________________
છે. તેમાં અને તેના નિર્મળ ગુણમાં કઈ ભિન્નતા નથી, એમ સમજીને તેને વિચાર કરે એ અંતરંગ વિજ્ઞાન છે. એ ગ્રાહ્ય છે.
છંદ, અલંકાર અને નાનાં શાસ્ત્ર આદિ બાહ્ય જ્ઞાનનાં સાધક છે. કેમકે તેનાથી અલ્પકાળ મનોરંજન થાય છે. જેથી આ બધા વિકલ્પને છોડી આત્મ તત્વને જ વિચાર કરવો એ અંતરંગ વિજ્ઞાન છે.
વેદ પુરાણ, તર્ક ઈત્યાદિ આસ્તિક શાસ્ત્રોને માત્ર જાણવાં જ તે તે બાહ્યકળા છે. પરંતુ તે શાસ્ત્રો દ્વારા આત્મા અને શરીરને ભિન્ન સમજી, અસલી આત્મસ્વરૂપનું ચિંતવન કરવું એ અંતરંગ વિજ્ઞાન છે. - આ રીતે લેકમાં બીજી જેટલી કળાઓ છે, કે જે આત્મ પિષણમાં સહકારી ન થતાં શરીર પોષણમાં નિમિત્ત થાય અને ભૌતિક ઉન્નત્તિની સાધક થાય તેને બાહ્ય વિજ્ઞાન કહેવું જોઈએ. જે જ્ઞાન આત્મહિતનું સાધક છે, જેનાથી લોકોમાં આત્મોન્નત્તિને આદર્શ સ્થાપાય છે, તેને અંતરંગ જ્ઞાન કહેવાય છે.
કલ્પવૃક્ષ, કામધેનું તથા ચિંતામણી રત્ન પણ જેની બરાબરી કરી શકતું નથી એવું આ અંતરંગ વિજ્ઞાન છે. આ જીવે અનેક ભમાં બાથવિજ્ઞાન તે અનેકવાર પ્રાપ્ત કર્યું અને હૈયું, પણ અંતરંગ વિજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ નહિં થવાથી જ જીવને દુઃખી દુઃખી થઈ રહેવું પડયું છે.
લોકમાં કોઈ પણ વસ્તુ આત્મવિજ્ઞાન સમાન છે જ નહિં. દરેક સદ્ગણોની પ્રાપ્તિ આત્મવિજ્ઞાનમાં જ છે.
આત્મવિજ્ઞાની, સંપત્તિથી મદોન્મત નહિં થાય. ઘમંડીઓને આધિન નહિં થાય. ગંભીરતા વગરની વાત નહિ કરે. તેઓ મેરૂ પર્વતની જેમ અપિત વૈર્યવાન રહેશે. તેઓ ઈદ્રિય સુખમાં આશક્ત નહિં બને. દેવેન્દ્રની સંપત્તિ પણ તેની નજરમાં તુચ્છ રહેશે. ઈન્દ્રિય
