________________
૧૮૪
આત્મવિજ્ઞાન
સંબંધ જ છે. સંક્ષેપમાં સંસાર અને મોક્ષની કલ્પના પણ જીવ તથા કર્મની કલપના ઉપર જ આધાર રાખે છે.
જગતમાં જીવ અને જડ એ બેનું તેફાન છે. જડની સંગતિથી આત્મા દુઃખી થઈ રહ્યો છે. એ સંગતિ ટાળવા માટે આત્મા અને કર્મની ઓળખાણ કરવી આવશ્યક છે. પરંતુ એ ઓળખાણ કરવા પહેલાં તેના અસ્તિત્ત્વની શ્રદ્ધા પહેલી પ્રગટ થવી જોઈએ. કર્મની સત્તા ઘણી પ્રબલ છે. કેઈનું ત્યાં ચાલી શકતું નથી. એમ સમજી કર્મ–બંધનાં કારણથી દૂર રહેવા પ્રયત્નશીલ બની રહેવું, એ જ દરેક આસ્તિક દર્શનેને ઉપદેશ છે.
તાત્પર્ય એ છે કે આત્મા, કર્મસંગ અને વિયેગાદિ તનું જૈનદર્શનમાં જેમ વિસ્તૃત વર્ણન છે, તેમ તેના કરતાં કંઈ સંક્ષેપરૂપે પણ ઈતરદશનેમાંય તેનું વર્ણન તે છે જ. પરંતુ તેને યથાર્થ સમજવા માટે સમ્યગુદ્રષ્ટિ (વિવેકદ્રષ્ટિ) હેવી જોઈએ.
વિવિધ દાર્શનિકની આત્મા અંગેની માન્યતામાં તે આત્મા કેઈના મતે સર્વવ્યાપક હેય, અગર અન્યના મતે અવ્યાપક હેય, કે તેને (આત્માને) એકરૂપ કહે, અગર કે એને અનેકરૂપ કહે, કેઈનું મન્તવ્ય ક્ષણિકત વિષયક હોય. અગર કોઈનું નિત્યત્વ વિષયક હેય, પરંતુ તે સર્વને પુનર્જન્મ અને તેના કારણરૂપે અજ્ઞાન આદિ કંઈકને કંઈક તે માનવું જ પડે છે.
