________________
૧૩૪
આત્મવિજ્ઞાન્ય બાહ્ય કારણેને જ સમજી શકે છે. પરંતુ વાસ્તવિક રીતે તે એ બાહ્ય કારણો દ્વારા વર્તતા જીવના રાગ-દ્વેષાદિ ભાવસ્વરૂપ આંતરિક કારણથી જ કર્મ બંધાય છે.
આમાની સાથે અગ્નિલેહવત્ યા સુવર્ણમૃત્તિકાવત સંબંધિત બની રહેતાં કર્મો, એ એક જડપદાર્થની જ અવસ્થા છે. અમુક પ્રકારના જડપદાર્થમાથી જ કર્મ સ્વરૂપે તેનું સર્જન થાય છે. જેમાંથી કર્મનું સર્જન થાય છે, તે આ બ્રહ્માંડમાં સર્વત્ર જગ્યાએ સૂક્ષ્મ સ્વરૂપે વતી રહેલ અને સામાન્ય માનવીને દ્રષ્ટિગોચર થઈ ન શકે તેવી જડપદાર્થની વિવિધ જાતે પૈકીની એક જાત છે. તે જાતને કાશ્મણવર્ગની સંજ્ઞાથી જૈનદર્શનમાં સમજાવી છે. આ હકીક્ત કેવળ જૈનશાસ્ત્રોમાંથી મળી શકે છે. સામાન્ય બુદ્ધિવાળાને અગમ્ય લાગે તે સ્વાભાવિક છે, પરંતુ પૂર્વગ્રહ છેડી આ વિષયના જ્ઞાતા પાસેથી આ હકીક્ત સમજવાને પ્રયત્ન કરનારને તે બાબત તર્કસદ્ધ અને બુદ્ધિગમ્ય બની શકે તેવી અને રસપ્રદ છે. આ વિષય અતિ વિશાલ અને ગહન હોવાથી તેને સ્પષ્ટપણે અને વિસ્તૃત રીતે જૈનદર્શનનાં શાસ્ત્રો અને તેના જ્ઞાતા પાસેથી સમજ જરૂરી હોવાનો અહિં તે માત્ર સામાન્યપણે જ અંગુલિનિર્દેશ કરી છે.
- કર્મો તે આત્માના ગુણોને આવરીને જીવને કષ્ટ પહોંચાડી રહ્યાં છે. રાગ અને દ્વેષ એ ભાવકર્મ છે. કર્મ સ્વરૂપે પરિણામ પામી આત્માની સાથે સંબંધિત બની રહેલ, “કાર્પણ
