________________
૧૫૮
આત્મવિજ્ઞાન ઉપરોક્ત હકીકતમાં તિમિર તે પાપસ્વરૂપે અને શ્વેત તે પુણ્ય સ્વરૂપે સમજવું. હીનકુળ અને ઉચ્ચકુળ તે અનુક્રમે પૂર્વકૃત પાપના ફળસ્વરૂપ અને પુણ્યના ફળ સ્વરૂપે પ્રતિકુળતા અને અનુકુળતા સર્જક કુટુંબ સમજવાં.
જે કે કુળ-જાતિ-રૂદ્ધિ-બળરૂપ–એશ્વર્ય–શ્રત અને લાભ, એ આઠેયની અનુકુળતા પુણ્યોદયથી જ પ્રાપ્ત થતી હોવા છતાં, તેમાં કુળ સિવાય શેષ સાતેયની અનુકુળતાપિષક તે ઉચ્ચકુળ જ હેવાથી, જન્મ પ્રાપ્તિમાં પુણ્યોદયની મુખ્યતા તો ઉચ્ચકુળની પ્રાપ્તિમાં જ છે. કુળ સિવાય શેષ સાતેયની અનુકુળતા હોવા છતાં એ સાતેને સંસ્કાર પિષક તે ઉચ્ચકુળ જ બની રહે છે.
પુણ્ય-પાપ – આત્મા–પરમાત્મા –મેક્ષ-પુનર્જન્મ, એ વગેરેના ખ્યાલ પૂર્વક થતી જીવનચર્યા તે અધ્યાત્મક છે. અને તેવા આધ્યાત્મિક વિકાસમાં સહાયક સંસ્કારોને જ સુસંસ્કાર કહેવાય છે. તેવા સુસંસ્કારનું પિષક જે કુળ તેને ઉચ્ચકુળ કહેવાય છે. જેમ જેમ પિષક તત્ત્વ વધારે તેમ તેમ તે કુળની ઉચ્ચતા વિશેષ ગણાય છે.
સુસંસ્કાર વિકસાવતાં પણ નીચકુળના સંયોગો અંતરાય ભૂત થાય છે. હરિબળમચ્છી, પ્રત્યાખ્યાનમાં પહેલો મસ્ય છોડી મૂકવાને નિયમ કરે છે. પણ જીવદયાનું સ્વરૂપ સમજાયા છતાં, સર્વથા મત્સ્ય નહિં પકડવાને નિયમ તે ગ્રહણ કરી શકતું નથી. એટલે હીનકુળમાં એટલી બધી મુશ્કેલીઓ હોય છે, કે ધાર્યું કરી શકાતું નથી.
