________________
માન્યતાના સમન્વય
૧૮૩
સાંખ્ય તે પ્રવૃત્તિ” નામે અને જેના તે “ધ” નામે સ્વીકારે છે.
દાનિકોએ કમના પ્રકાર વિવિધ રીતે કર્યાં છે. તા પણ પુણ્ય અને પાપ, શુભ અને અશુભ, ધમ અને અધમ, એ રીતે કમના ભેદે તે બધા દશનામાં માન્ય છે. એટલે એમ કહી શકાય કે કના પુણ્ય અને પાપ, અથવા તે શુભ અને અશુભ એવા જે એ ભેદો પાડવામાં આવે છે, તે પ્રાચિન છે.
પ્રાણિને જે કર્માંનું ફળ અનુકુળ જણાય છે તે પુણ્ય, અને પ્રતિકુળ જણાય છે તે પાપ, એવા અર્થ કરવામાં આવ્યા છે. અને એ રીતના બે ઉપનિષદ્, જૈન, સાંખ્ય ઔદ્ધ, ચેાગ, ન્યાય વૈશેષિક, એ બધામાં મળે છે.
..
આમ છતાં વસ્તુતઃ બધાં દનાએ પુણ્ય હાય કે પાપ, એ બન્ને કને મધન જ માન્યાં છે. અને એ. બન્નેથી છૂટકારા પ્રાપ્ત કરવા એ ધ્યેય સ્વીકાર્યુ છે. આથી જ કમજન્ય જે અનુકુલ વેદના છે, તેને પણ વિવેકીજને સુખ નહિ. કિન્તુ દુઃખ જ માને છે.
દરેક આસ્તિક દનાની એ જ માન્યતા છે કે જીવ અને કર્મોના સંબંધને લીધે જ બધ, વિશ્વપ્રપોંચ છે. અને તેમના વિયાગને લીધે જ જીવાના માક્ષ છે. અધની તરતમતાને આધારે જ મનુષ્ય, દેવ નારક અને પશુ– પક્ષીની કલ્પના છે; અને આ ભવતુ પરભવ સાથે સાદ્રશ્ય છે કે નહિં, એ શકાના આધાર પશુ જીવ અને કનો
