________________
માન્યતાનો સમન્વય
૧૮૫ સાંખ્ય–ગદર્શન તે, આત્મા–પુરૂષની સાથે પ્રકૃતિને, ન્યાય–વશેષિક દર્શન પરમાણુઓને, બ્રહ્મવાદી–વેદાન્તી તે અવિદ્યા–માયાને, બૌદ્ધદર્શન તે ચિત્તનામની સાથે રૂપને, અને જેનદન તે જીવની સાથે કર્યાણુઓને, સંસારકાલીન વિલક્ષણ સંબંધ માને છે. આ રીતે વર્તતે સંબ છે, તે જ જીવના પુનર્જન્મ અને સુખ–દુઃખનું મુખ્ય કારણભૂત તતવ છે.
પુનઃ પુનઃ થતા જન્મના કારણભૂત આ તત્વને આત્માની સાથે સંબંધ ક્યારથી શરૂ થયે? વળી તે સંબંધ આત્માની સાથે અનાદિકાલીન હોય છે તે અનાદિને નાશ કેવી રીતે થઈ શકે? વળી અનાદિકાળને તે સંબંધ, એક વાર આત્માથી સર્વથા દૂર થયા પછી ફરીને સંબંધ કેમ થઈ ન શકે ? અપુનરાવૃત્તિરૂપ મોક્ષને માનવાવાળા સર્વ દાર્શનિકેએ આ રીતના પ્રશ્નોને ઉત્તર, પિતપતાની જુદી જુદી પરિભાષાઓમાં પણ વસ્તુતઃ એકરૂપે જ પ્રદર્શિત કર્યો છે.
| સર્વ દાર્શનિકેએ આભાની સાથે જન્મના અને સુખ-દુઃખના કારણભૂત એવા તત્વના સંબંધને અનાદિકાલીન જ માન્ય છે. તેઓ સર્વ કહે છે કે તે સંબંધ, અમુક સમયથી જ શરૂ થયો તે બતાવવું અસંભવ જ છે.
જન્મના મૂળ કારણભૂત તે તત્વને વિવિધ દાર્શનિકે અજ્ઞાન, અવિદ્યા, વાસના, કર્મ, દ્રષ્ટ, ભાગ્ય, દૈવ, યા પુરૂષ-પ્રકૃતિભેદ આદિના નામથી વિવિધ રીતે ભલે ઓળ
