર્વક સમ્યગૂદર્શનાદિરૂપ મોક્ષમાર્ગમાં નિરતિચાર પ્રવૃત્તિ અને મિથ્યાદર્શનાદિરૂપ સંસારમાર્ગથી નિવૃત્તિ જ્યાં થાય ત્યાં તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાન સમજવું આ જ્ઞાનનું અનંતરફળ વિરતિ અને પરંપરફળ મોક્ષ છે. વિશુદ્ધ ચારિત્રવંત સાધુને આ જ્ઞાન હોય છે. દેશવિરતિ શ્રાવકને બહુધા આત્મપરિણતિંમત અને ગૌણપણે તત્વસંવેદન જ્ઞાન પણ હોઈ શકે છે. આત્મિક ઉત્કર્ષ સાધવા ઈચ્છનારે માત્ર વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાનમાં ઈતિકતા નહિં માની બેસતાં આત્મપરિણતિવત જ્ઞાનવાળા બની રહેવાપૂર્વક તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાનમાં સતતપણે આદર કરવાના ઉત્સાહી બનવું એ જ આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્તિને ઉદ્દેશ છે. એમાં જ આત્માની અનુભુતી થાય છે. તે આત્મસાક્ષાત્કાર વાણીથી વાય નથી. પરંતુ સ્વયં અનુભવને વિષય છે.
માત્ર આત્મા આત્મા કરવાથી કંઈ આત્મવિજ્ઞાન મેળવી શકાતું નથી. આત્માની અશક્તિ અને અસલ સ્વરૂપ, તથા તેવા સ્વરૂપને આચ્છાદિત બનાવી રાખનાર વસ્તુ, તે આચ્છાદનને હટાવવાને માર્ગ આ બધી હકીકતો સમજ્યા વિના આત્મવિજ્ઞાન થઈ શકે નહિ. વળી નય-નિક્ષેપસ્યાદ્વાદપૂર્વક આત્મસ્વરૂપ સમજ્યા વિના આત્મજ્ઞાન અધુરું અને ક્યારેક વિપરીત આગ્રહી સ્વરૂપે પણ બની જાય છે.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરંતુ તે બધું સમજ્યા પહેલાં આત્મા, પુનર્જનમ, પુન્ય, પાપ આદિના અસ્તિત્વ અંગે શ્રદ્ધાવંત બની તે વિષયોને વિવિધ દર્શનકાર અને વર્તમાન વિજ્ઞાનની કેટલીક હકીકતધારા દ્રઢ બનાવવા પૂરતા જ વિષયસ્વરૂપે આ “આત્મવિજ્ઞાન” પુસ્તકને પહેલે ભાગ પ્રકાશિત કરીએ છીએ.
આ આત્મજ્ઞાનને વિષય એટલે બધે ગહન છે કે તે લખવા માટે મારી શક્તિ કે લાયકાત પણ નથી. પરંતુ અમે યથા શક્તિા ચતની એ મહાપુરૂષના કથન અનુસાર આ વિષયને લખવાની મેં ઉત્કંઠા કરી. છેલ્લાં પાંચેક વર્ષ સુધી તે લખાણની લેખમાળા
શાન્તિ સૌરભ” માસિકમાં લખતા રહેવા બાદ કેટલાક જ્ઞાનપિપાસુ મિત્રેની પ્રેરણાથી તે લખાણમાં કેટલેક સુધારા વધારો કરીને આજે તેને આ પુસ્તકરૂપે રજુ કરીએ છીએ.
કઈ પણ વસ્તુનું વિવેચન કરતાં છદ્મસ્થને ભૂલ આવવાને સંભવ છે, કેમકે સર્વગુણ તે વીતરાગ છે. છદ્મસ્થ છે વીતરાગપ્રભુની વાણીના અનુસાર સ્વપરના કલ્યાણ માટે ગ્રંથ લખે છેતેમાં પોતાના કરતાં વિશેષ જ્ઞાનવાળાને તેમાં શાસ્ત્ર થકી કંઈ ઉલટું લખેલું માલૂમ પડે, વા કેઈ ઠેકાણે સુધારવાનું માલુમ પડે એમ બની શકે છે, તે પ્રમાણે આ ગ્રંથમાં ભૂલચૂક થઈ હોય તો વિદ્વાને સુધારશે અને શુભ અધ્યવસાયથી લખેલા આ પુસ્તકમાંથી હંસચંચની પેઠે સાર ભાગ ગ્રહણ કરશે એવી આશા રાખવામાં આવે છે.
આ પુસ્તકની પ્રથમવૃત્તિની નકલે ખલાસ થઈ જવા બાદ, તે માટે હજુ પણ ઘણા સ્થળોએથી માગણી ચાલુ રહેવાથી આ દ્વિતિયાવૃત્તિ છપાવવી પડી છે. આ પ્રકાશનમાં દ્રવ્ય સહાયકે ખરેખર ધન્ય વાદને પાત્ર છે.
લી.
વૈશાખ સુદી પૂર્ણિમા વિ. સં. ૨૦૩૬
પારેખ ખુબચંદ કેશવલાલ
વાવ (બનાસકાંઠા)
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
આભાર અને ક્ષમાપના
સાહેબની
પ. પૂ. સુ. શ્રી ચરણુપ્રભવિજયજી મહારાજ પ્રેરણાથી ભવાનીપુર . શ્વે. મૂ. સંધ-કલકત્તા તરફથી હ. શેઠ મણીલાલ વનમાળીદાસે પાંચસે નકલાના ખર્ચે, પહેલેથી જ આપી અમને ઉત્સાહપ્રેરક બનવાથી જ, અમે આ પુસ્તકની દ્વીતિયાવૃત્તિ, જલ્દી છપાવી શક્યા છીએ. મુનુ' સ ંશાધન મહુ જ બારીકાઇથી કરવા છતાં દૃષ્ટિદોષ યા પ્રેસ દેાષના
કારણે કંઈપણ અશુદ્ધિ
રહી જવા પામી હાય
તે વાંચક મહાશ પ્રત્યે અમારી
ક્ષમા યાચના
છે.
લી.
ખુબચંદ કેશવલાલ પારેખ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા
વિષય
પૃષ્ટ આત્મશક્તિનું આચ્છાદક તત્વ.. ૧ થી ૫ આત્માનું અસ્તિત્વ
૬ થી ૧૮ પુનર્જન્મ...
૧૯ થી ૩૩ જન્માંતરીય સંસ્કારેથી પુનર્જન્મની.... ૩૪ થી ૪૯ સાબિતી... ઈડિપસ અને જેકાષ્ટા....
૫૦ થી ૬૦ પુનર્જન્મની સાબિતી સિદ્ધ કરતા પ્રસંગે.. ૬૧ સંખ્યાની વિવિધ સમજપૂર્વક સર્વ.... ૯૭ થી ૧૦૩ જીનું સંખ્યા પ્રમાણ.. આત્મપ્રદેશની સંખ્યા અને વર્તમાન. ૧૦ થી ૧૧ આત્મસ્થિતિ- - - વિવિધ શરીરધારક આત્મા... ૧૧૨ થી ૧૨૩ જીવની વિવિધદશાસર્જક તત્વ
૧૨૪ થી ૧૩૫ પુન્ય-પાપની ચતુર્ભમી..
૧૩૬ થી ૧૫૦ ભગવદ્ ગીતાની પરિભાષામાં પુન્ય. ૧૫૧ થી ૧૫ કર્મની શુભાશુભતાએક અજેન વિચારકની વિચારકદ્રષ્ટિ... ૧૫૭ થી ૧૬૫ સુખપ્રાપ્તિની સાચી સમજ... ૧૬૬ થી ૧૮૧ વિવિધ દાર્શનિકની માન્યતાનો... ૧૮૨ થી ૧૮૮ સમવય. આત્મશુદ્ધિને પરમ માગ.. ૧૮૯ થી ૨૦૦
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મ વિજ્ઞાન
ભાગ પહેલો આત્મશક્તિનું આચ્છાદક તત્વ
આ વિશ્વની વ્યવસ્થામાં જીવ, અને અજીવ (જડ– પુદ્ગલ) એ બે તત્વને મુખ્ય હિસ્સો છે. પુદ્ગલ સિવાય, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને કાળ, એ ચાર જડ દ્રવ્યનું પણ જૈનદર્શનની માન્યતાનુસાર વિશ્વમાં અસ્તિત્વ હોવા છતાં દશ્ય જગતની વિવિધતાનું સર્જન તે જીવ અને પુદ્ગલ દ્વારા જ થાય છે. દુનિયામાં પુગલનું અસ્તિત્વ નહી હોતાં એક માત્ર આત્મા–જીવ યા ચેતનનું જ અગર જીવ નહિં હોતાં એક માત્ર પુગલનું જ અસ્તિત્વ હેત તે આ દસ્ય જગત જ હોત નહિ. જીવના પ્રયત્ન વડે જ પુગલમાંથી વિવિધ અવસ્થાવત દશ્ય જગત સર્જાય છે. દૃષ્ય જગતમાં પુદ્ગલની ઊપગિતા પણ વિવિધ રીતે જોવામાં આવે છે.
પુદ્ગલ” શબ્દ એ જૈનદર્શનને પારિભાષિક શબ્દ છે. આધુનિક વિજ્ઞાનમાં જેને જડપદાર્થ (મેટર) કહે છે, તેને જ જૈનદર્શનમાં પુદ્ગલ સંજ્ઞાથી ઓળખાવેલ છે. આ પુદ્ગલ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ એ છે કે –“પૂર પુર ચિ
આ. ૧
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન
તતિ ઃિ ” અર્થાત્ પૂર્ણ સ્વભાવથી “પુત”, અને ગલન સ્વભાવથી “લ” એમ બે અવયના મેળથી આ પુદુંગલ શબ્દ બન્યું છે.
પુદ્ગલદ્રવ્ય તે વર્ણ–ગધ –રસ અને સ્પર્શયુક્ત હવાથી ઇંદ્રિયગમ્ય છે. વિવિધ અવસ્થાઓ પૈકી અમુક અવસ્થાવસ્થિત પુદ્ગલે તે વર્ણાદિસહિત છતાં પણ તે વર્ણાદિની સૂફમતાના કારણે, છદ્મસ્થ (અસર્વજ્ઞ) જીવને ઇદ્રિયગમ્ય થઈ શકતાં નથી. તે પણ તેવા પગલેથી થતી
સામૂહિક ક્રિયાઓ દ્વારા તે પદાર્થો દષ્ટિગોચર સ્વરૂપને પામી * શકતા હોવાથી તેઓનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે. આ પદુકે ગલિક પદાર્થો આ વિશ્વમાં અગણિત છે. અને તે સંસારી
જીવોને અમુક અમુક પ્રવૃત્તિ કરવામાં ઉપયોગી બને છે. * જીવને આરામ અને શાંતિ આપે એવી અવસ્થાવત પુદ્ગલે પણ હોય છે. અને અશાંતિકારક અવસ્થાવત પગલે પણ હોય છે. અવરથાઓની ભિન્નતાના હિસાબે દરેક અવસ્થાવત પુદ્ગલેને વિવિધ સંજ્ઞાથી જગત ઓળખે છે. પૌષ્ટિક એવા ખાદ્ય પદાર્થો અને પીણાં તે પુગલ જ છે. વિષ અને શરાબ તે પણ પુદ્ગલ જ છે. મેટર, ટ્રેન, એરપ્લેન એ પણ પુદ્ગલ જ છે. વસ્ત્ર–પાત્ર એ પણ પુદ્ગલે જ છે. -એટમ બોમ્બે હાઈડ્રોજનઓ તથા અન્ય પ્રાણઘાતક શસ્ત્રો એ પણ પુદ્ગલ જ છે. અરે ! પ્રાણિઓનું શરીર, શબ્દ, વિચાર અને ઉશ્વાસ એ પણ પુગલ જ છે. અવસ્થાની દૃષ્ટિએ પુદ્ગલમાં જેમ વિવિધતા છે, તેમ પ્રાણિને ગુણ અને
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
vvvvvvvvv vvvvvvvvvvvvvvv - vvvvvvvvvvvv
આત્મશક્તિનું આચ્છાદક તત્ત્વ દોષકારક દૃષ્ટિએ પણ તેમાં વિવિધતા છે. આ રીતે જગતમાં વિવિધ સ્વરૂપને પ્રગટ કરવારૂપ પુગલ દ્રવ્યનાં અનેક કાર્યો છે.
* વળી એ પુદ્ગલમાં એવી પણ એક ખાસ વિશેષતા છે કે જેણે કરીને એ જીવમાં (જીવ, પરિણમાવે ત્યારે જ) પણ પ્રવેશ કરી શકે છે. અને એમાં બહુ સ્પષ્ટ વિકાર કરી શકે છે. જેમ ઔષધની ગોળી, માણસના શરીરની અંદર જઈને મહત્ત્વનું કાર્ય કરે છે, તેમ પુગલ પણ જીવમાં પ્રવેશીને એના ઉપર અનેક પ્રકારની અસર કરે છે. જીવની સર્વજ્ઞતા અને સર્વ શક્તિમત્તાને એ પુગલ ઢાંકી દે છે. અને તેથી એનામાં (જીવમાં માત્ર પરિમિત જ્ઞાન અને પરિમિત શક્તિ રહે છે. એ એને દુઃખ આપે છે. અને તેથી કરીને એના સ્વાભાવિક સ્વાથ્યને નાશ થાય છે. જીવના ઊપર એ અસ્થિર શરીરે વીંટાલે છે. એને જીંદગી અને મેહ આપે છે અને એવું પ્રારબ્ધ બંધાવે છે કે પછી અમુક સમય સુધી એ
વે, માણસ, તિર્યચ, સ્વર્ગવાસી કે નરકવાસી એ ચારમાંની કેઈપણ નિમાં અવતરવું પડે છે. આ રીતે પુદ્ગલ દ્વારા, એ બધા પ્રાણિના જન્મ અને જીદગી માટે ભારતના બધા તત્ત્વદર્શોએ સ્વીકારેલું એવું એક ગૂઢ તત્ત્વ-કર્મ તૈયાર થાય છે. એટલે જીવ સાથે મિશ્ર બની રહેલું પગલ, તે કર્મ કહેવાય છે.
અન્ય અન્ય અવસ્થાવંત પૌગલિક સામગ્રી દ્વારા અનુકૂળતા અને પ્રતિકૂળતાની પ્રાપ્તિને આધાર તે જીવને
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન
આ કર્મ સ્વરૂપે પરિણામ પામેલ પુદ્ગલ દ્વારા જ હોઈ, કર્મથી સંબંધિત બની રહેલ પ્રાણિયેનું સુખતે પરાધીન જ છે. જેમ બેડીથી જકડાએલ કેદી પરાધીન છે, તેમ કર્મસહિત જીવની સર્વ અવસ્થા પરાધીન છે. અનંતશક્તિના માલિક જીવની સ્વતંત્રતા, આ કર્મરૂપે પરિણામ પામેલ પુદ્ગલથી આચ્છાદિત બની રહે છે.
તેમ છતાં ભાગ્યવાન આત્માઓની અજ્ઞાનતાને સગુરૂ દ્વારા ધ્વંસ કરાતાં જીવને પિતાની અસીમ શક્તિનો અને કર્મથી બની રહેલ પરાધીનતાને ખ્યાલ આવી જવાથી પિતાના સ્વાધીનસુખની પ્રાપ્તિ માટે ઉત્સાહ પ્રગટે છે.
જડ પદાર્થના અણુમાં જે શક્તિ છે, તેના કરતાં પણ ચેતનના એક એક અણુમાં અનંતાનંતગણી શકિત છે. ચેતનના અણુ એટલા બધા શક્તિધારક છે કે જડના ગમે તેવા આગુને પણ ક્ષણમાત્રમાં શક્તિહીન બનાવી શકે છે. પરંતુ પુગલ સાથે (કર્મ સાથે) ક્ષીર નરવત્ સંબંધિત બની રહેલા ની શક્તિ, તે કર્મઆણું સમૂહથી અવરાઈ ગયેલી હેઈ, તેના સ્વાભાવિક ગુણે ઝળહળી શકતા નથી. એ કારણથી પિતાના સ્વાભાવિક અને શાશ્વત સુખથી જીવ વંચિત બની રહે છે. અને પુદ્ગલના સંગથી વર્તતી નવર અને પરાધીન સામગ્રીના આધાને જ તેનું (જીવનું) જીવનચક્ર ચાલ્યા કરે છે. એટલું જ નહિ, પણ તેવા પરાધીન સુખને જ સાચું સુખ સમજી લઈ તેની જ આકાંક્ષાને સ્વપ્નમાં હાલતે જીવ, વધુને વધુ રીતે પુદ્ગલની જાળમાં ફસાતે રહે છે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મશક્તિનું આચ્છાદક તત્વ તેના આત્મ પ્રદેશ પર પુદ્ગલના થેરેની જમાવટ વધતી જ રહે છે. જેથી જીવને પિતાના સ્વાભાવિકસ્વરૂપ અને સુખને
ખ્યાલ પણ વિસરાઈ જાય છે. અરે ! એટલું જ નહિં, પણ કેટલાક છે તે પોતે પોતાને જ ભૂલી જાય છે. અને શરીર તથા ઇન્દ્રિયોને જ આત્મા માની લઈ, આત્માને પુદ્ગલથી અન્ય અને સ્વતંત્ર પદાર્થ તરીકે પણ માનવા તૈયાર થતા નથી.
એ રીતે અનાદિકાળથી જીવને દુઃખી બની રહેવાનું કેઈ મુખ્ય કારણ હોય છે તે આત્મસ્વરૂપની અજ્ઞાનતા જ છે. માટે શાશ્વત સુખની પ્રાપ્તિ માટે આત્મદ્રવ્યને સમજવું જરૂરી છે.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માનું અસ્તિત્વ
આત્માને સમજવાની આવશ્યક્તા:
આ શાશ્વત સુખના ઈચ્છક મનુષ્ય ધર્મને સમજતાં પહેલાં આત્માને ઓળખવાની-સમજવાની જરૂર છે. કહ્યું છે કે“જ્યાં લગી આત્મતત્ત્વ જાણ્યું નહિં, ત્યાં લગી સાધના સર્વ જૂઠી.” કારણ કે આત્મસ્વરૂપ સમજાશે તે પરભવ સમજાશે. પરભવ સમજાશે તે કર્મસ્વરૂપ સમજાશે. અને કર્મસ્વરૂપ સમજાશે તે ધર્મ સમજાશે. આત્મસ્વરૂપની અજ્ઞાનતા
કેટલાક લેકેની માન્યતામાં તે આત્મા જેવી કોઈ વસ્તુનું અસ્તિત્વ છે જ નહિ. જગતમાં મૂળ ત તરીકે તેઓ પૃથ્વી, પાણું, અગ્નિ, વાયુ અને આકાશ, એ પાંચ ભૂતે જ માને છે. તેઓની માન્યતા એવી છે કે આ પંચભૂતેથી ઉપરાંત એકપણ એકાન્ત પદાર્થ આ જગતમાં છે જ નહિં, માટે જગતના બધા પદાર્થો એ પંચભૂતના સંમિશ્રણાદિથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. જેમ મદિરામાંથી મદશક્તિ પ્રગટે છે, તેમ પંચભૂતના સમૂહમાંથી પ્રાણીઓમાં પ્રાણ ત્યા ચૈતન્ય શક્તિ પ્રગટ થાય છે. મનુષ્યાદિ જ ચેતન છે, એ વાતની તેઓ, ના, પાડી શકતા નથી. પરંતુ ચૈતન્ય છે,
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માનું અસ્તિત્વ
માટે આત્મા જેવું કંઈક હાવુ જોઈએ, અને આત્માને એક સત્—શાશ્ર્વત પદાર્થ તરીકે સ્વીકારવા જોઈ એ, એ વાત તેમના ગળે ઉતરતી નથી. તેઓ કહે છે કે ધાન્ય અને ગાળ જેવી વસ્તુએ સડતી સડતી દારૂના રૂપમાં પિરણામ પામે છે, તેમ મસ્તકમાંથી ચૈતન્ય ઉત્પન્ન થાય છે. માટે જડપદાર્થથી જુદા એવા આત્મા નામના સ્વતંત્ર પટ્ટા હોવાનુ માનવુ તે જરૂરી નથી.
અજ્ઞાનતાનું સ્પષ્ટીકરણ :
આ બધાની સામે જવાબ આપવા માંગીએ તે એમ કહી શકીએ કે ચૈતન્ય એ જો પંચભૂતના ખનેલા જડ શરીરમાંથી જ પરિણમતુ હાય, એટલે કે ચૈતન્યનું ઉપાદાન કારણ જો જડ શરીર જ હોય, તે પ્રાણી, મરી ગયા પછી એ ચૈતન્ય કેમ જણાતું નથી ? મૃત્યુ પછી શરીર તે જેમનું તેમજ રહી જાય છે. એને કોઈ અંશ એ થઈ જતા નથી.
વળી શરીર એ જ જો ચૈતન્યનું ઉપાદાન કારણ હાય તે શરીરમાં જ્યારે વિકાર થાય છે, ત્યારે ચૈતન્યમાં પણ એવા જ વિકાર થવા જોઇએ; પણ અનુભવમાં એવુ કઈ જણાતુ નથી. વળી આનંદ, શેક, મૂર્છા, નિદ્રા ભય જેવા વિકારો ચૈતન્યમાં થાય છે, ત્યારે તેને અનુરૂપ વિકારો શરીરમાં પણ દેખાવા જોઇએ, પરંતુ એવું કંઇ દેખાતું નથી.
?
કે વળી એક જાડુ તેમ તેની
+
બીજો પણ વાંધા એ નડશે કે પ્રાણિ જેમ.. બુદ્ધિ પણ વધારે રહેતી હાવી જોઇએ.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
આત્મવિજ્ઞાન
પરંતુ મેટે ભાગે તે એથી ઉલટુ જ જોવામાં આવે છે. ચૈતન્યના ઉપાદાન કારણરૂપ જો શરીર હોય તે એમ બને જ કેમ ? ન્હાના અને પાતળા શરીરવાળા પ્રાણિએ બહુ બુદ્ધિશાળી હાય એવું પણ બને છે. વળી ચક્ષુથી જોનારા, નાસિકાથી સુધનારેા, કાનથી સાંભળનારા, જીભથી ચાખનારો અને ચામડીથી સ્પર્ધા કરનારા કહે છે કે હું ચક્ષુથી દેખુ છું. હું નસિકાથી સુઘું છું, હું કાનથી સાંભળું છું. હુ જીભથી ચાખું છુ, હું ચામડીથી સ્પર્શે જાણું છુ.
શરીર ઉપર કઈ અંગારે ચાંપે ત્યારે છું, એમ ખેલાય છે. આમ મળવાની વેદનાને “હું છુ.” એમ સૌ ખેલે છે. એ “હું” ” કોઇક ખરૂં કે નહિ ? એટલે કે “હું જ્ઞાન હમેશાં રહ્યા કરે છે.
પ
હું” ખળું
સમજે છે.
કોણ ? કાણું છું” એવુ
તે
tr
તે “ મારૂ
હું
” જેને
આ જ્ઞાન શરીરમાંથી ઉત્પન્ન થતું હોય શરીર ” એવા પ્રયોગ કઇ રીતે સભવે ? માટે “ કહીયે છીએ. તે શરીરથી ભિન્ન એવા આત્માની સિદ્ધિ સ્પષ્ટ થાય છે.
શરીર અને ઇંદ્રિયથી આત્માનું ભિત્ત અસ્તિત્વ :
આપણે શરીરને તે પ્રત્યક્ષ જોઇએ છીએ. એ શરીરમાં ચેતના છે. એ ચેતના તે બીજું કઈ નથી, પરંતુ તે જ આત્મા છે. ચક્ષુ વડે દેખાતુ અને રસરાદિ ધાતુઆથી ભરેલુ જે શરીર, એ જ કઈ આત્મા નથી. પરંતુ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
Mrinnnnn
આત્માનું અસ્તિત્વ શરીર એ તે એક એજીન રૂપ છે. શરીરરૂપી એજનને ડ્રાઈવર જેમ ચલાવે તેમ ચાલે છે. ડ્રાઈવર જે શરીરરૂપી એજીનને હાથ ઊંચો કરાવવા માંગે તે એ ઉચે થાય છે. એ હાથ કે પગને ડ્રાઈવર જે સીધે, આડ, વાંકે, ઉચે, નીચે, ગમે તેમ કરાવવા ઈચ્છે છે તે રીતની ક્રિયા તે હાથવડે થાય છે. શરીરમાં સ્વયં એવી કઈ શક્તિ નથી કે જેથી તે પોતાની મેળે જ લાંબુન્ટુકું થાય. મરણ પછીના શરીરની શક્તિ એ તેને પ્રત્યક્ષ પૂરાવારૂપ છે. શબરૂપે બની રહેલું શરીર ચાલતું નથી. એ ઉપરથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે જીવના શરીરમાં શરીર યંત્રને સંચાલક તે આત્મારૂપ ડ્રાઈવર જ છે. જે રીતની હલન-ચલન આદિ ક્રિયાઓ સચેતન શરીરમાં પ્રત્યક્ષ જોવાય છે. તેવી ક્રિયાઓને શબમાં તે બિલકુલ અભાવ જ દેખાય છે.
આનું કારણ સ્પષ્ટ રીતે એ જ સમજાય છે કે શરીરરૂપી સાધન દ્વારા ક્રિયા કરનારે શરીરમાંથી ચાલ્યો ગયા પછી નિર્જીવ જડ શરીરમાં ઉપક્ત કેઈ પણ પ્રકારની કિયા સંભવી શકતી નથી. આથી અવશ્ય માલુમ પડે છે.' કે આ શરીરરૂપી એજીનમાં તેનું સંચાલન કરનાર કે અવશ્ય છે. અને એવી જે ચીજ છે, તેનું નામ જ આત્મા છે. એ આત્મા તે અરૂપી હેવાથી ચર્મચક્ષુ વડે દષ્ટિગેચર થઈ શક્તા નથી.
INછે, અથા ય, સુણો ચા પણ આ तिळमध्ये यथा तैलं, देहमध्ये तथा जीवः ।।
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
* આત્મવિજ્ઞાન m
immm ભાવાર્થ–જેમ પથ્થરને વિષે સુવર્ણ દુધને વિષે ઘી, અને તલમાં તેલ, સાગત રહેલાં છે, તેવી જ રીતે આ શરીરને વિષે જીવ રહેલું છે.
" : " . - काष्टमध्ये यथा वन्हि, शक्तिरुपेण तिष्ठिति । ...
अयमात्मा शरीरेषु, यो जानाति स पंडितः । .. . ભાવાર્થ–જેમ કાષ્ટને વિષે અગ્નિ, તે શક્તિ રૂપે રહેલી છે, તેમ આ આત્મા શરીરને વિષે રહેલે છે, એમ જે જાણે છે, તે જ ખરે પંડિત છે. , , , નાર્તિકેના દુરાગ્રહની નિષ્કલતા - ૧ ૧
આ રીતે આત્મઅસ્તિત્વને ખ્યાલ થઈ શકતું હોવા છતાં પણ જેઓ ખરેખર શંકાશીલ છે, તેમને તે એટલાથીયે પણ સંતેષ થતું નથી. આ શંકાશીલે તે કહે છે કે જે વસ્તુ, વસ્વરૂપે છે, તે અરૂપી હોઈ શકે જ નહિં અને જે અરૂપી હોય તે વસ્તુ હતી જ નથી. અર્થાત્ અરૂપી આત્મા જેવા પદાર્થનું હોવાપણું છે જ નહિં; કારણ કે જે વસ્તુ દષ્ટિગોચર ન થાય, તેનું અસ્તિત્વ કઈ રીતે માની શકાય?
અને પ્રત્યુત્તરમાં કહેવાનું કે શરીરે સ્પશત શત કે ઉષ્ણવાયુ દૃષ્ટિગોચર નહિં થતું હોવા છતાં પણ તેનું " અસ્તિત્વ આપણે માન્ય રાખીએ છીએ. વળી ચૂલા ઉપર ઉકળતા પાણીની વરાળ અમુક ઉંચાઈ એ ગયા બાદ વાયું સાથે ભળી જાય છે, ત્યારે દેખી શકાતી નથી, તે પણ તે વખતે વરાળ નથી એમ કહીને વરાળના અસ્તિત્વને
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માનું અસ્તિત્વ
૧૧.
અસ્વીકાર કરી શકાતા નથી. વસ્તુનું કદાચ રૂપાંતર થાય પણ મૂળ દ્રવ્યને કદાપી નાશ થતા જ નથી.
5
આપણી પ્રાચિન આ વિદ્યા પ્રમાણે એક વાત માન્યું. રાખવી પડે છે કે આ જગતમાં જે કાંઈ છે, તેના નાશ. નથી જ. તે જ રીતે વરાળના પણ કોઈ રીતે નાશ થતા જ નથી. એટલે વરાળ છે, એમ તે વરાળની અદ્રશ્યતા દરમિયાન પણ માન્ય રાખવુ જ પડે છે. હવે સાધારણ બુદ્ધિથી વિચાર કરીએ તે કહેવુ જ પડશે કે વરાળ જેવા પદાર્થ કે જે પૌદ્ગલિક છે, જેના પરમાણુએ છે, જે દ્રશ્યમાન છે, જે સ્થૂલ છે, એવા પદાર્થ પણ હોવા છતાં તે દેખી શકાતા નથી એવુ બને છે. તે પછી આત્મા જેવા અમૃત્ત પદાર્થ પણ હોવા છતાં દેખી ન શકાય તેમાં શુ આશ્ચય ?'
'
''
શ્રદ્ધાળુ છે, તે તા આ દ્રષ્ટાંત ઉપરથી આત્મા
!.
છે, એવું માન્ય રાખવામાં વાંધા લેશે નહિ'. પરંતુ અદગ્ધ છે, તેઓ હજુ પણ આત્માને માન્ય રાખવામાં આનાકાની જ કરશે. અને જેથી તેઓ એવી દલીલ કરે કે વરાળ તે સ્થૂલ પદા હોવાથી તેનુ હાવાપણું તો તેની ગેરહાજરીમાં પણ માની શકાય છે. પરંતુ આત્મા તો અરૂપી ચીજ છે, તો પછી રૂપી 'ચીજનુ' ઉદાહરણ અરૂપી ચીજને કેવી રીતે લાગુ પડી શકે? અરૂપી ચીજ જો દ્રશ્યમાન હોય તો જ તેના અસ્તિત્વની સાબિતી થાય.
શકાવાદી એની આવી દલીલ ખરેખર વિચિત્ર પ્રકારની
*
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
આત્મવિજ્ઞાન ગણાય. આંધળે એમ કહે કે-હું તે સૂર્યને જો નજરે જોઈ શકીશ તો જ એમ માની શકીશ કે સૂર્ય છે. નહિતર સૂર્યના અસ્તિત્વને હું માનવાને નથી. તો એવા જડભરતને આપણે કેવી રીતે સંતોષી શકવાના હતા? આંધળે માણસ સ્કૂલ વસ્તુને દેખી નથી શકતો એટલે તે સ્થૂલ વસ્તુના સ્વરૂપને જેવાને લાયક નથી. છતાં પણ બીજી રીતે તેને -વસ્તુનું જ્ઞાન કરાવી શકાય.
આંધળાને સોનું અને ચાંદી બન્નેના ટુકડા હાથમાં આપીએ અને પછી તેનું માપ અને વજન તેને કહી બતાવીએ તો તે ઉપરથી અમુક પદાર્થ સેનું છે, અમુક પદાર્થ રૂ૫ છે, એમ તે જાણી શકે.
એક હાથમાં કુલ હોય અને બીજા હાથમાં ઘાસલેટ કે હોય તો તે સુંઘવાથી તેને પારખી શકીએ કે આ કુલ છે, અને આ ઘાસલેટ છે. પાણી ઠંડુ અને ગરમ હોય તો સ્પર્શ દ્વારા તેને સમજાવી શકીએ કે, આ. ઠંડું પાણી છે, અને આ ગરમ પાણી છે. અર્થાત્ આંધળાને આપણે સ્પઊંદિદ્વારા જગતની સ્કૂલ વસ્તુઓનું જ્ઞાન આપી શકીએ છીએ. પરંતુ તેના સ્વરૂપને આપણે દેખાડી શકતા નથી. ! આને અર્થ એ થાય છે કે આંધળે માણસ પદાર્થના સ્વરૂપને દેખવાને લાયક નથી. જો કેઈ વ્યક્તિ એમ કહે કે હું નજરે જોઈ શકું તોજ આત્માને માની શકે તો તેને જવાબ એ જ છે કે જેમ આંધળે ભણસ સ્પર્ધાદિને માટે લાયક છે, પરંતુ સ્વરૂપને દેખવા માટે લાયક નથી. તેજ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
આત્માનું અસ્તિત્વ પ્રમાણે આ જગતના મનુષ્ય પણ પૌગલિક વસ્તુઓને જ જાણવામાં સમર્થ છે. કેવળજ્ઞાની સવાય આ જગત તો અરૂપી પદાર્થો દેખવાના સંબંધમાં અસમર્થ છે. અર્થાત્, અરૂપી પદાર્થો જોઈ શકવાની શકિત, કેવળજ્ઞાની સિવાય વિશ્વના કોઈપણ અન્ય પ્રાણમાં હોઈ શકે જ નહિ.
અરૂપી પદાર્થો જેવાની શક્તિ કોઈનામાં પણ હોય. તો તે એક માત્ર સર્વજ્ઞ પરમાત્મામાં જ હોય છે. સર્વજ્ઞ ભગવંતો આ સંસારના રૂપી અને અરૂપી એ સઘળા પદાર્થો અને તેના ગુણધર્મો જાણી શકે છે. તે સિવાય અરૂપી. પદાર્થને જાણવાની તાકાત બીજા કોઈમાં પણ હોઈ શકતી નથી..
માણસ દરેક વસ્તુને ઇન્દ્રિયથી જુએ છે. પરંતુ ઈંદ્રિયે તો કેટલું અલ્પ જોઈ શકે છે, તે વિચારો તો સમજાશે કે પાણીના ગ્લાસમાં આંખ વડે જવાથી એકે જીવ (ત્રસજીવ) ન દેખાય. પણ મેગ્નિફાઇંગ ગ્લાસથી જશે તો. હજાર જીવ જોઈ શકાશે. માટે સમજવું જરૂરી છે કે કેટલાક પદાર્થો એવા પણ હોય છે કે જે એકલી આંખથી જોઈ શકાય નહિ. તે કોઈ સાધન વડે જ આંખથી દેખી શકાય. અને. સાધનથી પણ જે ન દેખી શકાય તે સર્વજ્ઞને સર્વજ્ઞતાથી દેખાય.
| સર્વજ્ઞતા તો જીવ માત્રમાં છે. પરંતુ સંસારી જીવની તે સર્વજ્ઞતા કર્યાવરણથી આચ્છાદિત બનેલી છે. દરેક જીવ પિતાનામાં રહેલી સર્વજ્ઞતા પ્રગટ કરીને તે સર્વજ્ઞતા વડે
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૧૪
આત્મવિજ્ઞાન
વિશ્વના રૂપી–અરૂપી સર્વ પદાર્થને અને તેના ત્રણે કાળના ગુણધર્મને જાણી શકે છે. - મેગ્નિફાઈડ ગ્લાસના ઉપગ વડે પાણીને ગ્લાસમાં હજારે જીવ. જોઈ શકતા અનુભવી, મેગ્નિફાઇંગ ગ્લાસની સમજણ વિનાના ગામડીઆ ગમારને તે ગ્લાસના પાણીમાં હજારે જીવ હોવાનું કહે છે, તે ગમાર કદાપિ માનવા તૈયાર થાય નહિં.
તેવી રીતે સર્વજ્ઞતાની સમજ વિનાનો જીવ, સર્વએ સર્વજ્ઞતા વડે આવિષ્કારિત પદાર્થ વિજ્ઞાનને સમજી ન શકે તે સ્વાભાવિક છે.
સર્વજ્ઞતા એ શું છે? તે કેવી રીતે પ્રગટ થાય છે ? પ્રગટ થતાં પહેલાં તેની પ્રગટતાનું અવધક તત્વ શું છે? તે અવધક તત્વ ક્યાંથી આવ્યું ? કેવી રીતે આવ્યું? તેને કેવી રીતે હટાવી શકાય? કેણે હટાવ્યું ? તે હટાવીને સર્વજ્ઞ બનનાર આત્માની સર્વજ્ઞતા દ્વારા આવિષ્કારિક પદાર્થ વિજ્ઞાન, વર્તમાન વૈજ્ઞાનિક ક્ષેત્રમાં યંત્રાદિ સામગ્રી દ્વારા
આવિષ્કારિત વિજ્ઞાનવડે કેવી રીતે સત્ય પૂરવાર થયું ? : આ બધી સમજણ જૈનદર્શનના દ્રવ્યાનુયેગવિષયી ગ્રંથના - અધ્યયનથી જ જાણી-સમજી શકાય છે. પ્રત્યક્ષ અને પક્ષ પ્રમાણુથી વસ્તુની સિદ્ધિ –
જગતની પ્રત્યેક વસ્તુનું અસ્તિત્વ, પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી જ માનવાને આગ્રહ કરે તે તે માત્ર હઠવાદ કે કદાગ્રહ જ
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માનું અસ્તિત્વ છે. પદાર્થો જાણવાને માટે પ્રમાણના બે ભેદ છે. (૧) પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ અને (૨) પક્ષ પ્રમાણ. જે જીવ પોતાના ઉપ
ગથી દ્રવ્યને જાણે તે પ્રત્યક્ષપ્રમાણુ કહેવાય છે. જેમ "કેવળી ભગવાન છએ દ્રવ્યને પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી જાણે તથા દેખે પણ છે.
પક્ષ પ્રમાણમાં વસ્તુને પ્રત્યક્ષ રીતે ન જાણી શકે. પરંતુ (૧) અનુમાન (૨) આગમ અને (૩) ઉપમાન, એ ત્રણ પ્રકારમાંથી કઈ પણ એક યા અધિક પ્રકારથી જાણી શકાય.
વ્યાપ્ય દેખીને અનુમાનથી વ્યાપકનું જ્ઞાન થાય. જેમકે ધુમાડો દેખીને અગ્નિનું અનુમાન થાય. એ રીતે જે જ્ઞાન થાય તે અનુમાન પક્ષ જ્ઞાન કહેવાય.
- શાસ્ત્રની શાખથી જે વાત જાણયે, જેમકે દેવક તથા નરક અને નિગેટ વગેરેને વિચાર, શાસ્ત્રથી જાણીયે છીએ, તે “આગમ પ્રમાણ” પરોક્ષ જ્ઞાન છે.
કઈક વસ્તુને સમાન દ્રષ્ટાંત આપીને ઓળખાવવી તે ઉપમાન–પ્રમાણ પરોક્ષજ્ઞાન કહેવાય. દુધમાં ઘીની જેમ દ્રષ્ટાંત દ્વારા શરીરમાં રહેલ આત્માનું અસ્તિત્વ સમજવું તે ઉપમાન પક્ષ જ્ઞાન કહેવાય.
એવી રીતે આત્માને પ્રત્યક્ષ કેવળજ્ઞાની (સર્વજ્ઞ જ જઈ શકે. છદ્મસ્થ શું અસર્વજ્ઞ), છએ તે ઉપરોક્ત ત્રણ
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
આત્મવિજ્ઞાન
પ્રકારના પક્ષ પ્રમાણથી જ આત્મા અને પુનર્જન્મનુ અસ્તિત્વ માનવું જોઇએ.
અલ્પજ્ઞ આત્મા, પેાતાના અલ્પ જ્ઞાનના જ્યારે આગ્રહી અને છે, ત્યારે સાક્ષાત્ ભગવાન પણ તેના સંશયાને ટાળવા માટે અસમર્થ બને છે. સરળ હૃદયી માર્ગાનુસારી આત્માએ પણ આ હકીકતને સારી રીતે સમજી શકે તેમ છે. એવા એમાંના એકે કહ્યું છે કેઃ
अज्ञः सुखमाराध्यः सुखतरमाराध्यो विशेषज्ञ । ज्ञान लव दुर्विग्धः, ब्रह्माऽपि तं नरं न रंजयति ॥
આથી સિદ્ધ થાય છે કે કહેનાર સર્વજ્ઞ હાય તો પણ, શ્રવણુ કરનાર જો સ્વમતના આગ્રહી અને અલ્પજ્ઞ હાય તો તે સત્તુ વચન ઉપર પણ શ્રદ્ધા કરી શકતો નથી. સજ્ઞ વચન સત્ય છે, એવુ હૃદયથી તો તે સ્વીકારી શકતો જ નથી. યાવત્ નિઃશ ંસય બની શકતો નથી. એટલુ જ નહિં. પણ તે પોતાના મનથી વિરૂદ્ધ જતી સ`જ્ઞ ભગવાનની વાતોને ખાટી હાવાનું જાહેર કરે છે. પરંતુ જગતમાં જે વસ્તુ જેવા સ્વરૂપે છે, તેવા સ્વરૂપે તે વસ્તુને કદાગ્રહના વશે કોઈ ન માને તેથી કરીને તે વસ્તુ તે તે સ્વરૂપથી કદાપી નષ્ટ થઈ શકતી નથી.
જૈનદન, ચારવેદ, ઔદ્ધદર્શીન, સાંખ્યદર્શન, યાગ દન નૈયાયિકદર્શીન, એ દરેક દર્શનશાસ્ત્રો પરથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે શરીરથી ભિન્ન એવા આત્માનુ' અસ્તિત્વ, એક સત્ પદાર્થ તરીકે અવશ્ય છે. છતાં પણઃ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માનું અસ્તિત્વ
m
inimum अनंत ब्रह्मणोरुप, निज देहे व्यवस्थितम् ।। ज्ञानाहीना न पश्यति, जात्यंधा इव भास्कर।
ભાવાર્થ-જેમ જન્મથી અંધ પ્રાણિ, સૂર્યને દેખતે નથી, તેવી રીતે જ્ઞાનચક્ષુથી રહિત પ્રાણિ, સ્વશરીરને વિષે વ્યાપક છતાં અનંત બ્રહ્મજ્ઞાન સ્વરૂપી આત્માને દેખતે નથી. વૈજ્ઞાનિક વિદ્વાનોની વિચારધારા –
- વર્તમાનકાળમાં જે લેકે વસ્તુતત્વને ખુલાસે કરવામાં તે અંગે કેવળ વૈજ્ઞાનિક વિદ્વાની વિચારધારા ઉપર જ આધાર રાખે છે, તેવા લેકે, વૈજ્ઞાનિકક્ષેત્રમાં મશહુર ધુરંધર વૈજ્ઞાનિક “સર ઓલિવર લજ” અને “લેડ કેબિન” ની માન્યતા વિચારે તે દેહથી ભિન્ન એવા આત્માના અસ્તિત્વ અંગેની તેમની શંકા આપોઆપ દૂર થઈ જાય છે.
આ બન્ને ચૈતન્યવાદિઓની વિચારધારા અમુક વર્ષો પહેલાં “વસન્ત” નામે પત્ર (છાપા)માં પ્રકાશિત થઈ હતી. આ બન્ને પાશ્ચાત્ય જ્ઞાનવિશારદ વૈજ્ઞાનિકેએ પિતાની સમગ્ર જીંદગીને ભૌતિક ખેજમાં વીતાવી હતી. પરંતુ તેમની દ્રષ્ટિ, ભૂતેથી પર એવા આત્મતત્વ તરફ પણ પહોંચી હતી. તેમનું મન્તવ્ય હતું કે –
ચેતનના સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ વિના જીના શરીરની વિલક્ષણ રચના કઈ પણ રીતે બની શક્તી નથી. જ્ઞાનની
આ. ૨
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
આત્મવિજ્ઞાન
જડ આ મસ્તિષ્ક નથી, પણ આત્મા છે. મસ્તિષ્ક તા જ્ઞાનના આવિર્ભાવાનું સાધન માત્ર છે.”
આ રીતે તેઓએ ચેતન તત્ત્વને જડથી જુદું માની ઘણી જ સાવધાનીવાળી વિચારશ્રેણીથી જડવાદીઓની યુક્તિએનું ખંડન કર્યુ. છે.
આત્માના અસ્તિત્વ અંગે “હું છુ ” એ રીતે રહેતા જ્ઞાનની હકીકત ઉપરથી સ્પષ્ટ રીતે સમજી શકાય છે કે “ હું ” એટલે કાંઇક છું, તે વાત સિદ્ધ છે. એ “હું” એ એજ આત્મા. આ રીતે શરીરથી ભિન્ન એવા આત્મદ્રવ્યની સિદ્ધિ તા સ્પષ્ટ છે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્જન્મ
કેટલાક લેકે પાંચ ભૂત સાથે છઠ્ઠો પદાર્થ “જીવ” માને છે, પરંતુ તેની ઉત્પત્તિ તથા નાશ, પાંચ ભૂતની સાથે જ માને છે. તેમનું માનવું એવું છે કે-“પાણી તે વરાળરૂપે થાય છે. તે જ વરાળ પાછી પાણી રૂપે થાય છે. વરાળ વસ્તુ દેખાય છે જુદી, પરંતુ તે પાણી જ છે. અગ્નિ તથા પાણીના સંગથી વરાળ ઉદ્દભવી છે. તેમ આત્મા પણ છે તે ખરે, હલન-ચલન-બોલવું વગેરે કામ જીવનું ખરૂં, પરંતુ તે જીવ કે આત્મા જે કહે તે ચીજ, પાંચ ભૂતોથી જ ઉત્પન્ન થયેલી છે. પાણીથી ઉત્પન્ન થયેલ વરાળ, જેમ પાછી પાણીરૂપે થઈ જાય છે, તેમ પાંચ ભૂતેમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ ચેતના-જીવ જે કહો તે પાછે પંચભૂત રૂપે થઈ જાય છે. માટે જીવને ભવાંતર જેવું કંઈ રહેતું નથી.”
આવા મતવાળાએ આત્માને માન્ય ખરો, પણ વાસ્તવિક રીતે નહિ માનતાં ઉત્પત્તિ તથા નાશ અડી જ રાખ્યાં. આ રીતે ભવાંતર (પુનર્જન્મ)ને તેઓએ માન્યું નહિં.
ભવાંતર માનનારને પુણ્ય-પાપની વાત પણ માનવી પડે. અને પુણ્ય-પાપની વાત સ્વીકારનારને સ્વચ્છેદી (અધ્યાત્મ માર્ગથી વિપરીત) જીવન પર પણ પ્રતિબંધ મૂક પડે. એટલે પુનર્જન્મની વાતને જ ઉડાવી દેવાથી ભૌતિકવાદની
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
આત્મવિજ્ઞાન
મહત્તા સચવાઈ શકે. એ રીતે શરીરથી ભિન્ન એવા આત્મદ્રવ્યને સ્વીકાર કરવા છતાં પણ, પુનર્જન્મને માન્ય નહિ રાખનારાઓ નાસ્તિક જ કહેવાય. કારણ કે જૈનદર્શન અને અન્ય દર્શનેમાં પણ નાસ્તિકતાનું લક્ષણ બતાવતાં કહ્યું છે કે–“રાત પોલિરિતિ મતિર્થસ્થ : નારિર :” અર્થા– જેની માન્યતામાં પરલેક વિગેરે નથી તે નાસ્તિક છે.
જીવની જવાબદારી આ ભવ પૂરતી જ માની ભવાંતર માટેની જવાબદારીથી છૂટી જવા, નાસ્તિકવાદીઓ કહે છે કે આત્મા નથી એમ કેણ કહે છે? છે! છે ! પણ જેમ પરપેટ તે પાણીમાં પ્રગટે છે, અને પાછે પાણીમાં જ લીન થાય છે, તેવી રીતે આત્મા પણ પાંચ ભૂતમાં ઉત્પન્ન. થાય છે, અને તેમાં (પાંચ ભૂતેમાં) જ તે નાશ પામે છે. આવી માન્યતા ધરાવનાર માટે પાપને માર્ગ ખુલ્લે જ રહે છે. વર્તમાનયુગના કેટલાક જડવાદીઓ કેટલેક અંશે. એ જ સિદ્ધાન્તને પડઘો પાડી રહ્યા છે.
પુનર્જન્મને નહિં માનવાથી થતું નુક્સાન
પુનર્જન્મને નહિ માનવાથી કર્મબંધ, મેક્ષ, તેમજ આત્માની નિત્યતા સિદ્ધ થતી નથી. ધર્મ અને અધર્મની પણ સિદ્ધિ થતી નથી. અન્યના ઉપર ઉપકાર કરવાની નીતિ પણ કેટિ ઉપાયે સિદ્ધ થતી નથી. કેમકે જ્યાં પુનર્જન્મની માન્યતા નથી, ત્યાં એ બધું શા માટે? આનાથી આપણું કલ્યાણ શું?
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્જન્મ
વળી પુનર્જન્મની માન્યતાના અભાવે જગતમાં “મસ્ય ગલગલ જેવી હાલત થાય છે.” બળીયાના બે ભાગ જેવું બને છે. લુંટફાટ, ખૂન, ભ્રષ્ટાચાર, એટમ આદિ બેઓની વૃષ્ટિ દ્વારા કરેડે અબજો માનવને સંહાર, પ્રજાને અનેક વિધ પ્રયત્ન છતાં અણુબોમ્બના અખતરા બંધ નહિં કરવાને આગ્રહ, આ બધું શાથી? એ ખૂબ ઊંડા ઉતરીને વિચારીશું તે આપણને સમજાશે કે જીવના અસ્તિત્વની કેવળ આ ભવ પૂરતી જ માન્યતાના હિસાબે આ બધી મત્સ્યગલાગલ જેવી સ્થિતિ વિસ્તાર પામી છે.
આધુનિક વૈજ્ઞાનિકે એ ગમે તેટલા આવિષ્કાર કરી જગત સમક્ષ અનેક ભૌતિક અનુકૂલતાનાં સાધન ઉપસ્થીત કર્યા. પરંતુ જગતમાં શાંતિ ક્યાં છે?
પુનર્જન્મને માનનારાઓએ જગતનું જે ભલું કર્યું છે, તેવું ભલું અદ્યાપિ પર્યત જડવાદીઓએ નથી કર્યું. પુનર્જન્મને માનનાર રાષ્ટ્રોએ જગતમાં જેવી શાંતિ ફેલાવી છે, તેવી શાંતિ કોઈ જડવાદી રાષ્ટ્રોએ ફેલાવી નથી. પુનર્જન્મને માનનારાઓએ જેવી રાજ્યભક્તિ અને રાજાની ભક્તિ કરી છે, તેવી જડવાદીઓએ કદાપિ કરી નથી.
પુનર્જન્મને માનનારાઓ જ ઈશ્વર અને ગુરૂની ભકિત કરે છે. સર્વ ની દયા કરે છે. પોતાના આત્મસમાન અન્ય આત્માઓને માની કેઈને દુઃખ આપતા નથી. લડાઈટંટા વિગેરે પાપકર્મથી દૂર રહે છે. સર્વ જીવોનું ભલું ચાહે છે. નીતિધર્મમાં ચુસ્ત રહે છે. હૃદયમાં પુનર્જન્મની પડેલી ઊંડી છાપ,
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન દુર્ગણોને નાશ કરે છે. પુનર્જન્મને માનનારા રાષ્ટ્રમાં જ સહાનુભૂતિ, પ્રેમ, પોપકાર, દયા, નીતિ, લાંચરૂશ્વતને અભાવ, એ વગેરે દિનપ્રતિદિન વૃદ્ધિ પામે છે. આધુનિક શિક્ષણ પ્રાપ્તિમાં ભવાંતરના ધ્યેયની ગંધ સરખી પણ નથી. વર્તમાન જીવનની સુખપ્રાપ્તિના સંગમાં ભવાંતરનું લક્ષ્ય રાખવામાં આધુનિક શિક્ષિતે પાગલપણું ગણે છે. વર્તમાન કેળવણી પામેલાઓની જાહેર સભાઓમાં, મેળાવડામાં, પાટીઓમાં અગરતે કોઈપણ પ્રકારના ઉત્સવમાં, વર્તમાન જીંદગીની ભૌતિક સામગ્રીની અનુકુળતાને અનુસરતાં વક્તવ્ય કે વાર્તાલાપ કરનારા જ વિદ્વાન વક્તાઓ કહેવાય છે. પશ્ચિમની આ સંસ્કૃતિનાં મૂળ, અધ્યાત્મપ્રધાન એવા ભારતની પ્રજામાં પણ હવે ખૂબ ઉંડા ઉતરતાં જાય છે.
ભવાંતરના આત્મીય હિતને અનુલક્ષીને પૂર્વના ધર્માચાર્યોએ નિયંત્રિત ધાર્મિક ક્રિયાકાંડો કે મહોત્સવની આધુનિક શિક્ષિતે દ્વારા ઠેકડી ઉડાવાય છે. આ બધી સ્થિતિ, પુનર્જન્મ પ્રત્યેના અવિશ્વાસ કે ઉપેક્ષાવૃત્તિના સંસ્કારથી જ ઉત્પન્ન થયેલી છે. પરંતુ આ રીતે વહેતી જીવનધારા દ્વારા જગતમાં ગમે તેટલી શાંતિની ઉષણાઓ કરીએ, માનવસેવાની ટેલ ફેરવીએ, દેશેન્નતિની ભાવનાને પ્રચાર કરીએ, તે પણ તે બધાને સ્વીકાર કેવા હૃદયવાળા માનવીઓ કરે, તે વિચારવું ખાસ જરૂરી છે.
કેવળ આ ભવ પૂરતી જ આત્માના અસ્તિત્વની માન્યતાને ધારક મનુષ્ય, કયા હિસાબે પિતાને પ્રાપ્ત ભેગઉપભેગની સામગ્રીને બીજાના માટે ત્યાગ કરશે ? અગર
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્જન્મ
ખીજાઓને સુખી કરવા માટે સ્વયં દુઃખી સિદ્ધાન્તના આધારે સ્વીકારશે ? માટે સ્વા શ્રેષ્ઠતા નિશ્ચિત કરાવવા માટે પુનર્જન્મને કરવા જ પડશે. પુનર્જન્મ ન હેાત તે~~
૧૩
થવાનું કયા કરતાં પરાની સ્વીકાર અવશ્ય
निन्दतु नीतिनिपुणा यदिवा स्तुवन्तु, लक्ष्मीः समाविशतु, गच्छतु वा यथेष्टम् । अधैव वा मरण मस्तु, युगान्तरे बा, न्यायात्पयः प्रविचलन्ति, पदं न धीराः
બહુજન સ્તુતિ કરે યા નિન્દા કરે લક્ષ્મી આવે યા જાય, સ પદાર્થોથી પ્રિય એવા પ્રાણાના વિયેાગ કરાવનાર મરણ આજે આવે યા યુગાન્તરે આવે, તે પણ બુદ્ધિમાન પુરૂષા ન્યાયના માગેથી એક ડગલું પણ પાછા હટતા નથી. વગેરે પદા કેવળ સાહિત્યની શાભા માટે જ રહેવા પામત.
ઉપરના Àાકથી, જીંદગીના ભાગે પણ નીતિના પરિપાલનની મક્કમતા સૂચવવા વડે પુનર્જન્મની આપે।આપ સિદ્ધિ થાય છે. કારણ કે આ જીંગી પૂર્ણ થયા બાદ, આત્માનું અસ્તિત્વ ન રહેતું હાત તે નીતિના પાલનમાં મરણને પણ હુ ભર સ્વીકારી લેવાના શું હેતુ ? માટે જ્યાં પુનર્જન્મની શ્રદ્ધા નથી ત્યાં લક્ષ્મી અને પ્રાણ કરતાં પણ નીતિની કિંમત કદાપિ અધિક બની રહે જ નહિ.
એક જીવના જન્મ સમયે તે આત્મ દ્રવ્યની ઉત્પત્તિ, કે મરણ સમયે તે આત્મ દ્રવ્યના જગતમાંથી સથા નાશ
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
આત્મવિજ્ઞાન
થવાની માન્યતા તદ્દન ખોટી છે. કેમકે શરીરધારી તરીકે જન્મ પામ્યા પહેલાં તે જીવનું અન્ય કેઈ સ્થાને અસ્તિત્વ હતું જ નહિં. અગર તે શરીરમાંથી છૂટી ગયા બાદ પુનઃ દેહધારી તરીકે તે આત્માનું અસ્તિત્વ હશે જ નહિં, એવી માન્યતા ધરાવનાર ખોટા જ છે.
અનેક દાર્શનિકશાસ્ત્ર પ્રમાણે, અનુમાને, સંસ્કારે, વિજ્ઞાનકારે તથા પ્રત્યક્ષ પુરાવાઓથી પણ પુનર્જન્મ સિદ્ધ છે. તેમાં પ્રથમ દાર્શનિક શાસ્ત્રપ્રમાણથી પુનર્જન્મનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ કર્યા બાદ અન્ય પ્રમાણોથી પણ તેના અસ્તિત્વ અંગે વિચારીશું. જૈન દર્શનકારનું કથનइह खलु अणाइ जीवे, अणाइ जीवस्स, भवे, अणाइकम्म संजोग निव्वत्तिए, दुःखरूवे, दुःखकले, दुःखानुवन्धे
ભાવાર્થ–આ સંસારમાં નિશ્ચયથી જીવ અનાદિ છે. જીવને સંસાર અનાદિ છે. એ સંસાર, અનાદિ કર્મ સંગથી થયેલ છે. તથા દુઃખરૂપ છે. દુઃખના ફળવાળે છે. અને દુઃખને જ અનુબન્ધ કરાવનાર છે.
ઉપરોક્ત કથનમાં જીવનું અનાદિપણું હોવાના અંગે નવું શરીર ધારણ કરવા ટાઈમે (જન્મ પામવા ટાઈમે) આત્માને પુનર્જન્મ સિદ્ધ થાય છે.
एवं अणोरपारे, संसारे सायरंमि भीमंमिः पत्तो अणंतखुतो, जीवेहि अपत्त धम्मेहिं ।।
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્જન્મ
૨૫
ભાવાથ —એ પ્રમાણે અપાર અને ભય કર એવા સંસાર સમુદ્રને વિષે, ધર્મ નહિં. પામેલા જીવાએ અન તીવાર મરણ પ્રાપ્ત કર્યાં છે.
અહિં આં અન તીવાર મરણનું કથન, અન’તીવાર જન્મ પણ સિદ્ધ કરે છે. કારણ કે જન્મ હાય ત્યાં જ મરણુ છે. આથી પણ પુનર્જન્મ સિદ્ધ થાય છે.
વળી પણ કહ્યું છે કેઃ—
कोटिशो विषयाः प्राप्तः, संपदश्च सहस्रशः राज्यंतु शतशः प्राप्तं, न तु धर्म कदाचना ॥
|| ભાવા —આ જીવને ઈં દ્રિયોના વિષયેા કરાડાવાર પ્રાપ્ત થયા. હજારાવાર લક્ષ્મી પ્રાપ્ત થઇ. સેકડાવાર રાજ્ય પ્રાપ્ત થયું. પરંતુ કયારે ય પણ ધમ હજુ પ્રાપ્ત થયેા નથી.
ઉપરીક્ત સામગ્રીઓની અનેકશઃ પ્રાપ્તિસૂચક દ્વારા પણ પુનર્જન્મ નક્કી છે. નળી
काले अणा निहणे, जोणि गहणंमि भीषणे इत्थः ॥ भमिया भमिहिंति, चिरं, जीवाजिण वयण मलहंता ॥
ભાવા—અનાદિ અનંતકાળને વિષે, શ્રી જિન વચનને નહિ પામેલા જીવે ચેાનિવડે દુઃખ દેનાર, ભયંકર, આ સંસારને વિષે ઘણા કાળ સુધી ભમ્યા છે, અને ભ્રમશે.
આ રીતે ધમ પ્રાપ્તિના અભાવે સંસારમાં જીવાનું દીર્ઘકાળ પંત વિવિધ જન્મરૂપે થતું ભ્રમણુ તે અનેક વખત થતી પુનમની અત્યતા દર્શાવે છે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
આત્મવિજ્ઞાન જૈનેતર દર્શનકારેનું લક્ષણ:न साम्परायः प्रतिभातिबालं, प्रमाद्यन्तं वित्तमोहेन मूढम् ।। अयं लोको नास्ति एर इतिमानी, पुनः पुनर्वशमा पद्यते ॥
(कठोपनिषद्) ભાવાર્થ–ધનના મેહથી અંધ બનેલ અને પ્રમાદ કરવાવાળા તે મૂર્ખને પરલોકનું સાધન સૂઝતું નથી. આ લેક છે, પરલેક નથી. એમ વારંવાર માનવાવાળા પુરૂષે, વારંવાર મારા વશ (મૃત્યુ)ને પ્રાપ્ત કરે છે. न जायते म्रियते वा विषश्चि, न्नायंकुतश्चिन्न बभूव कश्चित् । अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते इन्यमाने शरीरे ॥
(कठोपनिषद्) ભાવાર્થ–આ આત્મા નથી ઉત્પન્ન થતે, નથી મરતે, આ આત્મા ન કેઈ બીજા કારણથી ઉત્પન્ન થયે છે, કે ન સ્વતઃ કઈ બન્યા છે. આ આત્મા, અજન્મા–નિત્ય-શાશ્વત અને પુરાતન છે. તથા શરીર હણાતે છતે પણ તે આત્મા હણાતું નથી. तद य इह रमणीय चरणा अभ्याशो हयत् रमणीयां योनि आपरन् ब्राह्मणयोनि वा क्षत्रीययोनि वा वैश्ययोनि वा । अथ य इह कपूय चरणा अभ्याशो हयत ते कपूयांयोनि आपोरन श्वयोनि वा शूकरयोनि वा चाण्डालयोनि वा ॥
(छान्दोग्य ५-१०-७)
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્જન્મ
ભાવાર્થ–સુકૃત આચરણ કરવાવાળાને જન્મ, શુભ નિમાં થાય છે. એટલે કે બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, અથવા વશ્ય ચેનિમાં. દુષુપ્ત આચરણ કરવાવાળાને જન્મ, અશુભ નિમાં એટલે કે કુતરા, સુઅર અથવા ચંડાળમાં થાય છે..
પારસીઓના ધર્મશાસ્ત્ર “ત્તિગ્રંથમાં લખ્યું છે કે, મનુષ્યને આ જીવનમાં દુઃખ અને શેકને જે અનુભવ થાય છે, તેનું કારણ પહેલા ભવમાં પોતે કરેલું કર્મ છે. બૌદ્ધદર્શનમાં જન્માન્તરવાદને ઉપદેશ:
કહેવાય છે કે બુદ્ધદેવે બોધિવૃક્ષની નીચે સંબંધિને. પ્રાપ્ત કરવા ટાઈમે નીચે મુજબ કલાક કહ્યો હતે.
अनेकजाति संसारं, संधाविस्सं अनिब्बिसं । गहकारकं गवेसंतो, दुक्रवा जाति पुनप्पुनं ।। गहकारक ! दिहोसि, पुन गेहं न काहसि । सध्वा ते फासुका भग्गा, गहकूरं विसंखितं ।। क्सिं वारं गर्तचित्तं, तण्हा न खय मज्झगा ॥
ભાવાર્થ–દેહરૂપ ઘરને બનાવનારને ઢંઢતાં ઢંઢતાં તે નહિં પામવાથી કેટલીયે વાર જન્મ લીધે છે. કેટલીયે વાર: સંસારમાં ભટકી ચૂક્યો છું. વારંવાર જન્મ લે બહુ જ દુઃખકારક છે ! હે ઘર બનાવવાવાળા ? આ વખતે તને, જોઈ લીધું છે. હવે તેને ઘર નહિં બનાવવા દઉં. તારા બધા ફંદો ત્રુટી ગયા છે. ગ્રહકૂટ નાશ થઈ ગયું છે. મારા... નિવણગત ચિત્તમાં તૃષ્ણ હવે નામ લેવાને પણ નથી.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
આત્મવિજ્ઞાન વળી બૌદ્ધોના પ્રધાન ધર્મગ્રંથ “મા”ને - “રષ્નાય” નામે ૨૪ મા અધ્યયનના પહેલા બ્લેકમાં કહ્યું છે કે – मनुजस्स क्मत चारिनो, तण्डा वड्ढ ति मालुवा विय । सोप्लुवती हुराहुरं, फलमिच्छं व वनरिंम वानरो ॥१॥
ભાવાર્થ –જેનું ચિત્ત પ્રમત્ત છે, તે મનુષ્યની તૃષ્ણ, માળવાની લતાની જેમ વૃદ્ધિ પામે છે. વનમાં ફળને ઢંઢવાવાળા વાંદરા જેમ હંમેશાં એક વૃક્ષથી બીજા વૃક્ષ પર કુદતા જ રહે છે, તેવી રીતે ઉપરોક્ત વ્યક્તિને પણ વારંવાર જન્મ થાય છે.
મુસલમાનમાં એક ધ્યાની સાધક સંપ્રદાય “સુફી” છે. તે વેદાંતી મુસલમાન છે. આ પંથમાં તે જન્માંતરના વિષયમાં - સુસ્પષ્ટ ઉપદેશ પ્રચલતિ છે. આ પંથમાં એક પ્રધાન આચાર્ય - જલાલુદીનરૂમી થઈ ગયા છે. તેમણે પોતાના “મસનવી" - ગ્રંથમાં જીવન વિવર્તનનું વર્ણન ઘણી જ સુંદરતાથી કર્યું
છે. તે કહે છે કે જીવ, પહેલાં સ્થાવર થઈ જન્મ લે છે. - ત્યાંથી વિવર્તન ગતિના અનુસાર ઊપ્લિજ થાય છે. કંઈયુગ
સુધી ઉપ્લિજની દેહમાં રહીને તે પશુનિમાં પ્રવેશ કરે છે. -ત્યાંથી વિવર્તન ગતિ દ્વારા તે મનુષ્ય થાય છે. અને ધીરે ધીરે ઉન્નત બનીને દેવતા બને છે. પરંતુ મનુષ્યની ચરમ સીમા કંઈ દેવત્વ જ નથી. અંતમાં તે ભગવાનની સાથે જઈ મળે છે. તે સમયે તેની જે મહિમા પ્રતિષ્ઠિત થાય છે, તેની કલ્પના પણ કહી શકાતી નથી.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્જન્મ
૨૯:
જન્માંતરના સમર્થનમાં સાંખ્યદર્શનકારામાં ઈશ્વરકૃષ્ણ ૪૦ વિ કારિકામાં કહ્યું છે કે—કૃત્તેિ રચાર - शिकेनशरीरेण इत्यत आह संसरति इति । उपात्तम उपातं षट्कौशिकं शरीरं जहातिहाय हायमुपादत्ते ।
' અર્થાત્ –લીંગશરીર વારંવાર પૂલશરીરને ધારણ કરે છે. અને તે ગૃહિત શરીરેને છેડતા રહે છે. તેનું નામ સંસરણ છે. વળી ૪૨ વીં કારિકામાં ઈશ્વરકૃષ્ણ કહે છે કે-નટવ7 ટચવિઝાતે જિલ્લામ્ વાચસ્પતિ મિશ્ર આનું ભાષ્ય કરે છે કે ચાદિન: તાં તાં મૂપિવાં વિધાય, परशुरामो वा अजातशत्रुर्वा घत्सराजो वा भवति. एवं तत् तत् स्थूलशरीर ग्रहणात् देवो वो मनुष्यो वा पशु र्वा वनस्पति વ મતિ સૂક્ષ્મ શરીરૂં. અર્થાત્ નટ જેવી રીતે રંગભૂમિકા ગ્રહણ કરીને ક્યારેક પરશુરામ, ક્યારેક અજાતશત્રુ અને
ક્યારેક વત્સરાજનારૂપમાં દર્શકોને દેખાય છે. તેવી રીતે. લિંગ, યા, સૂક્ષમશરીર, ભિન્ન ભિન્ન સ્કૂલ શરીર ગ્રહણ કરીને દેવતા, મનુષ્ય, પશુ યા વનસ્પતિના રૂપમાં પ્રતિભાસ થાય છે.
હવે ન્યાયદર્શનને માન્ય જન્માંતરની સિદ્ધિ વિચારીએ.. ન્યાય દર્શનમાં જન્માંતરનું નામ પ્રત્યભાવ છે.
પુનપત્તિઃ બેચમાવઃ ૨-૨-૧૩ સૂત્ર.
प्रेत्य भृत्वा भावो जननं प्रेत्यभावः । तत्र पुनरुत्यत्तिस्त्यिर्ने नाभ्यास कथनात् प्राग् उत्पतिः ततो मरणं तत उत्त्पत्ति इति प्रेत्य भावोऽयम् अनादि रपवर्गान्तः-(वात्स्यायन भाष्य)
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
આમવિજ્ઞાન
ગામ નિચવે છેચ માવધિ –૪–૧–૧૦ સૂત્ર.
नित्योयमात्मा प्रति पूर्वशरीरं जहाति म्रियते इति । प्रेत्य च पूर्व शरीरं हित्वा भवति जायते शरीरांतर मुपादत्ते इति सोऽयं जन्म मरण प्रबंधाम्यासो अनादिरपवगातः प्रेत्यभावो वेदितव्य ईतिवात्स्यान । ' અર્થાત-મરણ પછી જે બીજા જન્મ થાય છે, તેને પ્રેયભાવ કહે છે. જન્મ-મૃત્યુના એ વારંવાર પ્રવાહ અનાદિ છે. મુક્તિ સિવાય એ પ્રવાહ બંધ થવાને નથી. પાશ્ચાત્ય પંડિતેનું મંતવ્ય –
(૧) ઓગણીસમી શતાબ્દીમાં થઈ ગયેલા ઈંગ્લાંડના સર્વ શ્રેષ્ઠ વૈજ્ઞાનિક “હકસલે” વિવર્તવાદ અને ધર્મનીતિ (Evolutionand Ethies) નામે ગ્રંથમાં લખ્યું છે કે- તરલ મતિવાલે સિવાય અન્ય કેઈએ જન્માંતરવાદને એકદમ
અસંભવ બતાવી ઉડાવી નહિ દે. વિવર્તનવાદની માફક જન્માંતરવાદ પણ સત્ય ભૂમિ પર પ્રતિષ્ઠિત છે. અને * ઉપમાન (Analogy) પ્રમાણની રૂઢ યુક્તિ દ્વારા તેનું પણ - સમર્થન કરી શકાય છે.
(૨) પિલિશ વિશ્વવિદ્યાલયના પ્રસિદ્ધ અધ્યાપક લુટોલકી “નું કહેવું છે કે જન્માંતરની સત્યતાના સંબંધમાં અમને જરાપણ સંદેહ નથી. (Absointeert ainty of this Pre-exisfenee and reinearnation ). 241 Ganuni -અમને નિશ્ચય થયું છે કે આ વખતે પૃથ્વીમાં જન્મ થયા
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્જન્મ
પહેલાં પણ અમારા જન્મ થયા હતા. અને મરણ બાદ વળી પણ જન્મ થવાના.
(૩) ઓગણીસમી સદીમાં થઈ ગયેલ પાશ્ચાત્ય દેશના સર્વ પ્રધાન સાહિત્યરથી, વૈજ્ઞાનિક, દાર્શનીક અને કવિસામ્રાટ ગેટે” એકવાર કહ્યું હતું કે મારે દ્રઢ વિશ્વાસ છે કે હું જે આ ટાઈમે વર્તમાનમાં છું, તે જ હજારેવાર હતે. વળી પણ હજારેવાર પૃથ્વી પર આવીશ.
() વશીકરણ વિદ્યાથી જીવાત્માના પૂર્વજન્મની અને પુનર્જન્મની સિદ્ધિ કરનાર પરદેશના પ્રયોગવીર એલેકઝાંડરકેનને “ધી પાવર વીધીન” નામે અંગ્રેજી પુસ્તકમાં લખ્યું છે કે
“એક સમય એ હતું કે જયારે ઘણા વર્ષો સુધી પુનમને સિદ્ધાન્ત મારા માટે એક ભયાનક બની રહ્યો હતું. તે વખતે હું આ સિદ્ધાન્તને તેડી પાડવા માટે સતત પ્રયત્નશીલ રહે. હું તે વશીકરણ વિદ્યાને નિષ્ણાત હતે, એટલે ઘણીવાર અનેક વ્યક્તિઓ ઉપર વશીકરણ વિદ્યાના પ્રયોગ કરતે રહેતે અને તેમને ઘણું ઘણું વાતે પૂછતે પણ હતું. પરંતુ જ્યારે પણ કઈ વ્યક્તિ મને તેના પૂર્વજન્મની વાત કરતે, ત્યારે હું તેમની વાતને સખ્ત રીતે ઉખેડી નાખતે. પણ અફસેસ ! જ્યારે મારા ઘણુ બધા પ્રયેગામાં એ જ વાત પુનઃ પુનઃ આવવા લાગી ત્યારે તે મારે પણ માનવું જ પડયું કે જરૂર પુનર્જન્મ જેવી કઈ -વસ્તુ અસ્તિત્વ ધરાવે છે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨.
આત્મવિજ્ઞાના. આગળ જતાં શ્રી એલેકઝાંડરકેનને પિતાના તેજ પુસ્તકમાં બહુ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં વાત કહી છે કે-“વર્તમાન કાળનું જીવન જીવતે કેઈપણ માણસ પિતાના વર્તમાન જીવનમાં જે કાંઈ સુખ કે દુઃખની લાગણી અનુભવે છે, તેનાં કારણે, હકીકતમાં તે પૂર્વજન્મમાં જ પડેલાં હોય છે. એ કારણે અને તે માણસના વર્તમાન જીવનમાં જોવા મળતા આઘાતે અને તે પ્રત્યાઘાતેના કાર્યો વચ્ચે કોઈ સેતુ જરૂર છે. જેને પૂર્વ દેશના લોકે “કર્મના નામે ઓળખાવે છે, ઘણુ માણસે પિતાના વર્તમાન જીવનમાં વારંવાર ત્રાટકતી આપત્તિઓનાં કારણેને સમજી શકતા નથી. પરંતુ પુર્વ જન્મને સિદ્ધાન્ત એ કારણે શેધી આપે છે. શું સુખ કે શું દુઃખ, એ બન્ને કાર્યોનાં કારણે તે અવશ્ય છે. પછી તે. કારણે જીવાત્માના વર્તમાન જીવનમાં જોવા ન મળે તે જન્માંતરનાં તે હોય જ.”
આ “એલેકઝાંડર કેનેન” જેવા વશીકરણ વિદ્યાના નિષ્ણાતે સેંકડો પ્રગના અનુભવ પછી એવું સચોટ માને છે કે છઠ્ઠા નંબરના અત્યંત ઉઠા વશીકરણ પ્રગથી પૂર્વ જન્મની વાત સિદ્ધ થઈ જાય છે. અને તેથી તે વર્તમાન કાળના ગૂંચવણભર્યા અનેક પ્રશ્નોને ઉકેલ લાવી શકાય છે.. આ વિદ્યાના નિષ્ણાત દ્વારા જેમની ઉપર ઉંડા વશીકરણના પ્રયેાગ કરવામાં આવ્યા છે, એમાંના ઘણાને આત્માની સત્યતા અને નિત્યતા માટે પ્રશ્નો કરવામાં આવ્યા હતાત્યારે તે બધાએ બહુ સાફ શબ્દોમાં જે હકીકત કહી હતી.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્જન્મ
૩૭
તે દર્શાવતાં ૮ એલેકઝાંડર કેનાન ” પેાતાના તે ધી પાવર વીધીન ” નામે પુસ્તકના પેઈજ ૧૭૪ ઉપર લખે છે કે “ અમે જીવાત્મા મરતા નથી. અમે તેા શાશ્વત કાળ સુધ રહીએ છીએ. તમારી માટી દુનિયાને આ શબ્દોથી અમે ઘણી મહાન સત્ય વાત કહેવા માગીએ છીએ કે આત્મા અમર છે.
ܕܝ
આજના બુદ્ધિવાદી માનવ માને કે ન માને પણ આ સિદ્ધાન્ત ઉપરથી તા લેાકેાએ અનેક માનવીઓની માનસિક યાતના સાવ ઘટાડી દીધી છે.
ઉપરોક્ત સ` હકીક્તાથી સ્પષ્ટ સમજી શકાશે કે, વર્તમાન વૈજ્ઞાનિકોમાં પણ જન્માંતર અંગેની માન્યતા હવે દ્રઢ મનવા લાગી છે. જે લેાકા પાશ્ચાત્ય મતને જ સબ કુછ માની લેવાનેા આગ્રહ કરે છે, તેઓએ ઉપર જણાવેલ. પાશ્ચાત્ય વૈજ્ઞાનિકોના કહેવા ઉપર લક્ષ આપી, જન્માંતરવાદને અસભવ અને અવૈજ્ઞાનિક કહેવાપૂર્વક ઉડાવી નહીં દેતાં સ્થિરભાવથી ધ્યાન લગાવીને તેની આલેાચના કરવી જોઇએ. આટલી ઠુકીક્ત સમજીને હુવે પુનર્જન્મની સાષિતીને અનુમાન પ્રમાણુદ્વારા વિચારીશું',
GGGG
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
જન્માંતરીય સંસ્કારોથી પુનર્જન્મની સાબિતી
જૈન દર્શન કહે છે કેसामान्येन तु सर्वेषां, स्तनवृत्यादिछितम् ।
अभ्यासाति शयात्स्वप्न,वृत्तितुल्यं व्यवस्थितम् ॥ - સામાન્ય રીતે બધા જીવને ભવાંતર (જન્માંતર-પૂર્વ ભવ) નું ભાન થવામાં બાધ નથી. જન્મ પામતાંના સમયથી જ બાળકની સ્તનપાનની પ્રવૃત્તિ, એ જ એનું લિંગ છે. તેમાં કારણ અતિશયિત અભ્યાસ છે. બાળક જન્મતાં જ દુધપાનાર્થે માતાના સ્તનમાં મુખ્ય પ્રવેશાદિરૂપ ક્રિયા કરે છે. વળી તેને મનહર દડા આદિના દેખાવથી કુતુહલ થાય છે. એથી જ એ જુદી જુદી ચેષ્ટાઓ કરે છે. ઇષ્ટ સાધનતાના જ્ઞાન વિના પ્રવૃત્તિ થાય જ નહિં. તે જ્ઞાનસ્વરૂપે તેને વર્તમાનમાં નથી, છતાં પૂર્વભવને પુનઃ પુનઃ તેને અતિશયિત અભ્યાસ હોવાથી જ તેને સંસ્કાર પ્રગટ થાય છે. અને એથી જ એ પ્રવૃત્તિ કરે છે.
જેમ વિશિષ્ટ અભ્યાસના યોગે સ્વપ્નમાં દિવસનુભૂત વનવિહાર યા દેવાલયવિહાર આદિ વિષયનું મરણ થાય છે, તેમ સ્તન્ય પાનાદિ વ્યવહાર પણ પૂર્વાનુમત જ છે. પૂર્વભવ સંબંધી સંસ્કારથી જ છે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
જન્માંતરીય સંસ્કારોથી પુનર્જન્મની સાબિતી ન્યાયદર્શનની જન્માંતર યુક્તિ
ન્યાયદર્શનના તૃતિય અહિકમાં મહર્ષિ ગૌતમે જન્માંતરને અંગે સાધક યુક્તિઓ આપી છે. તે સર્વયુક્તિના સારસંહને બે રૂપે વિભક્ત કરી શકાય છે. (૧) સહજાત સંસ્કાર (૨) જન્મસિદ્ધ રાગ-દ્વેષ.
વિજ્ઞાનની ભાષામાં જેને Instinet કહે છે, અને જે જન્મ પામેલ બચ્ચાઓમાં સ્પષ્ટરૂપથી દેખવામાં આવે છે. તે Instinet યા સહજાત સંસ્કારનું નિદાન એ જ છે કે, સુરતમાં જન્મ પામેલ બતકનું બચ્ચું પાણીમાં તરી શકે છે. વાંદરાનું બચ્ચું ઝાડની ડાળ પકડીને સ્વરક્ષા કરે છે. જન્મતાં વેંત જ એણે તે કળા ક્યાંથી શીખી ? એ પ્રશ્નને પ્રત્યુત્તર એ જ છે કે તેનામાં Instinet ના સ્વભાવે જ તેને એ, કળા શીખવવાની આવશ્યક્તા જ હોતી નથી. તે તે તેનામાં સાંસિદ્ધિક અથવા સ્વયંસિદ્ધ હોય છે.
જે એ સાચું છે, તે તે સહજાત સંસ્કાર કયાથી આવે છે ? ત્યાં ન્યાયદર્શનનું કહેવું એ છે કે આગલા જન્મના અનુભૂત વિષયના અભ્યાસથી ઉત્પન્ન દ્રઢબદ્ધ એ સંસ્કાર છે. ઉદાહરણને માટે ન્યાયદર્શનકારે સુરતમાં જન્મેલા બચ્ચાની દૂધ પીવાની ઈચ્છાને ઉલલેખ કરતાં કહ્યું છે કે प्रेताभ्यास कृतात् स्तन्याभिलाषात् । न्यायसूत्र ३-१-२१. આ સૂત્રનું વાત્સ્યાયન ભાષ્ય નીચે મુજબ છે: जातमात्रस्यवत्सस्य प्रवृत्तिलिङ्गःस्तन्याभिलाषो गृह्यते । स च नान्तरेण आहारभ्यासम् न च पूर्वशरीर मन्तरेण असौ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
આત્મવિજ્ઞાન जातमात्रस्य उपपद्यते । तेन अनुभीयते भूत पूर्वशरीर यत्रानेन आहारोभ्यस्त इति.
અર્થાતુ-તુરતમાં જન્મેલા વાછરડામાં દૂધ પીવાની પ્રવૃત્તિ દેખાય છે. અભિલાષા વિના દૂધ પીવાની પ્રવૃત્તિ થતી નથી. આથી જ સમજાય છે કે જન્મ થતાં જ વાછરડાને દુધ પીવાની ઈચ્છા રહે છે. જેણે વારંવાર દૂધ પીધું ન હોય તેને એવી ઈચ્છા હેઈ શકતી નથી. સુરતમાં જન્મેલ બાળકે આ જન્મમાં આથી પહેલાં દૂધ પીધું નથી. એટલે સમજાય છે કે આગલા જન્મમાં તેણે દૂધ પીધુ હતું. તે જુના શરીરમાં દૂધ પીવાને જે અભ્યાસ હતું, અને જે સંસ્કાર રૂપમાં સંચિત હતો, તે આ જન્મમાં સુરતના જન્મેલા બચ્ચામાં પ્રવૃત્તિરૂપે પ્રકાશિત થાય છે.
ન્યાયદર્શનમાં બતાવેલી જન્માંતરની સાધક બીજી શ્રેણિની યુક્તિ આ પ્રમાણે છે. ન્યાયદર્શનનું કહેવું એ છે કે દરેક જીવમાં થોડા ઘણું જન્મ સિદ્ધ રાગ-દ્વેષ દેખાય જ છે. આ રાગદ્વેષનું મૂળ કારણ સદાના માટે અને સર્વ સ્થાને આ જન્મના જ કઈ કાર્યથી ઉત્પન્ન થાય છે, એવું એકાંત નથી. વર્તમાન જન્મના કેઈ કાર્યના નિમિત્ત વિના પણ રાગ-દ્વેષની વૃત્તિઓ પ્રગટરૂપે વર્તાતી હોવાનું ઘણું સ્થળે જોવામાં આવે છે. ત્યાં માનવું પડશે કે જ્યાં રાગશ્રેષ, આ જન્મના કોઈ કાર્યથી ઉત્પન્ન થયા ન હોય ત્યાં વર્તતા તે રાગ-દ્વેષ, જરૂર પૂર્વજન્મના સંસ્કારનું જ ફળ છે. આ જન્મગત રાગ-દ્વેષના સંબંધમાં ન્યાયદર્શનના તૃત્તિયા
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
www
mm
જમાંતરીય સંસ્કારોથી પુનમની સાબિતી ૩૭ આહ્નિકના પ્રથમ અધ્યાયમાં લખ્યું છે કે–વીતરાજ જન્મા
નાર- --આની ઉપર વાસ્યાયન ભાષ્ય છે. સરાજ જ્ઞાચને કચ કાચમ, રાજાનુદ્ધ નાચતે રાજસ્થ पूर्वानुभूत विपयानुचिन्तनं योनिः । पूर्वानुभवश्व विषयानां अन्यस्मिन् जन्मनि शरीरम अन्तरेणनो पपद्यते । सोऽयं आत्मो પૂર્વાનુમતા વિષયાનું અનુમાન્ તેવુ તેવુ તે.
અથર્-જીવ, રાગ યુક્ત જ જન્મ લે છે. જીવમાં જન્મતાં જ રાગાનુબંધ દેખાય છે. રાગ યા આશક્તિનીયેનિ પૂર્વાનુભૂત વિષયનું અનુચિંતન છે. આ વિષયને પહેલેથી જ (જન્મથી જ ) અનુભવ હવે તે જન્માંતરમાં ગ્રહણ કરેલ શરીર સિવાય ઉત્પન્ન ન હોઈ શકે. આથી જ સમજવું જોઈએ કે સગાનુબુદ્ધિ આત્મા, પૂર્વે જે શરીરમાં વિષયને અનુભવ કરી ચૂક્યા છે, તેના અનુસ્મરણથી જ તે આત્મા, રાગયુક્ત બની રહે છે. પતંજલી કહે છે કે –
तासाम् वासनानां आशिमोनित्यत्वादनादित्वम् ये यमात्माशीः मा न भूवं भूयासमिति सर्वस्व द्रश्यते सा न स्वाभाविकी, कस्मात्, जातमात्रस्य जन्तोरननुभूत मरण धर्मकस्य द्वेष दुःखानुस्मृति निमित्तो मरण त्रासः कथं भवेत्, न च स्वाभाविकं वातु निमित्त मुपादत्ते.
અર્થાત–સર્વ જીવના જ્યારે એ નિત્ય આશીર્વાદ છે કે અમારું મૃત્યુ ન હે, ત્યારે સમજવું જોઈએ કે એ સંસ્કાર અનાદિ છે. પણ એ સ્વાભાવિક નહીં, નિમિત્ત
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
આત્મવિજ્ઞાન
જન્મ છે. જન્મ થતાં જ જીવમાં એ મરણ ભય દેખાય છે. જો તેણે પૂર્વ જન્મમાં મરણુના દુઃખના અનુભવ કર્યાં ન હૈત, અને જો તે દુ:ખના સંસ્કાર સ્મૃતિરૂપમાં આ જન્મમાં અન્યા ન હેાત તે તેને મરણના ભય જન્મથી જ ક્યારે ય પણ ન હેાત. આ રીતે પત જલીએ ચેાગદર્શનમાં જન્માંતરની સાધક યુક્તિ આપી છે.
હીપ્નોટીઝન દ્રારા થતી પુર્વજન્મની સ્મૃતિ :
એવા અનેક માનવા છે કે એ જાતજાતના ભયથી સદા પીડાતા ડાય છે. આવા માસા, એ ભય વગેરેની ગ્રન્થિની પીડાનાં કારણેા ઉકેલી શકતા નથી. કેમકે તેમના વમાન જીવનમાં તેનાં કારણે તેમને મળતાં નથી.
વિદેશી પ્રયાગવીર એલેકઝાંડ કેનાને' પેાતાના “ધી પાવર વીધીન” નમે અંગ્રેજી પુસ્તકમાં આ અંગેના રજી કરેલ પ્રયાગો પૈકીના બે પ્રયાગ તરફ દ્રષ્ટિપાત કરતાં સમજાય છે કે-વશીકરણ વિદ્યાને આશ્રય લેવા દ્વારા છઠ્ઠા નંબરના વશીકરણ પ્રયાગમાં સફલતા પ્રાપ્ત થાય તેા તેમના પૂર્વ જન્મની સ્મૃતિઓ ખડી થઈ જવાથી તેમાંથી વ માનકાળની ભય- -ગ્રન્થિઓનાં કારણે। પકડી શકાય. “ ધી પાવર વીધીન ' નામે અંગ્રેજી પુસ્તકમાં એક પ્રયોગ એવે દર્શાવેલા છે કે :
એક માણુસ તે. તે કોઈ દિવસ લિટમાં ઉતરતે નહિં. કેમકે તેને લિફ્ટ પડી જવાને ખૂબ જ ભય હતેા. એક વખત તે એક હિગ્નેટિસ્ટની પાસે ગયે. પેાતાની
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
જન્માંતરીય સંસ્કારોથી પુનર્જન્મની સાબિતી
૩૯
સઘળી વાત તેણે તેને જણાવી. હિપ્નોટિસ્ટ બધી પૂછપરછ કરી, પરંતુ તેના વર્તમાન જીવનમાં તે તે ભયનું કારણ કોઈ તેને જોવા મળ્યું નહિ. પછી તેને સુવડાવી દેવામાં આન્યા. અને ઊંડું વશીકરણ કરવામાં આવ્યું. તેથી તેની પૂર્વ જન્મની સ્મૃતિઓ જાગૃત થઈ. તેમાં એકવાર તેણે પેાતને “ ચાઈનીઝ જનરલ તરીકેનું જીવન જીવતા કહ્યો. એણે કહ્યું કે હુ' ખૂબ ઊંચા મકાન ઉપરથી અકસ્માત પડી ગયા. અને મારી ખાપરી ફાટી ગઈ. તત્કાળ મારૂં મૃત્યુ થઈ ગયું.
,,
આટલું સાંભળીને હિપ્નોટિસ્ટે તેને ઊઠાડી મૂકયો. અને તેને કહ્યું કે ચાઈનીઝ જનરલ તરીકેના તમારા જીવનમાં ઉપરથી નીચે પડી જવાની જે ઘટના બની છે, તેના દ્રઢ સસ્કારી તમારામાં પડી ગયા છે. એ જ સંસ્કા તમને આજે લિફટ સાથે નીચે પડી જવાની ખીક જાગૃત કર્યાં કરે છે.
ખીજા પ્રયાગમાં એક ખાઇને કિસ્સા છે. તે ખાઈ પાણીથી ખૂબ ગભરાતી હતી. કોઇ નદી, સમુદ્ર, તળાવ કે કૂવા પાસે જતી પણ ન હતી. તે પણ એક હિમ્નેટિસ્ટને મળી.. તેને પણ તેણે સુવડાવીને પૂર્વજન્મની સ્મૃતિએ ખડી કરવાનું ચાલુ કર્યું. એમાં એના એક એવા પૂર્વજન્મ પકડાયા કે જેમાં તે ને જીવાત્મા, રામદેશમાં પુરૂષ ગુલામ તરીકેનું જીવન જીવતા હતા. ત્યાં કોઈ અપરાધના કારણે તેના પગે સાંકળા નાંખીને તેને ઊંડા પાણીમાં
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન ઉતારવામાં આવ્યું તે માણસ પાણીમાં ગુંગળાઈને મરી ગયે. આ ઘટના ઉપરથી હિમ્નેટિસ્ટે તે બાઈને નક્કી કરી આપ્યું કે પાણી પાસે જતાં તેને જે ભય લાગે છે, તે ભયના સંસ્કાર તેના પૂર્વજન્મમાં બદ્ધભૂલ થઈ ગયા હતા. આ સિવાય ગભરાટનું બીજું કઈ કારણ નથી. જન્માંતરીય સંસ્કાર:
જેમ બાલ્યાવસ્થામાં આરેપિત સંસ્કારે મેટી ઉંમરે સુદ્રઢ બની વ્યક્ત થાય છે, તેવી રીતે કેટલાક મનુષ્યમાં તે તે ભવમાં જે જે સંસ્કાર પ્રાપ્ત કરવામાં કઈ પણ અવસ્થાએ કોઈપણ સંગે ઉપસ્થિત થયા જ ન હોય તેવા સંસ્કારે પણ અકસ્માત વેગે પ્રગટ થતા જોવામાં આવે છે.
માનવીમાં એ સંસ્કારે ક્યાંથી આવ્યા ? તે અંગે ઊંડું અવગાહન કરીએ તે સ્પષ્ટપણે સમજી શકાય છે કે મનુષ્યોની એવી વિલક્ષણ શક્તિ, એ જન્માંતરીય (પૂર્વ ભવના) સંસ્કારનું જ ફળ છે. પૂર્વભવમાં જીવે જે અભિજ્ઞતા પ્રાપ્ત કરેલી હોય છે, તે નાશ પામતી નથી. તેના સંસ્કાર આ માની સાથે સંચિત બને છે. અન્ય ભવમાં સમર્થ કારણ ઉપસ્થિત થવાથી તે સર્વ સંસ્કાર વ્યક્ત થાય છે. પ્રખ્યાત કવિ કાલીદાસે કહ્યું છે કે
ફિરે ન ગમવિચાર” જેવી રીતે શરદકાળ ઉપસ્થિત થયેથી હંસની શ્રેણી સ્વયં ગંગાજળમાં ઉતરી આવે છે, જેવી રીતે રાત્રિના સમયે ઔષધિ સ્વયં ચમકવા લાગે છે, તેવી રીતે સમય
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
જન્માંતરીય સંસ્કારોથી પુનર્જન્મની સાબિતી ૪૧ ઉપસ્થિત થવાથી પ્રાપ્તન જન્મવિદ્યા અર્થાત્ પૂર્વ જન્મની.. શક્તિ-સંસ્કાર, જીવમાં પ્રગટ થાય છે. આપણા આર્યાવર્તા દેશમાં બનેલાં અને બનતાં આવાં અનેક દ્રષ્ટાંત છે. તેમ છતાં પણ આજની પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિમાં રંગાયેલ આત્માએને અન્ય દેશમાં બનેલ દ્રષ્ટાંતેથી આ વિષય વધુ વિશ્વાસુ બને તે માટે પ્રથમ અન્ય દેશનાં કેટલાંક દષ્ટાંતે અહિં રજુ કરીએ છીએ.
(૧) ઇસ્વીસન ૧૯૨૦ના જાન્યુઆરી મહિનામાં દક્ષિણ બ્રહ્મદેશના મિંસ ગ્રામમાં એક બાળક જન્મેલ. તેનું નામ મેંગન” હતું. આ બાળક સાડાચાર વર્ષનો થયે ત્યારે દેહી અને દેહ”, ચેતન અને જડ, તમ અને તિ, વગેરે ઉચ્ચ દાર્શનિક વિષયે ઉપર ભાષણ દેવા લાગ્યું. આ બાળકની અદ્ભુત વકતૃત્વની ચર્ચા આખા બ્રહ્મદેશમાં જલદીથી ફેલાઈ ગઈ. અનેક પંડિત કે તેનું વકતૃત્વ સાંભળવા માટે આવ્યા. છેવટમાં ત્યાંના પ્રસિદ્ધ “ઉજાંગ” મઠના અધ્યક્ષ સ્થાવર ભિક્ષુ, તે બાળકના યશઃ સૌરભથી આકૃપ બની “મિંગ્સ ” ગામમાં આવ્યા. અને તે બચ્ચાની શક્તિ દેખીને દગ બની ગયા હતા. ત્યારપછી બ્રહ્મદેશના - જુદા જુદા કેન્દ્રોમાં આ બાળકે ફરીફરીને અનેક વ્યાખ્યાને આપ્યાં હતાં.
(૨) વોશિંગટન પ્રદેશમાં સન ૧૯૨૦ માં જન્મ પામેલ એક બાળકની હકીકત પણ એક સમાચાર પત્રમાં એક
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
wwww
w
wwvvvvvvvvvvvvvvvvvvvvy
આત્મવિજ્ઞાન વખત પ્રકાશિત થઈ હતી. “ લુઈડિંગ ગ્રિન” નામે આ બાળક ત્રણ વર્ષની ઉમરે તે ચેપાન વગેરે કઠિન ગતે સારી રીતે વગાડવા લાગ્યા હતા. તે વખતના વિખ્યાત સંગીતાચાર્ય પદેરેસ્કિ” એ, તે બાળકની શક્તિ દેખી આશ્ચર્યચક્તિ બની તે બાળકને અલેક ચિત્ર ભેટમાં આપ્યું હતું. અને તે ઉપર લખ્યું હતું કે “અદ્દભૂત બાળક લુઇડિંગ ઝિનકે લિયે ઉપહાર.”
(૩) આવી ઘટના, રેમના એક સેનાપતિ “જૂલિયસ સીજર”ની પણ કેટલાક સમય પહેલાં છાપામાં પ્રગટ થઈ હતી. નેપોલીયન જેવા રણપંડિતે પણ જેને “જગતના સર્વ શ્રેષ્ઠ યુદ્ધવીર” હેવાની જાહેરાત કરી હતી. તે “જૂલિયસસીજરે ?” ચાલીસ વર્ષની ઉંમર સુધીમાં તે કદાપી એક દિવસ પણ તલવાર ચલાવી ન હતી જ્યારે રામરાજ્યમાં એક વખત ઝઘડે ઉપસ્થિત થયે હતું તે વખતે “સીજરે” લાચાર બની પહેલ વહેલાં શસ્ત્ર ધારણ કર્યા. અને એકદમ એક હેશિયાર સેનાપતીના રૂપમાં સૈન્ય સંચાલન કરવા લાગે. ગણ્યા વરસની અંદર તે તે રામરાજ્યની બાગડોર તેના હાથમાં આવી ગઈ.
(૪) અકસ્માત રીતે એક સંગીતજ્ઞ બની ગયાને દાખલે કેટલેંડના એક કૃષક યુવક કવિ “બન્સને પણ થોડા વર્ષો પહેલાં બન્યું હતું.
આ કવિ “બર્સ” જ્યારે દરિદ્રતાના કારણે સ્કોટલેંડના એક સાધારણ ગામમાં હળથી ખેતી કરતે હતે. ત્યારે આ અર્ધશિક્ષિત યુવકમાં સંગીતની જાણકારીને
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
જન્માંતરીય સસ્કારાથી પુનર્જન્મની સબિતી
૪૩
અશપણ કદાપી ન હતા. અકસ્માત વસંત ઉત્ક્રય થવાથી જેવી રીતે જ ગલમાં પપૈયા ખેલવા લાગે છે, તેવી રીતે એક દિવસ અન્સના કડમાંથી અકસ્માત સંગીતધ્વની સુંદર રીતે નીકળવા લાગી. અને તેથી ત્યાંના માણસે વિસ્મય
પામ્યા.
(૫) પ્રકાશની ખાજ કરનાર ડા. યંગ, બે વર્ષની ઉંમરમાં પુસ્તકને બહુ જ સરસ રીતે વાંચી શકતા હતા. ચાર વરસની ઉંમરમાં તેમણે બે વખત ખાઈબલ વાંચી લીધું અને તેર વરસની ઉંમરમાં લેટિન, ગ્રીક, હિથ્થુ, ફ્રેન્ચ, ઇટાલિયન, આદિ ભાષાએ શીખી લીધી હતી.
(૬) સર વિલિયમ શેવન હેમિલ્કે ત્રણ વરસની ઉંમરમાં હિબ્રુ ભાષા શીખવાના આર ંભ કર્યાં હતા. અને સાત વરસની ઉંમરમાં તે ભાષામાં તેણે એટલી બધી નિપુણતા પ્રાપ્ત કરી લીધી હતી કે ડબ્વીનની ટ્રોનિટા કૉલેજના એક ફેલેને સ્વીકારવું પડયું હતું કે કોલેજના ફેલેાના પદના પ્રાથિયેામાં પણ તેની ખરાખર જ્ઞાન નથી. તેર વસની ઉંમરમાં તે! તેણે આછામાં ઓછી તેર ભાષાપર અધિકાર જમાવી લીધા હતા.
(૭) ઈ. સ. ૧૮૯૨ માં જન્મેલી એક છે.કરી ઈ.સ. ૧૯૦૨ માં દશ વર્ષની અવસ્થાએ એક નાટક મ`ડલીમાં સમિ લત થઈ હતી. તેણીએ એ ઉંમરમાં કેટલાંક નાટક ... લખ્યાં હતાં. તેની માતાના કહેવા મુજબ તા પાંચ વરસની ઉંમરે તે કેટલીક નાની માટી કવિતાએ મનાવી લેતી. તેની
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
પvN vvvvv
: ૪૪
આત્મવિજ્ઞાન લખેલી કેટલી કવિતાએ મહારાણી વિકટોરીઆની પાસે હતી. તે વખતે આ બાલિકાનું અંગ્રેજી જ્ઞાન પણ આશ્ચર્યજનક હતું.
(૮) જર્મનીના લ્યુબેકમાં ઈ. સ૧૭૨૧ માં જન્મેલ કીશ્ચિયન હેકરે પોતાની પાંચ વરસ જેટલી ટૂંકી જિંદગીમાં - બીજું કઈ બાળક કે માણસ ન મેળવી શકે એટલી સિદ્ધિ મેળવી હતી. અઢી વરસની નાની વયે તે એ વિદ્રાના ગ્રંથે વાંચી શકતા હતા. ઈતિહાસના કેઈપણ પ્રશ્નોના સંતોષકારક ઉત્તર તે આપી શકો. ભૂગોળના સવાલે પણ ઉકેલી શકતે. અને બાઈબલને ગમે તે ફકરે ટાંકી શકતો. એટલું જ નહિં પણ લેટિન તથા ફ્રેન્ચ અને ગ્રીક ભાષા બહુ જ સરલતાથી બેલી શકતો. જે એ બાળક લાંબુ જી હોત તો કદાચ એક ભારે બુદ્ધિશાલી તરીકે દુનિયા ભરમ એની ખ્યાતિ ફેલાઈ ચૂકી હત. એની એવી શક્તિની ખાત્રી કરવા એ બાળકને એના ચોથા જન્મદિન પછી થોડા જ દિવસે સ્વિડીશ કોર્ટમાં બોલાવવામાં આવ્યું હતો. ત્યારે તેણે પિતાની અસાધારણ બુદ્ધિશક્તિને પરિચય કરાવીને દરબારીઓને દીંગ કરી નાખ્યા હતા. કમનશીબે તેની તબીયત સારી રહેતી ન હતી. એ બાળવયમાં જ મૃત્યુ પામ્યું હતું.
પૂર્વજન્મમાં પ્રાપ્ત કરેલી શક્તિ બીજા ભવમાં ઘણી વખત આપોઆપ પ્રગટ થાય છે, એ આ બધાં દ્રષ્ટાંતથી સુદ્રઢ બને છે.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
inn
જન્માંતરીય સંસ્કારોથી પુનર્જન્મની સાબિતી ૪૫
ઉપરોક્ત રીતે ચેડા પણ વિલક્ષણ મનુષ્ય આપણું જોવામાં આવે જ છે. અનેક ઠેકાણે તે વિલક્ષણ મનુષ્ય શિશુ દેહધારી, અપરિણત બુદ્ધિ, અશિક્ષિત-સુકુમાર બાળક બાલિકાઓ હોય છે. શાસ્ત્રોમાં તે એવી ઘણીયે હકીકતનાં દ્રષ્ટાંતો છેક બંધ જાણવા મળે છે. પરંતુ તે દ્રષ્ટાંતેને માન્ય રાખવામાં ઉપેક્ષા વૃત્તિવાળાઓ માટે આજની પ્રત્યક્ષચર પ્રમાણિક ઘટનાઓ જ અહિં દર્શાવી છે.
સમજવું જરૂરી છે કે પાછલા જન્મની સર્વ હકીક્ત આપણને ભલે યાદ નથી, પરંતુ તેના સંસ્કાર અનેક પ્રસં. ગોએ આ ભવમાં પણ આપણા મનમાં સ્પષ્ટ કામ કરે છે..
ઉપરના દ્રષ્ટાંતેમાં જે બાળકોની ઘટનાઓ જણાવી છે, તેમાં આ કંગના સંસ્કાર બિસ્કુલ સ્પષ્ટ હેવાનું સિદ્ધ થાય છે. એવાં પણ બચ્ચાંઓ હોય છે કે કેઈપણ જાતના શિક્ષણ લીધા વિના હોશિયાર, સંગીતજ્ઞ, ગણિતના પારદશી અને જન્મથી જ કવિ હઈ શકવાનું તે દ્રષ્ટાંતથી આપણને. સમજી શકાય છે. જેઓએ આ જન્મમાં તે તે વિદ્યાઓનો સ્વપ્નય પણ અભ્યાસ નહિં કરેલ હેવા છતાં તેઓમાં એ વિઘાઓ કયાંથી આવી ? ત્યાં કહેવું જ પડશે કે જન્માંતરના સંસ્કારનું જ એ ફળ છે.
વળી કઈ કઈ વખત દેખાય છે કે બે મનુષ્ય વચ્ચે પહેલ વહેલી થતી મુલાકાતમાં જ પાકી મિત્રતા યા શત્રુતાથઈ જાય છે. અગાઉ કઈ વખત જાણ પીછાણ પણ નહિં રહેવા છતાં પહેલી વારની જ મુલાકાત યા દ્રષ્ટિગોચરથી.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન અકારણ વિના મતલબે પણ એવી શત્રુતા યા મિત્રતા થવામાં પાછલા જન્મના સંચિત સંસ્કારના ઉદ્બોધનનું જ ફળ છે.
જીવ એક શરીરને ત્યાગ કરીને અર્થાત્ મૃત્યુ પામ્યા બાદ નવીન શરીર ધારણ કરે છે. એવી રીતે વારંવાર નવીન શરીર ધારણ કરવાના કામને શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં “ભવ” કહે છે. એ પ્રમાણે આ સંસારચકમાં જીવે અનેક ભવ કર્યા છે. એવા અનેકવાર થયેલા ભવમાં પ્રત્યેક જીવે અન્ય અનેક જીવોની સાથે વિવિધ ભામાં વિવિધ સંબંધથી સંબંધિત બની, રાગ-દ્વેષના સંસ્કારે પિતાના આત્મપ્રદેશમાં વાસિત કરેલા હોય છે. તે તે જેની સાથે રાગ-દ્વેષના ગાઢ સંબંધથી બની રહેલા મિત્રતા યા શત્રુતાના સંસ્કારની પરંપરા કેટલાય ભ સુધી ચાલુ રહે છે.
એમ પરંપરાગત આત્મામાં વાસિત બની રહેલ ભલાબુરા સંસ્કારના કારણે અન્ય ભામાં એકબીજા પ્રત્યે મિત્રતા - યા શત્રુતાની લાગણી પ્રગટ થવા દ્વારા એકબીજાનું ભલું–
બુરું કરવાની પ્રેરણું સ્વયં પ્રાપ્ત થ ય છે.
એવા સંસ્કારોના ફળસ્વરૂપ જગતના કેટલાય છે પિતાને કૌટુમ્બિક મનુષ્ય દ્વારા-જેમકે સગી માતા દ્વારા પુત્રને વધ થયાનાં, પુત્ર દ્વારા પિતાને વધ, અથવા સ્ત્રી દ્વારા પિતાના પતિને વધ થવાનાં અનેક ઉદાહરણો શાસ્ત્રોમાં જેવામાં આવે છે. તેવાં ઉદાહરણમાં બનેલી દુમનાઈના મૂળ કારણભૂત તરીકે જન્માંતરની શત્રુતાના સંસ્કારની
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
જન્માંતરીય સસ્કારથી પુનર્જન્મની સાબિતી
પર પરાના સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ પણ જ્ઞાનિએએ જૈનશાસ્ત્રામાં વણુ વેલ છે. આ રીતનાં દૃષ્ટાંતા પૈકીનાં કૈટલાંક દૃષ્ટાંતા જૈન સંઘમાં વધુ રીતે પ્રચલીત પામેલાં છે.
૪૭
જેમકે મૃત્યુબાદ સિહણીના ભવને પામેલ માતાએ ગત ભવના વૈરભાવના સંસ્કારો જાગૃત થવાથી, કાઉસ્સગ્ગ ધ્યાનમાં રહેલા પેાતાના પૂર્વભવના પુત્ર, મુનિ અમરકુમારને વધ કર્યાંનું દ્રષ્ટાંત, તથા રાજ્યના લાભી અનેલા પાતાના પુત્રે કારાગૃહમાં નાંખી અનેક પ્રકારે કષ્ટ દેવાવાળા તે પુત્રના હાથથી જ પેાતાનુ મૃત્યુ થવાની બીકથી સ્વયં આત્મહત્યા કરીને મૃત્યુ પામેલ શ્રેણિક રાજાના વૃત્તાંત, વળી પેાતાના જ પતિ, પરદેશી રાજાને ઝેર દઇ ગળામાં નખ દઈને મારી નાખનાર સુરિકાન્તા રાણીની હકીકત જૈનશાસ્ત્રમાં વિખ્યાત છે.
પાર્શ્વનાથ ભગવાન તથા કમઠા જીવની વચ્ચે દશ
ભવ સુધી રહેલી વૈપર પરા, તથા ત્રિપૃષ્ઠવાસુદેવે કાનેામાં રેઢાવેલ ગરમ કરેલ શીશાના રસથી બનેલી શત્રુ તાના ફળસ્વરૂપ શય્યાપાલકના જવે, ગેાવાળના ભવમાં શ્રી મહાવીરદેવના કાનામાં ખીલા માર્યાનાં, ઇત્યાદિ અનેક દ્રષ્ટાંતા જૈનશાસ્ત્રમાં પ્રસિદ્ધ છે. જે દ્રષ્ટાંતા સજીવાની સાથે વેરબંધનથી દૂર રહી, મૈત્રીભાવી બની રહેવાની આપણને પ્રેરણા આપે છે. આવાં દ્રષ્ટાંતાદ્વારા ભવાન્તરના સંસ્કારો પ્રમાણિત થાય છે.
।
વિના સંસ્કાર કાનામાં રહે ? અને જીવની શાશ્વતા ન હોય તે આ જન્મમાં શત્રુતાનુ કારણ કોઈપણ રીતે નહિં
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન
૪૮
હેવા છતાં ય સામેની વ્યક્તિને કષ્ટ દેવાના સંસ્કાર કચથી આવે ? આ હકીકત જ પુનર્જન્મને અનુમાન પ્રમાણથી સત્ય પૂરવાર કરે છે. ભારતવર્ષમાં ઉત્પન્ન થયેલ વ્યક્તિઓને પણ ભારતવષ ના શાસ્ત્રામાં આ રીતે વણ્વત દ્રષ્ટાંતાન કેટલાકને ખ્યાલ પણ હેાતા નથી, એ કમશે!ચનીય ન કહેવાય.
ફક્ત ભારતમાં જ નહિં, પરંતુ યુરાપ આદિ પાશ્ચાત્યદેશેામાં પણ બની ગયેલી કેટલીક અદ્ભુત અને ચમત્કારી ઘટનાએ નાસ્તિકોના દિલમાં ય પૂર્વભવના અસ્તિત્વની શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન કરે છે. અને મૃત્યુબાદ પણ આત્મા અન્ય દેહધારી અવસ્થામાં અસ્તિત્વ ધરાવવાનું પ્રમાણ કરાવે છે. આવી ઘટનાઓના ઉલ્લેખ શાયન્સ એન્ડ શેડાલ” નામે પ્રકાશિત એક અ ંગ્રેજી પુસ્તકમાં મળે છે. તે ઘટનાનું મૂળ ઉત્પત્તિ કારણ, વન્તમાન દેહધારી અવસ્થાના પૂર્વજન્મમાં અંધાયેલ સંસ્કારી અને લેણાદેણી સંબધાના જ ફળસ્વરૂપ, હાઈ શકવાનું માનવું પડે છે.
પૂર્વ ભવેામાં બની રહેલા વૈરભાવના સ ંસ્કાર, જીવેામાં કેટલીક વખત એટલા બધા અવ્યક્ત હોય છે કે ખુદ પેાતાને પણ તેનેા ખ્યાલ આવી શકતા નથી. તે ગુપ્ત સંસ્કારાના ફળસ્વરૂપ અને નહિં ચિંતવેલા નિમિત્તના સંચાગે ભવિષ્યમાં પેાતાના જ હાથે પેાતાના સ્નેહીની હત્યા થવાના ખ્યાલ જીવને હાઈ શકતા પણ નથી. કાઈ દ્વિવ્ય દ્રષ્ટા જ્ઞાનીપુરૂષદ્વારા, યા કેાઈ ન્યાતિષી અથવા નિમિત્તજ્ઞ દ્વારા પહેલેથી ચેતવણી
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
જન્માંતરીય સંસ્કારથી પુનર્જન્મની સાબિતી ૪૯ આપવામાં આવે તો પામર મનુષ્ય, ભવિષ્યમાં બનવાની ઘટનાને નહિં બનવા દેવાને પ્રયત્ન આદરે છે. પરંતુ તેવા પ્રયત્નના પરિણામે તે ભવિષ્યમાં થવાવાળા વૈરભાવના પ્રગટીકરણને અનુકુળસંગ પિતે જ તૈયાર કરી રહ્યો છે, અને પિતે તે અંગેના સન્મુખ જઈ રહ્યો છે, તેનું તે પામર મનુષ્યને ભાન પણ હોતું નથી. જે કાર્ય બનવામાં કારણ ભુત, પિતે જ અકસ્માત ગે બની જઈ દિવ્યદ્રષ્ટા યા નિમિત્તાએ કહેલ, ભવિષ્યમાં થવાવાળી ઘટનાને, સમયની પરિપકવતાએ સત્ય કરી બતાવે છે.
જ્ઞાનિપુરૂષે અગર નિમિત્ત દ્વારા નિર્દેશિત કાર્ય નિશ્ચયપણે તે જ વ્યક્તિ દ્વારા બને છે, ત્યારે આમ કેમ બન્યું? એ રીતે જગત આશ્ચર્યમુગ્ધ બની જાય છે. છેવટે એવી ઘટનાદ્વારા પૂર્વજન્મની પ્રમાણિક્તા સ્વીકારવી પડે છે. આ હકીક્ત સમજવા માટે “ઈડિપસ” નામે ગ્રીક દેશના એક વ્યક્તિની હકીક્ત અહીં દર્શાવાય છે.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈડિપસ અને જેકાષ્ટા
ઘણા વર્ષો પહેલાં પૂર્વ ગ્રીસ દેશમાં થિમ્સ નામે એક નગર હતું. તે નગરમાં “લાઈયસ” નામે રાજા હતે. તે રાજાને “જેકાષ્ટ” નામની રાણી હતી. વિવિધ વૈભવશાલી અને સુખસામગ્રીવંત હોવા છતાં રાજા લાઈસને એક કમનસીબ પુત્રની પ્રાપ્તિ થઈ
આ રાજપુત્રની ભવિષ્યવાણમાં એવું બતાવવામાં આવ્યું હતું કે રાજા લાઈસને વધ કરીને આ રાજપુત્ર, પિતાની માતા રાજરાણું જેકાટ્ટાની સાથે જ લગ્ન કરશે. પિતાને પુત્ર અતિ સુંદર અને હસમુખે હેવા છતાં પણ ઉપરોક્ત ભવિષ્ય વાણુના હિસાબે માતા પિતાને લેશમાત્ર આનંદ ન હતું. રાજા લાઈયસે નોકરને આજ્ઞા કરી કે આ આળકને સિંથેરોન નામે પર્વત ઉપરથી પટકીને મારી નાંખે.
રાજની આજ્ઞાનુસાર મારાઓ તે બાળકને પટકવા લઈ તે ગયા, પરંતુ પટકવા સમયે તેમના હૃદયમાં દયા કુરી. જેથી તે મારાઓએ પર્વત ઉપરથી પટકીને મારી નહિં નાખતાં તે બાળકને અહીં તહીં ફરતા મનુષ્યના એક કાફલાને ભેટ કરી દીધું. તે કાફલાએ તે બાળકને કેરિન્થના રાજા પિલીબસને સુપ્રત કર્યો.
રાજા લાઈયસ અને રાણી જેકાષ્ટા કે જેઓ આ
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૧
ઈડિપસ અને જેકાષ્ટા બાળકનાં જન્મદાતા માતા પિતા હતાં. તેઓને આ હકીક્તને પત્તો પણ ન હતો. તેઓ તે એમજ સમજતાં હતાં કે કમનસીબ બાળકને જાનવરો ચીરીને ખાઈ ગયાં જ હશે. ભવિષ્યવાણુંને જૂઠી બનાવી દીધી, એમ માનીને રાજા– રાણી સુખચેનથી રહેવા લાગ્યાં.
આ બાજુ કેરિન્થના રાજા પિલિબસ અને સંતાનવિહેણી તેની પત્ની મિરોપને અણધારી આવી બાળકની પ્રાપ્તિથી તેઓને તો તે બાળક પર બહુ જ પ્રેમ વર્તતે હતે. અનુક્રમે આ ઈડિપસ મેટો થવા લાગ્યું. છતાં કેરિ ન્થના ઘણા લેકે ઈડિપસને ભૂતકાળ જાણતા હતા કે આ બાળકને આ રાજા-રાણીએ એક ભ્રમણ કરતા મનુષ્યના કાફલા પાસેથી જ મેળવેલે છે.
એક સમય ઈડિપસ એક સમારંભમાં ગયે. ત્યાં કેઈએ શરાબના નશામાં “ઈડિપસ અનાથ પુત્ર છે, એમ કહીને તેની મશ્કરી કરી. આ વાત સાંભળીને ઈડિપસ નારાજ થઈને ઘેર ગયે. ઘેર જઈને તેની કહેવાતી માતા મિરાપને પૂછ્યું કે હું સાથે રીતે તેને પુત્ર છું? માતાએ ઈડિપસની વાતને ઉડાવી દીધી.જેથી હતાશ પામેલા ઈડિપસે પિોલિબસને સત્ય હકીકત જણાવવાનું કહેતાં તેમના તરફથી સંદેહાત્મક જ પ્રત્યુત્તર મળે. અને વધુ નહિં કહેવાનો તેણે આગ્રહ રાખે. કારણ કે પિલિબરસે વિચાર્યું કે આ બાળક પિતાના માબાપના વિષયમાં વિશેષ જાણકારી પ્રાપ્ત કરી લેશે તે તેનું પરિણામ અત્યંત ગંભીર આવશે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૨
આત્મવિજ્ઞાન પિતાના ભૂતકાળની સત્ય ઘટના કેઈએ નહિં કહેવાથી ઈડિપસે અંપાલાના પવિત્ર સ્થાને જઈ પિતાનું ભવિષ્ય જાણવાને સંકલ્પ કર્યો.
તે કરિન્થથી કઈને કહ્યા વિના ભાગી છૂટે. અને ચાલીને ડેફી” આવ્યું. ત્યાં આવીને એક વિદ્વાનને પિતાનું ભવિષ્ય પૂછાતાં પ્રત્યુત્તર મળે કે હે! અપશુકનીયાલ યુવક ! તારે તારા પિતાથી દૂર રહેવું. તું તારા પિતાને મળીશ તે તારા જ હાથે તારા પિતાનું અવશ્ય મૃત્યુ થશે. અને ત્યારબાદ તું તારી માતા સાથે જ લગ્ન કરીશ.
આવી ભવિષ્યવાણી સાંભળીને ઈડિપસ કંપી ઉઠયો. તેના હૃદયમાં એ વિશ્વાસ ઉત્પન્ન થયે કે મિરોપ અને પિલિબસ જ પોતાનાં વાસ્તવિક માતા પિતા છે. પરંતુ મારૂં ભવિષ્ય, ઉપરોક્ત રીતે હેવાને તેમને ખ્યાલ હશે, તેથી જ તેઓએ મારી પૂછેલ હકીક્તને ખુલાસે નહિં કર્યો હેય.
અહિયાં આ વિદ્વાને કહેલ ભવિષ્યવાણ પ્રમાણે ઘટના બનવા ન પામે એ હેતુને અનુલક્ષીને જ મારા આ માતા પિતાએ મારા જન્મની વાતને છૂપાવી હશે. એ રીતે ઈડીપસે મનમાં માની લીધું. મિરેપ તથા પલિબસ સિવાય અન્ય કોઈ પોતાનાં માતા પિતા હોવાની શંકા તેના દિલમાંથી ખસી ગઈ ( આ પ્રમાણે દ્રઢ વિચાર કરી તે ડેફીથી બીએટિઆ તરફ આવ્યું. રસ્તામાં નાળાની પાસે એક વૃદ્ધ માણસ જેમાં
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈડિપસ અને જેકાણ
૫૩
બેઠેલ હતા એવા એક સ્થ મલ્યા. થની આગળ એક ઘેાડેસ્વાર ચાલતા હતા. તે, સામે આવનાર કોઈ પણ વ્યક્તિને રસ્તા ઉપરથી ખસી જઇને રથને મા આપવાના હુકમ કરતા હતા.
ઇડિપસને પણ તે ઘેાડેવારે રસ્તા પરથી ખસી જવાના હુકમ કર્યાં. પરંતુ ઇડિપસે રસ્તા નહિ. છેડવાથી તે ઘેાડેસ્વારની સાથે તેને યુદ્ધ થયું. અને ઘેાડેસ્વારને તેણે મારી નાખ્યું. રથમાં બેઠેલા વૃદ્ધે તે જોઇને ઇડિપસ ઉપર આક્રમણુ કર્યું. પરંતુ તે નિષ્ફળ ગયું. ઉલટું ડિપસ તેને પણ મારી નાખીને ચાલતા થયા. આ રીતે ઇડિપસના હાથે ઘેાડેસ્વાર તથા વૃદ્ધ મહારથીનું ખૂન થયું,
ઇડિપસે જે વૃદ્ધમહારથીનુ ખૂન કર્યુ, તે અન્ય કોઈ વ્યક્તિ ન હતા. પરંતુ તેના સાચા પિતા લાયસ જ હતા. ઈડિપસ તે એમ જ સમજતા હતા કે ભિવ યવાણી નિષ્ફળ બનાવા માટે હું જેને છેડીને ચાલી નીકલ્યા છું, તે પોલિસ જ મારા સાચા પિતા છે. તે તે એ મહારથી સાથે થયેલ પેાતાના વિજયની ધૂનમાં જ આગળ ચાલ્યે.
વૃદ્ધ લાયસ અને ડિપસની લડાઈ ચાલી રહી હતી ત્યારે આ રથ હાંકનાર સારથી પેાતાના પ્રાણ બચાવવાને માટે લાયસ રાજાને લડતા જ છેાડી ચાલ્યેા ગા હતા. પાતાની કાયરતા છૂપાવવા માટે તેણે રાજધાની થિમ્સમાં જઈ એવા સમાચાર કહ્યા કે ખિએટિઆના માર્ગોમાં એક
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪.
આમવિજ્ઞાન રસ્તા ઉપર લુંટારાઓના મોટા સૈન્ય રાજા લાઈયસની હત્યા કરી નાંખી છે.
ત્યારબાદ એક શહેરથી બીજા શહેરમાં ફરતાં ફરતાં ઈડિપસ તે થિન્સ નગરમાં જ આવી પહોંચ્યા. પિતાને ખબર ન હતી કે આ જ મારી જન્મભૂમિ છે. તેણે આખા શહેરને શેકાતુર દેખ્યું. નગરવાસીઓ દુઃખી હવાનાં બે કારણે હતાં. એક તે રાજાનું મૃત્યુ અને બીજું કારણ એ હતું કે એક ભયાનક જાનવરના કારણે સર્વ નગરવાસીઓ ચિંતામગ્ન દેખાતાં હતા. આ જાનવરને બધા લોકો ર્ફિકસ નામથી ઓળખતા હતા. જો કે આ જાનવરની પાસે જતું તે તે માણસને આ જાનવર નવીન સમસ્યામૂલક પ્રશ્ન કરતું. જે તેના પ્રશ્નોને ઉત્તર નહિં મળતે તે તે જાનવર, તે તે માણસનું ભક્ષણ કરી જતું. જ્યાં સુધી તે જાનવરને પિતાના પ્રશ્નને સાચે જવાબ નહિં મળતો ત્યાં સુધી રાત દિન ફરતું રહીને સર્વને પરાસ્ત કરતું હતું. થિમ્સની રાણ જેકાણાના ભાઈને પણ તે જાનવર ખાઈ ગયું હતું. તેથી કરીને જેકાષ્ટાના પિતા કેરેએ પટહ વગડાવી જાહેર કર્યું કે જે માણસ આ જનાવરને કોઈ પણ રીતે ભગાડી શકસે તે તે માણસને થિમ્સનું રાજ્ય સુપ્રત કરી દઈ, વિધવારણ જેકાષ્ટાનું તેની સાથે લગ્ન કરવામાં આવશે.
ઈડિપસ આ નગરમાં ફરી રહ્યો હતો. તેણે આ સમાચાર સાંભળીને વિચાર્યું કે આ બાબતને હું પણ પ્રયત્ન કરું, કદાચ તે પ્રયત્નમાં હું નિષ્ફળ બનીશ અને તે
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈડિપસ અને જેકાષ્ટા
૫૫ જાનવરથી મારું મૃત્યુ થશે તેથી તે હું મારા દુર્ભાગ્યથી મુક્ત બનીશ.
એ વિચાર કરીને તે જાનવર જ્યાં રહેતું હતું ત્યાં જવા માંડ્યો. માર્ગમાં અનેક માનવીઓનાં હાડકાંના ઢગ પડયા હોવા છતાં તે જરા પણ ભયભીત ન થયે. કારણ કે તેને મરવાને ભય તે હવે જ નહિં. તે તે મૃત્યુને જ ઈછતે હતે. ચાલતાં ચાલતાં તેણે એક ઉંચા સ્થાન પર બેઠેલા વિચિત્ર જાનવરને જોયું. જેનું શરીર સિંહ જેવું, પાંખ ગારૂડ પક્ષી જેવી, અને મસ્તક નારીના મસ્તક જેવું હતું. આ વિચિત્ર શરીરધારી જાનવર જ ફિં. કસ હતું. તેને જોવા છતાં પણ ઈડિપસ ભયભીત નહિં બનતાં તે જાનવરને પિકારીને તેણે કહ્યું કે તારે જે પ્રશ્ન પૂછે હોય તે, મને પૂછ.
જાનવરે પૂછ્યું કે એવું કયું પ્રાણ છે કે જે પોતાના પગેની સંખ્યા બદલતું રહે છે. તે સવારે ચાર પગથી, બપોરે બે પગથી અને સાયંકાળે ત્રણ પગથી ચાલે છે. જ્યારે તેને બે પગ હોય છે, ત્યારે તે વધુ શક્તિશાલી હોય છે. આ પ્રમાણે કહીને તે ઈડિપસની સામે ક્રૂર અને ભયાનક દ્રષ્ટિએ જેવા લાગ્યું.
ઈડિપસે હસતાં હસતાં કહ્યું કે તારે પ્રશ્ન બિલકુલ સહેલે છે. તે પ્રાણિ અન્ય કેઈ નહિં પણ માણસ જ છે. કારણ કે તે બાલ્યાવસ્થામાં ચાર પગથી, યુવાવસ્થામાં બે
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
VVVVVV
N
૫૬
આત્મવિજ્ઞાન પગથી તથા વૃદ્ધાવસ્થામાં લાકડીના ટેકાથી અર્થાત્ ત્રણ પગથી ચાલે છે.
કઠિનમાં કઠિન પ્રશ્નનો સત્ય ઉત્તર મળી જવાથી તે જાનવર રોષે ભરાઈ ભાગી ગયું. ઈડિપસે જાનવરને ભગાડી મૂક્યાના સમાચાર બધે પ્રસરી જતાં નગરવાસીઓએ તેનું અપૂર્વ સ્વાગત કર્યું. ઈડિપસ તે થિમ્સનો રાજા બની ગયે. અને વિધવા રાણી જેકાષ્ટા તેની પત્ની બની ગઈ.
ઈડિપસ તે મનમાં એમ જ સમજતું હતું કે મારી સાચી માતા તે મિરપ જ હતી. જેથી ભાગ્યમાં લખાયેલી વાત પલટી ગઈ. અને મારી કમનસીબીની વાત ઉડી ગઈ.
રાણી જેકાષ્ટાની સાથે વિષય સુખ ભોગવતાં કેટલાંય વર્ષ વ્યતીત થઈ ગયાં. જેકાષ્ટા પિતાનાથી બહુ જ વધુ ઉમરની હેવા છતાં પણ ઈડિપસ તેને ખૂબ જ ચાહત હતું. જેકાષ્ટા પણ તેને સન્માન અને મમત્વથી જોતી હતી. ઈડિપસને પતિ તરીકે સ્વીકાર્યા બાદ તેને ચાર સંતાન થયાં. તેમાં ઇટીયાકલિસ અને પિોલીનીસ નામે બે પુત્ર, તથા એન્ટીગન અને ઇસમેન નામે બે પુત્રીઓ હતી. આ બાળકો જ્યારે મોટાં થયાં ત્યારે રાજ્ય ઉપર મહાન આફતનાં વાદળ ઉપસ્થીત થયાં. આ આફત ટાળવા માટે પ્રજાએ ઈડિપસ રાજાને પ્રાર્થના કરી. જેથી રાજાએ આફતનું કારણ જાણવા માટે ટેરિસિઆલ નામે એક સંતને પૂછાવ્યું.
ત્યાંથી પ્રત્યુત્તર મળે કે રાજા લાઈસના રક્તને અદલે નહીં મળવાથી શિક્ષારૂપે આ આફત આ રાજ્ય
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઇડિપસ અને જેકાષ્ટા
૫૭ ઉપર આવી છે. આ સાંભળીને ઈડિપસે પહેલાં તે તે મૃત રાજાના મૃત્યુની તપાસ કરાવવાનો પ્રારંભ કરી મારી નાંખનારને કડકમાં કડક શિક્ષા કરવાની પ્રતિજ્ઞા કરી. એ પ્રમાણે પ્રતિજ્ઞા કરીને તે બાબતને સત્ય ન્યાય કરવા માટે તેણે ટેસિયાલ સંતની અનુજ્ઞા માગી. આ ટેરિસિયાલ સંત યુવાવસ્થાથી જ અંધ બની ગએલ હતા. પરંતુ અને નામની દેવીની કૃપાથી તે ત્રિકાળજ્ઞાની બન્યા હતા. જેથી કરીને તે ભૂતકાળની ઘટનાઓ જાણી શકતા હતા.
ઈડિપસે તેમને પૂછયું કે રાજા લાઈસને મારી નાખનારનું નામ તમારા જ્ઞાનથી મને જણ. સંતે તેને ખુબ સમજાવી ઉત્તર દેવાની સ્પષ્ટ ના પાડી. ઈડિપસે બહુ જ પ્રાર્થના કર્યા છતાં પણ સંતે હત્યારાનું નામ કહેવાને સ્પષ્ટ ઈન્કાર કર્યો. ત્યારે ઈડિપસે કહ્યું કે તમે વાત છૂપાવે છે, તેનું કારણ એજ છે કે તમે પોતે જ રાજાની હત્યા કરી લાગે છે. આ આપ સહન નહિં કરી શકવાથી તે સંતે કહ્યું કે જો તારે સાચી વાત જાણવી જ છે, તે હે રાજા તું સાંભળ. પોતે જ રાજા લાઈસની બિટીયા જવાના માર્ગમાં હત્યા કરી છે. અને તારા કારણે જ આ રોગની આફત, શહેર ઉપર ઉતરી છે.
સંતે કહેલ આ હકીક્તથી ઈડિપસને ભૂતકાળની ઘટના યાદ આવી. અને બિએટિઆના માર્ગ પર વૃદ્ધ મહારથીના પિતે કરેલ ખુનનું સંપૂર્ણ ચિત્ર તેના હૃદયમાં ખડું થયું. તે જલદી જેકાષ્ટાની પાસે પહોંચે. અને રાજા લાઈયસની
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૮
આત્મવિજ્ઞાન હકીકત પૂછતાં જેકાષ્ટાએ પણ જે હકીકત બની હતી, તે તેને જણાવી. જેકાષ્ટાએ કહેલી તે હકીક્તનું વર્ણન ઈડિપસે કરેલ હત્યાની સાથે બરાબર મળી ગયું. અને રાજા લાઈઅસની હત્યા મારા જ હાથે થયેલ હેઈ અપરાધી હું જ છું, એમ ઈડિપસે કહા છતાં પણ જેકાષ્ટાએ ટેસિઓલ સંતની વાતને જૂઠી ઠેરાવીને કહ્યું કે “સંતે દ્વારા પણ કહેવાએલી વાત કેટલીક વખતે ગપગેળા હેય છે.” કારણકે ભવિષ્ય વાણ અનુસાર તે રાજા લાઈઅસનું મૃત્યુ અમારા પુત્રના હાથે જ થવાનું હતું. એ પુત્રને તે અમેએ મરાવી નાખે હતું. આ પ્રમાણે જેકાષ્ટા કહી રહી હતી, ત્યારે બાજુમાં ઉભેલા એક વ્યક્તિએ કહ્યું કે તે બાળકને મારી નાખવા માટે મને જ સેપેલ, પરંતુ અમને દયા આવવાથી તે બાળકને નહિં મારતાં એક મનુષ્યના કાફલાને જ અમે એ. તે બાળક સુપ્રત કરી દીધો હતો. અને તે ખરી વાત અમોએ આપનાથી છૂપાવી રાખી હતી.
હવે તે સત્ય વાત મળી ગઈ. જેકાણાને પણ માલુમ પડી ગયું કે આ ઈડિપસ જ પિતાને પુત્ર છે. તથા ઈડિપસને પણ વિશ્વાસ આવ્યું કે તેણે પિતાના પિતાની હત્યા કરીને પિતાની મા સાથે જ લગ્ન કર્યું છે. જેકાષ્ટા એકદમ બૂમ પાડી ભાગી ગઈ. શરમના લીધે તેના શરીરની સેંનસે ત્રુટવા લાગી. પોતાના કમરામાં જઈ ફાંસી ખાઈને તે મારી ગઈ. ઈડિપસે પણ અત્યંત દુઃખી બની જઈ જેકાષ્ટાના શબ પાસે બેસીને ખૂબ રે. અને બે કે દુઃખને અંત તે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
પટ:
ઈડિપસ અને જેકાષ્ટા આવી ગયે, પરંતુ મારા માટે મૃત્યુ એ સામાન્ય શિક્ષા ગણાય. એમ કહીને તેણે જેકાણાની કમરમાંથી બકલ કાઢીને તેના વડે પિતાની બન્ને આંખે ફેડી નાખીને ચાલતે થયે.
આ સર્વ હકીકત લે કે માં ફેલાઈ ગઈ. લોકે ઈડિપસ. તરફ વૃદ્રષ્ટિથી જોવા લાગ્યા. તેના પુત્રે પણ તેનાથી અલગ થઈ ગયા. ફક્ત બે પુત્રીઓ જ તેની સાથે ચાલી. શહેરની બહાર નીકળ્યા પછી એક પુત્રી તે પાછી ફરીને શહેરમાં આવી ગઈ પરંતુ બીજી પુત્રી એન્ટીગન તે. ઈડિપસની સાથે રહી.
એક આંધળા ભિક્ષુકના રૂપે એક શહેરથી બીજા. શહેરમાં ઈડિપસ ફરવા લાગ્યું. તે શરમ અને દુઃખથી પિડાતું જ રહ્યો. છેવટ અથેન્સમાં આવી ત્યાના કેલેબસ નામના મંદિરમાં પિતા પુત્રી ઠહેરી ગયાં. તે આંધળે અને ગરીબ ઈડિપસ તથા પુત્રી એન્ટીગોન મરણ સુધી સાથે રહ્યાં.
વર્તમાન ભવમાં એક જીવ દ્વારા અન્ય જીવને થતા. ભલા–બુરા પ્રસંગમાં તે તે જીના પૂર્વભવના મિત્રતા ચા દુશ્મનાવટના સંસ્કાર જ કારણ રૂપે હોય છે. આ પૂર્વભવી સંસ્કારોનું ઉત્પાદન તે તે ભવમાં તે તે જેને કયા ક્યા કારણોથી થયું તેનું સમાધાન તે દિવ્યદ્રા જ્ઞાની પુરૂષ જ કરી શકે. ભલુ બુરું કરનાર ખુદ પિતાને પણ તેને.. ખ્યાલ આવી શકતું નથી.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન ભવાંતરીય અન્ય દુશ્મનાવટના સંસ્કારી જ વર્તમાન ભવમાં અન્ય દુશ્મનાઈવાળા સંગમાં જ જન્મ પામે, કે ભવાંતરીય અન્ય મિત્રતાવંત સંસ્કારી છ વર્તમાન ભવમાં અન્ય મિત્રતાઈવાળા સંગમાં જ જન્મ પામે એવું એકાંત નથી. તે રીતે પણ હોય, અને વિપરીત સંગી પણ હેય. કારણ કે માતાના હાથે પુત્રને કે પુત્રના હાથે માતાને યા પિતાને, સ્ત્રીના હાથે પતિને કે પતિના - હાથે સ્ત્રીને વધ થવાના પ્રસંગોમાં પ્રથમ તે મિત્રતાઈવાળો સંબંધ હોવા છતાં પણ કોઈ એવું બાહ્યનિમિત્ત ઉપસ્થીત - થતાં ભવાંતરીય વમનસ્યવૃત્તિની જાગૃતિ થવા વડે સંબંધી- જનેના હાથે પણ પિતાનું મૃત્યુ થવા પામે છે. એ રીતે મૃત્યુ થવામાં બાહ્યરીતે તે તત્કાલીન સંગ જ નિમિત્ત રૂપે આપણને જણાય છે. પરંતુ વાસ્તવિક રીતે આંતરીક કારણરૂપે તો જ માંતરીય વિરભાવના સંસ્કારના જ આવિ- કારે છે.
ઉપક્ત ઈડિપસના પ્રસંગમાં આપણને વિચાર ઉત્પન્ન થાય કે આમ કેમ બન્યું ? ભવિષ્યવાણી મિથ્યા કરવાને પ્રયત્ન કરવા છતાં પણ બનવાનું હતું તે જ કેમ બન્યું ? આના સમાધાનમાં તત્ત્વદ્રષ્ટિએ આપણે વિચાર કરીશું તે આપણને સ્પષ્ટ સમજાશે કે આમાં જન્માંતરીય વરવૃત્તિના સંસ્કારે એ જ ભાગ ભજવ્ય ગણાય.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્જનમની સાબિતી સિદ્ધ કરતા પ્રત્યક્ષ પ્રસંગો
દરેક પ્રાણિને તે જાણે કે ન જાણે પણ પૂર્વ કર્મને વેગ ખેંચી જાય છે. પ્રકૃતિની એ અચૂક શક્તિ છે. અને તે પિતાને હિસાબ પતાવીને જ જપે છે. | મકરંદ દવેએ લખેલી “ગી હરનાથના સાન્નિધ્યમાં નામની નાની પુસ્તિકામાં રજુ થયેલા કેટલાક બનાવે મતિને મુંઝવી દે તેવા છે. તેમાં પુનર્જનમની માન્યતા સાથે સંકળાયેલે એક બનાવ ઘણે રસિક છે.
એક દિવસ ગિરનારી એગી શ્રી હરનાથ સાથે મકરન્દ દવે બેઠા હતા. ત્યાં એક ભાઈ આવ્યા. તે રેલવેમાં નેકરી કરતા હતા. મકરન્દ દવે તેમનાથી પરિચિત હતા. આ ભાઈના ચહેરા પર ઘેરે વિષાદ છવાયેલે હતે.
તેમના વિષાદનું કારણ તેમની વાત ઉપરથી જણાઈ આવ્યું. તેમની નાની છોકરી ભંડકીયામાં છાણ લેવા ગઈ ત્યારે સાપ કરડ્યો. સાપે દાઢ એટલા જોરથી બેસાડી કે છોકરીએ હાથ ખેંચી લીધે છતાં સાપ છૂટ્યો નહિ. છેકરીની ચીસ સાંભળી ઘરનાં બધાં દોડી આવ્યાં. છોકરીને તત્કાળ દવાખાને પહોંચાડી. ત્યાં ખીલતી કુંપળ કરમાઈ ગઈ. કરીએ દેહ છેડ્યો. આ છોકરીને સાથે તે પહેલાં
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨
આત્મવિજ્ઞાન
તેની વૃદ્ધ દાદી છાણાં સરખાં કરવા ગયાં હતાં, છતાં તેમણે સાપ જોયા ન હતા.
મૃત છેોકરીના પિતાની વાત સાંભળી ચેગી હરનાથે ન કે।ઈ આશ્વાસન આપ્યુ. કે ન કેાઈ ઉપદેશ આપ્યા. પેલા ભાઈ તરફ એક અત્યંત કરૂણાભરી દ્રષ્ટિ નાખી તે ઉંડા ધ્યાનમાં સરકી ગયા. ઘેાડીવાર શાંતિ છવાઈ ગઈ. ચેાગી હરનાથે નેત્ર ખેલ્યાં ત્યારે તેમાં જુદી જ ચમક હતી. થોડી ગહન વાતચીત કરી તેમણે છોકરીના પિતાને યોગદ્રષ્ટિના પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરાવ્યા. ચેાગી હરનાથે પેલા ભાઇને પૂછ્યું :
ઃઃ
“ તમે આ પહેલાં, ગામના સ્ટેશન માસ્તર તરીકે કામ કરતા હતા ? “ જી, હા.” પેલા ભાઇએ જવાબ આપ્યા. ત્યારે તમારા કવાર્ટસની સામે એક લીમડા હતા, લીમડા નીચે પાણીની નાંદી હતી અને તમે ત્યાં અકરી બાંધતા ?” “ જી, હા.” હે અચ્છા ! એ જગ્યાની પાસે એક બગીચા જેવુ' હતુ ને ત્યાં તમારી દીકરી ઘણીવાર ફૂલા લેવા જતી ” “ જી, હા.” પૂજાનાં ફૂલે અમે એ ફૂલવાડીમાંથી લાવતા અને મારી દીકરી ઘણીવાર ફૂલા લેવા જતી. “ ત્યારે તમારી દીકરીને પગે ખરજવું થયું હતું ? ઉપચારો કરેલા પણ મટતું નહાતુ, ” તે એ સમયે પણ આ સર્પે તેને ફુલવાડીમાં દશ દેવા પ્રયત્ન કર્યાં હતા. પણ સમય પાકો ન હેાવાથી એ ફાળ્યા નહેાતેા. ત્યાંથી એ માલગાડીના વેગનમાં ચડયો. અહીં ઉતર્યાં. ચેાગી હરનાથે તે ભાઈ ને જણાવ્યું.
""
ઃઃ
‘હા, બરાબર. ઘણા
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
vvvvvvv
પુનર્જન્મની સાબિતી સિદ્ધ કરતા પ્રત્યક્ષ પ્રસંગે ૬૭
પેલા ભાઈ તે આશ્ચર્યમાં ગરકાવ થઈ ગયા. ગીહરનાથે જે સ્થળનું વર્ણન કર્યું ત્યાં તે યેગી કરી ગયા જ ન હતા. વળી આ છોકરીને પણ જોઈ નહતી. યેગી હરનાથે આગળ કહ્યું.
આટલી સ્કૂલ ભૂમિકાની વાત એટલા માટે કરી કે એની પાછળ રહેલી જે સ્મરણશક્તિ કાર્ય કરે છે, એની તમને પ્રતીતિ થાય.”
હરનાથ જે આટલેથી અટકી ગયા હતા તે તેમની ભૂતકાળની દ્રષ્ટિ વિષેની શક્તિને પરિચય મળે ગણત. પણ ગદ્રષ્ટિ આગળ વધી. ભૂતકાળની આટલી વાત કરી ભવિષ્યનું સૂચન આપતાં રોગી હરનાથે પેલા ભાઈને કહ્યું.
તમારી દીકરીના મરણથી તમે એને સદાને માટે ખોઈ નથી. અફસેસ ન કરશે. તમારી સાથે એને રૂણાનુબંધ હજુ છે. અને તમારે ત્યાં એ ફરીવાર દીકરી તરીકે જન્મ લેશે. તમારી પેલી છોકરીને જ જીવાત્મા આવ્યું છે, એની નિશાની પણ તમને મળી જશે. એના પગે ખરજવા જે ડાઘ હશે.
મૃત્યુ પામેલી છેકરીના પિતાના ચહેરા પરથી ઉદાસી ચાલી ગઈ. તેના ચહેરા પર શ્રદ્ધાને ન ઝગારે હતે. આ ભાઈને ત્યાં પછી પુત્રીને જન્મ થયે. અને તેના પગે ખરજવા જે ડાઘ પણ હતે.
બીજા અદ્દભુત કિસ્સામાં એવું બને છે કે ચોગી
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
આત્મવિજ્ઞાન
હરનાથ પાસે, બીજો એક, આડે રસ્તે ચડી ગયેલા યાગી આવીને વિનંતી કરે છે. આ પતિતયેાગી હરનાથને જણાવે છે કે પેાતાના પાપ ભરાઈ જવાથી તે થોડા સમયમાં મૃત્યુ પામવાના છે. તે પછીના જન્મમાં શુ થવાના છે, કયાં જન્મવાના છે, તેના અણુસાર આપે છે. તે હરનાથને જણાવે છે કે અમુક વર્ષો પછી હરનાથના ગુરૂ તેને આ મધને માંથી મુક્ત કરી શકશે.
આશ્ચય કારક રીતે આ પતિતયેગી મરી જાય છે. અને તેણે ભાંખેલી ભવિષ્યવાણી પ્રમાણે તેની પછીના જન્મમાં ગતિ થાય છે. તેમજ હરનાથના ગુરૂ તેને મુક્તિ અપાવે છે. આખા પ્રસંગ ઘણા વિસ્મયકારક છે.
ઉપર દર્શાવેલા અને બનાવામાં પછીના જન્મ વિષેની આગાહી છે. તે આગાહી પ્રમાણે હકીકતા બનતી જોવામાં આવવાથી પુનર્જન્મના મત પ્રત્યે શ્રદ્ધા જન્મે છે.
આ રીતે આવા પ્રકારના સાંસ્કારેથી પણ જન્માંતર ( પૂભવ ) સિદ્ધ થાય છે. પરંતુ એવા પણ પ્રગાઢ જડવાદીએ હેાય છે કે તેમના અવિશ્વાસરૂપ દુર્ભેદ્ય કિલ્લાને યુક્તિઓ પણ તાડી શકતી નથી. જે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ વિના અન્ય કઈ વાત ઉપર વિશ્વાસ કરતા નથી, તેવા એને કેટલાંક પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ પણ બતાવવાં જરૂરી છે. એટલે હવે જાતિસ્મરણુ ( પૂર્વભવનું સ્મરણ ) ના કેટલાક પ્રત્યક્ષ પુરાવા અતાવતાં દ્રષ્ટાંતા વિચારીએ.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્જન્મની સાબિતિ સિદ્ધ કરતા પ્રત્યક્ષ પ્રસંગે ૬૫
વિશ્વના દરેક પ્રાણિમાં ન્યૂનાધિકપણે જ્ઞાનશક્તિ તે રહેલી જ છે. લેશ માત્ર પણ જ્ઞાન રહિતને જીવ કહેવાય જ નહિ. આ જ્ઞાનશક્તિદ્વારા યવસ્તુનું જ્ઞાન, ઈન્દ્રિયેથી જ જીવ અનુભવે. દરેક જીવને વસ્તુના રૂપ-રંગ-રસ-ગંધ અને સ્પર્શરૂપ પદાર્થવિષ, વિશેષ કરીને પોતાની ચક્ષુઆદિ ઇન્દ્રિયની પ્રત્યક્ષતામાં જ અનુભવાય. અર્થાત્ યપદાર્થનું જ્ઞાન તે ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષતામાં જ થઈ શકે. પરંતુ કેટલાક દિવ્યદ્રષ્ટા પુરૂષની એવી પણ જ્ઞાનશક્તિ હોય છે કે બહુ દૂર દૂર રહેલ ઈન્દ્રિયપરોક્ષ વસ્તુના સ્વરૂપને કઈ જાતના સાધન વિના પણ જાણી શકે છે. આવી જ્ઞાનશક્તિને અતીન્દ્રિય જ્ઞાનશક્તિ કહેવાય છે.
ભારતના આધ્યાત્મિક શાસ્ત્રમાં અધ્યાત્મિક મહાપુરૂષના જીવનચરિત્ર દ્વારા અતીન્દ્રિય જ્ઞાનઅંગે સંખ્યાબંધ ઉલ્લેખ મળે છે. એટલું જ નહિં પણ આવી કેટલીક શક્તિ પ્રાપ્ત કરનારા વ્યક્તિઓ વર્તમાનમાં પણ હવા છતાં તેઓ આવી શક્તિઓની ક્યાંય પણ જાહેરાત થવા દેતા નથી. તેમ છતાં તે દિવ્યદ્રષ્ટા મહાપુરૂષના નિકટવતી પરિચયકારકને કઈ પ્રસંગે એચિંતે તેને ખ્યાલ આવી જતાં જગતપ્રસિદ્ધ પણ થઈ જાય છે.
ભારતની માફક પશ્ચિમના દેશમાં પણ હવે તે આવી અતીન્દ્રિય જ્ઞાનશક્તિધારક મનુષ્યો હોવાના કેટલાય દાખલા, વર્તમાનપત્રેની જાહેરાત દ્વારા જાણવા મળી રહે છે. અતીન્દ્રિય જ્ઞાનની હકીક્ત અંગે પશ્ચિમી દેશમાં પહેલાં તે
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન હાંસી થતી હોવાથી તે શક્તિની આકસ્મિક કુરણ પામનાર વ્યક્તિઓ પિતાને તે અનુભવ લેકેને કહેતાં પણ અચકાતા હતા. પરંતુ હવે તે ત્યાં આવી હકીક્તોનું વૈજ્ઞાનિક સ્તરે સંશોધન ચાલી રહ્યું છે. આજથી ચાલીસેક વર્ષ પૂર્વે, અમેરિકામાં ડયુક યુનિવર્સિટીના આશ્રયે ડયુક પેરાસાઈલોજી લેબોરેટરીમાં આ કામ હાથ ધરાયું છે. આ સંશોધનના પ્રમુખ સંચાલક શ્રી જે. બી. રહાઈન લખે છે કે માનવી અતીન્દ્રિય જ્ઞાનશક્તિ પણ ધરાવી શકે છે, એ હવે એક નિર્વિવાદ હકીક્ત બની ચૂકી છે.
આધુનિક પરામને વિજ્ઞાને કેઈ પણ ઇન્દ્રિયની મદદ વિના થી આવી અતીન્દ્રિય જ્ઞાનશક્તિનું ના એક સેન્સરિ પર્સેપશન–ઈ. એસ. પી. પ્યું છે. અંગ્રેજીમાં સામાન્ય રીતે આના માટે “ કલેર વૈયન્સ” ટેલીપથિ અને ઈન્ટયૂશન” શબ્દો પ્રચલિત છે.
મનુષ્યમાં રહેલી તે અતીન્દ્રિય શક્તિના ધારભૂત અને દેહથી સ્વત ત્ર અસ્તિત્વ ધરાવતું કોઈ તત્ત્વ શરીરમાં વસેલું છે, એ સૂચવતા કેટલાક નિશ્ચિત પૂર વાઓ પણ હવે ત્યાં મળી ચૂક્યા છે. જે તને આપણે “આત્મા” તરીકે જાણીયે છીએ. વધુમાં પુનર્જન્મના વિષયમાં પણ આ પરામનોવિજ્ઞાન (પેરાસાઈકોલેજી) દ્વારા વ્યાપક સંશોધ થઈ રહ્યાં છે. - આમ પશ્ચિમમાં પુનર્જન્મને સિદ્ધાન્ત પણ વધુને
વ્યા
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુના જન્મની સાબિતિ સિદ્ધ કરતા પ્રત્યક્ષ પ્રસંગે ૬૭ વધુ પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત કરી રહ્યો છે. અને ત્યાં પુનર્જનમની હિમાયત કરતું વિપુલ સાહિત્ય બહાર પડી રહ્યું છે.
વર્ષોથી આ વિષયને અભ્યાસ કરી ૨ડેલ, મેલબર્ન યુનિવર્સિટીના એક વૈજ્ઞાનિક ડે. રેયૂર જેન્સન “ધ ઈ~ઝન્ડ કપલેન્ડર” નામના પિતાના પુસ્તકમાં પરામને વૈજ્ઞાનિક સંશોધનાની ચર્ચાને ઉપસંહાર કરતાં, અંતે લખે છે કે
ટૂંકમાં, મૃત્યુ એ આપણું અસ્તિત્વને અંત નથી આણી દેતું, એમ માનવાને આપણું પાસે પૂરતા વિશ્વસનીય પુરાવાઓ છે.”
ત્યાં પશ્ચિમમાં ઘણા ઠેકાણે પૂર્વ જીવનની રકૃતિના પ્રસંગે બન પામ્યા છે. એ રીતે જાતિસ્મરણના જે કિસ એ ત્યાં બને છે, તેની તે સ્થળ ઉપર જઈને. કાયદાની કોર્ટમાં ચીવટમાં પુરાવાઓની ચકાસણી જેવી થાય છે, એવી કડક ચકાસણી પૂર્વક, પુરાવાઓ તપાસ્યા પછી જ, કઈ પણ કેસને પુર્નજન્મના કેસ તરીકે માન્યતા આપવામાં આવે છે.
ન્યુયોર્કના એક માનસચિકિસકે તે કહી પણ દીધું છે કે જન્મ પૂર્વેનું મનેવિલેષણ આપણને જકડી રહેલ વિજ્ઞાનના ભૌતિકવાદની રહી સહી કડીઓના ભુકકા બેલાવી દેશે.
આ જીવનમાં થતી પૂર્વજીવનની સ્મૃતિસ્વરૂપ હકીકતોથી પુનર્જન્મની સાબિતી થવા ઉપરાંત પણ આપણી મૃતિ, રસાયણિક ફેરફારો દ્વારા આપણા મગજના કોષમાં
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
e
આત્મવિજ્ઞાન
સંગ્રહાયેલ આપણી અનુભૂતિઓની નોંધના આધારે જ જાગે છે, એવી આધુનિક વિજ્ઞાનની માન્યતાને પણ પડકારી છે. જે શરીર નાશ પામ્યું-રાખ કે ધૂળમાં મળી ગયું-તે જીવનની સ્મૃતિએ પણ ઉપરાક્ત રીતે જાગૃત કરી શકાઈ છે; એ જ સિદ્ધ કરે છે કે એ સ્મૃતિઓના આધાર દેહ નહિ', પણ આગલેા દેહ છોડીને કાઈ નવી કાયા ધારણ કરનારૂં કોઈ સ્વતંત્રતત્ત્વ છે.
જાતિસ્મરણ :
સાધારણતઃ પાછલા જન્મની ઘટનાએ આપણને યાદ નથી રહેતી, તે પણ એવા કેટલાક પ્રસંગેા ઉપરથી પાછલા જન્મની ખાસખાસ ઘટનાએ કાઈ કાઈ સમયે કાઈ કાઇનેખાસ કરીને મચ્ચાંઓને યાદ આવે છે. અને એવી વ્યક્તિ એની હકીક્ત, વર્તમાનપત્રા દ્વારા આપણે સાંભળીયે છીએ. એ રીતે પાછલા જન્મની હકીક્ત યાદ આવવી તેને જાતિસ્મરણ” કહેવાય છે. આવા જાતિસ્મરણ પામેલાઓનાં દૃષ્ટાંતે જૈનશાસ્ત્રોમાં તે કેટલાંય સાંભળવામાં આવે છે. પરંતુ તે ઘટનાએ ઘણા પૂર્વકાળે બની ગયેલી હાવાથી કેટલાક તેને સત્યપણે ન સ્વીકારે તેવા આગ્રહી જીવે માટે, આ ખાખતની વર્તમાનકાલીન ઘટનાઓ કે જે વિવિધ છાપાંઓમાં પ્રસિદ્ધ થઈ સત્યરૂપે સાબિત થઈ ચૂકી છે, તેવી ઘટનાઓની હકીક્ત અહિં રજુ કરીએ છીએ. આ ઘટનાએ! આપણુ ભારત દેશમાં બનેલી જ જણાવીયે છીએ.
(૧) હાલે વઢવાણ સીટી ( સૌરાષ્ટ્ર ) થી પ્રગટ થતું,
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્જન્મની સાબિતી સિદ્ધ કરતા પ્રત્યક્ષ પ્રસંગે ૬૯ પરંતુ પહેલાં પાલીતાણા (સૌરાષ્ટ્ર)થી તંત્રી સેમચંદ ડી. શાહ દ્વારા પ્રગટ થતા “કલ્યાણ” માસિક (ગુજરાતી)માં પાટણ પાસે આવેલ ચાણસ્મા ગામે વાણીયાવાડમાં રહેતા નરેશકુમાર બાબુલાલની તથા તે જ ગામના સેવંતીલાલ માણેકલાલની જાતિસ્મરણની હકીકત પ્રસિદ્ધ થઈ હતી.
(૨) વળી તે જ માસિકના વર્ષ–૧૩ ના નવમા અંકમાં દિલ્હીની એક બાળાની નીચે મુજબ હકીકત આપેલી છે?
આ બાળાનું નામ છે, શાંતિ. તેને જન્મ ઈ. સ. ૧૯૨૬ ડીસેંબરની ૧૧મી તારીખે થયેલે. નાની ઉંમરમાં તેને પોતાના પૂર્વજીવનની સ્મૃતિ થયેલી.
આ બાળાની ઉંમર ચાર વર્ષની હતી ત્યારે તે કહેતી મને બધું યાદ છે. ફરી કહેતી કે મારાં સગાંઓ મથુરામાં છે. મારે ત્યાં હંમેશાં હું મીઠાઈ ખાતી. મારું ઘર મથુરામાં છે. મારા પતિ કેદાર હતા.
એ આઠ વર્ષની થઈ ત્યારે પતિનું નામ અને મથુરાનું ઠેકાણું આપ્યું. પત્ર લખતાં જ કેદારે તરત જવાબ આપે. પછી કેદાર પોતાની પહેલી પત્નીથી થયેલા દશેક વર્ષના પુત્ર સાથે દિલ્હી આવ્યા. શાંતિએ કહ્યું કે એ મારે જ પુત્ર છે. નવ વર્ષની શાંતિએ પહેલી જ ક્ષણે પૂર્વજન્મના પતિ અને પુત્રને ઓળખી લીધા. કેદારના પૂછવાથી શાંતિએ એની સાથેની પિતાના જીવનની દરેક હકીકત સ્પષ્ટ રીતે કહી હતી. મરણ કેવી રીતે પામી? તેને
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
So
આત્મવિજ્ઞાન
ખુલાસા કરતાં તેણે કહ્યું કે આપણા પહેલા બાળકને જન્મ દેતી વખતે તમે મને આગ્રાની હોસ્પિટલમાં દાખલ કરી હતી. જ્યાં એક ખાસ નસ તમે મારા માટે રોકી હતી. શું! તમને એ યાદ નથી ? કેદારે હા પાડી.
એક પત્રના પ્રતિનિધિએ શાંતિદેવીને પૂછતાં તેણે સ્ક્યુ કે મારી અનેખી દુનિયા છે. મને ચેગ સાધનામાં જ રસ છે. ગયા જન્મમાં એક ગુરૂ પાસેથી પ્રાણાયામ વિદ્યાનુ શિક્ષણ મેળવ્યુ હતુ. અને આ જન્મમાં મારે કોઈ ગુરૂની જરૂર નથી. જ્યાંથી અંત આવ્યે ત્યાંથી મે' મારૂં જીવન શરૂ કર્યુ છે.
..
પત્રના પ્રતિનિધિ એ પૂછ્યુ કે તમારી ઇચ્છા કેવી જિંદગી જીવવાની છે ? મારા દેશના નૈતિક ધોરણને ઉંચે લઈ જવા માટે મારે જીવન ખર્ચવાની ઇચ્છા છે. આ હકીકત સન ૧૯૫૩ની છે. અત્યારે શાંતિદેવી હયાત છે તેમણે હજી સુધી લગ્ન કર્યું નથી. અને તે પ્રભાકર, બી. એ. રત્નની ઉપાધિઓ ધરાવે છે. અને હિન્દી તત્ત્વજ્ઞાનનાં અધ્યાપક છે.
રાજસ્થાન યુનિવર્સિટીના માનસશાસ્ત્રો સાથે સંબંધ ધરાવતા વિષયે ( પેરા સાયકેાલેાજી) ખાતાના સંચાલક પ્રેાફેસર એચ. એન. બેનરજીએ એવા દાવેા કર્યા છે કે તેમણે કરેલા સશોધનથી એવા પુરાવે! મળ્યા છે કે જેને લીધે પુનર્જન્મના સિદ્ધાન્તને વૈજ્ઞાનિક રીતે માની શકાય.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્જન્મની સાબિતી સિદ્ધ કરતા પ્રત્યક્ષ પ્રસંગો ઉt
(૩) પ્રોફેસર બેનરજીએ અહીં જણાવ્યું હતું કે તેમણે તપાસેલા કિસ્સાઓમાં એક સાત વર્ષની ઈટાલિયન છોકરી “લીનામાકીની એને કિસ્સે હતે. આ છોકરી હાલમાં કોપન હેગન ખાતે રહે છે. તે જ્યારે ત્રણ વર્ષની હતી ત્યારે તેણે તેના માતાપિતાને કહ્યું હોવાનું કહેવાય છે કે “મારે ફિલિપાઈનમાંના ઘરે પાછા જવું છે. ફિલિપાઈનમાં મારા પિતાજી રહે છે, અને હું તેમની સાથે રહેતી હતી.. ફિલિપાઈનમાં મારા પિતાજી હટલના માલિક છે. મારું નામ, “મારી આ એક્ષ્મીના” હતું. આ છોકરીએ એમ પણ કહ્યું હતું કે તેને “બાકીન’ મીઠાઈ જે ખાસ ફિલિપાઈનમાં જ કપરામાંથી બનાવાય છે, તે તેને ઘણી ભાવતી હતી. તે ફિલિપાઈનમાં બાર વર્ષની ઉંમરે મરણ પામી હતી. પ્રેફેસર બેનરજીએ આ કિસાન સંબંધમાં ફિલિપાઈનની મુલાકાત લીધી હતી. અને તેમણે છોકરીના દાવાની તપાસ કરતાં તેણે આપેલી હકીકતે તેમને સાચી માલુમ પડી હતી.
પ્રોફેસર બેનરજીએ જણાવ્યું હતું કે આવા કિસ્સાઓને અભ્યાસ કરવાની રીતને રાજસ્થાન યુનિવર્સિટી ખાતે ભારે સંશોધનને અંતે ધોરણસરની બનાવવામાં આવી છે..
પુનર્જન્મની વાત તે અત્યારે તે શ્રદ્ધાના આધારે જ ટકેલી છે. શ્રદ્ધાને આ વિષય કેટલીક હકીકતોના સંદર્ભમાં જોઈએ તે તે વિજ્ઞાનને વિષય બની જાય છે. અને પુનર્જનમમાં અશ્રદ્ધા રાખનારને પણ કબૂલ કરવું પડે છે કે પુનર્જનમની વાત સાચી તે લાગે જ છે. એ દ્રષ્ટિથી પ્રોફેસર
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
વિજ્ઞાન
શ્રી બેનરજી આ વિષેના વધુ કિસ્સાએ મેળવવા સ ંશાધન ચલાવી રહ્યા છે. તેઓએ કરેલ સંશોધનના પરિણામે તેમણે અનુભવેલા, સાક્ષાત જોયેલા તથા તપાસાએલા કિસ્સાએની કેટલીક હકીકતા તેા અમદાવાદથી પ્રગટ થતા સંદેશ દૈનિક ગુજરાતી પત્રમાં પ્રકાશિત થઈ હતી.
(૪) વળી ભવની સાબિતિરૂપ અકબર બાદશાહના પૂર્વ ભવની હકીકત, નરહરિ મહાપાત્રમૃત છપ્પય, કવિ દયાલજી કૃત કવિત્ત અને વિશાલ ભારત” નામે છાપાના સન ૧૯૪૬ ડીસેમ્બર તથા સન ૧૯૪૮ના એપ્રિલ માસના અંક ઉપરથી ઉદ્ધરિત નીચે પ્રમાણે છે.
6.
પ્રયાગના બ્રહ્મચારી મુકુન્દે, બાદશાહતથી લેાભાઈ, જા ભવમાં બાદશાહ થવાનુ નિયાણું કરી સંવત ૧૫૯૮ માં જૂના પીપળાને સળગાવી તેમાં પેાતાનું બલિદાન આપ્યું. અને માદશાહ હુમાયુની પત્ની રિમયાન અપરનામ હમીદાબેગમની કુક્ષિથી સંવત ૧૫૯૯ના કારતક વદ છઠ્ઠું દિને ધાગઢમાં જન્મ લીધેા. તે જ ખાદશાહ અકખર થા. બ્રહ્મચારી મુકુ ને મેટ ચેલે મરીને ફરી જન્મ લઈ વિ નરહરિ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. પ્ર. મુકુંદે પોતાના હામ કર્યાં તે સ્થાનેથી બાદશાહ અમરને તપાસ કરતાં એક તામ્રપત્ર મળ્યું' હતું. તેમાં નીચે પ્રમાણે લેાક હતા :
वसुनिधि शर चंद्रे, तीर्थराज प्रयागे, तपसि बहुल पक्षे, द्वादशी पूर्वयामे ।
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્જનમની સાબિતી સિદ્ધ કરતા પ્રત્યક્ષ પ્રસંગે ૭૩ शिखिनि तनुजु होम्य, खण्ड भूम्पाधिपत्ये, . सकल दुरितहारी, ब्रह्मचारी मुकुन्द ः ॥
બાદશાહ અકબરના પૂર્વભવની બાબતમાં મુનિ દીપવિજયજીકૃત સહમ કુલરતન પટ્ટાવલી રાસમાં કહ્યું છે કે
હવે દિલીપતિ જાણીઈ અકબર શાહ સુલતાન પૂરણ ભાગ્ય ભૂજાબલી, નૃપશેખર નુપભાન એકદિન બ્રહ્મચારી કેઉ, દેખી અકબર બાદશાહ ઈહાપોહ કરતાં પ્રગટ, જાતિસ્મરન થાય. દેખે પૂરવભવ પ્રગટ, સુનિઈ ચતુરસુજાણ;
સંસ્કૃત શ્લેક થકી કહું, છપય કવિત પ્રમાન. અર્થ છપ-તપસી બ્રહ્મચારી નામ, હે મુકુન્દ જ્યાકે,
તીરથ પ્રયાગ ઠામ, ધામ મન લ્યા કે, પન્નરસે હે કસી, સંવતકે માન જાને, માઘ વદિ દ્વાદસી, પ્રથમ જમ જાય કે, અગન કુંડમું. મુકુંદ દેહ હેમ કીને, તપ જ સાધ, પ્રથલ બળ પાય છે; કહત કવિરાજ દીપ, અકબર બાદશાહ,
ભય હે ભાન જેસે, દિલ્લી પર આયકે. દુહા-ખબર કરાઈ પ્રાગવડ, મિલિયે સબ સંકેત,
પ્રગટ વાત અકબર કરે, બહુ પંડિત જન સેત; અગ્નિ હેમ કરવત મરણ, કરે માફ સુલતાન, આજ લગે તેહ માફ છે, અકબર હુકમ પ્રમાણ
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન બાદશાહ અકબરે નિયાણપૂર્વક અગ્નિરનાન ક્યની સાલ વિશાલ ભારત નામે છાપામાં સંવત ૧૫૯૮ છે. અને અહિં મુનિ દીપવિજયજી કૃત પટ્ટાવલિ રાસમાં સંવત ૧૫૮૧ છે. આ ફેરફારમાં કઈ સાલ સત્ય છે, તે તે ઇતિહાસકારોજ નક્કી કરી શકશે. અહિં તે અકબરના પૂર્વભવની હકીકતમાં મુકુન્દ બ્રહ્મચારી અગ્નિસ્નાન કરી બાદશાહ અકબર થયાની બાબત દ્વારા પુનર્જન્મને સાબિત કરવાને હેતુ છે. તે બાબત તે બન્નેમાં જણાવેલ હકીક્ત દ્વારા મળતી આવે છે. હવે પુનર્જન્મ અંગે જાતિસ્મરણ પામેલ બીજા કેટલાક મનુષ્યની હકીકત વધુ વિચારીએ.
કેટલાક વર્ષો પહેલાં બરેલી (યુ.પી.)ના વકીલ શ્રી કૈકેયીનંદન સહાયે, જ્યાં જ્યાંથી જાતિ મરણ પામેલ વ્યક્તિએની ખબર પડી ત્યાં ત્યાંની તપાસ કરીને પ્રામાણિક વાતે
પ્રયાગથી પ્રગટ થતા “લીડર” નામે પત્રમાં છપાવી હતી. જોકે તે પત્રમાં તેવી અનેક વ્યક્તિઓની ઘટનાઓની હકીકત પ્રકાશિત કરાઈ હતી. તેમાંની (તે લીડર પત્રમાંની) ત્રણ વ્યક્તિઓની હકીકત અહીં જણાવીયે છીએ.
લીડર' ના કટોબર સન ૧૯૨૬ ના અંકમાં બાંદાના પ્રેસિકયુટિંગ ઈનસ્પેકટર શ્રી પદ્ધસિંહે પ્રકાશિત કરેલ સમાચાર નીચે મુજબ હતા.
(૧) મથુરા જિલ્લામાં પટિયાલી ગામના એક વિષ્ટીકલેકટરની સ્ત્રીને દેહાંત થયું હતું. તેના દેહાંતથી બેઠા
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્જન્મની સાબિતી સિદ્ધ કરતા પ્રત્યક્ષ પ્રસંગો
૭૫
સમય બાદ પાસેના એક ગામમાં કોઇ બ્રાહ્મણને ત્યાં એક પુત્રીના જન્મ થયા. તે બ્રાહ્મણ ભીક્ષા માંગીને પેાતાના નિર્વાહ કરતા હતા. તેને ત્યાં જન્મ પામેલી આ પુત્રી ચારપાંચ વર્ષની થઈ ત્યારે તેણીએ પેાતાના પિતાને ભીખ માંગવાની મના કરી અને કહ્યું કે મને પટિયાલીના ડીસાહેબને ઘેર લઈ એ ત્યાં મારૂ ઘણુ ધન સંગ્રહેલુ છે. બ્રાહ્મણ તે પુત્રીને ડિપ્ટીસાહેબની પાસે લઇ ગયેા. ડિપ્ટીસાહેબને દેખતાં જ પુત્રીએ ધુ ઘટ કાઢયો, અને તેણે ડિપ્ટીસાહેબને પેાતાને પરિચય કરાવ્યેા. મહાલ્લાની સવ સ્ત્રીઓની પણ એળખાણ કહી. ડિપ્ટીસાહેબના પૂછવાથી તેણીએ કેટલીક વૈવાહિક રહસ્યમય વાતા પણ પ્રગટ કરી. ત્યાર માદ જ્યાં તેણીએ ધન દાટયું હતું તે સ્થાન બતાવ્યું ત્યાં ખેદવાથી હજારાની કિમતના દાગીના જમીનમાં દાટેલા નીકળ્યા.
(૨) જીલ્લા સીતાપુર, તહસીલ સદ્ધૌલીમાં હીરપુર ગામમાં પંડિત પુત્ત્તલાલ નામે બ્રાહ્મણ રહેતા હતા. તેણે બાર વર્ષ સુધી કમાલપુરની ઇસ્પિતાલમાં કમ્પાઉન્ડરની નેાકરી કર્યાં બાદ તે પેન્શન પર હતા. તેને કેટલાક ાકરા હતા. એક વખત તેની સ્ત્રી, પેાતાના એક છોકરાની સાથે અયે ધ્યા ગઈ. ત્યાંથી પાછા ફર્યાં ખાદ તેને એક પુત્ર થયા તેનુ નામ સુંદરલાલ રાખ્યું. તે છોકરો જ્યારે ખેલવા માંડયો ત્યારે તેણે કહ્યું કે મારૂ નામ સુંદરલાલ નહિ પણ હુન્દેલાલ છે.. હું ફૈજાબાદમાં રહેવાવાળા છું મારે એ છોકરા અને શ્રી પણ છે. તે બાળકને પૂછાયુ કે તે તુ અહિં કેવી રીતે
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
unnainnunnnnnnnnnnnn
૧૭૬
આત્મવિજ્ઞાન આવ્યું ? તેણે કહ્યું કે મારું મૃતશરીર સરયૂમાં ફેંકી દેવામાં આવ્યું હતું. ત્યારે મારી મા (વર્તમાન, મારે સ્નાન કરતી - હતી. છોકરાની આ પ્રમાણે વાત સાંભળીને પુત્તલાલ અને તેની સ્ત્રીએ કેટલાક પૂજાપાઠ કરાવ્યા. અને મંત્ર-તંત્રના સહારા લીધા. તે પણ સાત વરસની ઉંમર સુધી તે તે
કરો પિતાના પૂર્વજન્મની વાત ભૂલ્ય નહિં. પાછળથી ધીરે ધીરે ભૂલી ગયે. ચૌદ વરસની ઉંમર થયા બાદ આ ઘટનાની ખબર રાજા સૂરજબષ્ણસિંહને પડી. તેમણે આ - હકીકતની તપાસ માટે પિતાના ખજાનચી પંડિત ભગવાનદીનને ફૈજાબાદ મોકલ્યા. ત્યાં તપાસ કરતાં હન્મેલાલનું મકાન મળી ગયું. તેનાં છોકરાં અને સ્ત્રીને પણ પત્તો મળી ગયે. અને વિશેષ હકીકત મળી કે પંદર વર્ષ પહેલાં હન્તલાલ હેગથી મરી ગયા હતા. તેનું શબ સરયૂમાં વહેતું મૂકી દીધું હતું. શબને તરાવવા જનાર એક આદમીએ સર્વ હકીકત કહી. હનેલાલની ઉંમર મરણ સમયે ૪૫ વર્ષની હતી.
(૩) હલવાની ગામના સ્ટેશન માસ્તર બાબુ શ્યામ સુંદરલાલે પિતાની પુત્રીની હકીકત છાપામાં નીચે મુજબ પ્રકાશિત કરી હતી
મારે એક પુત્રી છે. સન ૧૯૧ના ઈસ્વીસનના અષાઢ માસમાં તેને જન્મ બરેલીમાં થયેલ હતું. હું ૧૯૨૨ના શ્રાવણ માસમાં યાત્રાર્થે મથુરામાં ગયે. ત્યાંથી કુલ પહોંચે. એક ઘરની પાસે અમે પહોંચતાં મારી સ્ત્રીની કેડમાંથી છેકરી નીચે ઉતરી ગઈ તે ઘરના બારણામાં એક
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્જન્મની સાબિતિ સિદ્ધ કરતા પ્રત્યક્ષ પ્રસંગે ૭૭ વૃદ્ધ સ્ત્રી બેઠી હતી તેને હટાવી તે છેકરી ઘરની અંદર ચાલી ગઈ મારી સ્ત્રી પણ પેઠે પુંઠે તે ઘરમાં પેઠી. કરીએ. તે વૃદ્ધ સ્ત્રીની પાસે કેટલીક ચીજો માંગી. અને ઘરની તમામ વસ્તુઓ બરાબર સંભાળી. વળી સાથે આવેલ પિતાની માતાને કહ્યું કે તમે પાન ખાઓ. અને આપને ઘેર ચાલ્યાં જાઓ. હું અહીં જ રહીશ. આ મારું ઘર છે. આ દશા જોઈને તે ઘરમાં રહેલ બુઠ્ઠી સ્ત્રી રેવા માંડી. ત્યાર બાદ તે સર્વ યમુનાના કિનારે ગયાં. ત્યાં કરીએ પિતાના પૂર્વ ભવમાં જ્યાં ડૂબી ગઈ હતી, તે જગ્યા બતાવી. જે જગ્યાને છોકરી બતાવી રહી હતી, તે જગ્યાએ મારે બાર વરસને છેક ડૂબી જઈમરી ગયે હતું, એમ તે વૃદ્ધ સ્ત્રીએ કહ્યું. તે ટાઈમે છેકરીની ઉંમર ત્રણ વરસ અને એક મહિનાની હતી. કુલમાં પિતાને પૂર્વ જન્મનું ઘર દેખતાં જ તેને પૂર્વ જન્મની વાત યાદ આવી ગઈ હતી.
આ ઉપરથી હવે કહી શકાય કે જન્માંતરવાદની સત્યતાના સંબંધમાં ફક્ત આગમ (શાસ્ત્ર) અથવા આપ્તવાક્ય કે યુક્તિયાં અથવા તર્ક અનુમાનથી જ નહિં, પરંતુ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી પણ જન્માંતરની સિદ્ધિ સાબિત થાય છે. આ સંબંધમાં શામાં તે ઘણાય દાખલા છે. પરંતુ આજના ભૌતિકવાદીઓ માનતા ન હતા અને પુરાવા માગતા હતા, તેમને આ પ્રત્યક્ષ બનાવથી સ્પષ્ટ સમજાશે કે શરીરની પાછળ વીસે કલાકની મહેનત ફેગટ છે. કારણ કે શરીર તે ભાડાનું ઘર છે. ટાઈમ થયે ખાલી કરવાનું છે. તેના
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન
૯૮
m
કરતાં જે અમર આત્મા છે, તેને લાભ થાય તેવા પ્રયત્ન કરવાની જરૂર છે. છતાં જેને જન્માંતર માનવું જ નથી, તેમના માટે બીજો કોઈ રસ્તા જ નથી.
B
જોકે ભારતની અપેક્ષાએ તે। પુનર્જન્મની માન્યતા અનાદિકાલીન છે, અને રહેવાની જ. પરંતુ પશ્ચિમના દેશેાની અપેક્ષાએ ત્યાંની જ કેટલીક વ્યક્તિએ દ્વારા નિષ્ણુિ ત ખની ચૂકેલી પુનર્જન્મની શેાધ નવી જ ગણાય. આવી શૈધાને સ્વીકાર ત્યાં ઝટ થતા નથી. કારણ કે તે ચીલા ચાલુ માન્યતાઓ અને સિદ્ધાન્તાને આંચકા આપે છે. - માન વિજ્ઞાનની શક્તિ તો માત્ર ભૌતિક તત્ત્વના જ્ઞાન પૂરતી જ અને તે પણ અમુક મર્યાદા પ્રમાણુ હાવાના કારણે, જીવની અતીન્દ્રિય જ્ઞાનશક્તિ, દેહથી ભિન્ન એવા જીવનુ શાશ્વતપણું (અવિનાશપણું), પુનર્જન્મ, ઈત્યાદિ અતીન્દ્રિય જ્ઞાનવિષયક હકીકતેાના સિદ્ધાન્ત સાથે ચૈતન્ય તત્ત્વના અસલી સ્વરૂપથી અજ્ઞાત એવા વિજ્ઞાનના મેળ થઈ શકે જ નહિ પરંતુ પુનર્જન્મની હકીકત અંગે પશ્ચિમના કેટલાક બુદ્ધિજીવી વ્યક્તિઓ દ્વારા વ્યાપક સશેાધના થઈ રહ્યાં હોવાના કારણે, પુનર્જન્મને નહિ માનનાર પશ્ચિમને ખળભળાવી તે મૂકયુ જ છે.
એક અમેરિકન વૈજ્ઞાનિકની માન્યતા :
પુનર્જન્મનું સૂચન કરતા “ વીસ કિસ્સા ” નામે પુસ્તકના લેખક એક અમેરિકી વૈજ્ઞાનિકે તા. ૨૨ કટોબર
આ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્જન્મની સાબિતિ દ્ધિ કરતા પ્રત્યક્ષ પ્રસંગે હટ સન ૧૯૭૨ના રોજ દિલ્હીમાં કહ્યું હતું કે પુનર્જન્મ અંગે વર્ષો સુધી કરેલા સંશોધનથી મને ખાતરી થઈ છે કે મૃત્યુ બાદ જીવન હોઈ શકે છે.
વજીનીયા યુનિવર્સિટી ખાતે મને ચિકિત્સા શાસ્ત્રના અધ્યાપક તરીકે કામ કરતા. ડે. ઇકાન ટેવેન્સન, કે જેઓ સન ૧૯૬૧માં ભારતની મુલાકાતે આવેલ ત્યારથી પુનજન્મના સિદ્ધાન્તની ચકાસણીના પ્રયોગ કરી રહ્યા છે. અત્યાર સુધીમાં તેમણે પુનર્જન્મના ૧૨૦૦ જેટલા દાવાની તપાસ કરીને તેનું વૈજ્ઞાનિક અન્વેષણ કર્યું છે. આ પૈકીના ૧૭૦ કિસ્સા ભારતના હતા.
છે. ટેવેન્સન સન ૧૯૬૬થી સન ૧૯૭૨ સુધીમાં અનેકવાર ભારત આવી ચૂકયા છે. દિલ્હીના પ્રદેશ અણુવ્રત સમિતિ”ના પરિસંવાદમાં બોલતાં તેમણે કહ્યું હતું કે મેં તપાસ કરેલા પૈકીના બહુમતિ કિસા, પુનર્જન્મનું સુચન કરે છે.
ડે. સ્ટેન્સને તપાસ કરેલા પુનર્જન્મ અંગેના કિસ્સાએમાં સહુથી વધુ કિસ્સા તે ભારત, સિલેન થાઈલેન્ડ, બમ, સુકી અને સિરિયા ખાતેથી મળ્યા હતા. તેમાં પિતાના પુનર્જન્મને યાદ કરનારા મોટા ભાગના તે બાળક હતા. અને તેઓ પિતાનાં પૂર્વભવની માતા, પિતા, મિત્રે તેમજ જન્મ સ્થળનાં નામ કહી શકતાં હતાં. અને જે સ્થળે રહેતા હતા તેની માહિતી પણ આપી હતી.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન
ડૉ. સ્ટેવેન્સનને લાગે છે કે પુનર્જન્મ જેવું કંઈક હશે તે ખરૂં. નાંહુ તર પૂર્વ જન્મની જે વાતે નાનુ બાળક કહે તેના બાહ્ય સોગેાની ખરેખરી હસ્તો કયાંથી હાય ?
co
ફૈઈ અન્ય વ્યક્તિના પ્રયત્ન વિના કે અન્ય કઈ સાધનનો ઉપયોગ કર્યાં વિના સ્વયંસ્ફુરણાએ અકસ્માત્યેાગે પૂજન્મ અ ંગે થતી સ્મૃતિની હકીકતના કેટલાક કિસ્સા આ દ્વારા, પ્રત્યેક જીવ અનેકવાર વિવિધ શરીરોમાં જન્મ પામતે રહેતા હોવાનું સાબિત થાય છે.
એજ-રીગ્રેશન દ્વારા પૂર્વજન્મોની સ્મૃતિ :
,,
""
પુનર્જન્મના વિષયમાં વ્યાપક સંશાધનનું કાર્ય કરતા “પ્રામનેાવિજ્ઞાન (પેરાસાઈ કેલેાજી ) ” ઉપરાંત હિબ્નાટસ્ટર ૮ એજ-રીગ્રેશન ” પદ્ધત્તિથી પણ પુનર્જન્મ વિષયક સશેાધનને પ્રયોગ હવે અમેરિકામાં ચાલુ થયેા છે. તેમાં હિપ્નોટિઝમ દ્વારા કોઈ વ્યક્તિને ગાઢ ટ્રાન્સ (ઊંઘ જેવી અવસ્થા)માં નાખી તેને ભૂતકાળની સ્મૃતિએ જાગૃત કરાવાય છે.
દીકાળ પૂર્વની હકીકતા કે જેની લેશમાત્ર સ્મૃતિ થતી ન હાય, તેવી હકીકતા ગાઢ ટ્રાન્સની સ્થિતિમાં તે જાણે અત્યારે જ બની રહી હાય એટલી સ્પષ્ટતાથી સ્મૃતિ પટ પર ઉપસી આવે છે. એ રીતે ઉપસ્થિત થતી સ્મૃતિમાં પૂર્વ જન્માઅગેની હકીકત પણુ સ્ફુરી શકે છે. હિપ્નાટિસ્ટની ઉંડી ટ્રાન્સમાં માત્ર નજીકના પૂર્વ ભવની જ નહિ, પણ અતિ દૂર સમયના પૂર્વભવાની સ્મૃતિ, તે તે સમયની
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્જન્મની સાબિતિ સિદ્ધ કરતા પ્રત્યક્ષ પ્રસંગા
w
અવસ્થા અને પ્રસંગને અનુરૂપ અવાજ, હાવભાવ વગેરે સાથે પણ વ્યક્ત થાય છે. તેને માત્ર કલ્પનાના જ તરંગ નહિં, પણ પૂર્વ અનુભવેલ પ્રસગની પ્રતીતિને સબળ પૂરાવાપૂ ક રજી કરાય છે.
૮૧
હિપ્નોટિક ટ્રાન્સમાં “ એજ રીગ્રેશન ’” કરાવવાની રીત, એ દ્વારા સાંપડતી અદ્દભુત માહિતી, પૂર્વ જન્મના સિદ્ધાન્તને મળતી સજ્જડ પુષ્ટિ, અને એ રીતના સ ંશાધનના પરિણામે પુનઃજન્મના સિદ્ધાન્તને મળતી વ્યાપક માન્યતા વગેરેનુ વિસ્તૃત નિરૂપણ કરતું “ એ સર્ચ ફાર બ્રાઈડે મફી ” નામે ઇંગ્લીશ ભાષાનું પુસ્તક પ્રસિદ્ધ થયુ
છે.
પરામને વિજ્ઞાન (પેરા સાઈ કોલેાજી ) દ્વારા તે અતીન્દ્રિય જ્ઞાનશક્તિ ( ઈ. એસ. પી. ) પ્રાપ્ત કરનાર મનુષ્યાએ નિર્દેશ કરેલી, અને સામાન્ય મનુષ્યાની દ્રષ્ટિમાં ચમકારી મનાતી હકીકતાની, વ્યાપક સ ંશાધનપૂર્વક તેની સપૂર્ણ સત્યરૂપે સાબિતિ કરાય છે. જ્યારે હિપ્નોટિક એજ રીગ્રેશન ” દ્વારા તા સ્મૃતિઓની જાગૃતિ સ્વયં નહિ પામી શકનાર, સામેની વ્યક્તિને ટ્રાન્સમાં નાંખીને તે વ્યક્તિની ભૂતકાળની સ્મૃતિઓ તે વ્યક્તિ પાસે જ જાગૃત કરાવાય છે. આવી વ્યક્તિઓમાં ટ્રાન્સને પામ્યા સિવાય ભૂતકાળની સ્મૃતિએ જાગૃત થઈ શકતી જ નથી. એટલે આ કાય માં તેમને હિપ્નોટિકની જરૂર રહેજ છે. અને હિપ્નોટિક દ્વારા જ તે વ્યક્તિઓને ટ્રાન્સમાં નાંખી ભૂતકાળની સ્મૃતિએ પમાડી શકાય છે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન હિનેટિઝમ દ્વારા ભૂતકાળની સ્મૃતિઓને જાગૃત કરાવવાના પ્રયત્નમાં પ્રથમ લક્ષ્ય તે, વર્તમાન જન્મ (ભાવ) ની ભૂલી જવાયેલી બાલ્યકાળ આદિની પરિસ્થિતિઓ અગેનું જ હતું. કારણ કે તે લકે પુનર્જન્મના સિદ્ધાન્તને તે વિરોધ જ કરતા હતા. મૃત્યુબાદ શરીરના નાશ પછી પણ કઈક કાયમ રહેતું હોવાની અને તે ફરીને નવું શરીર ધારણ કરતું હોવાની હકીકતને માન્ય રાખવા તે હરગીઝ તૈયાર ન હતા. એટલું જ નહિ પણ પુનર્જન્મની સત્યતાને બેટી પૂરવાર કરવા તેમનાથી બનતું બધુંય કરી ચૂક્તા. પણ બન્યું એવું કે હિનિક ટ્રાન્સમાં કરાવવામાં આવતા
એજ રેશન” દ્વારા કે ઈવાર, કઈ કઈ વ્યક્તિ, તેના આ જન્મમાં ન બની હોય તેવી વાતે અર્થાત્ પૂર્વભવની વાત પણ કરવા લાગતા. એ સમયે આવી પરિસ્થિતિ બની જવા પામતો હેવા છત્તાં તેને મૂર્ખાઈ ભર્યો પ્રલાપ કરી રહ્યાનું કહી ધૂતકારી કાઢતા. પણ એમ થતાં થતાં તે ટ્રાન્સને પામેલ વિવિધ વ્યકિતઓ વધુ પ્રમાણમાં આ રીતે જ વાત કહેવા લાગ્યા. ત્યારે તેનું તથ્ય જાણવા માટે હિનેટિકેએ તપાસ આદરી. અને અંતે આ હકીકત અંગે આંતરાષ્ટ્રીય પ્રતિષ્ઠા પ્રાપ્ત ડૉ. એલેકઝાંડરકેનન જેવા વૈજ્ઞાનિકને પણ પુનર્જનમની હકીક્તમાં શ્રદ્ધાવાન બનવું પડયું. આ બાબતમાં કડક ચકાસણીના અને મળતા પુરાવાના બળે તેને કહેવું પડ્યું કે પુનર્જન્મ એ હકીકત છે. અને ગમે તેવી કટ્ટર, દોષદશી, અને શંકાશીલ વ્યક્તિ પણ, આ પુરાવાની ઉપેક્ષા કરી શકે તેમ નથી.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્જન્મની સાબિતિ સિદ્ધ કરતા પ્રત્યક્ષ પ્રસંગે ૮૩
ટ્રાન્સમાં નંખાયેલ એક હજારથી વધુ કેસોમાંના એક એક કેસમાં, આ જીવનપૂર્વે સે વર્ષથી માંડીને ઈ.સ. પૂર્વે બે ત્રણ કે તેથી વધુ હજાર વર્ષ પહેલાં પણ આ પૃથ્વી ઉપર જન્મ પામેલ હોવાની હકીકત, કડક ચકાસણીના અંતે મળતા પુરાવાના બળે, ડૉ. એલેકઝાંડરકેનને જાણવા મળેલ.
હાલે તા. ૧૧–૧૦–૭૫ના રોજ આપણું ભારત દેશમાં જ સૌરાષ્ટ્રના મેરબી શહેરમાં મોરબી જેસીઝ તરફથી સંમોહન વિદ્યાના જાણકાર શ્રી સ્વામી રાવના માર્ગ દર્શન હેઠળ પુનર્જન્મના સિદ્ધાન્તની પરા–મને વૈજ્ઞાનિક મિજણ અંગેના પ્રયોગો વેળાએ, એરબીના બે યુવાન વિદ્યાથઓને તેમના પુનર્જન્મની સ્મૃતિઓ પ્રાપ્ત થવા પામી હતી. આમાંથી એક યુવાને પોતે પૂર્વજન્મમાં કાશ્મીર યુવાન હોવાનું જણાવેલ, તથા કાશ્મીરી ભાષામાં તેણે વિરહનું એક ગીત પણ ગાયું હતું.
આ ઉપરથી સમજવું જોઈએ કે પુનર્જન્મ એ કઈ અપવાદ નથી, પરંતુ આ પૃથ્વી પરની માનવ વસતીમાંથી મોટી સંખ્યાએ પૂર્વે અહિં જન્મ ધારણ કરેલ છે, એ નિર્દેશ “એ જ–રીગ્રેશન”ના પ્રાગે પણ આપી જાય છે. જે અત્યંત નોંધપાત્ર અને ઉત્સાહ પ્રેરક છે.
પુનર્જન્મની આ રીતની હકીક્ત અંગે વૈજ્ઞાનિક ખુલાસે નહિં મળી શકતે હેવાના કારણ માત્રથી તેને ઈન્કાર થઈ શકે છે જ નહિં. કારણ કે જ્યાંની ધાર્મિક માન્યતાઓ પણ
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
- આત્મવિજ્ઞાન પુનર્જન્મને સ્વીકૃતિ નથી આપી એવા એ પશ્ચિમના દેશમાં પણ આ અંગેના સંશોધનના નિશ્ચયાત્મક પરિણામેના કારણે હવે પુનર્જન્મને સિદ્ધાન્ત ઝડપભેર માન્ય બની રહ્યો છે.
ખરેખર ! પુનર્જન્મ જેવું કંઈક છે તે ખરૂં, એવી હકીકતમાં વિચારમગ્ન બની રહેલા વિજ્ઞાનીઓ એમાં રસ લેતા તે થયા જ છે. પરંતુ પુનર્જન્મની સ્મૃતિમાં સ્મૃતિ પામતા વ્યક્તિ દ્વારા કહેવાતી હકીક્ત, સત્ય સ્વરૂપ સાબિત થતી હોવા છતાં તે અમુક જ ભવની અને તે પણ અમુક ટાઈમના જ સંજોગોની હોવાના કારણે તેઓ વૈજ્ઞાનિક ખુલાસે કરી શક્યા નથી. પરંતુ અહિં સમજવું જરૂરી છે કે કોઈ વતુ યા કિસ્સા અંગે અમુક પ્રમાણમાં પણ તેનું અસ્તિત્વ નક્કી થઈ શકતું હોય, પછી તે વસ્તુ અગર કિસ્સે નકકી થયા છતાં વધુ પ્રમાણમાં પણ હોઈ શકવાનું વિચારશીલ માણસથી નકારી શકાય નહિં.
પુનર્જન્મની થેડી પણ હકીક્તના મૃતિકારકને પૂર્વકાળમાં થઈ ગયેલા દરેક જન્મની દરેક હકીકત સંપૂર્ણપણે
સ્મૃતિમાં નહિં આવવામાં કંઈક બાધક તત્વ હેવું જોઈએ. જેમ અમુક માણસને પિતાના પૂર્વજન્મો પૈકી અમુક જન્મની જ સ્મૃતિ થવા પામે છે, જયારે અન્ય માણસોને બિલકુલ મૃતિ થતી જ નથી. તે પણ ઋતિકારની હકીકત સત્યરૂપે સાબિત થતી હોવાના કારણે સ્મૃતિ નહિ પામી શકનારથી પુનર્જન્મને ઈન્કાર થઈ શકતો નથી. તેવી રીતે સંપૂર્ણ
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્જનમની સાબિતિ સિદ્ધ કરતા પ્રત્યક્ષ પ્રસંગે ૮૫ પુનર્જનમેની હકીક્ત કેઈને સ્મૃતિમાં નહિં આવી શકવાના કારણે પુનર્જન્મના સિદ્ધાન્તને માન્ય રાખવામાં પૂર્વગ્રહ હે જોઈએ જ નહિં.
પૂર્વ જન્મો પૈકી અમુક જ જન્મની અને તે પણ અમુક જ હકીક્ત સ્મૃતિમાં આવતી હોવાનું અગર પૂર્વજન્મની બિલકુલ સ્મૃતિ નહિં થતી હોવાનું કારણ શું હશે? એ અંગે હવે પછી આગળ “ જાતિસ્મરણ એટલે શું ?” એ શીર્ષક હકીક્તમાં જણાવવામાં આવશે.
પૃથ્વી પરની સર્વ માનવ સંખ્યા પૈકી અમુક સંખ્યા પ્રમાણુ જ મનુષ્યને થતી પૂર્વજન્મની સ્મૃતિ દર્શાવતા કિસ્સાઓની પણ ઝીણવટભરી તપાસના અને તે તેટલી હકીક્ત પણ સંપૂર્ણ સત્યપણે પૂરવાર થતી હેઈ હવે નિર્વિવાદ હકીક્ત બની ચૂકી છે કે શરીરથી પિતાનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ ધરાવનાર કઈ જુદું તત્વ, એ શરીરમાં છે જ. અને શરીરને નાશ થતું હોવા છતાં તેની સાથે તે તત્વને નાશ કદાપી થત જ નથી. એક શરીરમાં જન્મ પામેલ આત્મા, તે શરીરને વિયેગ થતાં અન્ય શરીરને ધારણ કરે છે. અને એ રીતે એક શરીરથી છૂટકારો પામી અન્ય શરીરને પ્રાપ્ત કરવાની તે આત્માની પરંપરા અનાદિકાળથી ચાલુ છે.
આ વિશ્વમાં વિવિધતાદર્શક શરીરમાં નિવાસ કરી રહેલા જતુઓ, પશુ અને પક્ષીઓ, મનુષ્યો આદિને તે તે શરીરમાં નિવાસ કંઇ અનાદિ કાળને નથી. તેમજ કાયમી
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન પણ બની રહેલું નથી. વળી વારંવાર શરીરને બદલતે રહેતા આત્મા પુનઃ પુનઃ ધારાબદ્ધ પૂર્વના શરીરને જ પ્રાપ્ત કરે એ પણ એકાંત નિયમ નથી. છતાં દરેક છે માટે એવું તો અવશ્ય બન્યું છે કે વિવિધ પ્રકારે દશ્યમાન શરીરે પૈકી પ્રત્યેક જાતના શરીરમાં દરેક જીવે, પૃથ–પૃથક સમયે પણ અન તીવાર જન્મ-મરણ કર્યા છે.
ખાણમાં થતાં ખનીજે, જળાશયાદિનાં જળ, વિવિધ જાતની અગ્નિએ, પવને, વનસ્પતિઓ, શરીર અને જીભ, એ બેઈન્દ્રિય ધારક અળસીઓ આદિ જતુઓ, શરીરજીભ-નાસિકા એ ત્રણ ઇંદ્રિય ધરાવતા કાનખજુરા, માંકડ, જુ, કીડી, મંકેડી, ઉધઈ, ઈયળ, ઘીમેલ આદિ જો તથા શરીર-જીભ-નાસિકા-ચક્ષુ એ ચાર ઈન્દ્રિયવાળા વિંછુ બગાઈ, ભમરા, ભમરી, તીડ, માખી, ડાંસ, મચ્છર, કંસારી, ખડમાંકડી વિગેરે, અને શરીર-જીભ-નાસિકા, ચક્ષુ તથા કાન એ પંચેન્દ્રિયવાળા શરીરધારીમાં માછલાં વગેરે જળચરે, વિવિધ જાતનાં પશુઓ તથા પક્ષીઓ, મનુષ્ય, દેવે અને નારકે આદિના વિવિધ શરીરમાં તે તે પ્રકારની સંજ્ઞાથી ઓળખાવવા સ્વરૂપે દરેક જીવે અનંતીવાર જન્મ-મરણ કર્યા છે.
દરેક જીવને આ રીતના સર્વ પ્રકારના સંગ અને વિયેગની સ્મૃતિ નહિં હેવા માત્રથી તે હકીક્તને કંઈ અસત્ય ઠરાવી શકાતી નથી. વર્તમાનકાલીન મનુષ્યદેહધારી જીવને પોતાની માતાના ઉદરમાં નવ નવ મહિના સુધી
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્જન્મની સાબિતિ સિદ્ધ કરતા પ્રત્યક્ષ પ્રસંગે ૮૭ ભગવેલી તથા પ્રસૂતિ ટાઈમે વેઠેલી અસહ્ય વેદના, સ્મૃતિમાં નહિ હેવાથી, તે વેદના પિતે ભેગવી જ નથી એમ કઈ સુજ્ઞ મનુષ્ય કહી શકશે જ નહિ. એ રીતે પ્રત્યેક પ્રકારના શરીરને આ જીવે પૃથ–પૃથક સમયે પણ અનંતીવાર પ્રાપ્ત કર્યાને ઈન્કાર થઈ શકે જ નહિં.
પશુ-પક્ષી–જતુ-દેવ–નારક-પુરૂષ–સ્ત્રી આદિ સંજ્ઞાએથી દરેક જીવને આપણે ઓળખીએ છીએ, તે તેના તે તે ટાઈમના શરીરના હિસાબે જ વ્યવહારાય છે. જાનવરના શરીરમાંથી મુક્ત બની મનુષ્યને લાયક શરીરમાં જન્મ લે, તે તે આત્મા, જાનવરની સંજ્ઞાથી મુક્ત બની મનુષ્ય સંજ્ઞાને ધારક બનશે. એ રીતે દરેક જીવઅંગે દરેક જાતની સંજ્ઞાબાબત સમજી લેવું. વળી પુરૂષ મરીને પુરૂષ જ થાય કે સ્ત્રી કરીને સ્ત્રી જ થાય તેવું પણ એકાંતે નથી. પુરૂષ કે સ્ત્રી સંજ્ઞા, તે શરીરની આકૃતિને જ આશ્રયી હોવાથી જેમ વિવિધ જાતના શરીરો આ જીવે અનેકવાર ધારણ કર્યા છે, તેમ-પુરુષ-સ્ત્રી અને નપુંસકપણું પણ આ જવે વિવિધ સમયે અનેકવાર પ્રાપ્ત કર્યું છે.
આ હકીકત ઉપરથી સમજી શકાય છે કે પ્રત્યેક જીવ, આ સંસાર ચક્રમાં ભ્રમણ કરતી આત્મ વણઝાર પૈકીને એક જીવ છે. અનાદિ કાળથી ભ્રમણ કરતા આ જીને હજુ. સુધી ક્યારેય પણ કઈ સ્થળે કાયમી વસવાટનું ઠેકાણું પડયું નથી. એક ઠેકાણે જીવાતા જીવનને અનુકૂળ એવી.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન બાહ્ય સામગ્રીએ મહામહેનતે સંપાદન થઈ હોય, અને સફલતાને આનંદ અનુભવાતે હોય, ત્યાં તે ઓચિંતે તે જીવન (જિંદગી)ના દેહમાંથી છૂટી જઈ, ઈચ્છાએ કે અણુ ઈચ્છાએ પણ અન્ય દેહધારી બનવું જ પડે. ત્યાં પૂર્વના દેહને અનુકૂળ એકત્ર કરી રખાએલી સામગ્રીઓને સંબંધ ત્યત દેહ સંબંધની સાથે જ છૂટી જાય, અને અન્ય દેહધારી બનવા ટાઈમે પુનઃ તેવું બધું ફરીને વસાવવું પડે. પૂર્વના ઉપર તેને કઈપણું હક્ક નહિં. આવું તે પ્રત્યેક જીવને અનંતકાળથી કરવું પડે છે. જ્યાં સુધી એક ઠેકાણે કાયમી માટે કરીને બેસવા જેવી સ્થિતિમાં જીવ નહિં મૂકાય ત્યાં સુધી વારંવાર આવી સ્થિતિએ જીવનું ચક્ર ચાલ્યા જ કરવાનું.
મૃત્યુ એ આપણા અસ્તિત્વને અંત નથી આણી દેતું, એમ માનવાને પૂરતા વિશ્વસનીય પુરાવાઓ મૌજુદ હેઈ, સ્વીકારી લેવું જરૂરી છે કે દૈહિક સંગની ફેરબદલી તેજ જીનું મૃત્યુ અને જન્મ છે. અમુક અવધિ પૂર્ણ થતાં ઈચ્છાએ કે અણુઈછાએ પણ જીવને દેહપલટો થતે જ રહે છે. એ પદ્ધતિ તે સંસારમાં દરેક પ્રાણિને માટે અનાદિકાળથી ચાલુ છે.
એક દેહમાંથી મુક્ત બની અન્ય દેહ ધારણ કરવાને પ્રસ્થાન કરતાં, જીવના તે તે દૈહિક સંબંધ ધરાવતાં તે કુટુંબ પરિવાર આદિ સંબંધીઓના તથા ભેગ-ઉપભેગની સામગ્રીઓના સંગેનો પણ દેહત્યાગની સાથે સાથે ત્યાગ
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્જન્મની સાબિતિ સિદ્ધ કરતા પ્રત્યક્ષ પ્રસંગે ૮૯ બની જ રહે છે. અને ત્યારબાદ નવા શરીરને અનુકૂળ દૈહિક આદિ સંયોગોનું નિર્માણ થાય છે. આ દેહ પલટામાં પૂર્વના દેહથી મુક્ત થવું તેને મરણ અને નવા દેહને ધારણ કર તેને જન્મ કહેવાય છે. એટલે મરણ અને જન્મ તે તે એક દેહના સંબંધથી મુક્ત થવા પૂર્વક અન્ય દેહને ધારણ કરવા રૂપ જ છે. આમાં અદલાબદલી દેહની છે. નહિં કે આત્માની. આત્મા તે અમર છે. આ રીતે અમર આત્માને વારંવાર દેહપો કરે જ પડે છે. દેહપટાની સાથે સાથે દૈહિક અન્ય સંબંધ પણ છૂટી જાય તે સ્વાભાવિક છે.
આ રીતે થતા વારંવાર દેહપટામાં કયું તત્વ ભાગ ભજવી રહ્યું છે? કેવી રીતે કયા નિયમના લેણે જીવને નવીન અંગેની પ્રાપ્તિમાં અનુકૂળતા અને પ્રતિકૂળતાનું સર્જક તે તત્વ બની રહે છે, અને આ બધા સંગવિયેગમાં કારણભૂત બની રહેતા તે તત્વની ઉપસ્થિતિ સ્વયં છે કે અન્ય કોઈના પ્રયત્નથી છે, કે જીવના સ્વયં પુરૂષાWથી છે, તે આગળ વિચારીશું.
અહિં એક વાત એ પણ સમજવી જરૂરી છે કે મરણ અને જન્મસ્વરૂપ થતા દેહપટામાં નવા પ્રાપ્ત થતા શરીરનું પ્રમાણ, નાના મોટું હોવા છતાં તેમાં સમાઈ જવા માટે જીવને પિતાના આત્માને અણુ સમૂહમાં તે જરા પણ ન્યૂનાધિકતા કરવી પડતી નથી. છતાં પણ સ્થૂલ શરીરમાંથી છૂટેલે આમા સૂકમ શરીરમાં કેવી રીતે સમાઈ જાય છે, એ હકીક્તની સ્પષ્ટતા પણ આગળ આગળ વિચારીશું
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯o
આત્મવિજ્ઞાન રોમન સમ્રાટે સ્વીકારેલે પુનર્જન્મને સિદ્ધાંત -
મન તત્વજ્ઞાની સમ્રાટ માર્કસ એરિલિયસે ઈ. સ. ૧૬૧ થી ઈ. સ. ૧૮૦ સુધી શાસન કર્યું હતું. એના મૃત્યુ બાદ કેટલીયે શતાબ્દિ પછી એના લેખની હસ્તપ્રત મળી આવી હતી, એ પુસ્તકરૂપે પ્રગટ થઈ છે. “સુપ્રસિદ્ધ રામન તત્ત્વજ્ઞાની સમ્રાટ માર્કસ ઓરેલિયસનું આત્મચિંતન નામે ગુજરાતી અનુવાદ રૂપે પણ તે પુસ્તક સન. ૧૯૫૬ માં પ્રકાશિત થયું છે.
તેણે એક એવી પણ નોંધ લખી છે કે આપણે મીણમાંથી જેવી ઇચ્છીએ તેવી મૂર્તિઓ બનાવીએ છીએ. પ્રકૃતિ પણ જાતજાતની વસ્તુઓ બનાવે છે, બગાડે છે, અને બગડેલી ચીજોમાંથી ફરીથી નવી નવી રચના કર્યા કરે છે. હમણાં જે ઘોડો બન્યા હોય, એ છેડા સમય પછી એક ઝાડ રૂપે પણ ઉગી નીકળે છે. પાછળથી ઝાડ તે માણસના રૂપમાં પણ ફેરવાઈ જઈ શકે છે. સૌને અ૫ વખત મત્યે છે. લાકડામાંથી એક પેટી બનાવવામાં આવે છે. એ જૂની થઈ જાય ત્યારે એને તોડીને પાછા લાકડાના ટુકડા કરવામાં આવે છે. પણ પિટી ચૂપ રહે છે. પિતાનામાં થયેલા ફેરફારની બાબતમાં એ નથી હર્ષ પ્રગટ કરતી કે શેક દર્શાવતી. એ રીતે તમે પણ મૃત્યુ પાસે આવે ત્યારે ચિંતા ન કરશે. ઉદાસ ન રહેશે. એ જ મોટું જ્ઞાન છે.
વળી તેણે એવું પણ નેવું છે કે જવ (આત્મા )
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનમની સાબિતિ સિદ્ધ કરતા પ્રત્યક્ષ પસંગે હો. શરીરનું સંચાલન કરે છે. મર્યા પછી જીવ, બીજા શરીરમાં ચેતન આપે છે. એટલે કે શરીરને અંત આવે છે, પણ તેની સાથે જીવનો અંત નથી આવતું. તે તે માત્ર ખેળીયાં જ બદલે છે. એક જીવ જન્મજન્મ જુદાં જુદાં ખેળીયાને ચેતન આપે છે. આજે તે ઘડામાં હોય તે બીજા જન્મમાં.. તે ઝાડમાં હે ઈ શકે. અને ત્રીજા જન્મે તે મનુષ્યમાં પણ હોઈ શકે છે.
આ ઉપરથી સાબિત થાય છે કે ઈ. સ. ૧૬૧ માં. પણ રેમના સમ્રાટ માર્કસ ઓરેલિયસને પણ જીવના વિવિધ રીતે થતા પુનર્જન્મની હકીકત દ્વારા જીવ (આત્મા)ની. નિત્યતાને સ્વીકાર કર્યો હતો. જાતિસ્મરણની સમજ :–
સત્યના ગવેષકે જરૂર સમજી શકશે કે પૂર્વજન્મના અનુભવને કારણે જ કઈ કઈક આત્માને પૂર્વજન્મના દઢ, સંસ્કારો વર્તમાન જન્મમાં પણ જાગૃત થાય તો તે સ્મરણ શક્તિથી યાદ કરીને આપણા આશ્ચર્ય વચ્ચે તેવાઓ ચમકારભરી હકીકત કહી બતાવે છે. આવી સ્મરણ શક્તિને. જાતિસ્મરણ જ્ઞાન કહેવાય છે. જાતિસ્મરણ જ્ઞાન એટલે શું ?
જૈનદર્શનમાં જાતિસ્મરણ જ્ઞાનને ધારણા નામે, મતિ જ્ઞાનના એક પ્રકાર તરીકે ઓળખાવેલ છે. અનંતજ્ઞાન એ આત્માનું લક્ષણ છે. ઇંદ્રિયેની સહાય વિના પણ જગતની
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન રૂપી અને અરૂપી સર્વ વસ્તુઓને જાણી શકવાની અમેઘ શક્તિ, પ્રત્યેક આત્મામાં રહેલી છે. આવા અનંત જ્ઞાનના ધારક એવા આત્માની તે જ્ઞાનશક્તિ, જ્ઞાનાવરણીયનામે કર્મ પુદ્ગલના આવરણથી અવરાઈ ગયેલી છે. જ્યાં સુધી આ જ્ઞાનાવરણયનામે કર્મ પુદ્ગલનું આવરણ આત્મામાં ચાલુ રહે છે, ત્યાં સુધી જગતમાં રહેલી કેઈપણ વસ્તુને આ આત્મા, ઈન્દ્રિયપણરીતે જાણી શકતું નથી. ઈન્દ્રિય અને મન વડે કરીને જાણવું તે મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. જ્ઞાનાવરણીય કર્મથી આચ્છાદિત આત્મા, ઈન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ વસ્તુના સ્વરૂપને જ જાણું–અનુભવી શકે છે. માટે તેવા જ્ઞાનને મતિજ્ઞાન કહેવાય છે.
કેઈપણ વસ્તુ ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ થયા બાદ મતિજ્ઞાન વડે “ જાણેલી તે વસ્તુઅંગેના સંસ્કાર આત્મામાં રાશિત થાય છે. એટલે ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ અનુભવેલ વસ્તુ, ઇન્દ્રિયપરોક્ષ થયા બાદ પણ વસ્તુ અંગેના તે રક્ષિત સંસ્કારે દ્વારા તે વસ્તુના સ્વરૂપને જીવ અનુભવી શકે છે. માટે ઇંદ્રિયપરોક્ષ અવસ્થામાં પણ વસ્તુસ્વરૂપને અનુભવવામાં, ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ સમયે પ્રાપ્ત કરેલા, પૂર્વના સંસ્કાર જ કારણરૂપ છે. તે - સંસ્કારે પ્રગટ થવાથી પૂર્વ અનુભવેલ વસ્તુને વૃત્તાંત
જીવને યાદ આવે છે. દાખલા તરીકે અગ્નિની ઉણુતાને, કેરીના રસને, ગુલાબના ફૂલની સુગંધને, દિલ્હીની બજારને કે માલકોશ રાગની તર્જને એક વખત ઇંદ્રિય પ્રત્યક્ષ થયા -બાદ, કેટલેક દીર્ઘ સમય વીત્યે તે તેની પ્રત્યક્ષતાના
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ .
પુનર્જન્મની સાબિતિ સિદ્ધ કરતા પ્રત્યક્ષ પ્રસંગો ૩૦ અભાવમાં પણ તે તે વિષયને જીવ વિચારી શકે છે. અગર તે વસ્તુ ઇંદ્રિયગોચર થતાં જ તે વસ્તુને પૂર્વ અનુભવ તે આત્મામાં જાગૃત બને છે. તેવી રીતે એક ભવમાં અનુભવેલ. વિષય, બીજા ભાવમાં પણ યાદ આવી શકે છે. કારણ કે ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ અનુભવેલ વિષયેના સંસ્કારો આત્મામાં જ રક્ષિત થાય છે. તે સંસ્કાર મરણ બાદ અન્ય ભવમાં પણ આત્માની સાથે જ રહે છે. આ સંસ્કારો દેહમાં રક્ષિત નહિં થતાં આત્મામાં રક્ષિત થયેલા હોય છે. એટલે પદાર્થને ઇંદ્રિયથી પ્રત્યક્ષ રીતે અનુભવ કરવાવાળે તે આત્મા જ છે. નહિ કે ઇંદ્રિયે. એ ઈન્દ્રિયે તે અનુભવ કરવામાં આત્માનું સાધન છે. માટે સાધન બદલાઈ જાય પણ અનુભવ કરનાર : કંઈ બદલાતું નથી. તેથી ભિન્ન દેહને ધારણ કરનાર આત્મા, પૂર્વે અનુભવેલ વસ્તુને સંસ્કારો દ્વારા યાદ લાવી શકે છે. આવી રીતે સંખ્યાત–અસંખ્યાત કાળ સુધી ધારી રખાયેલા તે સંસ્કારને જૈનશાસ્ત્રમાં “વાસના” તરીકે ઓળખાવ્યા છે. આ વાસના દ્વારા ભવાંતરે પણ આત્માને જે વસ્તુસ્વરૂપ યાદ આવે તેને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન કહેવાય છે. આ જાતિ
સ્મરણ તે પૂર્વે ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ અનુભવેલ વિષયોનું જ જ્ઞાન હેવાથી જેનદર્શનમાં તેને મતિજ્ઞાનને જ પ્રકાર ગ છે. જાતિસ્મરણને શ્રી પતંજલિએ પણ ચેગ શાસ્ત્રમાં આ રીતે સમજાવ્યું છે. “લસ્વર સાક્ષરિણા પૂર્વ જ્ઞાતિજ્ઞાનમ્ | રૂ. ૨૮. આની ઉપર વ્યાસભાષ્ય આ પ્રમાણે છે. તાતિય संस्कार साक्षात् करणात् पूर्व जातिज्ञानं उत्पद्यते योगिनः पर त्राप्येवमेव संस्कार साक्षात्करणात् परमजाति संवेदनम् ।
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન અર્થાત્ એ રીતે પિતાના સંસ્કાર સાક્ષાત્ થઈ જવાથી યેગી પુરૂષ પિતાના પાછળના જન્મવૃત્તાંતને માલુમ કરી લે છે. વળી બીજાઓને પણ સંસ્કારને સાક્ષાત્ થઈ જાય તે તે પણ પાછલા જન્મના વૃત્તાંતને માલુમ કરી શકે છે. સારાંશ એ છે કે જાતિસમરણ થવાને ઉપાય સંસ્કારની ભેટ છે.
વળી આમાં એમ પણ બને છે કે અમુક કાળે ભૂતકાળની ઘટના યાદ આવે, બાદ ભૂલાઈ પણ જાય. વળી એમ પણ બને કે અમુક વર્ષોની કે પહેલાંની વાત યાદ આવે અને પછીના વર્ષોની કે પછીના ભવની વાત સ્મૃતિમાં ન પણ રહે. આમાં મતિજ્ઞાનાવરણીય કર્મના પશમની વિચિત્રતા જ કારણ રૂપ છે. હવે જાતિસ્મરણ શી રીતે થાય છે, તે અંગે કહે છે: ब्रह्मचर्येण तपसा, सद्वेदाध्यनेन च । विद्यामंत्राविशेषण, सत्तीसेवनेन च ॥ पित्रोः सम्यगुपस्थानाद्, ग्लानभैषज्य दानतः ।। देवादि शोधनाच्चैव, भवेजाति स्मरः पुमान् ॥
ભાવાર્થ–બ્રહ્મચર્ય, તપ, સદુ આગમ અભ્યાસ, વિધા, મંત્રવિશેષ, સત્ તીર્થનું સેવન, માતપિતાનું સમ્યફ પૂજન, ગ્લાનાદિને ઔષધદાન, અને દેવ-ગુવાદિકની શુદ્ધિ. ઈત્યાદિથી જીવ, પૂર્વભવનું સ્મરણ કરનાર થાય છે. આ ગવિશેષ જ જાતિમરણ જ્ઞાન થવામાં અંતરંગ કારણે
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૫
પુનર્જન્મની સાબિતિ સિદ્ધ કરતા પ્રત્યક્ષ પ્રસ`ગે1 હાઈ ને પરલેાકમાંથી બધાનું આગમન હેાવા છતાં માંને જાતિસ્મરણ થતું નથી. આ વાતને સ્પષ્ટ કરતાં કહે છે કે
अत एव न सर्वेषा, मेतदागमनेऽपि हि । परलोकाद्य थैकस्मात्, स्थानात्तनुभृतामपि ॥
ભાવાર્થ –જેમ એક સ્થાનમાંથી બીજા સ્થાને જતાં અધાંને મા ભાન નથી થતું, તેવી રીતે પરલેાકથી આગમન સિદ્ધ હાય, તે પણ આવનાર મધાને જાતિસ્મરણ ન થાય. કારથ્રુ કે બ્રહ્મચર્યાદિ રૂપ ચેાગ વિશેષ તેમાં પ્રબલ નિમિત્ત છે. જેમ કોઈ મેટા નગરથી આવતા ઘણા મુસાફરો હાય, તેમાં બધાને પૂર્વાનુભૂત અની સ્મૃતિ થતી નથી, પણ અમુકને જ થાય છે. તેમ ભવાંતરથી આવેલ વ્યક્તિએમાંય અધાંને ભવાંતર સ્મરણુ ન થાય. પણ અમુકને જ થાય છે. જોકે એક ગામથી બીજે ગામ જનારાઓમાં તે વધુ સંખ્યામાં યાદ કરનારા હૈાય છે. અને પરલેાકથી આવનાર અહુ વિરલને જ સ્મરણ થાય. પરંતુ અહિં તે માત્ર સ્મરણુ કરનારના સ ંભવ જ દૃષ્ટાંત દ્વારા સાખિત કરવાના છે. સવથા ઉભયનું સાધમ્ય હાય જ નહિ.
આવા જાતિ સ્મરણવાળા જીવાના સંવાદ્વિવચનથી ય જીવ અને કમ વગેરે અતીન્દ્રિય અનેા વાસ્તવ નિય થઈ શકે છે. વમાનકાળમાં પણુ ખનેલ જાતિસ્મરણવાળાએની હકીકત પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી યથાર્થ હાવાથી પરલેાકાદિની પણ સિદ્ધિ થઈ જાય છે.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન
જીવે કંઈ અહી પહેલ વહેલા જ જન્મ લીધા નથી. આની પહેલાં પણ અનેક જન્મ, જીવના થઈ ચૂકા છે. અને હવે પછી પણ અનેક જન્મ થશે. આ રીતે શરીરથી ભિન્ન પરàકાનુયાયી ચેતનતત્ત્વ સિદ્ધ થાય છે. એટલે કે ચૈતન્યનુ અસ્તિત્વ શાશ્વત છે.
આ ઉપરથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય છે કે આત્મા છે, આત્મા શાશ્વત છે, આત્માને પુનર્જન્મ પણ છે. એ પુનઃજન્મના હિસાબે દરેક જીવનું સંસારમાં વારંવાર જન્મમરણ થયા જ કરે છે. જીવની આવી સ્થિતિ અનાદિકાળથી ચાલ્યા કરે છે.
૯૬
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંખ્યાની વિવિધ સમજપૂર્વક સર્વ જીવોનું
સંખ્યા પ્રમાણુ
વિશ્વના તમામ જીવેની સંખ્યા તથા પ્રત્યેક જીવના આત્મપ્રદેશની સંખ્યા કેટલી છે, તે જાણવા-સમજવા માટે પ્રથમ તે જૈનદર્શનમાં કહેલ ગણિતની સમજ ખાસ આવશ્યક છે. જૈનદર્શને બતાવેલ સંખ્યા (ગણિત)ને સમજવા માટે તીક્ષણ બુદ્ધિ અને અધ્યવસાયની જરૂર છે. જેનશાસ્ત્રમાં જે ગણિતને ઉપયોગ કર્યો છે, તે ગણિત, લૌકિક ગણિતથી વધુને વધુ આગળ વધે તેવું છે. જ્યાં લૌકિક ગણિતની સમાપ્તિ થાય છે, ત્યાંથી આગળની સંખ્યાને આ જૈન શાસ્ત્રમાં કહેલ ગણિત બહુ જ સુંદર રીતે સમજાવે છે. ગણિતનું આવું સર્વાગી વર્ણન જૈનશાસોમાં જ મળી શકે છે.
જૈનશાસ્ત્રમાં પદાર્થની સંખ્યા, તે સંખ્યાત, અસંખ્યાત, અને અનંતરૂપે ગણવી તે દરેકના વિવિધ પ્રકારે બતાવ્યા છે. સે, હજાર, લાખ, કરડ, અબજ વિગેરે સંખ્યાઓને સંખ્યાતી જ કહેવાય. ત્યારબાદ સંખ્યામાં પણ તેથી આગળ વધુ સમજાવી આગળ અસંખ્યાત અને અનંતની સંખ્યાઓને સરલતાથી સમજવા માટે વિવિધ દાતે દ્વારા તેની ગણત્રી આપી છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિજ્ઞાન
જે સખ્યાને અતાવવા માટે લૌકિક ગણિતમાં કંઈપણ સંજ્ઞા નથી, તેવી સંખ્યાની સૂક્ષ્મતા બતાવવા માટે આધુનિક વિજ્ઞાનને પણ અમુક દૃષ્ટાંતદ્વારા પ્રયત્ન કરવા પડયો છે.
ટ
સખ્યાની સૂક્ષ્મતા દર્શાવતાં, વર્તમાન વિજ્ઞાન કહે છે કે એક ગ્લાસમાં સાડાવેટર ભરવા વખતે જે નાની નાની બુદેં ( પરપેાટી ) થાય છે, તેમાંથી એક બુંદના પરમાશુઓની ગણત્રી કરવા માટે સંસારના ત્રણ અરખ વ્યક્તિએ ખાધા-પીધા—સુવા વિના લગાતાર પ્રતિમિનિટે ત્રણસેાની સંખ્યા પ્રમાણુ પરમાણુએ ગણુતા જાય તે ખુદના પરમાણુની સમસ્ત સંખ્યાને ગણવા વડે સમાપ્ત કરતાં ચાર મહિના લાગે.
પેાતાના વાળને ઉખેડતી વખતે વાળની જડ ઉપર લાહીની જે ખુદ નીકળે છે, તેને અણુવીક્ષણુની તાકાતથી છે અગર સાત-સત વ્યાસ પ્રમાણ વધારી જોવામાં આવે તે ખુદની અંદરના પરમાણુના વ્યાસ ૧-૧૦૦૦ ઈંચ જ હાઈ શકે છે. એક અધેાળ જેટલા હાઈ ડ્રાજનમાં ૧૬ ઉપર ૨૪ સીંડાં સંખ્યા પ્રમાણે પરમાણુ હાય છે.
આ રીતે સ ંખ્યાની સૂક્ષ્મતા બતાવવામાં વર્તમાન વિજ્ઞાન કરતાં પણ જૈનદર્શન આગળ વધે છે. વિજ્ઞાને બતાવેલ સંખ્યાની પદ્ધત્તિ સમજી શકનારને, જૈનને ખતાવેલ સંખ્યાની પદ્ધત્તિને સમજવામાં જરા પણ મુશ્કેલી કે અવિશ્વાસ નહિ' જ રહે. આવી, જૈનદને કહેલ સંખ્યાને, સમજવા
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ જીવોનું સંખ્યા પ્રમાણુ માટે જિજ્ઞાસુઓએ ચેથા કર્મગ્રંથમાં દર્શાવેલ સંખ્યાત, અસંખ્યાત અને અનંતાની હકીક્ત સમજી લેવી.
જેનશાસ્ત્રમાં સંખ્યાતા, અસંખ્યાતા અને અનંતાના સ્કૂલ પણે અનુક્રમે ૩+# મળી કુલ-૨૧ ભેદ દર્શાવ્યા છે. પરંતુ સૂફમપણે તે સંખ્યાની સંખ્યાના સંખ્યાત પ્રકાર, અસંખ્યાતી સંખ્યાના અસંખ્ય પ્રકાર, અને અનંતી સંખ્યાના અનંત પ્રકાર બતાવ્યા છે. સ્થૂલદ્રષ્ટિએ આવી સૂમ બાબત, આજના આળજીને અંતઃકરણમાં એકદમ ઉતરી શકે નહિં. પરંતુ યુક્તિથી વિચાર કરવામાં આવે તે અતીન્દ્રિય સંખ્યાના અસંખ્યાત કે અનંત પ્રકાર માટે જરૂર, હૃદયની કબૂલાત થઈ જશે.
એકંદર ગણિતના વિષય તરફ દષ્ટિ કરીએ તે અનં. તની સંખ્યાના અનંત ભેદે છે. આજના જીવને એ વાત હૃદયમાં જલદી ઉતરવી મુશ્કેલ છે. પરંતુ આપણા ઉપગમાં આવતી સેંકડેની, હજારની કે લા વગેરેની સંખ્યાનો વિચાર કરીશું, તેના ભેદે વિચારીશું તે અનંત સંખ્યાના અનંત પ્રકારે માનવામાં જરાપણુ આનાકાની નહિં થાય.
આપણને કોઈ પૂછે કે સેંકડોની સંખ્યાના કેટલા પ્રકાર? અહીં ગણિતના વિષયમાં કુશળ ગણ મનુષ્ય, તરત જ બેલશે કે સેંકડો.
એક, બે, ત્રણ-ચાવત્ નવાણું સુધીની સંખ્યા, સેંકડેમાં નહિં ગણાય. પરંતુ ૧૦૦ ની સંખ્યા, સેંકડેમાં ગણાશે. ૧૦૧ ની સંખ્યા પણ સેંકડોમાં. એમ એકત્તર
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
આત્મવિજ્ઞાન
વૃદ્ધિથી વધતાં વધતાં ૯૯૯ ની સંખ્યા સુધી સવ, સેંકડોની સંખ્યા તરીકે ગણાશે. ત્યારમાદ ૯૯૯ માં એકની સંખ્યા ઉમેરતાં ૧૦૦૦ થાય, એટલે તે રકમ માટે સેંકડો શબ્દને પ્રયાગ નહિ થઈ શકે. પરં'તુ હજાર શબ્દના પ્રયોગ શરૂ થશે.
અહિં ૧૦૦ ની સંખ્યા, એ, જઘન્ય અર્થાત્ ઓછામાં આછી સખ્યા છે. ૯૯૯ ની સખ્યા, એ મેટામાં માટી અર્થાત્ ઉત્કૃષ્ટ સેંકડોની સ`ખ્યા છે. અને ૧૦૧ થી ૯૯૮ સુધીના બધાય આંકડાઓ મધ્યમ સેંકડોની સંખ્યામાં ગણવામાં આવે છે. સેંકડાની સ ંખ્યાના કુલ આંકડા ૯૦૦ થાય છે. એટલે સેંકડાના સેંકડા પ્રકાર છે.
એ જ પ્રમાણે હજારની સખ્યાના હજારો પ્રકાર છે. ૧૦૦૦ થી હજારની સંખ્યાના પ્રારંભ થશે અને ૯૯૯૯૯ (નવણું હજાર નવસે। નવાણુ) સુધી હારનો ગણાશે.
સેંકડોની સંખ્યા માફ્ક હજારની સંખ્યામાં પણ જઘન્ય, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ એ ત્રણેય વિભાગ સમજવાના છે. ૧૦૦૦ (સહસ્ત્ર)ની સખ્યા તે એછામાં ઓછી અર્થાત્ જાન્ય હેજાર (સહસ્ત્ર) કહેવાય છે. ૯૯૯૯૯ ( નવાણુ હજાર નવસેા નવાણું) તે મેટમાં મેાટી અર્થાત્ ઉત્કૃષ્ટ હજાર (સહુસ્ર) કહેવાય. અને ૧૦૦૧ થી ૯૯૯૯૮ સુધીની બધી સંખ્યા મધ્યમ હજારના પ્રકારમાં આવે છે. કુલ હજારની સંખ્યાના આંકડાએ ૯૯૦૦૦ થાય છે. અર્થાત્ સેંકડોની સંખ્યાના જેમ સેંકડા પ્રકાર થયા, તે પ્રમાણે
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ જીવોનું સંખ્યા પ્રમાણુ
હજારની સંખ્યાના હજારો પ્રકાર થઈ શકે છે. તે જ પ્રમાણે લાખની સંખ્યાના લાખે પ્રકાર, ઝાડની સંખ્યાના ઝાડ પ્રકાર, અબજની સંખ્યાના અજે પ્રકાર, યાવત્ સંખ્યાતી સંખ્યાના સંખ્યાતા પ્રકાર, અસંખ્યાતી સંખ્યાના અસંખ્ય પ્રકાર, અને અનંતી સંખ્યાના અનંતપ્રકાર, બુધિગમ્ય જરૂરથઈ શકે છે. સર્વજીનું સંખ્યા પ્રમાણુ –
અખિલ વિશ્વમાં સર્વ આત્માની-જીવોની સંખ્યા અનંત છે. તેમાં સૂક્ષ્મપણે તે અનતાના અનંત ભેદે છે. પરંતુ જૈનશામાં ધૂલપણે બતાવેલા અનંતાના નવ ભે પિકી, સર્વજીની કહેવાતી અનંત સંખ્યા તે આઠમા અને તે છે.
આઠમા અનંતાની સંખ્યા પ્રમાણ સર્વ જી પૈકી અભવ્ય જીવોની સંખ્યા, ચોથા અનંતે, ભવ્ય આઠમા અનંતે, સિદ્ધિના જીવે પાંચમા અનંત અને સર્વ જીવોની સંખ્યા પણ આઠમા અનંતે છે.
અહિં ભવ્ય જીની સંખ્યા, તથા સર્વ જીવેની સંખ્યા એ બન્નેને આઠમા અનંતે હેવાનું કહેવાથી તે અને સંખ્યાને સરખી સમજી લેવાની ભૂલ થવી ન જોઈએ. કારણ કે આઠમા અનંતાના તે અનંત ભેદ હોવાથી ભવ્ય જેની કહેલી અનંત સંખ્યા અને સર્વ જીવની કહેલી અનંત સંખ્યા, તે ભિન્ન ભિન્ન સમજવી:
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન
મનુષ્યે સંખ્યાતી સંખ્યા પ્રમાણ છે. ધ્રુવેા અને નારકા વગેરે અસ`ખ્યાતી સંખ્યા પ્રમાણ છે. અને નિગેદાદિ તિય 'ચા વગેરે અનંતી સખ્યા પ્રમાણુ છે.
૧૦૨
સંખ્યાતી સ`ખ્યાવાળા ભાવાને આપણા જેવા સામાન્ય જ્ઞાનીએ જાણી શકે. સ`ખ્યાતી તેમજ અસંખ્યાતી સંખ્યાવાળા ભાગેતે અવધિ, મન:પર્યંવી કે શ્રુત-કેવલી વગેરે જાણી શકે. અને સખ્યાત, અસંખ્યાત, તેમજ અનંત ભાવાને તેા સર્વજ્ઞ ભગવંતા જ જાણી શકે.
અન તભાવાને જાણવા એ કેવલી ભગવ’તને જ વિષય છે. સ` કેવલીએના કેવલજ્ઞાનમાં સમાનતા હેાય છે. સયેાગી કેવલી હાય, અયેગી કેવલી હાય, કે સિદ્ધ કેવલી હાય, પરંતુ એ ત્રણેયના કેવલજ્ઞાનમાં જરાપણ તરતમતા નથી. કારણ કે ક્ષયાપશમભાવે પ્રગટ થયેલ ગુણમાં જ તરતમતા હાઈ શકે. પરંતુ ક્ષાયિકભાવે પ્રગટ થયેલા ગુણમાં તરત— મતાને લેશપણ સંભવ નથી.
ક્ષયાપશમમાં ગુણેાની ન્યૂનતા છે. અર્થાત્ ઓછાશ છે. તે ન્યૂનતા પણ સજાતના ક્ષયાપશમમાં કંઈ એક સરખી જ હોઈ શકે નહિ. કાઇમાં ન્યૂનતા એછી હાય અને કોઇમાં ન્યૂનતા અધિક હોય. અર્થાત ન્યૂનતા પણ વિવિધ પ્રકારની હાઇ ક્ષયોપશમપણું પણ વિવિધ પ્રકારનું હોઈ શકે,
ક્ષાયિકભાવે પ્રગટ થતા ગુણેામાં પૂર્ણતા છે. પૂર્ણતા ત્યારે જ કહેવાય કે કંઇપણ ખાકી કે એછાશ ન રહે.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ જીવોનું સંખ્યા પ્રમાણુ
૧૦૩ એટલે પૂર્ણતા તે સર્વને સરખી જ હોય. માટે ક્ષાયિકપણું તે એક જ પ્રકારનું હોઈ શકે. એવા ક્ષાયિકભાવે પ્રગટ થયેલ ગુણોવાળા સર્વ ગુણીઓના ગુણમાં તરતમાતા સંભવી શકે જ નહિં. માટે જ ઉપર જણાવેલ ત્રણેયના કેવલજ્ઞાનમાં સમાનતા હોવાના કારણે સર્વ કેવલીઓનું કથન, ત્રણેયકાળમાં એક સરખું જ હોય. લેશમાત્ર પણ ભેદ ન જ હેય.
અહિં સર્વ જીવેનું તથા પૃથક પૃથક્ જાતિના જીનું સંખ્યા પ્રમાણ વિચારી હવે પ્રત્યેક જીવના આત્મપ્રદેશની સંખ્યાનું પ્રમાણ કહેવાય છે.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મ પ્રદેશની સંખ્યા
અને
વર્તમાન આત્મસ્થિતિ
વસ્તુના અવિભાજ્ય અંશને જૈન પારિભાષિક શબ્દમાં પ્રદેશ કહેવાય છે. એવા અનેક અંશના સમૂહયુક્ત પદાં પણુ જગતમાં વિદ્યમાન હોય છે. વિશ્વના સર્વ પદાર્થોનું વિભાજન બે રીતે થઈ શકે છે. (૧) જડ અને (૨) ચેતન. ચેતન તે જીવ, આત્માને કહેવાય છે.
આધુનિક વિજ્ઞાન જેને મેટર કહે છે, તેને જૈનદર્શન, પુદ્ગલ સંજ્ઞાથી ઓળખાવે છે. પુદ્ગલ દ્રવ્ય તે દ્રશ્ય જગતમાં વિવિધરૂપે દષ્ટિગોચર થાય છે. વિવિધ રીતે દષ્ટિગોચર થતા આ દરેક પુદ્ગલ પદાર્થો તે સરખી સંખ્યા પ્રમાણ પ્રદેશયુક્ત હોતા નથી. અર્થાત્ કોઈ પુદગલ પદાર્થ, ઓછા અંશરૂપ પ્રદેશયુક્ત અને કઈ પુદ્ગલ પદાર્થ, વધુ અંશરૂપ પ્રદેશયુક્ત હોય છે.
વિવિધ પ્રમાણુવાળા અંશયુક્ત આ દરેક પદાર્થોની પ્રદેશસંખ્યા પણુ સદાના માટે એક સરખી ચાલુ રહેતી નથી. તેમાં પણ ભરતી-ઓટ તે ચાલુ રહે છે. એક ફક્ત આત્મદ્રવ્ય જ એવું છે કે એક વિવક્ષિત આત્માની અને વિવિધ આત્માની પ્રદેશ સંખ્યા સદાના માટે એકસરખી
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
વમાન આત્મસ્થિતિ
૧૦૫
જ રહે છે. તેમાં કયારેય પણ ન્યૂનાધિકતા થઈ શકતી જ નથી. આ આત્મદ્રવ્યમાં પ્રદેશસ ખ્યા કેટલી છે, અને તેટલી સખ્યાપ્રમાણ આત્મદ્રવ્યના તે આત્મપ્રદેશ કેવી રીતે સ’કુચિત અને વિસ્તૃતપણે રહી શકે છે, તે અંગે અહિ વિચારીએ,
દરેક આત્માએ પેાતાના સ્વરૂપે અનતજ્ઞાનમય છે. ' જગતમાં વિવિધ આત્માએ પૈકી પ્રત્યેક આત્માના આત્મ પ્રદેશે! અસંખ્ય છે. અર્થાત્ પ્રત્યેક આત્મા અસખ્ય આત્મપ્રદેશ યુકત હેાય છે. દરેક આત્માની આત્મપ્રદેશની સંખ્યા સમાન છે. કીડીના આત્મપ્રદેશેાની સંખ્યા ઓછી અને કુ જર્ (હાથી)ના આત્મપ્રદેશની સંખ્યા વધારે, એમ સમજવાનુ નથી.
સંસારની ચેારાસીલાખ જીવાચેાનિ પૈકી ગમે તે જીવાયેાનિમાં આત્મા, કમ યાગે ઉત્પન્ન થયેલા હાય, નરકમાં હાય કે નિગેાદમાં હાય, દેવ હૈાય કે દાનવ હાય, એકેન્દ્રિય હોય કે પચેન્દ્રિય હાય, 'ગુલના અસભ્યભાગ જેટલુ શરીર હૈાય કે હજારયેાજનનું અગર લાખ યેાજનનુ' હાય, પરંતુ હરકોઈ આત્માના આત્મપ્રદેશેાની સખ્યા સમાન જ હોય.
ચૌદરાજ લેકમાં વ્યાપીને રહેલા ધર્માસ્તિકાય, અધર્માંસ્તિકાય, લેાકાકાશ, અને એક આત્મા, એ ચારેયની પ્રદેશસંખ્યા સમાન જ હોય છે.
કમ ચેાગે નાનું શરીર પ્રાપ્ત થાય તે તેમાં સંકુચિત થઇને આત્મા રહે છે. કાઇને હાથી જેવુ ́ માટું શરીર પ્રાપ્ત થાય તા આત્માના પ્રદેશે તેમાં વિસ્તૃતપણે રહે છે. ર,
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
આત્મવિજ્ઞાન
તેનું તેજ હોય, ગાંસડીમાં બાંધ્યું ન હોય અને છૂટું પડેલું હોય ત્યારે ઘણી જગ્યા રોકે છે. એનું એજ રૂ, પ્રેસમાં દબાય એટલે નાની ગાંસડીમાં સમાઈ જાય. એકને એક દીપક નાના ઓરડામાં હોય, તે તે ઓરડામાં સ્વચ્છ પ્રકાશ આપે છે. અને તેને તેજ દીપક, મેટા ઓરડામાં વચ્ચે મૂકાય તે તે મોટા ઓરડામાં ઓછો એ પણ સર્વત્ર પ્રકાશ આપે છે. - કીડી, મંકડી વગેરેનું શરીર નાનું અને તેના અંગોપાંગમાં આત્મપ્રદેશનું સઘનપણું વધારે હોય છે. કીડી– મંકેડીના કેઈપણ (પગ સિવાય) અવયવોને નુકસાન પહોંચે એટલે પ્રાયઃ તુરત તે મૃત્યુ પામે છે. કારણ કે તે અવયવમાં આત્મા પ્રદેશને જ વધારે હોય છે. તેના ઉપર આઘાત લાગવાથી તેનું મરણ થાય છે. મોટા શરીરવાળા માટે એમ નથી બનતું. મર્મસ્થાન ઉપર ઘા વાગે તે જ મોટાં શરીરવાળાનું મરણ થાય છે. પણ મર્મસ્થાન સિવાયના અવયવે ઉપર આઘાત-પ્રત્યાઘાત લાગવા માત્રથી પ્રાયઃ મૃત્યુ થવાને પ્રસંગ આવતો નથી. તાત્પર્ય એ છે કે શરીર સ્થૂલ હોય કે સૂક્ષ્મ હોય, અને કર્મચે ગમે તે જવાનિમાં આત્મા વર્તતે હોય, પરંતુ આત્માના પ્રદેશની સંખ્યા, ત્રણેય કાળમાં સમાન છે. એટલે સદાના માટે સર્વ જીવના આત્મપ્રદેશની સંખ્યા અસંખ્યાતી હતી. અસંખ્યાતી છે, અને અસંખ્યાતી રહેવાની. જેથી એ અસંખ્ય આત્મ પ્રદેશોમાં એક પણ આત્મપ્રદેશને નથી વધારે થતો, કે
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્તમાન આત્મસ્થિતિ
૧૭નથી ઘટાડો થતું. એટલું જ નહિં પણ એ અસંખ્ય આત્મ-પ્રદેશમાંથી એક પણ આત્મપ્રદેશ કેઈ કાળે છૂટ ય. પડતું નથી.
પુદ્ગલ સ્કંધમાંથી તે પ્રદેશ છૂટોય પડે અને નવા પ્રદેશે તેમાં આવીનેય મળે. પુદ્ગલમાં ભેદ અને સંઘાત બને છે. પણ આમાના પ્રદેશમાં એ પ્રમાણે બનતું નથી.
એક ચાર હાથના કપડાના બે પાંચ કે તેથી વધારે ટુકડા થશે. પરમાણુ સિવાય પુદ્ગલ માત્રના વિભાગો થઈ શકશે; પણ આત્મ પ્રદેશને વિભાગ તે નહિં જ થઈ શકે. આત્માનું છેદન-ભેદન થતું જ નથી.
તીર્થકર ભગવંતના કલ્યાણકાદિ પ્રસંગમાં સૌધર્મેન્દ્ર વગેરે દે, પાંચ પાંચ ઉત્તર ક્રિય શરીર બનાવે છે. એ રીતે એક જ આત્માએ વિકલા દરેક ઉત્તર ક્રિય શરીરે, ભિન્ન ભિન્ન દેખાવા છતાં, તે વિવિધ ઉત્તર ક્રિયમાં વિક્ર્વક આત્માના આત્મપ્રદેશને વિભાગ પડેલે હોતે નથી.
તીર્થકર દેના કલ્યાણક ઉત્સવના પ્રસંગે ઈન્દ્ર, મહારાજ પિતાના સ્વાભાવિક શરીરથી તે સૌધર્મ દેવલોકમાં હેય છે. અને ત્યાં ભિન્ન ભિન્ન પ્રવૃત્તિ ચાલે છે. એ જ ઈન્દ્રમહારાજા ઉત્તર વૈકિયશરીરવડે તીર્થકર ભગવંતને જન્મ મહત્સવ ઉજવવા મનુષ્ય લોકમાં આવે છે, અને અહિં પણ પાંચ શરીર–સ્વરૂપે બનાવે છે.
આવા પ્રસંગમાં એમ સમજવું જરૂરી છે કે દેવલોકમાં જ્યાં ઈન્દ્રમહારાજ પિતાના મૂળ શરીરથી રહેલા છે,.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
આત્મવિજ્ઞાન - ત્યાંથી અહીં મનુષ્ય સુધી તેમના આત્મપ્રદેશની પંકિત તેમણે બનાવેલા પાંચેય ઉત્તરકિય શરીર સાથે સંબંધવાળી છે. મોટા શહેરમાં સો-બસે કદમને આંતરે વીજળીના થાંભલાઓ હોય છે. અને દરેક થાંભલાઓ પાવર હાઉસથી શરૂ થયેલા વીજળીના તારવડે અનુસંધાનવાળા જેમ હોય, તેજ પ્રમાણે કઈ પણ ઈન્દ્રાદિ એક જીવ, વૈક્રિય લબ્ધિવડે ગમે તેટલાં જુદાં જુદાં શરીરે વિક, લાખ એજનના નજ બુદ્ધીપને બાળક બાળીકાઓના રૂપિવડે ભરી દે, તે તે દરેક રૂપવાળા ઉત્તરક્રિય શરીરની સાથે મૂળ શરીરમાંથી નીકળેલ આત્મ પ્રદેશની પંકિતઓનું અનુસંધાન તે અવશ્ય હોય છે. મૂળ શરીરમાં જે આત્મા હોય છે, તેજ આત્મા, પિતે વિકુર્વેલા બનાવેલા ભિન્ન ભિન્ન અનેક શરીરમાં વ્યાપીને રહેલું હોય છે. અને મૂળ શરીર તેમજ વિકુર્વિત શરીરે -વચ્ચે તેજ આત્માના પ્રદેશની પંક્તિનું અનુસંધાન પણ હોય છે. તાત્પર્ય એ છે કે ગમે તેવા પ્રસંગમાં પણ આત્માના અસંખ્યપ્રદેશમાંથી એકપણ આત્મપ્રદેશ કઈ કાળે છૂટો પડતું નથી.
અસંખ્ય પ્રદેશ પ્રત્યેક આત્માના પ્રત્યેક આત્મપ્રદેશમાં અનંતજ્ઞાનાદિ શકિત ભરેલી છે. અનંત જ્ઞાનાદિ શક્તિને આવિર્ભાવ એ આત્માને પરિપૂર્ણ શુદ્ધ પર્યાય છે. આત્માની
એ જ અનંતજ્ઞાનાદિ શકિતને તિભાવ એ આત્માને -અશુદ્ધ પર્યાય છે.
અનાદિથી આત્મા, વિવિધ કર્મના ચેગે અશુદ્ધ છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્તમાન આત્મસ્થિતિ
૧ શ્રી આનંદઘનજી મહારાજે શ્રી પદ્મપ્રભુ સ્વામીની સ્તવના કરતાં કહ્યું છે કે :કનકેપલવત પયડી પુરૂષતશું રે, જેડી અનાદિસ્વભાવ; અન્ય સંગે જહાં લગે આતમા રે, સંસારી કહેવાય.
એક આત્માના અસંખ્ય પ્રદેશે અને તે પ્રત્યેક આત્મપ્રદેશ ઉપર અનંતાનંત કર્મ વગણ (કમપણે પરિ. ણામ પામી શકવાવાળી પુદ્ગલ સમૂહની જાત)ના અધ (જથાઓ) રહેલા છે. તે એક એક કામણ સ્કંધમાં અનંતાઅનંત પ્રદેશ છે. અને એક એક પ્રદેશમાં ઓછામાં ઓછાં પણ સર્વ જીવાન્તગુણરસના અવિભાગે છે.
આ વાત સૂક્ષ્મ હાવાથી બાળજી જલ્દી સમજી ન. શકે તે સ્વાભાવિક છે. પરંતુ એટલી વાત તે નક્કી છે કે જેમ સેનું સ્વયં શુદ્ધ છતાં માટીના કે અન્ય ધાતુના મિશ્રણથી અશુદ્ધ બને છે, તે જ પ્રમાણે આત્મરૂપી સુવર્ણમાં મેહનીયાદિ કર્મરૂપી માટીને અનાદિ સંબંધ હોવાથી આત્મા પણ અનાદિથી અશુદ્ધ છે. શુદ્ધ સેનાનું જે તેજ અને ચળકાટ હોય છે, તે ચળકાટ અને તેજ (ચળકાટ), અશુદ્ધ સોનામાં નથી હતાં. અને સુવર્ણના પ્રમાણ કરતાં માટીનું કે અન્ય ધાતુઓનું પ્રમાણ ઘણું જ વધારે હોય, ત્યારે તે એ સેનામાં પ્રાયઃ જરાય તેજ નથી રહેતું. તે. સોનાને અંશ પણ માટી જેવો લાગે છે.
આપણુ આત્માની પણ એ જ દશા છે. આપણું
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
આત્મવિજ્ઞાન
આત્માઓ અને તજ્ઞાન તિમય છતાં, માટી જેવા બની ગયા છે. આત્માને શુદ્ધ ચૈતન્યમય પ્રકાશ લગભગ હીનદશાને પામે છે.
આત્માની દુર્દશા કરનાર જો કોઈ હોય તે મેહનીય જન્ય મિથ્યાત્વ તથા અજ્ઞાન અને અવિરતિ સિવાય કોઈ નથી. એ મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન અને અવિરતિ, તે આત્માના કટ્ટર શત્રુઓ છે. આત્માની સંપત્તિનું લીલામ કરનારા જાલીમ દુશ્મનો છે. એમ છતાં એમને દુશ્મન તરીકે હજુ આત્માએ ઓળખ્યા નથી. બલકે એ શત્રુઓમાં મિત્રતાની બુદ્ધિ આત્મા રાખે છે. અને પિતાના મન, વાણી અને કાયાના વ્યાપારે, તે મિત્ર મનાએલા શત્રુઓને પોષણ માટે જ મેટે ભાગે ચાલ્યા કરે છે.
સંસારી જીવને કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત ન થાય, ત્યાં સુધીમાં પ્રત્યેક જીવના જ્ઞાનમાં પૂર્ણતા નથી. પરંતુ ઓછા કે વધુ જ્ઞાનને ઉઘાડ તો હોય જ છે. તે ઉઘાડ પિતાના સ્વરૂપે નિર્મળ અને જે ભાવે જે સ્વરૂપે હોય, તેને તે પ્રમાણે જણાવનાર અને મનાવનાર છે.
જે કઈ જ્ઞાન પ્રકાશ છે, તે અવિકારી હોવા છતાં, તે જ્ઞાનપ્રકાશની સાથે મિથ્યાત્વમેહનીય નામે કર્મને 1 ઉદય મળવાથી અવિકારી જ્ઞાનપ્રકાશ પણ વિકારી બની ગયે છે. તેથી આત્માની દશા, કારમી અંધારા જેવી થાય છે. અને જે કંઈ જાણે છે, જુવે છે, તેમાં પણ અવળાઈ હોય છે. માદક મદિરાનું પાન કરનાર ઉમાદી મનુષ્ય જેવી
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
વર્તમાન આત્મસ્થિતિ
એ વિકારી આત્માની દુર્દશા છે. એ વિકારનું નામ જ મિથ્યાત્વ છે. - તે (મિથ્યાત્વ) થી થતું અવળું જાણપણું તે અજ્ઞાન છે. અને અવળી પ્રવૃત્તિ તે અવિરતિ છે.
મિથ્યાત્વના ઉદયથી બાહ્યપદાર્થોમાં વ્યવહારથી તેમજ નિશ્ચયથી મારાપણાની માન્યતા તે અજ્ઞાન છે. અને મારા પણું માન્યાબાદ રાત્રિદિવસ તે બાહ્યાભામાં રમણુતા, તે અવિરતિ છે.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવિધ શરીરધારક આત્મા
પ્રત્યેક જીવ (આત્મા), પિતાના શરીરમાં સર્વાગ વ્યાપ્ત છે. કમલનાલમાં જેવી રીતે તેને દેરે નીચેથી ઉપર બરાબર ભરેલું રહે છે, તેવી રીતે આત્મા, આ શરીરમાં પગના અંગૂઠાથી માંડીને મસ્તક સુધી સળંગે ભરેલું છે. કમલ–નાલમાં દેરે જેમ નીચેથી ઉપર સુધી રહે છે, પરંતુ મૂળ અને પાંદડાંમાં તે દોરો નથી રહેતું, તેવી રીતે આ આત્મા આ શરીરમાં પગથી માથા સુધી સળંગ વ્યાપ્ત છે, પરંતુ નખ અને કેશમાં તે નથી. શરીરના કેઈપણ પ્રદેશમાં સ્પર્શ કરાય, કે ચીમટી ભરાય તે ઝટ ખબર પડે છે. અથવા વેદના થાય છે. કેમ કે ત્યાં અનુભવ કરનારે આત્મા રહે છે. પરંતુ નખ અને કેશને સ્પર્શ કરવાથી, ચીમટી ભરવાથી કે કાપી નાખવાથી વેદના થતી નથી. કારણ કે તે અંશમાં આત્મા નથી.
કમલનાલ જેવી રીતે વધે છે, તેવી રીતે અંદરને દેરે પણ વધતો જ રહે છે. એ રીતે બાલ્યકાળથી જ્યારે આ શરીર વધીને જુવાન થાય છે, ત્યારે તેમાં રહેલા આત્મા પણ તે પ્રમાણે ફેલાતે જ જાય છે.
કમલનાલ મેલા કાંટાયુક્ત હોવાથી કઠોર જરૂર છે, પરંતુ અંદરને દર મૃદુ, નિર્મલ અને સરલ છે. આ રીતે
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવિધ શરીરઘારક આત્મા
૧૧૩ અત્યંત અપવિત્ર એવા રક્ત, ચર્મ, માંસ, હાડકાં, આદિ વાળા આ શરીરમાં આત્મા રહેવા છતાં પણ તે પિતે અત્યંત પવિત્ર છે.
કઈ ચીજની અંદર ભરેલી હવાને દબાવી શકાય છે. પરંતુ કેઈ કથળી વગેરે ન હોય તો તે હવાને દબાવી શકાતી નથી. તેવી રીતે શરીરની અંદર જ્યાં સુધી આ આત્મા રહે છે, ત્યાં સુધી જ ગાદિકની પીડા તે અનુભવે છે. - જ્યારે અગ્નિ, લઢામાં પ્રવેશે છે, ત્યારે લુહાર તેને હથોડાથી ટીપે છે. પરંતુ જ્યારે લોઢામાંથી અગ્નિ બહાર નીકળી જાય ત્યારે તેને કાણુ ટીપી શકે ? એવી રીતે આત્મા શરીરધારી છે, તેને જ બાધા-પીડા થાય છે. શરીર રહિત બનતાં આત્માને કેઈ બાધા-પીડા રહેતી જ નથી.
બહારનું આ શરીર સાત ધાતુમય છે. એની અંદર બીજાં બે શરીર આવેલાં છે. તે અતિ સૂક્ષમ છે. તેને તૈજસ અને કાર્મણ કહે છે. આ રીતે ત્રણ પરકેટાથી વેખિત કારાગૃહમાં આ આત્મા નિવાસ કરે છે.
બાહ્ય દેખાતા સાત ધાતુમય શરીરને ઔદાકિના નામથી ઓળખાય છે. પરંતુ અંદરનું કામણ શરીર તે કાલકૂટ વિષ સમાન છે. ભયંકર છે, અને તે અષ્ટ કર્મ સ્વરૂપ છે.
આત્મપ્રદેશે સાથે લાગેલા કર્મપરમાણુઓને સમૂહ તે કામણુશરીર છે. આ કામણુશરીર તે નવા અને જુના કર્મના સમૂહરૂપ છે. આત્માની સાથે એકાકાર થયેલ આઠે કર્મની અનંત વગણના પિંડનું નામ જ કારણ શરીર છે.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન
ખાધેલ આહારાક્રિને પકવવામાં કારણભૂત જે શરીર તે તજસશરીર કહેવાય છે. શરીરમાં રહેલી ગરમી યા જઠરાગ્નિ તે જ આ તેજસશરીર છે.
૧૧૪
મીઠુ', અનાજ, પાણી કે અન્ય કોઈ આહારરૂપ પદાર્થના - સાત ધાતુ રૂપે થતા પરિણમન કા માં આપણે વિચારવું પડશે કે શરીરમાં પરિણામાન્તર કરનાર કાઈ પાક ક્રિયા છે. પકવવાની તાકાતવાળી ચીજ જ પરિણામાન્તર કરી શકે. જેમ અગ્નિમાં પકાવ્યા વિના, માટીને ઘડા પાણીને ભરવા ચોગ્ય થઈ શકતા નથી, તેવી રીતે પકવવાની તાકાતવાળી વસ્તુ વિના મૂલપટ્ટાનું પરિપકવપણુ થઈ શકતુ નથી. જો પકવવાની તાકાતવાળી ચીજ ન હૈાય તે શરીરમાં પડેલું મીઠું તે મીઠુ જ રહે છે. માટી તે માટીપણે જ રહે. સંગ્રહણીના વ્યાધિ જેને થયા હાય તે ખેારાક લે છે, પણ પચાવી શકાતા નથી. કેમકે દુન્યવી દ્રષ્ટિએ કહેવાય છે કે તેની જઠરમાં અગ્નિનું જોર નથી.
પકવવાની તાકાતવાળી ચીજ હાય તે જ શરીરમાં ગયેલ આહાર પરિણામાન્તર પામે અને સાત ધાતુ રૂપે પરિણમે. આવું પરિણામાન્તર કરનાર તેજ તેજસ શરીર છે. લીધેલ ખારાકને પકવ દશામાં લાવવું, પરિણામાન્તર કરવું તે કામ, તેજસ શરીરનુ` છે. આ તૈજસ શરીર તે જીવની સાથે વળગેલી ભઠ્ઠી છે. દરેક સંસારી જીવની સાથે તેજસ ભઠ્ઠી રહે જ છે. જેમ અગ્નિના સ્વભાવ છે કે બળતણને પકડે, અને પાતે ટકે છે પણ બળતણથી જ. તેવી રીતે જીવની
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવિધ શરીરધારર્ક આત્મા
૧૧૫
સાથે રહેલી તૈજસ ભઠ્ઠી ખારાકને ખેંચે છે અને ખારાકથી ટકે છે. તેજસ શરીર પણ અનેક પ્રકારનું હાય છે. આપણને ઝીણી કાંકરી પચાવવી મુશ્કેલ પડે છે, અને કભુતર ઝીણી કાંકરી ખાય તેા ય પચી જાય છે. આમ બનવાનું કારણુ જઠરની તાકાતમાં ન્યૂનાધિક્તા છે. મનુષ્યમાં પણ મંદ જઠેરવાળા, હલકા ખારાક યા પ્રવાહી ખારાક જ પચાવી શકે છે. અને સારી જઠરવાળા એકલા વાલ ખાય તેા પણ હરકત આવતી નથી. બાહ્યશરીર દેખાવમાં મજબુત હાવા છતાં અ ંદરની તૈજસ ભઠ્ઠી માં હાય તે ભારે ખેારાક કે વધુ ખારાક પચી શકતા નથી. તેવાઓને તે ભઠ્ઠી પ્રદીપ્ત રાખવા માટે વારંવાર ખારાક લેવા પડે છે. તેએ વધુ ટાઈમ ક્ષુધા સહુન કરી શકતા નથી. જ્યારે કેટલાકનું બાહ્ય શરીર દુબળું– પતલું હાવા છતાં તૈજસની ભઠ્ઠી તીવ્ર હેાવાના કારણે ગમે તેવા ભારે ખેારાક પણ પચાવી શકે છે. લાંબે ટાઈમ ક્ષુધા પણ સહન કરી શકે છે. માટે દરેક પ્રાણીના શરીરમાં રહેલી આવા પ્રકારની અગ્નિ જ, તેજસ શરીર તે કાયમ હોવાના વ્યાપક પુરાવા રૂપે છે.
આ તૈજસ શરીરરૂપ અગ્નિના અપચય કે ઉપચય થવામાં નિમિત્તભૂત ભલે અન્ય હાય, પરંતુ પરભવથી આવતા જીવને જઠરાગ્નિરૂપ આ તૈજસ શરીર તા સાથે જ હાય છે, કારણ કે પરભવમાંથી આવતાં, પહેલા સમયે આહારને લાયક સામગ્રીને પાચન કરવાની શક્તિવાળી કાઈ ચીજ તા પેાતાની પાસે જ હાવી જોઈએ. આ ચીજ તેજ તેજસ શરીર છે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
આત્મવિજ્ઞાન તેજસ શરીરમાં અપચય અને ઉપચય તે થયા જ કરે છે. બાળક જેમ જેમ મોટું થતું જાય છે, તેમ તેમ તેનું તૈજસ શરીર, આખા શરીરમાં નવાં નવાં તૈજસ પુદ્ગલેથી બનતું રહી ફેલાતું જાય છે.
મૃત્યુ પામેલા પ્રાણિના બાહ્ય સ્થૂલ શરીરમાં તૈજસ શરીર હેતું નથી. મૃત્યકાળના અમુક ટાઈમ પહેલાં તેના બાહ્ય શરીરના અવયરૂપ હાથ પગમાં ફેલાયેલા તેજસ શરીરરૂપ ગરમી, ધીમે ધીમે હટવા માંડે છે, હાથ પગ ઠંડા પડે છે, ત્યારે મરનારના સંબંધીઓ સમજી શકે છે. કે મૃત્યુ નજીક છે. શરીરમાંથી જીવ ચાલ્યા જાય છે, એટલે મૃત શરીરના કોઈ પણ ભાગમાં લેશમાત્ર ગરમી રહેતી નથી. કારણ કે ગરમી રાખનાર તૈજસ શરીર તે જીવની સાથે જ ચાલ્યું જાય છે. તેવા સમયે હાથપગની નાડીઓનાં કંપનને કે હૃદયના ધબકારાને પૂરો ખ્યાલ પામી ન શકાય તે, ડૉકટર કે લેશિયાર વૈદ્યના અભાવે ગ્રામ્યલેકે મૃત્યુ પામતા મનુષ્યના મસ્તક ઉપર થીજું ઘી મૂકીને શરીરની ગરમીને તપાસે છે. તે દ્વારા શરીરમાં ગરમીને બિલકુલ અભાવ જણાય તે માની લે છે કે જીવ ચાલ્યા ગયે. કારણ કે ગરમીરૂપ તે તૈજસ શરીર, બાહ્ય શરીરમાં જીવ વિના એકલું ટતું નથી.
જૈનદર્શનમાં કથિત આ તૈજસશરીર અંગેની હકીકત વિજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિએ પણ સિદ્ધ થઈ ચૂકી છે. શરીરશાસ્ત્રીઓ, કહે છે કે ગરમીના પ્રમાણને નિયંત્રિત સખનાર એક યંત્ર
અવા.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવિધ શરીરધારક આત્મા
૧૧૭
આ ખાદ્યશરીરમાં રહે છે, જેને હાઇપેાથૈલ્મસ કહેવાય છે. એ યંત્રદ્વારા માનવશરીર ભારે દક્ષતાપૂ કામ કરે છે. એ યંત્ર. શરીરની પ્રત્યેક અંગની આવશ્યક્તા અનુસાર તાપમાનને સંતુલનમાં રાખે છે, પરંતુ જ્યારે શરીરમાં વિકાર અને વિજાતીય તત્ત્વ, પૂરતા પ્રમાણમાં વધી જાય છે, ત્યારે એ હાઇપેાથૈલ્મસના હાથ બહારની વાત થઈ જાય છે. તે તાવ દ્વારા સૂચન આપે છે કે શરીર પર શત્રુએનુ આક્રમણ થયુ' છે. એટલે તેને બહારથી આવશ્યક સહાય પહોંચાડવામાં આવે છે.
આ પ્રમાણે દરેક જીવની સાથે અનાદિ સંબદ્ધ રહીને, ભુક્ત એટલે લીધેલા આહારના પાચનઆદિમાં સહાયક થનારૂ તેજસશરીર છે.
તૈજસશરીર અ ંગે વધુ જાણવા જેવી હકીકત એ છે કે તૈજસશરીર તે આહારાદિના પાચનનું કારણ હાવા ઉપરાંત, અમુક જાતના તપાનુષ્ઠાનથી તેજસલબ્ધિ પ્રાપ્ત કરનાર મનુષ્યા, તેજસ શરીરમાંથી શ્રાપ નિમિત્તો તેજોલેશ્યા અને ઉપકાર કરવા નિમિત્તે શીતલેશ્યાના પ્રયાગ કરી, તેજોલેશ્યા વડે સામેની વસ્તુને ખાળી નાંખે છે, અને શીતલેશ્યાવડે મળતી વસ્તુને ઠંડી કરી શકે છે.
બાહ્ય દેખાતા સ્થૂલ શરીરને છેડીને અન્ય શરીરમાં જન્મ પામ્યા પહેલાં વિગ્રહ ગતિમાં (એક ભવથી છૂટી ખીજા ભવમાં જતાં વાટે વહેતાં) જ્યારે આત્મા ગમન કરે છે,
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
આત્મવિજ્ઞાન. ત્યારે તેને તેજસ અને કામણ આ બે શરીર તે સાથે જ રહે છે.
મનુષ્ય અને પશુ-પક્ષીપણામાં જન્મ પામેલ છે. મરણ ટાઈમે દારિક નામે બાહ્ય સ્થલ શરીરમાંથી, અને દેવ-નારકીપણામાં જન્મ પામેલ છે, મરણ ટાઈમે ક્રિય નામે બાહ્ય સ્થવ શરીરમાંથી, મુક્ત બને છે. ત્યારબાદ ફરી ફરી જન્મ લેવા ટાઈમે, દેવ-નારકીને ભવ પામવા ટાઈમ વેદિય શરીરની અને મનુષ્ય તથા તિર્યચપણને ભવ પામવા ટાઈમે ઔદારિક શરીરની પ્રાપ્તિ કરે છે. પરંતુ આ બધા
છ પૈકી કોઈ પણ જીવને મરણ થયા છતાં તેજસ અને કામણ શરીર તે આત્માની સાથે જ બરાબર લાગ્યાં જ રહે છે. આ રીતે આ શરીરમાં દરેક જીવને એક ભવથી છૂટી બીજા ભવમાં ઉત્પન્ન થતાં સુધીમાં બે, અને ઉત્પન્ન થયા બાદ ત્રણ શરીર હોય છે.
તૈજસ અને કાર્મણ શરીરમાંથી સર્વથા મુક્ત નહિ બનેલે આત્મા, ઔદારિક અને વૈક્રિય શરીરરૂપી કેથળીની અંદર જ્યાં સુધી રહે છે, ત્યાં સુધી તેને જીવન કહેવાય છે. અને તે કેથળીને છોડવાથી મરણ કહેવાય છે. નવી થેલીરૂપ ઔદારિક ક ક્રિય શરીરને ધારણ કરવાથી જન્મ થયો કહેવાય છે. તે નવા પ્રાપ્ત શરીરમાં જીવ જ્યાં સુધી ટકી રહે છે, તેટલા કાળને આયુષ્ય કહેવાય છે. આ શરીર કારાગૃહવાસ છે, આયુષ્ય તે હાથકડી છે. વૃદ્ધાવસ્થા, જન્મ, મરણ, આદિ અનેક અવસ્થાઓ ત્યાં કષ્ટરૂપ છે.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવિધ શરીરધારક આત્મા
૧૧૯ બહુરૂપીઓ જેવી રીતે અનેક વેને ધારણ કરીને લોકેમાં બહુરૂપે દર્શાવે છે, તેવી રીતે આ આત્મા વિશ્વમાં બહુ પ્રકારે શરીર ધારણ કરીને ભ્રમણ કરે છે. એક સ્કૂલ શરીરને છોડે છે, તે બીજુ શરીર ધારણ કરે છે. તેને પણ છોડે છે તે ત્રીજુ ધારણ કરે છે. આ રીતે શરીરથી લેમૂક કરીને આ સંસારરૂપી નાટકશાળામાં જીવ, ભિન્ન-ભિન્ન રૂપે જોવામાં આવે છે.
પિતાનું મહત્વપૂર્ણ સ્વરૂપ નહિં સમજવાથી જ આ આત્મા, નાહક શરીર દ્વારા કષ્ટ પામી રહ્યો છે, એ મહા દુઃખની વાત છે. આ શરીર નાશવંત છે. આત્મા અવિનશ્વર છે. શરીર તે જડરૂપે છે. આત્મા ચેતનરૂપ છે.
અગ્નિ, પથ્થર, અસ્ત્ર, શસ્ત્રાદિકના આઘાતથી આ દારિક શરીર બગડે છે, અને નષ્ટ પણ થાય છે. પરંતુ તેજસ અને કાર્મણ શરીર તે તેવા કેઈપણ પ્રકારના આઘાતથી નાશ થતાં નથી. આ બન્ને શરીર તે ધ્યાનાગ્નિથી જ બળે છે. એ રીતે બન્નેના સંબંધને સદાના માટે આત્માથી વિયાગ થવા વડે જ આત્માની વાસ્તવિક મુક્તિ થાય છે. કામણ શરીરથી બની રહેલા સંબંધના કારણે જ બાકીનાં શરીરથી જીવને વિટાઈ રહી દુઃખની પરંપરા ભેગવવી પડે છે.
જે વૃક્ષનું મૂળીયું અધિક ફેલાયેલું રહે છે, તેના નાશનું કારણ પિતે જ બને છે. તેવી રીતે તૈજસ અને કાર્મણ શરીરને ફેલાવજ આ આત્માના અહિતનું કારણ
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
આત્મવિજ્ઞાન
અને છે. માટે સૌથી પહેલાં આત્માનુભવરૂપી અગ્નિથી કાણુ શરીરના વિસ્તારને બાળી નાંખવા જોઇએ. તે પછી તેજસ અને બાહ્ય ઔદારિક શરીર બધુ ય સ્વતઃ નાશ પામવાથી ફીથી જીવને દેહરૂપી કારાગૃહવાસ ધારણ કરવા પડતે નથી.
આ આત્મા કયારેક રાજા થાય છે, તે કયારેક રક થાય છે. કારેક સ્વામી થાય છે, તેા કયારેક સેવક બને છે. કૈાઇ વખતે ભિખારી તા કાઇ વખતે શ્રીમત બને છે. કયારેક પુરૂષનારૂપે તે કયારેક સ્ત્રીનારૂપે અને છે. વિશેષ શું! આ સંસારમાં આ આત્મા, તે નર, સુર, ખગ, મૃગ, વૃક્ષ, નારકાદિ અનેક ચેાનિયામાં ભ્રમણ કરતા થકા દુઃખ ભોગવે છે, આ બધાનુ કારણ આત્માની સાથે સંબંધિત ખની રહેલુ કા ણશરીર જ છે. અજ્ઞાનઅવસ્થાવત આત્મા, આ કામ ણુ શરીરના અમુક અમુક અંશે પ્રતિસમય આત્માથી નષ્ટ કરતા હેાવા છતાં, નષ્ટ પામતા તે અંશેા કરતાં અન ંત ગુણા અન્ય અશાના આ કાણુ શરીરમાં વધારે થાય છે પરંતુ મિથ્યાત્વદશા અનુભવતા આત્માને આની કઈ દરકાર કે સમજ જ હાતી નથી. તેના સ ́સ્કારે તા, ભૌતિક સામગ્રીની અનુકૂળતા પ્રાપ્ત કરવાના અને પ્રાપ્ત થયેલ તેવી અનુકૂળતાના સચેગામાં અભિમાની મની રહેવાના જ હાઈ, પેાતાના આત્માની આંતરિક સ્થિતિ કેવી સજાઈ રહી છે, તેના વિચાર કરવાની તેને જરાપણ પડી નથી.
મિથ્યાત્વના કેફમાં તેને એ પણ ભાન નથી હેતુ કે શરીર શુદ્ધાં સર્વાં ખાદ્ય સામગ્રી સચાગિત જ છે, સયાગિત
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
mmmmm
વિવિધ શરીરધારક આત્મા
૧૨૧ વસ્તુને વિયેગ તો અવશ્ય હોય. સંગિત વસ્તુ ઉપર મૂછવંત બનેલે આત્મા, તે વસ્તુના વિયેગ ટાઈમે ઝૂરે છે. શિર કૂટે છે. રૂદન કરે છે. અને એ રીતે આક્ત રીદ્ર ધ્યાની બની દુર્ગતિના દુઃખેની પરંપરા પિતાના જ માટે સ્વયં સજે છે.
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર ગુર્જર ભાષાના સુગમ કાવ્યમાં સુંદર રીતે દર્શાવ્યું છે કે
સુખ પ્રાપ્ત કરતાં સુખ ટળે છે, લેશ એ લક્ષે રહે; ક્ષણ ક્ષણ ભયંકર ભાવમરણે, કાં અહો રાચી રહ્યો; લક્ષમી અને અધિકાર વધતાં, શું વધ્યું છે તે કહે ? શું કુટુંબ કે પરિવારથી, વધવાપણું એ નવ ગ્રહ. વળી પણ કહ્યું છે કેસાહ્યબી સુખદ હેય, માનતણે મદ હોય; ખમાખમાં ખુદ હોય, તે તે કશા કામનું ? જુવાનીનું જોર હોય, એશનો અંકેર હોય; દોલતને દોર હાય, એ તે સુખ નામનું. વનિતા વિલાસ હેય. પ્રૌઢતા પ્રકાશ હોય; દક્ષ જેવા દાસ હય, હેય સુખ ધામનું. વદે રાયચંદ એમ, સદ્ધર્મને ધાર્યા વિના જાણી લે જે સુખ એ છે, બે એ જ બદામનું.
કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યજી મહારાજ સાહેબે કહ્યું છે કે
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
આમવિજ્ઞાન
अन्तः पिहित ज्योतिः संतुष्यात्मनोऽन्यतोमूढ । तुष्यत्यात्मन्ये बहि, बहिनिवृत्त भ्रमोज्ञानी ॥
જેની આત્મતિ , આવરણને લીધે ઢંકાએલી છે, એવા મૂઢ અને અવિવેકીજને આત્માથી અન્ય બાહ્ય વિષયમાં સંતેષ પામે છે. પરંતુ બ્રાહ્ય વિષયમાં જેની સુખની બ્રાન્તિ દૂર થયેલી છે, એવા જ્ઞાની પુરૂષ તે આત્માને વિષે જ સંતુષ્ટ થાય છે.
અને પરથી અજ્ઞાત મેહાંધ માનવી, દેહ તથા દેહને અનુકુળ સામગ્રીના રાગમાં ફસાઈ જઈ એ વિલાસમગ્ન બની રહે છે કે તેને સારાસારને કે હિતાહિતને વિવેક જ હોઈ શકતું નથી.
માટે દુન્યવી સામગ્રીને નશ્વર અને પરરૂપે જાણી, આત્મસ્વરૂપ અને તેના સાચા સુખની સમજ, સદ્ગુરૂ દ્વારા સત્ શાસ્ત્રોમાંથી પ્રાપ્ત કરી, સાંસારિક અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ સંગોમાં ઉદાસીન વૃત્તિથી રહી, સર્વજી પ્રત્યે માધ્યસ્થ ભાવે રહી, આત્મ હિત માટે હેય અને ઉપાદેય (ત્યાગ અને ગ્રહણ) ના વિવેકપૂર્વક વર્તવાથી જ જીવ, પરમશાંતિને પામી શકે છે. એવા જ જીવે, આત્મસ્વરૂપની સાચી સમજને સમજી શકે છે.
જબ જા નિજ રૂપકે, તબ જા સબ લોક, નહિં જા નિજ રૂપકે, સબ જાણે સે ફેક.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩
વિવિધ શરીરધારક આત્મા
આપ આપકું ભૂલ ગયે, ઈનસે કયા અંધેર; સુમર સુમર અબ હસત હૈ, નહિં ભૂલેંગે ફેર. છૂટે દેહાધ્યાસ તે, નહિં કત્ત તું કર્મ, નહિં ભક્તા તું તેહને, એહિ જ ધર્મને મમ: એ જ ધર્મથી મોક્ષ છે, તું છે મેક્ષ સ્વરૂપ, અનંત દર્શન જ્ઞાનનું, અવ્યાબાધ સ્વરૂપ. શુદ્ધ બુદ્ધ ચૈતન્ય ધન, સ્વયં જ્યતિ સુખધામ; બીજું કહીયે કેટલું, કર વિચાર તે પામ.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવની વિવિધ દશાસક તત્ત્વ
વાર અન'તી ચૂકીયા ચેતન, ઋણ અવસર મત ચૂક; મારી નિશાન મેહરાયકી, છાતીમાં મત ઉ. પર પુર્દૂગલ રાગી થઈ ચેતન, કરવા મહા સંગ્રામ; લખલ કરી એમ ચિ'તવે, રાખુ. આપણું નામ. ધન્ય ધન્ય જગમાં જે પ્રાણી, જેઠુ પ્રતિજ્ઞા ધારે, પ્રાણ જાય પણ ધન મુકે, શુદ્ધ વચન અનુસારે. પુદ્ગલ સંગ વિના ચેતનમેં, કમ કલક ન હોય; જેમ વાયુ સંચાગ વિના, જળમાંહી તરંગ ન હાય.
કોઈ પણ જીવની જીંદગી કાયમ રહેતી જ નથી. · જીવનને કાયમી ટકાવી રાખવા માટે વિશ્વની કાઈ પણુ સામગ્રી કદાપિ સહાયભૂત નીવડતી નથી, નીવડી નથી, અને નીવડવાની પણ નથી.
બાદશાહ સિકંદરે જગતમાં હાઠાકાર મચાવી દીધે હતા. લેાકે તેનાથી ત્રાસિત થઈ ગયા હતા. જ્યારે તે મૃત્યુની શય્યામાં સૂતા હતા, ત્યારે ધન્વ ંતરી વૈદ્યોને ખેલવવામાં આવ્યા. વૈદ્યોએ કહી દીધું કે ઃ—
“ ગુજમ્ ! નાડ અમ ઘડી દે ઘડીકી હૈ. અખ આપકા મૃત્યુકલ નજદીક મેં આ ગયા હૈ. તમ માદશાહે
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવની વિવિધ દશા સર્જક તત્ત્વ
૧૨૫ સિંકદર બેલતા હૈ, ક્યા! મેં મર જાઉંગા? તબ વિદ્ય કહતે હૈ, આપ તે કયા, આપકા બાપ ઔર બાપકા બાપ ભી મર ગયે. રાજન ! તુટીની બુટ્ટી નહીં હૈ. અબ કુછ અલ્લાકી બંદગી કર લે.”
ત્યાર બાદ સિકંદરને એના ધર્મગુરૂઓ ધર્મ સંભલાવી રહ્યા છે. તે વખતે એ બધું સાંભળીને સિકંદરને પિતે જીદગીમાં કરેલાં ઘેરાતિઘોર પાપ કમેને પશ્ચાતાપ થાય છે. તે પિતાના સેવકને ચાર ફરમાન લખાવે છે.
તેમાં પહેલા ફરમાનને સાર એ છે કે-મૃત્યુ સમયે મારી બધી મિલ્કત અહિં મારા મૃતશરીરની આગળ એકઠી કરાવજે, અને મારી નનામી સાથે તેને કબ્રસ્તાનમાં પણ લાવજે. આ ફરમાન લખાવવાને ઉદેશ એ છે કે, લોકે આનાથી સમજી શકે કે આટ-આટલી મિલ્કત હોવા છતાં સિકંદર ખાલી હાથે ચાલ્યા જાય છે.
બીજું ફરમાન લખાવવાને સાર એ છે કે લાખની સંખ્યામાં, આખા જગતને જીતી લેનારું લશ્કર હેવા છતાં સિકંદરને મૃત્યુના પંજામાંથી કઈ છેડાવી શક્યું નહી. માનવી ગમે તે બળવાન હોય પણ તે મૃત્યુની આગળ નિર્બળ પુરવાર થવાનો જ. આ રીતનું લક્ષ, લોકોને આપવા માટે સિકંદરે પિતાના મૃતદેહને આગળ રાખીને તેની પાછળ હથીયારબંધ લશ્કર દોડાવવાનું ફરમાન કર્યું હતું.
વળી સિકંદરની પાસે પાંચસે ધનવંતરી વૈદ્યો સદાય. એની સારવારમાં રહેતા. જેથી સિકંદરે ત્રીજા ફરમાનમાં.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન
લખાવ્યું કે મારો જનાજો પણ એ વૈદ્યોના ખભે જ ઉંચકાવજે. એટલે કે બંધ પામે કે કપડાં અને સુતરની દેરી આદિ સાંધી શકાય છે, પણ આયુષ્યની દેરી સાંધી શકાતી નથી. ગમે તેવા હેશિયાર વૈદ્યો પણ તૂટીની બૂટી કરી શકતા નથી.
ચોથા ફરમાનમાં ખુલ્લી મુઠીવાળા પોતાના ખુલ્લા હાથની જગતને દર્શાવતી હકીકત હતી. એ હકીકત દર્શાવતું ચેથું ફરમાન એ હતું કે –
મૂઠી વાળીને રાખતા, આ જગતમાં આવતા; અને ખાલી હાથે આ જગતથી સૌ ત્યજી ચાલ્યા જતા. યૌવન ફના જીવન ફના, જર જમીન ને જેરૂ ફના; પરલોકમાં પરિણામ મળશે, પુણ્યના કાં પાપના.
આ ઉપરથી સમજવું જરૂરી એ જ છે કે જીવનને ટકાવી રાખવા અનેક પૌષ્ટિક ખાન-પાનને ઉપગ કરવામાં આવે, આરોગ્ય સાચવવા બરાબર કાળજી રખાય, ભયંકરમાં ભયંકર દર્દીને નાબુદ કરવા માટે વિજ્ઞાન દ્વારા અનેક ઔષધિઓ યા તે ઇંજેકશનની શેખેાળ થાય, દર્દના નિદાનની પરીક્ષા કરી તે દર્દીનું ઉમૂલન કરવાની આવડતવાળા નિષ્ણાત વૈદ્ય, ડૉકટરે કે હકિમ જગતભરમાં વસતા હય, મેટા રાજાધિરાજ, રાષ્ટ્રપતિ, વડાપ્રધાન, અગ્રગણ્ય દેશનેતાઓ કે મહદ્ધિકને ઉપરોક્ત સામગ્રીઓ પૈકી કેઈની પણું કચાશ નહિં હોવા છતાં, તેવાઓની - જીવનલીલા ઘડીભરમાં સંકેલાઈ જતાં વિલંબ થતું નથી.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવની વિવિધ દશા સર્જક તત્વ
૧૨૭ પાસે ખડા રહેનારાઓ ટગર ટગર જોયા કરે, છતાં કેઈનું કાંઈ પણ ન ચાલે. જગતની કોઈપણ સત્તા તેને રોકી શકે નહિં. આ શું ? અનેક મહદ્ધિ કે, ચક્રવર્તીએ વિગેરે આમ ચાલ્યા ગયા. તેનું શું કારણ? સાધનસામગ્રીની તેમને ન્યૂનતા હતી? નહિ, નહિ, માનવું જ પડશે કે છતી સારવારે, છતી સામગ્રીએ પણ જીવનલીલા સંકેલાઈ જવામાં કંઈક અદ્રશ્ય કારણ છે જ. એ કારણ તે અન્ય કંઈ નહિં પણ કર્મ” જ છે.
સંસારમાં વર્તતા સમસ્ત જીવનું આત્મત્વપણું સમાન હેવા છતાં કોઈ દેવ છે, કોઈ જાનવર છે, કોઈ મનુષ્ય છે. એમ વિવિધભેદે એમાં વિચિત્રતા છે.
વળી મનુષ્યત્વ સર્વ મનુષ્યમાં સમાન હોવા છતાં કેઈ સત્તાધીશ અગર શ્રીમંત છે, તે કઈ રંક છે. કેઈ પંડિત છે, કઈ મૂર્ખ છે. કેઈ રોગી છે. કેઈ નિગી છે. કેઈ સ્વરૂપવાન છે, કઈ બેડોળ યા કુરૂપી છે.
વળી અનેકનાં ઉદ્યમ, સાહસ, પ્રતાપ વિગેરે સમાન હેવા છતાં અમુકને જ ઈચ્છિત કાર્યસિદ્ધ થાય છે. જ્યારે કેટલાકને નિષ્ફળતા જ સાંપડે છે. આ રીતની વિવિધતા કહેવામાં પણ કેઈક તત્ત્વ માનવું જ પડશે. અને એ તત્ત્વ તે અન્ય કંઈ નહિં પણ “કર્મ, જ છે. કર્મની સત્તા ઘણું પ્રબલ છે. કેઈનું ત્યાં ચાલી શકતું નથી. કર્મથી જ આત્મા દુઃખી થઈ રહ્યો છે.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
આત્મવિજ્ઞના. ભારતના સર્વમાન્ય સિદ્ધાન્ત પ્રમાણે જીવનું દરેક કાર્ય, દરેક શબ્દ, દરેક વિચાર, દષ્ટ કે અદષ્ટ ફળ આપે જ છે. તે એનું ઈનામ કે સજા છે તે ફળ, જીવને એના એય ભવમાં ય મળે છે, પરંતુ ઘણાખરા પ્રસંગમાં તે પછીના ભમાં જ મળે છે. જીવનાં કર્યા કર્મને સરવાળો એના નવા ભવના કારણભૂત બની રહે છે. મૃત્યુ પછી થવાના ભવના પરિમાણ અને પ્રકાર એ કર્મથી જ નકકી થાય છે. એક ભવ સમાપ્ત થવા પછી કરેલ કર્મ ભોગવવા માટે બીજો ભવ (જન્મધારકતા) લેવું જ પડે છે. એ રીતે કર્મની સાથે કર્મનાં ફળને પણ ચેકકસ સંબંધ છે. ભૂતકાળના સંચિત કર્મના પ્રતાપે જ જીવ, વર્તમાન અવસ્થા ભગવે છે.
જીવ પ્રત્યેક ભવમાં જે જે સંગે પ્રાપ્ત કરે છે, તે પૂર્વકૃત કર્મનું ફળ છે. વર્તમાન સંગ તે પૂર્વકૃત કર્મનું ફળ છે. અને વર્તમાન કર્મ, તે ભવિષ્યમાં પ્રાપ્ત થવાના સંયોગનું કારણ છે. પિતાનું સારું કે નરસું ભવિષ્ય, ભલા કે બુરા કાર્યોથી જીવ સ્વયં જ બનાવે છે.
કર્મના ચેગે જ જીવ, પુનઃ પુનઃ જન્મમરણના ચકાવામાં ઘૂમ્યા કરે છે. અને નવાં નવાં શરીર ધારણ કરે છે. વિવિધ શરીર ધારણ કરવા માટે જીવ, વિવિધ ગતિમાં જન્મ પામે છે. ગતિ (મનુષ્ય–જાનવર-દેવ-નારકી) પામનારને શરીર, અને શરીર પામનારને ઈંદ્રિયે ઉત્પન્ન થાય જ છે.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવની વિવિધ દશાસક તત્વ
૧૨૯ એ રીતે તેમાં અનુકૂલ સંગ પ્રાપ્ત થવામાં કારણભૂત જે કર્મ બને છે, તે કર્મને “પુણ્ય” અને પ્રતિકૂલે સંયોગ પ્રાપ્ત થવામાં કારણભૂત બનનાર કર્મને “પાપ” કહેવાય છે.
માણસ, રાત દિવસ ગમે તેટલી મહેનત ઉઠાવે, અનીતિ પ્રપંચ કરે, પરંતુ ભૌતિક અનુકુળતાના સંગો ટકી રહેવાને આધારે તે તેના પુણ્યસ્વરૂપ શુભકર્મને અનુલક્ષીને જ હોય છે. મદાંધ માનવી આ વાતને અવિશ્વાસુ બની પોતાની અક્કલ હોશિયારી અને તાકાતથી જ બધું પ્રાપ્ત કરવા દ્વારા બીજાને પરાજીત બનાવી શકવાની માન્યતાવાળે હેવા છતાં, જ્યારે તેનું પૂર્વકૃત કર્મ ખલાસ થઈ જાય છે, ત્યારે કીડા પડેલા કુતરાને ઘેરઘેરથી હડસેલી કાઢવા જેવી સ્થિતિ, તેની પણ સર્જાય છે.
આ કર્મ શાસ્ત્રને ઉપદેશ કેઈને પણ અરૂચિકર હેય, છતાં તેની સચ્ચાઈમાં જરાપણ અંતર પડી શકતું નથી. બૂરા વિચાર અને બૂરી પ્રવૃત્તિની અનર્થતાને તે કર્મશાસ્ત્ર જ બતાવી શકશે. માટે કેઈપણ મનુષ્યને કર્મનું અસ્તિત્વ માન્યા વિના ચાલે એમ જ નથી. કર્મના અસ્તિત્વ વિષે શંકા ધરાવતા વર્ગને પણ તેમના જીવનમાં કેટલીક વખતે ઈચ્છિત સંગ માટે અનેકવિધ પ્રયત્ન કરવા છતાંય જ્યારે વિપરીતપણું પામે છે, ત્યારે યેનકેન પ્રકારે પણ તેમના હૃદયમાં કર્મ અંગેની શ્રદ્ધા જરૂર ઉદ્દભવે છે.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
~
~~
~~
~
~
~
~~
૧૩૦
આત્મવિજ્ઞાન ~ ~
સંસારી જીવની વિવિધ દશા સર્જક કમેને ઉપેક્ષક માનવી, અહંભાવી બની ઇન્દ્રિયની અનુકુળતાના જ સંગે શોધે છે. તેમાં અંદગીની સફલતા સમજે છે. આથી નૈતિક મૂલ્યોને દિન-પ્રતિદિન દ્વારા થાય છે. માનવ-માનવ વચ્ચેની મૈત્રીભાવની શૃંખલા તૂટી જાય છે. માનવ સ્વાર્થી બને છે. અને તેથી રાષ્ટ્રિય, કૌટુંબિક અને સામાજીક શાંતિ પણ જોખમાય છે. અરે ! એટલું જ નહિ પણ વિશ્વયુદ્ધોય સર્જાય છે.
આજે પાપ કરનારા કેટલાક મનુષ્યને સુખી થતા જોઇને અને ધમીજીને દુઃખી થતા જોઈને અનેક અજ્ઞાની મનુષ્ય, ધર્મને નિષ્ફળ ગણે છે. પરંતુ તેવાઓ સમજતા નથી કે વર્તમાન ધમી કે પાપી જીવનું વર્તમાન સુખ, તે પૂર્વકૃત પુણ્યનું ફળ છે. અને વર્તમાન દુઃખ તે પૂર્વકૃતપાપનું ફળ છે. વર્તમાન સમયે કરાતા ધર્મથી ભવાન્તરમાં સુખ અને વર્તમાનમાં થતા પાપથી ભવાન્તરમાં દુઃખ મળે છે.
આ જન્મમાં અધમ આચરણ કરનારને પણ તેણે પૂર્વ જન્મમાં કરેલાં શુભ કર્મના ફળરૂપે સુખ-વૈભવ મળે છે, તે એક “બેન્ક બેલેન્સ જેવી સીધી સાદી અને સમજાય તેવી વાત છે. આગલી પૂંજી ખૂટે નહિં ત્યાં સુધી ગમે તેવી ઉઠાઉગીરી પણ નભે છે. દીવામાં દીવેલ ખૂટ્યા પછી એ આપોઆપ બુઝાઈ જાય છે. એમ સત્કર્મ સંચય પૂરો થયા પછી માણસને એનાં દુષ્ટ કર્મને પ્રભાવ સાંપડે જ છે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવની વિવિધ દશાસક તત્ત્વ
૧૩૧
પૃથ્વીના વિવિધ ભાગેામાં વિવિધ દશ નકારોએ પેાતાની પ્રરૂપણામાં કર્મવાદ સ્વીકાર્યાં છે, પર ંતુ ભારતીય દશનામાં તેનું સ્થાન વિશેષપણે છે. ભારતીય દશનામાં અન્ય વિષય અંગે અનેકવિધ ભિન્નતા અને વિરૂદ્ધતા હાવા છતાં, કાઁવાદ વિષે બધા પ્રાયઃ એકમત છે. અર્થાત્ મનુષ્ય જે કઈ વાવે એનાં જ ફળ એ મેળવે એ સંધે ભારતીય દેશના પૈકી કોઇને વિરોધ નથી.
દિગંબર જૈન સંઘમાં પૂર્વે થઈ ગયેલા આચાય જનસેને પેાતે રચેલ મહાપુરાણ ગ્રંથમાં જણુાવ્યું છે કે— विधि सृष्टा विधाता च, वैदवंकर्म पुराकृतम् । ईश्वरश्वेति पर्याया, विज्ञेर्या कर्म मेव सः ॥
વિધિ, સૃષ્ટા, વિધાતા, દૈવ, પુશકૃત, ભ્રમ અને ઈશ્વર એ સવે, કમ નાંજ પર્યાયવાચી નામ છે.
માટે સંસ્કાર, વાસના, અવિજ્ઞપ્તિ, માયા, અપૂર્વ અને કમ, એવાં નામેા પૈકી કોઈપણુ નામ કનું માનવાપણું તા દરેકમાં છે. કમ તે પુદ્ગલ દ્રવ્ય છે, કે ગુણ છે કે, શ્રીજી કંઈ સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છે, એ બાબતના દાર્શનિકોમાં વિવાદ છતાં વસ્તુગતે ખાસ વિવાદ નથી, એ તેા સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે. આમ છતાં તેના અસ્તિત્ત્વ અંગે અશ્રદ્ધા રાખનાર આત્માએ પેાતાનું દુર્ભાગ્ય જ ગણવું જોઇએ. એક વેઢપથી કવિ શિડલના મિશ્ને કહ્યું છે કે :
आकाश मुत्पततु गच्छतु वा अम्भोनिधिं विशतु तिष्ठतु वा
दिगन्त; यथेष्टम् ।
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
આત્મવિજ્ઞાન
जन्मातरार्जित शुभाशुभ कृन्नराणां छायेव न त्यजति कर्म फलानुबन्धि ||
આકાશમાં ઉડી જાએ, દિશાઓની પેલી પાર જાએ, દરીયાના તળીયે જઇને બેસા, મરજીમાં આવે ત્યાં જાએ પણ જન્માંતમાં જે શુભાશુભ કમ કર્યાં હેાય છે, તેનાં ફળતા છાયાની જેમ તમારી પાછળ જ આવવાનાં, એ તમાર। ત્યાગ નહિ કરે. કવિ ગંગે પણ કહ્યું છે કેઃ—દિન છૂપે તિથિ વાર ઘટે ઔર, સુરજ છુપત હય ગ્રહણ છાયા; ગજરાજ છુપત હય સિંહુકા દેખત,ચંદ્ર છૂપત અમાવાસ આયે; પાપ છુપત સુરિનામકા જાપત, કુળ છૂપે હ્રય કપૂત કે જાએ; કવિ ગંગ કહે સુન શાહ અકબર, કર્યાં ન છૂપેગા છુપા છુપાયેા. કરેલ ક તું ફળ અવશ્ય ભાગવુ જ પડશે, તે દર્શાવતું એક કવિનું કથન છે કે—
ભલે ઉગેભાણુ, આથમણી દિશામાં ભલે; ભલે ખીલે જ્યાં પહાડ, કમળદળનગ શિખરે. ડોલે મૂળથી મેરૂ કે, અગારા અમૃત ઝરે; પણ નહિ' કાર કે ફેર, પડે ભાવિની રેખામાં, વળી પણ મહાપુરૂષાએ કહ્યુ` છે કે— अवश्यमेव भोक्तव्यं, कृतं कर्म शुभाशुभम् । न मुक्त क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि ॥
અર્થાત્–શુભ યા અશુભ કરેલું' કમ', અવશ્ય ભોગવવુ
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવની વિવિધ દશાસર્જક તત્વ
૧૩૩ જ પડશે. સેંકડે કટિ પ્રયત્ન પણ ભેગવ્યા વિના કર્મ, ક્ષય થતું જ નથી.
આજના વિજ્ઞાને પક્ષીની માફક આકાશમાં ઉડી શકવાનાં અને માછલીની માફક પાણીમાં તરી શકાય તેવાં સાધને દ્વારા માણસને આકાશ અને પાણીમાં સરળતાથી સફર કરી શકવાની સ્થિતિનું નિર્માણ ભલે કરી આપ્યું, પરંતુ માનવજાતે આ ધરતી ઉપર માનવ તરીકે કેવી રીતે રહેવું જોઈએ, તે આજના વિજ્ઞાને જરાપણું શીખવાડ્યું નથી. સાચી માનવતા કેવા પ્રકારનું જીવન જીવવામાં છે, તેની સમજતા સમગ્ર વિશ્વને ભારતને કર્મવાદ જ આપી શકશે.
વિમાન દ્વારા આકાશમાં ઉડવાથી, સબમરીનદ્વારા પાણીમાં રહેવાથી, સુપરજેટ અને રેકેટની ઝડપમાં મહાલવાથી કંઈ વિશ્વમાં શાંતિ પ્રસરવાની નથી. વ્યાવહારિક, ધાર્મિક અને આધ્યાત્મિક જીવનમાં શાંતિ, પ્રસન્નતા અને મૈત્રીને મીઠે આનંદ અનુભવવા માટે દરેક મનુષ્ય કર્મશાસ્ત્રની સમજને પોતાના જીવનમાં પ્રાપ્ત કરવાની અનિવાર્ય આવશ્યક્તા છે.
કર્મની શુભાશુભતા તેનાં ઉત્પન્ન થવાનાં કારણે, તથા તે કને વિસર્જન કરવાની પ્રક્રિયાને બરાબર સમજી, સ્વીકારી, તે મુજબ જીવન વ્યતીત કરવામાં જ પોતાના ભાવિ જન્મ-જન્માંતરનું હિતકારી સર્જન કરી શકાય છે.
બાળજી કર્મબંધ થવામાં હિંસા, અસત્ય, ચોરી, અબ્રહ્મ, ભૌતિક સામગ્રીની બીનજરૂરી સંગ્રહવૃત્તિ, ઈત્યાદિ
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
આત્મવિજ્ઞાન્ય બાહ્ય કારણેને જ સમજી શકે છે. પરંતુ વાસ્તવિક રીતે તે એ બાહ્ય કારણો દ્વારા વર્તતા જીવના રાગ-દ્વેષાદિ ભાવસ્વરૂપ આંતરિક કારણથી જ કર્મ બંધાય છે.
આમાની સાથે અગ્નિલેહવત્ યા સુવર્ણમૃત્તિકાવત સંબંધિત બની રહેતાં કર્મો, એ એક જડપદાર્થની જ અવસ્થા છે. અમુક પ્રકારના જડપદાર્થમાથી જ કર્મ સ્વરૂપે તેનું સર્જન થાય છે. જેમાંથી કર્મનું સર્જન થાય છે, તે આ બ્રહ્માંડમાં સર્વત્ર જગ્યાએ સૂક્ષ્મ સ્વરૂપે વતી રહેલ અને સામાન્ય માનવીને દ્રષ્ટિગોચર થઈ ન શકે તેવી જડપદાર્થની વિવિધ જાતે પૈકીની એક જાત છે. તે જાતને કાશ્મણવર્ગની સંજ્ઞાથી જૈનદર્શનમાં સમજાવી છે. આ હકીક્ત કેવળ જૈનશાસ્ત્રોમાંથી મળી શકે છે. સામાન્ય બુદ્ધિવાળાને અગમ્ય લાગે તે સ્વાભાવિક છે, પરંતુ પૂર્વગ્રહ છેડી આ વિષયના જ્ઞાતા પાસેથી આ હકીક્ત સમજવાને પ્રયત્ન કરનારને તે બાબત તર્કસદ્ધ અને બુદ્ધિગમ્ય બની શકે તેવી અને રસપ્રદ છે. આ વિષય અતિ વિશાલ અને ગહન હોવાથી તેને સ્પષ્ટપણે અને વિસ્તૃત રીતે જૈનદર્શનનાં શાસ્ત્રો અને તેના જ્ઞાતા પાસેથી સમજ જરૂરી હોવાનો અહિં તે માત્ર સામાન્યપણે જ અંગુલિનિર્દેશ કરી છે.
- કર્મો તે આત્માના ગુણોને આવરીને જીવને કષ્ટ પહોંચાડી રહ્યાં છે. રાગ અને દ્વેષ એ ભાવકર્મ છે. કર્મ સ્વરૂપે પરિણામ પામી આત્માની સાથે સંબંધિત બની રહેલ, “કાર્પણ
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવની વિવિધ દશા સર્જક તત્વ
૧૩૫
વગણા”ની પુદ્ગલ રજકણે તે દ્રવ્ય કર્મ છે. ચામડાનું આ શરીર તે કર્મ છે. આ રીતે આ ત્રણ કર્મકાંડ છે.
ભાવકર્મોદ્વારા આ આત્મા. દ્રવ્યકર્મોને બાંધે છે. અને દ્રવ્યક દ્વારા કર્મને ધારણ કરે છે. તેનાથી જન્મ, મરણ, રોગ, કાદિને પામીને આ આત્મા દુઃખી થાય છે.
જેવી રીતે સર્પ, પિતાની મેળે જ પિતાની જાતને વીંટી દે છે. તેવી રીતે આત્મા પણ તે તે ભાવમાં પરિણમવાના. કારણે પિતે પોતાની મેળે કર્મથી બંધાય છે.
ફાટિકમણ જાતે શુદ્ધ છે, ઉજજ્વલ છે, પણ તે બીજા રંગની ઉપાધિને લઈને કાળો, રાત વગેરે રૂપે દેખાય છે. તેવી રીતે આત્મા જાતે નિર્મલ છે, નિર્વિકારી છે, પણ પુણ્ય અને પાપના સંસર્ગથી રાગી અને દ્વેષી થાય છે.
આ રીતે આત્મા, પુનર્જન્મ, પુન્ય, પાપ, વગેરે હકીકતે સત્ય જ છે. કોઈ કરાગ્રહી મનુષ્ય, સત્યવસ્તુને કદાગ્રહથી અસત્ય માને, તેથી કરીને સત્ય વસ્તુ, અસત્યરૂપે કદાપી થઈ જતી નથી.
જે મનુષ્ય, ધન-શરીર આદિ બાહ્ય વિભૂતિમાં જ આત્મબુદ્ધિવાળા છે, અર્થાત્ જડમાં જ અહંત્વ માની બાહ્યદ્રષ્ટિવંત બની રહ્યા છે, તેવા બહિરાત્મભાવ સંસ્કારોથી વાસિત મનુષ્યને કર્મવિષયનું વિજ્ઞાન રૂચિકર ન હોય, તેથી કરીને કર્મની સત્યતામાં તે કંઈ પણ ફેર પડતું જ નથી.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય–પાપ સ્વરૂપે કર્મનું વિભાજન
અને તેની ચતુર્ભગી
આ વિશ્વમાં વિવિધ કર્મફળના પરિણામે જ જીવને વિવિધ સગોની પ્રાપ્તિ થતી હોવાથી, અનુકુળ સંગેની પ્રાપ્તિ કરાવનારૂં કર્મ તે પુણ્યકર્મ છે, અને પ્રતિકુળ સંગની પ્રાપ્તિ કરાવનાર તે પાપકર્મ છે. આ પ્રમાણે ગમ્ય કે અગમ્ય પ્રાપ્ત સંયોગોમાં કારણભૂત, કર્મ હવા છતાં તે કર્મોના શુભ યા પુણ્ય, અને અશુભ યા પાપસ્વરૂપે ભિન્નતા હોય છે.
વર્તમાન સુખ યા દુઃખ તે પૂર્વકૃત પુણ્ય-પાપકર્મોનું ફળ છે, અને વર્તમાન સમયે કરાતાં સત્ કૃત્ય, વિચાર, દુવિચાર, સદાચાર કે દુરાચાર, એ ભવાન્તરમાં જીવને અનુકુળ અને પ્રતિકુળતાના સર્જક છે. માટે સુખના ઈકે સદાચારી-સદ્ધમ–વિવેકશીલ સચિંતક અને પરોપકારી જીવન જીવવું જોઈએ. આ રીતે જીવનારનું જ મનુષ્ય સાર્થક છે.
જીવને સુખ સામગ્રીના સંયેગો પ્રાપ્ત કરાવનાર, પુણ્ય હવાથી, પુણ્યનું ફળ એ શ્રેષ્ઠ વરતુ છે. પરંતુ તેમાં
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
\'\'v VVVVVVV
પુણ્ય-પાપ સ્વરૂપે કર્મનું વિભાજન
૧૩૭ પ્રમાદ થઈ જાય તો તે પુણ્યનું ફળ દુર્ગતિમાં લઈ જવાવાળી વસ્તુ છે અને પુણ્યના ફળસ્વરૂપે પ્રાપ્ત અનુકુળ સામગ્રીથી આત્મસ્વરૂપ પ્રાપ્તિની આરાધનામાં જીવ ઉદ્યમ શીલ બની રહે, તે તે પુણ્યફળ જીવને ઉંચ્ચ શ્રેણીમાં લઈ જવાવાળું બને છે.
મનુષ્યભવ, શરીરની નિરેગીતા, રાજ્યરૂદ્ધિ, સ્વજનકુટુંબ, સત્તાનું સ્થાન, શારીરિકબળ, શારીરિકરૂપ, પાંચે ઇંદ્રિયની અનુકુળતા, બુદ્ધિ, આ બધાની પ્રાપ્તિ પુણેદયથી જ થાય છે. આ પુણ્યદય પચાવી શકે તે અમૃત છે, નહિં તો ઝેર છે. એટલે પુણ્યના અજીર્ણથી સર્વ સમૃદ્ધિમાં ઉન્મત બની જઈ ધર્મ અને અધર્મને, કૃત્ય અને અકૃત્યને વિવેક ચૂકી જનારાઓ દુર્ગતિના જ મુસાફરે બને છે.
આજના ભૌતિકવાદી યુગમાં પ્રાપ્ત પુણ્ય સામગ્રીઓથી કેટલાક મનુષ્ય દેવમંદિર યા ધર્મસ્થાનકેને ભૂલી જઈ સીનેમાગૃહના શેખીને બની રહે છે. અધ્યાત્મપૂર્ણ ગાયને ગાવાનું ભૂલી જઈ ચલચિત્રની તજે ગાવામાં જ મશગુલ બને છે. અધ્યાત્મી ગુરૂ પ્રત્યે આદર છોડી દઈ, વાણી વિલાસ અને કૃત્રિમ અધ્યાત્મ ઢેગી પ્રત્યે આદર ભાવ રાખે છે, ધર્મ કથાઓ અને તત્ત્વજ્ઞાનનું વાંચન છેડી દઈ હોટલ અને રેસ્ટોરેન્ટનો આહાર પસંદ કરે છે. પરલેક, પુણ્ય, પાપ, આત્મા, અને મેક્ષ આદિના લક્ષ્યને મૂર્ખતા ગણી કેવળ આ ભવમાં વિલાસી જીવન જીવવામાં જ આનંદ માને
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
munninn
આત્મવિજ્ઞાન છે. અધ્યાત્મજ્ઞાનની ઉપેક્ષા કરી ભૌતિક જ્ઞાનની પ્રાપ્તિમાં વિદ્વતા લેખે છે. આ બધી ઉલટી માન્યતાઓ તે જ પુણ્યનું અજીર્ણ છે.
આ પુણ્યદયથી પ્રાપ્ત સામગ્રી, આ રીતની વિવેક હીનતાથી જીવને સંસારચક્રમાં ભટકાવી દુર્ગતિમાં ધકેલે છે.
જેવી રીતે પૂર્વકૃત પાપ તે વર્તમાનમાં દુઃખ આપનાર છે, તેવી રીતે ઉપરોક્ત પુણ્યશાલિઓનું પુણ્ય તે ભવિષ્યના માટે દુઃખદાઈ બને છે. જેથી દીર્ઘદ્રષ્ટિથી વિવેક પૂર્ણ બુદ્ધિએ વિચારવું જોઈએ કે આવા પ્રકારના પુણ્યની, પાપ કરતાં શું વિશેષતા છે? મતલબ કે કંઈ નહિં. માટે સમજવું જરૂરી છે કે જ્ઞાન દ્રષ્ટિવાળાને, પુષ્ય, બંધનકર્તા નથી. પણ અવિવેકીને તે પુણ્ય બંધનí છે. ઉપાધ્યાયજી શ્રી યશોવિજયજી મહારાજે ફરમાવ્યું છે કે --
इत्थमेक त्वमापन्नं फलतः पुन्यपापयोः । मन्यते यो न मूढात्मा, नान्तस्तस्य भवोदधेः ।।
અર્થા–આ પ્રમાણે ફળથી એકપણાને પામેલ પુણ્ય અને પાપને જે એકરૂપ ગણતો નથી, તે મૂહાત્મા ભવસમુદ્રના પારને પામી શકતા નથી. માટે જેની જ્ઞાનદશા જાગૃત છે, તેનું પુણ્ય પ્રશંસનીય છે.
જ્ઞાનિયેએ તે કહ્યું છે કે પુણ્ય તે અતિ ઉત્તમ છે, પરંતુ તેની મીઠાશ અતિ ભયંકર છે. પુણ્યફળને પચાવવાનું કામ કાચાપારા સમાન છે. એટલે જે પુણ્યને પચાવી શકાય
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
A.-
-
-
પુણ્ય-પાપ સ્વરૂપે કર્મનું વિભાજિન
૧૩૯ તે તે પુણ્યફળસ્વરૂપ પ્રાપ્ત સામગ્રીથી નવું પુણ્ય પ્રાપ્ત કરી જવ પિતાના આત્માને ઉત્કર્ષ સાધે છે. અને જે પુણ્યને પચાવી ન શકાય તે તે પુણ્ય સ્વરૂપ પ્રાપ્ત સામગ્રીથી જીવ નવું પાપ બાંધી દુર્ગતિગામી બને છે.
ઉપરોક્ત કારણોને અનુલક્ષીને જૈન દર્શનકારોએ (૧) પુણ્યાનું બંધિ પુણ્ય અને (૨) પાપાનુબંધિ પુણ્ય, એ રીતે પુણ્યને બે પ્રકારનું દર્શાવ્યું છે. તેમાં પુણ્ય દ્વારા પ્રાપ્ત સામગ્રીથી નવું પુણ્ય ઉપાર્જન કરાવનાર પુણયને “પુણ્યાનુબંધિ પુણ્ય” કહેવાય છે. અને પુણ્ય પાર્જિત સામગ્રીથી નવા પાપ પાર્જક પુણ્યને “પાપાનુબંધિ પુણ્ય” કહ્યું છે.
ઉદયકાળમાં આત્માને સંસારી સુખેમાં વિરક્તદશા પ્રાપ્ત કરાવી મોક્ષમાર્ગની આરાધનામાં સહાયક બની રહેનાર પુણ્ય તે “પુણ્યાનુબંધિ પુણ્ય” છે. અને સંસારી. સુખમાં આસક્ત બનાવી પાપ પ્રવૃત્તિઓમાં પ્રવૃત્ત બનાવવાવાળું પુણ્ય તે “પાપાનુબંધિ પુણ્ય” છે. પુણ્યાનુબંધિ પુણ્ય તે ઉપાદેય (આચરણ કરવા લાયક) છે. અને પાપાનું. બંધિપુન્ય તે ત્યાજ્ય છે.
પુણ્યાનુબંધિ પુન્ય અને પાપાનુબંધિ પુન્ય એ બને પ્રકારે પુન્યના જ હોવા છતાં બન્નેમાં સંસ્કારની ભિન્નતાનું કારણ પુણ્યબંધના સમયે થતા ધર્મકાર્યોમાં વર્તતા અથવસાય જ છે. જેથી એક પુન્યશાલી આત્માની વૃત્તિ, સુકૃત્યે કરવાની બની રહે છે, જ્યારે બીજાની વૃત્તિ દુષ્ક કરવાની હોય છે.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
“૧૪૦
આત્મવિજ્ઞાન દાનાદિ ધર્મકાર્યોમાં મેટાઈની મહત્વાકાંક્ષા હોય, અથવા અન્ય કેઈપણ ફળની આકાંક્ષા હોય, તો તે ધર્મકાર્યોથીયા, સત્ પ્રવૃત્તિથી ઉપાર્જિત પુણ્યબંધ, આશંસા દોષવાળા હોવાથી જીવને ચાર ગતિમાં રખડાવે છે. માટે તેને “પાપનુબંધિ પુન્ય” કહેવાય છે. આવા પાપાનુબંધિ પુન્યના ઉદય વખતે
જીવ ઉન્મત્ત બને છે. અને તે પુદયના જેરે ઘેર પાપોનું 'ઉપાર્જન કરી દુર્ગતિગામી બને છે.
આશંસાદેષરહિત અર્થાત્ કેઈપણ પ્રકારની આકાંક્ષા રહિત થત દાનાદિ ધર્મથી “પુણ્યાનુબંધિ પુણ્ય” ઉપાર્જન થાય છે. આસ્તિક દર્શનમાં મનુષ્ય ભવની જે મહત્તા દર્શાવી છે, તે પુણ્યાનુબંધિ પુણ્યવાળા મનુષ્યપણાથી જ સમજવી. પાપાનુબંધિ પુષ્યવાળાના વિચારે તે પ્રબલ રાગદ્વેષ અને મેહથી ભરપૂર હોય છે. જેથી અનેક કષ્ટોથી પ્રાપ્ત મનુષ્યભવની સાર્થકતા તેઓ કરી શકતા નથી.
લક્ષ્યની શુદ્ધાશુદ્ધતાના હિસાબે જ ઉપાર્જિત એક પુણ્ય તે પુણ્યના અનુબંધવાળું અને બીજું પુણ્ય તે પાપના અનુબંધવાળું બને છે. પુણ્ય એ સારું છે, સૌને ગમે છે, તેમ છતાં પણ તે પુણ્ય, પાપના અનુબંધવાળું છે કે પુન્યના અનુબંધવાળું છે? તેને વિવેક પુણ્ય કાર્યો કરવાના ટાઈમે જીવ ચૂકી જાય છે તે પુણ્યથી ભવાંતરમાં પ્રાપ્ત થતી અનુકુળ સામગ્રી પણ જીવને મદિરા પાનથી ભાન ભૂલેલા માનવીની માફક મદાંધ બનાવી દઈઇદ્રિના વિષયેની ગુલામીમાં જકડી
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય-પાપ સ્વરૂપે કનુ વિભાજન
૧૪.
ઇ અંતે દુર્ગતિમાં ઘસડી જાય છે. માટે પુણ્યબંધ સમયે લક્ષ્યશુદ્ધિનુ ભાન અવશ્ય હાવુ જોઇએ.
પુણ્યમ ધનાં બાહ્ય કારણા દાન-તપ આદિ શુભ કાનિ જૈન પારિભાષિક શબ્વેમાં શુભ ચેાગ તરીકે ઓળખાવ્યાં છે. અને તે ખાદ્ય શુભકાર્યાંરૂપ શુભયાગ સમયે વતા જીવના શુભાશુભ લક્ષ્યને શુભાશુભ ઉપયેાગ તરીકે જણાવ્યેા છે. ચેગ એ માહ્ય પ્રવૃત્તિરૂપ રાય છે. અને ઉપચેગ તે અભ્યંતર પ્રવૃત્તિરૂપ અર્થાત્ જીવના અંતરના પરિણામ યા. ભાવના સ્વરૂપ છે.
જૈન શાસનમાં ચેગની શુદ્ધિ માટે જેટલેા ભાર મૂકવ માં આન્યા છે, તેનાથી પણ વધુ પ્રમાણમાં ભાર, ઉપયેાગની શુદ્ધિ ઉપર આપવામાં આવેલ છે. એકલે ચેગમાં અર્થાત્ પ્રવૃત્તિમાં ધર્મ હાય પણ ઉપયોગમાં અર્થાત્ પરિણતિમાં ધમ ન રાય તે, ચેાગને ધર્મ તે અમુક સમય પુરતુ જ સાંસારિક સુખ આપતા હેાવા છતાં સંસારના પરિભ્રમણના અંત લ વતા નથી.
ચેગધમની સાથે જો ઉપયેગમાં પણ ધમ હેય તે, તેનાથી બાહ્ય સુખ મળે છે, પણ તે પ્રાસંગિક હોય છે.. ખરેખર તે તેનાથી સંસારનુ` પરિભ્રમણ ઘટે છે. અને અંતે માક્ષ સુખ મળે છે. એ જ ધમનું મુખ્ય ફળ છે.
માટે પુણ્યાનુ પુિણ્યના ઈચ્છકે નિરાશ સભાવે. અહુ ભાવ છેાડી પુણ્યનાં કૃત્ય કરવાં જોઇએ. આશ સભાવ યા ભૌતિક લક્ષ્ય તે અશુભ હાવાથી તેવો લેશમાત્ર ભાવ પણ પુણ્યને દુષિત બનાવે છે.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
આત્મવિજ્ઞાન જેમ અનેક પૌષ્ટિક વસ્તુથી મિશ્ર દુધપાકનું ભજન તે લેશમાત્ર વિષના બિંદુથી દુષિત બની ગયું હોય તે, તે જમવા ટાઈમે સ્વાદ આપતું હોવા છતાં અન્ત જીવલેણનું અર્થાત્ મૃત્યુનું કારણ બની જાય છે. તેવી રીતે અશુભ ઉપગ–અધ્યવસાય યા લક્ષ્યવાળા પુણ્ય કૃત્યનું ફળ તેના વિપાક ટાઈમે અમુક સમય પુરતું સુખકારી હોવા છતાં અને મહાન દુઃખના સર્જક એવા પાપાનુબંધનું કારણ બની જીવને દુઃખની દીર્ઘ પરંપરામાં ધકેલનારું થાય છે. - જૈન દર્શન કહે છે કે અંતરની શુભ ભાવનાના પ્રયનમાં મેહનીય કર્મની મંદતા છે. અને અશુભ ભાવનાના પ્રવર્તનમાં મેહનીય કર્મની તીવ્રતા છે. દાન તપ આદિ ધર્મ કૃત્યે માં ફળની આકાંક્ષા રહિતપણું ય વિશુદ્ધ પરિણામ તે મેહનીય કર્મની મંદતાથી, અને ફળની આકાંક્ષા યા અશુદ્ધ પરિણામ તે મેહનીય કર્મની તીવ્રતાથી હોય છે. મોહનીય કમની મંદતાએ બંધાતુ પુણ્ય તે “પુજાનુબલ્પિ પુણ્ય અને મેહનીયકર્મની તીવ્રતાએ બંધાતુ પુણ્ય તે “પાપાનુબંધિ પુણ્ય” કહેવાય છે. - દાન, શીલ, તપ વગેરે કેઈપણ સુવિહિત ધર્માચરણ, આત્મહિતને લક્ષમાં રાખીને કરવામાં આવે ત્યારે, મન-વાણી અને કાયાના વેગમાં જેમ શુભપણું હોય છે, તેમ ઉપગઅધ્યવસાયમાં પણ અમુક પ્રમાણમાં વિશુદ્ધિ હોય છે. આમાં શુભગ તે પુણ્યબંધનું કારણ છે, જયારે ઉપગની વિશુદ્ધિ તે મેહનીય કર્મની સ્થિતિ અને રસની પ્રબલ મંદતાનું કારણ હોવાથી તે સમયે બંધાતા પુણ્યાનુબંધિ પુણ્યના,
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુષ્ય-પાપ સ્વરૂપે કમ નું વિભાજન
૧૪૩ અન્ય ભોમાં વર્તતા ઉદય પ્રસંગે (ફળ પ્રાપ્તિના સમયે) મોહના ઉદયની મંદતા હોય છે. તેથી અંતરાત્મામાં સમ્ય દશન વગેરે સદ્દગુણેનું સ્થાન હોવાથી એ આત્મા, પુણ્યદયથી પ્રાપ્ત થયેલ માનવ જીવન, શારીરિક બળ, ધન, દોલત વગેરે સામગ્રીને ગુલામ બનતું નથી. પરંતુ શકય હોય તેટલે તે સામગ્રીને વધુ ને વધુ પ્રમાણમાં સદુપયેગ કરે છે. જેના પરિણામે જીવ અપસંસારી બની સદ્ગતિને ભાજન થાય છે.
સુવિહિત ધર્માચરણ, ભૌતિક હેતુઓને લક્ષ્યમાં રાખી કરવામાં આવે, ત્યારે એગમાં તે શુભપણું છે, પણ ઉપ
ગમાં અવિશુદ્ધિ, મલિનતા હોય છે. તેથી શુભ ગના કારણે પુણ્ય બંધાતું હોવા છતાં ઉપગની મલિનતા તે મેહનીય કર્મની સ્થિતિ અને રસમાં તીવ્રતા પેદા કરતી હોવાથી, તે સમયે બંધાતા પાપાનુબંધિ પુણ્યના, અન્ય ભમાં વર્તતા ઉદય સમયે મેહનીયકર્મના ઉદયની પ્રબળતા હોય છે. તેથી અંતરમાં મિથ્યાત્વાદિ દેષનો ગાઢ અંધકાર હોવાથી એ આત્મ, પુણ્યદયજન્ય સુખસંપત્તિનો ગુલામ બની જાય છે. જેથી મળેલી અનુકુળ સામગ્રીને દુરૂપયોગ કરી સંસાર વૃદ્ધિ થવા દ્વારા દુર્ગતિમાં ચાલ્યો જાય છે.
પાપના અનુબંધવાળા પુણ્યકાર્યમાં બદલાની આશા છે. હું અમુક સારા કર્મો કરું કે જેનાથી પુણ્ય બંધાય, અને પુણ્યના ફળમાં હું આગળ સુખી થાઉં. આવાં પુણ્ય કાર્યો તે બદલ માંગવા જેવાં હોવાથી લેવડદેવડના વ્યાપાર
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
આત્મવિજ્ઞાન જેવાં છે. તેમાં દુનિયાના સુખની આકાંક્ષા હોય છે. પુણ્યકાર્ય કર્યાનું અભિમાન હોય છે. આવા આશયના કારણે તે શુભ કાર્યો આત્મામાંથી કર્યાવરણને તેડનાર નSિ બનતાં કર્યાવરણનાં સર્જક બને છે. | શુભ કર્તથી આત્મલક્ષી ઓને રિદ્ધિ-સિદ્ધિ તે મળે છે, પરંતુ તે રિદ્ધિ-સિદ્ધિ પ્રાપ્ત જીવેનું મૂળ લક્ષ્ય તે આત્મ વિશુદ્ધિ ઉપર જ હોય છે. છતાં જેમ અનાજ નિમિતે અનાજ વાવવા છતાં ઘાસ આદિની પ્રાપ્તિ તે તે સ્વાભાવિક-અનિચ્છાએ પણ થાય છે જ. તેમ આત્મશુદ્ધિ કરવાના પ્રયત્નમાં પુણ્યકર્મ તે સ્વાભાવિક બંધાય છે. અને તેને લીધે અનુકુળ સામગ્રીઓ મળી જ આવે છે. છતાં મૂળ ઉદ્દેશ તે આત્મિક વિશુદ્ધતાને જ હોવો જોઈએ. જે સકું.
થી તેના સાક્ષાત્ ફળસ્વરૂપે સમ્યગ્દર્શનાદિ ગુણને મેળવવાની અને પરંપરાએ મેક્ષ મેળવવાની ઈચ્છા વર્તતી હેય, તે જ કૃત્યને ધર્મના કૃત્ય કહી શકાય.
માટે જ જ્ઞાની પુરૂષેનું કહેવું છે કે તમે સકાય ભલે કરે પણ તેના બદલા તરીકે ફળની આશા રાખ્યા વિના કરે. લે કે તમને સારા કહેશે એવી ઈચ્છા વિના કરે. મતલબ કે કઈ પણ જાતના માન, મહત્ત્વ કે બદલાની આશા રાખ્યા વિના કરે. તે તે કારણથી તમને કર્મબંધન કરનારાં બીજ નાશ પામશે. અને તમે તમારી ફરજ બજાવી ગણાશે. પણ કેઈ આશા કે ઈચ્છા રાખીને અભિમાનથી કે અજ્ઞાન દશાથી દેરવાઈને કાર્યની શરૂઆત કરશે તે તમે જરૂર કર્મથી
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૫
-ધમકા
કમ
કર્યું તે કમ
પુ–પાપ સવરૂપે કર્મનું વિભાજન બંધાવાના જ. માટે સત્કા–ધર્મકાર્યો કરતી વખતે આ મા, સાવચેત રહે તે કર્મ છૂટે. અને આમાં અસાવધ રહે તો કર્મ આત્માને છેડે જ નહિં. જે જ ધર્મ માટે ધર્મ કરે છે, સમ્યગ્દર્શનાદિ ગુણો માટે ધર્મ કરે છે, તે જીવે અલપ સંસારી છે. સંસારના સુખ રૂપે ફળ ઈચ્છનારા જીવનાં ધર્મકાર્યો તે પાપબંધ કરનારાં હોય છે.
- પાપના અનુબંધવાળું પુણ્ય તે (૧) પરિણામથી (૨) પરિતાપથી (૩) સંસ્કારથી અને (૪) ગુણવૃત્તિના વિરોધથી દુખરૂપ બને છે.
(૧) રૂધિરનું પાન કરતી વખતે જ જેમ સુખ માને છે, પણ અંતે અતિ ભયંકર દશાને પામે છે. તેવી રીતે પુણ્યથી પ્રાપ્ત સુખના કારણે અનેક જાતના વિષયકષાયે સેવાય છે. તેના પરિણામે નઠારાકર્મ બંધાતાં છેવટે દુખની જ પ્રાપ્તિ થાય છે.
(૨) પુણ્યથી પ્રાપ્ત સુખ સમયે સુખમાં આસક્ત બનેલા જીવને સુખની તૃપ્તિ નહિં થતાં. વિશેષ સુખ મેળવવાને હૃદયમાં પરિતાપ રહ્યા કરે છે. તે સમયે પ્રાપ્ત સુખ, ગૌણ બની જઈ પરિતાપનું દુઃખ મુખ્ય બની જાય છે. તીવ્ર અગ્નિના સંગથી પાણીને શેકી લેનાર લેઢાની, જેવી તખ્તતા હોય છે, તેવી ઇંદ્રિયોના વિષયની ઉત્કંઠાની તપ્તતા હોય છે. હંમેશાં ઇન્દ્રિયો પોતપોતાના વિષયે મેળવવાને ઉત્સુક રહ્યા કરે છે. તેવા ઉત્સુકપણાથી હૃદયને પરિતાપ થયા જ કરે છે. એ પરિતાપ જ્યાં હોય ત્યાં
:
-
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
mum
१४६
આત્મવિજ્ઞાન સુખ ક્યાંથી હોય? આવી રીતે પરિતાપથી પુણ્યનું સુખ, દુઃખરૂપ બની જાય છે. વળી જ્યાં પોતાના વિરોધી ઉપર સદા હેવને ઉલ્લાસ રહ્યા કરે છે. ત્યાં સુખ સામગ્રીની પ્રાપ્તિના સમયમાં પણ મન પરિતાપથી હણાયેલું રહે છે.
(૩) જેમ એક કાંધ ઉપરથી બીજે કાંધ લેતાં ભાર એ છે લાગે છે, પણ વસ્તુતાએ ભાર એ છે થતું નથી. તેમ ઇંદ્રિયને આનંદ થતાં સુખ લાગે છે, પણ દુઃખને સંસ્કાર નિવૃત્ત થતો નથી.
(૪) સુખ-દુઃખ અને મેહ એ ત્રણે, દુઃખની જાતિને ઉલ્લંઘન કરી શકતી નથી, તેથી વિરૂદ્ધપણે વર્તે છે. અહિં ગુણવૃત્તિના વિરોધથી પણ પુણ્યજનિત સુખ તે પરિણામે દુઃખરૂપ થાય છે.
પુણ્યાનુબંધિ પુણ્યવાળા જ સંયમના અનુરાગી રહેવા છતાં, સંયમ માર્ગને ગ્રહણ કરવાને અશક્ય સાગવાળા સમ્યકત્વી મનુષ્ય, પિતાના સાંસારિક વ્યવહાર ચલાવવામાં અનુકુળતા પૂરતી જ લક્ષમી આદિને પ્રાપ્ત કરવાની ઇચછાવાળા હોવા છતાં પણ, પિતાના હદયની ભ વનાને શબ્દોમાં ઉતારવા વડે પ્રતિવર્ષ નૂતન વર્ષના પ્રારંભે શરૂ કરાતા ચોપડામાં લખે છે કે રૂદ્ધિ મળે તે શાલિભદ્રજીની રૂદ્ધિ જેવી મળશે. આની સાચી સમજવાળાઓનું તે આ રીતે લખવામાં લક્ષ્ય એ જ હેય છે કે સંસારના બંધનથી છૂટી નહિ શકવાથી સંસાર વ્યવહાર ચલાવે તે પહશે જ. અને તેના માટે રૂદ્ધિની જરૂરીયાત રહેશે જ. એ
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય-પાપ સ્વરૂપે કર્મનું વિભાજન
૧૪૭, રૂઢિની પ્રાપ્તિ માટે પ્રયત્ન પણ કરે જ પડશે. પરંતુ એ રીતે થતા પ્રયત્ન દ્વારા રૂદ્ધિઆદિ મળી જાય તે પણ એ રૂદ્ધિ અદિ મને વિષયાસક્ત, અભિમાની અનીતિકારક કે સ્વાર્થી બનાવી દે એવી નહિ મળતાં, નીતિના માર્ગથી પ્રાપ્ત થઈને તેને ભેગવટો અનાસક્ત અને વૈરાગ્યભાવે ભેગવતાં અંતે શાલિભદ્રજીની માર્ક આત્મસ્વતંત્રતાના માગે લઈ જનારી બને એવી મળજે.
આ જીવ, પૂર્વભવમાં અનેક વખત રૂદ્ધિવંત બન્ય હશે. અનેક દેવાંગનાઓનો સ્વામી પણ બન્યા હશે. પરંતુ તેવી રૂદ્ધિની પ્રાપ્તિમાં મારું જીવન, છળ-પ્રપંચ-હિંસાઅસત્ય અને વિષયાસક્ત બની રહેલું હોવાથી જ વારંવાર જન્મ-મરણ કરવા વડે મારૂં સંસાર ભ્રમણ હજુ પણ ચાલુ જ રહ્યું છે. આ રીતની સમજવાળે -વિવેકવાળે અને તે સમજ પ્રમાણે રૂદ્ધિપ્રાપ્ત સંગેમાં પણ શાલિભદ્રજીને આદર્શ, દ્રષ્ટિ સન્મુખ બનાવી રાખનાર જ વાસ્તવિક રીતે શાલિભદ્રજીની રૂદ્ધિ કેવી હતી તે સમયે ગણાય. બાકી તો લેકસંજ્ઞાએ ગતાનુગતિએ “શાલિભદ્રજીની રૂદ્ધિ મળજે” બાહુબલજીનું બળ હેજે, એમ કહેનાર કે લખનાર અજ્ઞાન જ ગણાય. એવાઓને કંઈ લખવા માત્રથી રૂદ્ધિ કે બળ મળી જતાં નથી. અને કદાચ પાપના અનુબંધવાળા પૂર્વકૃત પુન્યના વિપડોદયે મળી જાય તે પણ એ રૂદ્ધિ અને બળ, તેને વિષયાસક્ત તથા મદાંધ બનાવી માનવતાથી ભ્રષ્ટ કરી અનેક પાપાચરણ કરાવી દુર્ગતિમાં જ ખેંચી જશે. બાકી સમજણ વાળે આ રીતે ચેપડામાં લખવાના સમયે શાવિ
ચાલુ જ પ્રમાણે રૂદ્ધિા
રાખનાર જ વાર બની
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
આત્મવિજ્ઞાન ભદ્રજીની રૂઢિ જેટલી રૂદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવાના લક્ષ્યવાળે નથી. એનું લક્ષ્ય છે એ જ છે કે રૂદ્ધિ મળે કે ન મળે પરંતુ કદાચ મળી જાય, અને જરૂરીયાત કરતાં ય વધુ મળી જાય તે શાલિભદ્રજીના સંસ્કાર મારામાં ઉત્પન કરાવે તેવા મળજે. આવા પ્રકારના લક્ષ્યવાળા અને ભાવનાવાળાને પ્રાપ્ત થતાં રૂદ્ધિ–બળ વગેરે તે “પુણ્યાનુબંધિ”નાં ગણાય. અને તે પ્રશસ્ત ગણાય. જ્યારે એથી વિપરીત લક્ષ્ય અને ભાવનાવાળાને પ્રાપ્ત થતાં રૂદ્ધિ બળ વગેરે તે “પાપાનુબંધિ પુણ્ય નાં બણાય. અને તે પુણ્યને અપ્રશસ્ત ગણાય. જેમ પાપના ઉદયવાળી દીન-દુઃખીઓ તે અનુકંપાને પાત્ર છે, તેમ પાપાનુબંધિ પુણ્યના ઉદયવાળા છે પણ જ્ઞ નીઓની કષ્ટિએ અનુકંપાને જ પાત્ર છે. કારણ કે તેવા બિચારાઓની આ સુખ સમૃદ્ધિ તેમના મનુષ્યપણાને નિષ્ફળ બનાર્થી દુર્ગતિમાં લઈ જાય છે. આવા જ શેડાં ઘણાં કઈ પરમાર્થનાં કાર્યો કરે તે પણ તેમાં તેઓનું લય, કીર્તિ – મોટાઈ કે કઈ ભૌતિક લાલસાવાળું હોઈ તેમના આત્મહિતને માટે નહિં થતાં તે પણ પુનઃ “પાપાનુબંધિ પુણ્ય નું સર્જક બને છે.
આ રીતે પુણ્યના અનુબંધવાળા અને પાપના અનુબંધવાળા એમ બે પ્રકારના પુણ્યનું સ્વરૂપ જણાવ્યું. હવે પુણ્યના અનુબંધવાળા અને પાપના અનુબંધવાળા એમ બે પ્રકારના પાપકર્મનું સ્વરૂપ વિચારીએ.
જીવનમાં સુવિહિત ધર્માચરણ ન હોય, યા અલ્પપ્રમાણમાં હોય, પરંતુ ધર્મ-પ્રવૃત્તિના બદલે સાંસારિક
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુષ્ય -પાપ સ્વરૂપે કર્મનું વિભાજન
૧૪૮ પ્રવૃત્તિ અને તે પ્રસંગે પાપ સ્થાનકેનું સેવન હોય. તેમાં ય કેટલીક પાકિયા એવી હોય છે કે કરવાની ખાતર કરાતી ન હોય, પરંતુ ન છૂટકે સંયેગવશાત્ કરવી પડતી હોય અગર થઈ જતી હોય. એમ છતાં સમ્યગદર્શન હોવાના કારણે એ પાપસ્થાનકેના સેવન પાછળ દીલમાં તીવ્ર પશ્ચાતાપ–ડંખ વગેરેને સદ્ભાવ હોય. આવી પ્રવૃત્તિમાં વેગ અશુભ છે. પણ ઉપગ વિશુદ્ધ છે. અહિં અશુભાગના કારણે પાપ તે બંધાય છે, પણ ઉપગની વિશુદ્ધિના કારણે તેમાં સ્થિતિ અને રસની તીવ્રતા નહિ હોવાથી બંધાતા તે પાપને “પુન્યાનુબંધિ પાપ” કહેવાય છે. આ રીતે બંધાતા પાપના (ભગવટાના) ઉદય સમયે ભેગવનાર જીવની ભાવના શુદ્ધપણે વતે છે. ઉદયમાં આવેલા દુઃખમાં તેને સમભાવ વર્તે છે. દુઃખ પ્રાપ્તિના નિમિત્ત પ્રત્યે દ્વેષભાવી નહિં બનતાં દુખપ્રાપ્તિમાં પૂર્વકૃત પાપને જ દોષ વિચારે છે. દુઃખી અવસ્થામાં દીન નહિં બનતાં વિર્યોલ્લાસ થી દુઃખના સંગને સહન કરવામાં કર્મરાજાના કરજમાંથી કરજમુક્ત થવાને આનંદ અનુભવે છે. વિકટ આપત્તિ સમયે પણ આપત્તિ જન્ય સગાને ગૌણ બનાવી, આત્મચિંતવન, પરોપકાર, દેવગુરૂની ભક્તિ આદિ સદૂભાવમાં વર્તી નવું પુણ્ય ઉપાર્જન કરતે હેઈ તેનું ભોગવાતું તે પાપ
પુણ્યાનુબંધિ પાપ” કહેવાય છે. કેટલાક ઉત્તમકેટિના અને તે આવા પાપેદયને સંગ, મોક્ષપ્રાપ્તિને હેતુ પણ બની જાય છે. એવા જીને તે પ્રાણાંતકણ પણ એવી જાગૃતિ આપે છે કે, હે આત્મન ! જરા પણ ખેદને વિચાર
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
આત્મવિજ્ઞાન કર્યા વિના આવેલ કષ્ટને સહન કરવામાં શુરવીર બની જા. સ્વાધીન અવસ્થામાં કચ્છ અને ઉપસર્ગ સહન કરવાનો અવસર પ્રાપ્ત થવે એ અત્યંત દુર્લભ છે. નરક–નિગદ જેવા સ્થાનમાં પરાધીનપણે ગમે તેટલું સહન કર્યું, પરંતુ તેનાથી આત્માને જરા પણ લાભ થયે નહિં. આ મનુષ્યભવ જ. કષ્ટોને સમભાવે સહન કરી કર્મની નિર્જરા કરવાની ઉત્તમ તક છે. આવા ઉત્તમ પરિણામના વેગે ઉત્તમ આત્માઓ ક્ષપક શ્રેણિ (કર્મને જડમૂળથી ખંખેરી નાખવાને અપૂર્વ પ્રયત્નકાળ) ઉપર આરૂઢ થઈ, ઘાતી કર્મોને ક્ષય કરી કેવલજ્ઞાન તેમ જ કેવલદર્શન પ્રાપ્ત કરી અંતકૃત કેવલી થઈ મુક્તિપુરીમાં પહોંચી ગયાનાં દ્રષ્ટાંતે પણ શાસ્ત્રમાં અનેક જોવામાં આવે છે.આ રીતના “પુણ્યાનુબંધિ પાપ”ના સ્વરૂપને વિચારી હવે “પાપાનુબંધિ પાપ”ના સ્વરૂપને વિચારીએ.
ન્ય પ્રવૃત્તિ એટલે રોગમાં સદાચાર અને સુવિહિત ધર્માનુષ્ઠાનના બદલે પપસ્થાનકેનું સેવન છે. અને સાથે સ થે ઉપગમાં અર્થાત્ આંતરિક લક્ષ્ય અને પરિણામમાં પણ તે પ્રવૃત્તિના સેવન અંગે પશ્ચાતાપના સ્થાને પ્રદહર્ષ હોય છે. એટલે મેંગ અને ઉપયોગમાં આવી અશુભતાના અવસરે જીવ જે પાપ બાંધે છે, તેની પરંપરા અનેક ભાપર્યત ચાલે છે. તેથી તેને “પાપાનુબંધિ પાપ કહેવામાં આવે છે. આ રીતે અનુબંધની દષ્ટિએ પુણ્યપાપમાં શુભાશુભતા વિચારવાપૂર્વક તે પુણ્ય-પાપની ચતુર્ભગી થઈ.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવદ્ ગીતાની પરિભાષામાં પુન્યકર્મની શુભાશુભતા
જૈનદર્શનમાં કહેલ પુણ્યાનુબંધિપુણ્ય અને પાપાનુ બંધિપુણ્યથી પ્રાપ્ત સામગ્રીને શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતામાં અનુક્રમે દૈવિકસંપદા અને આસુરીસંપદાના નામથી બતાવી છે. આ બન્ને પ્રકારની સંપદાને પ્રાપ્ત જીવોની જીવનચર્યા, તથા તે બન્ને પ્રકારની સંપદા પ્રાપ્ત કરાવનાર પુણ્યના બંધ સમયે વર્તાતા જીવના અધ્યવસાયને અનુકમે સત્વગુણ અને. રજોગુણ બતાવી ગીતાના અધ્યયન સેળભામાં તેનું સ્વરૂપ નીચે મુજબ સમજાવ્યું છે.
શ્રી કૃષ્ણ અર્જુનને કહે છે કે હે અર્જુન ! દૈવી. સંપદા જેને પ્રાપ્ત થઈ છે, તે પુરૂષનાં, અને આસુરી સંપદા જેને પ્રાપ્ત થઈ છે, તે પુનાં લક્ષણે હું જુદાં જુદાં કહું છું. તેમાંથી પ્રથમ દૈવિસંપદાને પામેલ પુરૂષનાં લક્ષણ કહે છે.
નિર્ભયતા, સત્ત્વશુદ્ધિ અર્થાત્ વ્યવહારમાં જૂઠ કપટ ઈત્યાદિ અવગુણે છોડી દઈને શુદ્ધ ભાવથી આચરણ કરવું તે, ગમાં વિશેષ સ્થિતિ અર્થાત્ ઇક્રિયાદિના નિગ્રહથી ચિત્તને એકાગ્ર કરીને જાણેલા પરમ પદાર્થોને સાક્ષાત્કાર
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
આત્મવિજ્ઞાન
અથવા અનુભવ કરી જ્ઞેય પરમાત્મામાં તન્મયતા હૈવી તે, દાન, ઈંદ્રિયનિગ્રહ, ય, વાધ્યાય, તપ, સરલતા. ૫૧: અહિંસા, સત્ય, અધ, ત્યાગ, અંતઃકરણની શાંતિ, ચાડી નહિ કરવાપણું, ભૂતા પર દયા, અલાલુપતા, મૃદતા, લજ્જા, અચંચળતા ારા
તેજ, ક્ષમા, ધીરજ, પવિત્રતા, અદ્રોહ અને અત્યંત અમાનીપણું, આ છવ્વીસ ગુણે! હે ભારત ! દૈવિસપત્તિને ઉદ્દેશી જન્મેલા વ્હાય છે. ૫૩)
હવે આસુરી સંપદાનાં લક્ષણ બતાવતાં કહે છે કેदंभो दर्पोsभिमान, क्रोधः पारुष्यमेव च । લજ્ઞાન પામિરાતત્ત્વ, વાર્થ ! સંપદમામુરીમ || -હે પા ! ધ ઢાંગીપણુ, વ, અભિમાન, ક્રાધ કરવા, અને અજ્ઞાન (આ વિધાના ગુણ!) આસુરી સંપત્તિને ઉદ્દેશી જન્મેલ,ના હું ય છે.
દૈવિસ પદ્માને પામેલા મનુષ્યના સ્વભાવ દેવાના જેવા અને આસુરી સંપદાને પામેલા મનુષ્યના સ્વભાવ અસુના જેવા ખતા વિસ્તારપૂર્વક તે સ્વભાવેની કીકત દર્શાવતાં કહે છે કેઃ
at an assस्मिन, देव आसुर एव च । at fears: प्रोक, आउर पार्थ मे अणु ॥
પ્રવૃત્તિ ૬ નિવૃત્તિ ન, નના ન વિપુરાનું : ! न शौचं नापि चावारो, न सत्यं तेषु विद्यते ॥
',
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુન્યકર્મની શુભાશુભતા
૧૫૩ અર્થ—આ લેકમાં દૈવી તથા આસુરી એમ બે પ્રાણીની સુષ્ટિ છે. તેમાં દૈવિસૃષ્ટિ વિસ્તારથી કહીં; આસુરી સૃષ્ટિને તું મારી પાસે સાંભળ. આસુરી મનુષ્ય પ્રવૃત્તિને તથા નિવૃત્તિને જાણતા નથી. તેઓમાં પવિત્રતા, સદાચાર અને સત્ય પણ હતાં નથી.
આવા કદીયે તૃપ્ત નહિ થનારી કામનાને આશ્રય કરીને પાખંડ, માન અને મદથી યુક્ત થયેલા અને અપવિત્ર વ્રતવાળા તેઓ માહથી બેટા આગ્રહ પકડીને પ્રવૃત્તિ કરે છે. મરણ સુધી અમાપ ચિંતાને ધારણ કરનાર, વિષય ભેગને જ શ્રેષ્ઠ માનનારા, આટલે જ પુરૂષાર્થ છે એવા નિશ્ચયવાળા, સેંકડે આશારૂપી પાસેથી બંધાયેલા તથા કામ ક્રોધમાં પરાયણ રહેનારા તે લેકે વિષય માટે અન્યાયથી ધનના સમૂહને મેળવવા ઇચ્છે છે.
મેં આજે આ મેળવ્યું અને હવે આ મનોરથ પ્રાપ્ત કરીશ, આ ધન મારૂં છે, અને મારૂં થશે, આ શત્રુને મેં મા, બીજાઓને પણ હું મારીશ, હું બળવાન છું, સુખી છું, ધનાઢય છું, કુળવાન છું, તથા મેજ કરીશ, આવા અા નથી મોહિત થયેલા, ચિત્તના અનેક સંકપોથી ભ્રાંતિવાળા, મોહ જાળથી વીંટાયેલા અને કામગથી આસક્ત થયેલા તે લેકે નરકમાં પડે છે.
પૂર્વભવમાં બંધાયેલ પુણ્યાનુબંવિ પુષ્ય ”ના ફળસ્વરૂપ વર્તમાનકાળે પ્રાપ્તસંપદાને “દૈવિસંપદા”ના નામથી અને પાપાનુબંધિ પુણ્ય”ના ફળસ્વરૂપ વર્તમાનકાળે પ્રાપ્ત
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
આત્મવિજ્ઞાન સંપદાને “આસુરી સંપદા”ના નામથી ઓળખાવી તે સંપદાઓને ભેગવનાર છની ભેગવટા સમયે વર્તતી બાહ્ય અને આંતરિક જીવનચર્યા દર્શાવી, તે જીવનચર્યાની ભિન્નતા હોવાના કારણરૂપે, પ્રાપ્ત સામગ્રીવાળા ભવથી પૂર્વભવમાં પુણ્યબંધ સમયે પુણ્ય બંધકના લક્ષ્યની શુભાશુભતાને, શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતામાં અનુક્રમે સાત્વિક અને રાજસ તથા તામસ તરીકે દર્શાવતી હકીકતને ગીતાના અધ્યયન સત્તરમામાં ૧૪થી ૨૨ સુધીના નવ પ્લેટમાં કહ્યું છે કે
દેવતા, દ્વિજ, ગુરૂ અને જ્ઞાનીઓનું પૂજન, વળી પવિત્રતા, સરલતા, બ્રહ્મચર્ય અને અહિંસા એ શારીરિક તપ કહેવાય છે.
ઉદ્વેગ ન કરે તેવું સત્ય-પ્રિય અને હિતકર વચન તથા સ્વાધ્યાય ( અર્થાત્ સર્વોત્તમ કર્તવ્ય-પ્રાપ્તવ્યમાં પ્રેરે અને જેડે એવા ગ્રંથ ઈત્યાદિનું શ્રવણ-પાઠન-પાઠન) એ વાણીમય તપ કહેવાય છે.
મનની પ્રસન્નતા, સૌમ્યતા, મન, મનોનિગ્રહ અને ભાવશુદ્ધિ (નિષ્કપટપણું), એ માનસિક તપ કહેવાય છે,
ફળની આકાંક્ષા વિનાના સાવધાન મનુષ્યએ પરમશ્રદ્ધાથી આચરેલા એ ત્રણ પ્રકારના તપને સાત્વિક કહે છે.
સત્કાર, માન કે પૂજા માટે તેમજ દંભવડે જે તપ કરાય છે, તે અસ્થિર અને નાશવંત તપને રાજસ કહેલું છે.
વિવેક રહિત આગ્રહથી પિતાને પીડીને અથવા બીજાના નાશને માટે જે તપ કરાય છે, તેને તામસ કહેલું છે.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુન્યકર્મની શુભાશુભતા
૧૫૫ દાનદેવું જોઈએ એમ સમજીને દેશ-કાળ અને પાત્રમાં, સામે ઉપકાર નહિં કરનારને જે દાન દેવાય છે, તેને સાત્વિક કહેલું છે.
પરંતુ જે દાન સામા ઉપકાર માટે અથવા ફળને ઉદ્દેશીને અને કલેશપૂર્વક દેવાય છે, તે દાનને રાજસ કહ્યું છે.
અને અગ્ય દેશકાળમાં અપાત્રને, સરકાર વિના, અવજ્ઞાવાળું જે દાન દેવાય છે, તેને તામસ કહેલું છે.
આ પ્રમાણે શુભાશુભ લક્ષ્યપૂર્વક થતા તપ, દાનાદિનું વર્ણન સમજાવી તે ધર્માનુષ્ઠાને કેવા લક્ષયપૂર્વક કરવાં જોઈએ તેને ગીતાના અધ્યયન અઢારમાના છઠ્ઠા શ્લેકમાં નીચે મુજબ નિર્દેશ છે.
एता न्यापि तु कर्माणि, संग त्यक्त्वा फलानि च । कर्तव्यानीति मे पार्थ, निश्चितं मतमुत्तमम् ॥
અર્થ–આ કર્મો પણ ફળ તથા આસક્તિ તજીને કરવાં જોઈએ, હે પાર્થ ! એ મારે નિશ્ચિત ઉત્તમ મત છે.
સાત્વિક વૃત્તિથી કરાતાં શુભ કાર્યો વડે બંધાતા પુણ્ય કર્મનું ફળ, દૈવી સંપદા પ્રાપ્ત કરાવવાવાળું, અને તેથી વિપરીત વૃત્તિથી કરાતાં શુભ કાર્યો વડે બંધાતા પુણ્યનું ફળ, આસુરી સંપદાને પ્રાપ્ત કરાવવાવાળું બતાવી, તે બન્ને સંપદાઓનું ફળ બતાવતાં ગીતાના સોળમા અધ્યાયના પાંચમા ક્ષેકમાં કહ્યું છે કે –
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
આત્મવિજ્ઞાન
दैविसपद्विमोक्षाय निबंधीयासुरी मता । मा शुचः संपदं देवी, ममिजातोऽसिपांडव ॥
અથ–દૈવી સપત્તિ તે મેક્ષ માટે અર્થાત્ ખ ધનથી છેડાવવા માટે થાય છે, અને આસુરી સંપત્તિ બંધન માટે થાય છે. હું પાંડવ ! તું દૈવી સપત્તિને ઉદ્દેશીને જન્મેલા છે. માટે શાક ન કર.
આ પ્રમાણે ભગવદ્ ગીતામાં દર્શાવેલ પુણ્ય ખ ધનાં બાહ્ય કારણા દાન-તપ આદિ શુભ કાર્યને જૈન પારિભાષિક શબ્દોમાં શુભયેાગ તરીકે ઓળખાવ્યાં છે અને તે ખહ્ય શુભ કાર્યોંરૂપ શુભચૈગ સમયે વ તા જીવનું શુભાશુભ લક્ષ્ય કે જેને ગીતામાં સાત્ત્વિક, રાજસ અને તામસપણારૂપે દર્શાવ્યું છે, તેને જૈનદર્શનમાં શુભાશુભ ઉપયેગ તરીકે જણાવ્યેા છે. ચેગ એ બાહ્ય પ્રવૃત્તિરૂપ છે. અને ઉપયોગ તે અભ્યંતર પ્રવૃત્તિરૂપ અર્થાત્ જીવના અતરંગ પરિણામ યા ભાવનાસ્વરૂપ છે.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય-પાપની ચતુભંગી અંગે એક અજૈન વિચારકની વિચારદ્રષ્ટિ
જૈન દનમાં દર્શાવેલ પુન્ય-પાપની ચતુસંગીને, ઇકમાલખાન નામે કોઈ વિચારકે કહેલ હકીકતથી સમજીએ.
(૧) મનુષ્ય નીચકુળમાં જન્મ્યા હોય અને આખાય જન્મ નીચફ઼ત્યા કરવા પાછળ જ મશગુલ બની રહે, એ તિ મરમાંથી આવ્યા અને તિમિરમાં જશે.
(૨) હીનકુળમાં જન્મ્યા હૈાવા છતાં આખી જી’ઢગી. મનસા, વાચા અને કણા, સત્ક્રમમાં પ્રવૃત્ત રહે, એ તિમિરમાંથી ન્યાતમાં જવાના
(૩) ઉચ્ચકુળમાં જન્મેલે અને મળવાન તથા રૂપવાન હાવ છતાં મન, શરીર અને વાણીથી જીંદગીભર દુરાચરણુ. જ કરતા રહે, એ જ્યેાતિમાંથી તિમિરમાં જશે.
(૪) ઉચ્ચકુળમાં જન્મી સદા સદાચરણ કરતા રહે તે ન્યાતમાંથી જ્યોતમાં જવાના,
ઉપરાક્ત રીતે ચારે ભાખતા તેઅનુક્રમે (૧) પાયાનુ અધિ. પાપ (૨) પુણ્યાનુબંધિ પાપ (૩) પાપાનુબંધિ પુણ્ય અને (૪) પુણ્યાનુધિ પુણ્ય સમજવુ .
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
આત્મવિજ્ઞાન ઉપરોક્ત હકીકતમાં તિમિર તે પાપસ્વરૂપે અને શ્વેત તે પુણ્ય સ્વરૂપે સમજવું. હીનકુળ અને ઉચ્ચકુળ તે અનુક્રમે પૂર્વકૃત પાપના ફળસ્વરૂપ અને પુણ્યના ફળ સ્વરૂપે પ્રતિકુળતા અને અનુકુળતા સર્જક કુટુંબ સમજવાં.
જે કે કુળ-જાતિ-રૂદ્ધિ-બળરૂપ–એશ્વર્ય–શ્રત અને લાભ, એ આઠેયની અનુકુળતા પુણ્યોદયથી જ પ્રાપ્ત થતી હોવા છતાં, તેમાં કુળ સિવાય શેષ સાતેયની અનુકુળતાપિષક તે ઉચ્ચકુળ જ હેવાથી, જન્મ પ્રાપ્તિમાં પુણ્યોદયની મુખ્યતા તો ઉચ્ચકુળની પ્રાપ્તિમાં જ છે. કુળ સિવાય શેષ સાતેયની અનુકુળતા હોવા છતાં એ સાતેને સંસ્કાર પિષક તે ઉચ્ચકુળ જ બની રહે છે.
પુણ્ય-પાપ – આત્મા–પરમાત્મા –મેક્ષ-પુનર્જન્મ, એ વગેરેના ખ્યાલ પૂર્વક થતી જીવનચર્યા તે અધ્યાત્મક છે. અને તેવા આધ્યાત્મિક વિકાસમાં સહાયક સંસ્કારોને જ સુસંસ્કાર કહેવાય છે. તેવા સુસંસ્કારનું પિષક જે કુળ તેને ઉચ્ચકુળ કહેવાય છે. જેમ જેમ પિષક તત્ત્વ વધારે તેમ તેમ તે કુળની ઉચ્ચતા વિશેષ ગણાય છે.
સુસંસ્કાર વિકસાવતાં પણ નીચકુળના સંયોગો અંતરાય ભૂત થાય છે. હરિબળમચ્છી, પ્રત્યાખ્યાનમાં પહેલો મસ્ય છોડી મૂકવાને નિયમ કરે છે. પણ જીવદયાનું સ્વરૂપ સમજાયા છતાં, સર્વથા મત્સ્ય નહિં પકડવાને નિયમ તે ગ્રહણ કરી શકતું નથી. એટલે હીનકુળમાં એટલી બધી મુશ્કેલીઓ હોય છે, કે ધાર્યું કરી શકાતું નથી.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧પ૯
એક અજેન વિચારકની વિચારદ્રષ્ટિ કુળની ઉચ્ચતામાં પુણ્ય પ્રાપ્તિની મુખ્યતા :–
- આસ્તિક ગણાતા આત્માનું ધ્યેય તે કર્મને સંપૂર્ણ ક્ષય કરવા દ્વારા મેક્ષ પ્રાપ્તિનું જ હોય છે. તે ધ્યેય સિદ્ધ કરવા માટે ધર્મનું આચરણ દરેક જીવ કરી શકે છે. દરેકને કરવાને હક્ક છે. તેમ છતાં પણ તે આરાધના માટે અનુકૂળ સંગેની પ્રાપ્તિ જરૂર હેવી જોઈએ. ધર્મારાધનાની ઈચ્છા હોવા છતાં પણ સંગેની અનુકૂળતાના અભાવે આરાધના થવી મુશ્કેલ છે.એકેન્દ્રિયથી માંડી પંચેન્દ્રિય સુધીના દરેક છે ધર્મારાધના સરખી રીતે કરી શકતા નથી. કારણ કે દરેકના સંગમાં ફેરફાર છે. પંચેન્દ્રિયમાં પણ ધર્મારાધનાના સુલભ સંગે તે ખાસ મનુષ્યમાં જ હોય છે. મનુબેમાં પણ આર્યભૂમિમાં જન્મ, ઉચ્ચકુળમાં જન્મ, અધ્યાત્મી કુટુંબમાં જન્મ, દેવ-ગુરૂને યેગ, શ્રવણેચ્છા-શ્રવણને યેગ, દેવ-ગુરૂ અને ધર્મની સામગ્રી વગેરે ઉત્તરોત્તર સંગે, ધર્મપ્રાપ્તિ માટે સુલભ અને ઉચયકક્ષાના છે. મનુષ્યપણું અને આર્યક્ષેત્ર મળવા છતાં પણ તેમાં ઉચ્ચગેત્રની પ્રાપ્તિ, એ ધર્મારાધનાની પ્રાપ્તિનું ઉત્તમ સાધન છે. ધર્મારાધનાને ઉચ્ચ સંસારી જ કરી શકે છે. અને ઉચ્ચગેત્રમાં જ તે સંભવી શકે. એટલે ઉચ્ચગેત્ર-કુળની પ્રાપ્તિ પુણ્યથી જ થઈ શકે છે
સુખી અને સાધન સંપન્ન પરિવાર, ધન–મોટર-બંગલે અને બિલકુલ અદ્યતન રહેણીકરણ, સરસ મઝાના કિંમતી રાચરચીલાની અપટુડેટ સાજસજાવટ, વ્યાવહારિક શિક્ષણથી
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન
૧૧૧૧૧૧
૧૦
સમગ્રકુટુંબ શિક્ષિત, ાકરીએ પણ મેન અને ચપેાચપ કે ફટાફટ ઇંગ્લીશ બેલવાની આવડતવાળી, જુવાન અને રંગીન હેાકરાએ તથા છેકરીએ પત’ગીઆની જેમ ઉડાઉડ કરવાવાળા-હરતાફરતા અને કલમે તથા ન!ટક સીનેમા જોવાની મેજ માણવાવાળા હાય, એ રીતે મૌતિક સામગ્રી અને રહેણીકરણીની પ્રચુરતા માત્રથી કુળની ઉચ્ચતા, અને ઉપરોક્ત સામગ્રીની ન્યૂનતા માત્રથી કુળની હીનતા અહી' માની લેવાની નથી. પરંતુ તે સામગ્રીમાં પણ નિરાભિમાની, દીન દુ:ખીએ પ્રત્યે અનુકંપાભાવી, સંત અને સજ્જને પ્રત્યે સન્માનભાવી, પરમા કાર્યોંમાં ઉત્સુકતાભાવી તથા સવ જીવો પ્રત્યેના કલ્યાણુ ભાવી બની રહી તે સામગ્રીમાં મેહલુબ્ધ અને અહંકાર ન મની જતાં નિષ્પાપી અને ધ પરાયણ જીવન વ્યતીત કરવાના સંસ્કારપાષક કુટુંબવાળુ કુળ, તે ઉચ્ચકુળ કહેવાય છે.
જ્યાં ધર્માંનાં સાધના, સામગ્રીઓ, સહસ્કારો જન્મથી જ પ્રાપ્ત હેાય અને શુદ્ધ સંસ્કારના વારસેા જન્મતાં જ પ્રાપ્ત થઈ શકે તેવા સંચેાગવાળું અનુકૂળ જન્મસ્થાન યા કુળને ઉચ્ચકુળ કહેવાય.
જ્યાં આત્માને પાપના સ ંતાપને ખ્યાલ જ ન હોય, હિસા–જી-ચારી વગેરે માટાં પાયેાની તેમની પાસે પાપરૂપે ગણુના જ ન હોય, હિંસા કરવી એ તે તેમને રમત થઈ ગઇ હાય, દુરાચારના ભયથી બિલકુલ રહિત જ ઢાય, નખળાને પીડા પમાડવામાં બળજબરી ય હાંશિયારી મનાતી હાય તેવા સ્થાનાને હીનકુળ કહી શકાય.
ય
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અજેન વિચારકની વિચાર દષ્ટિ
અજ્ઞાનદશામાં પણ સદાચાર પ્રાપ્ત થાય, અનાચાર ન દેખાય તે તમામ ઉત્તમ કુળને આભારી છે. ઘરે આવેલ અતિથિને દાન દેવાથી શું લાભ છે? તેનું જ્ઞાન–સમજ નાનાં બાળકને નહિં તેવા છતાં ઘરઆંગણે સંતપુરૂષનાં પગલાં થતાં દેખીને નમસ્કાર કરે છે. આદરમાન દીએ છે. તે ઉત્તમ કુળના સંસ્કારે છે. અજાણપણે પણ ઉત્તમ આચાર પ્રાપ્ત થવાથી સુસંસ્કારી કુટુંબનાં બાળકે માંસ દારૂથી દૂર નાસે છે. માટે ઉત્તમ આચારમાં ટકાવનાર કે વધારનાર ઉત્તમકુળ છે. માટે જ જ્ઞાની મહષિઓએ ઉત્તમકુળને પુણ્યપ્રકૃતિમાં ગણ્યું છે. ઉચ્ચકુળના સંસ્કારે ધર્મને અંગે સહાયક છે. જલદી ફળે છે. સંસ્કાર અને સદાચારને પિષક અનુકૂળતા અને પ્રતિકૂળતાના હિસાબે ઉચ્ચ-નીચના ભેદ છે.
રાજાને ઘેર જમેલ પુત્ર રાજ્યને તથા શ્રીમંતના. ઘેર જમેલ પુત્ર પૈસાને મેળવવા ગયા નથી; રાજ્યને તથા ધનને વારસે તે જન્મતાં જ ઉચ્ચ ગેત્રમાં મળે છે. સાધુ ભગત વગેરેને ત્યાં રહેલ પિપટ “રામરામ-સીતારામ” વગેરે બેલતે શીખે હાય, જ્યારે ચોર-લૂંટારાને ત્યાં રહેતે પિપટ “મારે-લૂટો” એમ બોલે છે. કેમકે તે તેવું બોલતાં શીખે છે. ઉચ્ચકુળમાં સારા સંસ્કારે છે, જ્યારે નીચ કુળમાં નરસા સંસ્કારે છે. નીચ કુળમાં સુસંસ્કાર–સદાચાર–ધર્મ વગેરે પામે જ નહિં એમ સમજી લેવાનું નથી. પણ પામવામાં મુશ્કેલી છે.
૧૧
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
* આત્મવિજ્ઞાન લેઢામાં સુવર્ણ થવાની યેગ્યતા થાય તે સુવર્ણપણું પામે. સુવર્ણમાં તે સ્વાભાવિક સુવર્ણપણું છે જ. તેમ ઉચ્ચકુળમાં સ્વભાવથી જ ઉચ્ચ સંસ્કાર સાંપડે છે. ત્યાં તે ધર્મના સંસ્કારે જન્મથી જ સિદ્ધ છે. ધર્મ કરવા માટેના સુસંસ્કાર સદાચાર અને ધર્માચરણ કરવા માટેની અનુકૂળતાએ ઉચ્ચકુળમાં તે સંકળાયેલી જ છે. બહારથી લાવવી પડતી નથી.
શ્રીમંતને ઘેર જન્મેલે ગરીબ પણ થાય. અને ગરીબને ત્યાં જન્મેલે શ્રીમંત પણ થઈ જાય. આ બધું જાણવા છતાં શ્રીમંતના ઘેર જન્મેલા છોકરાને જન્મ સમયે ભાગ્યવાન ગણીયે છીએ. અને દરિદ્રના ઘેર જન્મેલા છોકરાને ભાગ્યહીન દુર્ભાગી માનીએ છીએ.
જાતિ-કુળ-રૂદ્ધિ-બળ-રૂપ-એશ્વર્ય શ્રુત અને લાભ એ આઠેયની અનુકૂળતા તે પુણ્યથી જ પ્રાપ્ત થતી હોવા છતાં, ઉચ્ચકુળ યા ગેત્રમાં જન્મેલાની શેષ સાતે અનુકૂળતાઓ આધ્યાત્મિક જીવનના વિકાસમાં સહાયક એવી સુસં સ્કારપષક બની રહેતી હોવાના કારણે પુણ્ય પ્રાપ્ત તે અનુકૂળતાએ, નવીન પુણ્યબંધના નિમિત્તભૂત બની રહે છે. પરંતુ કુળ-ગેત્ર જે આધ્યાત્મિક સંસ્કૃતિહીન હોય તે જાતિ-રૂદ્ધિ-બળ-રૂપ અધર્ય-શ્રુત અને લાભ એ સાતેની અનુકૂળતાઓ વિપરીતપણે પરિણમે છે, અગર તે પ્રાપ્ત અનુકૂળતામાં અભિમાની બની રહેવાય છે.
આ રીતે ઉપરોક્ત અનુકૂળતામાં ઉચ્ચકુળવાળાને તે
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અજૈન વિચારકની વિચાર દૃષ્ટિ
૧૬૩ અનુકૂળતા, પુણ્યના અનુબંધવાળા પુણ્યના કારણે, અને નીચકુળવાળાની એ અનુકૂળતાએ તે પાપના અનુબંધવાળા પુણ્યના કારણે હેઈ, તે અનુક્રમે (૧) પુણ્યાનુબંધિ પુણ્ય અને (૨) પાપાનુબંધિ પુણ્ય તરીકે ઓળખાય. | ઉચ્ચકુળમાં જન્મેલા કે હીનકુળમાં જન્મેલા, એ બન્નેને જાતિ, બળ, રૂદ્ધિ, સાહ્યબી, આદિની પ્રાપ્તિ તે પૂર્વકૃત પુણ્યદયથી જ હેવા છતાં ઉચ્ચકુળના સંસ્કારી જ્ઞાનદષ્ટિવાળાને તે પુણ્યસામગ્રી બંધનકર્તા નથી. પણ હીનકુળના સંસ્કારી અવિવેકીને તે પુણ્યદય બંધનકર્તા થાય છે.
ઉચ્ચકુળના સંસ્કારી હંમેશાં સારી પરિણતિવાળા રહેવા જોઈએ અને તેમાં નીચપરિણતિ ન જ હોય એમ તે સર્વેમાં ન પણ બને. પરંતુ તેવામાં અવિવેક, દુરાચાર, દુર્વ્યસનના સંસ્કારે ઉડતા આવેલા છાંટારૂપે હોય. મૂળરૂપે હેય નહિં. હીરાની ખાણમાં ઉગ્યા છતાં બધા કંઈ હીરા નથી હોતા. પત્થરે પણું હોય છે. તેમ છતાં તે ખાણ, હીરાની જ કહેવાય છે. તેમ ઉચ્ચકુળ અંગે પણ સમજી લેવું.
ઉચ્ચકુળની જીવન સંસ્કૃતિ, ધર્મ–અર્થ–કામ અને મિક્ષ એ ચારે પાયા ઉપરની હેાય છે. માત્ર અર્થ અને કામને જ અનુસરતું જીવન, ઉચ્ચકુળમાં હેતું નથી. ધર્મ– અર્થ–કામ અને મોક્ષ એ ચારે પુરૂષાર્થના જીવનના ધોરણે જીવતા ઉચ્ચકુળવાળાની જીવન વ્યવસ્થા, આધ્યાત્મિક આદર્શને સુવ્યવસ્થિત રાખવા પૂર્વક જ શેઠવાયેલી હોય છે. એટલે જ
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન wwwmmmmmmmmm ઉચ્ચકુળમાં રહેલા માનવીઓને આધ્યાત્મિક જીવન જીવવાને લાભ અણુઈચ્છાએ પણ મળતા જ રહે છે, એજ ઉંચ્ચકુળની મહત્તા છે.
ફક્ત, અર્થ અને કામના જ ધ્યેયવાળી સંસ્કૃતિ યુક્ત જીવન જીવવાવાળે વર્ગ, ભૂતકાળમાં આ ભારત વર્ષની અંદર અલ્પ હતું. તે વર્ગ, ચાર પુરૂષાર્થના ધરણે જીવનાર કરતાં નીચી કક્ષાને ગણાત. હીનકુળમાં જન્મેલા પૈકીના કેઈ કેઈ આત્મા, અમુક સમયે તે જ ભવમાં ઉચ્ચ કુળવંતાના આત્મા જેવા પણ બની જતા. કેમકે હીનકુળમાં જન્મ પામેલા જ હીન જ રહેવા પામે અને કદાપિ ઉચ્ચ થવા ન પામે એવું દયેય, ઉચ્ચકુળના સંસ્કારમાં સંસ્કારી બનેલા આત્માઓનું પણ ન હતું. જેથી સંસ્કારમાં પરિવર્તન પામતા આત્મામાં તથા ઉચ્ચગેત્રીય આત્મામાં સમાનતા પ્રવર્તતી. તેવી સમાનતાને સૌ કોઈ સત્કારતું. પણ સંસ્કારપરિવર્તનને પામતા આત્માએ અતિ અપ પ્રમાણમાં
હતા.
હીનકુળવાળા માણસાઈમાં નથી કે જીવપણામાં નથી, એમ માનવા માટે અગર તે તેવા કુળવાળા પરત્વે તિરસ્કાર ભાવના રાખવા માટે કુળના અંગે ઉચ્ચ અને હીનતાનું અહિં નિરૂપણ નથી. પરંતુ ઉચ્ચકુળ સિવાય સુસંસ્કારનું પષણ પ્રાયઃ અસંભવિત અને અશક્ય છે, તે જાણવાસમજવા અને બુદ્ધિમાં ઉતારવા માટે આ નિરૂપણ છે.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અજૈન વિચારકની વિચાર દૃષ્ટિ
૧૬૫
વળી જેમ કોઈ મનુષ્ય કોઈની હિંસા કરે-ઘાત કરે તે તેમ કરનારા ભવાંતરમાં સેંકડા વખત ઘાતને પામે છે, તેની પાતાની હિંસા કરે છે. તેમ અહીં જો કોઈ મનુષ્ય, જાતિ-મૂળ-ખળ-રૂપ-સમૃદ્ધિ શ્રુત—ઐશ્વય અને લાભ પ્રાપ્તિનું અભિમાન કરી ખીજાને હલકે પાડનારા આત્મા, જે જે દ્વારા અભિમાન કર્યુ હાય તે તે દ્વારા તેમાં હલકી હાલતવાળે થાય છે. શાસ્ત્રકારો જણાવે છે કે ફ્રીનિ સમતે નનઃ । માટે દરેક જીવા પ્રત્યે ગુણાનુરાગી બની ગુણહીન જવા પ્રત્યે પણ મૈત્રી–અનુકપા અને મધ્યસ્થ ભાવનાવાળા મની રહેવુ.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખ–દુ:ખ પ્રાપ્તિની સાચી સમજ
સંસારના સર્વ જીવા સુખને જ ચાહે છે. અને દુઃખથી ડરે છે. તેમ જ દુઃખથી છૂટવાના ઉપાય કરે છે, પરંતુ તે ઉપાય, અજ્ઞાનવશ વિપરીત હોવાથી સુખપ્રાપ્તિના બદલે દુઃખની જ પરપરાને વધારનાર થાય છે. સાચા અને શાશ્વત ( કાયમી ટકી રહેનારા )સુખની સમજના અભાવે જ પ્રાણીઓ દુ:ખી થાય છે.
સુખ એ પ્રકારનું છે (૧) સ્વાભાવિક અને (૨) સયાગિક. તેમાં પુણ્યકના નિમિત્તથી પ્રાપ્ત સુખ તે સ ંચાગિક સુખ છે. અને સ્વપરના વિવેકવર્ડ પરભાવને કી આત્માના —વરૂપની રમણતામાં લીન મની રહેવુ. તે આત્માનું સ્વાભાવિક સુખ છે.
શરીર, ઘરમાર, કુટુ’બ, લક્ષ્મી, ઇન્દ્રિયસુખ અને તેને અનુકૂળ વિષયેાની પ્રાપ્તિ, યશ, માન, પ્રતિષ્ઠા વગેરે દેખાતુ બાહ્યસુખ તે સોગિક સુખ કહેવાય. સૉંચાગિક વસ્તુને વિયાગ અવશ્ય હેાવાથી તે સચેગિક સુખ સ્વાધીન નથી. પણ પરાધીન છે. માગીને લાવેલ વસ્તુના જેવું છે. આત્માની પેાતાની ચીજ નથી. કંચન-કામિની-કુટુંબ અને કાયા એસસ ચાગિક યામાંગેલી ચીજ જેવાં છે.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખ દુઃખ પ્રાપ્તિની સાચી સમજ
૧૬૭
પૂર્વીકૃત કંઈક પુણ્યકમના ચેાગે જ તે સર્વ માહ્યવસ્તુને, આત્માની સાથે સયાગ બની રહે છે. પરંતુ તે સંચાગ, કાયમી ટકી રહેનાર નથી. પુણ્યકમ ખલાસ થઈ જાય એટલે તે સવસયેાગેાના વિયેગ આપેાઆપ થઈ જાય છે. પછી તે સ ંચાગને ક્ષણમાત્ર પણ ટકાવી રાખવાની વિશ્વના કોઈ પણ પ્રાણીની તાકાત નથી. અજ્ઞાની માણસ પેાતાની અક્કલ હૈાશિયારી યા શૂરવીરતાથી આવી સ ંચાગ પ્રાપ્તિનું અભિમાન ભલે રાખે, પણ તે દીર્ઘ દ્રષ્ટિથી વિચારે તે તેને સમજાશે કે, અક્કલ હૈાશિયારી અને શૂરવીરતામાં લેશમાત્ર ન્યૂનતા નહિ થવા છતાં પણ, તે સંચાગેાને કાયમી કોઈ ટકાવી શકયુ નથી.
વળી અમુક ટાઈમ ટકી રહેવાના સંચાગમાં પણુ. મનની સારી સ્થિતિમાં આનન્દ્વજનક લાગતી વસ્તુ, આપત્તિના વખતમાં સંતાપજનક લાગે છે. મનુષ્ય જ્યારે નિરાગી હોય, ભૂખથી પીડાતા ન હાય, ત્યારે જ તેને કામભોગ રૂચે છે. પર તુ કોઇ અતિપ્રિય વસ્તુના વિયેાગે શે!કગ્રસ્ત હેાય, અગરપેટમાં જ્યારે અત્યંત અસહ્ય ભૂખ લાગી હાય, ત્યારે તેનું ચિત્ત, કામલેાગમાં લાગી શકતું નથી. માટે ટકી રહેતા સંચાગના કાળમાં પણ અમુક ટાઇમે એક વસ્તુ જે આનંદજનક લાગે છે, તેજ વસ્તુ અન્ય કોઈ ટાઈમે અરૂચિકર પણ મની જવા પામે છે.
ક્ષણમાત્ર શાંતિ અર્પનાર બાહ્ય સામગ્રીના સંચાગમાં તે સામગ્રીના રક્ષણ માટેના અને છેવટે વિયેાગના ભય તા
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન સદાના માટે જ ઉપસ્થિત બની રહે છે તેની પ્રાપ્તિનું સુખ તે ભયની ચિંતામાં ગૌણ બની જાય છે.
આવી રીતે અનુકૂળ માની લીધેલી વસ્તુ તે કયારેક પ્રતિકૂલ ભાસે અને અનુકુળતાના ટાઈમમાં પણ તેના વિયેગને ભય પ્રાણીને સતત પડ્યા જ કરે છે. તેવી વસ્તુને સુખદાયી માનવી તેમાં શું જવની અજ્ઞાનતા નથી?
પ્રતિકુળતા સર્જક વસ્તુને સંગ તે પૂર્વકૃત પાપદયના કારણે જ હોવાથી તેનાથી અનુભવાતું દુઃખ તે વર્તમાનકાલીન છે. જ્યારે પૂર્વકૃત પુણ્યદયે પ્રાપ્ત સુખ તે પ્રાપ્ત વસ્તુના વિગ ટાઈમે દુ:ખજનક બની રહેતું હોવાના કારણે ભવિષ્યકાલીન દુઃખ છે. આમ પુણ્ય અને પાદિયમાં એકથી તે પાછળ દુઃખ છે, અને બીજાથી પહેલું જ દુઃખ છે. પહેલું દુઃખ ભેગવવા કરતાં, પહેલું સુખ પામીને પછી જોગવવાનું દુઃખ તે વિકટ બની રહે છે, એ સૌને અનુભવસિદ્ધ છે.
એ રીતે જે સંયોગોમાં યા જેની પ્રાપ્તિમાં પહેલું કે પછી પણ દુઃખ હોય તેને સુખ માની શકાય જ નહિ. જેથી પુણ્યજન્ય સુખસામગ્રી કે પાપજન્ય દુઃખસામગ્રી એ બનેને વસ્તુતાએ તે સુખ કહેવાય જ નહિં. માટે ઇદ્રિયજન્ય સુખ કે દુખમાં, કંઈ ભિન્નતા છે જ નહિં. કારણ કે સુખ ભોગવતાં દુઃખ આવી પડે છે. અથવા સુખને લઇને ઈદ્રિના અનુકુળ વિષ ભેગવતાં પાછું દુઃખરૂપ કર્મ
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખ દુઃખ પ્રાપ્તિની સાચી સમજ બંધાતું હોવાથી જ્ઞાનીઓએ તે સુખ અને દુઃખમાં ભેદ ગણ્ય જ નથી. - ઈદ્રિયજન્ય સુખ અને દુઃખ, એ સર્વ, વાસના માત્ર છે. આ પદાર્થ મને પસંદ છે, અથવા તે ઉપકારી અને ઈષ્ટ છે. જ્યારે પેલે પદાર્થ મને પસંદ નથી, અથવા તે અનુપકારી અને અનિષ્ટ છે. એવા પ્રકારનો જે વિભ્રમ મનુષ્યને થાય છે, તેને જ વાસના કહેવાય છે. દેહાદિક પદાર્થ જીવને કંઈ ઉપકારક નથી, તેમ અપકારક પણ નથી. એટલે પરમાર્થથી તે તે ઉપેક્ષણીય છે. પરંતુ એવું પરમાર્થ તત્વજ્ઞાન જેને થયું નથી, એવા છે જ તેને ઉપકારક અને ઈષ્ટ, અથવા તે અપકારક અને અનિષ્ટ માને છે. વિશ્વમથી આવા સંસ્કાર ઉત્પન્ન થાય છે, તે ફક્ત વાસના છે. પણ સ્વાભાવિક નથી.
ઇન્દ્રિયજન્ય સુખ એ વાસના ન હોય તે એક વખત સુખમય અને બીજી વખત દુઃખમય ન લાગત. એટલે સુખદુઃખને ભાવ, વાસનાથી જ ઉત્પન્ન થાય. માટે ખરેખર રીતે સુખ અને દુઃખ એ દેહધારીની કલ્પના માત્ર છે. સમભાવસ્વરૂપ આત્માનું સ્વાભાવિક સુખ જ વાસ્તવિક સુખ છે. વાસનાને લીધે જ સુખમાં હસે છે, અને દુઃખમાં રડે છે.
પ્રતિકુળ સંગમાં અનિષ્ટતાના કારણે થતે દ્વેષભાવ, તે જ દુઃખજનક છે. પરંતુ તે દુઃખનું મૂળ કારણ તે અનુકૂળતાને રાગ છે. રાગના કારણે જ દ્વેષનું અસ્તિત્વ છે. જ્યાં
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
AA
૧૭૦
આત્મવિજ્ઞાન રાગની સંભાવના નથી, ત્યાં શ્રેષની ઉત્પત્તિ સંભવે જ નહિં. અને દ્વેષની ઉત્પત્તિ વિના દુઃખ પણ સંભવે જ નહિં. રાગ તે પ્રીતિજનક છે. જ્યારે દ્વેષ તે અપ્રીતિજનક છે.
સારાં કે શુશોભિત કપડાં અગર અન્ય કઈ વસ્તુના ઉપભેગમાં જે તેની પ્રાપ્તિને હર્ષ હોય તે જ તે વસ્તુ, જીર્ણ થતાં બગડી જતાં અગર તેને સર્વથા વિયોગ થતાં દુઃખ થાય, અગર બગડી જવાનો કે નાશ થવાનો ભય રખાય.
જન્મમાં હર્ષ છે, તે તે હર્ષ જ મરણ ટાઈમે શેકનું કારણ છે. સ્વજનના જન્મ-મરણમાં જે હર્ષ-શેક થાય છે, તે પરાયાના માની લીધેલા જન્મ-મરણમાં થતું નથી. એજ બતાવી આપે છે કે સ્વજનમાં રાગ છે, અને પરજનમાં રાગને અભાવ છે. ત્યાં ભલે દ્વેષ ન હોય પણ રાગને અભાવ હેવાથી તે વસ્તુ પલ્ટાતાં દુઃખ થતું નથી. દુઃખ તે જેને તેના પ્રત્યે રાગ હોય તેને જ થાય છે.
પરણવામાં જ સુખ માનવારૂપ રાગવાળાને જ પરણિત દશા નષ્ટ પામી જવાના ભયનું, અગર પરણિતદશા ખંડિત થયાનું, અગર કુંવારાપણાનું દુઃખ છે. તેવી જ રીતે વિશાળ કુટુંબ, પુત્રની બહુલતા અગર અન્ય કોઈ પણ પ્રકારની અનુકૂળ સામગ્રીની પ્રાપ્તિમાં જેને રાગ છે, તેને તે તે સંગો અંગે ઉપર મુજબ દુઃખની જ વૃત્તિ ઉદ્દભવે છે.
જે જે સંગોમાં જેટલા જેટલા પ્રમાણમાં રાગ,
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખ દુ:ખ પ્રાપ્તિની સાચી સમજ
૧૯૧
ત્યાં ત્યાં તે સચ્ગાના વિચાગેામાં અન્તે તેટલા પ્રમાણમાં દ્વેષ સ્વરૂપ અરૂચિથી દુઃખની જ પ્રાપ્તિ છે. અહી` રાગ તે સુખરૂપ અને દ્વેષ તે દુઃખરૂપ મનાતા હૈાવાં છતાં, જ્ઞાનીએની દ્રષ્ટિએ તે દુઃખનું મૂળ જ રાગ છે. જેથી દુઃખથી છૂટવાનેા ઉપાય, સંચેાગિક વસ્તુ પ્રત્યે રાગરહિત જ બની રહેવામાં છે.
જ્ઞાનીએ તે રાગજનક નિમિત્તમાં જ ઉદાસીન વૃત્તિએ રહેતા હેાવાથી, દુ:ખ જનક નિમિત્તમાં લેશમાત્ર પણ રંજ અનુભવતા નથી. આ રીતે સુખ અને દુઃખ એ અને સ્થિતિમાં તે સમભાવ ધારણ કરતા હાઈ, પરમશાંતિ સુખને અનુભવે છે.
પ્રશમરતિ ગ્રંથમાં કહ્યું છે કે ઃ—
स्वर्ग सुखानि परोक्षाण्यऽत्यन्त- परोक्षमेव मोक्षसुखम् । પ્રત્ય-ડાં કરામનુવું, ન પર્–વશે, ન વ્યયપ્રાપ્તમ્ ||
અસ્વર્ગનાં સુખા આપણે અનુભવી શકતા નથી કે આજે જોઈ શક્તા નથી. વળી મેાક્ષનુ સુખ તે ઘણું જ દૂર હાવાથી તેના અનુભવની તે વાત જ શી ? ત્યારે શાંતિનું સુખ તે આપણે જાતે જ અનુભવી-માણી શકીએ તે સ્થિતિમાં છે.તે સુખ બીજાને આધિન નથી. પર ંતુ આપણે. પેાતાને જ સ્વાધીન છે. અને કોઈ પણ જાતના પૈસાના ય ખચ કર્યા વિના મફ્ત મળી શકે છે.
સમભાવ એ જ પરમશાંતિ સ્વરૂપ આત્માનું પેાતાનુ
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
આત્મવિજ્ઞાન –સ્વથી ઉત્પન્ન થતું અને પરાઈ એશિયાળ વિનાનું સ્વા. ધીન તથા ઈન્દ્રિયેને અગોચર સુખ છે. કહ્યું છે કે –
परस्पृहा महादुःखं, निस्पृहत्वं महासुखम् । एतदुक्तं समासेन, लक्षण सुखदुःखयोः ।
અર્થ–પરની આશા–લાલસા કરવી તે મહા દુઃખ છે. અને નિસ્પૃપનું તે મહાસુખ છે. એ સંક્ષેપથી સુખ અને દુઃખનું લક્ષણ કર્યું છે.
એક જૈનમહાભાએ પણ ગુજ૨ ભાષામાં આ હકીક્તને અંગે એક સક્ઝાય (કાવ્ય)માં કહ્યું છે કે– પરકી આશ સદા નિરાશા, એ હે જગજન પાસા; છે કાટકું કરે અભ્યાસા, લહે સદા સુખવાસા.
આપ સ્વભાવમાં અવધુ સદા મગનમેં રહેના.
ગુર્જર ભાષીય કાવ્યની આ એક જ કડીમાં સુખપ્રાપ્તિને સરલ ઉપાય કાવ્યક્તએ દર્શાવી દીધો છે. પરંતુ આ રીતના સુખઅંગેની વિપરીત સમજવાળા અજ્ઞાની છે. પૌગલીક યા સંગીક પદાર્થની અનુકૂળતાને જ ઈષ્ટ ગણી તેમાં રાગ કરે છે. અને પ્રતિકુળતાને અનિષ્ટ માની છેષ કરે છે. તે રાગ-દ્વેષને લીધે જ કર્મ લાગે છે. જેમ તેલથી ચોળેલા શરીર ઉપર રજવડે રંગ લાગે છે, તેમ રાગ-દ્વેષથી યુક્ત એવા આત્માને કર્મને બંધ થાય છે. જેમ લોઢું, ચુંબક પાષાણુની પાસે પોતાની ક્રિયાથી ખેંચાય છે, તેમ રાગી અને દ્વેષી આત્માની પાસે કર્મનાં અણુઓ વિચિત્ર રીતે આકર્ષાઈને આવે છે.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખ દુ:ખ પ્રાપ્તિની સાચી સમજ
૧૭૩ નેતરાં (રસી–દોરી) ની ખેંચતાણથી રચે, છાશની ગેળીમાં ઘૂમ્યા જ કરે છે, તેમ જીવાત્મા પણ રાગ-દ્વેષરૂપી બે નેતરાંથી ખેંચાઈને આ ભવાબ્ધિમાં (સંસાર સમુદ્રમાં) અજ્ઞાનતાથી ઘૂમ્યા જ કરે છે. ભવભ્રમણ કર્યા જ કરે છે. જેવી રીતે સર્ષ પિતાની મેળે જ પિતાની જાતને વીંટી દે છે, તેવી રીતે આત્મા પણ રાગ-દ્વેષના ભાવમાં પરિણમવાના કારણે પોતે પિતાની મેળે કર્મથી બંધાય છે. જેમ રેશમને કીડે પિતાના તંતુઓથી પિતાને બાંધે છે, તેવી રીતે આત્મા, પિતાના રાગાદિ પરિણામથી પિતાને બાંધે છે. અર્થાત્ કર્મથી બંધાઈને દુઃખી થાય છે. જેથી જન્મ મરણ–રોગ-શેકાદિને પામી દુઃખી બની રહી આ સંસાર ચક્રમાં ફર્યા જ કરે છે.
કર્મ જન્ય સુખ અને દુઃખ એ તે બદલાતી સાપેક્ષ સ્થિતિ છે. આવા સુખ અને દુઃખને માનવ પિતાની જાતે જ તૈયાર કરે છે. સુખ મેળવવાની અને દુઃખને ટાળવાની ઈચ્છા હોવા છતાં પ્રમાદના કારણે સુખ મળતું નથી, અને અજ્ઞાનના કારણે દુઃખ ટળતું નથી. પરંતુ સુખની પાછળ દુઃખની પ્રાપ્તિની તૈયારી થતી જ રહે છે. પુણ્ય અને પાપના સંબંધ વિનાના, સ્વાધીન અને શાશ્વત એવા આત્મિક સુખની પ્રાપ્તિ પછી જ સદાને માટે દુખને અંત આવશે. માટે અંતર્મુખ થઈને જ્યાં સુખનું મૂળ છે, ત્યાં ચિત્તને લગાડી, માત્ર તે સુખ પ્રાપ્તિના જ લક્ષ્યવાળા બની પ્રયત્ન શીલ થવું જોઈએ.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
આત્મવિજ્ઞાન સમભાવ ગર્ભિત પરમશાંતિ સુખના અનુભવી અને આત્મસ્વરૂપના માર્ગમાં ચાલનાર સંત મહાત્માઓના સમાગમવિના પરમશાંતિ સુખના ખરા રસ્તાને જીવ પામી -શકતું નથી. વળી હદયની ઉંડી લાગણીવાળી પ્રવૃત્તિ વિના શાંતિ-સમભાવ, સુખ પ્રાપ્તિનાં સત્ય ત, પ્રગટ પણ થઈ શકતાં જ નથી.
પુણ્ય અને પાપની સાથે આત્મસંગ તે જ સંસાર હિોવાથી તે બંને જાતના કર્મ, જીવને માટે બેડી. સમાન છે. અર્થાત્ સોનાની હોવા છતાં પણ છે તે બેડી તેનાથી આત્માને બંધન તે છે જ. શાશ્વત સુખને પ્રાપ્ત કરવા માટે તે પાપ અને પુણ્ય એ બંને ત્યાજ્ય છે. પુણ્યથી પ્રાપ્ત સુખ, સંસારી જીની દ્રષ્ટિમાં ચાહે તેટલું ઉત્તમ હોય તે પણ નશ્વર જ છે. સ્થાયી નથી. માટે જ એવાં સુખને પણ જ્ઞાનીઓએ તે દુઃખરૂપ જ બતાવ્યાં છે. જેથી સાંસારીક સુખ અને દુઃખ એ બન્નેય ત્યાજ્ય હવાથી બનેયની પ્રાપ્તિમાં કારણભૂત પુણ્યકર્મ અને પાપકર્મ પણ ત્યાજ્ય છે. એ બન્ને પ્રકારના કર્મોની મુક્તિથી જ જીવ, સત્ય અને શાશ્વત સુખને ભક્તા બની શકે છે. તે પણ અમુક સમયના માટે પુણ્યની પણ આવશ્યકતા છે, અને તે પણ માત્ર પુણ્યાનુબંધી પુણ્યની જ.
પુણ્યાનુબંધી પુણ્યથી પ્રાપ્ત સામગ્રી જીવને અનુકૂળતા સજીક હોવા છતાં તે સામગ્રીના અસ્તિત્વને રાગ કે અભિતમાન જીવમાં વર્તતે નથી. આવા પુણ્યદયવાળા આવે,
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
204
minum
સુખ દુઃખ પ્રાપ્તિની સાચી સમજ મોક્ષમાર્ગની સાધનામાં અવરોધ કરનારા વિકટ સંગોને યા પ્રતિકુળતાઓને હટાવવામાં જ, પ્રાપ્ત પુણ્યસામગ્રીને સાધનરૂપે ઉપયોગ કરવાના લક્ષ્યવાળા હોય છે. તેઓ ભગ ઉપભેગની અનુકુળ સામગ્રીમાં લુપી નહીં બની રહેતાં તે સામગ્રી પ્રત્યે વૈરાગ્યભાવી બની રહે છે.
આત્મગુણને પોષણ મળે તેવી આવરણ વિનાની સ્થિતિમાં આગળ વધતા જીવના પ્રયત્નને આ પુણ્યાનુબંધિ પુણ્ય, સહારે આપનાર છે. આત્મા, સંપૂર્ણ અને શાશ્વત શાંતિને પામી નિરાવરણ બની, શુદ્ધદશાને પ્રાપ્ત કરે ત્યાં સુધી આ પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય, વળાવા ( ભેમિયા) જેવું બની રહે છે. ઈછિતસ્થાને પહોંચ્યા પછી જેમ વિકટ રસ્તાઓને ભેમિ યા વળા, પાછું વળી જાય છે, તેમ શાશ્વત સુખના સ્થાનમાં જીવને પહોંચાડીને તે પુણ્યાનુબંધિ પુણ્યરૂપ ભૂમિ આપોઆપ જીવના સંબંધથી મુક્ત બની જાય છે.
જે જીવે પુણ્યાનુબંધી પુણ્યના સહારાથી આત્મશુદ્ધિની પ્રાપ્તિના માર્ગમાં આગળ વધવાના લક્ષ્યવાળા બની રહે છે, તે જીને આત્મવિકાસમાં અવરોધ કરનારા વિપરીત ચા દુઃખદાઈ પ્રસંગે આવી મળતાં પણ પૈયને છેડતા નથી. દ્વેષભાવી બની આ અને રૌદ્રધ્યાની ન બની જવાય તેની આ પુણ્યના બળે સાવચેતી રાખે છે. સદ્દવિચાર દ્વારા વિષમને પણ સમરૂપે પરિણુમાવે છે. દુઃખમાંથી પણ સુખ
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
આમ વિજ્ઞાન
ધી કાઢે છે. પૂર્વ કર્મને ઉદય જાણી પ્રારબ્ધ કર્મને આકુળતા–વ્યાકુળતા રહિતપણે વેદે છે.
આ રીતે જવની સાવધાનીના કારણે પ્રતિકુળતા સર્જક એવા પાપના અનુબંધથી તે જીવ સદાના માટે મુક્ત બની જાય છે. અને પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય તે, કઈ પાપોદયના કારણે જીવની આત્મસાધનામાં વિઘ ઉપસ્થિત કરનાર સંગને હટાવવામાં જીવને મદદરૂપ બની, જીવના સ્વગુણની પૂર્ણતા પ્રગટ થયેથી સ્વયં વિદાય લે છે. આ રીતે પુણ્ય અને પાપના સંગથી સદાના માટે જીવ મુક્ત બની પરમ અને શાશ્વત શાંતિને જોક્તા બને છે.
પુણ્યથી પ્રાપ્ત અનુકુળ સંગે કે પાપથી પ્રાપ્ત પ્રતિકૂળ સંગે તે જીવને સંસારના વિકટ દુઃખેથી પરેશાન કરનારા નથી. પરંતુ તે અનુકુળતા કે પ્રતિકૂળતામાં ઉદ્દભવતી રાગ-દ્વેષની વૃત્તિ જ જીવને સંસારચકમાં ૨ખડાવી ત્રાસ આપનારી બને છે. રાગ-દ્વેષથી જ સંસાર છે. અને સંસારથી જ જન્મ-મરણ છે. અને જન્મમરણથી જ દુઃખ છે. માટે દુઃખનું મૂળકારણ તે રાગ અને દ્વેષ જ હેવાથી રાગ અને દ્વેષને જ આત્મામાંથી હટાવવાનો પ્રયત્ન હવે જોઈએ.
ધર્મ–અર્થ–કામ અને મોક્ષ એ ચાર પુરૂષાર્થો પૈકી અર્થ, કામ અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ તે ધર્મપુરૂષાર્થના આધારે જ છે.” ધર્મ પુરૂષાર્થ સિવાય કેઈપણ જીવ, અર્થ –કામ અને મોક્ષને સાધી શકો જ નથી.
અર્થ, કામ અને મોક્ષ એ ત્રણેની પ્રાપ્તિ ધર્મ
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખ દુ:ખ પ્રાપ્તિની સાચી સમજ
૧૭૭ પુરૂષાર્થથી જ રહેવા છતાં તે ધર્મપુરૂષાર્થની પ્રવૃત્તિમાં સાધ્ય તે માત્ર મેક્ષ હવામાં જ જીવનું હિત છે. અર્થ અને કામ સાધ્ય નથી. પરંતુ તે પ્રાપ્યની કટિમાં છે.. પ્રાપ્ય એટલે મળી જતી ચીજ. ધર્મપુરૂષાર્થથી અર્થ અને કામ મળી જતાં હોવા છતાં તે સાધ્યપણામાં લેવાય નહિં. ખેડુત અનાજ વાવે ત્યારે વચમાં ઘાસ તે થાય જ. અને પછી દાણે થાય. અહિં અનાજ વાવ્યા પછી વચમાં ઘાસ થવાનું છે. પણ તેને ધારણમાં ન લેવાય. ધારણામાં તે દાણું જ લેવાય. તેવી રીતે ધર્મપુરૂષાર્થથી અર્થ અને કામ. પ્રાપ્ય હોવા છતાં ધારણું તે મોક્ષની જ રખાય. મેક્ષ એટલે અનાદિકાળથી સંબંધિત રહેલા રાગ અને દ્વેષથી આત્માને સર્વથા અને સદાના માટે છૂટકારે.
માટે ધર્મ તે રાગ-દ્વેષને હટાવવામાં જ રહે છે. જેનાથી રાગદ્વેષ મંદ પડે, હટી જાય યા સર્વથા આત્મામાંથી છૂટી જાય, તેવી બાહ્ય યા આંતરિક કોઈપણ રીતની પ્રવૃત્તિને–પુરૂષાર્થને જ ધર્મ કહેવાય છે. સારી કહેવાતી યા ધર્મરૂપે મનાતી બાહ્યપ્રવૃત્તિ ગમે તેટલી કાયકષ્ટવાળી હોય, પણ તે જે રાગ-દ્વેષને હટાવવાના લક્ષ્યવાળી ન હોય તે તે પ્રવૃત્તિને ધર્મ કહી શકાય જ નહિ. માટે જ કેઈપણ પ્રવૃત્તિ યા પુરૂષાર્થને ધર્મ સ્વરૂપે ઓળખવા કે માનવા કે આદરવા પહેલાં રાગ-દ્વેષને બુરા માની તેને હટાવવાનું લક્ષ્ય પહેલું હોવું જોઈએ,
રાગદ્વેષને પાપસ્થાનકમાં બતાવી શાસ્ત્રોમાં તેને ત્યા
રતાથી
એ
જ અને
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
આત્મવિજ્ઞાન
જ્ય કહ્યા છે. મેહષ્ટિને ત્યાગ કરી, જ્ઞાનદષ્ટિ રાખવાનું કહ્યું છે. તે પણ રાગ, બે પ્રકારના છે.
(૧) પ્રશસ્ત રાગ અને (૨) અપ્રશસ્તરાગ. દુનિયાદારીની વસ્તુઓ પ્રત્યે જે રાગ વતે છે, તે અપ્રશસ્ત રાગ છે. અપ્રશસ્તરાગથી પાપ મોંધાય છે. અને પ્રશસ્તરાગથી પુણ્ય અંધાય છે. દેવ-ગુરૂ અને ધર્મ પ્રત્યે જે રાગ વતે છે, તે પ્રશસ્તરાગ છે. કોઈ પણ જાતના આશ સાદોષરહિત, દેવ-ગુરૂ-ધર્મ પ્રત્યે પ્રવૃત્િત રાગ તે “ પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય ”નું કારણ બને છે.
બંને પ્રકારના રાગ, આત્મામાંથી છૂટી ગયા ખાદ જ આત્માના છૂટકારા સ’સારમાંથી થઇ શકે છે. પરંતુ જીવના સ્વભાવ, અનાદિકાળથી રાગ-દ્વેષમાં એટલા બધા સુદૃઢ બની ગયેા છે કે તે રાગ અને દ્વેષને ત્યાજ્ય માનવા છતાં પણ ત્યાગ થઈ શકતા નથી. માટે જ રાગ-દ્વેષથી મુક્ત થવાને માટે સર્વ પ્રથમ અપ્રશસ્તરાગ હટાવી પ્રશસ્તરાગના આશ્રય લેવા જરૂરી છે. જીવને અપ્રશસ્તરાગમાં લિપ્ત બનાવી રાખનાર મિથ્યાના સંબધને આ પ્રશસ્તરાગથી જ તેડી શકાય છે.
જે મનુષ્ય રાગને એકાંતે ત્યાગ માની, રાગત્યાગની અશક્ત અવસ્થામાં, પ્રશસ્ત રાગના આશ્રય લેતા નથી, તે જીવ નિપ્રતિદિન અપ્રશસ્ત રાગની જાળમાં ફસાતા રહી ક્રુતિના ભોક્તા બને છે.
પ્રશસ્ત રાગથી જીવ, કૃતજ્ઞ અને ગુણાનુરાગી અને
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખ દુખ પ્રાપ્તિની સાચી સમજ
૧૭e છે. ગુણાનુરાગથી આત્માના ગુણેનું ભાન થાય છે. આત્માના ગુણોનું ભાન થવાથી તે ગુણેના રોધક ત પ્રત્યે તિરસ્કાર ભાવ જાગે છે. તિરસ્કાર ભાવથી તે રોધક તને હટાવવાનો પ્રયત્ન કરાય છે. આત્મગુણેને રેધક તને હટાવવાને જેમ જેમ પ્રયત્ન કરાય તેમ તેમ તે તને હાસ થત રહી સ્વગુણે પ્રગટ થતા જાય છે. એ રીતે ક્રમે કરીને આત્માના જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને વીર્યગુણેની પૂર્ણતા પ્રગટ થતાં, આત્મા કૃતકૃત્ય બને છે.
અપ્રશસ્ત રાગને તથા દ્વેષનો ઉદય વર્તવા સમયે, આત્મિક ગુણેની ઉપેક્ષા અને અજ્ઞાન હોવાના કારણે તેવા ગુણી પુરૂષના સંસર્ગથી અને તેમના ગુણાનુરાગથી જીવ વંચિત રહે છે. ગુણ પુરૂષના સંસર્ગ અને ગુણાનુરાગના અભાવે જીવના જ્ઞાનાદિ ગુણોનાં રોધક તો ઓછાં થવાને બદલે વૃદ્ધિ પામી જીવની વિષમ પરિસ્થિતિનાં સર્જક બને છે. જેથી જીવને દુઃખની પરંપરામાં વૃદ્ધિ થાય છે.
અપ્રશસ્તરાગથી જીવને મુક્ત બનાવી સમ્યકત્વાદિ આત્મગુણની પ્રાપ્તિ-પુષ્ટિ અગર સ્થિરતા કરતાં કરતાં અંતે વાસ્તવિક સર્વવિરતિભાવ અને અપ્રમાદાદિની પરાકાષ્ટાએ પહોંચાડી, પ્રશસ્તરાગ સ્વયં છૂટી જાય છે. આત્મામાંથી મુક્ત બની જાય છે.
જ્યાં સુધી આત્મા ઉપર અપ્રશસ્ત રાગનો પ્રભાવ ચાલુ રહે છે, ત્યાં સુધી આત્મા દુઃખી થાય છે. તે અપ્રશસ્તરાગને છેડાવનાર તે પ્રશસ્તરાગ જ છે. પશસ્તરાગથી બંધાતું પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય, જીવને ભવાંતરમાં મોક્ષસાધક સાધનને
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
આત્મવિજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવી તે સાધને દ્વારા સાધ્ય સિદ્ધ થયેથી આત્મામાંથી અલગ બની જાય છે.
રાગ અને દ્વેષવાળી જીવની દશા, એ આત્માની વિકૃતિ યા બિમારીરૂપ છે. તેની જડ આ આત્મામાં એટલી બધી બની રહી છે કે તેને જડમૂળથી નાશ કરે એ અસાધ્ય તે નહિ જ, પરંતુ અત્યંત મુશ્કેલીનું કામ તે છે જ. તે માટેનો પ્રયત્ન શરૂ થતાંની સાથે જ તેને વંસ થઈ શક્તો નથી. તે માટે તે કેટલાય દીર્ઘકાળ સુધી પુરૂષાર્થ ચાલું રાખે પડે છે. આ અંગે એક જ ભવમાં કરાતા પુરૂષાર્થ માત્રથી સફળતા મળી જવાની નથી. છતાં અધુરી સફલતામાં પણ કરેલે પુરૂષાર્થ વ્યર્થ બની જતો નથી, એ પ્રયત્નનું અનુસંધાન, અન્ય ભવમાં કરાતા પુરૂષાર્થમાં જોડાઈ જાય છે.
કઠીન લેઢાના ટૂકડાને કાપવા માટે મજબુત પણ ઘણ (હડે)ના ઘા કેટલાય મારવા પડે છે, ત્યારે જ તે કપાય છે, એકાદ–બે ઘા મારીને નિરાશ થઈ બેસી રહેવાથી તે લોઢાના ટૂકડા થઈ શકતા નથી. તેવી રીતે રાગદ્વેષની વૃત્તિએને હટાવવા માટે દીર્ઘ આત્મપ્રયત્ન ચાલુ રાખવે જ પડે છે. જેમ લેઢાના ટૂકડા થવામાં પાછળથી થતા ઘણના. ઘામાં પૂર્વે થયેલા ઘણના ઘાને હિસે છે, તેમ પછીના ભવમાં રાગ-દ્વેષને હટાવવાના થતા પ્રયત્નમાં પૂર્વભવે કરાચેલ પ્રયત્નને પણ હિસ્સો હોય જ છે.
જ્યાં સુધી આત્મા, મિથ્યાત્વસ્વરૂપ અજ્ઞાન-અંધકારથી આછાદિત હોય છે, ત્યાં સુધી આત્માને આ રાગ-દ્વેષ
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખ દુઃખ પ્રાપ્તિની સાચી સમજ
૧૮૧. ત્યાજ્ય સમજાતા જ નથી. એ મિથ્યાત્વ મંદ પડે, રાગ-દ્વેષને ત્યાજય સમજાય, તેનાથી છૂટવાને તીવ્ર ઈચ્છાપૂર્વક પુરૂષાર્થ પ્રારંભાય, તેમ છતાં તે વૃત્તિઓથી જીવ, છૂટી શકતે નહી હેવા છતાં પણ, પિતાને ઉદ્દભવતી તે વૃત્તિઓ પ્રત્યે તેને નફરત અને તિરસ્કાર ભાવ વર્તે છે, ત્યારે તે રાગ-દ્વેષના અંશે તે આત્મામાંથી નિર્મૂળ થવા લાગે છે. ત્યારબાદ નવા અંશોના સંબંધનો નિરોધ થતું હોવાથી તેને અનુબંધ નહિં થતું હોવાના કારણે પિતાને સ્વભાવ નિરસપણે આત્માને બતાવી સંચિત કર્મ અણુઓ આત્માના સંબંધથી મુક્ત બનતા જાય છે. એ રીતે ધીમે ધીમે પણ તે રાગષના અંશે–આણુઓથી આત્મા, સદાના માટે સર્વથા મુક્ત બની સ્વસ્વભાવમાં રમણ કરે છે.
ન બનતાની સંચિત પતાસા કરવાથી તેને ત્યાર
છે
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવિધ દાનિકાની માન્યતાના સમન્વય
જુદાં જુદાં દર્શન અગર વિવિધ આત્મચિંતક, આત્માને, કમને, અને કમ સચેગને ભલે ભિન્ન ભિન્ન નામેાથી સ ંબોધે, તેા પણ વસ્તુતે સિદ્ધ જ છે. યુક્તિથી વસ્તુની સિદ્ધિ થતી હોય તેા માત્ર નામભેદથી ખાધક બની શકતી નથી.
पुरुष: क्षेत्र विज्ज्ञान, मिति नाम यदात्मनः । अविद्या प्रकृतिः कर्म, तदन्यस्य तु मेदतः ||
આત્માનાં પુરૂષ, ક્ષેત્રવત્ યા જ્ઞાન, એ પ્રકારે નામેા, અને આત્માથી અન્ય જડરૂપ કાઁનાં અવિદ્યા, પ્રકૃતિ, કમ, આદિ નામે ભિન્ન ભિન્ન છતાં ખાધક નથી.
જૈન અને વેદ્યાન્તિ આત્માને પુરૂષ” માને છે. સાંખ્યું “ક્ષેત્રિવ” માને છે. અને બૌદ્ધો ‘“જ્ઞાન” રૂપ માને છે. આ રીતે આત્માના નામભેદ છે.
આત્મથી અન્ય လူ့ તત્ત્વ, જે જડરૂપ કને, વેઢાન્તિક મતે “અવિદ્યા” સાંખ્યમતે પ્રકૃતિ,” અને જૈન મતે “ક', આ રીતે નામભેદ છે.
એવી રીતે કમ સચાગને વેદાન્તિ તે ભ્રાન્તિ” નામે,
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતાના સમન્વય
૧૮૩
સાંખ્ય તે પ્રવૃત્તિ” નામે અને જેના તે “ધ” નામે સ્વીકારે છે.
દાનિકોએ કમના પ્રકાર વિવિધ રીતે કર્યાં છે. તા પણ પુણ્ય અને પાપ, શુભ અને અશુભ, ધમ અને અધમ, એ રીતે કમના ભેદે તે બધા દશનામાં માન્ય છે. એટલે એમ કહી શકાય કે કના પુણ્ય અને પાપ, અથવા તે શુભ અને અશુભ એવા જે એ ભેદો પાડવામાં આવે છે, તે પ્રાચિન છે.
પ્રાણિને જે કર્માંનું ફળ અનુકુળ જણાય છે તે પુણ્ય, અને પ્રતિકુળ જણાય છે તે પાપ, એવા અર્થ કરવામાં આવ્યા છે. અને એ રીતના બે ઉપનિષદ્, જૈન, સાંખ્ય ઔદ્ધ, ચેાગ, ન્યાય વૈશેષિક, એ બધામાં મળે છે.
..
આમ છતાં વસ્તુતઃ બધાં દનાએ પુણ્ય હાય કે પાપ, એ બન્ને કને મધન જ માન્યાં છે. અને એ. બન્નેથી છૂટકારા પ્રાપ્ત કરવા એ ધ્યેય સ્વીકાર્યુ છે. આથી જ કમજન્ય જે અનુકુલ વેદના છે, તેને પણ વિવેકીજને સુખ નહિ. કિન્તુ દુઃખ જ માને છે.
દરેક આસ્તિક દનાની એ જ માન્યતા છે કે જીવ અને કર્મોના સંબંધને લીધે જ બધ, વિશ્વપ્રપોંચ છે. અને તેમના વિયાગને લીધે જ જીવાના માક્ષ છે. અધની તરતમતાને આધારે જ મનુષ્ય, દેવ નારક અને પશુ– પક્ષીની કલ્પના છે; અને આ ભવતુ પરભવ સાથે સાદ્રશ્ય છે કે નહિં, એ શકાના આધાર પશુ જીવ અને કનો
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
આત્મવિજ્ઞાન
સંબંધ જ છે. સંક્ષેપમાં સંસાર અને મોક્ષની કલ્પના પણ જીવ તથા કર્મની કલપના ઉપર જ આધાર રાખે છે.
જગતમાં જીવ અને જડ એ બેનું તેફાન છે. જડની સંગતિથી આત્મા દુઃખી થઈ રહ્યો છે. એ સંગતિ ટાળવા માટે આત્મા અને કર્મની ઓળખાણ કરવી આવશ્યક છે. પરંતુ એ ઓળખાણ કરવા પહેલાં તેના અસ્તિત્ત્વની શ્રદ્ધા પહેલી પ્રગટ થવી જોઈએ. કર્મની સત્તા ઘણી પ્રબલ છે. કેઈનું ત્યાં ચાલી શકતું નથી. એમ સમજી કર્મ–બંધનાં કારણથી દૂર રહેવા પ્રયત્નશીલ બની રહેવું, એ જ દરેક આસ્તિક દર્શનેને ઉપદેશ છે.
તાત્પર્ય એ છે કે આત્મા, કર્મસંગ અને વિયેગાદિ તનું જૈનદર્શનમાં જેમ વિસ્તૃત વર્ણન છે, તેમ તેના કરતાં કંઈ સંક્ષેપરૂપે પણ ઈતરદશનેમાંય તેનું વર્ણન તે છે જ. પરંતુ તેને યથાર્થ સમજવા માટે સમ્યગુદ્રષ્ટિ (વિવેકદ્રષ્ટિ) હેવી જોઈએ.
વિવિધ દાર્શનિકની આત્મા અંગેની માન્યતામાં તે આત્મા કેઈના મતે સર્વવ્યાપક હેય, અગર અન્યના મતે અવ્યાપક હેય, કે તેને (આત્માને) એકરૂપ કહે, અગર કે એને અનેકરૂપ કહે, કેઈનું મન્તવ્ય ક્ષણિકત વિષયક હોય. અગર કોઈનું નિત્યત્વ વિષયક હેય, પરંતુ તે સર્વને પુનર્જન્મ અને તેના કારણરૂપે અજ્ઞાન આદિ કંઈકને કંઈક તે માનવું જ પડે છે.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતાનો સમન્વય
૧૮૫ સાંખ્ય–ગદર્શન તે, આત્મા–પુરૂષની સાથે પ્રકૃતિને, ન્યાય–વશેષિક દર્શન પરમાણુઓને, બ્રહ્મવાદી–વેદાન્તી તે અવિદ્યા–માયાને, બૌદ્ધદર્શન તે ચિત્તનામની સાથે રૂપને, અને જેનદન તે જીવની સાથે કર્યાણુઓને, સંસારકાલીન વિલક્ષણ સંબંધ માને છે. આ રીતે વર્તતે સંબ છે, તે જ જીવના પુનર્જન્મ અને સુખ–દુઃખનું મુખ્ય કારણભૂત તતવ છે.
પુનઃ પુનઃ થતા જન્મના કારણભૂત આ તત્વને આત્માની સાથે સંબંધ ક્યારથી શરૂ થયે? વળી તે સંબંધ આત્માની સાથે અનાદિકાલીન હોય છે તે અનાદિને નાશ કેવી રીતે થઈ શકે? વળી અનાદિકાળને તે સંબંધ, એક વાર આત્માથી સર્વથા દૂર થયા પછી ફરીને સંબંધ કેમ થઈ ન શકે ? અપુનરાવૃત્તિરૂપ મોક્ષને માનવાવાળા સર્વ દાર્શનિકેએ આ રીતના પ્રશ્નોને ઉત્તર, પિતપતાની જુદી જુદી પરિભાષાઓમાં પણ વસ્તુતઃ એકરૂપે જ પ્રદર્શિત કર્યો છે.
| સર્વ દાર્શનિકેએ આભાની સાથે જન્મના અને સુખ-દુઃખના કારણભૂત એવા તત્વના સંબંધને અનાદિકાલીન જ માન્ય છે. તેઓ સર્વ કહે છે કે તે સંબંધ, અમુક સમયથી જ શરૂ થયો તે બતાવવું અસંભવ જ છે.
જન્મના મૂળ કારણભૂત તે તત્વને વિવિધ દાર્શનિકે અજ્ઞાન, અવિદ્યા, વાસના, કર્મ, દ્રષ્ટ, ભાગ્ય, દૈવ, યા પુરૂષ-પ્રકૃતિભેદ આદિના નામથી વિવિધ રીતે ભલે ઓળ
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
આત્મવિજ્ઞાન ખાવે, પરંતુ સ્વસંમત આત્મા તત્વની સાથે સૂકમતમ એવા કેઈ ને કોઈ પ્રકારના એક મૂર્તતત્વના એ રીતના વિચિત્ર સંબંધને તે સર્વ માને છે. માટે જ સર્વ દાર્શનિકેના મતે, અમૂર્ત એવા આત્મા અને કોઈ મૂર્તપદાર્થને પારારિક સંબંધ નિર્વિવાદ છે.
જેવી રીતે અજ્ઞાન તે અનાદિકાલીન હોવા છતાં પણ નષ્ટ થઈ શકે છે, તેવી રીતે ઉપરક્ત અનાદિ સંબંધ પણ અજ્ઞાનને નાશ થતાંની સાથે નષ્ટ પામે છે. વળી પૂર્ણ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થયા પછી દેશને સંભવ સર્વથા નહિ હેઈ શકવાથી અજ્ઞાન આદિને ઉદય કોઈ પણ રીતે સંભવિત હોઈ શકે જ નહિં, એ રીતે અમૂર્ત અને મૂર્તાને સંબંધ તે અજ્ઞાન જન્ય હેવાના કારણે અજ્ઞાનના અભાવે તેને પણ પ્રાદુર્ભાવ થઈ શકે જ નહિં.
આ રીતે આત્માની સાથે જે મૂર્ત પદાર્થને અનાદિકાલીન પારસ્પરિક સંબંધ બની રહેલ છે, અને જેના કારણે જ જીવને પુનઃ પુનઃ જન્મ-મરણના ચકાવામાં ઘૂમી ધૂમને પરેશાન થવું પડે છે, તે મૂર્ત પદાર્થ, જૈનદર્શનની માન્યતાનુસાર, જીવના મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને યેગ સ્વરૂપ અશુદ્ધ ભાવથી આકર્ષાઈ આત્માની સાથે ક્ષીરનીરવત્ યા લેહાશિવત્ વળગી રહેલ, કાર્મણવર્ગણા (કમરૂપે પરિણમન પામવાની યોગ્યતાવાળા અને વિશ્વમાં સર્વત્ર અતિસૂમ સ્વરૂપે વર્તતા પુદ્ગલ દ્રવ્યના અણુ
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
માન્યતાને સમન્વય
૧૮૭ સમુહ )ના અણુસમુહમાંથી પરિણમન પામેલ “ કર્મ નામે ઓળખાતી એક પુદ્ગલ (મેટર)ની જાત છે.
આત્મપ્રદેશમાં થતા આ કર્મસમૂહના નવા આગમનને રેકી, પૂરાણુ વળગી રહેલાને આત્મપ્રદેશમાંથી છૂટા પાડી, આત્માને સર્વથા કર્મસંબંધ રહિત બનાવવાને વિવિધ રીતે થતે જીવને જે પ્રયત્ન, તેને ધર્મ કહેવાય છે. અને એવા ધર્મ દ્વારા અને આત્માની વિશુદ્ધતાને પ્રાપ્ત કરવી. તેને મિક્ષ કહેવાય છે.
આત્માના પુરૂષાર્થ દ્વારા કર્મ અંગે થતી વિવિધ પ્રક્રિયાઓને જૈનદર્શનમાં નીચે મુજબ હકીકતથી દર્શાવી છે.
કામર્ણવર્ગણના પુદ્ગલ સમૂહમાંથી કર્મરૂપે થતા પરિણમનને “આશ્રવ” કહેવાય છે. આત્માની સાથે કર્મના ક્ષીરનીરવત્ થતા સંબંધને “ બંધ” કહેવાય છે. આવા નવા થતા સંબંધને રેક તેને “સંવર” કહેવાય છે, જૂના વળગેલા કર્મ સમૂહને ધીમે ધીમે અમુક અંશે આત્માથી અલગ કરે તેને “નિર્જરા” કહેવાય છે. અને તે કર્મસંબંધથી સર્વથા આત્માને મુક્ત કરે તેને “મોક્ષ કહેવાય છે.
ઉપરોક્ત પ્રક્રિયાઓ પૈકી સંવર, નિર્જરા અને મેક્ષા માટે થતા પ્રયત્નને જ ધર્મ કહેવાય છે.
લોકેમાં કહેવાતા વિવિધ ધાર્મિક અનુષ્ઠાન પૈકી જે અનુષ્ઠાનેથી સંવર, નિર્જરા અને મોક્ષને સાધી શકાય, તેને જ સાચાં ધાર્મિક અનુષ્ઠાને કહેવાય છે. આવી સાધ
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મવિજ્ઞાન નામાં જ આત્માના વાસ્તવિક સુખની પ્રાપ્તિ છે. એ રીતની સમજ, અનુષ્ઠાનકારકેને અવશ્ય હોવી જ જોઈએ.
ભારતીય સર્વ દાર્શનિકોનું કહેવું એ જ છે કે, શાશ્વત સુખ પ્રાપ્તિના ઈ એ સદ્-ચિ અને સિદ્ધ-બુદ્ધ અવસ્થા પ્રાપ્તિના થેયવાળા બની રહેવું જોઈએ. એ ધ્યેયથી જ આધ્યાત્મિક વિકાસમાં કમે કમે આગળ વધી અને આત્મા પરમ સુખની પરાકાષ્ટાએ પહોંચી શકે છે. વ્યક્તિ ચાહે ગૃહસ્થ હેય યા સાધુ હોય, તેના જીવનની દિશા આ ધ્યેય તરફ જ હોવી જોઈએ. આત્મવિજ્ઞાનની જાણકારીની સફલતા ઉપરોક્ત ધ્યેયમાં જ છે. તેમાં જ અધ્યાત્મ પ્રાપ્તિની પૂર્ણતા સાધી શકાય છે. આ ધ્યેયની સાથે સાથે જીવનને પહેલું તે સદાચારી બનાવવું જોઈએ. સદાચાર એટલે પાપકર્યો અને તેનાં પાપકોને ઉપસ્થિત કરાવનાર જીવનચર્ચાથી દૂર રહેવું. જ્યાં પાપકર્મોની સમજ અને તેનાથી છૂટવાને પ્રયત્ન હોતું નથી, ત્યાં વાસ્તવિક જીવનશાંતિ અને પરમ શાશ્વત સુખસ્થિતિની સંભાવના હોઈ જ શકતી નથી.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મશુદ્ધિનો પરમ માર્ગ
જીવની વિવિધ દશા પૈકી કર્મસંબંધવાળી દશા તે સંસાર અને ફર્મ સંબંધરહિત આત્મદશા તે મેક્ષ છે. સંસારી દશા તે વિભાવદશા છે, અને મુક્તદશા તે સ્વભાવ દશા છે. સ્વભાવ દશા તે શાશ્વત સુખવાળી દશા છે. અને વિભાવ દશા તે જીવને કષ્ટકારી છે. વિભાવદશામાં વર્તતા જીવને સાંસારિક સામગ્રી અંગે અનુકુળતાની પ્રાપ્તિમાં પૂર્વકૃત પુચકર્મ છે. અને પ્રતિકુળતાની પ્રાપ્તિમાં કારણભૂત પૂર્વકૃત પાપકર્મ છે. પ્રત્યેક ભવમાં જીવ, જે સંગ. પ્રાપ્ત કરે છે, તે પૂર્વકૃત પુન્ય અને પાપકર્મનું ફળ છે. વર્તમાન કૃત પુણ્ય અને પાપ, તે ભવિષ્યમાં થનાર શુભાશુભ સંગનું કારણ છે. પિતાનું ભલું યા બુરું ભવિષ્ય તે જીવ પોતે જ ભલા–બુરા કાર્યથી સ્વયં સજે છે. પ્રત્યેક આત્મા પિતાની ભાવી દશા પિતે જ સરજતે હેવાથી શ્રી મહાવીરદેવે ફરમાવ્યું છે કે –
अप्पा कत्ता विकताय, सुहाण क दुहाण य । अप्पा मित्तममित्तं च सुपट्ठिय दुपट्ठियो ।
ઉત્તરાધ્યન સૂત્રમાં સુપ્રયુક્ત અને દુપ્રયુક્ત આત્મા. પિતે જ પિતાના સુખ અને દુઃખનો કર્તા તથા વિકર્તા છે. અને તેથી પોતે જ પોતાને મિત્ર અને અમિત્ર છે.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
આમવિજ્ઞાન
સંસારી જીથી પુન્ય તે થાય કે ન પણ થાય. પરંતુ પાપ તે થયા જ કરે છે. પાપ ભલે થયા કરે એની ચિંતા રાખ્યા વિના પાપના ફળસ્વરૂપ દુઃખ પ્રત્યે તે દરેક જીવને અણગમો જ છે. જે વસ્તુ પ્રત્યે અણગમો હેય તેને સંગ નહિં થવા દેવા માટે અણગમતાની પ્રાપ્તિમાં કારણભૂત તત્વથી પોતે દૂર જ રહેવું જોઈએ. માટે પુન્યકરણનું આસેવન અને પાપકરણને ત્યાગ, એ બન્ને બાબતેનું લક્ષ હોવું જોઈએ.
પુન્યકર્મ કરવું સહેલું છે, જ્યારે પાપ ત્યાગનું કાર્ય મુશ્કેલ છે. હજારે કે લાખ ખરચીને પુન્યકાર્ય કરનારાઓ સેંકડો નીકળશે, પરંતુ પા૫વૃત્તિથી વિરામ પામનારા ઓછા નીકળશે. કારણ કે પુન્યકાર્યોથી પ્રવૃત્તિ કરતાં પાપકાની નિવૃત્તિનું કાર્ય બહું જ મુશ્કેલ છે. એટલે જ નવકારમંત્રમાં પંચ પરમેષ્ઠિને કરેલ નમસ્કારના ફળમાં અન્યફળની ઈચ્છા નહિં દર્શાવતાં “સવ્વપાવપૂણાસણે” કહેવામાં આવ્યું છે.
પુન્ય કરનાર પણ પાપ ઓછાં થાય માટે પુન્ય કરે તે તે પાપ ઘટે. પરંતુ પાપ પ્રવૃત્તિની ઉપેક્ષા કરી કેવળ પુન્યકાર્યોમાં જ પ્રવૃત્ત બની રહેવા માત્રથી દુઃખમુક્ત બની શકાતું નથી.
પાપકાર્યથી નિવૃત્ત બનવામાં ઉપેક્ષાવૃત્તિવાળા ની પુન્યકાર્યોની પ્રવૃત્તિ, તે પૂર્વકૃત પાપના ફળરૂપે વર્તમાનકાળે પ્રાપ્ત દુઃખને દૂર કરવાના લક્ષ્ય પૂરતી જ હોય છે. તેવા મનુષ્ય દેવ પાસે જાય, ગુરૂ પાસે જાય. દાનાદિ કૃત્ય કરે,
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મશુદ્ધિને પરમ માર્ગ
૧૯૧ ચા ત૫–જપ આદિ વિવિધ અનુષ્કાને કરે, તે બધા કાર્યોમાં તેમનું મુખ્ય ધ્યેય તે પ્રાપ્ત આપત્તિને દૂર કરવાનું, દુશ્મનને હટાવવાનું, પાપકાર્યને છૂપાવી સજજનતા–શ્રીમંતાઈ અને ધમી તરીકે પંકાઈ મેટાઈમાં ગણાવાનું કે ભગ્ય સામગ્રીની પ્રાપ્તિનું જ હોય છે. તેમને ખબર નથી હોતી કે મને વૃત્તિને પાપરહિત બનાવ્યા વિના, થઈ ગયેલ પાપને છૂપાવ્યા વિના, તે પ્રત્યે તિરસ્કાર ભાવ પેદા કર્યા વિના, દુર્ગ્યુસને-અનીતિ અને દુરાચાર વડે મલિન થતાં વાણી વિચાર અને વર્તનને અટકાવ્યા વિના, થતાં પુન્ય કાર્યોથી કંઈપણ શ્રેય થવાનું નથી.
પાપ પ્રવૃત્તિની ઉપેક્ષાવંત (બેપરવાઈ રાખનાર) જીવને પુન્ય કરવાથી થોડા સમય માટે સુખ મળે ખરૂં, પણ એ સુખ એવું હોય કે જેનાથી પરંપરાએ તે વધુ દુઃખનું સર્જક બને છે. માટે દુઃખથી મુક્ત બનવાની ઇચ્છાવાળાએ તે સદાના માટે પાપભીરૂ બની રહી, પાપ પ્રવૃત્તિથી મુક્ત રહેવાને યથાશક્ય પ્રયત્ન કરે જઈએ.
પુન્યનું ફળ સુખ છે, એમ “પાપાનુંબંધી પુન્ય” તરીકે ઓળખાતા પુન્યનું ફળ દુઃખ પણ છે. જ્યારે પાપ ત્યાગનું ફળ એકાન્ત સુખ પ્રાપ્તિ છે. સર્વ વિરતિધર સાધુ ભગવંતેની સાધુતા મુખ્યત્વે તે પાપ ત્યાગના જ અભિગ્રહ વાળી છે. પાપ પ્રવૃત્તિથી નિવૃત્ત બની રહેવારૂપ સમતારસમાં જ સદા ઝીલનારા તે મુનિભગવંતોને ઈદ્ર અને ચકવતીઓ પણ પૂજ્ય અને સર્વશ્રેષ્ઠ પુરૂષ માની તેમના
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
આત્મવિજ્ઞાન ચરણમાં શિર ઝુકાવે છે. મહાપુરૂષાએ શ્રેણુક રાજાની સર્વ રાજ્યરૂદ્ધિને પુણિયા શ્રાવકના સામાયિક આગળ તુચ્છ ગણી છે. એ દેશવિરતિ સામાયિક અને સર્વવિરતિ સામાયિક પૈસાથી ખરીદી શકાતું હેત તે ઈદ્રો અને ચક્રવર્તી તુરત જ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી શકત. પરંતુ એ દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિ તે પાપપ્રવૃત્તિના ત્યાગમાં જ છે, એ ભૂલાવું ન જોઈએ. આ બધી હકીકત આપણને મુખ્યત્વે કરીને તે વિરતિ (પાપ પ્રવૃત્તિને ત્યાગ કરવાના શપથ) ને જ આદરવામાં ધર્મ સૂચવે છે.
બીમાર માણસને પૌષ્ટિક દવા આપતાં પહેલાં હોશિયાર વિદ્યા પ્રથમ તે દદીના મળને સાફ કરવાની દવા આપે છે. કારણ કે મળ સાફ કર્યા વિના તે દવા નિષ્ફળ જાય છે. કદાચ દ વધારનારી પણ બની જાય છે. એ રીતે પાપમળને આત્મામાંથી એક યા સર્વથા દૂર કર્યા વિના પુન્યરૂપી ઔષધ વાસ્તવિક સુખશાંતિને આપી શકતું નથી. આ હકીકતને અનુલક્ષીય પાપકાની પૂરી સમજણ પ્રાત કરી પાપવિહેણું જીવન બનાવવા ઉત્સુક બની રહેવું જોઈએ.
હિંસા-અસત્ય-ચેરી-અબ્રહ્મ પરિગ્રહ–ોધ-માન-માયા –લેભ-રાગ-દ્વેષ-કલહ-અભ્યાખ્યાન (જુઠું આળ)-પશુન્ય (ચુગલી)–રતિ-અરતિ (હર્ષ-વિશાદી-પપરિવાર (નિંદા)માયામુષાવાદ (કપટ પૂર્વક અસત્ય બેલી અન્યને છેતરવા પણું)-મિથ્યાત્વશલ્ય (તત્વ અંગેની વિપરિત સમજણ), એ અઢાર અશુભ કાર્યોને પાપ કહેવાય, માટે એ પાપસ્થાનક
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મશુદ્ધિને પરમ માગે છે. પા૫ પ્રવૃત્તિનાં એ અઢાર સ્થાને છે. પાપના એ માગે. છે. આ પાપ પ્રવૃત્તિઓના પચ્ચકખાણ (શપથ–સેગને) ને જૈનશાસમાં વિરતિ કહેવાય છે. સર્વથા નિવૃત્ત ન થઈ શકે. તેવાઓ માટે દેશવિરતિ કહેવાય છે. અર્થાત્ અંશથી વિરતિ, પણ થઈ શકે છે. આ પાપ પ્રવૃત્તિઓથી સર્વથા નિવૃત્ત. રહેનાર તે સર્વ વિરતિધર કહેવાય છે. આ રીતે વિરતિ એજ મુખ્ય ધર્મ છે.
હવે એક બાબત સમજવી જરૂરી છે કે શાસ્ત્રમાં પાપસ્થાનકે તે હિંસા વિગેરે અઢાર ગણાવ્યાં હોવા છતાં પ્રતિજ્ઞા તે પહેલા પાંચની જ બતાવી છે. કારણું કે પહેલાં પાંચ તે બાહા પ્રવૃત્તિમય હેવાથી તેની પ્રતિજ્ઞાનું પાલન શક્ય છે. જ્યારે છેલ્લાં તેર તે અત્યંતર અને વચન તથા વિચાર સ્વરૂપ હોવાથી તેની પ્રતિજ્ઞા અશકય નહિ તે
શક્ય તે જરૂર છે. માટે પહેલાં પાંચની પ્રતિજ્ઞા પૂર્વક છેલ્લાં તેરમાં વિવેક રાખનારે અવિરતિથી તે મુક્ત જ ગણાય છે. અર્થા-વિરતિધારક રહી શકે છે. અને એ રીતે અવિરતિથી મુક્ત થનાર મનુષ્યનું મન, શેષ તેર પાપ સ્થાનકના વિચારમાં કદાચ ભટકે તે પણ તે કઈ કાર્યને નિપજાવવા સમર્થ થતું નથી. કારણ કે એ તેર વડે થતું અનર્થ તે પહેલા પાંચમાં પ્રવર્તવા વડે જ થાય છે. જેથી પ્રથમનાં પાંચના પચ્ચકખાણ માં તેના ઉત્પાતને તે દુધના ઉભરાની માફક બેસી જતાં વાર લાગતી નથી. માટે પાંચનાં પચ્ચકખાણ તે તેની કિલ્લેબંધી છે. જેમ પાણી ૧૩
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
આત્મવિજ્ઞાન નાખવાથી ઉભરાતું દુધ બહાર નીકળી શકતું નથી. અને અંદર અંદર જ સમાઈ જાય છે, તેવી રીતે તેર પાપસ્થાનકરૂપ દુધના ઉભરામાં પહેલા પાંચનાં પચ્ચકખાણ (પ્રતિજ્ઞા-શપથ) રૂપ પાણી નાખવાથી તે ઉભરે જલ્દી બેસી જાય છે. માટે જ જ્ઞાનિઓએ કહ્યું છે કે અઢારે પાપસ્થાનકેને જીવનમાંથી હટાવવા માટે પહેલાં પાંચની પ્રતિજ્ઞા કરી લેવાનું અત્યંત જરૂરી છે.
દુશમનને નિઃશસ્ત્ર બનાવવાથી દુમને કાયર બની છેવટે ભાગી જ જાય છે. તેવી રીતે પહેલાં પાંચ પાપસ્થાનક તે શેષ તેર પાપરૂપી દુમિનેનાં શસ્ત્રો છે. તે શસ્ત્ર પડાવી લેવાથી પાપરૂપી દુશમનની ટોળકી હતાશ બની જાય છે. અને આત્મ સ્વરાજયમાં નુકસાન કરવા અશકત બને છે.
આત્મસ્વરાજ્યમાં પ્રથમનાં પાંચ પાપસ્થાનકેથી નુકસાન થવાપણું તે રાગદ્વેષ ઉપર જ અવલંબિત છે. તેથી જ પ્રતિક્રમણ સમયે ન વ નવા દરેક વ્યતેને અંગે બેલાય છે. આત્માને થતું નુકસાન રાગદ્વેષ ઉપર જ અવલંબિત ન હેત તે સાધુને નદી ઉતરવામાં, મૃગલાં વગેરે જાનવરે અંગે પુછનાર શિકારીને ઉલ્ટ મા બતાવવામાં, અને સાધુને એ મુહપત્તિ વગેરે ચરિત્રનાં ઉપકરણો રાખવામાં અનુક્રમે હિંસા,અસત્ય અને પરિગ્રહનું પાપ લાગત.
પરંતુ એ રીતે વર્તવામાં કેઈપણ સમજુ માણસ અધમ કહી શકે જ નહિ. એટલે હિંસાદિ પાંચ કાર્યો દ્વારા કર્મબંધ સ્વરૂપે આત્માને થતું નુકસાન, મુખ્યત્વે તે રાગ
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મશુદ્ધિને પરમ માર્ગ દ્વેષને જ અવલંબીને છે. આ પાંચ કાર્યોમાં મૈથુન (અબ્રહ્મ) સિવાય ચારમાં અપવાદ છે. કેવલ મૈથુન અપવાદીક નથી.. કેમકે મૈથુનનું કાર્ય રાગ દ્વેષ વિના સંભવી શકતું નથી. ઉપરોક્ત હકીકતના કારણે સર્વ પાપસ્થાનકેને સમાવેશ રાગ અને શ્રેષમાં કરી લેવાથી રાગ અને દ્વેષ એમ બે પ્રકારે પાપને ઓળખાવી શકાય. - અનાદિકાળથી જીવને જન્મ-મરણના ચક્રદ્વારા આ સંસારમાં રઝળાવી–રખડાવી દુઃખી-દુઃખી બનાવી રાખનાર તે રાગ અને દ્વેષ જ છે આ રાગ અને દ્વેષરૂપ વાસનાએ એ જ આત્માની અસલ શક્તિ અને સ્વરૂપને આચ્છાદિત બનાવી દીધાં છે. પિતે કેણ છે અને પોતાની અસલી ચીજ શું છે, તેને ખ્યાલ ચૂકી જઈ રાગ દ્વેષની વૃત્તિવંત જીવ, અહંતા અને મમતાની શૃંખલામાં જબ્બર જકડાઈ. ગયો છે.
અહંતા એટલે મિથ્યાભિમાન; અને મમતા એટલે પિતાની નહિ, અર્થાત્ કાયમી માલીકી સ્વરૂપે નહિ રહેનાર વરતુ પ્રત્યે મારાપણાની બુદ્ધિ, તેવી વસ્તુ અંગેની રૂચિઆસક્તિ તે રાગ, અને તેમાં પ્રતિકુળતા સર્જક તત્ત્વ પ્રત્યે વર્તતે દુર્ભાવ તે દ્વેષ કહેવાય છે.
રાગ-દ્વેષને ઉત્પન્ન કરનાર મમતા છે. અને મમતાને. ઉત્પન્ન કરનાર અહંતા (મિથ્યાભિમાન) હાઈ સર્વ દુઃખનું મૂળ જ અભિમાન છે. છે, “અહં અને મમ” એ આત્માના સ્વાથ્યને હણનાર
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
આત્મવિજ્ઞાન વિષ છે. જ્યારે “નાદું તુ મમ” એ અહંતા અને મમતાને હણનાર જાંગુલી મંત્ર છે. આ જાંગુલી મંત્રને ઉપયોગ કરનાર વિવેકીજને જ રાગ-દ્વેષથી બચી જઈ આત્મિક શાંતિને અનુભવે છે. આ રાગ દ્વેષસ્વરૂપ ભાવથી વિરામ પામવું તેને જ ચારિત્ર કહેવાય છે.
રાગ દ્વેષની વૃત્તિથી જ અભામાં કર્મનો પ્રવાહ વૃદ્ધિ પામી સંલગ્ન બની રહે છે. અને કાળપરિપકવતાએ તે સંચિત કર્મ, પ્રારબ્ધસ્વરૂપે જીવને પિતાનો સ્વભાવ દર્શાવવાનું શરૂ કરે છે. તે સમયે પુનઃ જીવ રાગ-દ્વેષી બની રહેતા હોવાથી ફેર નવાં કર્મોનું આગમન આત્મામાં થવા પામે છે. વળી પણ તે કર્મના પરિપાક અનુસાર નવાં રાગાદિ ભાવોની સૃષ્ટિ, જીવમાં પેદા થાય છે. જ્યાં સુધી જીવ, પિતાના વિવેક અને ચારિત્રથી રાગાદિ ભાવેને નષ્ટ કરી શકતા નથી, ત્યાં સુધી એ પ્રમાણે રાગાદિ ભાવ અને કર્મના સંબંધનું ચક ચાલુ જ રહે છે.
સારાંશ એ છે કે જીવની રાગ-દ્વેષાદિ વાસનાઓ. અને કર્મબન્ધની ધારા, તે બીજ–વૃક્ષને સંતતિની માફક અનાદિ કાળથી ચાલુ છે. કર્મના ઉદય સમયે રાગ અને દ્વેષ ઉત્પન થાય છે. અને તકાળે જીવની જે આસકિત હોય છે, તે જ ન કર્મ બંધ કરાવે છે.
આ પ્રમાણે જ્યારે પૂર્વબદ્ધ કર્મથી રાગાદિ, અને રાગાદિથી નવાં કર્મ બંધાતાં જ રહેતાં હોય તે તે પછી -રાગાદિ ભાવ અને નવા કર્મસંબંધનું ચક કયારે ય પણ
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મશુદ્ધિના પરમ મા
૧૯૭
ઉચ્છેદ્ય થઈ શકે નહિ, અને તેને ઉચ્છેદ્ય થયા વિના જીવ, શાશ્વતસુખને પામી શકે જ નહિ. એવી આશકા કેમઇને ચ થાય તે સ્વાભાવિક છે. પણ તે આશંકા વ્ય છે. કારણુ કે અહી. સમજવુ જરૂરી છે કે કેવળ પૂ બદ્ધ ક ફળને ભાગવવામાં નવે કમ બધ નથી થતુ. પર ંતુ તે ભાગ્યકાળે જે નવા રાગાદિ ઉત્પન્ન થાય તેા જ તેનાથી ક બંધ થાય છે. સમ્યગ્દષ્ટિ (તત્ત્તાતત્ત્વના વિવેકી) જીવા તે પૂકમના ભેાગસમયે નવા
ભાવ
ગાદિભાવ નહિ કરતા હેાવાથી તેમને માટે દેત અવસ્થાને પ્રાપ્ત પૂ`બદ્ધક તે નિર્જરા ( છૂટી જવાનું) નું કારણુ અને છે. જ્યારે મિથ્યાષ્ટિ એટલે તરવાતત્ત્વના અવિવેકીજને તે નવા રાગાદ્ઘિને આધિન બની પુનઃ પુનઃ નવા કેબધ કરતા રહે છે.
સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ, પૂર્વીબદ્ધ ક્રમેય સમયે ઉપસ્થીત થતા રાગાદિ ભાવાને પેાતાના વિવેકથી શાન્ત કરી દે છે. અને તેમાં નવી આસક્તિ થવા દેતા નથી. એ કારણથી તેમનાં જુનાં કમે પેાતાનુ ફળ બતાવીને આત્મામાંથી ખરી પડે છે–નિજ રી જાય છે-છૂટાં પડી જાય છે. અને તેની જગ્યાએ નવાં કર્મોના બંધ થઇ શકતા નથી. એ રીતે સભ્યષ્ટિ જીવ દરેક રીતે સમતાવત મની ચાલે છે. અને મિથ્યાષ્ટિ જીવ હુંમેશાં નવી વાસના અને આસકિતના કારણે ક બન્ધનામાં વધુ જકઢાતા જાય છે.
રાગ અને દ્વેષ તે જૈનપારિભાષિક શબ્દમાં કાય
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
આત્મવિજ્ઞાન કહેવાય છે. એટલે ટૂંકમાં કહીયે તે કષાય જ પાપસ્વરૂપ છે. સર્વ પાપસ્થાનકે તેમાં અંતર્ગત બની જાય છે. વસ્તુ પ્રત્યે રાગ-દ્વેષની વૃત્તિના કારણે જીવ જે ભાવે પરિણમે છે, તે ભાવોને જ કષાય કહેવાય છે. અહીં કષ એટલે સંસાર અને આય એટલે લાભ જે અપાવે તે કષાય, અર્થાત્, સાંસારિકભાવે અપાવે તે કષાય. આ કષાયે, ક્ષમા-સરલતા -નમ્રતા અને નિર્લોભતાના (અનાશકિત) ભાવોને ઢાંકી દઈ
ધાદિક ભાવોનું વેતન કરાવે છે. તે કયારેક ધ સ્વરૂપે. ક્યારેક માન (અભિમાન) રૂપે, ક્યારેક માયાપણે અને ક્યારેક લભપણે વતે છે.
૧. ગુસ્સો, કજીયે, ઈર્ષા, પરસ્પરમત્સર, ખેદ, ઉગ્ર રેષ, હૈયાને ઉકળાટ, રીસાળપણું, બળાપો, એ વિગેરે દ્વારે કેઈને તિરસ્કાર કરે, ઠપકો આપે, સાથે ન રહી શકવું, સામાના ઉપકારને વિસરી જ, બીજાની સાથે સમાનપણે નહિ વર્તવું, વિગેરે ઘણી લાગણીઓને ધમાં સમાવેશ થાય છે.
૨. અહંતા (જાત્યાદિમદ), બીજાઓની હલકાઈ અને પિતાની પ્રશંસા બોલવી, બીજાઓને પરાભવ કરે, પરની નિંદા, બીજાઓ પ્રત્યે અસદ્ભાવ ઉપરાંત બીજાઓને વગેવવા, કોઈને ઉપકાર ન કરે, બીજાના ગુણોને ઢાંકવા, પિતાની મોટાઈની લાગણી વિગેરેને માન કહેવાય છે.
૩ વકતા, ગુપ્ત પાપાચાર, કુડકપટ, બીજાને ઠગવા, હદયના ભાવને છુપાવ, પિતાના સ્વાર્થ માટે ગાંડામાં
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મશુદ્ધિને પરમ માર્ગ ગણાવું, મૂર્ખની ચેષ્ટા કરવી, ગુપ્ત આચરણ, વકબુદ્ધિ, વિશ્વાસઘાત, બહાર દેખાવ કૃત્રિમ કરે, બીજાને ઠગવાની યુકિતઓ કરવી, બીજા ઉપર તરાપ મારવાને પ્રપંચ કરે, શબ્દની મીઠાસ રાખી વિપરીત વર્તન કરવું, વિગેરેને માયામાં સમાવેશ થાય છે.
૪ એકઠું કરવાને સ્વભાવ, કઠોરતા, અતિમમતા, કપણુતા, છતી સામગ્રીએ ભૂખ્યા રહેવું, ત્રણ લોકની વસ્તુ પિતાને મળી જાય તે સારું એમ ઈચછવું, વિગેરે લેભનાં રૂપે છે.
આ ક્રોધાદિ ચારે, તીવ્ર અને માદાદિરૂપે અસંખ્યાત ભેદે વતે છે. પરંતુ તે લક્ષમાં ન આવી શકે માટે તે દરેકને અનન્તાનુબંધી અપ્રત્યાખ્યાનીય, પ્રત્યાખ્યાનીય અને સંજવલન એમ શૂલપણે ચારેભેદે શાસ્ત્રમાં બતાવ્યા છે.
એ અનન્તાનુબંધી આદિ ચારભેદે વર્તતા ક્રોધ-માન –માયા અને લેભ કષાનું સ્વરૂપ કેવું છે, અને કે કષાય ક્યા આત્મિકગુણને ઘાત કરનાર છે, તથા તે પ્રત્યેક કઈ કઈ જાતની તીવ્રતા મંદતાવાળા છે. તેનું વિશદ વર્ણન, જૈનદર્શનના કર્મસાહિત્યમાં બહુ જ સુંદર રીતે જોવા મળે છે. વળી મહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજે બાળજીવોને સરલતાથી બોધ પામવા માટે ક્રેધાદિ ચાર કષાયે ઉપર દરેકની માત્ર પાંચ પાંચ ગાથાની તથા અઢારે પાપ સ્થાનકની સજઝા બનાવેલી છે. ક્રોધાદિ ચારે ઉપર અનુક્રમે ચંડકૌશિક નાગ, રાવણ, મલ્લીનાથ ભગવાનને જીવ, અને સુષુમ ચક્રવર્તીનાં દષ્ટાંતે દ્વારા કષાયથી થતા નુકસાનનું સુંદર વર્ણન દર્શાવ્યું છે.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
આત્મવિજ્ઞાન સર્વજતના કષાયે પૈકી અનન્તાનુબધી સિવાયના અન્ય કષા, પાપભીરુ આત્માઓને અશક્ય સંયોગના કારણે પાપ કાર્યોની વિરતિ, અશે યા સર્વાશ ન થવા દે સશે વિરતિધારકને પણ ક્યારેક મૂંઝવે.
પરંતુ અનંતાનુબંધી કષાયે તે આ પપ સ્થાનકેની હકીકત અને તેથી આત્માને થતા નુકશાનની માન્યતાને પણ સ્વીકારવા દેતા નથી. જો કે આ વાસ્તવિક માન્યતારૂપ આત્માન સમ્યગ્દર્શન ગુણનું આવરણ કરનાર તે મિથ્યામિહનીય નામનું કર્મ છે, પરંતુ તેમાં સહાયક અનંતાનુ બંધી કષાયે છે. તે સમ્યગ્દર્શનમાં સહાયક આચરણેને કરવા દેતા નથી.
અહિં એક વાત સ્પષ્ટ કરવી જરૂરી છે કે પાપની વિરતિ અને પાપની આલોચના, એને જ મુખ્યધર્મ કહેવાથી પુન્ય કાર્યને નિષેધ થઈ જવાની ગેર સમજ નહી થવી જોઈએ. કારણ કે પાપની વિરતિ કરવા અને પાપથી બચી જવા માટે અનુકૂળ સામગ્રીની પ્રાપ્તિમાં પુન્યધર્મની ખ સ જરૂર રહે છે. પણ પુચકાર્યમાં લક્ષ્ય તે પાપનિવૃત્તિનું જ હોવું જોઈએ. પાપવૃત્તિને રોકવાની ઉપેક્ષા કરી માત્ર પુન્ય કાર્ય કરવા માત્રથી આત્મશુદ્ધિ થઈ શકતી નથી. એ. ભૂલવું ન જોઈએ. સર્વ પાપથી નિવૃત્ત બની, પૂર્વ સંચિત પાપની નિર્જરા માટે આલેચના-પશ્ચાતાપ અને પ્રાયચ્છિત દ્વારા આત્મશુદ્ધિને વરી, શાશ્વત સુખ સ્થાનરૂપ પરમપદ મેક્ષને પામે એજ શુભેચ્છા.
સમાપ્ત
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ હવે પછી ગ્રંથ પ્રકાશનની મારી ભાવના જૈનદર્શન એ લેાકોત્તર આસ્તિક દર્શન છે. તેનું તત્ત્વજ્ઞાન ખરેખર લાકેત્તર છે. એ લોકોત્તર તત્ત્વજ્ઞાનના, આમવાદ-કર્મવાદ અને સ્યાદ્વાદ, એમ ત્રણ કેન્દ્રો છે. આ ત્રણેયનું સાંગોપાંગ જ્ઞાન, એ જ વાસ્તવિક વિજ્ઞાન છે. જૈનદર્શનના આ ત્રણેયનું તત્ત્વજ્ઞાન, એ જ ખરો અસ્તિકવાદ છે. માટે જ આ વિજ્ઞાનને જીવનમાં જાણવા-માણવા માટે આસ્તિક આત્માએ સદા ઉસુક હોય છે. ઉપરોક્ત ત્રણેય તત્ત્વજ્ઞાનના વિષયને સરલતાથી સમજુ જાવતાં સાત પુસ્તકે, મારી અહેપ બુદ્ધિ અનુસાર લખી, પ્રકાશિત કર્યા બાદ હવે " જૈનદર્શનનું પદાર્થ વિજ્ઞાન ) પુસ્તક ધારિત કરવાની મારી ભાવના છે. આ પુસ્તકમાં જિનકથિત દ્રવ્યો (મૌલિક તત્ત્વ), તેના ગુણ અને પર્યાય, પુદ્ગલ દ્રવ્યના વિવિધ સ્વરૂપની વિચારણા, ચમનલનથી નહી દેખી શકાતાં અને વર્તમાન વૈજ્ઞાનિકોનું વિજ્ઞાન પણ પહોંચી ન શકે તેવા પરમોશુનું વર્ણન, કાર્યોત્પત્તિનાં પાંચ સમવાય કારણો, પ્રારબ્ધ અને પુરૂષાર્થ, આધ્યામિક - વિકાસક્રમ, ભાવપેચક, ઈત્યાદિ વિષયનું વિશદ વર્ણન, સૈદ્ધાત્ત્વિક પ્રમાણો–બુદ્ધિગમ્યતર્કો, અનુ માને અને દૃષ્ટતાથી વર્ણવામાં આવેલ છે. ( પ્રથમનાં પુસ્તકની જેમ, આ પુસ્તક માટે આર્થિક અનુકુળતા અમને જેટલી વહેલી મળી જશે, તેટલું વહેલું આ પુસ્તક છપાવી શકાશે. તત્ત્વજ્ઞાનરસિક સદ્ગૃહસ્થ, આ પુસ્તક પ્રકાશનની આર્થિક અનુકુળતામાં જલદી સહાયક બની રહે એ જ શુભેચ્છા. લી. : ખુબચંદ કેશવલાલ પારેખ, મુ. વાવ ( બનાસકાંઠા ઉ. ગુ.) પીન. 3855 ૧પ