________________
૧૮૬
આત્મવિજ્ઞાન ખાવે, પરંતુ સ્વસંમત આત્મા તત્વની સાથે સૂકમતમ એવા કેઈ ને કોઈ પ્રકારના એક મૂર્તતત્વના એ રીતના વિચિત્ર સંબંધને તે સર્વ માને છે. માટે જ સર્વ દાર્શનિકેના મતે, અમૂર્ત એવા આત્મા અને કોઈ મૂર્તપદાર્થને પારારિક સંબંધ નિર્વિવાદ છે.
જેવી રીતે અજ્ઞાન તે અનાદિકાલીન હોવા છતાં પણ નષ્ટ થઈ શકે છે, તેવી રીતે ઉપરક્ત અનાદિ સંબંધ પણ અજ્ઞાનને નાશ થતાંની સાથે નષ્ટ પામે છે. વળી પૂર્ણ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થયા પછી દેશને સંભવ સર્વથા નહિ હેઈ શકવાથી અજ્ઞાન આદિને ઉદય કોઈ પણ રીતે સંભવિત હોઈ શકે જ નહિં, એ રીતે અમૂર્ત અને મૂર્તાને સંબંધ તે અજ્ઞાન જન્ય હેવાના કારણે અજ્ઞાનના અભાવે તેને પણ પ્રાદુર્ભાવ થઈ શકે જ નહિં.
આ રીતે આત્માની સાથે જે મૂર્ત પદાર્થને અનાદિકાલીન પારસ્પરિક સંબંધ બની રહેલ છે, અને જેના કારણે જ જીવને પુનઃ પુનઃ જન્મ-મરણના ચકાવામાં ઘૂમી ધૂમને પરેશાન થવું પડે છે, તે મૂર્ત પદાર્થ, જૈનદર્શનની માન્યતાનુસાર, જીવના મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને યેગ સ્વરૂપ અશુદ્ધ ભાવથી આકર્ષાઈ આત્માની સાથે ક્ષીરનીરવત્ યા લેહાશિવત્ વળગી રહેલ, કાર્મણવર્ગણા (કમરૂપે પરિણમન પામવાની યોગ્યતાવાળા અને વિશ્વમાં સર્વત્ર અતિસૂમ સ્વરૂપે વર્તતા પુદ્ગલ દ્રવ્યના અણુ
