________________
આત્મવિજ્ઞાન રૂપી અને અરૂપી સર્વ વસ્તુઓને જાણી શકવાની અમેઘ શક્તિ, પ્રત્યેક આત્મામાં રહેલી છે. આવા અનંત જ્ઞાનના ધારક એવા આત્માની તે જ્ઞાનશક્તિ, જ્ઞાનાવરણીયનામે કર્મ પુદ્ગલના આવરણથી અવરાઈ ગયેલી છે. જ્યાં સુધી આ જ્ઞાનાવરણયનામે કર્મ પુદ્ગલનું આવરણ આત્મામાં ચાલુ રહે છે, ત્યાં સુધી જગતમાં રહેલી કેઈપણ વસ્તુને આ આત્મા, ઈન્દ્રિયપણરીતે જાણી શકતું નથી. ઈન્દ્રિય અને મન વડે કરીને જાણવું તે મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. જ્ઞાનાવરણીય કર્મથી આચ્છાદિત આત્મા, ઈન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ વસ્તુના સ્વરૂપને જ જાણું–અનુભવી શકે છે. માટે તેવા જ્ઞાનને મતિજ્ઞાન કહેવાય છે.
કેઈપણ વસ્તુ ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ થયા બાદ મતિજ્ઞાન વડે “ જાણેલી તે વસ્તુઅંગેના સંસ્કાર આત્મામાં રાશિત થાય છે. એટલે ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ અનુભવેલ વસ્તુ, ઇન્દ્રિયપરોક્ષ થયા બાદ પણ વસ્તુ અંગેના તે રક્ષિત સંસ્કારે દ્વારા તે વસ્તુના સ્વરૂપને જીવ અનુભવી શકે છે. માટે ઇંદ્રિયપરોક્ષ અવસ્થામાં પણ વસ્તુસ્વરૂપને અનુભવવામાં, ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ સમયે પ્રાપ્ત કરેલા, પૂર્વના સંસ્કાર જ કારણરૂપ છે. તે - સંસ્કારે પ્રગટ થવાથી પૂર્વ અનુભવેલ વસ્તુને વૃત્તાંત
જીવને યાદ આવે છે. દાખલા તરીકે અગ્નિની ઉણુતાને, કેરીના રસને, ગુલાબના ફૂલની સુગંધને, દિલ્હીની બજારને કે માલકોશ રાગની તર્જને એક વખત ઇંદ્રિય પ્રત્યક્ષ થયા -બાદ, કેટલેક દીર્ઘ સમય વીત્યે તે તેની પ્રત્યક્ષતાના
