________________
પ્રાકુકથન
અવિવેકી મનુષ્યને પાંચ ઈન્દ્રિય પંચાગ્નિ જેવી છે. તે ઈન્દ્રિથી સ્વયં તેને નાશ થાય છે. વિવેકની ઈન્દ્રિયે પાંચ રત્ન જેવી છે. જ્ઞાન શૂન્ય બનીને વિષય ભોગવનાર ભેગી તે ભોગી, નથી. પરંતુ તે તે ભવરગી છે. અને વિવેક સહિત ભોગવનાર ભોગી. તે યોગી છે.
કર્મ અજ્ઞાનીને સ્પર્શે છે. જ્ઞાનીને સ્પર્શ કરવાનું સાહસ તે કર્મોમાં હોઈ શકતું નથી. તે જ્ઞાન ક્યાં છે ? આત્મા પોતે જ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. શરીરરૂપે નથી. આ પ્રકારને વિચાર વિવેકી મનુષ્યના. માનસિક અનુભવની વસ્તુ છે. આ હકીકત આત્મવિજ્ઞાનથી અનભિજ્ઞા મનુષ્યને સમજી શકાતી નથી. અરે ! ખ્યાલમાં પણ આવતી નથી.
- વિજ્ઞાન બે પ્રકારનું છે. એક બાહ્યવિજ્ઞાન અને બીજુ અંતરંગવિજ્ઞાન. બાહ્ય વિષયને જાણવાવાળું બાહ્યવિજ્ઞાન છે. અને પિતાના આત્માને જાણ તે અંતરંગવિજ્ઞાન છે.
જગતમાં રત્નની પરીક્ષા કરવાને પ્રયત્ન કરવો, હાથી ઘડા આદિની પરીક્ષા કરવાનું શીખવું તે પણ એક કળા છે. પરંતુ એ બાહ્યકળા છે. આ આત્મા સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાનચારિત્રરૂપ રત્નત્રય સ્વરૂપ છે. તે રત્નની પરીક્ષા કરી ઓળખવાં તે ઘણું કઠીન કાર્ય છે. એને અંતરગવિજ્ઞાન કહે છે. તેનાથી જ કલ્યાણ થાય છે.
કામ, આયુર્વેદ, મંત્ર, તંત્ર, ગણિત, સંગીત તથા તિષ એ બધાં શાસ્ત્રો તે બાસ્થવિજ્ઞાન છે. કેમકે તે શાસ્ત્રોના જ્ઞાનથી મનુષ્યને શરીર પિષણને જ ઉપાય જ્ઞાત થાય છે. પરંતુ આત્મા નિર્મળ સ્વરૂપ
