________________
૧૯૮
આત્મવિજ્ઞાન કહેવાય છે. એટલે ટૂંકમાં કહીયે તે કષાય જ પાપસ્વરૂપ છે. સર્વ પાપસ્થાનકે તેમાં અંતર્ગત બની જાય છે. વસ્તુ પ્રત્યે રાગ-દ્વેષની વૃત્તિના કારણે જીવ જે ભાવે પરિણમે છે, તે ભાવોને જ કષાય કહેવાય છે. અહીં કષ એટલે સંસાર અને આય એટલે લાભ જે અપાવે તે કષાય, અર્થાત્, સાંસારિકભાવે અપાવે તે કષાય. આ કષાયે, ક્ષમા-સરલતા -નમ્રતા અને નિર્લોભતાના (અનાશકિત) ભાવોને ઢાંકી દઈ
ધાદિક ભાવોનું વેતન કરાવે છે. તે કયારેક ધ સ્વરૂપે. ક્યારેક માન (અભિમાન) રૂપે, ક્યારેક માયાપણે અને ક્યારેક લભપણે વતે છે.
૧. ગુસ્સો, કજીયે, ઈર્ષા, પરસ્પરમત્સર, ખેદ, ઉગ્ર રેષ, હૈયાને ઉકળાટ, રીસાળપણું, બળાપો, એ વિગેરે દ્વારે કેઈને તિરસ્કાર કરે, ઠપકો આપે, સાથે ન રહી શકવું, સામાના ઉપકારને વિસરી જ, બીજાની સાથે સમાનપણે નહિ વર્તવું, વિગેરે ઘણી લાગણીઓને ધમાં સમાવેશ થાય છે.
૨. અહંતા (જાત્યાદિમદ), બીજાઓની હલકાઈ અને પિતાની પ્રશંસા બોલવી, બીજાઓને પરાભવ કરે, પરની નિંદા, બીજાઓ પ્રત્યે અસદ્ભાવ ઉપરાંત બીજાઓને વગેવવા, કોઈને ઉપકાર ન કરે, બીજાના ગુણોને ઢાંકવા, પિતાની મોટાઈની લાગણી વિગેરેને માન કહેવાય છે.
૩ વકતા, ગુપ્ત પાપાચાર, કુડકપટ, બીજાને ઠગવા, હદયના ભાવને છુપાવ, પિતાના સ્વાર્થ માટે ગાંડામાં
