________________
૧૫૪
આત્મવિજ્ઞાન સંપદાને “આસુરી સંપદા”ના નામથી ઓળખાવી તે સંપદાઓને ભેગવનાર છની ભેગવટા સમયે વર્તતી બાહ્ય અને આંતરિક જીવનચર્યા દર્શાવી, તે જીવનચર્યાની ભિન્નતા હોવાના કારણરૂપે, પ્રાપ્ત સામગ્રીવાળા ભવથી પૂર્વભવમાં પુણ્યબંધ સમયે પુણ્ય બંધકના લક્ષ્યની શુભાશુભતાને, શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતામાં અનુક્રમે સાત્વિક અને રાજસ તથા તામસ તરીકે દર્શાવતી હકીકતને ગીતાના અધ્યયન સત્તરમામાં ૧૪થી ૨૨ સુધીના નવ પ્લેટમાં કહ્યું છે કે
દેવતા, દ્વિજ, ગુરૂ અને જ્ઞાનીઓનું પૂજન, વળી પવિત્રતા, સરલતા, બ્રહ્મચર્ય અને અહિંસા એ શારીરિક તપ કહેવાય છે.
ઉદ્વેગ ન કરે તેવું સત્ય-પ્રિય અને હિતકર વચન તથા સ્વાધ્યાય ( અર્થાત્ સર્વોત્તમ કર્તવ્ય-પ્રાપ્તવ્યમાં પ્રેરે અને જેડે એવા ગ્રંથ ઈત્યાદિનું શ્રવણ-પાઠન-પાઠન) એ વાણીમય તપ કહેવાય છે.
મનની પ્રસન્નતા, સૌમ્યતા, મન, મનોનિગ્રહ અને ભાવશુદ્ધિ (નિષ્કપટપણું), એ માનસિક તપ કહેવાય છે,
ફળની આકાંક્ષા વિનાના સાવધાન મનુષ્યએ પરમશ્રદ્ધાથી આચરેલા એ ત્રણ પ્રકારના તપને સાત્વિક કહે છે.
સત્કાર, માન કે પૂજા માટે તેમજ દંભવડે જે તપ કરાય છે, તે અસ્થિર અને નાશવંત તપને રાજસ કહેલું છે.
વિવેક રહિત આગ્રહથી પિતાને પીડીને અથવા બીજાના નાશને માટે જે તપ કરાય છે, તેને તામસ કહેલું છે.
