________________
૧૨૮
આત્મવિજ્ઞના. ભારતના સર્વમાન્ય સિદ્ધાન્ત પ્રમાણે જીવનું દરેક કાર્ય, દરેક શબ્દ, દરેક વિચાર, દષ્ટ કે અદષ્ટ ફળ આપે જ છે. તે એનું ઈનામ કે સજા છે તે ફળ, જીવને એના એય ભવમાં ય મળે છે, પરંતુ ઘણાખરા પ્રસંગમાં તે પછીના ભમાં જ મળે છે. જીવનાં કર્યા કર્મને સરવાળો એના નવા ભવના કારણભૂત બની રહે છે. મૃત્યુ પછી થવાના ભવના પરિમાણ અને પ્રકાર એ કર્મથી જ નકકી થાય છે. એક ભવ સમાપ્ત થવા પછી કરેલ કર્મ ભોગવવા માટે બીજો ભવ (જન્મધારકતા) લેવું જ પડે છે. એ રીતે કર્મની સાથે કર્મનાં ફળને પણ ચેકકસ સંબંધ છે. ભૂતકાળના સંચિત કર્મના પ્રતાપે જ જીવ, વર્તમાન અવસ્થા ભગવે છે.
જીવ પ્રત્યેક ભવમાં જે જે સંગે પ્રાપ્ત કરે છે, તે પૂર્વકૃત કર્મનું ફળ છે. વર્તમાન સંગ તે પૂર્વકૃત કર્મનું ફળ છે. અને વર્તમાન કર્મ, તે ભવિષ્યમાં પ્રાપ્ત થવાના સંયોગનું કારણ છે. પિતાનું સારું કે નરસું ભવિષ્ય, ભલા કે બુરા કાર્યોથી જીવ સ્વયં જ બનાવે છે.
કર્મના ચેગે જ જીવ, પુનઃ પુનઃ જન્મમરણના ચકાવામાં ઘૂમ્યા કરે છે. અને નવાં નવાં શરીર ધારણ કરે છે. વિવિધ શરીર ધારણ કરવા માટે જીવ, વિવિધ ગતિમાં જન્મ પામે છે. ગતિ (મનુષ્ય–જાનવર-દેવ-નારકી) પામનારને શરીર, અને શરીર પામનારને ઈંદ્રિયે ઉત્પન્ન થાય જ છે.
