________________
૩૬
આત્મવિજ્ઞાન जातमात्रस्य उपपद्यते । तेन अनुभीयते भूत पूर्वशरीर यत्रानेन आहारोभ्यस्त इति.
અર્થાતુ-તુરતમાં જન્મેલા વાછરડામાં દૂધ પીવાની પ્રવૃત્તિ દેખાય છે. અભિલાષા વિના દૂધ પીવાની પ્રવૃત્તિ થતી નથી. આથી જ સમજાય છે કે જન્મ થતાં જ વાછરડાને દુધ પીવાની ઈચ્છા રહે છે. જેણે વારંવાર દૂધ પીધું ન હોય તેને એવી ઈચ્છા હેઈ શકતી નથી. સુરતમાં જન્મેલ બાળકે આ જન્મમાં આથી પહેલાં દૂધ પીધું નથી. એટલે સમજાય છે કે આગલા જન્મમાં તેણે દૂધ પીધુ હતું. તે જુના શરીરમાં દૂધ પીવાને જે અભ્યાસ હતું, અને જે સંસ્કાર રૂપમાં સંચિત હતો, તે આ જન્મમાં સુરતના જન્મેલા બચ્ચામાં પ્રવૃત્તિરૂપે પ્રકાશિત થાય છે.
ન્યાયદર્શનમાં બતાવેલી જન્માંતરની સાધક બીજી શ્રેણિની યુક્તિ આ પ્રમાણે છે. ન્યાયદર્શનનું કહેવું એ છે કે દરેક જીવમાં થોડા ઘણું જન્મ સિદ્ધ રાગ-દ્વેષ દેખાય જ છે. આ રાગદ્વેષનું મૂળ કારણ સદાના માટે અને સર્વ સ્થાને આ જન્મના જ કઈ કાર્યથી ઉત્પન્ન થાય છે, એવું એકાંત નથી. વર્તમાન જન્મના કેઈ કાર્યના નિમિત્ત વિના પણ રાગ-દ્વેષની વૃત્તિઓ પ્રગટરૂપે વર્તાતી હોવાનું ઘણું સ્થળે જોવામાં આવે છે. ત્યાં માનવું પડશે કે જ્યાં રાગશ્રેષ, આ જન્મના કોઈ કાર્યથી ઉત્પન્ન થયા ન હોય ત્યાં વર્તતા તે રાગ-દ્વેષ, જરૂર પૂર્વજન્મના સંસ્કારનું જ ફળ છે. આ જન્મગત રાગ-દ્વેષના સંબંધમાં ન્યાયદર્શનના તૃત્તિયા
