________________
આત્માનું અસ્તિત્વ છે. પદાર્થો જાણવાને માટે પ્રમાણના બે ભેદ છે. (૧) પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ અને (૨) પક્ષ પ્રમાણ. જે જીવ પોતાના ઉપ
ગથી દ્રવ્યને જાણે તે પ્રત્યક્ષપ્રમાણુ કહેવાય છે. જેમ "કેવળી ભગવાન છએ દ્રવ્યને પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી જાણે તથા દેખે પણ છે.
પક્ષ પ્રમાણમાં વસ્તુને પ્રત્યક્ષ રીતે ન જાણી શકે. પરંતુ (૧) અનુમાન (૨) આગમ અને (૩) ઉપમાન, એ ત્રણ પ્રકારમાંથી કઈ પણ એક યા અધિક પ્રકારથી જાણી શકાય.
વ્યાપ્ય દેખીને અનુમાનથી વ્યાપકનું જ્ઞાન થાય. જેમકે ધુમાડો દેખીને અગ્નિનું અનુમાન થાય. એ રીતે જે જ્ઞાન થાય તે અનુમાન પક્ષ જ્ઞાન કહેવાય.
- શાસ્ત્રની શાખથી જે વાત જાણયે, જેમકે દેવક તથા નરક અને નિગેટ વગેરેને વિચાર, શાસ્ત્રથી જાણીયે છીએ, તે “આગમ પ્રમાણ” પરોક્ષ જ્ઞાન છે.
કઈક વસ્તુને સમાન દ્રષ્ટાંત આપીને ઓળખાવવી તે ઉપમાન–પ્રમાણ પરોક્ષજ્ઞાન કહેવાય. દુધમાં ઘીની જેમ દ્રષ્ટાંત દ્વારા શરીરમાં રહેલ આત્માનું અસ્તિત્વ સમજવું તે ઉપમાન પક્ષ જ્ઞાન કહેવાય.
એવી રીતે આત્માને પ્રત્યક્ષ કેવળજ્ઞાની (સર્વજ્ઞ જ જઈ શકે. છદ્મસ્થ શું અસર્વજ્ઞ), છએ તે ઉપરોક્ત ત્રણ
