________________
૧૭૨
આત્મવિજ્ઞાન –સ્વથી ઉત્પન્ન થતું અને પરાઈ એશિયાળ વિનાનું સ્વા. ધીન તથા ઈન્દ્રિયેને અગોચર સુખ છે. કહ્યું છે કે –
परस्पृहा महादुःखं, निस्पृहत्वं महासुखम् । एतदुक्तं समासेन, लक्षण सुखदुःखयोः ।
અર્થ–પરની આશા–લાલસા કરવી તે મહા દુઃખ છે. અને નિસ્પૃપનું તે મહાસુખ છે. એ સંક્ષેપથી સુખ અને દુઃખનું લક્ષણ કર્યું છે.
એક જૈનમહાભાએ પણ ગુજ૨ ભાષામાં આ હકીક્તને અંગે એક સક્ઝાય (કાવ્ય)માં કહ્યું છે કે– પરકી આશ સદા નિરાશા, એ હે જગજન પાસા; છે કાટકું કરે અભ્યાસા, લહે સદા સુખવાસા.
આપ સ્વભાવમાં અવધુ સદા મગનમેં રહેના.
ગુર્જર ભાષીય કાવ્યની આ એક જ કડીમાં સુખપ્રાપ્તિને સરલ ઉપાય કાવ્યક્તએ દર્શાવી દીધો છે. પરંતુ આ રીતના સુખઅંગેની વિપરીત સમજવાળા અજ્ઞાની છે. પૌગલીક યા સંગીક પદાર્થની અનુકૂળતાને જ ઈષ્ટ ગણી તેમાં રાગ કરે છે. અને પ્રતિકુળતાને અનિષ્ટ માની છેષ કરે છે. તે રાગ-દ્વેષને લીધે જ કર્મ લાગે છે. જેમ તેલથી ચોળેલા શરીર ઉપર રજવડે રંગ લાગે છે, તેમ રાગ-દ્વેષથી યુક્ત એવા આત્માને કર્મને બંધ થાય છે. જેમ લોઢું, ચુંબક પાષાણુની પાસે પોતાની ક્રિયાથી ખેંચાય છે, તેમ રાગી અને દ્વેષી આત્માની પાસે કર્મનાં અણુઓ વિચિત્ર રીતે આકર્ષાઈને આવે છે.
