________________
આવા જ્ઞાનવાળાને, અશુભ પ્રવૃત્તિથી થતા કર્મબંધનું, દુર્ગતિ આદિ દોષોનું અને શુભપ્રવૃત્તિથી થતા સુગતિ આદિ ગુણોના સ્વરૂપનું યથાર્થ ચેકકસ જ્ઞાન હોવા છતાં ચારિત્રમેહનીયકમને ક્ષયોપશમ નહિં થયું હોવાના કારણે, છોડવા મથત હોવા છતાં, અશુભ પ્રવૃત્તિથી છૂટી શકતો નથી. અને શુભ પ્રવૃત્તિ નહિં કરી શકવાથી વેદના અનુભવે છે. આ જ્ઞાનનું ફળ, વૈરાગ્ય–ભવનિર્વેદ છે. અને તે પરંપરાએ મોક્ષ આપનારું છે. આ જ્ઞાન અવિરત સમ્યગૂદષ્ટિને હોય છે.
(૩) ત્યાજ્ય અને ગ્રાહ્ય આદિના તાત્ત્વિક વિવેકપૂર્વક સમ્યગૂદર્શનાદિરૂપ મોક્ષમાર્ગમાં નિરતિચાર પ્રવૃત્તિ અને મિથ્યાદર્શનાદિરૂપ સંસારમાર્ગથી નિવૃત્તિ જ્યાં થાય ત્યાં તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાન સમજવું આ જ્ઞાનનું અનંતરફળ વિરતિ અને પરંપરફળ મોક્ષ છે. વિશુદ્ધ ચારિત્રવંત સાધુને આ જ્ઞાન હોય છે. દેશવિરતિ શ્રાવકને બહુધા આત્મપરિણતિંમત અને ગૌણપણે તત્વસંવેદન જ્ઞાન પણ હોઈ શકે છે. આત્મિક ઉત્કર્ષ સાધવા ઈચ્છનારે માત્ર વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાનમાં ઈતિકતા નહિં માની બેસતાં આત્મપરિણતિવત જ્ઞાનવાળા બની રહેવાપૂર્વક તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાનમાં સતતપણે આદર કરવાના ઉત્સાહી બનવું એ જ આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્તિને ઉદ્દેશ છે. એમાં જ આત્માની અનુભુતી થાય છે. તે આત્મસાક્ષાત્કાર વાણીથી વાય નથી. પરંતુ સ્વયં અનુભવને વિષય છે.
માત્ર આત્મા આત્મા કરવાથી કંઈ આત્મવિજ્ઞાન મેળવી શકાતું નથી. આત્માની અશક્તિ અને અસલ સ્વરૂપ, તથા તેવા સ્વરૂપને આચ્છાદિત બનાવી રાખનાર વસ્તુ, તે આચ્છાદનને હટાવવાને માર્ગ આ બધી હકીકતો સમજ્યા વિના આત્મવિજ્ઞાન થઈ શકે નહિ. વળી નય-નિક્ષેપસ્યાદ્વાદપૂર્વક આત્મસ્વરૂપ સમજ્યા વિના આત્મજ્ઞાન અધુરું અને ક્યારેક વિપરીત આગ્રહી સ્વરૂપે પણ બની જાય છે.
