________________
પુનર્જન્મ
કેટલાક લેકે પાંચ ભૂત સાથે છઠ્ઠો પદાર્થ “જીવ” માને છે, પરંતુ તેની ઉત્પત્તિ તથા નાશ, પાંચ ભૂતની સાથે જ માને છે. તેમનું માનવું એવું છે કે-“પાણી તે વરાળરૂપે થાય છે. તે જ વરાળ પાછી પાણી રૂપે થાય છે. વરાળ વસ્તુ દેખાય છે જુદી, પરંતુ તે પાણી જ છે. અગ્નિ તથા પાણીના સંગથી વરાળ ઉદ્દભવી છે. તેમ આત્મા પણ છે તે ખરે, હલન-ચલન-બોલવું વગેરે કામ જીવનું ખરૂં, પરંતુ તે જીવ કે આત્મા જે કહે તે ચીજ, પાંચ ભૂતોથી જ ઉત્પન્ન થયેલી છે. પાણીથી ઉત્પન્ન થયેલ વરાળ, જેમ પાછી પાણીરૂપે થઈ જાય છે, તેમ પાંચ ભૂતેમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ ચેતના-જીવ જે કહો તે પાછે પંચભૂત રૂપે થઈ જાય છે. માટે જીવને ભવાંતર જેવું કંઈ રહેતું નથી.”
આવા મતવાળાએ આત્માને માન્ય ખરો, પણ વાસ્તવિક રીતે નહિ માનતાં ઉત્પત્તિ તથા નાશ અડી જ રાખ્યાં. આ રીતે ભવાંતર (પુનર્જન્મ)ને તેઓએ માન્યું નહિં.
ભવાંતર માનનારને પુણ્ય-પાપની વાત પણ માનવી પડે. અને પુણ્ય-પાપની વાત સ્વીકારનારને સ્વચ્છેદી (અધ્યાત્મ માર્ગથી વિપરીત) જીવન પર પણ પ્રતિબંધ મૂક પડે. એટલે પુનર્જન્મની વાતને જ ઉડાવી દેવાથી ભૌતિકવાદની
