Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્ય શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિ રચિત શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ)
ભાગ-૧
'શ્રી શ્રુતજ્ઞાન પ્રસારક ટ્રસ્ટ,
અમદાવાદ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાકી
આચાર્ય શ્રી જ્ઞાનવિમલસૂરિ રચિત શ્રીચન્દ્ર કેવલીનો રાસ? (અપર નામ શ્રી આનંદમંદિર રાસ)
ભાગ: ૧
Q.2.13
:
-
12-0+
• પ્રકાશક ૦
૨ શ્રી શ્રુતજ્ઞાન પ્રસારક સભા તે
અમદાવાદ-૧૪
૨૦૦૦
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
MOLDOTTI LOLOTOUUUUU
• પ્રકાશક/પ્રાપ્તિસ્થાન ૦ ૧. જિતેન્દ્રભાઈ કાપડિયા
અજંતા પ્રિટર્સ : ૧૭/બી, સત્તર તાલુકા સોસાયટી,
પોસ્ટ : નવજીવન
અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૧૪ ફોન : (ઓ.) ૨૭૫૪૫૫૫૭ (રહે.) ૨૬૬૦૦૯૨૧
૨. શરદભાઈ શાહ બી/૧, વી. ટી. એપાર્ટમેન્ટ કાળાનાળ, દાદા સાહેબ સામે, ભાવનગર-૩૬૪૦૦૧ (સૌરાષ્ટ્ર)
ફોન : ૨૪૨૬૭૯૭
DpO2020DPLEVD20202020202020
૩. વિજય બચુભાઈ દોશી ૬૦૨, દત્તાણી નગર, બોરિવલી (વેસ્ટ) મુંબઈ - ૯૨
' ટાઈપ સેટિંગઃ ડીસ્કેન કોપ્યુ આર્ટ, કાશી એસ્ટેટ, આણંદ
ફોનઃ (૦૨૬૯૨) ૨૫૫૨૨૧
મુદ્રક ભગવતી ઑફસેટ, અમદાવાદ ફોનઃ (૦૨૬૯૨) ૨૫૫૨૨૧
પ્રથમવૃત્તિ
પ્રત ૩૦૦ વિ.સં. ૨૦૬૬
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકીયમ્
આ શ્રીચન્દ્ર કેવલીનો રાસ પહેલાં શ્રાવક ભીમશી માણેક દ્વારા બાળબોધ લિપિમાં છપાયો હતો અને તે પછી વાગડ સમુદાયના સાધ્વીજી મહારાજની પ્રેરણાથી કપૂરચંદ રણછોડદાસ વારૈયાએ રાસની કડીની નીચે ગુજરાતી ગદ્યમાં અર્થ લખીને પ્રકાશિત કર્યો હતો.
અત્ર આ રાસ બે ભાગમાં મૂળ માત્ર પ્રકાશિત થાય છે. આમ તો આ રાસના અલગ ભાગ નથી, પણ પુસ્તકનું દળ વઘી જવાથી બે ભાગ રૂપે પ્રકાશિત કરીએ છીએ. અમુક અમુક શબ્દ અઘરાં આવે છે પણ તે આગળ પાછળના સંદર્ભથી સમજી જવાય છે; છતાં ન બેસે અથવા ન સમજાય તો તે અમારો દોષ છે. વિદ્વાનો મને ક્ષમા કરે.
શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આશ્રમ, અગાસ સ્થિત અશોકકુમાર જૈને આખો રાસ કડી પ્રમાણે ગોઠવીને કંપોઝ કર્યો છે, અને ઝીણવટથી સુધારી આપ્યો છે. અમુક સ્થળે કઠણ શબ્દોના અર્થો શોધીને પાદટીપમાં ઉમેર્યા છે. પોતાની માતાની સેવા કરીને એક ઉત્તમ ઉદાહરણ પૂરું પાડ્યું છે.
તેમનો પરિચય જસવંત ગિરઘરના સુપુત્રો દ્વારા થયો છે.
—પ્રકાશક
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવકાર વચન
શ્રીચન્દ્ર કેવલી રાસ એક માણવા જેવી રચના છે. આચાર્ય છે જ્ઞાનવિમલ સૂરિ મહારાજ ખૂબ નિખાલસતા ઘરાવે છે, સાથે જ આ સાથે ખૂબ જ અનુકરણીય કક્ષાનો ગુણાનુરાગ છે. તેઓ પ્રારંભમાં જ લખે છે :
બુદ્ધિહીણ છું આળસુ, પણ પ્રેરે મુજ તેહ,
તેણે હેતે ઉદ્યમ કરું, ઉત્તમ ગુણગું નેહ. ૧૮ “બુદ્ધિહીન' એ વાક્ય નમ્ર વચન કહીએ, તો પણ ઉત્તમ ને જનોનાં ગુણનો અનુરાગ તેમનામાં દેખાય છે. કદાચ તેઓમાં છે પણ ગુણો હોય છતાં ગુણોનો નેહ, અનુરાગ જ તેમની પ્રેરયિત્રી
છે. તેનાથી પ્રેરિત થઈને જ તેઓ આ રાસ રચવાનો ઉદ્યમ 5 કરે છે.
માણસે જીવનમાં ગુણો કેળવેલા હોય કે નહીં, પણ તેણે S ગુણાનુરાગને તો કેળવવો જ જોઈએ. S આખો રાસ વાર્તા કથનની દ્રષ્ટિએ સ્વાદુ સ્વાદુ પુરઃ પુરઃ
જેમ વાંચતા જાવ, તેમ તેમ પછી શું? પછી શું? એવી ઉત્તરોત્તર || T જિજ્ઞાસાની વાર્તારસની ખાણ જેવો છે. S લખવાની બહુ અનુકૂળતા ન હોઈ આ વાતમાં આટલેથી જ 5 અટકુ છું.
શ્રાવક ભીમસિંહ માણેકની પ્રસ્તાવના આ સાથે આપી છે આ છે એટલે વિશેષ લખવાની જરૂર પણ નથી. | પોષ વદિ પાંચમ, વિ.સં. ૨૦૬૯ ] એ જ લિ. સુલસા રો હાઉસ, આંબાવાડી,
પ્ર. અમદાવાદ-૧૫
-
-
LLLLLLLL LLLLLLLLODUTOITUT/
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
(પ્રથમાવૃત્તિ) અમારા સર્વ સાઘર્મી ભાઈઓને આ પુસ્તક વાંચવાથી, એટલું તો છે હૃદયગત થશે કે શ્રી ચંદ્રકુમારનો જન્મ થયા પછી સ્વલ્પ વયથી માંડીને, પણ યાવજીવ પર્યત પ્રતિદિવસ રાજ્ય, લક્ષ્મી, નવીન સ્ત્રીઓ અને બીજી પણ 1 6 અનેક પ્રકારની કલા કુશલતાદિક ઉત્તમ વિશિષ્ટ વસ્તુઓની અધિકાધિક છે. પ્રાપ્તિ થતી ગઈ. તેમજ વળી શુદ્ધ શ્રદ્ધાનપૂર્વક અધિકાધિક શ્રી કેવલીભાષિત શ્રી જૈન ઘર્મની પ્રાપ્તિ પણ થતી ચાલી.
આ રાસના પ્રથમ ખંડના પ્રારંભથી માંડીને ચોથા ખંડના અંત સુધી છે N દ્રષ્ટિ કરી વાંચનાર સજનોને એ મહાન પુરુષના પ્રતાપની પ્રબળતા વિષે આ કદી આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન થયા વિના રહેશે નહીં, પરંતુ એ સર્વ પૂર્વ ભવને વિષે ઇલ આચરેલા આયંબિલ વર્ધમાન નામે તપાચાર ઘનનું ફળ જાણવું. S દાન, શીયલ, તપ અને ભાવ એ ચાર પ્રકારના ઘર્મ પરમેશ્વરે કહ્યા છે S છે, તેમાંના ભાવ સહિત માત્ર એક જ પ્રકારની તપશ્ચર્યા આચરણ કરવાના છે I પ્રભાવથી શ્રીચંદ્ર રાજા સંસારમાં સર્વ પ્રકારના ઉત્તમ સુખોને અનુભવી JS
છેવટે મુક્ત થઈને આત્મિક સુખરૂપ સ્વસંપદાની પ્રાપ્તિને પામ્યા, માટે એવાં છે N ઉત્તમ પ્રકારનાં તપ આચરણ કરવાને સર્વ ભવ્ય જીવોએ ઉદ્યમ કરવો. એ છે આ તપ સંબંધી માહાભ્યના વર્ણનાશ્રયી અનેક મહા પુરુષોનાં ચરિત્ર માંહેલું છે O આ એક ચરિત્ર છે. 8 વળી આ રાસનું બીજું નામ આનંદમંદિર એવું રાખવામાં આવ્યું છે. તે આ તેનો હેતુ આ રાસના ચોથા ખંડની છેલ્લી ઢાળમાં દર્શાવેલો છે. તેમજ આ ૫ રાસના પ્રથમ પ્રસૃતિ ખંડમાં જે જે વાતોનો સમાવેશ થયેલો છે તે તે N ખંડની સમાપ્તિએ તેનું સંક્ષેપ વર્ણન કરેલું છે, માટે અત્રે લખવાની કાંઈ = જરૂર નથી, પરંતુ એટલું તો જણાવવાની અગત્ય છે કે આ રાસના પ્રત્યેક ૫ ખંડમાં પ્રસંગાનુસાર નીતિ આદિક વિષે વિચિત્ર પ્રકારના પ્રસ્તાવિક શ્લોક. આ છે કુંડલિયા, દોહા, ચોપાઈ પ્રમુખ અનેક જાતિના છંદો આવેલા છે. તે જ મેં વાંચનારને સર્બોઘ આપે એવા છે. તેમજ કેટલીક ચમત્કારિક કથાઓ છે છે પણ આવેલી છે. છે. આ ગ્રંથના ૧૩૬ પૃષ્ઠથી ત્રીજા ખંડમાં પ્રિયંગુમંજરીએ પાણિગ્રહણ | કરવાની અગાઉ શ્રીચંદ્રકુમારને કેટલાક પ્રશ્નો પૂક્યા છે જેમાં પધિની
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ABLURILLTILDLILETTTTTTTTT 5 આદિક ચાર જાતિની સ્ત્રીઓનાં લક્ષણ તથા સામુદ્રિક શાસ્ત્રને અનુસાર
સ્ત્રીઓનાં શુભાશુભ લક્ષણ, નાયકાદિક જાતિનાં લક્ષણ, પુરુષની બહોંતેર | કલાનાં નામ વગેરે કેટલીએક જાણવા યોગ્ય બાબત છે. તથા ૧૪૩મા A પૃષ્ઠથી કેટલીક ગૂઢાર્થ સમસ્યા વગેરે પૂછી છે તેનો વિસ્તાર છે. S એ જ ત્રીજા ખંડના ૧૮૪ મા પૃષ્ઠથી દેવદ્રવ્ય ભક્ષણાશ્રિત સંકાસની ક કથા તથા સાગર શેઠની કથા તથા સાધારણ દ્રવ્ય અને જ્ઞાનદ્રવ્ય છે ભક્ષણાશ્રિત કર્મસાર અને પુણ્યસારની કથાઓ આવેલી છે, જે વાંચવાથી તે = દેવાદિકનું દ્રવ્ય ભક્ષણ કરવાથી નીપજતા કટુક વિપાકનું જાણપણું થાય છે, છે અને ભવ્ય જનોને તેવાં અશુભ નિમિત્તોથી વિરમવાના પરિણામ થાય છે. ૫ ચતુર્થ ખંડમાં વિશેષે કરી શલ્યોદ્ધરણ ન કરનારા એવા દાંભિક
જનોને શિખામણ અપાય તે આશ્રયી ૩૦૬ મા પૃષ્ઠથી રૂપી સાધ્વી તથા કે S તે પછી સુસદ્ધ સાધુ અને લખણા સાથ્વીની કથાઓ સવિસ્તર દેખાડી છે. 2 છે તેમજ આલોચના લેનારા અને આલોચના આપનારા ગુરુના ગુણનું વર્ણન છે.
કરેલું છે. તથા આલોચના લીઘાથી કેટલા ગુણ ઊપજે તે તથા દશ આ પ્રકારના પ્રાયશ્ચિત્તાદિના સ્વરૂપ પ્રમુખ અનેક વાતો દર્શાવેલી છે. S આ રાસની પ્રત ઘણે સ્થાનકે છે, પરંતુ તે સર્વ શકિત લખાયેલી છે પ દીઠામાં આવી છે. તે માંહેલી ત્રણ પ્રતો મેં પણ આ ગ્રંથ છાપવા માટે ..
એકઠી કરી તોપણ પરસ્પર એક બીજી પ્રત સાથે મેળવતાં કોઈ કોઈ જ G સ્થાનકે પાઠ ફેર અને અક્ષર કાના માત્રાદિના ફેર દીઠામાં આવ્યા; તેમ આ છે
ગ્રંથને છાપતી વખતે હું પણ સુમારે પ્રારબ્ધવશે ચાર મહીના સુધી જ્વરાદિ છે રોગે પીડિત થયો, તેથી એનું યથાર્થ શોઘન થઈ શક્યું નથી. યદ્યપિ મારે 1
હાથે આ ગ્રંથ શોધાયો છે તથાપિ વ્યાધિના પ્રસંગથી તાદ્રશ શોઘન થયેલું S કહેવાય નહીં; માટે સુજ્ઞ વાંચનારાઓને અનેક સ્થળે અશુદ્ધતાના દોષ | દીઠામાં આવશે તથાપિ તે ગુણગ્રાહી જનો જેમ આગળ પણ મારા હાથે A છપાયેલા ગ્રંથોમાં રહેલા દોષોને સુધારી વાંચતા આવે છે અને મારા આ અપરાઘને ન જોતાં મારા ઉપર સુનજરપૂર્વક કૃપાળુપણું દર્શાવતા આવે છે, પ તે જ રીતે આ ગ્રંથને પણ સુઘારી વાંચશે અને મારા ઉપર પૂર્વની પેઠે જ ક્ષમાં રાખશે એવી આશા રાખું છું.
-શ્રાવક ભીમસિંહ માણેક.
વર્તમાન આવૃત્તિ પૃષ્ઠ (૧) ૧૮૬ (૨) ૧૯૭ (૩) ૨૫૧ (૪) ૪૦૬ - SEE ESS૬ -: PPPPPPPr)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રુતલાભ
આ શ્રીચંદ્નકેવલી ૨ાસ (ભાગ ૧-૨)
ના મુદ્રણનો સંપૂર્ણ લાભ મેમનગષ્ટ, અમદાવાદના
શ્રી સુમતિનાથ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘે લીધો છે
તે ખૂબ અનુક૨ણીય છે.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્ય શ્રી જ્ઞાવિમલસૂરિ રચિત શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
|| દોહા II
સુખકર સાહેબ સેવીએ, શ્રી સંખેસર પાસ; જાસ સુજસ જગ વિસ્તર્યો, મહિમા નિધિ આવાસ. વાસવ પૂજિત ચરણ કજ, રજપાવિત ભૂપીઠ; પરચા પૂરણ પરગડો, એહવો અવર ન દીઠ. સંપ્રતિ કાલે તીર્થ છે, જે મહિમા ભંડાર; પણ એ અતીત ચોવીશીએ, કહી ઉત્પત્તિ વિસ્તાર. ૩ દામોદર જિન પૂછિયો, કઈયે સિદ્ધિ લહેશ; આષાઢ નામા શ્રાવકે, આશ દિયો મુજ લેશ. તવ જિનવર તેહને કહે, ગણિ થઈ લેશો સિદ્ધિ; આગંતુક શ્રીપાસના, આર્યઘોષ સુપ્રસિદ્ધ. ૫ તે નિસુણી ચિત્ત હર્ષથી, બિંબ ભરાવે તાસ; પૂજી પહોતા. સોહમે, તિહાં કરે બિંબ નિવાસ. ૬ એમ અનેક સુરે પૂજિયા, નમિ વિનમિ ખગરાય; તેણે ઇહાં એ આણિયો, ચોવીશીમાં ઠાય. ૭ અનુક્રમે સૂરજ ચંદ્રમા, એમ અનેક વલી ઇંદ્ર; પૂજે હરિદલ સહાયને, લાવે ઇહાં ઘરણીંદ્ર. ૮ ઘરણરાય પદમાવતી, હાજર રહે હજૂર; સેવક વંછિત પૂરવે, વિઘન કરે ચકચૂર. ૯ કમલાપતિ જસ સાનિઘે, જીત લહી રહી જરાસંધ જીતી કરી, પૂર્યો શંખ જાદવ સવિ સુખિયા થયા, સંખેસર વ૨ ગામ; સ્થિર સ્થાનક તે થાપિયો, આજ લગે અભિરામ. ૧૧ ઠામે ઠામે શ્રી પાસનાં, પ્રત્યક્ષ છે અહિઠાણ; શ્રી અશ્વસેન નૃપ કુલ ગગન,TMદશશત કિરણ સમાન. ૧૨
૧. સૌધર્મ દેવલોક ૨. વિદ્યાધર ૩. કીર્તિ. ૪. હજાર
૧
મામ; ઉદ્દામ. ૧૦
૧
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
પુરુષાદાણી પાસજી, પરમ પુરુષ શિર લીહ; દશશત વદન ન થણી શકે, મહિમા અકલ અબીહ. ૧૩ ઓં શ્રીં અહં પાસજી, મૂલ મંત્ર એ બીજ; જપતાં દુરિત સવે ખપે, આવી મલે સવિ ચીજ. ૧૪ દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર ગુણ, રયણ તણા આવાસ; આચારિજ અનુયોગ ઘર, શિક્ષા દુવિઘ પ્રકાશ. ૧૫ ગુરુ ગિઆ ગુણ આગલા, ઉપકારી શિરદાર; ઘર્મ મર્મ સવિ જાણિયા, તત્ત્વાતત્ત્વ વિચાર. ૧૬ આગમ પાઠ અભિનવિ, જિનવાણી ગુણખાણિ; તેહિજ પ્રણમું સરસતી, જિમ લહું અવિરલ વાણિ. ૧૭ બુદ્ધિહીણ છું આલસુ, પણ પ્રેરે મુજ તેહ; તેણે હેતે ઉદ્યમ કરું, ઉત્તમ ગુણગું નેહ. ૧૮ ઉત્તમ કેરી સંકથા, કરતાં નાસે પાપ; સાકર દૂઘ મન વિષ્ણુ પીયે, તોહિ નાસે સવિ તાપ. ૧૯ જિન ગુરુ સરસતીને નમી, તિમ પ્રણમી ૐકાર; શ્રી શ્રીચન્દ કેવલી તણો, કઠું કથા અધિકાર. ૨૦ જેમ જામ્યો છે. શાસ્ત્રમાં, ગુરુ ઉપદેશે રસાલ; નામ ઠામ તસ દાખવું, સુણજો થઈ ઉજમાલ. ૨૧
ઢાળ પહેલી II (ચતુર સનેહી મોહના, મહારા પ્યારા પ્રાણઆઘારા; એ દેશી, જય જયવંતી ચાલની.)
સ્વસ્તિશ્રી શાલા સુવિશાલા, પોઢી પર્વ પોશાલા; સૂથર સુગાલા સુકૃત સુગાલા, કઈયે નહીં દુષ્કાળા. ૧ મંદિરમાલા ઉન્નત શાલા, સત્રાગાર રસાલા; ઘન પરે કાલા, ગજ ચૂંઢાલા, ઘંટારવે ઝમકાલા. ૨ છયલ છોગાલા, ને દુંદાલા, માની ને મછરાલા; વારુ વાચાલા, ને વિગતાલા, મહાજન વસે સુખાલા. ૩ મણિમય ભૂષણ, જાલાલંકૃત સોભાગણ જિહાં બાળા; નહીં જસ દૂષણ અંગે આલા, છોડી દિયા ચિત્ત ચાળા. ૪ ૧. બે પ્રકાર (૧) ગ્રહણશિક્ષા (૨) આસેવન શિક્ષા ૨. સ્વસ્થ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૧
વારુ વરણ તણા જિહાં ટાલા, ઘર્મ હોયે ઉજમાલા; ઠામ ઠામ હય ગય રહ પાળા, કરત પ્રજા રખવાલા. ૫ જિનમંદિર ઉપર લહકતી, વારુ જિહાં “વૈજયંતી; માનું એ સ્વર્ગલોકને ચાટે, ઉસરતીહ હસંતી. ૬ કહે જિનરાજને અંતર રાખું, દાખું સંકેત પતિ; પ્રણત સુરાસુર, સવિ ભવિ પાતક, ધૂપઘટીશું દહંતી. ૭ સકલ લોકને આનંદકારી, જેહ નગરની શોભા; દેખીને અનિમિષ થયા સુરવર, માનું રહ્યા થિર થોભા. ૮ કિં બહુના સુખમાંથી નાળા, નામ વિશાલા નાયરી; અલકાધિક અધિકી શોભાયે, જિહાં નવિ લાગે વયરી. ૯ તિહાં સંકેતવર, બહુગુણમણિ પેટક, ચેટક નામે રાજા; જિનભક્તિ દેશવિરતિ શુભમતિ, જેહના સબલ દિવાજા. ૧૦ દુસમ સુસમ કેરે સમયે, વડ વજીર વડ શીશ; ઇંદ્રભૂતિ નામે ગોત્રે ગૌતમ, જેહની સબલ જગીશ. ૧૧ પ્રથમ સંઘયણી, પ્રથમ સંઠાણી, ઉન્નત સગ કર માને; કનક કમલનાં મધ્ય નિકષ સમ, ગોરા સુંદર વાને. ૧૨ ખંતિ મદ્દવ અજ્જવ મુત્તિ, પતવ સંયમ આરાઘે; સત્ય શૌચ અકિંચન બંભહ, દશવિઘ ઘર્મને સાથે. ૧૩ ચરણકરણ ગુણ લાઘવ વિનયા,-દિક ગુણમણિના ખાણી; પંચસયા મુનિવર પરવરિયા, સંપૂરણ ચઉ નાણી. ૧૪ ઉર્યાસી તેયંસી જસંસી, વચ્ચસી વિખ્યાતા; ન રહ્યા અંતરંગ રિપુ કેરા, જસ આગળ અવદાતા. ૧૫ લબ્ધિ તણા આગર સુખસાગર, જસ દર્શનથી ઉલ્લસે; નય ઉપનય સવિ મંત્ર રહસ્યા,-દિક પરમારથ વિકસે. ૧૬ જીવિત ઈહા મરણ અનીહા, પ્રમુખ સવે ભય ટાળ્યા; સંક્ષેપી જેણે તેજલેશ્યા, સકલ જંતુ પ્રતિપાલ્યા. ૧૭ એમ અનેક ગુણ સંયુત ગૌતમ, ગણઘર સુખકર આવ્યા; નયર વિશાલાને ઉદ્યાન, તપ સંયમશું ઠાવ્યા. ૧૮ ૧. ઘજા ૨. સંસ્થાનવાળા ૩. સાત ૪. સત્ય ૫. તપ
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ વનપાલકે જઈ રાય વધાવ્યા, આવ્યા ગૌતમ સ્વામી; જય જય નંદા જય જય ભદ્દા, પ્રિય કહું શિર નામી. ૧૯ હર્ષ દાન દેઈ કહે રાજા, વંદન કાજ સજાઈ; કરો ઘરો આનંદ પ્રજા જન, આવો વંદન ઘાઈ. ૨૦ ચતુરગિણી સેના પરવરિયો, જેમ શ્રેષ્ઠિ ઉદ્યાને દરિયો; તરિયો હું ભવજલ કહે મુખથી, પરમ પ્રમોદને વરિયો. ૨૧ અભિગમ પંચે વિધિશું કરી અંગે, રાજ્ય ચિહ્ન પણ છંડે; ગણઘર ગુણવંતા દેખીને, ભક્તિ વિશેષે મંડે. ૨૨ મેઘ મયૂર ચકોર 'કલાપિ, નિરખી નેણ પરિહરશે; જેમ ભૂખ્યો દ્વિજ અટવી અંતે, ઘેવર અમૃત પરખે. ૨૩ તેમ રસિયો હસિયો ચિત્તમાંહે, ઘર્મદેશના સુણવા; જ્ઞાનવિમલ ગુરુ ગણઘર મુખથી,જનમ સફલ કરી ગણવા. ૨૪
|| દોહા | સુઘા મુઘાકર દેશના, ભાખે સભા સમક્ષ; મોક્ષતણું કારણ અછે, ઘર્મ સદા પ્રત્યક્ષ. ૧ ઘર્મ તે દુવિઘ સ્વરૂપ છે, નિશ્ચય ને વ્યવહાર; આતમ રૂપે નિશ્ચયે, વસ્તુ સ્વભાવ વિચાર. ૨ વ્યવહારે ચઉ ભેદ છે, દાન શીયલ તપ ભાવ, સંકેત સંયુત નિર્જરા, તે વિષ્ણુ પુણ્ય પ્રભાવ. ૩ જ્ઞાન અભય ઘપસ્થિતિ, ત્રિવિધ દાન પ્રદાન; બંભ કુલક્રમ આત્મગત, ત્રિવિધ શીલ સુખ થાન. ૪ તપ પણ પ્રવચને દોય છે, બાહ્ય અત્યંતર ભેદ; એકેકો ષ વિથ અછે, આગમમાં તે વેદ. ૫ અથવા તામસ રાજસે, સાત્વિક ભાવ ત્રિવેદ; ભાવ તણા બિહું દાખીયા, શુભ અશુભને વેદ. ૬ એમ જોતાં નવિ પામિયે, શાસ્ત્ર તણો કોઈ પાર; પણ કૃત કર્મને નાસવે, તપનો ઇહાં અધિકાર. ૭
૧. સૂર્ય
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૧
દુરારાધ્ય દૂર રહ્યું, જે કોઈ વિકટ પ્રચાર; તે તપથી સવિ સંપજે, હેલેથી તિણિ વાર. ૮ તપ તો વિવિધ પ્રકારનાં, બોલ્યા શક્તિ વિશેષ; પણ આંબિલ વર્લ્ડમાનનો, મહિમા અઘિકો રોષ. ૯ એકેકું આંબિલ વધે, યાવત્ શત પરિમાણ; ઓલી અંતે કીજીયે, પારણાનું મંડાણ. ૧૦ ઓલી ઓલી છેહડે, એકેકો ઉપવાસ; શક્ત નિરંતર કીજીયે, નહીં તો પારણ ખાસ. ૧૧ પાંચ સહસ્સ આંબિલ હોય, ઉપર વલી પચ્ચાસ; શત પરિમાણે જાણવા, ઓલીના ઉપવાસ. ૧૨ વરસ ચૌદ ત્રણ માસ દિન, વીશ અધિક તપ માન; અંતગડ સૂત્રમાંહે કહ્યો, સ્વયમુખ વીર ભગવાન. ૧૩ એ તપ કંચન ઘાતુ છે, જો સમતા રસ જુત્ત; શિવપદ પ્રાપણ હેતુ છે, એહ પરમ પદ સુત્ત. ૧૪ કર્મ નિકાચિત ત્રોડવે, સર્વારથ દિયે સિદ્ધિ; અણવાંછકપણે પામિયે, વિવિઘ ઋદ્ધિ બહુ લદ્ધિ. ૧૫ જેમ શ્રી વીરે પ્રકાશિયો, શ્રેણિક આગલ જેહ;
શ્રી શ્રીચંદ નરિંદનો, સંબંધે ગુણગેહ. ૧૬ यदुक्तं-श्री सिद्धिर्षिगणिनां पूर्वप्राकृतचरित्रे
जं चंदणेण अइआ, तविअ अइ गरुअ वद्धमाण तवं; तस्स फलेण हुओ सो, सिरिचंद निवो सया सुहिओ. १
અર્થ-અતીત કાલે ચંદનને ભવે જે અત્યંત (ગરુઅ) મોટું અબિલ વર્ધમાન નામા તપ કીધું, તેને ફળે કરીને તે શ્રીચંદ રાજા સદા સુખી થયો. ૧ गाथा-निव्वाण धम्मतित्थे, एरवय वासम्मि पुणपप्भारो;
जाओ पुण इह भरहे, बत्तीसप्पमययाहिवई. २ અર્થ-નિર્વાણી નામા તીર્થંકરના સમયે ઐરાવત ક્ષેત્રમાં પુણ્યવંતમાં શ્રેષ્ઠ એવો તે રાજા ફરી વળી આ ભરતક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થયો, બત્રીશ હજાર દેશનો અઘિપતિ થયો. ૨
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
તે તપ અટ્ટોત્તર શતક, કહ્યું ચરિત્ર મઝાર; પણ શત ઓલી માનનો, આગમમાં અધિકાર. ૧૭ તેહવો નૃપ તુજને કહ્યું, સવિ ભવિજન હિત કામ; વિકથા આલસ મૂકીને, સુણજો કરી મન ઠામ. ૧૮
| II ઢાળ બીજી II
(ચતુર સનેહી મોહના–એ દેશી (રાગ જેતશ્રી) જંબુદ્વીપ લખ જોયણો, આયામને પરિણાહે રે; ત્રિગુણી પરિધિ તસ જાણિયે, બોલી આગમમાંહે રે. ૧ ચતુર સોભાગી સાંભળો, એ સવિહુને મધ્યે રે; પૂર્ણચંદ્ર સમ વાદળો, તેલ લલિત પૂય સંઘે રે. ચ૦૨ ત્રણ લાખ સોળ સહસ્સ વળી, શત દોય સત્તાવીશો રે; જોયણ કોશ તિગ એક શત, અડવીશ ઘનુષ જગીલો રે. ચ૦૩ દુગ કર અંગુલ તેર છે, ઉપર અંગુલ અદ્ધ રે; સાયિક ત્રિગુણી એમ કહી, જંબૂ પરિધિ એમ લદ્ધ રે. ચ૦૪ તેહમાંહે ષટ વર્ષઘર અછે, વર્ષ અછે વળી સાતો રે; લાખ જોયણ મધ્ય મેરુ છે, તેમાંહે ભરત વિખ્યાત રે. ચ૦૫ પાંચસે છવ્વીશ જોયણાં, છ કલા અધિક કહીએ રે; જોયણનો ઓગણીશમો, ભાગ તે કલા કહીએ રે. ચ૦૬ ભરત થકી બમણા સવે, યાવતું હોયે વિદેહા રે; એમ દક્ષિણથી લીજિયે, ઉત્તરથી વળી તેહા રે. ચ૦૭ જંબુદ્વીપ પન્નત્તિમાં, એ જોજો અધિકારો રે; તે કહેતાં વિસ્તર વધે, હોયે ગ્રંથ અપારો રે. ચ૦૮ ભરતમાંહે ષટુ ખંડ છે, દેશ સહસ્સ બત્રીશો રે; તેમાંહે પચવીશ દેશ છે, સાઢા આર્ય સુજગીશો રે. ચ૦૯ ભરતક્ષેત્ર ભૂભામિની, ભાલ તિલક ઉપમાનો રે; નયર કુશસ્થલ જાણિયે, કુશાવર્ત બિય નામો રે. ચ૦૧૦ જે પુર આગલ સુરપુરી, થઈ હલકી તેણે ઊંચી રે; તુલનાયે પણ નવિ રહી, સકલ સુભગતા કૂંચી રે. ૨૦૧૧
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૨
પર ઉપકારે આગલા, પાંગલા પરઘન લેવા રે; ગુણ ગ્રહવા શતજીહ છે, નહીં ય દુજીહની ટેવા રે. ૨૦૧૨ મૂંગા પરદોષ ભાષણે, સહસ નયણ નિજ દોષે રે; ન્યાયે વિત્ત વિલસે સદા, ક્ષેત્ર સુપાત્રને પોષે રે. ચ૦૧૩ ઇત્યાદિક ગુણ જેહના, કહિયે કેણી પરે કેતા રે; તેહ નગરીનો રાજિયો, પ્રતાપસિંહ નામ નેતા રે. ૨૦૧૪ નામ સુણીને તેહનો, અરિયણ દૂરે જાવે રે; જેમ હરિનાદે ગજઘટા, નિર્મદતાને પાવે રે. ૨૦૧૫ ન્યાયતંત નૃપ શોભીયે, દશ લાખ પુરનો સ્વામી રે; દશ લખ હય છે હીંસતા, વિવિધ જાતિ અભિરામી રે. ચ૦૧૬ ગજ રથ તુરિય દશ સહસ છે, કોડી સંખ્યા છે પાળા રે; ધ્વજ કરભાદિક અતિ ઘણા, સામંત મંત્રી રખવાળા રે. ચ૦૧૭ જસ પ્રતાપ તપને કરી, રવિ રહે ગગને ફિરતો રે; નિત્ય નિત્ય ઊગે આથમે, માનું તેહને અનુસરતો રે. ૨૦૧૮ અપ્સરા રંભા ઉર્વશી, જે આગળ વહે પાણી રે; રાજાને અંતઃપુરે, પંચસયા છે રાણી રે. ૨૦૧૯ તેમાંહે અતિ વલ્લહી, જયશ્રી નામે પટદેવી રે; પુત્ર ચાર છે તેહને, જનક કાંતિ ગુણ તેહવી રે. ૨૦૨૦ જય વિજયો અપરાજિતો, જયંત નામે તે દીપે રે; એણી પરે રાજ્ય કરે સદા, આપ બલે અરિ જીપે રે. ચ૦૨૧ મુદિત મને રહે ભૂપતિ, એક દિન તખતે બેઠો રે; તિહાં વ્યવસાયે આવિયો, વરદત્ત શેઠને દીઠો રે. ચ૦૨૨ નવતર શુભતર લક્ષણે, લક્ષિત અંગ બિરાજે રે; પૂછે કુશલની વાતડી, વાસ કિહાં તુમ છાજે રે. ચ૦૨૩ અચરિજ કહો દીઠું હોયે, શું અર્થે ઇહાં આવ્યા રે; એહથી વિશેષ પુર જે હોયે, જે તુમ ચિત્તમાં ભાવ્યા રે. ચ૦૨૪ ૧. સૌ જીભવાળા ૨. પાંચ સી
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
તે નિસુણી નવ્યવહારિયો, કરી પ્રણામ તવ ભાખે રે; દેવ તુમારી કૃપા થકી, નગર બહુ સહુ રાખે રે. ચ૦૨૫ પણ પ્રભો દીપશિખા જિસી, નગરી કોઈ ન એહવી રે; ઇન્દ્રપુરી જસ આગલે, જોતાં ન દીસે તેહવી રે. ચ૦૨૬ ગૃહ પ્રાકાર વિહારમાં, માંડણી અભુત દીસે રે; વાસ્તુક શાસ્ત્ર તણી વિશે, જોતાં હિયડું હસે રે. ચ૦૨૭ મધ્યે પ્રથમ જિનવર તણો, વિહાર અછે ચહુ બારો રે; દ્વાર પ્રારંભી ચઉદિશે, આપણ શ્રેણિ ઉદારો રે. ચ૦૨૮ ચાર પોળ છે વપ્રની, ઈશાને રાજનિયા રે; અગ્નિકોણે વ્યવહારિયા, વાયુકોણે ક્ષત્રિયા રે. ચ૦૨૯ નૈઋત કોણે અપર જના, એણી પરે ગેહ નિવેશા રે; પદમ સરોવર પુર બહિ, દ્રષદ બદ્ધ સેતુ દેશા રે. ચ૦૩૦ વાપી કૂપ વનમાલિકા, પર્વ શસ્ત્ર બહુ ઠામ રે; તેહ નગરીનું જોવતાં, વાઘે મન અભિરામ રે. ચ૦૩૧ તેહ પુરીથી આવિયો, વણિક વ્યાપારને હેતે રે; પણ તે પુરી પાવન કરો, જોવાને સંકેતે રે. ચ૦૩૨ એહ વચન વરદત્તનું, નિસુણી આનંદ પામે રે; જ્ઞાનવિમલ ગુરુવયણથી, જિમ ભવિ અનુભવ કામે રે. ચ૦૩૩
|દોહા .. પ્રતાપસિંહ નૃપ ઉમહ્યા, પુરી દર્શનને કાજ; ચતુરંગ સેના પરિવર્યા, મંત્રીસર યુવરાજ. ૧ વિકટ સુભટ સાથે લિયા, વાજે વાજિંત્ર નાદ; હાથીના હલકા ઘણા, વાજે ઘંટના નાદ. ૨ સાથે લીઘો શેઠિયો, દેઈ આદર માન; ચાલ્યો રાજા ચોપગું, દેતો અઢળક દાન. ૩ તિલક કરે વ્યવહારિયા, નીરે ભરિયા કુંભ;
ગાય સવચ્છી લઘુકની, સતિલક વેદી બંભ. ૪ ૧. શેઠ ૨. મંદિર ૩. કન્યા
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૩
નિર્દૂમ અગ્નિ સોહામણો, દર્પણ મંગલ પાઠ; હય સાંબેલા સામુહા, વૃષભ રાશિ બઘ આઠ. ૫ પ્રથમ પ્રયાણે રાયને, પવન થયો અનુકૂળ; દિશિનિર્મલ ગ્રહ શુભ કથક, નહીં અપયોગનું મૂલ. ૬ મધુ મદિરા ને મૃત્તિકા, મંગલકરણ સુખદાય; સન્મુખ સવિ આવી મળે, નોળ ચાસ દિખલાય. ૭ વામાં વાયસ તિત્તરા, ભૈરવ જિમણી થાય; સાંઢ ગાડુકે હનુમતા, હરણ કરે વા લાય. ૮ નાહર વાહર સુખ દિયે, વામાટે વીતાર; રાતે શિયાળાં બોલતાં, વામ ચાલી મોડ ઘાર. ૯ રાય કરે ફલ આપિયાં, કંઠ ઠવી પુષ્પમાલ; દધિ દૂર્વા ધૃતથી જિયો, આગળ ઘરે ઉદાર. ૧૦ પંખી કરે પ્રદક્ષિણા, વળી તોરણ બંઘેવ; ઇત્યાદિક બહુ શુકનશું, નૃપ મન હર્ષ કરેવ. ૧૧ મન પ્રસન્ન થયું અતિ ઘણું, પાસે જોશી જાણ; તેડી આઘા સંચરે, ઠામ ઠામ કલ્યાણ. ૧૨ મારગ જાતાં અનુક્રમે, કરે પ્રયાણ મંડાણ; પુરુષ ચાર તિહાં આવિયા, પરદેશી ગુણખાણ. ૧૩ પ્રતિહારે તે વીનવ્યા, નરપતિને કહે રાય; પેસારો પટ મંડપે, તે આવે તિણ ઠાય. ૧૪
!! ઢાળ ત્રીજી II
(રાગ કાફી. અલબેલાની દેશી.) પદ પ્રણમી કર જોડીને રે લાલ, સુંદર ચાર સુભટ, સુણ રાજા રે; દેઈ આશીષ ઉભા રહ્યા રે લાલ, હોયે સદા ગહગટ્ટ; સુણ રાજા રે. ૧ પુષ્ય યોગ ભલા મળે રે લાલ, મન મળિયાશું સંગ. સુત્ર સજન જનશું જે ગોઠડી રે લાલ, તે આળસમાં ગંગ. સુપુ૨ ચતુર કુશલ સોમ ગુણઘરે લાલ, સેવાના વળી જાણ. સુત્ર નામ અરથથી ભાવિયે રે લોલ, દેખી દેવ નૃપ વાણ. સુપુ૩
શ્રી. ૨
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦.
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ તુમ માંડે છે શી કલા રે લાલ, તુમ વિદ્યા ગુરુ કોણ. સુ શું કારણ આવવું થયું રે લાલ, કિહો તુમસું અહિઠાણ. સુપુ૦૪ એક કહે પંખીસ્વર લહું રે લાલ, બીજો કહે લખું ચિત્ત. સુત્ર નરસ્ત્રી-લક્ષણ ત્રીજો લહેરે લાલ, ચોથો રથભ્રમ કલા સુપવિત્ત. સુપુ૫ એહ કલા અમમાં અછે રે લાલ, સુણ નરપતિ અમ વાચ. સુત્ર દ્વિજ શ્રી ગણઘરાચાર્ય છે રે લાલ, વિદ્યાગુરુ ગિરિ સાચ. સુ૫૦૬ તુમ પદ સેવા કારણે રે લાલ, આવ્યા છે ગુણગેહ. સુત્ર વાસ જિહાં વસીયે તિહાં રે લાલ, ગુણીને ગુણસું નેહ. સુ૫૦૭ માન દેઈ પાસે થાપિયા રે લાલ, દેઈ ચિંતે તસ અર્થ. સુત્ર મુદ્રિકાયે નંગ શોભીએ રે લાલ, નૃપ સવિ વાત સમર્થ. સુપુ૦૮ મારગે ચાલ્યો ભૂપતિ રે લાલ, ક્રિીડા લીલ વિલાસ. સુ પુર સર તટિની વાપિકા રે લાલ, વાડી વન આવાસ. સુપુ૦૯ ઠામ ઠામ નૃપ ભટણાં રે લાલ, લેઈ દિયે બહુ માન. સુ. નવ નવ કૌતુક નિરખતો રે લાલ, દેતો અવિરલ દાન. સુપુ૦૧૦ અનુક્રમે અનુક્રમે આવિયા રે લાલ, દીપશિખા પુરી પાસ. સુ તેહવે વિહંગમ સ્વર થયો રે લાલ, સુણીને ઉપન્યો ઉલ્લાસ. સુપુ૦૧૧
સ્વર જાણે તેણે વીનવ્યો રે લાલ, સ્નેહી જનનો લાગ. સુત્ર હોશે નિઃસંદેહથી રે લાલ, સુણી હરખ્યો નૃપ વડ ભાગ. સુપુ૧૨ એહવે દીપશિખા પતિ રે લાલ, દીપચંદ્ર ઇતિ નામ. સુત્ર પય પ્રણમીને વીનવે રે લાલ, પાવન કરો મુજ ગામ. સુષુ૧૩ એમ સુણી પુરીમાં આવવા રે લાલ, મન કીધું જવ રાય. સુત્ર પદમ સરોવર ઉપરે રે લાલ, બેઠા સિંહાસન ઠાય. સુપુ૦૧૪ પુરશોભા દીઠી તિસે રે લાલ, મીઠી લાગે મનમાંહિ. સુત્ર ગઢ મઢ મંદિર માલિકા રે લાલ, પોલ તોરણની છાંહિ. સુપુ૦૧૫ સાત ભૂમિ સૌઘપતિની રે લાલ, ગોખ તે જોખના ગેહ. સુત્ર દેખે નયરમાં સંચર્યા રે લાલ, શોભા પુરની અચ્છેહ. સુપુ૦૧૬ તિહાં વાતાયનમાં રહી રે લાલ, સુમુખી કની અતિ ચંગ. સુ તસ મુખકજ માંહે પડ્યો રે લાલ, ભૂપતિ માનસ મૂંગ. સુપુ.૧૭
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૩
સ્મર' ભિલ્લે શરે વીંઘીયો રે લાલ, ભૂપતિ હૃદય મઝાર. સુત્ર ક્ષણ એક શૂન્ય મને રહ્યો રે લાલ, યોગી જિમ લય ચાર. સુપુ૦૧૮ એણે સમે ચિત્તને ઓળખી રે લાલ, બોલ્યો સેવક તેહ. સુત્ર હે નૃપ! તુમ સુકૃતોદયે રે લાલ, ફળશે વંછિત એહ. સુપુ૦૧૯ કહે નૃપ ચિત્તે ચમકિયો રે લાલ, ભલું લખ્યું તે મુજ મન્ન. સુ કેહનું ઘર એ કોણ કની રે લાલ, લાવણ્ય લલિત યૌવન્ન. સુપુ૨૦ તવ ચિત્તજ્ઞ કહે હસી રે લાલ, દીપચંદ્ર તુમ ભક્ત. સુત્ર દીપવતી રાણી તણું રે લાલ, ગેહ અછે ઘન શક્ત. સુપુ૨૧ એ તસ કૂખે સરોજની રે લાલ, કલહંસી સમ જાણ. સુ સૂર્યવતી નામે અછે રે લાલ, પુત્રી પવિત્ર ગુણખાણ. સુપુ૨૨ ત્રિભુવનસારની ઓરડી રે લાલ, ગોરડી ગુણહ નિશાન. સુ એક ઠામે જોવા ભણી રે લાલ, વિધિકૃત મનુ અભિરામ, સુપુ૨૩ વલી દીપચંદ્ર ચિંતા મને રે લાલ, અપર અછે સુણો આજ. સુત્ર કન્યા કેહને દેશું રે લાલ, કોણ એહવો નરરાજ. સુપુ૨૪ કોણ કોણ શુભ કરી ભેટણા રે લાલ, કરશું મન સંતોષ. સુઇ શ્રી પ્રતાપસિંહ રાયને રે લાલ, ભક્તિ ભાવનો પોષ. સુપુ૨૫ એમ નૃપનું મન ઓળખી રે લાલ, કીધી સઘળી વાત. સુ મનગમતું વૈદ્ય કહ્યું રે લાલ, દૂઘમાં જેમ નિવાત. સુ૫૨૬ બિહું રાજા મન રંજિયું રે લાલ, સુણી જ્ઞાનવિમલ ગુરુવાણ. સુ કેણ વિધિ કન્યા પરણશે રે લાલ, જુઓ તેહનાં મંડાણ. સુપુ૨૭
| | દોહા | કની રૂપ લાવણ્ય સુધા, સાદર લોક ન પાન; રાજ નિજ નયનાં જલે, પુટકે પીવે તા. ૧ સા સુમુખી પણ નૃપતણું, પીએ લાવણ્ય પીયૂષ; નિર્નિમેષતા તિમ લહે, જિમ ચકોર શીત મયૂખ. ૨ શક્ર સમાન તુમો અછો, સચિ સમ કુમરી એહ; દૈવયોગ સરિખો અછે, ચંદ્ર ચંદ્રિકા નેહ. ૩ ૧. કામદેવ ૨ સુંદર મુખવાળી ૩. ઇંદ્રાણી
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ એમ નિસુણી વચ ચિત્ત ઘરી, જોવે નયરી ભાવ; ત્રિક ચતુષ્ક ચચ્ચર ઘણા, નાટ્ય વિનોદ વિભાવ. ૪ જગદીશ્વર જગનાથનું, ચૈત્ય મધ્ય ઉદ્દામ; પ્રથમ જિનેશ્વર પ્રણમિયા, કરી ત્રિકરણ મન ઠામ. ૫ રાજ્યસભામાં આવિયા, સિંહાસન મંડાવિ; બેઠા રાજકુલી મળી, આણા શીશ ચઢાવિ. ૬ દેખાડે સવિ રાજવી, આપ આપણી ભત્તિ; નિરખે પણ શૂન્ય મને, કામ વશે થયું ચિત્ત. ૭ ચિત્ત જાણ નર વયણથી, દીપચંદ્ર નૃપ તુષ્ટ; જેમ કેકી ઘન ગર્જિતે, પરખ્યો પુણ્ય પુરુ. ૮
|| ઢાળ ચોથી II (ઈડર આંબા આંબલી રે, ઈડર દાડિમ દ્રાખ–એ દેશી) હવે પ્રતાપસિંહ રાયને રે, પાણિગ્રહણ સંકેત; શુભ લગને આરોપિયો રે, સવિ પુરજન હિત હેત.
સુગુણ નર, જુઓ જુઓ પુણ્ય વિશેષ. પહવયે પ્રત્યક્ષ પેખ; સુ સુકૃતિ જન જગ રેખ. સુજુ ૧ મહોટા મંડપ માંડીયા રે, દેખી મોહે દેવ; અઢળક દાન સમર્પિયે રે, નહીં નાકારની ટેવ. સુઇ જુ૨ દીઘા અતિ ઘણા દાયજા રે, પોષે સવિ પકવાન; જાની માની સાચવ્યા રે, ભૂષણ વસ્ત્ર અસમાન. સુ જુo ૩ આનંદ અધિક ઉચ્છાહશું રે, વારુ થયો વિવાહ; સજ્જન સહુ રાજી રહ્યા રે, નહીં કોઈની પરવાહ. સુઇ જુ. ૪ નિજ ઉતારે આવીયા રે, પરણીને નરરાય; ઇંદ્ર ઇંદ્રાણી કમલા હરિ રે, એહ યોગ સુખદાય. સુઇ જુ. ૫ સામુદ્રિક જન બોલીયો રે, સાંભળ તું નજરાણ; પટરાણી એહને કરો રે, જેમ હોયે કોડિ કલ્યાણ. સુઇ જુ. ૬ કુલભૂષણ બેહુ પુત્ર છે રે, જસ કૂખે ગુણકૂપ; રન જણે રોહણઘરા રે, તેમ એહને છે ભૂપ. સુજુ ૭ ૧ પૃથ્વી પર ૨.જાનૈયા ૩. પહાડ (લંકાના એક પહાડનું નામ)
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૪
--
૧૩
ભર્તા શ્વસુર પિતામહા રે, માતામહા શિર છત્ર; પુત્ર પૌત્ર પડપોતરા રે, જસ સુત યુગ્મ પવિત્ર. સુઇ જુ. ૮ લાભકારી એ યોગ છે રે, લક્ષણથી કહ્યું સાચ; નિઃસંદેહ એ જાણજો રે, સામુદ્રિકની વાચ. સુ જુo ૯ ગુણ રૂપાદિક દેખીને રે, અંતઃપુરમાં કીઘ; સૂર્યવતી પટદેવિકા રે, નૃપ હરખ્યો એમ કીઘ. સુજુ૦૧૦ સુરતરુ ઘર્મ તણો ફળ્યો રે, રૂપ ભાગ્ય સૌભાગ્ય; એહવો અધિકો કો નહીં રે, લોક કહે ઘરી રાગ. સુજુ ૧૧ કેતા એક દિન હર્ષમાં રે, રહેતાને થયા જામ; એહવે દૂત એક આવિયો રે, દીપચંદ્રને શિરનામ. સુજુ૦૧૨ સિંહપુરાધિપ ગામથી રે, શ્રીશુલગાંગ નરેશ; ભત્રીજી ચંદ્રવતી તણો રે, પતિ છે સુગુણ નિવેશ. સુજુ૦૧૩ પ્રતાપસિંહ બેઠા અછે રે, તખતે સભા મિલાય; તેડ્યો તિહાં કણે દૂતને રે, કહે સંબંઘ ઠહરાય. સુજુ૦૧૪ દેવ સુણે વાસંતિકા રે, અટવી ૧ભીમાકાર; જૂર નામે પલ્લીપતિ રે, ‘દુર્જય જસ અધિકાર. સુજુ ૧૫ તે પલ્લીથી પશ્ચિમ દિશે રે, સિંહપુર છે નયર; શ્રી શુભગાંગ રાજા અછે રે, તેહશું ઘરે બહુ વયર. સુજુ૦૧૬ નૃપઘર પેસી તસ્કરે રે, લીઘો એકાવલી હાર; નાસી ગયા તે દહ દિશે રે, આરક્ષકે કરી વાર. સુજુ૦૧૭ પગ જોઈ પૂઠે થયા રે, બાંધી આપ્યા પ્રભુ પાસ; તાડતાં તે બોલીયા રે, અમે શૂર પલ્લીપતિ દાસ. સુજુ૦૧૮ તસ આદેશથકી કર્યું રે, ચોર તણું એ કામ; તે નિસુણી નૃપ ખીજિયો રે, હાર ગ્રહી કરે વામ. સુજુ ૧૯ રોષે આરક્ષકે દીઓ રે, શુલારોપણ ચોર; તે વ્યતિકર ચૂર સાંભળે રે, પલ્લીપતિ કરે જોર. સુજુ ૨૦ ૧ ભયંકર ૨ પાઠાંતર-દુષ્ટહ છે આચાર ૩. વૃત્તાંત
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
સિંહપુરને વીંટી રહ્યો રે, જેમ નિધાનને વ્યાલ; તે જણાવવા આવિયો રે, દૂત કહે સુણો ભૂપાલ. સુજુ૦૨૧ પ્રતાપસિંહ નૃપ પૂછતે રે, વાત કહી સવિ દૂત; દીપચંદ્ર નૃપ હવે વીનવે રે, એ પલ્લીપતિ યમદૂત. સુજુ૨૨ એમના ભયથી ના કરે રે, લોક કોઈ વ્યવસાય; પંથ વિષમ એહથી થયા રે, ન ચલે કોઈ ઉપાય. સુજુ ૨૩ ઘણું કિશું પ્રભુ ભાષીએ રે, કુગ્રહ પરે એ ખેટ; આ નગરી પણ એહથી રે, ભય પામે છે નેટ. સુજુ ૨૪ બિહંની એમ સુણી વિનતી રે, પ્રતાપસિંહ નૃપ તામ; કુંભીનાદ સુણી કેશરી રે, ૧તિમ તસ જીતણ કામ. સુજુ ૨૫
| | દોહા | પ્રયાણ ભેરી દેવરાવીને, પરિવર્યો બહુ સૈન્ય; શૂર ભિલ્લને જીતવા, પ્રતાપસિંહ અભિષેણ. ૧ ચઢત નગારાં ગાજીયાં, શૂર સુભટ થયા મસ્ત; વેગ મિલાયા વાજીયા, શુભ મુહૂર્ત દિન શરૂ. ૨ કટક ખેહ ઊડી ગયણ, તેણે વાદલિયો શર; મદ ઝરતાં માતંગ જે, તે પાવસનાં પૂર. ૩ સીમાલા આવી નમે, કંપે કાયર પ્રાણ; અન્યાયી નાઠા સવે, થાય હરામી હેરાણ. ૪ સિંહપુર પાસે આવીયા, નદી તટે ડેરા દીઘ; પ્રતાપસિંહ દીપચંદ્ર બિહુ, શુભગાંગને સહાય કીઘ. ૫ ખબર થઈ તે શુરને, ચરથી જાણી વાત; ચિંતે બળીયા આગલે, શ્યો કીજે ઉપઘાત. ૬ શબરઃ સકલને પૂછીને, કરે નાસવા વિચાર; કહે કેશરી ગુંજારવે, કિયા અવર સંચાર. ૭ બળીયાશું કલબલ કરી, જિમ તિમ રાખો પ્રાણ;
એહ આગળ કોઈ નાસવા, છાનું નહિ “અહિઠાણ. ૮ ૧. સર્પ ૨. કેટલું ૩.પાઠા જ્ઞાનવિમલ લહી નામ ૪. ભીલ ૫. સ્થાન
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ પ
એમ વિચારી ભિલ્લડા, સજ્જ થયા રણ કાજ; આય બને જો નાસિયે, તો કિમ રહેશે લાજ. ૯ II ઢાળ પાંચમી II
(ચિત્રોડા રાજા રે—એ દેશી, રાગ સિંધૂઓ)
જો જઈએ નાસી રે, તો કરે લોક હાંસી રે, એમ વિમાસી ભિલ્લ ઝુઝણને આવીયા રે. ૧
હાકોહાક કરતા રે, ચોપખે ૨ે
.
ઝરતા તિહાં ઘન પ૨ે તીર
રાજા સેન આવે રે, આયુધ રિપુસૈન્ય ભજાવે દિશોદિશે
રણક્ષેત્ર મંડાણો રે, એવો નહીં ટાણો
ફિરતા રે, સડાસડે રે.
v
વરસાવે રે, દડવડી રે. ૩
ગજ ચઢી શૂર આયો રે,
પલ્લિપતિ રાણો રે, કોઈ ન ઊભગે રે. ૪ નહીં જનની જાયો રે, સાહમો તે ઘાયો તેહને ઊમહી રે. પ નિર્મદ ગજ દેખી રે, નૃપ કટક ઊવેખી રે, નવિ કોઈ વિશેષી દીઠો તેણે સમે રે. ૬ એ શું થયું પૂછે રે, દીપચંદ્ર આલોચે રે, મનમાંહે શોચે કેમ હવે જીતશું રે. ૭ આવી કોઈ ભાસે રે, ગંઘ ગજ એહ પાસે રે, તસ ગંઘને વાયે સવિ નિર્મદ થયા રે. ૮ હૂંતા ઘણા બલિયા રે, પણ તે થયા ગલિયા રે, નાંખલિયા આગલ કલિયા બલિયા શું કરે રે. ૯ કહે પ્રતાપ કેમ કીજે રે, કેણી પરે જસ લીજે રે,
ભીંજે જેમ કંબલ તેમ ભારી હુવે રે. ૧૦ ન ચલે બલ પ્રાણે રે, રહેતાં એણે ઠાણે રે,
સાહમું એ જાણે એ નબળા પડ્યા રે. ૧૧ બોલ્યો રથ ખેડુ ૨ે, ચિંતા તો ફેડું રે,
તેડો હવે મુજને જુઓ માહરી કલા રે. ૧૨
૧૫
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
શી ચિંતા છે તુમહી જાશે જેમા દશ રે.'
શી ચિંતો ચિંતા રે, રહો એથી નિચિંતા રે, | નેતા છો તુમહી જ એ પૃથિવી તણા રે. ૧૩ ભિલ્લાક વરાકા રે, જાશે જેમ કાકા રે,
હાકા બાકા થઈને વાંકા દશ દિશે રે. ૧૪ એમ કહી રથ લાવે રે, હથિયાર ભરાવે રે,
રાજાને ઠાવે છત્ર શિરે ઘરી રે. ૧૫ રથ કલશું જમાડે રે, નૃપ બાણે તાડે રે,
તરુ પવન પછાડે તેમ તે ભિલડી રે. ૧૬ ઘૂમણીયે ગજ ઘાલે રે, પણ ઠામે ન ચાલે રે,
ભિલ્લડો મન શાલે જઈએ હવે કિણ દિશે રે. ૧૭ ઇહાં આવી અડિયો રે, હું ફંદમાં પડિયો રે,
નડિયો એણે રાણે આણ ન માનતો રે. ૧૮ દિશિ તાકે જેહવે રે, નૃપ ઝાલે તે હવે રે,
ચંડે કોદંડે પણછના પાસમાં રે. ૧૯ જયજય રવ થાવે રે, મંગલ તૂર વજાવે રે,
આવે રે શુભમાંગ નરેશ્વર પાય પડે રે. ૨૦ ભાગો ભય સઘળો રે, હતો એક જ અવલો રે,
સબલો તુમ શરણો, જબ મેં આદર્યો રે. ૨૧ સેના તવ છૂટી રે, પાલી જઈને લુંટી રે,
ખૂટી પાપીની જબ આવી મલી રે. ૨૨ જય કલશ ગંઘ ગજ લીઘો રે, કાઠ પિંજર દીઘો રે,
કીઘો નિજ સેવક શૂર પલ્લીપતિ રે. ૨૩ છન્ને કોડી સોનૈયા રે, મૂડો મોતી મોગઈયા રે,
બીજા ઘન કહિયા ગણિયા નવિ શકે રે. ૨૪ ખાટું કટક ઋદ્ધિ ઝાઝી રે, મતવાલા માજી રે,
બાજી સવિ આવ્યું જનપદ લોકને રે. ૨૫ તૂઠો રાજા ભાખે રે, સહુ કોઈની સાખે રે,
પારખે પહોતા રે એ ચારે નરા રે. ૨૬
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૫
૧૭
જ્ઞાન કલા ચતુરાઈ રે, ભલાં દીઠાં ભલાઈ રે,
પાઈ મેં શોભા એહથી અતિ ઘણી રે. ૨૭ મુજને દીધું જયદાન રે, એ તો પુરુષ પ્રધાન રે,
બહુ દાન દઈને રાખે તનુ છાયા પરે રે. ૨૮ સૂરજપુર નામે રે, થાણું પલ્લિ ઠામે રે,
પટરાણીને કામે એ સવિ ભૂમિકા રે. ૨૯ મનાવી આણ રે, વલીયો દેઈ નિશાણ રે,
આવે નર રાણહ સિંહપુર જોયા રે. ૩૦ શુભમાંગ નરદેવા રે, કરે સાચી સેવા રે,
મેવા જે જોઈએ જેહને જેહવા રે. ૩૧ દિન કેતા રહીએ રે, તુમથી સુખ લહીએ રે,
આણા શિર વહીએ તુમચા નેહથી રે. ૩૨ એમ કહી સંતોષ્યો રે, પ્રતાપસિંહ નૃપ પોષ્યો રે,
ભૂખ્યો નવિ ઘરાયે તેણી પરે જોવતાં રે. ૩૩ પ્રદીપવતી દીપચંદ્રરાણી રે, સૂર્યવતી નિજ જાણી રે,
ઘરે પ્રીતિ અધિકરી સગપણ જાણીને રે. ૩૪ હવે પ્રતાપસિંહ ચલાવી રે, કેતી “ભંઈ વલાવી રે,
પાછા ફરી સિંહપુરે શુભગાંગ આવીયા રે. ૩૫ અનુક્રમે નૃપ આવ્યા રે, દીપશિખા પુરે ભાવ્યા રે,
વાજાં વજડાવ્યાં જયત નીશાણનાં રે. ૩૬ પુણ્યવંત જિહાં જાવે રે, તિહાં મંગલ થાવે રે, ભાવે એમ વાણી શ્રી જ્ઞાનવિમલ તણી રે. ૩૭
| | દોહા || દીપશિખા પુરી આવતાં, ઘરણીઘવને અનેક; લાભ થયા સ્ત્રી ઘન સયણ, ગજરથ નર મળ્યા છે. ૧ વ્યવહારી સંતોષિયો, જાણી તસ ઉપકાર; સજ્જનનાં લેરી પરે, શિર ધરતા તસ ભાર. ૨
૧. ભૂમિ ૨. ઘણીપતિને, રાજાને ૩. સ્વજન
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ દિન કેતાએક તિહાં રહી, નગરહ ભણી પ્રયાણ; કરવાને હવે ઊમહ્યા, પ્રતાપસિંહ ભૂભાણ. ૩ સેંદ્રી પ્રમુખ સખી સાથશું, સૂર્યવતી પણ સાથ; ચતુરંગી સેના દાયજા, દીઘી અતિ ઘણી આથ. ૪ દીપચંદ્ર સાથે થયા, વોલાવાને કાજ; જનની દીપવતી સતી, પુત્રી તે ઘરી લાજ. પ તું માહરે હિયડે વસી, તું મુજ પ્રાણ આધાર; બિછડતાં વહાલાં હુયે, નયણ ન ખેચે ઘાર. ૬ જાગે સહુથી પ્રથમ તું, સમરે શ્રીનવકાર; જિનપ્રતિમા પૂજી જમે, એ આપણો આચાર. ૭ ટાલે અવિધિ આશાતના, કરજે વિધિશું ઘર્મ; વિનય ન ચૂકે ગુણી તણો, એહ કહ્યાનો મર્મ. ૮ ત્રિવિઘ શીલ યતના કરે, ભક્તિ કરે ભરતાર; વૃદ્ધ વચન અંગીકરે, સમજી તત્ત્વ વિચાર. ૯ કુલ-લજ્જા સુરવેલડી, તુજ મંડપ આધાર; રોપી છે તે સીંચજે, જિમ પસરે આચાર. ૧૦ શીખ દેઈ એમ માવડી, દેઈ આશીષ અપાર; ચિરંજીવો નિજ કંતશું, તુજને ઘર્મ આઘાર. ૧૧ મુજ મનને ઠારણ ભણી, કેવરાવે સંદેશ; પિયર કદીય ન વીસરે, જો સાસરુ હોયે શતદેશ. ૧૨ બેટી પરઘર વાસવે, એહ સદા વ્યવહાર; શિર ચુંબી ભીડી હદે, માતાએ તેણી વાર. ૧૩ વોલાવી પાછા વળ્યાં, પિયરીયાં તેણી વાર; સેંદ્રી સખીને એમ કહે, એ છે તુમ આધાર. ૧૪ સોંપી મેં તુજને અછે, કાલેજાની કોર; ઘણું ઘણું શું દાખવું, તું છે ચતુર ચકોર. ૧૫ ૧. કેટલાંક ૨. લક્ષ્મી ૩. હૃદયથી આલિંગન કર્યું
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૬
૧૯
!! ઢાળ છઠ્ઠી ||.
(માહરું કરહળડો પલાણીયો રે–એ દેશી) મહારાજ આજ આવે રે, પ્રતાપસિંહ ભૂપાલ. મહા વેગે કર્યું રે પ્રયાણ, ચલિયા દૂત વઘામણી; નયર કુશસ્થલ ભાણ, થોડે દિનમાં આવે ઘણી. મ૦ ૧ શણગારે સવિ હાટ, કાટશું આવે મહાજન સામઈયા; નગરીની શોભા દેખી, સુર સઘલા જોવે રહ્યાં. મ૦ ૨ ભરી ભરી મોતી થાલ, સોહવ વધાવે સ્વસ્તિક પૂરતી; સાંબેલા સજી કુંભ, નયણે નિહાલે નયર તણો પતિ. મ. ૩ વાજે ગુહીર નિશાન, નાચે નાટક પાત્ર બઘા તિહાં; દાન માન ગુણગાન, ન રહી તેણે સમે કાંઈ મણા જિહાં. મ૦ ૪ મહાજન કરે રે જુહાર, સાર શૃંગારાદિક લેઈ ભટણાં; જય વિજયાદિ કુમાર, તાત તણા પદ પ્રણમે દુઃખ એટણા. મ. ૫ એણી પરે નગર પ્રવેશ, કર્યો પ્રજાએ બહુલા હરખશું; પુણ્ય સઘલા થોક, આય મિલે તે નયણે નિરખશું. મ. ૬ આવી બેઠા તખત, વખતબળે શું નવિ સંપજે; દુર્ગમ તે સુગમ જ થાય, નિત નિત નવલા કામિત નીપજે. મ૦ ૭ यतः- धर्माज्जन्म कुले शरीरपटुतासौभाग्यमायुर्बलं,
धर्मेणैव भवंति निर्मलयशोविद्यार्थसंपत्तयः कांताराच्च महाभयाच्च सततं धर्मः परित्रायते,
धर्मः सम्यगुपासितो भवति हि स्वर्गापवर्गप्रदः १ અર્થ -સારા કુલમાં જન્મ, સ્વસ્થ શરીર, સૌભાગ્ય, આયુ અને બળ, તે ઘર્મથકી પ્રાપ્ત થાય છે; અને નિર્મલ યશ, વિદ્યા, દ્રવ્ય, સંપત્તિ, તે સર્વ ઘર્મે કરીને જ પ્રાપ્ત થાય છે. તથા ઉગ્ર વનને વિષે સિંહ, હાથી, અગ્નિ, તસ્કરાદિક મહાભય થકી નિરંતર ઘર્મ રક્ષણ કરે છે, અને રૂડે પ્રકારે ઉપાસેલો ઘર્મ અવશ્ય સ્વર્ગ તથા મોક્ષને દેનારો થાય છે. દુસમન કીઘા દૂર, સૂરપણાથી હો ભૂરિ રમા લહે; આનંદ્યો પરિવાર, સાર જન્મારો હો એહવાનો કહે. મ૦ ૮
૧. સધવા (સોહાગણ) સ્ત્રીઓ ૨. પુણ્યના બળે
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ પાળે રાજ્ય ઉલ્લાસ, ન્યાયે ઘર્મ અર્થ સાથે ભલા; વિચ વિચ કામ વિલાસ, દેવ દોગંદક દીસે ગુણનીલા. મ૯ સૂર્યવતીને સાથ, કાલ ન જાણે સુખમાં જાયતો, સુજશ સંયોગસૌભાગ, ભાગ્યબલી છે પ્રતાપસિંહ રાયનો. મ૦૧૦ એહવે એક દિન યોગ, ચારે બંઘવ બેઠા છે જયઘરે; કરતા વાત વિચાર, નેહ દેખાડે છે અન્યોઅન્યહરે. મ. ૧૧ એહ બંધવ વ્યવહાર, સુખ દુઃખ વાત તણા મનોરથ ઘરે; પ્રસન્ન ચિત્ત તેણીવાર, ગોખે બેઠા તે જોષ ભલા કરે. મ. ૧૨ એણે સમે લોકના થોક, મલીયા દીઠા રાજ્ય પંથે ઘણા; કૌતુક જોવા હેત, જાવે ને આવે હો લેતા ભામણાં. મ. ૧૩ કહે સેવકને તામ, જઈને જુઓ રે એ શું અછે; તેણે જઈ તિહાં તેણીવાર, જોઈને ભાખે રે જેમ તેહને રુચે. મ૧૪ કોઈ પરદેશી દેવ, આવ્યો દીસે છે નિપુણ નિમિત્તિયો; પૂછે જે તસ વાત, મનની દાખે છે જોઈ નિમિત્તિયો. મ૦ ૧૫ તેડાવ્યો મનોહાર, વારુ કરીને ગણક કલાધર; બેઠો દેઈ આશીષ, આગે બેઠા તે રાજકુમર વરુ. મ. ૧૬ કિહાંથી આવ્યા આમ, કિણ દિશે જાશો રે જાણ તે જોષિયા; કિહાં ઘરો મન કામ, તે સવિ દાખો હો પુણ્યના પોષિયા. મ. ૧૭ અતિ આદર જિહાં હોયે, તિહાં બેસતાં મનડું ઉલ્લસે; એહવો લોકનો ન્યાય, જ્ઞાનની ગોઢે હો સાતે સુખ વસે. મ. ૧૮ श्लोक- लाभालाभं सुखं दुःखं, जीवितं मरणं तथा; गमनागमनं चैव नैमित्तानामथाष्टकं. १
સોરઠા | દોહા || સોરઠા-બોલ્યો તે મતિવંત, સુણો કુમર સોભાગિયા;
થાઓ ચિત્ત સાવઘાન, જો છો કથાના રાગીયા. ૧ જો ઘરિયે નિજ કાન, કથા સવાદ કહેતાં બને; ઘરિયે મનમાં શાન, તો કહેતાં રસ હોય મને. ૨
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૭
પણ એ કહેતાં વાત, ચિત્ત કુમરને આવતી;
એકાંતે છે યોગ્ય, સુણતાં સુખ ન પાવલી. ૩ દોહા-પશ્ચિમ દિશિમંડણ તિલક, ઓપમ સિંહપુર નયર;
લલ્શિ નિવાસ અછે ભલું, જિહાં બહુ મયા ને મહેર. ૪ તિહાં શુભગાંગ નરેસરુ, ન્યાયે અભિનવ રામ; ટાલે દુષ્ટ પાળે પ્રજા, દિયે પંડિતને બહુ દામ. ૫ તિણ પુર શ્રીઘર નામથી, વસે ગણક અતિ છેક; નાગિલા નારી તેહની, ઘરણી તણે વિવેક. ૬ ઘરણ પુત્ર હું તેહનો, એક જ ગણકનો જાણ; યૌવન વયમાં આવિયો, અનોપમ અમલી માણ. ૭ ગણક પ્રિયંકર પરવડો, તેહી જ નગર મઝાર; શીલવતી તેહની પ્રિયા, તસ પુત્રી સુખકાર. ૮ શ્રીદેવી દેવી પરે, રૂપકલા ભંડાર; લઘુવયથી પણ ઘર્મિણી, જિનમત વાસિત સાર. ૯ જીવદયાને પાલતી, શ્રીઘરે માગી તેહ; પરણાવ્યો નિજ પુત્રને, વાઘે અતિ ઘણો નેહ. ૧૦
|| ઢાલ સાતમી II (કપૂર હોયે અતિ ઉજવો રે–એ દેશી; રાગ કેદારો) હવે શ્રીદેવી તે વહૂ રે, વિનય વહે કરે કામ; મન ગમતી પરિવારને રે, વધારે ઘર મામ રે ભાઈ. જુઓ જુઓ કર્મવિલાસ. સહુ છે કર્મના દાસ રે ભાઈ, જુઓ
સુખ દુઃખ કર્મનાં ભાસ રે ભાઈ; જુઓ. ૧ સુકુલિણીથી ઘર રહે રે, વાઘે પુણ્યનાં કાજ; સતીય બિરુદ ઘરે ઘણું રે, બિહુ કુલ વઘારે લાજ રે ભાઈ. જુ. ૨ જતાં કામ વહૂ તણાં રે, તેમાં કરે ઘરી રાગ; પણ સાસુ મન નવિ ગમે રે, જેમ કોકિલને કાગ રે ભાઈ. જુo ૩ यतः-शय्योत्पाटनगेहमा नपयःपावित्रचुल्लिक्रिया,
स्थालीक्षालनधान्यपेषणभिदा, गोदोहतन्मन्थनैः ॥
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
डिंभानां परिवेषणादि च तथा पात्रादिशौचक्रिया, श्वश्रुर्भर्त्तननंददेवविनयैः कष्टं વધૂર્તીતિ ॥૧॥
અર્થ::-શય્યા ઉપાડવી, ઘરનું વાશીદું કાઢવું, જલ ગળવું, રસોઈ કરવી, થાલીઓ માંજવી, દળણું દળવું, ગાય દોહવી, છાશ કરવી, છોકરાંઓને જમાડવા, વાસણાદિ ઘોવા, સાસુ, પોતાના સ્વામી, નણંદ, દિયર તેમનો વિનય કરવો, એટલાં કષ્ટોએ કરી વહુ જીવે છે. ૧
૨૨
૫
શ્રી જિનવચનની રાગિણી રે, બોલે મીઠા બોલ; પિહરિયાને પૂછતાં રે, સુખ દુઃખ ન કહે તોલ રે ભાઈ. જુ૦ ૪ જિન અરહટ ઘટ યંત્રિકા રે, યષ્ટિ કરે ખટકાર; તિમ સાસુ વહુશું કરે રે, વગર કામે ફટકાર રે ભાઈ. જુ॰ પ નાઠું ભાંગું વીસર્યું રે, જે કાંઈ વિણઠું હોય; વહુનો વાંક દેખાડતી રે, બીજો અવર ન કોય ૨ે ભાઈ. જુ૦ ૬ કર્મ શુભાશુભ જે કર્યાં રે, ઉદયે આવ્યાં તેહ; બહુ વિષવાદ ન ચિંતવે રે, દુઃખ સહે નિજ દેહ રે ભાઈ. જુ૦ ૭ એક દિન સસરાની મુદ્રિકા રે, પડી લાઘી તેણીવાર; વહુએ મૂકી થાનકે રે, કરે ઘરના વ્યાપાર રે ભાઈ. જુ૦ ૮ પૂછ્યું સસરે કિહાં ગઈ રે, મુદ્રા માહરી આજ; એહવે વહુ આવી દીએ રે, વીંટી લીઓ મહારાજ રે ભાઈ. જુ૦ ૯ સાસુ શોક્ય સમી ભણે રે, લક્ષણ દેખો સ્વામ; વહુ રૂપે એ ચોરટી રે, કિમ રહેશે ઘર મામ રે ભાઈ. જુ॰ ૧૦ પૂજ્યનાં ભૂષણ ચોરતી રે, ન ગણે કાંઈ શંક; તો શું અવરનું દાખવું રે, પગ પગ દીસે વંક રે ભાઈ. જુ૦ ૧૧ વાઘણ પરે તે લવલવે રે, સીગલ પરડ સમાન; આલ દીએ અમલાવતી રે, જિમ તિમ લવે નીશાન રે ભાઈ. જુ૦ ૧૨
હવે તે સુત આવ્યો ઘરે રે, સુણી શંખણી માતા વાત; રીસે ઘડહડતો કહે રે, અહો અહો વહુ ત્રિજાત રે ભાઈ. જુ॰ ૧૩ હાથે ગ્રહી નિજ નારીને રે, મારે મુશલ પ્રહાર; શિર ફાટ્યું શોણિત વહ્યું રે, કીધો તેણે એ અનાચાર રે ભાઈ,
બલો ગમાર ભરતાર રે ભાઈ. જુ૦ ૧૪
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
ખંડ ૧ / ઢાળ ૭
શ્રીદેવી મન ચિંતવે રે, કૃતકરણી ફલ એહ; નિમિત્ત માત્ર ફલ પર દિયે રે, એ જ ધૈર્ય નિઃસંદેહ રે ભાઈ. જુ. ૧૫ પીયરે જઈ કિણહીકે કહ્યું રે, દોડી આવી માત; દુઃખભર છાતી ફાટતી રે, હા હા એ ઉતપાત રે બાઈ. બોલાવે સુખશાત; હવે કોણ કહેશે મુજ માત રે બાઈ,
તાહરી મીઠી વાત રે બાઈ બોલા૧૬ તેડી લાવ્યા પીયરે રે, કહે ઉઘાડીને નેત્ર; તુજ વિણ સૂનું સવિ થશે રે, કિહાં ગયું મુજશું હેત રે બાઈ. બો. ૧૭ આડો માંડ્યો નવિ કદાજી, મુખે ન તૂસ ને રીશ; * અવિનય તો શીખી નથી રે, કરતી વિનય નિશદીસ રે બાઈ. બો. ૧૮ ઓલંભો નવિ આણીયોજી, રુદન ન દીઠું મુખ; પિતા બાંઘવ સયણાં સવજી, ઉપાવતી બહુ સુખ રે બાઈ. બો૧૯ ભામણડાં લેઉં તાહરાજી, એમ કહે સવિ પરિવાર; કોણ જિનઘર્મની વાતડીજી, કરશે વારોવાર રે બાઈ. બો. ૨૦ સાસુ પણ હવે શંખિણીજી, પોકારે કરી શોર; ઘરણો હાહારવ કરેજી, મેં કીધું પાપ અઘોર રે ભાઈ. બો. ૨૧ કેઈ કહે નિર્લજ નાગિલા રે, જૂઠા-બોલી એ રાંડ; કોઈ કહે પતિ અપરાધિયોજી, જેહવો આંક્યો સાંઢ રે ભાઈ. બો. ૨૨ વહુ મૂઈ તો છૂટશે રે, એ પાપિણીથી રે આજ; હુઈ અચેતન તે સમેજી, લોકમાં ન રહી લાજ રે ભાઈ,
સાસરીયાથી આવી વાજ રે ભાઈ. બો. ૨૩ એહવે વૈદ્ય કોઈ આવયોજી, કીઘો મંત્ર પ્રચાર; જલ છાંટી સચેતન કરીજી, તવ હરષ્યો પરિવાર રે ભાઈ. બો. ૨૪ કહે વૈદ્ય વારુ થયું રે, પણ નહીં એહનું આય; ઘોંષધિને સાચવોજી, જેમ આયતિ સુખ થાય રે ભાઈ,
કીઘાં દુષ્કત જાય રે ભાઈ. બો. રપ દેવ ગુરુ ઘર્મ સંભારીયા રે, શરણાં સુણાવે ચાર; સાધુ મુખે આરાઘનાજી, કહે શુભ ભાવના ભાવ રે બાઈ. બો. ૨૬
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ જીવ ખમાવ્યા અતિ ભલાજી, લાખ ચોરાશી જેહ; પાપથાનક અઢાર છેજી, વોસિરાવીને તેહ રે બાઈ. બો૨૭ સુકૃત ભણી અનુમોદનાજી, નિંદા દુષ્કતની કીઘ; શ્રી નવકાર સંભળાવતાંજી, પ્રાણ ત્યાગ તેણે કીઘ રે બાઈ. બો. ૨૮ શુભ ધ્યાને શુભ સંગતજી, શુભ ગતિ હોયે નિદાન; તે પણ આગળ ભાખશેજી, જ્ઞાનવિમલ ગુરુ જ્ઞાન રે ભાઈ. બો. ૨૯
|| દોહા ||. માતપિતાએ મોહથી, કીધા બહુત વિલાપ; જોર નહીં છે મરણશું, પણ એ મોહ સંતાપ. ૧ પ્રેત કાર્ય તેહનું કરી, સયણ થયાં ગત શોક; ઘર્મ કર્મ ઉદ્યમ કરે, વારુ જે છે લોક. ૨ નગર લોક ફિટ ફિટ કહે, જાણી નાગિલા વાત; મુખ દેખાડી નવિ શકે, શ્રીઘર ગણક સાક્ષાત. ૩ જઈ અનેથી ગામે વસ્યો, અન્ય ગણકની કાંય; કન્યા નામે ઉમા અછે, પરણાવે ઘરણને તાંય. ૪ સુગાલી ને શંખિણી, ક્ષણ ક્ષણ તે રિસાય; મરમ વચન બોલે ઘણાં, નિધુર ચિત્ત બલાય. ૫ આપ હઠિલી વારિણી, તાડિણી વૈર વિલાય; પ્રાય મળે પાછળ ઠીકરું, જસ સોવન ભાજન જાય. ૬ કૂડ કપટની કોથળી, કોઈ ન આવે દાય; સાસુ દાસી પરિકરી, વાઘણી બકરી જાય. ૭ પ્રત્યક્ષ પાપ આવી મલ્યું, સાસુ સસરો એમ; ચિંતે મનમાં મુહ બલ્યાં, ઘૂમ બાફ નહીં જેમ. ૮ દિન કેતે પરલોકમાં, સાસુ સસરો જાય, હવે ઉમા નિઃશંકથી, ચાલ ચલાવે ઠાય. ૯
|ઢાળ આઠમી || (મારું મન મોહ્યું રે માઘવ દેવા રે–એ દેશી; રાગ પરજીયો અથવા પ્રભાતી) ઘરણની જાયા રે માયા બહુ કરે રે, વશ કીઘો નિજ કંત; બાહિર ભીતર ક્ષણ નવિ તે વિના રે, ન રહે તે એકાંત. ૧
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
ખંડ ૧ / ઢાળ૮ જગમાંહે જોજો રે મોહ વિટંબના રે, મોહની મહોટી આણ; મોહે નડિયા તે નારી વશ પડ્યા રે, સુર નર કીઘ હેરાન. જગ ૨ મંત્રો ઢાંઢો રે જેમ વશ ફેરીએ રે, તેમ ભંભેર્યો નાર; અવગુણ સઘલા ગુણ કરી લેખવે રે, માને ઘન્ય અવતાર. જગ ૩ ઘણિયાણી મુખ કીઘો ઘણીને કામણ્યોરે, જિહાં તિહાં સ્ત્રી ગુણ ગાય; મિત્ર અછે તસ સોમદેવ નામથી રે, કહે તેહને ચિત્ત લાય. જગ. ૪ માહરી નારી રે સારી સહુ થકી રે, લક્ષણવંતી લાચ્છ; સાચ કહું છું એ જોતા થકાં રે, અવર તે કાચ એ પાચ. જગ ૫ મિત્ર કહે સુણ સ્ત્રી ગુણ ન વખાણીએ રે, નારીની એવી નીતિ; પણ તાહરી નારી મેં એહવી લહી રે, કુલટા નારીની રીતિ. જગ ૬ यतः- प्रत्यक्षे गुरवः स्तुत्याः, परोक्षे मित्रबांधवाः
कर्मांते दासभृत्याश्च, पुत्राश्चैव मृताः स्त्रियः १ અર્થ -પ્રત્યક્ષમાં ગુરુને વખાણવા, પરોક્ષમાં મિત્ર અને સંબંધીઓનાં વખાણ કરવાં, આપણું કાર્ય થઈ રહ્યા પછી દાસનાં અને અનુચરોનાં વખાણ કરવાં, પુત્ર અને સ્ત્રીનાં મરણ પછી વખાણ કરવાં.
and એ ભમરાલી છે સહી ભોગ ભિખારણી રે, ભરમાવે તુજ ચિત્ત;
a sud જો એહને વશ થઈશ તો છલશે સહી રે, લેશે તન મન ચિત્ત. જગ ૭ અન્યને ચિંતે વલી અન્યને ભોગવે રે, ઘરી વળી અન્યશું રાગ; નદીપાણી પરે એ નીચગામિની રે, શ્યો ઘરે મિથ્યા રાગ. જગ ૮ ત્રિકરણે નારી એ નહીં તાહરી રે, એહશું કિશ્યો રે સનેહ; પણ એ નારી નવિ રહે તુજ ઘરે રે, મ કરીશ ઇહાં સંદેહ. જગ. ૯ यतः- सती रे सती सो हम घर सती,
तुम घर सती सो अम घर हती; अमे वसु रन्ने वन्ने, तुमे ते वारे क्यां,
आंखे पाटा किन्नर वाजे, अमे ते वारे त्यां. १ ગામ જાવાને મિષે રહેજે શહેરમાં રે, પછી છાનો ઘરમાંહિ; આવીને દેખાડું કરણી એહની રે, જેમ તું જાણે પ્રાહિ. જગ૧૦ મિત્ર વયણ સુણી ચિત્તમાં ચમકિયો રે, એ કિશ્ય ભાખે વયણ; જો નજરે દેખું તો સાચું લહું રે, ખલ પરઘરના ભંજેણ. જગ૦ ૧૧
શ્રી
૩
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
૨૬
ઘર જઈ નારીને ઘરણો એમ કહે રે, જાવું છે પરગામ; કામ કરીને વહેલો આવશું રે, તુમ વિણ સૂનું ઘામ. જગ૦૧૨ જોરે કરી સ્ત્રી મનાવી નીસર્યાં રે, ચિત્ત દુમણો થઈ વેગ; મિત્ર તણે ઘેર બિહુ છાના રહ્યા રે, રાતિ થઈ કરે ઉદવેગ. જગ૦૧૩ તમ પસર્યો તે પેઠા બેઠુ જણા રે, તસ્કર પરે ઘરમાંહિ; આવી ઉમા તવ ક્ષણમાં પૂંઠથી રે, આવ્યો જા૨ ઉમાહિ. જગ૦૧૪ તે પથંકે બેઠો દેખિયો રે, ઘરણો વિચારે એ કોણ; મન ભોજન કરીને સૂતો સેજડી રે, ભોગવે ભોગ અભ્રૂણ. જગ૦૧૫ દેખી અસમંજસ એ રીશે ઘડહડે રે, જાણે મારું જાર ને નાર; વલી ચિંતે પાપ મોટું સ્ત્રીહત્યા તણું રે, લાગું મુજ એક વાર. જગ૦૧૬ તેહ ભણી ક્ષત્રિય જા૨ને મારતાં રે, ન કહે કોઈ અન્યાય; કાઢી ખડગ આરક્ષક સુત હણ્યો રે, છાનો રહ્યો ઘરમાંહિ. જાણજો હવે શું થાય. જગ૦૧૭ રુધિરે ભીની દેખી સેજડી રે, ચમકી ઉમા મનમાંય; હા હા એ શું અકારજ નીપત્યું રે, પણ દેખે નવિ કાંય. જગ૦૧૮ બાર ઉઘાડું દેખી ચિંતવે રે, માર્યો વેરવીએ કોય; બાંઘી પોટલી માથે ઉપાડીને રે, કૂપમાં નાખ્યો સોય. જગ૦૧૯ ઘરણો ઘર બાહેર ચિંતવે રે, અહો અહો ઘીઠી એહ; ક્લિષ્ટ કુકર્મ કરે જુઓ કેહવી રે, ધિક્ ધિક્ એહશું નેહ. જગ૦૨૦ નિશા વળી ઘણી જાણી તે ઉમા રે, લીઘો એક કડાહ; વડાં વેડમી ખીચડ પૂડા લાપશી રે, તિલવટ તેલ અથાહ. જગ૦૨૧ ભરી કડાહ બહારે તાલું સાચવી રે, ચાલી પાલી નિર્ભીક; ઘરણો પણ પૂઠે થયો જોયવા રે, કિહાં જાશે કરહું નિરત્તિ. જગ૦૨૨ પુર બાહિર સમશાને ગિરિની ગુફા રે, તિહાં મંદિર છે એક; તેહમાં બેઠી ઘીઠી છે બહુ જોગિણી રે, પ્રણમે તેહ વિવેક. જગ૦૨૩ ખર્પરા યોગિણી તેહમાં છે વડી રે, હર્ષે બોલાવે તામ;
૨ે ઉમયા ભલે આવી બાલિકા રે, સીધું તાહરું કામ. જગ૦૨૪
તે બલિ આપી યોગિણી સંતોષી ઘણું રે, કરે વિનતિ તેણી વાર; દીધો મંત્ર તુમે જે તે મેં સાથીયો રે, તેહનો બલિ એ સાર. જગ૦૨૫
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૮
૨૭ હવે જો તરુઉડણની વિદ્યા દિયો રે, તો હું પતિ બલિ ૧દેશ; કૃષ્ણ ચતુર્દશી રાત્રે વહેલા આવજો રે, પહેરી કાજલ વેશ. જગ ૨૬ એમ કહી વિદ્યા વશીકરણી ને ચૂરણું રે, આપ્યો ઉમા સંખેડ; ઘર આવી તિહાં પતિ પણ પાછળ આવીયોરે, પણ ઘર લાગે વેડ. જગ ૨૭ ભય બિભત્સ ને અચરિજ રૌદ્ર રસ ભર્યો રે, પણ ઘરે મનમાં ઘીર; હાસ્ય શૃંગાર રસ છાંડ્યા મનમાંહે થકી રે, શાંતપણે થયું શરીર. જગ૦૨૮ ધિક્ ધિક્ કુલની નારી તે સારી ઘણી રે, હું થયો અતિ અતિમૂઢ; મિત્ર પાસે જઈ યુગતે તે સવિ દાખવ્યો રે, કરણી જેહની ગૂઢ. જગ૭૨૯ મિત્ર પવિત્ર તું માહરો હિતકારી થયો રે, માત પિતા તું ભ્રાત; એહ અપાય મહોદધિથી ઉગારિયો રે, જ્ઞાનવિમલ ગુરુ વાત. જગ ૩૦
| | દોહા || મિત્ર કહે ચૂરણ થકી, વશ કરશે એ રંગ;
ઘન સવિ એહને વશ હોશે, દેશે દંડ પ્રચંડ. ૧ यतः-रवि चरिये गहचरियं, ताराचरियं च चंदचरियं च;
जाणंती बुद्धिमंता, महिलाचरियं न याणंति. १ जलमज्जे मच्छ पयं, आगासे पंखियाण पयपंति; महिलाण हियय मग्गो, तिन्निवि लोओ न दिसंति. २ सव्वथ्थ पंडिया सव्वथ्थ कुसला, सव्वथ्थ लद्ध लक्खाय; महिलाण चरिय भणणे, मुक्खा अहवा तिरक्खाय. ३
અર્થ–૧. સૂર્ય, ગ્રહ, તારા અને ચંદ્રના ચરિત્ર અથવા ગતિવિધિ બુદ્ધિમાન લોકો જાણી શકે છે, પણ સ્ત્રીચરિત્ર કોઈ જાણી શકતું નથી. ૨. પાણીમાં મચ્છના પગલાં, આકાશમાં પંખીના પગલાં અને સ્ત્રીના હૃદયની ગતિ (માર્ગ) ત્રણે લોકમાં કોઈને દેખાતી નથી. ૩. સર્વમાં પંડિત, સર્વમાં કુશલ, સર્વ લક્ષણથી યુક્ત પ્રાણી અથવા ત્રિઅક્ષ (ત્રણ આંખવાળા) શિવ પણ સ્ત્રીનું ચરિત્ર કથવાને મૌન ઘારણ કરે છે.
મિત્ર કહે નિંદા કિસી, નિવડી નિકુર એ નાર; મુખ દીઠે પણ એહને, પાપી હુવે જમવાર. ૨ ચિંતે ઘર જાઉં નહીં, બાળ મરણ કરું આજ;
કહે મિત્ર ચિંતે કિડ્યું, જાયે જેહથી લાજ. ૩ ૧.દઈશ, આપીશ. ૨. દુ:ખરૂપી મહાસમુદ્રથી ૩. જન્મારો.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ દુશમન શિર પગ દીજીએ, સયણ જે સંતોષાય; તેહવું કારજ કીજીએ, જેમ ઉન્મત્ત ઉમા દલાય. ૪ ઘર જાઈ ઘન વશ કરી, રહેજે અતિ સાવઘાન; ગુરુદત્ત આલોયણ ગ્રહી, ટાલ પાપ નિદાન. ૫ પાપી પાપ થકી પચે, એવી લોકો વાણ; દિલગિરી મનમાં કાં કરે, સાહસ કરી પ્રમાણ. ૬ તથઃ પચ્ચતે રોગઃ, ૐ કાન પચ્ચરે;
कुमित्रैः पच्यते राजा, पापी पापेन पच्यते. १ મિત્ર વયણ મનમાં ઘરી, પહોતો ગેહ મઝાર; સાહમી આવી અતિ ઘણું, મીઠી જેમ માંજાર. ૭ મીઠું બોલે પણ નવિ ગમે, લૂખી લાગે વાત; મોઢે બચકા હા ભણે, જિમ મીંઢળ ગંઘે ભાત. ૮ રણધીર જે કોટવાલ સુત, મૃતક તણી સુણી વાત; કાઢ્યો કૂપથી તેહને, થયો અકારજ ઘાત. ૯ શહેરમાંહે થયો ગલગલો, ન પડી કાંઈ સૂઝ; હાહાકાર સહુ કો કરે, પણ કિડ્યું ન જાણે ગુજ્જ. ૧૦ ઘરણે ઘન સવિ કાઢિયું, દાખી વણિજનું હેત; મિત્ર ઘરે ભોજન કરે, જાણે સર્વ સંકેત. ૧૧ કોહ્યું કાંજી ખીચડી, કોહી ત્યજીએ જેમ; ઘરઘરણી તેણી પર ત્યજી, પૂછી મિત્રને પ્રેમ. ૧૨
Iઢાળ નવમી II
(કાયા પુર પાટણ મોકલું–એ દેશી) ઘરણ ઘીરજ ઘરી ચાલીયો, ગ્રહી વર કાપડી વેશ રે; દેશ પુર નગર જોતો ફરે, મૂક્યો આપણો દેશ રે. ૧ ઘર્મથી દુરિત દૂરે ટલે, મુગતિ કુસંગતિ જાય રે; મનહ મનોરથ સવિ ફલે, સયણ સઘળા મિલે આય રે. ઘર્મ ૨ એક દિન પર્વત પાસે રહ્યો, દીઠડો સિદ્ધ નર એક રે; વિનયશું તસ પદ વંદીયા, પાસે બેઠો સવિવેક રે. ઘર્મ૩ વિનયતણો ગુણ દેખીને, રંજિયો સિદ્ધ નર તેહ રે; તું કોણ કિહાં થકી આવીયો, ભદ્રક ગુણ તણો ગેહ રે. ઘર્મ ૪
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૯
૨૯ વાત કહી સર્વ કરતૂતની, જેહ થઈ તેહ તેણી વાર રે; દોય પાતિક મુજ લાગિયાં, તેહનો કર તું વિસ્તાર રે. ઘર્મ પ સિદ્ધ ચિંતે એ મુગ્ધ ભદ્ર છે, અન્યથા કેમ કહે પાપ રે; કહે વિચારી સુણ સુભગ તું, મુજને ચિંતા છે આપ રે. ઘર્મ ૬ સ્થિર અને બુદ્ધિ સવિ ઉપજે, સ્થિર મને ઘર્મ ફલ થાય રે; અથિર મન યોગથી નવિ હુયે, ઇહ પરભવ ફલ કાંય રે. ઘર્મ ૭ ઘરણ કહે તુમને ચિંતા કિસી, તુમો મહાભાગ્ય વૈરાગ્ય રે;
સો કહે વિદ્યાઘર ગુરે શીખવી, તસ સાઘનનો નહીં લાગ રે. ઘર્મ૮ यतः-चित्तायत्तं धातुबद्धं शरीरं, चित्ते नष्टे धातवो यांति नाशम्;
तस्माच्चित्तं यत्नतो रक्षणीयं, स्वस्थे चित्ते बुद्धयः संभवंति. १
અર્થ-આ સમ ઘાતુઓથી બંઘાયેલું શરીર ચિત્તને આશીન છે, ચિત્ત નાશ પામવાથી ઘાતુઓ નાશ પામે છે, માટે ચિત્તનું યત્નથી રક્ષણ કરવું જોઈએ, કેમકે ચિત્ત સ્વસ્થ હોય તો જ બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે. તેહ સાધ્યા વિના મન તણી, માહરી ખટક નવિ જાય રે; સાંભરે સર્વ શાતા થયે, કાંઈ અછે તાસ ઉપાય રે. ઘર્મ, ૯ તેહ વિદ્યાને સાઘન ભણી, જોઈએ કંચન રાશિ રે; તુજ સમીપે તે દીસે નહીં, સિદ્ધ નર કહે કરી હાંસી રે. ઘર્મ૧૦ ઘરણ કહે રત્ન માહરે ઘણાં, તેહથી બહુલ સુવન્ન રે; આગલે ચાલો તો તે દેઉં, તેહથી હેમને કરો ઘન્ન રે. ઘર્મ ૧૧ ચિત્ત સુપ્રસન્ન કરો આપણું, સાઘીએ ગુરુદત્ત મંત્ર રે; પરઉપકાર જેથી સંપજે, તન મન ઘન તે પવિત્ર રે. ઘર્મ૧૨ સિદ્ધ નર ચિત્તમાં હરષિયો, વયણ સુણી ઘરણનાં તામ રે; શૈર્ય ઔદાર્ય ગુણ બહુ લહી, અહો અહો એહ અભિરામ રે. ઘર્મ ૧૩ મુજ અજાણ્યાને એ વિશ્વસે, નવિ ખસે વચનની સીમ રે; પાપભીરુ પણ તેહવો, સંતમાં એહ નિસ્સીમ રે. ઘર્મ૧૪ સુરને ચિંતિત દિયે સુરગવી, નરને સુરધેનુ તે સેવ રે; વિનયથી સર્વ સુપ્રસન્ન હુએ, તાત ગુરુ શેઠ ને દેવ રે. ઘર્મ૦૧૫ તુષ્ટ થઈ સિદ્ધ નર તવ કહે, તું અછે ભદ્રક ભાવ રે; એમ વિશ્વાસ નવિ કીજીએ, હોયે કલિમાં બહુ ખલ ભાવ રે. ઘર્મ-૧૬
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ મેં તુજ સત્ત્વ પરીક્ષા કરી, નહીં મુજ રયણ હેમ કામ રે; અજ્ઞાત વિશ્વાસ તે નવિ ઘટે, આગે પણ સુપ્યાં ચાર નામ રે. ઘર્મ. ૧૭ यतः-बाल्येनालिंगिता नारी, ब्राह्मणस्तृणहारकः
वने पक्षी मुखे काष्ठं, ग्रामे वेसरजीवकः १ હું છું નિઃસ્પૃહ મને દુર થકી, પણ જોઉં છું નરરત્ન રે; કર્ણ પિશાચી વિદ્યા દેઉં, કરીય કલ્યાણનું યત્ન રે. ઘર્મ, ૧૮ એહ કલ્યાણ વિદ્યા અછે, ગુરુજીએ જે મુજ દીઘ રે; યોગ્ય નરને જો આપીએ, તો હોયે કાર્ય સવિ સિદ્ધ રે. ઘર્મ, ૧૯ તારું ઘન રહો તુજ કને, મારે તો નહીં કાજ રે; એમ કહી પાઠ વિદ્યા દિયે, તેણે પણ ગ્રહી હિત કાજ રે. ઘર્મ ૨૦ ભક્તિથી વિધિ સવિ સાચવ્યો, સાથી વિદ્યા તતકાલ રે; શું અછે જેહ ન સંપજે, ગુરુ તણે વિનયે સુરસાલ રે. ઘર્મ ૨૧
ઠડો વ્યાલ વેતાલ અહિ, વિષ અરિ દુષ્ટ કરે જેહ રે; ગુરુ પ્રત્યનીતા તેહથી, અશુભ કરે ભવ તેહ રે. ઘર્મ૨૨ કેટલાએક દિન તિહાં રહી, આશીષ લહી શિર નામ રે; નીસરિયો તે દેશાંતરે, ફરે પુર નયર બહુ ઠામ રે. ઘર્મ ૨૩ કૌતુક નવનવાં દેખતો, શીખતો વિવિઘ આચાર રે, એક દિન અંબતરુ તલે રહ્યો, કાઉસ્સગે એક અણગાર રે. ઘર્મ ૨૪ માનસ સર જસ નિર્મલું, આતમરામ રાજહંસ રે; ઉભય પખ શુદ્ધ ક્રીડા કરે, સુમતિ હંસી સદા સંસ રે. ઘર્મ ૨૫ નિર્મલ ધ્યાન મુક્તા ચૂગે, જાણે જડ ચેતન ભાવ રે; ભાવવિભાવ વિવેચન કરે, ભવજલ તરણ ગુણ નાવ રે. ઘર્મ, ૨૬ નિરખીઓ સાઘુ નિશ્ચલ મને, વંદિયા તેહના પાય રે; હરખ્યો હેજશું અતિ ઘણો, મનમાંહે ઘન્ય એમ થાય રે. ઘર્મ ૨૭ કાઉસ્સગ્ન પારી પૂંજી કરી, આસન ઘરીય બઢ રે; ઘરણ કહે આજ સુરત ફલ્યો, દર્શન તુમ તણું દિઢ રે. ઘર્મ ૨૮ કહો હવે ઘર્મની દેશના, જેહથી જાય સવિ પાપ રે; જ્ઞાનવિમલ ગુરુ વયણથી, સાંભળો સમકિત છાપ રે. ઘર્મ ૨૯ ૧. મોતી ૨. પૂંજીને, ૩. બેઠા
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૯
૧
યત:
|| દોહા II મુનિવર તિહાં ઉપદેશ દે, સરસ સુધા અનુકાર; જયવંતો જગ ધર્મ છે, વિશ્વ તણો આધાર. દુર્ગતિ પડતા જંતુને, ધારે તેહિ જ ધર્મ; ભાવધર્મ તે જાણિયે, જેથી હોયે શિવશર્મ. :- दुर्गति-प्रसृतान् जंतून्, धृत्या धारयते यतः धत्तै चैतान् शुभे स्थाने, तस्माद्धर्म इति स्मृतः १ दुर्गतौ प्रपतज्जंतून्, धारणाद्धर्म उच्यते; संयमादिर्दशविधः सर्वज्ञोक्तो विमुक्तये. २ અર્થ-૧. દુર્ગતિમાં પડતાં જીવોને દૃઢતાથી ઘરી રાખે છે, અને આત્માને શુભ સ્થાનમાં મૂકે છે માટે તેને ઘર્મ કહે છે. ૨. દુર્ગંતમાં પડતાં પ્રાણીને ઘારણ કરી રાખે તે ઘર્મ કહેવાય છે. સંયમાદિ દશ પ્રકારે સર્વજ્ઞે કહેલો ઘર્મ નિશ્ચયે મુક્તિ માટે જ છે.
બંધુ નહીં તસ બંધુ છે, વળી અસહાય સહાય; અસખાને એ સખા અછે, અનાથ નાથ ધર્મ ભાય. શત્રુંજય સમ તીર્થ ૫૨, નમસ્કાર સમ જાપ; દયા સમાન કો ધર્મ નહીં, એ ત્રિવિધે હરે પાપ. દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર તપ, એ ગુણ ચાર મહંત; તે ગુણ ભાજન અહિ સિદ્ધ, સૂરિ વાયગ મુનિશ્ચંત. ૫ તેહ સમ અવર ન મંત્ર છે, શિવ આકર્ષણ મંત્ર; સિદ્ધચક્ર એ નામથી, સિદ્ધક્ષેત્ર ગિરિ તંત્ર. દાન દયા દમ જ્યાં અછે, તેહ ધર્મ જગ સાર; એહથી જગમાં અતિ ઘણો, જસ શોભા વિસ્તાર. જીવ છકાય નિજ તનુ સમા, લેખવીએ નિરધાર; ઇંદ્રિયદમન વૈરાગ્યતા, ધર્મ તણો એ સાર.
૩
૬
6
પંચ પરમેષ્ઠી સ્મરણથી, ભવ ભવ આપદ જાય; સંપદ સવિ આવી મળે, ઉભય લોક સુખદાય. જેહ અનંત જિન મુનિગણે, ફરસ થકી સુપવિત્ત; શિવપદ પામ્યા જન ઘણા, કરી તન મન એકચિત્ત. ૧૦ ૧. શિવસુખ
૩૧
૯
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ પાપ સહસ્ત્ર ગમે કર્યા, એ ગિરિથી હોયે નાશ; સમકિત ફરસી જો ભજે, એ ગિરિ લીલ વિલાસ. ૧૧ દાનાદિક સવિ ઘર્મ છે, શિવપદ કેરાં મૂળ; જો સમકિત સુરતરુ મલે, તો હોયે ભવ પ્રતિકૂળ. ૧૨ સમ સંવેગ ભવત્યાગતા, અનુકંપા આસ્તિક્ય; એ પાંચે કરી લખ્ખણે, લખીએ સમકિત શક્ય. ૧૩ ગુણહીનશું પણ કોપ નહીં, એ સમ લક્ષણ જાણ; અભિલાષા જે મોક્ષની, તે સંવેગ વખાણ. ૧૪ આસ્રવ ત્યાગ ઇચ્છા ઘરે, તે નિર્વેદ કહાય; અનુકંપા દુઃખી ઉદ્ધરણ, દ્રવ્ય ભાવ ઠહરાય. ૧૫ દોષરહિત જે પુરુષ છે, તાસ વચન પરતીત; તે આસ્તિક્યપણું કહ્યું, એ સમકિતની રીત. ૧૬ ધૃતિયુત તીર્થ પ્રભાવના, ભક્તિરાગ ગુણ હેત; જિનશાસનની કુશલતા, એ ભૂષણ સંકેત. ૧૭ એમ મુનિ મુખથી દેશના, સુણી ઘરણો કહે સ્વામ; જિમ હત્યા પાતક થકી, છૂટું તે કહો ઠામ. ૧૮ કહે મુનિ તું પુણ્યાતમા, પાપથી પામે શંક; નિશ્ચય તું લઘુ કર્મ છે, જાણે તું નિઃશંક. ૧૯ તપ કિરિયા ઉદ્યમ કરે, જઈ સિદ્ધાચલ ઠામ; દુક્કર તપને આદરે, પાપ હોશે સવિ વામ. ૨૦
|| ઢાળ દશમી || (સુણ મોરી સજની રજની ન જાવે રે–એ દેશી (રાગ કેદારો તથા સિંઘુડો) મુનિવચન સુણી ઘરણો ચાલ્યો રે, સમકિત પામી મનમાં મહાલ્યો રે; પરઉપકારી તુમે જગનેતા રે, તુમચા ગુણ હું વાંચું કેતા રે. ૧ મુજ અપરાધીને તમે તાર્યો રે, દેશના દેઈ જનમ સુઘાર્યો રે; પ્રણમી પ્રાયશ્ચિત્ત દિલે ઘારી રે, નિંદે આતમ પાપ સંભારી રે. ૨ તીરથ યાત્રા કરણ ઉમાહ્યો રે, અનુક્રમે બહુ જનપદ અવગાહ્યો રે; નયર કુશસ્થલ વાટે દીઠું રે, જોતાં લાગે મનમાં મીઠું રે. ૩
૧. ડર ૨. સુંદર, અથવા વામણા–નાના
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૧૦
૩૩
દેવ જુહાર્યા સદ્ગુરુ વાંદ્યા રે, સાધર્મિક જન દેખી આનંદ્યા રે; તે હું ઘરણો નામે ગણીયો રે, એ મહારો અવદાત મેં ભણીયો રે. ૪ સિદ્ધ પ્રસાદે નૈમિત્તને જાણું રે, વાત ત્રિકાલની ઐતિક જાણું રે; મુજને સહુએ નૈમિત્તિક ભાષી રે, બોલાવે છે કરણી દાખી રે. પ એમ નિસુણીને નૃપતિ કુમારા રે, ચિત્ત ચમકીને કરેય વિચારા રે; પૂછીજે હવે ભાવી વાત રે, રાજ્યભાર કેહને દેશે તાત રે. જય મુખ્ય કરીને ફલ હાથે લેઈ રે, નાણાદિક બહુ ભક્તિ કરેઈ રે; ભાખે જય હવે ગણકના રાજા રે, અમ ચારમાં કોણ હોશે રાજા રે. ૭ જોઈ નિમિત્ત તે શિર તવ ઘૂણે રે, જેમ ચિંતાતુર શિર નખ ખૂણે રે; મુખે કહે અનિષ્ટ એ શું પૂછ્યું રે, રાજ્ય તે તુમને નહીં એમ સૂચ્યું રે. ૮ તુમ ચારેમાં રાજ્ય ન થાશી રે, એહ કહું છું પ્રશ્ન વિમાસી રે; તવ જય બોલ્યો કોણ તે થાશે રે, અમો જીવતાં શું અમથી જાશે રે. ૯ નવ પરિણીત છે સૂર્યવતી દેવી રે, તસ સુત થાશે તે રાજ્ય લહેવી રે; કટુક વયણ એમ ગણકનું નિસુણી રે, રૂઠા બંધવ ચારે જ્યું અરણી રે. ૧૦ તું શું જાણે અન્નનો કીડો રે, વચન પ્રહારે એહને પીડો રે; સર્વ સુભટમાં જય છે તાજા રે, તે વિષ્ણુ બીજો કોણ હોયે રાજા રે. ૧૧ તવ બોલ્યો ઘરણો સુણો ભાઈ રે, ચિત્ત પ્રસન્ને પ્રશ્ન વડાઈ રે; ચિત્ત દ્વિધા છે માર્ગની ચિંતા રે, ફરી વલી જોશું થઈ નિશ્ચિંતા રે. ૧૨ એમ કહી લઈ ફળ ઘનને મૂકી રે, ઉઠ્યો તિહાંથી ભાવઠ ચૂકી રે; અનુક્રમે શત્રુંજયગિરિ તે જાવે રે, સાઘુએ કહ્યું તપ તપે સમભાવે રે. ૧૩ હત્યા પાતકથી તે છૂટે રે, હવે એહનો સંબંધ řસમેટે રે; (ઇતિ ધરણ સંબંધ) હવે કુમર મન ચિંતા પેઠી રે, માનું પરજલતી જાણે અંગીઠી રે. ૧૪ ચિંતામગ્ન થયા તે ચાર રે, સાચું થાશે તો શ્યો ઇહાં વિચાર રે; એક કહે એ શું છે દેવ રે, સાચું જૂઠું શું નિત્યમેવ રે. ૧૫ એક કહે ઇહાં કરશું ઉપાય રે, જેથી જોષી વાણી જૂઠી થાય રે; પૂર્વે પણ એહવી થઈ વાત રે, વીજળીથી બોલ્યો નૃપનો ઘાત રે. ૧૬
૧. ગણિ, ઉપાધ્યાય. ૨. કેટલીક ૩. રાજા, ૪. સમાપ્ત કરે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
ભૂમિગૃહે રાજાને થાપી રે, ગણકની વાણી જૂઠી છાપી રે; ઉદ્યમથી શું કાજ ન હોવે રે, બુદ્ધિ પ્રપંચ જો બહુલા જોવે ૨. ૧૭ એક કહે જો સૂર્યવતીને રે, સુત થાશે તો હણશું તેહને રે; એક કહે શું સર્વજ્ઞ એ છે કે, જિમ સમયે જાણશું પચ્છે રે. ૧૮ એમ માંહોમાંહે કરે વિચાર રે, કુમર જયાદિક બેઠા ચાર રે; કેંદ્રી સખી તે ઊભી હેઠ રે, નીસરણી તળે સુણી ગઈ ઠેઠ રે. ૧૯ હર્ષ વિષાદે મનડું રોપ્યું રે, સૂર્યવતીને જઈ સવિ સોંપ્યુ રે; રાત દિવસને ભાગે શોભે રે, જેમ મંદગિરિ સુણી મન થોભે રે. ૨૦ ઘરણ ગણકની સઘળી વાણી રે, સખી મુખથી જાણી તેણે રાણી રે; કહે સખીને બહેન હવે શું થાશે રે, કેમ એ સંકટ દૂરે જાશે રે. ૨૧ સખી કહે સ્વામિની મ કરો ચિંતા રે, ભાવિને પ્રતિકાર દુરંતા રે; રાજાને એ વાત જણાવો રે, જેમ ભાવિ તેમ થાશે એ ભાવો રે. ૨૨ ધર્મ સંભારો સમકિત ઘારો રે, ચિંતા કરીને ભવ મહારો રે; ચિંતા જીવિત તનુને પીડે રે, ચિંતાથી સુખ ન ૨હે નીડે રે. ૨૩ સખી વયણાથી ધી૨જ ઘારે રે, જ્ઞાનવિમલ જિન ગુરુ સંભારે રે; કાન દેઈ સુણજો વાત રે, આગળ શ્યા શ્યા હોયે અવદાત રે. ૨૪ દોહા II
૩૪
એક દિન રાણી પોઢિયાં, સુખ શય્યાયે જામ; સુપન ચાર દીઠાં તિસે, નિશિ નિદ્રાયે તામ. ૧ રાકા નિશીથ સમયે ચલ્યું, વિધુમંડલ ઉદ્દામ; તુરત માંહે ફરી આવીયો, નિશ્ચલ તેણે ઠામ. ૨ વિકચા પદ્મ કુણહીક નરે, દીધું દેવી હાથ; સંકુચિત થયું તુરત પણે, વિકસિત થયું દેવી હાથ. ૩ ચૈત્ય સુધા ધવલિત કર્યું, પણ વૃષ્ટિ મેલું થાય; એમ જાણી તે રાણીએ, મણિમય કર્યું ઠહરાય. ૪ મુકુલિત છત્ર કુણહિક નરે, રાણી શિર ઘર્યું આય; તે વિકસિત થયું આફણી, એ ચાર સુપન સમુદાય. ૫ ૧ ખીલેલું
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૧૧
૩૫
જાગ્યા રાણી તતક્ષણે, દેખી સુપનાં ચાર; પતિ આગળ પરગટપણે, ભાખે વિનયથી સાર. ૬ નરપતિ મન હરણ્યાં ઘણું, સુપન અર્થ ચિત્ત ઘાર; કહે રાણીને સુત હોશે, નિર્જિત દેવ કુમાર. ૭ ઘર્મ કલ્પતરુ ફલિયો, ફળશે “સદળ સચ્છાય; સોભાગી મહિમાનીલો, સુત હોશે સુખદાય. ૮ રાણી પણ હરષી ભણે, અવિચ્છ સામિ વયણ; વહાલું ને વૈદ્ય કહ્યું, વિકશ્યાં તન મન નયણ. ૯ હવે પ્રભાત સમયે થયે, નૃપ આવ્યો આસ્થાન; બેઠા બહુ જન પરિવર્યા, કરતાં ગુણી જન જ્ઞાન. ૧૦
| || ઢાળ અગિયારમી |
(વીરમાતા પ્રીતિકારિણી–એ દેશી) નૃપતિ આદેશ દિયે મંત્રીને, સુપન પાઠક તેડો; જેહ અષ્ટાંગ નિમિત્ત લહે, કહે જ્યોતિષ છેડો. ૧ ઘન ઘન ઘર્મ સુરતરુ તણો, મહિમા અછે મહોતો; સકલ મનવંછિત ફળ ફળે, માનું અમીઅ રસ લોટો. ઘ૦ ૨ દિવ્ય ઉત્પાત અંતરિક્ષ છે, ભૌમ અંગ સરસત્ત; લક્ષણ વ્યંજન જાણીએ, એહ અષ્ટાંગ નિમિત્ત. ઘ૦ ૩ દિવ્ય તે નગર ગાંધર્વના, ઉલ્કા પ્રમુખ ઉત્પાત; અંતરિક્ષ વાદલ વૃષ્ટિ મુખ, ભૌમ ભૂમિકંપ નિર્ધાત. ઘ૦ ૪ અંગ ફરકણની ચેષ્ટા કરી, સ્વરનાદે પંખી વાણી; લક્ષણ કર પદ આકૃતિ, વ્યંજન મશી તિલકથી જાણી. ઘ૦ ૫ એહ અષ્ટાંગ નિમિત્તનો, કરે ત્રિવિઘ નિવેડો; સૂત્રાર્થ વાર્તિક ભેદથી, એહવા જાણને તેડો. ઘ૦ ૬ તેડિયા ગણક આદર કરી, દેઈ માન સત્કાર્યા; સુપન ચારે તિહાં દાખીયાં, તેણે અર્થ ચિત્ત ઘાર્યા. ઘ૦ ૭ ૧. દલ (પત્ર) સહિત. ૨. સારી છાયાવાળું ૩. યથાર્થ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
ચંદ્રમંડલ ચલી સ્થાનથી, કરી સ્થાનકે આવ્યું; સુત કલાવંત હોશે સહી, સ્થાનાંતરે એમ જણાવ્યું.
પ્રથમ સુપનાર્થ એ ભાવ્યો. ઘ૦ ૮ વિકચ પંકજ સંકુચિત થઈ, દેવી કર થકી વિકછ્યું; થઈવિયોગી યોગી હોશે, બીજા સ્વપ્રફલ એ કહેશું. ઘ૦ ૯ છત્રથી એક છત્રી નૃપતિ, હોશે આણ અખંડ; તૃતીય ‘સુહણા ફળ જાણજો, તેજ પ્રતાપ પ્રચંડ. ઘ૦ ૧૦ ચૈત્ય મણિમય સદા નિર્મલું, કહ્યું તાસ ફળ એહ; ઘર્મકૃત ભાવિત સુત હોશે, ચોથા સ્વપ્ન ફળ તેહ. ઘ૦ ૧૧ એક સામાન્ય ફળ દાખિયું, પર ભાવ ગંભીર; એહના છે નૃપ અતિ ઘણા, કહી કોણ શકે ઘીર. ઘ૦ ૧૨ ગણક સંતોષિયા ઘર ગયા, પરિતોષ બહુ આપી; તેહ સવિ અર્થ રાજા કહે, રાણી હર્ષ હૈયે થાપી. ઘ૦ ૧૩ અનુક્રમે ગર્ભ વઘતે છતે, થયા માસ જબ તીન; ચંદ્રપાન દોહલો ઉપનો, ન સીઝે તેણે દીન. ઘ૦ ૧૪ રાણી દીઠી નૃપે દૂબલી, જેમ શરદનો સિંધુ; પૂછિયો તેણે તિહાં દાખિયો, દુષ્ટ દોહદ જેમ અંધુ. ઘ૦ ૧૫ રાયે તે મંત્રી જણાવિયો, કહે કરું હું ઉપાય;
મનોરથ રાણીનો પૂરશું, જોજો તુમ સુપસાય. ઘ૦ ૧૬ દૂઘ નવસૂત ઘેન તણું, સીતા સંયુત કીધું; રજતના થાલ માંહે ઠવ્યું, કર્યું તૃણા ઘર સિંધુ. ઘ૦ ૧૭ એક નર ઉપર રાખીયો, તસ ઢાંકણને કાજ; પૂર્ણિમા મધ્ય રાત્રે તિહાં, આણી રાણી કરી સાજ. ઘ૦ ૧૮ ગુહ્યની વાત કહો કોણ લહે, સવિ બુદ્ધિની લીલ; એમ કરી ચંદ્રમા પાઇયો, સુઘા રસના કલ્લોલ. ઘ૦ ૧૯ નૃપતિ રાણી બેહુ હરષિયા, અહો અહો મંત્રી પ્રપંચ;
શ્રીચંદ્ર નામ ઇતિ થાપશું, જવ જન્મનો સંચ. ઘ૦ ૨૦ ૧. પાઠા ન્યાયવંત ભાગ્ય શોભા ઘણી ૨. સુપન ૩. પાઠાએહની વાત છે કેટલી
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૧૧
નામ
શ્રીચંદ્રની મુદ્રિકા, કરાવી તિહાં રાખે; સફલ હોશે મનોરથ યદા, દેશું નામ સહુ સાખે. થ૦ ૨૧ ચિત્ત આનંદ દંપતિ તણે, વધ્યો તેમ વિષુવેલા; ત્રણ જગમાંહે માવે નહીં, જુઓ પુણ્યની લીલા. ધ૦ ૨૨ સુખ સમાઘિ દિન નિર્ગમે, ૨મે જેમ ઋતુ સરિખે; નયનથી નયન મેલાવડે, દીયે અતિ ઘણું હ૨ખે. ઘ૦ ૨૩ હવે પ્રતાપસિંહ નરપતિ, એકદા ક્રીડવા કાજ; ચિત્તને ૨મણ ઉદ્યાનમાં, લેઈ સૈન્યનો સાજ. ઘ૦ ૨૪ એહવે તુરત તિહાં આવીયા,બુંબીયા જણ ઘણા કેઈ; પૂછિયું શું છે તે કહે, સુણો વાત શ્રુતિ દેઈ. ધ ૨૫ નૈઋતિ નીરધિને તટે, કણકોટ છે નામ;
૩
રત્નપુર નામ વલી જાણીએ, એહવાં દોય છે ગામ. ૨૦ ૨૬
68
મલ્લ મહામલ્લ તેહના ઘણી, થઈ એક માંહોમાંહિ; વાયુ ને વહ્નિ મળી જેમ દહે, તેમ દુઃખ દીએ પ્રાહિ. ધ॰ ૨૭
દેશ પુર ગ્રામને પીડતા, જેમ નદીય પ્રવાહ; શંક તે કોઈની નવિ ગણે, કર્યો વિષમ તેણે રાહ. ધ૦ ૨૮
તેહ સરૂપ જણાવવા, અમો આવિયા આજ; બંબા૨વ તેહનો એ કરું, હવે રાજ્યને લાજ. ઘ૦ ૨૯ તે સુણી નૃપતિ અમરષ ઘરી, કહે સૈન્યને વાણી; ઘર જઈ સજ્જ થાઓ તુમે, સજો રિપુ તિલ ઘાણી. ઘ૦ ૩૦ કેશરી અવર મદ નવિ સહે, તેમ શૂર તુંકાર; સહે નહીં માનથી નવિ ગણે, વળી વિષમ પ્રહાર. ઘ૦ ૩૧ આપ ઘરે આવ્યો વેગથી, રણતૂર વજડાવે; પ્રયાણની ભેરી ભાંકારવે, અરિયણ ત્રાસ પાવે. ઘ૦ ૩૨ જઈ અંતઃપુરે દાખીયો, પ્રિયે સૂર્યવતી દેવી; વિજય યાત્રાએ જાવું થયું, અકસ્માત્ થઈ એહવી. થ૦ ૩૩ ૧. મોટા અવાજવાળા ઢોલ. ૨. નૈઋત્ય દિશામાં ૩. સમુદ્ર
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ સુખ સમાઘે તું ઇહાં રહે, કરી શાંત મન વા; વેગે રિપુ જીતી આવશું, અછે ચિત્ત તુજ સારુ,
“જેમ કરહલાને મન મારુ. ઘ૦ ૩૪ સા કહે સ્વામી હું આવશું, તુમ સાથે ઘરી માયા; પ્રભુ તુમ વિણ કહો કેમ રહું, જેમ કાયા ને છાયા. ઘ૦ ૩૫ નૃપતિ કહે તેં સાચું કહ્યું, પણ ગર્ભ છે પ્રૌઢ; તેણે કરી તેડવું નવિ ઘટે, રણની વાત છે ગૂઢ. ઘ૦ ૩૬ એમ સુણી ગદગદ સ્વરે કહે, સવિ કુમર વૃત્તાંત; સેંદ્રિય સખી મુખથી કહ્યું, વળી નૈમિત્તિક વચ કત. ઘ૦ ૩૭ તેહ ભણી મુજને ઘટે, તુમ સાથે આવવું; સુખદુઃખ સર્વ માહરે હવે, તુમ સાથે સહેવું. ઘ૦ ૩૮ એમ સુણી આયતિ મતિ કરી, કહે દુઃખ મત ઘરજે; સર્વ શુભ કાર્ય થઈ આવશે, જ્ઞાનવિમલ મતિ કરજે.ઘ. ૩૯
| દોહા || હવે રાજા બેસી તખત, તેડ્યા ત્યારે કુમાર; કુલમંડણ આવો તુમે, અમ સાથે મ લાવો વાર. ૧ મનમાંહે એમ નૃપ ચિંતવે, જો સાથે આવે એહ; સિંહ પરે નિર્ભય રહે, જેમ ગિરિ ગર્લર તેહ. ૨ એમ જાણી આગ્રહ કરે, એક પંથ દો કાજ; પણ જેહને મન આમલો, તે કેમ વધારે લા. ૩ માંહોમાંહે તેણે પરઠિયો, કરવો એહ જવાપ; ઇહાં પણ કાજ હોયે આપણું, વળી ભલું માને બાપ. ૪ દુર્જન ઓછો નીરઘટ, એ બે એક સ્વરૂપ; માથે ચઢાવી રાખીએ, ખલ ખલ ન છોડે રૂપ. ૫ કમર કરી મન મંત્રણો, જય મૂકી નિજ ગેહ; સજ્જ થઈ ત્રણ આવીયા, સન્નાહિત થઈ દેહ. ૬ કરી પ્રણામ ઉભા રહ્યા, લઈને નિજ પરિવાર; કહે રાજા જય કિહાં અછે, થાશે કેતી વાર. ૭ ૧. જેમ ઊંટને મરુદેશ પ્રિય હોય છે. ૨. સિંહાસન પર
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૧૨
૩૯
તે કહે જ્વરની માંદ્યતા, તેણે હેતે કૃશ ડીલ; અમો જોરે પાછા વાલીયા, હવણા કાંઈક ઢીલ. વળી રૃપે તેડાવીઓ, જયને વાર બે ચાર; પણ મુહ ટાલો કરી રહ્યો, કહી અનેક વિચાર. ૯ રાજા પણ ઉત્સુક થી, કાર્ય તણે પરવશ; જાણ્યું પણ નાણ્યું મને, ન ટલે જેહ અવશ્ય. ૧૦ II ઢાળ બારમી |
( નિદ્રડી વેરણ હુઈ રહી—એ દેશી)
અતિ ઉત્સુક નૃપ ચાલીયો, સાથે લીઘો હો સેના સમુદાય તો; જેઠીપુર જાણે જલધિનો, શુભ શકુને હો નૃપ ચાલ્યો જાય કે. ભાવી ભાવ ટળે નહીં, જો કીજે હો વળી કોડી ઉપાય કે; એ ઉપચાર વચન અછે, હોયે કારણ હો જિહા કાર્ય સહાય કે. ભા૦ ૨ એમ અવિચ્છિન્ન પ્રયાણથી, વેગે પામ્યો હો અંબુધ્ધિનો તીર કે; ચર મુખે શત્રુને જાણિયા, તસ જીતણ હો જાયે ઘરી ઘીર કે. ભા૦ ૩ સજ્જ થઈ રણરંગ રચી, તિહાં માંડે હો દારુણ રણ નૃત્ય કે; દોય રિપુશું બળ કરે, ૨થી ૨થશે હો ગજે ગજ મૃત્યુ નૃત્ય કે. ભા૦ ૪ ખડ્ગી ખડ્ગ ધન્વી ધનુ, કુંતી કુંતે હો તુરંગી તુરંગેણ તો; સામંતે સામંત ભડે ભડ, એમ ન્યાયે હો થાયે રણ ખેત તો. ભા॰ પ એમ સંગ્રામ કરતાં થકાં, રાજા બળ હો પામ્યું તિહાં હાર તો; વૈરી બળ અતિ આકરું, જાણીને હો આવ્યા ત્રણે કુમાર તો. ભા૦ ૬ ગજ બેસીને તે ઘસ્યા, રિપુ સેના હો મથી તેણીવાર તો; જેમ મંદરે ખીરનીરઘિ, મથિયો તેમ હો જેમ દેવમુરાર તો. ભા॰ ૭ કાક નાશ નાશી ગયા, એક મલ્લ ને હો બીજો મહામલ્લ તો; આપ તણા ભટ દેખીને, બળીયા કુંઅર હો જાણ્યા મહાશલ્ય તો. ભા૦ ૮ રોષારુણ નયણે કરી, વળી પીડે હો દાંતેશું હોઠ તો; દૃઢ સન્નધ થઈને કહે, વાયે કંપે હો તેહવો નહીં કાઠ તો. ભા૦ ૯ દારુણ રણ માર્યું મલ્લે, કર્યો વિજયને હો તિહાં શસ્ત્રપ્રહાર તો; મૂર્છાગત થયો દેખીને, ઘાઈ આવ્યો હો સુતને પરિવાર તો. ભા૦ ૧૦
૧. ઘનુર્ધારી ૨. ક્ષીરસમુદ્ર
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
૪૦
તે પણ મલ્લે પ્રતિહત કર્યો, દેખીને હો પ્રતાપસિંહ રાય તો; ખગે મલ્લ શિર છેદિયું, મલ્લસેના હો તવ દશ દિશિ જાય તો. ભા૦ ૧૧ જય૨વ થયો નૃપ સૈન્યમાં, તવ નાઠો હો મહામલ્લ લેઈ જીવ તો; રત્નપુરે નગરે ગયો, શેષ સેના હો થઈ દીન અતીવ તો. ભા૦ ૧૨ તદનંતર નૃપ તિહાં જઈ, તેહનો હો કણકોટ પુર ૨ાજ તો; આવી ચોખ ફેર ઘેરિયો, વશ કીઘો હો મહામલ્લ આણી વાજ તો. ભા૦ ૧૩ તિહાં સમુદ્ર તટે ક્રીડતાં, નાવાદિકે હો ઘરી હર્ષ અપાર તો; સુખ સમાઘિશું તિહાં ૨હે, હવે સુણજો હો પાછળ અધિકાર તો. ભા૦ ૧૪ હવે રાજા ચાલ્યા પછી, સૂર્યવતી હો ઘરે મનમાં દુઃખ તો; જિનવાણી મન ભાવતી, ધર્મે મતિ હો મન એહજ સુખ તો. ભા૦ ૧૫ એક દિન પ્રહ સમે પેખિયા, ઘરદ્વારે હો ભટ આયુધ ઘાર તો; કેંદ્રી સખીને કહે જુઓ, કોણ કેહનાં હો અછે કિશ્યો વિચાર તો. ભા૦ ૧૬ કેંદ્રી સખીએ પૂછિયું, કહે જયનાં હો અમે છું સુણ નાર તો; દેવી ગર્ભ રાખણ ભણી, મૂક્યા છે હો અમને નિરઘાર તો. ભા૦ ૧૭
એમ અસમંજસ વચન સુણી, સખી આવે હો કહે રાણી કાજ તો; એ વિપરીત વયણ સુણી, કહે દેવી હો કેમ કરવું આજ તો. ભા૦ ૧૮ કેંદ્રી કહે નિમિત્તિયે, જે બોલ્યું હો તે અલિક ન થાય તો; ધર્મબળે વિષમું સમું, પરને ચિંતવીયે હો તે આપને થાય તો.
એવો અછે હો વળી લોકોનો ન્યાય તો. ભા૦ ૧૯
ભદ્રકથી તેણે તેહનું, વચન માન્યું હો મનમાં વિષવાદ તો; ઉતાવળથી પાળીયા, સાહસથી હો હોવે પ્રાસાદ તો. ભા૦ ૨૦ આપદે ઘર્મ ન છોડિયે, એમ જાણી હો મનમાં ઘરી ઘીર તો; કાર્ય કરે સવિ આપણાં, સખી રાણી હો વળી જયના વીર તો. ભા૦ ૨૧ દ્રોહી ચિંતિત નવિ ફળે, તસ કીધા હો થયા વ્યર્થ ઉપાય તો; ધર્મ વિના ઇચ્છિત નહીં, જેમ અંકુર હો વિષ્ણુ મેહ ઉપાય તો. ભા૦ ૨૨
यतः–व्याघ्राणां च खलानां च, सर्पाणामरीणां तथा; मनोरथा न सिध्यंति, तेनेदं वर्तते जगत्. १
',
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૧૨
૪૧
અર્થ-વ્યાઘ્ર, દુષ્ટ, સર્પ અને શત્રુના મનોરથો કદી સિદ્ધ થતા નથી, એટલે જ દુનિયાનો વ્યવહાર ચાલે છે અર્થાત્ થર્મથી જ સર્વ સિદ્ધિ છે. કુલ અનુચિત એ ચિંતવે, દ્રોહીનું હો એ લેશે પાપ તો; એમ મન થિર કરો સખી કહે, કિશ્યો ન કરવો હો ઇહાં કરડો
જબાપ તો. ભા૦ ૨૩
સુખ
સમાઘે દિન ભોગવે, એમ કરતાં હો થયા પૂરણ માસ તો; શુભ દિન શુભ વેળા ઘડી, દિશિ નિર્મલ હો શુભ વાયુ સુવાસ તો. ભા૦ ૨૪ શુભ રિખ યોગે ચંદ્રમા, શુભ ગ્રહ વળી હો આવ્યા ઉચ્ચ ઠામ તો; દૃષ્ટિગોચર પણ શુભ થયો, અંશે અંશે હો બળીયા શુભ તામ તો. ભા૦ ૨૫ મઘ્ય રયણીને અવસરે, અઘરીકૃત હો દીપાદિક કાંતિ તો; જેમ પ્રાચી રવિને જણે, તેમ પ્રસવે હો પુત્ર રત્ન મહાંત તો. ભા૦ ૨૬ હર્ષજળે રાણી હિયડલું, માનસ સર હો અતિ ભરિયું તામ તો; સુત રાજહંસ ૨મે તિહાં, નિરખીનિરખીહોરોમાંચિત તનુ ઘામતો. ભા૦૨૭ લક્ષણ વ્યંજન ગુણ યુત, સોભાગી હો જન કામ સરૂપ તો; પૂર્ણચંદ્ર સમ વદન છે, ફુલ્લરાજીવ હો લોચન અતિ રૂપ તો. ભા૦ ૨૮ અષ્ટમીશશી સમ ભાલસ્થળ, અકલંકિત હો શુભગાંગ પ્રચાર તો; માનું અશ્વિનીસુત સુર થકી, આવી રહ્યો હો એકાકી સાર તો. ભા૦ ૨૯ સૌમ્ય ગુણે વિધુ સારિખો, નિજ તેજે હો જીત્યો જેણે ભાણ તો; અઘ અરુણમાં મંગળ અછે, ગૌર વર્ણો હો બુદ્ધ પરે ગુણખાણ તો. ભા૦ ૩૦ સકળ કળાનો ગુરુ અછે, કવિ નાયક હો સ્તવશે ગુણગેહ તો; છાયા સુત પરે અસર ગણે, નવ ગ્રહ સમ હો નિરખે ઘરી નેહ તો. ભા૦ ૩૧ બાળકને ફરી ફરી જુએ, દ્વારે નિરખે હો જયના ભટવર્ગ તો; દારુણ જેમ ભટ સારિખા, હાથ જોડી હો રહ્યા કર્મના સર્ગ તો. ભા૦ ૩૨ હર્ષ વિષાદ ભયાનકા,—દિક રસનો હો થઈ શંકર ઠામ તો; જ્ઞાનવિમલ સુદિશા થકી, હોશે જગમાં હો હવે વધતી ́મામ તો. ભા૦ ૩૩ || દોહા II
કેંદ્રી પ્રમુખ સખી પ્રત્યે, કહે ગદગદ સ્વર વાણ; સખી જુઓ આજ માહરા, કર્મ તણા પરિણામ. ૧
૧. પૂર્વ દિશા ૨. જન્મ આપે ૩.શત્રુઓ તેની છાયાને પુત્રની જેમ ગણે છે. ૪. આબરૃ શ્રી ૪
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ ભૂપતિ પણ હવે ઘરે નહીં, પિતૃવર્ગ નહિ કોય; ઘાઈ દીએ વધામણી, તેહવો સમય ન હોય. ૨ ધિક્ થિન્ માહરા કર્મને, દુઃખી શેખરી ભૂત; ગીત નાદ અળગાં રહો, એ જયના યમદૂત. ૩ વંશ વિભૂષણ તિલક સમ, એ સુત રાખું કેમ? એ સુભટને શું કહી, પાછા વાળું જેમ. ૪ દેવી દુઃખે દુઃખિયો, થયો સખી પરિવાર; રાણીને મૂચ્છગમે, શીતળ વાયુ ને વારિ. ૫ કહે સખી ચિંતા મત કરો, ચિંતાયે વાઘે વ્યાધિ; બુદ્ધિ મિટે તનુબળ ઘટે, ચિંતા મહા ઉપાધિ.
જાયે જેહથી સમાધિ. ૬ દુઃખ ઘરે હવે શું હુયે, કીઘાં આવ્યાં કર્મ; આપણ આપે છૂટીએ, સંભારો શ્રીઘર્મ. ૭ એ સુતને ભાગ્યે કરી, જાશે સર્વ અપાય; જે મનોરથ સુરતરુ ફળ્યો, તો વઘશે મોરી માંય. ૮ *દૂઘ પયોઘર જેણે ઠવ્યું, ઉદરે વધ્યો દસ માસ; *અદ્રષ્ટ વશે સવિ સંપજે, કીજે કિશ્યો વિમાસ. ૯ એમ કહી નવરાવી ઘણું, શોભાવી શણગાર; શ્રીચંદ્ર નામે મુદ્રિકા, પહેરાવી તેણી વાર. ૧૦ સખી સેંદ્રી સહુને કહે, અભિનવ શક્રનો પુત્ર; જયંત પરે વપુ સુભગ છે, એહથી સમું ઘરસૂત્ર. ૧૧ સર્વ રત્નનું સાર મનું, અથવા પિંડ નવનીત; નૃપ ઘરે કલ્પદ્રુમ ફળ્યો, વાસ સુગુણ વિનીત. ૧૨ યત્ન કરીને રાખીએ, કરવો એહ વિચાર; પ્રભાત સમય એ જાયશે, લેશે એ જયકુમાર. ૧૩ તિહાં બળ કિડ્યું ન ચાલશે, હમણાં છો નિર્નાથ;
એહવું કાંઈ કલ્પીએ, જે દુમન પડે ભૂયે હાથ. ૧૪ ૧ સ્તનમાં દૂઘ સ્થાપ્યું ૨. પ્રારબ્ધ
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૧૩
૪૩
એક સખી વળી એમ કહે, સુત છાનો રહે કેમ? તો પછી સઘળું જાણશું, સમજીશું જેમ તેમ. ૧૫ અપરા કહે એમ નવિ ઘટે, ન રહે ઘરમાં બાળ; ઘર પેસતાં કોણ હારશે, કોઈ નથી રખવાલ. ૧૬
| ઢાળ તેરમી II.
(રાજકુમર વર બાઈ ભલો ભરતાર–એ દેશી) સૂર્યવતી કહે સખી પ્રત્યે, તું અછે બુદ્ધિનિધાન; પ્રચ્છન્ન સુત એ કેમ રહે, કહે એહનું રે નિદાન.
મેરી બહેની કહે કાંઈ એહ ઉપાય, દુમન ભય દૂરે જાય, મે ચિંતિત આપણું થાય. મે ૧ વાદલ છાયો યદ્યપિ, હોયે સીત ઘામ ગયણ; તોયે પણ તમ આવરે, તિમ એ કુમરના નયણ. મે ૨ રાતિ થોડી પાછલી, કરવું હજી બહુ કામ; બુદ્ધિ તો ઉપજી નથી, કેમ રહેશે રે તે આપણી મામ. મે૩ પુણ્યથી સુત મુખ પેખીયું, વળી પુણ્યનો છે એ સહાય; કહે સખી મુજને ઉપજે, લાઘો અછે રે ઉપાય. મે૪ ઘર થકી બાહેર મૂકીએ, શુભ ઠામે એહ કુમાર; તો દુશ્મન દાવ ફાવે નહીં, જાણે તૂઠો રે કિરતાર. મે. ૫ ઘર બાહેર ચાકર રહ્યા, તે પૂછે તો શી વાત; દાખીયે કેમ સુત રાખીયે, કોણ કરે રે તિહાં પક્ષપાત. મે૬ કહે સખી ઘરની વાટિકા, તિહાં કુસુમના પુંજ; શયન શય્યા કારણે, માલાકારણી છે રે તેહ પ્રયુંજ. મે૭ પ્રભાતે લેવા આવશે, તે પુષ્પના સમુદાય; તેમાં નિધિ પર ઘાલીયે, સુત રત્નને રે ચિંત્યો એ ઉપાય. મે ૮ સૂર્યવતી રાણી કહે, એ વારુ ચારુ વિચાર; ભામણે હું તુજ બુદ્ધિને, માહરી છે તું રે જીવન આઘાર. મે ૯ નિશા પશ્ચિમ યામથી, ઉદયાદ્રિ આવ્યો સૂર; માનું નૃપસુત મુખ પખવા, પ્રહ વાજ્યાં રે હવે મંગલ તૂર. મે ૧૦ તુરતથી માલણી આવીને, સખી કરે તેહ વિચાર; એક અંજન આંજે આંખડી, એક ઠવે રે કંઠે પુષ્પહાર. મે ૧૧
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ એક કરે ઠુકમ રોલશું, રચે આડ અતિહિ નિલાડ; એક કરે ચંદન છાંટણાં, એક પૂરે રે મનની સહાડ. મે ૧૨ એમ સખી સઘલી સુંદરી, મળી કરે નવ નવિ ભક્તિ; નજરથી અળગો નહિ કરું, શું કીજે રે એવી કર્મની ગતિ. મે ૧૩ કિમ રહેશે એ એકલો નાનડો, મૂકતાં ન વહે હાથ; ભૂખ્યાને મોદક મળે, નવિ મૂકે રે તેમ ગ્રહી રહે બાથ. મે ૧૪ એક આલિંગે મસ્તકે, એક ઘરે હૃદય મઝાર; એક દીએ મુખ બોકડી, એક કહે રે હોજો જીજીકાર. મે ૧૫ કેશરી ગિરિકંદર રહે, તેમ રહે માહરા પ્રાણ; એકલી હમણાં આવીને, હુલાવીશ રે મારા જીવનપ્રાણ. મે ૧૬ એમ ચિંતવી પુષ્પ લાવીયા, તેડાવી તેણી વાર; પુષ્પ કરંડકમાં ઠવી, લઈ જાવે રે ભટ આગળ સાર. મે ૧૭ ઉપવાટિકામાંહે જઈ, ગ્રહી હાથશું તે બાળ; રતનકંબલે વીંટિયો, કુસુમપુંજમાંહે ઠવે તે બાળ સુકુમાળ. મે ૧૮ સુભટ શંકા વારવા, નીલે તું તતકાલ; આવી ફરી મુજને કહે, એમ કહી શીખવે રે કર દેઈ કપાલ. મે ૧૯ સિંહાવલોકે જોયતી, સુતને તે વારોવાર; આવીને સઘળું કહ્યું, થયું વીતક રે જે તેણી વાર. મે ૨૦ મનુ નંદનાનન પેખવા, ઉગિયો રવિ પરભાત; હવે જય સુભટ આવીયા, વાસઘરમાં રે કહે કહો સુત વાત. મે૨૧ જોયો પણ નવિ દેખીઓ, સ્થિતિ પ્રસવની ઘરમાંહ; પૂછે તવ સખી લોકને, શું જનમ્યું રે દેવીએ ઉચ્છાહ. મે ૨૨ સખી ઉત્તર નવિ દીએ, તેણે જઈ જણાવ્યું ભૂપ; તુરત આવી જય જુએ, નવિ દીઠું હો કોઈ પ્રસવ સરૂપ. મે ૨૩
ભટપે જોવરાવે ભંયરા, પેટી પ્રમુખ બહુ તામ; અંશમાત્ર કિહાં નવિ લહ્યો, ખેદ પામ્યો રે જય તેણે ઠામ. મે ૨૪ જય કુમાર કહે સેંદ્રી પ્રત્યે, શું થયું એહ અનિષ્ટ; જર માત્ર દેખાવી જિસે, મનમાંહે રે દેખી થયા સંતુષ્ટ. મે ૨પ
૧. બોકડી=ચુંબન ૨. પુત્રનું મુખ ૩. ભટ (સૈનિક) પાસે ૪. ભૂમિગૃહ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૧૩
જયને કહે તે અમારડા, મનોરથ રહ્યા મનમાંહિ; સુત સુતા રહો વેગળા, સુતા હોવત રે દેવી હરખિત તાંહિ. મે૦ ૨૬ જય હરખ પામ્યો તેહનો, પરિવાર હુઓ દેખી મ્લાન; ચિત્તમાંહે એમ ચિંતવે, વિણઔષધ રે ગયો વ્યાધિ અમાન.મે ૨૭ લોકલજ્જાએ હાહા કરે, મનમાંહે હર્ષે અમાત; પુરમાંહે ઉત્સવ નવનવા, ઉમેદે રે ગમતાં દિન રાત. મે૦ ૨૮ શું શું જમાવ હવે થાયશે, ભૂપાલ આંગણ આજ; શી વધામણી મેલશું, હાહા દૈવે રે શું કીધું અકાજ. મે॰ ૨૯ પિશુન હીયરું કિનહીશું, લીઘું કહ્યું નવિ જાય; મુખ મીઠા માયાવીયા, કોલ કલિયા રે પરે હોય બહુ માય. મે૦ ૩૦ એમ કહી જય પહોતો ઘરે, જાણે ઉતારીયો ગ્રહભાવ; થઈ શાતા સખીને કહે, તુમે દીઠા રે ખલ મનના ભાવ. મે॰ ૩૧ દેવી કહે તું ઉતાવળી, જાઈને નંદન લાવ; ક્ષુધા તૃષાયે પીડ્યો હશે, આણીને રે મુજ કર દેખલાવ. મે૦ ૩૨ એમ સુણી સખી તે તિહાં ગઈ, મનમાં ઘરીને ઉમેદ; જ્ઞાનવિમલ ગુરુ ઘ્યાનથી, હોશે સંપદ રે જાશે સવિ ખેદ. મે॰ ૩૩ || દોહા ||
કુસુમપુંજ જઈ જોઈઓ, પણ દીઠો સુત નવિ તેથ; શું ભૂલી હું જાયગા, નહીં આવ્યો કોઈ એથ. ૧ નિઘિ પરે ફરી ફરી જોઈઓ, દીઠો નહીં કુમાર; મૂર્છા પામે બહુ રડે, કરે વિલાપ અપાર. ૨ ગદગદ સ્વર બોલી જિસે, નિશ્ચે સુત કુશલની વાત; પુત્ર ન દીઠો જોયતા, એ મહોટો ઉતપાત. ૩ નિસુણી વજાહત થઈ, દેવી કરે પારદ પાવક ઉપરે, જેમ ન રહે ઘરી કદલીદલના વીંજણા, બાવના ચંદન વારિ; સીંચી વાળી ચેતના, દેવીને પરિવાર. ૫ જેમ દરિદ્રીને કરે, સુરતરુ સુરમણિ વસ્તુ; પામી પણ ન રહે યથા, એમ એ તનય પ્રશસ્ત. ૬
વિલાપ;
આપ. ૪
૪૫
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ શું કોણે એ અપહર્યો, કોણે વિણાશ્યો હોય; શું થયું એ પુત્રને, ખબર કહે ઇહાં કોય. ૭
|| ઢાળ ચૌદમી | (મનભમરા રે–એ દેશી | રાગ ગોડી). કરે વિલાપ રાણી ઘણું, સુત માહરા રે;
તું જીવન પ્રાણ આધાર, ઘણું મુજ પ્યારા રે. દુષ્ટ દૈવ તેં શું કર્યું સુત્ર દીઘો દુઃખ અંબાર. ઘ૦ ૧ નિધિ દેખાડી જેમ લીએ સુ પીરસી ભોજન થાળ; ઘ૦ પાડી મેરુ ચઢાવીને સુવ મનોરથ છેદ્યો કુદાલ. ઘ૦ ૨ દૂષણ માહરાં કર્મનાં સુઇ દોષ ન અવરનો કોય; ઘ૦ કઠિણ પાપ જે આચર્યા સુઇ ઉદયે આવ્યાં સોય. ઘ૦ ૩ પંચાચાર વિરાઘીયા સુઇ દીઘાં ગુણીજન આલ; ઘ૦ કે કીઘી શીલખંડના સુત્ર કે પાડ્યા મહુઆલ. ઘ૦ ૪ કર્માદાન સમાચર્યા સુઇ કે જૂ માંકડ લીખ; ઘ૦ પંજો તાવડ નાખીયો સુ કે ભાંજી વળી ભીખ. ઘ૦ ૫ જ્ઞાન દેવ ગુરુ સાઘારણા સુ દ્રવ્યના કીઘા નાશ; ઘ૦ શોક્યનાં બાળ વિહોહીયાં સુ પાડ્યા દૂઘ વિનાશ. ઘ૦ ૬ કામણ મોહન કરડકા સુo દીધા બહુલ શરાપ; ઘ૦ વૃદ્ધ વિનય નવિ સાચવ્યા સુઇ ચોરીનાં કીધાં પાપ. ઘ૦ ૭ દુષ્ટ કરમ કેઈ આચર્યા સુઠ પાછળ ભવ ભવ જેહ; ઘ૦ તે કેવળી જાણે સવે સુ એ દુઃખનો નહીં છે. ઘ૦ ૮ હા શ્રીચંદ્ર કિહાં ગયો સુવ દે તારો દેદાર; ઘ૦ નયણે નિહાળું નાનડા સુત્ર આ સફળ કરું અવતાર. ઘ૦ ૯ એમ વિલાપ બહુ સાંભળી સુઇ રાજ્ય કુળે થયો શોક; ઘ૦ સ્વજન સવે તિહાં આવીયા સુ આવે સવિ નિજ લોક. ઘ૦૧૦ કહે રાણીને તિહાં સહુ સુઇ મ કરો શોક લગાર; ઘ૦ દુર્લધ્યા ભવિતવ્યતા સુત્ર આપ કર્મકૃત ચાર. ઘ૦૧૧ જ્ઞાનતત્ત્વ રાણી તુમો સુo જાણો છો જિનવયણ; ઘ૦ શું વિલાપ કી હોયે સુઇ ઉઘાડો નિજ નયણ. ઘ૦૧૨
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ | ઢાળ ૧૪
લભ્ય હોયે તે લાભીએ સુવ નહિ ઇહાં કોઈનો દોષ; ઘ૦ દોહિલો જેમ જેમ સાંભરે સુ તેમ તેમ લહે ઘણ શોષ. ઘ૦ ૧૩ જેમ ઘનવૃષ્ટિ વનદવ સમે સુ તેમ જિન ધ્યાનથી શોક; ઘ૦ બંઘુ વર્ગ એમ થિર કરી સુઘર પહોતો સવિ લોક. ઘ૦ ૧૪ પરમેષ્ઠી સમરણ કરી સુઇ ક્ષણ એક સૂતી યામ; ઘ૦ સ્વપ્નાંતર સાત વસ્ત્રશું સુ આવી સુરી અભિરામ. ઘ૦ ૧૫ સુણ વત્સ! જાગે અછે સુલ કિંવા નિદ્રામાંહે; ઘ૦ માત! નીંદ મુજ કિહાં થકી સુ હું હમણાં દુઃખમાંહે. ઘ૦ ૧૬
મુજ ભાગ્યે તમો આવીયા, મુજ માતા રે; નયનને ઉપન્યો આનંદ; કરો સુખશાતા રે. સા કહે કુલદેવી અછું, મુજ માતા રે; વિજયી છે તુજ નંદ; કરો સુખસાતા રે. ૧૭ પુષ્પપુંજથી મેં સહી, સુણ બેટી રે;
મૂક્યો અનેરે ઠામ, મહાગુણ પેટી રે. તુજ પાસે રહેતાં થકાં, સુઇ દેખી વિઘનનું ઠામ; મ૦ ૧૮ દુઃખ મનમાં તું મત કરે સુ તુજ સુત છે સુખ ઘામ; મ. બારે વરસે આજથી સુટ મળશે ભૂપતિ હોય; મ. ૧૯ કન્યા અનેક તે પરણશે સુત્ર વિવિઘ કળા ગુણગેહ; મe શ્રીચંદ્ર કુમર સોહામણો સુ ઇહાં મત ઘરને સંદેહ; મ૦ ૨૦ એમ કહી કુલદેવી ગઈ સુવ મૂકી નિદ્રા તામ; મ0 રાણી હર્ષિત મન થઈ સુ સંભારે જિનનામ; ઘ૦ ૨૧ સેંદ્રી પ્રમુખ સખીને કહી સુ સુપન તણી સવિ વાત; ઘ૦ સખી કહે એ સવિ સાચલું સુત્ર એ કુલદેવી સાક્ષાત. ઘ૦ ૨૨ એ અવિતથ્ય વાણી હોજો સુવ રાણી કહે મુખ વાચ; ઘ૦ મંગલમાલા ઘર ઘરે સુ શ્રી જિનઘર્મ તે સાચ. ઘ૦ ૨૩ દેવપૂજ આવશ્યકશું સુઇ દાનાદિક બહુ કર્મ; ઘ૦ વિધિશું વારુ સાચવે સુ ઘર્મ કર્મના મર્મ. ઘ૦ ૨૪ એણે સમે તેહિજ નગરમાં સુત્ર લક્ષ્મીદત્તાભિઘ શેઠ; ઘ૦ લક્ષ્મીવતી તેમની પ્રિયા સુ૦ લચ્છી કરે જસ વેઠ. ઘ૦ ૨પ
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ ઘર્મી શર્મી ને ઘની સુઇ પણ નહીં તાસ અપત્ય; ઘ૦ મધ્ય રયણીએ તે લહી સુડ સુપન એહવું સત્ય. ઘ૦ ૨૬ શ્વેત વસ્ત્ર ગોત્રદેવતા સુ આવી કહે શેઠ ઊઠ; ઘ૦ કલ્પવૃક્ષ દેઉં તુજ ઘરે સુ હું ગોત્રદેવી તૂઠ. ઘ૦ ૨૭
સયણ સવે તેડી કરી સુ૦ સુત જન્મોત્સવ મંડ; ઘ૦ તે નિસુણીને માંડીયો સુહ ભોજન વિધિ ધૃતખંડ. ઘ૦ ૨૮ કુસુમપુંજ લેવા ભણી સુ મોકલિયા નિજ દાસ; ઘ૦ તિહાં કુસુમ થોડાં મળ્યાં સુઇ આવ્યા ફરીને દાસ. ઘ૦ ૨૯ શેઠ! આપ નૃપ વાડીયે સુઇ કુસુમ કાજ ગયો લેણ; ઘ૦ જય નૃપની આણા લહી સુત્ર વિવિઘ કુસુમની શ્રેણ. ઘ૦ ૩૦ પુકરંડ ભરાવીયા સુઇ સેવક પાસે જામ; ઘ૦ એણે સમે ભાગ્ય તણે વશે સુ ફળિયા મનોરથ તામ. ઘ૦ ૩૧ પ્રતાપસિંહ નંદન તિસે સુઇ ફરકાવે નિજ પાદ; ઘ૦ પુષ્કમાંહે મધુકર પરે સુઇ ચિંતે શેઠ આહ્વાદ. ઘ૦ ૩ર અભુત રૂપ ગુણનો નિધિ સુઇ નિરખ્યો નંદન તેહ; ઘ૦ તરણિકિરણ પરે દીપતું સુત્ર સૌમ્ય સુધા સુઅોહ. ઘ૦ ૩૩ સાર મંદાર તરુ પરે સુ છાયા કાંતિ સશ્રીક; ઘ૦ ભૂષણ ભૂષિત મૃદુ તનુ સુત્ર રત્નકંબલ મુદ્રા નીક. ઘ૦ ૩૪
રૌરઘરે મનુ નીપની, સુત માહરા રે,
અતર્કિત રત્નની વૃષ્ટિ; સુણો સવિ સજ્જન રે. એ સુત રત્નને આપિયો સુ એ વનદેવીની સૃષ્ટિ. સુ૦ ૩૫ મધ્ય રમણીયે ગોત્રદેવીએ સુ જે કહ્યું તે થયું સત્ય; સુઇ સેવા સફળ થઈ એહની સુવ પર્યાગતની નિત્ય. સુઇ ૩૬ નિજ મૃદુ કરકમળ ગ્રહ્યો સુ હવે કુસુમ કરંડકમાંહે; સુઇ ફૂલે બહુ મૂલે કરી સુ લઈ ગયો નિજ ઘરમાંહે. સુઇ ૩૭ લક્ષ્મીવતીને આપિયો સુ કહી વિસ્તર તસ વાત; સુઇ જ્ઞાનવિમલ વાણી સુણે, જે હોયે સુખણી ઘાત. સુઇ ૩૮ ૧. સંતાન ૨. સ્વજન ૩. ઘી અને ખાંડ (સાકર) ૪. ફૂલના કરંડિયા
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૧૫
૪૯
| દોહા .. સા કહે વારુ એ નીપવું, લાધ્યું મહોટું રત્ન; ભાગ્ય મનોરથ કલ્પતરુ, ફળીયો એહ અયત્ન. ૧ અહો અહો તુમ ઘીરતા, અહો અહો બુદ્ધિ પ્રપંચ; રાજગેહ મિષ સાહસી, નહીં કાંઈ ખલ પંચ. ૨ અહો અહો દ્રષ્ટિ સુકુમારતા, પાકાં પૂરવ પુણ્ય; થાકાં દુરિત હવે આજથી, નીકાં ઇષ્ટ અગણ્ય. ૩ ગૂઢ ગર્ભ માહરી પ્રિયા, થયો સાંપ્રત સુત જન્મ; કરો વિવિઘ વધામણાં, દાન પુણ્ય વિધિ ઘર્મ. ૪ પાવન થઈ જિન દેહરે, સ્નાત્ર મહોત્સવ સાર; કીજે નવ નવ છંદશું, નાટક ગીત ઉદાર. ૫ મંગલ ઘવલ તણી ધ્વને, પૂરિત દશ દિશિમાન; યાચક જનને આપીએ, મનવંછિત વર દાન. ૬ પુત્ર પ્રાપ્તિ હર્ષે કરી, થયો નગર આનંદ; હર્ષ કોલાહલ નીપજ્યા, જય જય શબ્દ અમંદ. ૭ દશ દિન સ્થિતિ વધામણી, ટાળી અશુચિ સંભાર; બારસમે દિવસે વળી, તેડી સવિ પરિવાર. ૮ ચંદ્રબિંબ પરે સુખ દિયે, દીઠો એહ કુમાર; તેહ ભણી નામ થાપીયું, શ્રી શ્રીચંદ્ર કુમાર. ૯ અંક ખીર મજ્જન વળી, મંડન ક્રીડા ઘાવિ; પાંચે પાળીતો વધે, જિમ મુનિ સુમતિ સભાવ. ૧૦
I ઢાળ પંદરમી . (રાગ સારંગ-જીહો કુંઅર બેઠો ગોખડે–એ દેશી) જીહો નંદનવન જેમ સુરત, જીહો ગિરિ દરિ ચંપક છોડ; જીહો તેમ તેમ દિન દિન વાઘતો, જીહો પહોંચે મનના કોડ.
મહાજન પેખો પુણ્ય વિશેષ; જીહો પુણ્ય પ્રમાણે અતિ ઘણું, જીહો આય મિલે સુવિશેષ,
વિબુઘ જન પેખો પુણ્ય વિશેષ. ૧ ૧. શ્રેષ્ઠ દાન
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ જીહો યદ્યપિ લખપતિ તે હતો, જીહો પણ સુત ભાગ્યને હેત; જીહો કોટિધ્વજ શેઠી થયો, જીહો મણિરયણાને સંકેત. વિ. ૨ જીહો ષષ્ઠી જાગરણા થકી, જીહો નામ કરણ શ્રુતિવેદ; જીહો ચૂલા થાપન મૂંડન, જીહો અન્ન પ્રાશન સંઘ. વિ. ૩ જીહો ચંક્રમણાદિ સર્વે ક્રિયા, જીહો યાવત્ વરસ પ્રમાણ; જીહો વળી કુલાચાર બહુ પરે, જીહો તે કીઘા ભલે મંડાણ. વિ. ૪ જીહો બંધુ સયણ ને નાતમાં, જીહો નાગર જનના થોક; જીહો અંકથી અંકે લીએ ઘણું, જીહો વહાલો જેમ રવિ કોક. વિ. પ જીહો સુખકારી સવિ લોકને, જીહો ન કરે હઠ સંતાપ; જીહો વિકૃતાકાર ઘરે નહીં, જીહો મીઠા જસ આલાપ. વિ. ૬ જીહો બાળ અબાળ પરાક્રમી, જીહો પંચ વરસ થયાં જામ; જીદો પૂર્વ સંકેત તણી પરે, જીહો સવિ વિદ્યાનું ઠામ. વિ. ૭ જીહો જે દીઠું જે સાંભળ્યું, જીહો એક વાર જે હોય; જીહો તે સઘળું લીલાથકી, જીહો ટંકોત્કીર્ણ પરે જોય. વિ. ૮ જીહો એક દિન જાય ઉદ્યાનમાં, જીહો જનક સંઘાતે કુમાર; જીહો રથ ચઢી લીલા કારણે, જીહો કૌતુક કાજે કુમાર. વિ. ૯ જીહો ચંપક નાગ પુન્નાગનાં, જીહો ફોગ ફણસ માકંદ; જીહો સાલ રસાલ મૃણાલિકા, જીહો વાપી કમલનાં વૃંદ. વિ૦૧૦ જીહો શતક સહસ લખ પત્રની, જીહો વિવિઘ નલિનની જાતિ; જીહો અગર તગર એલા લવા, જીહો નાગલતાની ભાતિ. વિ૦૧૧ જીહો એમ અનેકવિઘ જોવતાં, જીહો વાડી વન ઉદ્યાન; જીહો એહવે અચરિજ જે થયું, જીહો તે સુણજો થઈ સાવઘાન, વિ૦૧૨ જીહો વાજિત્રનાદે વાજતે, જીહો ગાતાં ગુણિજન કોડિ; જીહો દાન મહા દેતે થકે, જીહો અતિ ઘણ હોડાઢોડિ. વિ૧૩ જીહો નાટક પેટક થાવતે, જીહો ઘવલ મંગલની શ્રેણ; જીહો હર્ષ કોલાહલ અતિ ઘણો, જીહો મુખે ન કહાયે કેણ. વિ૦૧૪ જીહો ગિરિવર સમ કુંજર ચઢી, જીહો છત્ર ચામર વિજાય; જીહો સારિકા એક દીઠી કુમરે, જીહો પાળા આગલ એ જાય. વિ૦૧૫
૧. ચક્રવાક પક્ષી ૨. પોપટી, મેના ૩. પાયદલ સૈન્ય
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૧૫
જીહો મંત્રી સામંત પ્રમુખ ઘણા, જીહો ચો પખેર પરિવાર; જીહો ગાજે ગજની બહુ ઘટા, જીહો હણહણતા હયખાર. વિ. ૧૬ જીહો રાણીપરે એક સારિકા, જીહો અચરિભકારી રે એહ; જીહો નગરથી બાહેર આવતાં, જીહો તે વનમાં ઘરી નેહ. વિ. ૧૭ જીહો તે વનમાંહે અછે ભલું, જીહો તુંગ તોરણ પ્રાસાદ; જીહો આદિ જિણંદ તણો અછે, જીહો દર્શને હોય આહ્વાદ. વિ. ૧૮ જીહો અતિ ઉત્સવ આડંબરે, જીહો આવી ચૈત્ય દુવાર; જીહો ગજથી તે તિહાં ઊતરી, જીહો પેસે ચૈત્ય મઝાર. વિ. ૧૯ જીહો કુમરે તે દીઠી જિસે, જીહો હર્ષિત હૃદય હરાણ; જીહો ચિંતે એ શું માનુષી, જીહો અથવા દેવ વિજ્ઞાણ. વિ. ૨૦ જીહો અથવા જો તિરિયંચિણી, જીહો કેમ જાણે સરૂપ; જીહો નાગર લોકે પરિવરી, જીહો એ તો અચરિજ રૂપ. વિ. ૨૧ જીહો એમ વિચાર મનમાં કરે, જીહો એક સ્ત્રી આવી તામ; જીહો સુખ આસનથી ઊતરી, જીહો કહે નિજ સેવકને તા. વિ. ૨૨ જીદો તાત તણી આજ્ઞા લઈ, જીહો પૂછે કુમર સંદેહ; જીહો તુમો કોણ છો એ કુણ અછે, જીહો પશુરૂપે ગુણગેહ. વિ. ૨૩ જીહો શ્યો મહોત્સવ છે મોટકો, જીહો કેમ આવી પ્રાસાદ; જીહો સવિ વૃત્તાંત કહી તમ તણું, જીહો ટાળો સંશયવાદ. વિ. ૨૪ જીહો કુમર વચન સુણી સા કહે, જીહો સુણ શૃંગાર કુમાર; જીહો એહ નગરનો રાજિયો, જીહો પ્રતાપસિંહ સુખકાર. વિ. ૨૫ જીહો હમણાં રત્નપુરે અછે, જીહો જનપદ જીતણ કાજ; જીહો સૂર્યવતી તેહની પ્રિયા, જીહો સેંદ્રી સખી હું આજ. વિ. ૨૬ જીહો વૃત્તાંત હવે કાબર તણું, જીહો સાંભળ તું સુકુમાળ; જીહો મુજ સ્વામિનીને એ વાલહી, જીહો હંસી રાજમરાલ. વિ. ૨૭ જીહો જન્મભૂમિ છે એહની, જીદો કર્કોટક નામે દ્વીપ, જીહો એક ઘની શેઠે તિહાં થકી, જીહો આણી રત્નપુર દીપ. વિ. ૨૮ જીહો તિહાં પ્રતાપસિંહ આગળ, જીહો ભેટ કરી બહુ મૂળ; જીહો કાવ્ય સૂક્તિ સુભાષિતે, જીહો કર્યો રાજા અનુકૂળ. વિ. ૨૯
દો સવિ ૧
મણ સા કહો પ્ર
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
૫૨
રાણી તણો, જીહો જાણી
જીહો સૂર્યવતી પુત્રવિયોગ; જીહો લેખથકી રાજા તિહાં, જીહો માને દિલ ઘણું શોક. વિ ૩૦ જીહો હા હા દૈવ કિશું થયું, જીહો શુભસૂચક ચઉ સ્વપ્ન; જીહો તેહનો મહિમા નવિ રહ્યો, જીહો જેમ સ્વપ્ને અસ્વપ્ન. વિ૦ ૩૧ જીહો રાણી દુઃખ વિસારવા, જીહો સચિવશું કરીય વિચાર; જીહો નરભાષાએ બોલતી, જીહો ઇહાં મૂકી તેણે વાર. વિ૦ ૩૨ જીહ્નો જિનભાષિત વૈરાગ્યના, જીહો કહે ઉપદેશ રસાલ; જીહો જિનભક્તિ રાણી તિસે, જીહો ચિંતે ફળ્યો સુરસાલ. વિ૦ ૩૩ જીહો ધર્મગોષ્ઠિ કરતાં થકાં, જીહો જાતો ન જાણે કાલ; જીહો ઉત્તમ સંગતિથી હોયે, જીહો દિન દિન મંગલમાલ. વિ૦ ૩૪ જીહો પુણ્યે હોયે મતિ નિર્મલી, જીહો પુણ્યે ઉત્તમ સંગ; જીહો પુણ્યે જિન ગુરુ ઘર્મનો, જીહો પામે પાવન ગંગ. વિ॰ ૩૫ જીહો દેવી એની સંગતે, જીહો ધર્મકથાયે કાલ; જીહો નિર્ગમતાં દિન બહુ થયા, જીહો વંદે દેવ ત્રિકાલ.
જીહો જ્ઞાનવિમલ કહી ઢાળ. વિ૦ ૩૬ || દોહા II
પહેલાં સાધુ તણે મુખે, સાંભળિયું છે એમ; નૃપપુત્રી આવતે ભવે, થાઈશ તું ઘરી પ્રેમ. ૧ તે મુનિવય સંગ્રહ્યો, સમકિતપૂર્વક ધર્મ; પાલે અહોનિશિ સાચવે, શ્રાવકનાં ષટ્ કર્મ. ૨ રાણીને ઘણું વાલહી, પ્રાણ થકી સુખદાય; ઉત્તમ કેરી પ્રીતડી, દિન દિન વધતી થાય. ૩ ઓછાશું જે પ્રીતડી, કરતાં ચિત્ત કુમલાય; નીચનેહ ખરશબ્દ જ્યું, ઘટત ઘટત ઘટ જાય. ૪ દેવી તો વા૨ે ઘણું, પણ તપ કરે કઠોર; જે આપોપું આગમે, તિણશું કેવું જોર. ૫ અઠ્ઠાઈ ઉપવાસની, કીધો તપ નિર્માય; એ સુખકારી સારિકા, ભવ લહ્યો પુણ્ય પસાય. ૬
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૧૬
આજ અઠ્ઠાઈ મહોત્સવે, કીથી ચૈત્ય પરિવાડ; પુરમાંહે હવે બાહિરે, આવી ઘણે રુહાડ. ૭ આદિનાથના ચૈત્યમાં, વિઘિણું કરી પ્રણામ; પેઠી છે પ્રભુ વાંદવા, નવનવ ભાવ અભિરામ. ૮ કેંદ્રી એમ કહી વાતડી, શેઠ પુત્રે જાણી જામ; અહો અહો મન ચિંતવે, પુણ્યોદયનાં કામ. ૯ જાતિ અચ્છે તિર્યંચની, દેખો દક્ષતા એહ; પુણ્ય સામગ્રી કેહવી, મળી અછે સસનેહ. ૧૦ જિનમંદિરમાંહે જઈ, જોઉં એહની ભક્તિ; તિર્યંચ પણ જિન અર્ચવા, કિમ દેખાડે શક્તિ. ૧૧
॥ અથ સારિકાકૃત સ્તુતિ ॥ II ઢાળ સોળમી II
૫૩
(રાગ કાફી મારુ—હરિયે આપી રે, વૃંદાવનમાં માળ—એ દેશી) નમો નમો શ્રી આદિજિણંદને, કરતી ત્રિવિધ પ્રણામ; પંચાભિગમે નમન કરતી, કેવલજ્ઞાની નામ, ભાલે ઘરી લલામ. પુણ્યથકી મેં દીઠા. સરસ સુધાથી મીઠા. રાજપુરુષ ઉપયોગ કરાવે, કોલાહલને સમાવે; સાચી વાણીએ ભાવના ભાવે, સહુને અચરજ થાવે, વાજિત્રનાદ વજાવે. પ્રભુ ૨
પ્રભુજી પ્યારા રે, પ્રાણ આધારા રે,
હું તો કાબરી બાબરદ્વીપની, સાસ ભરી એ દેહી; સ્વામી બરાબર કો વિ દીઠો, તુંહી અનેહી અદેહી. પ્રભુ ૩
તું નિકલંક અને નિર્મોહી, તું અદોહી ઉદાસી; માહરા મનમાંહેથી કેણી પરે, કહો હવે કેમ ફરી જાસી. પ્રભુ ૪
જેમ પંકજમાં મધુકર પેસે, તેમ મનજમાં પેઠો; તુમ દર્શન પામી નવિ હરષે, તે નિગુણો ને ઘીઠો. પ્રભુ ૫
૧ હોંશ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ હું તિર્યંચણી ને વળી પંખણી, લાખેણી તુમ સેવા; પામીએ તો એ અનોપમ ભાગ્યે, જિમ ભૂખ્યાં વર મેવા. પ્રભુ ૬ ભવ ભવ તાહરી આણા સુરગવી, હોજો અવિચળ ભાવે; તેહથી ગોરસ સમકિત સૂવું, જ્ઞાન ને ચરણ જમાવે. પ્રભુ ૭ જિમ વૃત આપસ્વભાવે નિર્મળ, રસ શોધ્યો કહ્યો ન જાવે; તિમ તુમ હેતે નિજ સ્વરૂપ તે, નિરાવરણ પ્રગટાવે. પ્રભુ ૮ ઇંદ્ર અનંતા જો સમકાલે, ભક્તિ કરે જો કબેહી; તો પણ પ્રભુગુણ સમતા નાવે, તો હું તિર્યંચણી કહી. પ્રભુત્ર ૯ સારિકા એણી પરે આદિ દેવની, ગુણથુતિ કરવા લાગી; સહુ પ્રશંસે જુઓ એ અચરિજ, જ્ઞાનવિમલ મતિ જાગી.પ્રભ૦૧૦
ઇતિ સારિકાકૃત સ્તુતિ
| | દોહા II વિધિશું નાહી વાવમાં, કરી ચંચૂપુટ શુદ્ધ; મંગળ આઠ ભરે તિહાં, મુક્તાફળે વિશુદ્ધ. ૧ પગર કુસુમનો તિહાં ભરે, ધૂપદીપનાં પાત્ર; ભરે અબીરશું મૃગમદે, નવરાવે વળી સ્નાત્ર. ૨ પાવન કરે કર્મમળથકી, જન્મ જરા ને મરણ; જેહથી જાયે તે કહી, પૂજા અર્થ પ્રવીણ. ૩ એમ પૂજા અર્ચા કરી, પાછે પગે વળે જામ; જિનમુખ સામું જોવતી, કરતી બહુત પ્રણામ. ૪ .
!! ઢાળ સત્તરમી II (રાગ આશાવરી–જિનવરશું મેરો મન લીનોએ દેશી) સારિકાએ તિહાં કર્મ સંયોગે, કુમરને નયણે નિરખ્યો રી; સુભગભાગ્ય ગુણનિથિ નિજકર વિધિ, નીપાયો હરિ સરિખો રી. ૧ આતમ ભાવ તણી ગતિ વિષમી, કુણહી કહી ન જાવે રી; કર્મ શુભાશુભ સમયે સમયે, બાંધે પરિણતિ આવે રી. આ ૨ સારિકા ફરી શ્રીજિનને ચરણે, આવી એણી પર ભાષે રી; ગાઢ સ્વરે જન્માંતરે ભર્તા, એ હોજો કહે સહુ સાખે રી. આ૩
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧/ ઢાળ ૧૭
૫૫
દેવાધિદેવ તો તુંહી તુંહી, ગુરુ સુસાધુ નિગ્રંથા રી; ઘર્મ અહિંસા લક્ષણ આણા,-રાઘક ઘારી પંથા રી. આ૦૪ એમ કહીને અણસણ સાગારી, લેવે જિનપદ મૂલ રી; ઇમ નિસુણીને કુમર તિહાં બોલ્યો, સુણ પંખણી અનુકૂલ રી. આ૦૫ અહો અહો તાહરી ચતુરાઈ, પાઈ પણ તુજ ખામી રી; એહવું નિદાન કરે કોઈ પ્રાણી, પણ તિર્યંચ ગતિ પામી રી. આ૦૬ વિતરાગ શાસનમાં એહવું, ભાખ્યું છે સુણ બાઈ રી; ઘર્મ કર્યો અનિદાન મુગતિ ફળ, સંવર ભાવ સખાઈ રી. આ૦૭ પંચામૃત જમી ખારા નીરનું, ચલુક છે એહ ઉખાણો રી; સાચો કીધો તેં એ કરતાં, એ વિષવાદ મ આણો રી. આ૦૮ એ અઢાઈ મહોત્સવ જિનના, યાત્રાદિકની કરણી રી; ઘણા જીવ અનુમોદન કરતાં, એ સમતિ વર ઘરણી રી. આ૦૯ એહવું પુણ્ય કરી પંચામૃત, એ નિદાન તો ન ઘટે રી; પણ લહીએ છે વાંક ન કેહનો, ભાવી ભાવ તે ન મિટે રી. આ૦૧૦ કુમર વચન એમ નિસુણી બોલે, સારિકા સારી વાણી રી; મેં નિદાન રૂપે નથી કીધું, સુણ તું કુમર ગુણખાણી રી. આ૦૧૧ સંયમ શીલ સુસાઘુ સમીપે, સમકિત મેં આદરિયો રી; તેણે મુજને આગમિક ભવે તું, રાજસુતા ભવ ઘરિયો રી. આ૦૧૨
સ્ત્રી જાતે તો વરની ઈહા, એહવો છે વ્યવહારો રી; તિહાં મિથ્યાત્વી સંગતિ લહિયે તો, જાય એળે જનમારો રી. આ૦૧૩ ગાય ગલે જેમ કાષ્ઠની ઘંટા, તાસ વિડંબના દોહિલી રી; તેહ ભણી જો સમકિત સંગી, વર સામગ્રી સોહિલી રી. આ૦૧૪ જિનભગતિ ને જિનમત સુમતિ, કુમતિ કલંક ન દીસે રી; એહવી વાણી તેણે મેં દાખી, કુમર દેખી ચિત્ત વિકસે રી. આ૦૧૫ હું જાણું છું ઘર્મ કરીને, વિષગરની આશંસા રી; તેણે ઘમેં તો ચૌગતિ ફરિયે, તેહની નહીં પ્રશંસા રી. આ૦૧૬ કિીઘાથી અણકીધું વારુ, એવી નહીં જિનભાષા રી; અવિધિ ફળે ભવવિથિ શિવફળ દીએ, ઘર્મબીજ વિધિ શાખા રી. આ૦૧૭
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ અશુભ નિદાન નવ બોલ્યા પ્રવચને, તેમાં એ નહીં આવે રી; સારિકા નિજ ભાવ કહીને, કુમરને ઇમ સમજાવે રી. આ૦૧૮ તિહાં આવી છે સેંદ્રી નામે, સૂર્યવતીની આલી રી; તેણે દેવીને વાત સુણાવી, આવી કહે માહરી વહાલી રી. આ૦૧૯ બધું બળ્યું એ તારું સાહસ, દુષ્કર આહારને પચખે રી; પહેલાં પણ તપ તારું ઉત્કૃષ્ટ, દુર્બળ તનુને નિરખે રી. આ૦૨૦ ભામણડળે જાઉં હું તાહરે, બહેની પારણું કીજે રી; આવી આવાસે સુખ આલાપે, મુજને આનંદ દીજે રી. આ૦૨૧ આયુમાન જાણ્યા વિણ બહેની, અણસણની નહીં વાત રી; જિનશાસનમાં એહવું બોલ્યું, તું છે પંખી જાત રી. આ૦૨૨ જિનમત જાણ્યો તેહને કહિયે, હઠ શદ છોડે વેગે રી; તેહ ભણી અઢાઈ પારણા, કરી પછે કરજો નેગે રી. આ ૨૩ સારિકા બોલે સ્વામિની જે તુમો, કહ્યું તે સઘળું મેં જાણ્યું રી; પણ જિન આગળ જેહ પ્રતિજ્ઞા, કીથી હવે શું તાણો રી. આ ૨૪ જ્ઞાની વચન પણ એહવું ભાખે, જે અહિનાણ બતાવ્યું રી; તે પણ સમય અનુસાર જાણી, અણસણને મનિ ઠાવ્યું રી. આ ૨૫ યદ્યપિ કાંઈ વિભાવસ્વભાવે, અઘિકું જેહ કહાણું રી; તે મિથ્યા દુષ્કત હો મુજને, થિરતાયે નહીં રહેવાણું રી. આ૦૨૬ એમ કહી કાબર મૌન કરે જબ, દેવી એવું બોલે રી; સખી તુમ વિણ ઇહાં વાસર માહરા, કેમ જાશે’વિષતોલે રી. આ૦૨૭ રાણી ને વળી સર્વ સાહેલી, નગર લોક સવિ મેલી રી; અણસણનો ઉત્સવ તિહાં માંડ્યો, ઘર્મરાગ માંહે ભેલી રી. આ૦૨૮ દુરિત ઠાણ અઢાર આલોઈ, સુકૃત અનુમોદે સઘળાં રી; દુષ્કૃત નિંદા મદ પરિહરણા, ચાર સરણ કરે વિમલા રી. આ ૨૯ સકલ લોકને આનંદકારી, વારી દુર કષાયા રી; દેવી ઉપર પણ નહીં માયા, કેહની માયા કાયા રી. આ૩૦
૧. મનમાં ૨. મૈના ૩. દિવસ ૪. વિષ સમાન
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ | ઢાળ ૧૭
૫૭
દિવસ ત્રણ અણસણ આરાઘી, પરભવ પામી મેના રી; ચંદન પ્રમુખે તે સંસ્કારી, સંભારી ગુણ તેહના રી. આ૦૩૧ મૂકી શોક રાણી રહે સુખમાં, કમરે રાણી ભેટી રી; પણ માંહોમાંહે કોઈ ન જાણે, સુત વેદન નવિ મેટી રી. આ૦૩૨ પિતા પાસે આવી સવિ તેહના, ગુણ અનુમોદન કરતો રી; સઘળી વાત જણાવે હરશે, મિત્ર અનેક પરિવરતો રી. આ૩૩ પ્રજા લોકની વાણી એહવી, મેનાએ અણસણ કીધું રી; એ ઉત્તમ ગયું મિથ્યામત તમ, જીવિતનું ફળ લીધું રી. આ૩૪ એમ અનુમોદના નિસુણી બેહની, આપે પણ અનુમોદે રી; ઘર આવીને જ્ઞાનવિમલ ગુરુ, ચરણકમળને વંદે રી. આ૩૫
| દોહા | હવે તેહિજ પુરમાં વસે, મંત્રી ઘીઘન નામ; મતિરાજ સુવિરાજ બેહુ, નંદન તસ ગુણઘામ. ૧ પહેલો મંત્રી પદ ઘરે, અનુજ અનુજ પદ ઠામ; અનુજ પ્રિયા કમલા અછે, તસ સુત ગુણ અભિરામ. ૨ ચંદ્ર પરે નિર્મલ કલા, ગુણચંદ્રાખ્ય કુમાર; શ્રીચંદ્ર કુમારને મિત્ર તે, પ્રીતિસ્થાન અપાર. ૩ ખીર નીર પરે તેહને, મૈત્રી પરમ પવિત્ર; વિનય વિવેક ભક્સ કરી, સેવા કરે વિચિત્ર. ૪ શ્રીચંદ્ર તેહશું વીસશ્યો, મન લીધું તેણે ચોર; પશ્યતોહર ગુણચંદ્ર થયો, તો હી ઉત્તમ શિર મોર. ૫ માંહોમાં નખ માંસ પરે, પ્રીતિ વહે અતિ નેહ; અળગા ન રહે એક ઘડી, એક જીવ દોય દેહ. ૬ હવે પિતા મન ચિંતવે, પાઠવીએ જો પુત્ર; જો ભણિયો સુત સંપજે, તો રાખે ઘરસૂત્ર. ૭ તાદ્રશ પાઠક જોઈએ, શાસ્ત્રનીતિનો જાણ; વૃદ્ધપરંપર આવિયો, નિર્લોભી ગુણખાણ. ૮ ૧. ભણાવીએ ૨. અધ્યાપક || શ્રી ૫]
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રસ વિષય પ્રમાદ ન સેવતો, ઠવતો પગલાં ન્યાય; એહવો જો પાઠક મલે, તો ભણતાં સુખ થાય. ૯ ગંગા તીરથી આવિયો, શ્રીગુણઘર ઉવઝાય; શેઠે આવ્યો સાંભળી, સાથે બહુ સમુદાય. ૧૦ પૂર્વે ચાર વખાણીયા, ચિત્તજ્ઞાન નર જેહ; તેહના ગુરુ પણ એહ છે, સકળ કળાના ગેહ. ૧૧ અરિહંત મતને અનુસરે, સકળ શાસ્ત્ર પરવીણ; નીતિવૃદ્ધ સુધી સંત છે, ફુટવચ કાર્ય અદીન. ૧૨ શેઠે તે ઘર નોતરી, દીઘાં વળી બહુમાન; પુત્ર પાઠવા પ્રારો, પ્રભુ કરો આશ પ્રમાણ. ૧૩ પાઠંક કહે તુજ પુત્રને, નિરખું લાવો આહીં; આકારી પગે પાડીયો, લાવણ્યગુણની છાંહી. ૧૪ ગુરુપદ પ્રણમી પ્રેમશું, પિતા ચરણ પ્રણમેવ; બેઠો ઉચિત સ્થાનકે, વિનયથકી સ્વયમેવ. ૧૫ સર્વત્ર લક્ષણે અલંકર્યો, દેખી તેહ કુમાર; યોગ્ય જાણીને હરષીયા, ઉપાધ્યાય તિહાં સાર. ૧૬ જાવાને ઉત્સુક હતા, દેખી પ્રસન્ન થયું ચિત્ત; ૐકાર કહી માનિયો, એહ કુમર સુવિનીત. ૧૭
| ઢાળ અઢારમી .
(રાગ સારંગ-લલનાની દેશી) શ્રીગુણઘર ઉવજ્રાયને, શેઠ દીએ બહુ દામ લલના; નિઃસ્પૃહ ગુણથી નવિલીએ, કુમર છે વિનયનું ઘામ લલના. વિનય થકી સવિ ગુણ વધે, વિનય છે ધર્મનું મૂલ લલના; શેઠ તાત ગુરુ માવડી, વિનયથી સવિ અનુકૂલ લલના. વિ૦ ૨ કહે ઉવજ્રાય સુણો શેઠજી, હું મૃતવિક્રયી નાહિ લલના; જે ઉપગાર કરી ઇચ્છા કરે, તે નાણ કુશીલને પ્રાહિ લલના. વિ. ૩ વિનય કરી વિદ્યા લીએ, એ તો ઉત્તમ પક્ષ લલના; અથવા વિદ્યાર્થી વિદ્યા લીએ, એ પણ બીજો દક્ષ લલના. વિ. ૪
૧. ઉત્તમ બુદ્ધિવાળા ૨. ભણાવવા ૩. પ્રાર્થના કરી
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૯
ખંડ ૧ / ઢાળ ૧૮
-~
~ ઘનથી વિદ્યા જે લીએ, તે તો મારી યુક્ત લલના; પુણ્યાત્માને દોયે હોયે, ત્રીજો કારણ ઉક્ત લલના. વિ. ૫ જો વિનયી વિદ્યારથી, વાઘે તેહથી ચિત્ત લલના; અવિનયીને પણ તો દીએ, જો ઘન લેવા ચિત્ત લલના. વિ. ૬ કહે ઉવજ્રાય શુદ્ધ સ્થાનકે, કીજે શાસ્ત્ર અભ્યાસ લલના; શેઠ કહે મેં વાસિયો, લખમીપુર છે પાસ લલના. વિ. ૭ રાજાની આણાથકી, પહિલાં વાચ્યું જેહ લલના; તિહાં આવાસ છે માહરા, પાવન કીજે તેહ લલના. વિ. ૮ તે પંડિત સ્થાનક જોઈ, શાસ્ત્ર અભ્યાસને યોગ્ય લલના; સામગ્રી તિહાં મેળવે, અશનાદિકનો ભોગ લલના. વિ. ૯ यतः- आचार्यपुस्तकनिवाससहायभोज्यं,
बाह्याश्च पंच पठनं परिवर्द्धयंति; आरोग्यबुद्धिविनयोद्यमशास्त्ररागाः,
पंचांतराः पठनसिद्धिकरा भवंति. १ અર્થ-આચાર્ય, પુસ્તક, નિવાસ, નાણાકીય મદદ અને ભોજન એ પાંચ બાહ્ય કારણો ભણવામાં વૃદ્ધિ કરે છે અને આરોગ્ય, બુદ્ધિ, વિનય, ઉદ્યમ અને શાસ્ત્ર પ્રત્યે રાગ એ પાંચ અંતરંગ કારણો અધ્યયનને સફળ કરે છે. શુભ મુહૂર્ત શુભ ચંદ્રમા, યોગ લગન બળ જાણ લલના; લેખશાળા મહોત્સવ તિહાં, માંડ્યો મોટે મંડાણ લલના. વિ૦૧૦ વસ્ત્રાભરણે શોભતા, પાઠક તસ પરિવાર લલના; બાહ્ય એમ શોભા બની, વિનયથી અંતર સાર લલના. વિ૦૧૧ આદિ ૐનમો ભણે, વળતો અક્ષર પાઠ લલના; દાન માન આપે ઘણાં, એ ઉચ્છાહના ઠાઠ લલના. વિ૦૧૨ વ્યાકરણ કાવ્ય અલંકાર છે, જ્યોતિષ શાસ્ત્રને છંદ લલના; ગણિતાગમ લક્ષણ કળા, શાસ્ત્ર અનેક અમંદ લલના. વિ૦૧૩ સામુદ્રિક વાસ્તુક વળી, ભાષા તણા જે ભેદ લલના; વળી શૃંગાર રસ મંજરી, શાલિહોત્ર ને વેદ લલના. વિ૦૧૪ હોરા લગન ને નાડિકા, સ્વરોદય ને કાલજ્ઞાન લલના; કલ્પવિદ્યા પિંગળ વળી, નાટકનાં વિજ્ઞાન લલના. વિ૦૧૫
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ લિખિત ગણિત આદે કરી, કળા બહોંતેર જેહ લલના; ઇત્યાદિક સઘળી કળા, શીખવજો ઘરી નેહ લલના. વિ૦૧૬ ક્ષત્ર યોગ્ય ક્ષત્રિયકળા, તેહનો પણ અભ્યાસ લલના; રાધાવેધાદિક જિકે, ઘનુર્વિદ્યાના વાસ લલના. વિ૦૧૭ તેમ શ્રીગુણધર ગુરુ તણા, ક્રમ સેવ્યા અતિ તેણ લલના; ગુરુપ્રસાદથી તેહને, કરતલ પ્રાપ્તિ ન જેણ લલના. વિ૦૧૮ જેમ આદર્શમાં પ્રતિબિંબે, ભાસે સરિખે ભાસ લલના; જલે તેલ પરે વિસ્તરી, તસ મતિ શાસ્ત્ર નિવાસ લલના. વિ.૧૯ સકલ શાસ્ત્ર કુશલી થયો, કુમર અમરપતિ જેમ લલના; ઉપાધ્યાય પણ નિજ ઘરે, ગંતુકામ થયા તેમ લલના. વિ.૨૦ દૂષણ રહિત જે ભૂષણે, શોભાવ્યા સવિ તેહ લલના; પાઠક ગમન લહી વારતા, કુમર કહે બહુ નેહ લલના. વિ.૨૧ પ્લાન વદનકજ દેખીને, જેમ દિવસે શશિબિંબ લલના; અમોચન બહુવિઘ કરે, ન સહું તુમ વિલંબ લલના. વિ.૨૨ કુમરને દેખી એહવો, ન કરો એહવો શોક લલના; નિશાસા નવિ મૂકીએ, છે સઘલાઈ થોક લલના. વિ૨૩ વાંક હોવે તે દાખવો, માતપિતાને સયણ લલના; આજ લગે સુત તાહરો, દીઠું ન વિરુઉ વયણ લલના. વિ.૨૪ કુમર કહે સુણો તાતજી, દુઃખ નહીં મુજને કાંય લલના; પણ વિદ્યાગુરુ માહરા, ‘ગંતુક છે ઉવન્ઝાય લલના;
તિણથી ચિત્ત કુમલાય લલના. વિ૨પ કોણ મતિ મુજ દેયંશે, તત્ત્વ હેશે વળી કોણ લલના; જ્ઞાનાંજન કરી આંજશે, કહો કુણ મારાં નેણ લલના. વિ.૨૬ એહવે અનુમતિ માગવા, આવ્યા પાઠકરાય લલના; તેહવા કુમરને દેખીને, ઘરતો દુ:ખ સમુદાય લલના. વિ.૨૭ અહો ભક્તિ અહો નેહલો, અહો અહો વિનય વિવેક લલના; અહો અગર્વ નિર્દભતા, પરશંસે અતિરેક લલના. વિ.૨૮
૧. ક્ષત્રિય ૨. જનારા
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૧૮
૬૧
કહે શેઠ સુત કારણે, જો પંચ દિવસ રહેવાય લલના; તો અમ હિયડું ઉલ્લસે, કુમારને બહુ સુખ થાય લલના. વિ. ૨૯ ગુરુજીએ માની વિનતિ, રહ્યા વળી કેતોક કાલ લલના; દાક્ષિણ્યથી સવિ નિપજે, મોહ મહોટો જંજાલ લલના. વિ. ૩૦ ગુરુ મુખચંદ્ર નિરખ્યા થકી, શ્રીચંદ્ર હરષ સમુદ્ર લલના; તેહવો અતિહી ઉલ્લસ્યો, નીર ન માયે સમુદ્ર લલના. વિ૦૩૧ શ્રીગુણઘર સુગુરુ તણા, ગુણ માણિક નિજ કંઠ લલના; શ્રીચંદ્ર નિજગલ કંદલે, રાખે માળા ગૂંથી લલના. વિ.૩૨ જ્ઞાનવિમલ ગુરુરાજથી, પામ્યા કૃતનિધિ સાર લલના; તે ગુરુ કહો કેમ વીસરે, જેહના બહુ ઉપગાર લલના. વિ.૩૩
|| દોહા || હવે પ્રતાપસિંહ રાજિયો, રિપુજનપદને જીતિ; હઠશું રત્ન પુરુ ગ્રહી, કરી આણાની રીતિ. ૧ ઉદધિરત્ન મણિમાણિકે, મુક્તાફળની કોડી; વસ્તુ અપૂરવ બહુ લઈ, કોણ કરે હોડીહોડી. ૨ વાસર આઠ તિહાં રહી, વરતાવી નિજ આણ; આપે અતિ ઊલટ ઘરી, સેના બહુ મંડાણ. ૩ નયર કુશસ્થલ આવીયા, સાહમાં આવે લોક; નિજ નગરપતિ દેખીએ, હર્ષિત જિમ રવિ કોક. ૪ શેઠ સેનાપતિ મંત્રવી, સવિ સુહજ્જન પરિવાર; લેઈ અપૂરવ ભટણું, આવ્યા શેઠ કુમાર. ૫ જઈ રાજાના પાય નમી, બેસે યથોચિત ઠામ; સ્વાગત કુશલ પૂછ્યું તિસે, સકલ લોકને તામ. ૬ શેઠ પાસે સુત દેખીયો, સુંદર સકલ શરીર; દેખી નૃપ પૂછે તિસે, એ સુત કુણ વડવીર. ૭ શેઠ કહે તુમ દાસનો, એ નંદન છે સ્વામિ; હર્ષિત મન કહે રાજિયો, સ્નેહ નયનથી તા. ૮ સંપ્રતિ જાતિસ્મરણ છે, લોચન કેરો પ્રેમ; સજ્જન મળવા ટળવળે, દુર્જન મળવા નેમ. ૯
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ કહે કણકોટપુરુ દિયું, એ સુતને સુખકાજ;
સ્નેહ જણાવે અતિ ઘણો, દ્રષ્ટિયુગલ મહારાજ. ૧૦ દાન અવારિત આપતાં, આવે રાજ દુવાર; નિજ ઘર મંગળ ઘવલશું, આવે ઘરી અલંકાર. ૧૧ લખમીદત્ત શેઠ આવિયા, નૃપતિ તણું બહુ માન; લેઈને સુત સાથળે, દેતા અઢળક દાન. ૧૨ હવે ગુણધર ઉવઝાય જે, પાઉઘરે નિજ ઠામ; ઘારબંધ જલતરણિ જે, પ્રમુખ વસ્તુ અભિરામ. ૧૩ વળી અનેક ગુણ યોગ્યતા, દિવ્ય વસ્તુ છે જેહ; તેહ કુમરને આપીને, ચાલ્યા વઘતે નેહ. ૧૪
|| ઢાળ ઓગણીશમી II (જીરે મહારે જાગ્યો કુંવર જામ, તવ દેખે દોલત ભલી જીજીએ દેશી) જીરે મહારે હવે તે નગરમાંહે સાર, આઠ વસે વ્યવહારીયા જીરેજી; જી ઘનપ્રિય ઘન ઘનસાર, ઘનદત્ત ઘનદ અનુકારીયા જીરેજી. ૧ જી. કમલાદિક તસ નાર, રૂપે રંભા ઉર્વશી જીરેજી; જી પુત્રી તેહની સાર, લખમી પ્રમુખ ગુણથી હસી જીરેજી ૨ જીલાવણ્ય રૂપ ચાતુર્ય, પ્રમુખ બહુ ગુણ સંપદા જીરેજી; જી. ઘનવતી લક્ષ્મીવતી આદિ, પ્રમુખ સુતા અતિશું મુદા જીરેજી. ૩ જીપામી યૌવન વેશ, મદન રમણ નંદનવન જીરેજી; જી. જનક વિચારે તામ, દીજે કન્યાને ઘનું જીરેજી. ૪ જી શ્રીચંદ્ર પરે સૌમ્ય, નિરખીને મન ચિંતવે જીરેજી; જી. જાણી એ વર છે યોગ્ય, લક્ષ્મીદત્ત શેઠ વીનવે જીરેજી. ૫ જી. લક્ષ્મીદત્ત પણ તેહ, વાત સુણીને હરષિયો જીરેજી; જીવ નિજ સુતને એ યોગ્ય, કન્યાગણ ગુણે પરખિયો જીરેજી. ૬ જીશુભ દિન વેળા લગ્ન, જાણી વિવાહ માંડિયો જીરેજી; જી. કન્યા આઠ ઉદાર, જાણો રત્નકરંડિયો જીરેજી. ૭ જી. પાણિગ્રહણ ઉદાર, કરાવે એકણ દિને જીરેજી; જી. શોભે કુમાર વિશેષ, આઠ કન્યા એકે મને જીરેજી. ૮
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૩
ખંડ ૧ / ઢાળ ૧૯
જી. કન્યા આઠે તે બાહ્ય, પતિ હૃદયે અંતર થકી જીરેજી; જી પ્રતિબિંબાણી તેહ, કાંતિ કલાપ ભરે છકી જીરેજી. ૯ જી શ્રીચંદ્ર પૂરણચંદ્ર, સોળ કળા પરે મનુપ્રિયા જીરેજી; જી. કન્યા શોભે તેણ, જેમ ઇંદ્ર જૈભકપ્રિયા જીરેજી. ૧૦ જી. નિત્ય ઉદિત શ્રીચંદ્ર, દેખી ચંદ્ર કલંકિત થયો જીરેજી; જી શ્રીનિવાસ સુખ ઠામ, શ્રીચંદ્રને વદને રહ્યો જીરેજી. ૧૧
આઠ કન્યાનાં તથા તેના પિતાનાં અને માતાનાં નામ. પિતાનાં નામ માતાનાં નામ કન્યાનાં નામ ૧ ઘનપ્રિય ૧ કમલસેના
૧ ઘનવતી ૨ ઘનદેવ ૨ કમલવતી
૨ ઘનાઈ ૩ ઘનદત્ત ૩ કમલસિરી
૩ ઘારણી ૪ ઘનસાર ૪ કમલા
૪ ઘારકન્યા ૫ ઘનેસર ૫ કનકાવળી ૫ લક્ષ્મીવતી ૬ ઘનગોપ ૬ કુસુમસિરા ૯ લીલાવતી ૭ ઘનમિત્ર ૭ કનકાદેવા ૭ લાછીબાઈ ૮ ઘનચંદ્ર ૮ કોડિદેવા
૮ લીલાઈ જી. ગુણમણિ માણિકભૂમિ, કુમર રોહણગિરિ સારિખો જીરેજી; જી. વિબુધે અલંકૃત સાર, ઇંદ્ર પરે જને પારખો જીરેજી. ૧૨ જી. સુમનસ નંદન વાણિ, કંચનગિરિ જાણે વડો જીરેજી; જી. ગંભીર ગુણે જલનિધિ, અઘરીકૃત રહ્યો તે જડ જીરેજી. ૧૩ જી. એણી પરે ગુણની શ્રેણિ, આવી વશ થિર જાણીને જીરેજી; જીદાનાદિક બહુ પુણ્ય, કરતો નિજ કુળ જાણીને જીરેજી. ૧૪ જી ઇત્યાદિક ગુણ કોડી, જોડ ન કોઈ એ સમી જીરેજી; જી કહેતાં નાવે પાર, જો મતિ હોયે સુરગુરુ સમી જીરેજી. ૧૫ જીએક દિન હવે ગુણચંદ્ર, સાથે જાયે પુર બાહિરે જીરેજી; જી ક્રીડા કાજ કુમાર, ઉદ્યાનેથી ચઢી વારણે જીરેજી. ૧૬ જી સરોવર કેરે તીર, પટ આવાસમાં ઊતર્યા જીરેજી; જીવ તુરંગી વિચિત્રની જાતિ, જાણે રવિરથથી વીખર્યા જીરેજી. ૧૭ જી. દેખી તે અશ્વછંદ, શ્રીચંદ્ર ગુણચંદ્ર પ્રત્યે કહે જીરેજી; જીપૂછ તું એનું મૂલ્ય, એ કેહવા કેહવું લહે જીરેજી. ૧૮
૧. ઘોડા પર ૨. ઘોડા ૩. છૂટા પડ્યાં
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
૬૪
જી
જી॰ તિહાં એક પુરુષ છે વૃદ્ધ, પૂછ્યું તવ એહવું ભણે જીરેજી; જી॰ વેચ્યા તુરંગ અનેક, તેહની સંખ્યા કોણ ગણે જીરેજી. ૧૯ જી॰ પણ હમણાં છે સોળ, અશ્વ તે ઉત્તમ જાતિના જીરેજી; જી॰ તે જોવાને કુમાર, આવે મિત્ર સંઘાતિના જીરેજી. ૨૦ જી॰ મિત્ર કહે કહો સ્વામિ, કોણ કોણ ઉત્તમ એહમાં જીરેજી; જી॰ તિહાં લક્ષણે પ્રધાન, આખે કુમર છે જેહમાં જીરેજી. ૨૧ જી॰ ગંગાજલની જાતિ, ઉજ્જ્વળ ચરણ મુખે કરી જીરેજી; જી॰ તાક્ષ્ય નામ એ જાતિ, અષ્ટ મંગળ રેખે કરી જીરેજી. ૨૨ જી॰ રક્ત વરણ કીયાહ, વળી ખુગાહ છે સામલો જીરેજી; જી॰ ચિત્ર વરણ હારાહ, ઘૃત પ્રભ સરાહ એ નિર્મલો જીરેજી. ૨૩ જી કૃષ્ણ વરણ કાંઈ શ્વેત, એ ઉરાહ હય જાણીએ જીરેજી; જી કૃષ્ણ જાનુ કાંઈ પીત, રોકનાહ મન આણીએ જીરેજી. ૨૪ જી એ નીલક હય જાતિ, હરિક હોલક સિત પિંગલા જીરેજી; એ પંચભદ્રની જાતિ, દોય અછે ગતિ આગલા જીરેજી. ૨૫ જી॰ હૃદય પૃષ્ઠ મુખ પાસ, પુલ્ફિત શુભ લક્ષણે લિખ્યા જીરેજી; જી પંચમગતિએ પ્રધાન, એ દોય ઉત્તમ પારિખ્યા જીરેજી. ૨૬ જી॰ લાખ સુવર્ણ સ્કૂલ, એ પણ લેવા દોહિલા જીરેજી; જી॰ ઘોરિત વલ્ગિત પ્લુત્ય, એહવી ગતિના સોહિલા જીરેજી. ૨૭ જી॰ એહવે નૃપ વર્ગીય, રાજકુમર આવ્યા તિસે જીરેજી; જી જોઈ જોઈ પ્રૌઢ શરીર, ઇચ્છાએ લીઘા જિસે જીરેજી. ૨૮ જી॰ પોણે તથા અઘ લાખ, દેઈ મૂલ્ય લેઈ ગયા જીરેજી; જી॰ મોંઘા અને અતિ ઉચ્ચ, નહિ તુરગ ત્રણ તિહાં રહ્યા જીરેજી. ૨૯ જી॰ વાયુવેગ મહાવેગ, તુરગ દો પંચભદ્ર જાતિના જીરેજી; જી વેગવંત રથ યોગ્ય, લક્ષણ જોઈ ભાતિનાં જીરેજી. ૩૦ જી॰ હૃદયે વિચારી તામ, કુમર તે ૪હય દોય સંગ્રહે જીરેજી; જી॰ લાખ દોય સુવર્ણ, મૂલ્ય દેઈને તેહ નિરવહે જીરેજી. ૩૧ જી॰ આવે નિજ ઘર જામ, તેહવે કુહિકે શેઠને જીરેજી; જી॰ જાઈ કહી સવિ વાત, આગળથી લહી ઠેઠને જીરેજી. ૩૨ ૧. પીઠ ૨. મૂલ્ય ૩. મોટા, હૃષ્ટપૃષ્ટ ૪. ઘોડા
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫
ખંડ ૧ | ઢાળ ૧૯ જી અછે ત્રિવિઘ સંસાર, મિત્ર શત્રુ ઉદાસીનતા જીરેજી; જી કહે તુમચો એ પુત્ર, જુઓ ડહાપણની પીનતા જીરેજી. ૩૩ જી. રાજકુમરે જે લીઘ, અશ્વ તે લઘુ મૂલ્ય પ્રૌઢ તનુ જીરેજી; જીવ આ મહા મૂલ્ય લઘુ અંગ, અશ્વ લીઘા તુમ સુત મનું જીરેજી. ૩૪ જીવ જેહ જનકની આણ, ન કરે તે સુત નહીં ભલો જીરેજી; જી. કીઘો એમ પોકાર, કોણહીક નર ઘરી આમલો જીરેજી. ૩૫ જી. શેઠ સુણી કહે એમ, રે ગાઢ સ્વરે શું લવે જીરેજી; જી ઘન મુજ ઘરે સવિ જેહ, તે એહનાં ભાગ્ય વશે હવે જીરેજી. ૩૬ જી એહનાં પુણ્ય પસાય, ઘન ઓછું ન હોયે કદે જીરેજી; જીદૂર્વાફૂપનું નીર, વાઘે કાઢ્યું જેમ નદે જીરેજી. ૩૭ જીવ જ્ઞાનવિમલ સૂરિ એમ, ભાખે રાખે જે પ્રીતડી જીરેજી; જીવ ખલવચ સુણી મન ભંગ, ન કરે તેહની ઘન ઘડી જીરેજી. ૩૮
|| દોહા II. એહવે કુમર ઘેર આવિયો, પ્રણમી તાતના પાય; ધે વાજીયુગ ગ્રહ્યા, લક્ષ દ્રવ્ય ઠહરાય. ૧ ભલું કર્યું મુખ એમ કહી, આખું ઘન નિજ હાથ; પુત્ર ઉત્સગે આરોપિયો, જિમ) મુકુટે રત્નની જાત. ૨ પિતા આદેશથકી તિહાં, ગારુડ રત્નવિચિત્ર; સુવેગ નામે રથ કારવ્યો, જોતાં નયન પવિત્ર. ૩ નૃપ સારથિના વંશનો, એક કુમર સુકુમાલ; નામ ઘનંજય સારથિ, ઉદ્યમવંત દયાલ. ૪
સ્નેહી સ્વામિદિલે ચલે, ગંભીરમ ગુણયુક્ત; વિનયી ભક્તિ અતિ ઘણો, પ્રાપ્ત પરીક્ષ જે ઉક્ત. ૫ શુભ મુહૂર્ત જોઈ કરી, લેઈ પિતા આદેશ; મિત્ર સહિત તે સારથિ, રથનો કીઘ નિવેશ. ૬ બુચકારી હોય અશ્વને, કર ફરસી સુકુમાલ; સૂક્ષ્મબુદ્ધિ સુશિક્ષિતને, બાંધે ઘૂઘરમાળ. ૭ વસ્તુ નવીન અભુત ગુણે, દીઠે મન સુપ્રસન્ન;
થાય તેમ વળી તેહના, કરવા બહુત યતત્ર. ૮ ૧. જાડાપણું ૨. બે ઘોડા
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
મનમાં ચિંતે એહવું, જોઈને રથ વેગ; ઘોડા દોડ્યા વન ભણી, પ્રાયે જન ઉદ્વેગ. ૯
|| ઢાળ વીશમી |
(યોગીસર ચેલાની દેશી) કુમર મિત્ર ને સારથિ રે, બેઠા રથ કરી સજ્જ રે, અલબેલા વા.
અશ્વપરીક્ષા કારણે હો લાલ. માનું ત્રિવર્ગ એ આફણી રે, ઘર્મ અર્થ કામ સજ્જ રે, અલબેલા વાસ;
જનક તણી આણા લહી હો લાલ. ૧ નિજ નગરીથી નીસર્યા રે, કોઈ દિશિ થરી મનમાંહે રે. અo
કૌતુકને જોવા ભણી હો લાલ. અર્થ પ્રહરમાંહે ગયા રે, પંચદશ યોજન બાહિ રે. અo
ફરી આવ્યા પાછા ઘરે હો લાલ. ૨ એમ સઘળી દિશિને વિષે રે, મન ઇચ્છાએ જાય રે. અo
સારથિ રથ હય સાનિઘે હો લાલ. નિશિદિન એમ ફિરતા રહે રે, જોતાં ક્રીડા ઠાય રે. અo
નયન કરાવે પારણાં હો લાલ. ૩ કદહીક કદહી પૂછે પિતા રે, વેલાતિક્રમ હેત રે. અ
કલ્પીને ઉત્તર દીએ હો લાલ. બાહેર ભીતર જોયતાં રે, વાડી વન ઉદ્યાન રે. અo
નિશિદિન ઇચ્છાએ ફિરે હો લાલ. ૪ તુમ ઉપાખે જમવું નહીં રે, તાત કહે એમ વાણી રે. અ
કરો ક્રીડા મન માનતે હો લાલ. કુમર કહે સુણો તાતજી રે, એ યુગતિ છે વાત રે. અા
શીધ્ર રમીને આવશું હો લાલ. ૫ પણ મુજ ઇચ્છા વાઘતે રે, નહીં રહે મનહ સમાધિ રે. અ
તુમ આણા માહરે હજો હો લાલ. શેઠ હે હવે તાહરે રે, મન સમાધિ હોય જેમ રે. અo
તેમ લીલા વિલસો સદા હો લાલ. ૬ ૧. ક્યારેક, કબહીક ૨. વેળા પછી, મોડો ૩. સિવાય
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૧ / ઢાળ ૨૦
૬૭ રથ બેસી હવે એકદા રે, ત્રિકૂટ પર્વતે જાય રે. અo
તિહાં ભૈરવ યોગી અછે હો લાલ. પદ્માસને બેઠો તિહાં રે, હર્ગો તર્ગુણ જાણી રે. અo
વત્સ! તું લઘુવય દેખીએ હો લાલ. ૭ વસ્ત્રાભરણે શોભીએ રે, સોવનરથ હય જોડિ રે. અo
દુષ્ટ વિષમ અટવી મહા હો લાલ. કેમ એકાકી આવિયો રે, કહે યોગી સુણ બાળ રે. અ
કહે કૌતુકને કારણે હો લાલ. ૮ તુમ સરિખાના પ્રભાવથી રે, ભય ન હોયે કોઈ ઠામ રે. અo
સાહસિક જાણી કરી હો લાલ. કહે ભૈરવ શ્રીચંદ્રને રે, કર મુજ વિદ્યા સહાય રે. અ
શાસ્ત્ર પ્રમાણે વિધિ સાથશું હો લાલ. ૯ આજ મધ્ય રમણી સમે રે, ઉત્તર સાઘક થાય રે. અા
- કુમરે વયણ તે ઊચર્યું હો લાલ. એકલો તે પાસે રહી રે, વિઘિશું કરે આહૂતિ રે. અo
કહે યોગી હવે તેહને હો લાલ. ૧૦ રે બાળક ઇહાં આવશે રે, અનેક વીર વૈતાલ રે. અo
વિશ્વસવું નવિ કેહથી હો લાલ. ધૈર્ય ઘરી કહે સાંભળો રે, નહિ ઇહાં કોઈ પરવાહ રે. અત્ર
જેમ જાણો તેમ સાઘજો હો લાલ. ૧૧ યોગી કહે મેં પરખીયો રે, સાહસિક શિરદાર રે. અત્ર
હું તૂઠો તુજ સત્ત્વથી હો લાલ. ક્ષુદ્રજીવ અંઘકારણી રે, લિયે તું મૂલિકા એહ રે. અ
દુમન જોરો નવિ ચલે હો લાલ. ૧૨ મહા પ્રસાદ કરીને લીએ રે, શ્રીચંદ્ર મૂલિકા તેહ રે. અo
પાય નમી યોગી તણા હો લાલ. આજ્ઞા પામી તેહની રે, આવે નિજ પુર કાજ રે. અo
મનમાંહે હરખ્યો ઘણું હો લાલ. ૧૩ ઠામ ઠામ ક્રીડા કરે રે, કુમર ભમર પરે નિત્ય રે; અo
એમ સુખમાંહે દિન જોગવે રે હો લાલ.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
કિહાં વિદ્યા કિહાં ઔષધિ રે, કિહાં વિષહર મણિજોગ રે. અ પામે પુણ્ય પ્રસાદથી હો લાલ. ૧૪ નવ નવિ વસ્તુ પ્રશસ્તના રે, આવી મળે સમુદાય રે. અ મિત્ર ૨થીના યોગથી હો લાલ. પુણ્યે સઘળી સંપદા રે, પુણ્યે વંછિત ભોગ રે. અ પુણ્યે અણચિંતિત ફળે હો લાલ. ૧૫ એ શ્રીચંદ્ર ચરિત્રનો રે, એમ પહેલો અઘિકાર રે. અ જ્ઞાનવિમલ સૂરે ભાખીયો હો લાલ.
આનંદમંદિર એહનું રે, નામ છે રાસનું એહ રે. અ ભણતાં સવિ મંગળ હુવે હો લાલ. ૧૬ ॥ सर्व गाथा ८३२ ॥
इति श्री श्रीचंद्रकेवलिचरित्राधिकारे ढालबंध आनंदमंदिरनाम्नि रासबंधे, १ श्रीपार्श्वनाथप्रणाम, २ श्रीगौतमस्वामिगणधर विशालानगरीपाउधारण, ३ श्री चेटकमहाराजवंदनागमन, ४ श्रीदेशनाकथन तपोमाहात्म्ये श्री श्रीचंद्रकेवलीकथाकथन, ५ कुशस्थलिनगरवर्णन, ६ व्यवहारीआगमन,
७ दीपशिखानगरीवर्णनश्रवण, ८ श्रीप्रतापसिंहनृपस्य तत्र गमन, ९ चत्वार विशिष्ट पुरुषमिलन, १० सूर्यवतीपाणिग्रहण, ११ शूरपल्लीजीतण, १२ तत्र सूर्यपुरनगरवास्तवन, १३ चार विशिष्ट पुरुषपरीक्षाप्रापण, १४ पश्चान्नगरं प्रतिचलनं, १५ धरणगणकसमागमन, १६ जयादिकुमरनिमित्तप्रच्छन, १७ धरणगणकस्ववक्तव्यताकथन, सिद्धाचलगमन, १८ तदनंतरं सूर्यवतीस्वप्नदर्शन, १९ श्रीप्रतापसिंहनृपस्य मल्लमहामल्लदेशनिग्रहण, २० जयादि कपटरचनाकरण,
२१ सूर्यवतीगर्भरक्षण, २२ गोत्रदेवीवचनकथन,
२३ लक्ष्मीदत्तश्रेष्ठि गृहे पुत्रप्रापण, २४ जन्ममहोत्सवनामादिकरण, २५ सारिकाअष्टाह्निकमहोत्सवे निदानकरण, २६ राज्ञ आगमन, २७ कणकोटपुरदेयण, २८ कलापठन, २९ अष्टकन्यापाणिग्रहण, ३० हयमूल्यग्रहण, ३१ रथयुंजन, ३२ विविधक्रीडाकरण, ३३ अनेकविशिष्टवस्तुलाभप्रापण,
इत्यादि कथाकथनसुखसमयानुभवनस्वरूपमयः प्रथमोऽधिकारः समाप्तः ||१||
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૯
॥ श्री द्वितीयोऽधिकारः प्रारभ्यते ॥
|| દોહા .. જય જય તું જગદીશ્વરી, જગદંબા જગમાય; શ્રીજિનમુખકજ વાસિની, શારદ માત કહાય. ૧ તું ત્રિપદી ત્રિપુરા તથા, તું ત્રિરૂપમય દેવી; શક્તિ સરૂપે ખેલતી, નવનવ રૂપ લહેવિ. ૨ જે ત્રિભુવનમાં ત્રિસું પદે, તે સવિ તુમ આકાર; નિત્ય અનિત્ય ને ઉભય વળી, નિત્યાનિત્ય વિચાર. ૩ આદિ શક્તિ તું અભિનવી, તું ત્રિકાળ સ્થિર ભાવ; તે પ્રણમીને સરસતી, અક્ષર જ્ઞાન પ્રભાવ. ૪ હવે શ્રીચંદ્ર તણો કહ્યું, બીજો જે અધિકાર; સાંભળતાં સુખ ઊપજે, વારુ છે વિસ્તાર. ૫ નિજાવાસમાં અન્યદા, બેઠા મિત્ર કુમાર; ગોખે જોષ ઘરી જુએ, દોલાખેલન સાર. ૬ અતિ મોટે આડંબરે, કૂર ને નાદ વિચિત્ર; હય ગય રથ પાયક બહુ, પરવરિયા નૃપ પુત્ર. ૭ જયાદિક ચારે કુમર, દેખી પૂછે જામ; એ કુણ આડંબર કિશ્યો, જાયે છે કિણ ઠામ. ૮ તવ ગુણચંદ્ર કહે ઇછ્યું, જાણે સઘળી વાત; સ્વામિન્! એ કૌતુક તણું, નિસુણો પ્રભુ અવદાત. ૯
|| ઢાળ પહેલી II | (રામચંદકે બાગ, ચંપો મોરી રહ્યો રી–એ દેશી). દક્ષિણ દિશિને ભાલ, લલિત લલામ સમું રી; તિલકપુર છે નયર, વૈર વિરોધ વચ્ચું રી. ૧ શ્રીતિલકાભિઘ રાય, પાયક કોડી ગમે રી; રતિકારક રતિ નામ, ઘરણી ઘરણી ગુણે રી. ૨ તિલકમંજરી નામ, “તનયા તાસ અછે રી;
પામી યૌવન ભાવ, સંપ્રતિ દેહ રુચે રી. ૩ ૧. પ્રેમ ૨. હીંચકા પર હીંચતા ૩. એક પ્રકારનું વાજિંત્ર ૪. પત્ની, રાણી ૫. પુત્રી
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
છo
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ વિશ્વસી સમુદાય, રુચિર લલામ જિસી રી; રંભા મેના જાણી, ઉર્વશી સર્વ હસી રી. ૪ ઇક દિન તેણે સહુ સાખ, કીઘો પણ એહવો રી; રાઘાઘનો જાણ, સાઘક વર કરવો રી. ૫ અવર ન આવે દાય, રાય પ્રતિજ્ઞા સુણી રી; પુત્રી પ્રેમ નિમિત્ત, આણી હર્ષ ઘણો રી. ૬
સ્વયંવર મંડપ તુંગ, માંડે નગરપતિ રી; કંકોતરી, સવિ ઠામ, મેલે કરી વીનતિ રી. ૭ આવ્યા બહુ રાજાન, માનવવૃંદ મળ્યા રી; કૌતુક જોવા હેત, જાયે ન કેણે કલ્યા રી. ૮ એ જય આદિ કુમાર, તે પણ તિહાં જાવે રી; ભૂરિ આડંબર સાથ, સામા તે આવે રી. ૯ સુમુહૂર્તનો દિન શુદ્ધ, આજથી સત્તર દિને રી; એંશી યોજન છે દૂર, નયર તે નહિ ય ૨કને રી. ૧૦ એહવી સઘળી વાત, શ્રીગુણચંદ્ર કહે રી; ઉદ્દેશી શ્રીચંદ્ર, મિત્ર પવિત્ર લહે રી. ૧૧ લક્ષ્મીદત્ત પણ શેઠ, કહે ગુણચંદ્ર પ્રતે રી; રાઘાવેશ વિઘાન, દેખન કોડ છતે રી. ૧૨ શ્રીચંદ્ર પૂછી જોય, જિમ મન હોંશ હવે રી; તિમ ઇચ્છા પુરેવિ, એહવું વચન લહે રી. ૧૩ તેમ જણાવ્યું સર્વ, કુમરને કર્ણ ઘરી રી; સત્ત્વવંત મતિવંત, પિતુ આદેશ કરે રી. ૧૪ દિવસ ગયા જબ સોળ, કુંકુમરોલ જિસ્યો રી; સંધ્યા સમયે તામ, સારથિ મિત્ર વસ્યો રી. ૧૫ રથ બેસી ચિત્ત ઘારી, પુર તે સંમુખ ભણી રી; ન લહે કોઈ તસ ભેદ, વેદને જેમ ગુણી રી. ૧૬ પૂછું ન કાંઈ કુટુંબ, ઉલ્લંઘે પુહવી ઘણી રી; ગિરિ વન સર પુર નયર, તરુવરરાજ નદી રી. ૧૭ ૧. પ્રતિજ્ઞા ૨. પાસે
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ / ઢાળ ૧
પૂર્વ દિશે જેમ સૂર, આવી ઉદય કરે રી; તેમ પ્રભાતે શ્રીચંદ્ર, નયર તે નજરે ઘરે રી. ૧૮ મૂકી રથ ઉદ્યાન, મિત્રને સાથ લેઈ રી; મંડપ રાઘાઘ, કર્યો છે બેઠો તિહાં રી. ૧૯ નૃપસંકુલ તે ઠામ, મંચોનૅચ ઘર્યા રી; ખલક મુલક સવિ લોક, થોકે થોક ભર્યા રી. ૨૦ થંભ છે એક ઉત્તમ, ઉપર ચક્ર ફરે રી; અવળાં સવળાં આઠ, પૂતળી એક ઘરે રી. ૨૧ તેહનું રાઘા નામ, વેશે તે વામ દ્રગે રી; જોવું તસ પ્રતિબિંબ, તેલના કુંડ વગે રી. ૨૨ ઊર્ધ્વમુષ્ટિ અઘોદ્રષ્ટિ, ઘનુષમાં તીર ઘરે રી; ચક્રમધ્ય થઈ તીર, વેલ્વે સત્ત્વ કરે રી. ૨૩ જે ભાગ્યાધિક હોય, તે કન્યા કીર્તિ વરે રી; સંપ્રતિ સમયે તેહ, ત્રિભુવનમાંહે શિરે રી. ૨૪ વાજે દૂર ને નાદ, સાદ ન કોઈ સુણે રી; વેત્રિણી રાજાવંશ, ભાખે જેહ મુણે રી. ૨૫ તિલકમંજરી સ્ત્રીરત્ન, આવે જેણ સમે રી;
સ્વયંવર મંડપમાંહે, નૃપ મન સર્વ રમે રી. ૨૬ વરમાલા લેઈ હાથ, દક્ષિણ પાસ રહી રી; નિરખે નૃપના ભૃત્ય, ચિત્તની વૃત્તિ લહી રી. ૨૭ શ્રીષેણ ને હરિષેણ, પ્રમુખ ભૂપાલ મળ્યા રી; ઇચ્છા સવિને એક, તિણથી કોઈ ન ટલ્યા રી. ૨૮ ઘનુર્વિદ્યા અભ્યાસ, કરતા દેખી લહ્યા રી; કન્યાએ સવિ તેહ, દેઉલ વાઘ કહ્યા રી. ૨૯ દેખાડી બહુ પ્રાણ, નાખે બાણ ઘણાં રી; હાસ્યરસે મંડાણ, તેહની રહી ન મણા રી. ૩૦ કઈ વાયે કરતાલ, ભાલે અંગુલી દિયે રી; કોઈ ન સાથે વેધ, જે કીર્તિ કન્યા લિયે રી. ૩૧
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ લજ્જાલક્રુિત ગાત્ર, પાત્ર ન ગુણનો કહે રી; જયાદિક સુકુમાર, નિજ મદ દૂર વહે રી. ૩૨ કામપાલ વામાંગ, શુભગાંગ ભૂમિપતિ રી; શ્રીમલ ને વરચંદ્ર, ઘન્વી કીર્તિ હતી રી. ૩૩ એક ચક્રનો વઘ, નરવર્મ ભૂપ કરે રી; એહવે ભાંગ્યું બાણ, વિલખું વદન ઘરે રી. ૩૪ દુષ્કર કાર્ય એ દેખી, દક્ષ તે બેસી રહ્યા રી; જ્ઞાનવિમલ મતિવંત, તે ઉત્સુક ન કહ્યા વી. ૩૫
|| દોહા . ઇમ દેખી સવિ ભૂપનાં, વિક્રમ શરદ ઘનગાજ; બહુ બોલા પણ એ નહીં, બહુ મોલા સવિ રાજ. ૧ શ્રીતિલક રાજા તિહાં, તિલકમંજરી તાય; સવિ પરિજન ચિંતાતુરા, તિમ કન્યા ઉવઝાય૨ હવે શું નીપજશે ઇહાં, મૂઢ સચિવનાં વૃંદ; એમ દેખીને બોલિયો, ભટ્ટરાજ એક મુકુંદ. ૩ ઘન્વી માન ઘરે નિકો, તે સુણજો રાજાન; જે હોયે તે થજો પ્રગટ, સાથે જો સાવધાન. ૪ એમ સુણી ગુણચંદ્ર સખ, કહે શ્રીચંદ્રને એમ; આ અવસર નીકો અછે, રાધા વેશે જેમ. ૫ અવસર લઈને ચૂકીએ, તો શી નિપુણતા તાસ; જે અવસર ભૂલે નહીં, તેહના કીર્તિ વિલાસ. ૬ સ્વામી! તમે સુપરિચિત કર્યો, એ વિદ્યા અભ્યાસ; કૃપા કરી તે અમ ભણી, દેખાવો સુવિલાસ. ૭ ભરિયા તે છલકે નહીં, જેહ ઊંડા ને અગાઘ; તે નર તો વિરલા અછે, પુઢવી મંડલ લાઘ. ૮ મિત્રે પ્રેર્યો બહુ પરે, તબ શ્રીચંદ્ર કુમાર;
સાર પોતાનું ફોરવે, કહિયે તે અધિકાર. ૯ ૧. ઘનુર્ધારી ૨. પાઠક, અધ્યાપક ૩. સત્ત્વ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ | ઢાળ ૨
|| ઢાળ બીજી II.
(ફાગ ઘમાલની દેશી) સકલકલાનિધિ શ્રીચંદ્ર કુંઅર, આવે થંભ સમીપ. શુદ્ધ ભૂમિકા નજર ઘરીને, હરશે પુલ્લિત જેમનીપ.
સોભાગી સજ્જુન સાંભળો હો. અહો મેરે પ્યારે, સુંદર સહજ સુકુમાળ. સો ૧ સજ્જ થઈને નમી નિજ ગુરુને, ભૂમિ ઘનુષ ને તીર; ગુણે જોડીને કરે ટંકારવ, ગાજે જેમ જલનિધિ નીર. સો૦ ૨ શાસ્ત્ર રીતે વિધિ સમ્યક્ કીઘો, લીઘી પ્રતિજ્ઞા ચિત્ત; લઘુ કલશું રાધાવેધ સાથે, વાઘે તવ ભૂપતિ ચિત્ત. સો. ૩ જય જય શબ્દઅબ્ધિ પરે ઉલ્લસ્યા, વિકસ્યું કન્યા મન્ન; ઘન્યપણું ભાવી વરમાળા, કંઠે હવે કરી અન્ન. સો૪ અહો ભાગ્ય બળ રૂપ ને વિદ્યા, અહો અહો ધનુર્વિજ્ઞાન; કોણ એ કેહનો સુત સુકુલીણો, બોલીયા તિહાં રાજાન. સો૫ તિહાં સંમર્દ જનનો બહુ દૂત, અવસર પામી તેહ; મિત્ર કુમર જનમધ્ય થઈને, નીસરી ગયા વનછે. સો. ૬ મિત્ર કહે સ્વામી થિર થાઓ, પૂરો મનોરથ સર્વ; નિજ કુલ હર્ષ કરો કન્યા ગ્રહ, મર્દો ગર્વિત જન ગર્વ. સો. ૭ કહે શ્રીચંદ્ર મિત્ર પ્રત્યે એહવું, ન ઘટે પરિણની કામ; ‘પિતાદેશ વિણ બહાં આવ્યો છું, જાણો છો સવિ મામ. સો. ૮ તો ઇહાં વિલંબનો સમય નહીં છે, સત્વર જઈએ આજ; એમ કહીને રથ બેસી ચાલ્યા, નિજ પુર આવણ કાજ. સો. ૯ ઇણિ સમે તિહાં ગાયન લોકે, ઓળખીયો તે કુમાર; સૂર્ય છાબડે દાળ્યો ન રહે, કુસુમ પરિમલ વિસ્તાર. સો ૧૦ શ્રી કુશસ્થલપુરે લક્ષ્મીદત્તહ, વ્યવહારીનો નંદ; આઠ કન્યાવર ઘીર ઉદારહ, નામથી કુમર શ્રીચંદ્ર. સો૦૧૧ સકલકલા શ્રીગુણધર પાઠક, પાસે શીખી જેણ; નામ સુવેગરથે બેહુ તુરંગા, પવન પર વાયુવેગેણ. સો૧૨ ૧. એક ફૂલઝાડ ૨. સાગર ૩. કજિયા, ઘોંઘાટ ૪. પિતાની આજ્ઞા ૫. ગાયક, ચારણ
શ્રી
૯
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ શ્રી પ્રતાપસિંહ ભૂપતિ અર્પિત, કણકોટ પર તોષેણ; તે શ્રીચંદ્ર કુમર એ જાવે, વાળો પાછા જનશ્રેણ. સો૦૧૩
યહુક્ત વરિત્રે विबुहगुणधर पासई, सयलकला जेण सिख्खिया विऊला; इप्भसूयाणट्ठन्हें, रमणो सो जयउ सिरिचंदो. १ जस्स सुवेग रहिल्ला, अस्सुल्लण पवणवेय महवेया; निव तोसदिण कणकोट, देसपहुओ सिरिचंदो. २
અર્થ-૧. વિબુઘ ગુણઘર પાસે જેણે સકલ કલાઓ શીખી છે અને આઠ શેઠકન્યાઓ સાથે જે રમણ કરે છે એવો શ્રી ચંદ્ર જયવંત વર્તો. ૨. જેની પાસે સુવેગ નામે રથ છે અને પવનવેગ, મહાવેગ, નામના બે અશ્વો છે, અને જેને રાજાએ પ્રસન્ન થઈને કણકોટ દેશ આપ્યું છે તે શ્રીચંદ્ર જાય છે. હવે શ્રીતિલક નૃપતિ કહે સહુને, લાવો એહ કુમાર; તે સુણી ગજરથ હય સેના), જાયે જેમ પૂઠથી વાર. સો૦૧૪ વાયુવેગ પરે ચાલ્યા જાવે, ન મિલે પાછળ કોઈ; ચમત્કાર પામ્યા નૃપ બોલે, અહો અહો સાત્વિક જોઈ. સો૦૧૫ દુષ્કર કીધું દુષ્કર છાંડ્યું, કહ્યું કાંઈ ન જાય; પાછળ ગયા તે પાછા આવ્યા, વિનવે તિલક નૃપ તાય. સો૦૧૬ ઇમ નિસુણી રાજા દુઃખ પામ્યો, કન્યા પણ મુરછાય; કરે વિલાપ શીતલ ઉપચારે, હા તાત હા ભ્રાત માય. સો૦૧૭ રાઘાવેશને મુજ હૃદયનો, વેશ કરણ ગુણગેહ; પતિ મુજને જો મૂકી જાવે, તો મુજ અનલમાં દેહ. સો ૧૮ એમ વિલાપ કરતી તે કન્યા, દેખીને કહે તામ; જયાદિકવિ કુમર તિહાં કિણ, પહોતો અમ નયરી નિજ ઘામ. સા૧૯ અમ પિતાએ કણકોટ નગરનું, દીધું છે સર્વસ્વ; વસ્ત્રાદિકની યોગ્યતા હેતે, લક્ષ્મીદત્તનો સુત અચ્છ. સો ૨૦ કન્યા શીધ્ર તિહાં મોકલીએ, બળીયો જોડે સાથ; તે નિસુણી રાજાદિક હરષ્યા, પડતાને દીએ જેમ હાથ. સો ૨૧ હય ગય રથ ને વસ્ત્ર વિભૂષણ, મણિ માણિક ને રત્ન; આપી સવિ રાજા સંતોષ્યા, નિજ નિજ પુરે જાયે યત્ન. સો૨૨
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨/ ઢાળ ૨
૭૫ તિલકભૂપ કન્યાને ભાખે, પુત્રી મ કર વિલાપ; નયર કુશસ્થલે તુજ વલ્લભ છે, મેલી ટાળું સંતાપ. સો ૨૩ એમ વિચાર કરી મહેલે કન્યા, તેહવે સચિવ કહે સ્વામિ; એક વિચાર સુણો તે દાખું, રાખું ન સ્વામીશું વામ. સો ૨૪ મુજ સેવક ગયો જયને ઉતારે, તિહાં મળીયા છે મૂઢ; એહ વિચાર કર્યો છે તેણે, મીઠા મુખ હૃદયનાં ગૂઢ. સો૨૫ આપણા ચાકરનો એ ચાકર, તેણે કર્યો રાઘાવેઘ; લજવ્યા આપણને રાજામાં, અણપરણે ગયો દુર્મેધ. સો ૨૬ ભાગ્ય આપણું જે એહને એહવું, ગયો ચિત્તમાં ધાર; તિહાં આવી કન્યા આપણથી, કેમ જાશે નિરધાર. સો ૨૭ એહી વિચાર સુણ્યો તે દાખ્યો, તે ભણી કરીએ વિચાર; કન્યાને ઇહાં રાખી તેડવા, મોકલીએ શીધ્ર કુમાર. સો ૨૮ ઘીર નામે મંત્રી છે મોટો, બુદ્ધિબળી સાવઘાન; તે મોકલીને કુમર તેડાવો, જેમ હોયે સહુ મન માન. સો ૨૯ હવે કુમર તુરત નિજ નયરી, આવ્યો બીજે દિન; વિયોગથી બાહેર જોવાને, મોકલ્યા નિજ નર ઘન્ય. સો-૩૦ બીજ ચંદ્ર જેમ કૃશ નિર્મલ તનુ, નિરખી પામે હર્ષ ૨થથી ઉતરી પિતા પદ પ્રણમી, પામીયો પરમ ઉત્કર્ષ સો-૩૧ _નિજ વસ્ત્રાંચલે સુત તનુ માંજ, ભાંજે વિરહ વિયોગ; વિલાતિક્રમ કારણ પૂછે, કહે પ્રભુ કૌતુક યોગ. સો૦૩૨ સુણી શેઠ સુત વચન રસાલાં, મૌન કરી કહે પુત્ર; સપરિવાર સાથે ઘર આવ્યો, ભાવ્યો સવિ ઘરતણું સૂત્ર. સો૦૩૩ જેમ શ્રીચંદ્ર કહે તેમ ગુણચંદ્ર, દાખે સઘળી વાત; જેમ ધ્વનિ પડછંદેહોયે બમણો,અવર કાંઈ ન લહે તાત. સો૦૩૪ હવે કેતાઇક દિનને અંતરે, આવે જયાદિ કુમાર; રાઘાવેદ સંબંઘનો વિસ્તાર, ભાષે નૃપ આગળ સાર. સો૦૩૫ ચમત્કાર ચિત્ત પામ્યો ભૂપતિ, સાધુ સાધુ કહે વાણ; આપ નગરવાસી શેઠ-નંદને, સાથિયો વેશ સુજાણ. સો-૩૬ ૧. મંદબુદ્ધિ ૨. મોડા આવવાનું કારણ ૩. પ્રતિધ્વનિથી, પડઘાથી
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ રૂપ કાંતિ ગુણ એહનો અધિકો, અભુત ધનુષ કલા ય; જ્ઞાનવિમલ ગુરુ એહનો ઘન ઘન, જે લહ્યો સુજશ સમુદાય. સો ૩૭
I || દોહા || કહે રાજા એણે આપણો, કીઘો જસ વિસ્તાર; એ કુમારે એ સાધતે, જય લક્ષ્યા જયાદિ કુમાર. ૧ તેહ કુમર છે માહરા, એ છે શેઠનો નંદ; માહરે તો બહુ સારિખા, પામ્યો બહુ આનંદ. ૨ દુષ્કર એ કરતાં થકાં, રાખ્યું મારું નામ; યશ સંયુત દેશદેશમાં, સીધા વંછિત કામ. ૩ કોણ પાસે ક્યારે એણે, શીખી કળા અનેક; લઘુ પણ અલઘુ પરાક્રમી, અહો ગંભીર વિવેક. ૪ મંત્રીરાજ વળી વીનવે, સુણો એક અચરિજ વાત; શ્રીચંદ્ર કેવારે તિહાં ગયા, આવ્યા કેવારે આત. ૫ દીસે છે નિત્યે ઇહાં, શેઠ પુત્ર ગુણ સત્ર; મુજ ભાઈ નંદન અછે, તે તસ મિત્ર પવિત્ર. ૬ એમ સુણી નૃપ અચરિજ ઘરી, તેડે તિહાં ગુણચંદ્ર; પુત્ર સહિત લક્ષ્મીદત્તને, સચિવર્ષે થઈ વિતંદ્ર. ૭ પૂર્વે પણ શેઠે સુણ્યો, જનમુખથી સંબંઘ; ઉસંગે ઘરી પુત્રને, પૂછે કરી નિબંઘ. ૮ વત્સ બાર પહોરે ગયો, તિલકપુરે કરી કાજ; ફિરી આવ્યો તે સવિ કહો, કેમ મળીયા સવિ રાજ. ૯ લક્ષ્મીવતી પણ માવડી, કહે આવડી વાત; હર્ષ નીરશું સીંચતી, કહે સુત શી તુજ ધાત. ૧૦
_II ઢાળ ત્રીજી || (પૂત ન કીજે રે સાઘુ વેસાસડો / અરણિક મુનિવર ચાલ્યા ગોચરી–એ દેશી) વયણ સુઘાનાં સયણ સોહામણાં, ભાષે લાજ ન રાખેજી; જિન ગુરુ માત પિતા નૃપ આગળ, સંત તે સાચું ભાણેજી. ૧ પુત્ર કહે સુણો તાતજી મારા, એ સવિ તુજ પ્રસાદજી; સરોવર જળ જે પથીને ઉપકરે, તે સવિ જળ પ્રસાદોજી. પુ. ૨
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ | ઢાળ ૩
૭૭ પુણ્ય પ્રભાવેજી રથ તેહવો મળ્યો, સારથિ મિત્ર સંયોગજી; અશ્વરતન પણ વેગ વિશેષતા, તેહનો મળિયો યોગાજી. પુ૩ એક દિવસમાં શત યોજન જઈ, ફિરી આવે એ શક્તિજી; તે કારણથી ગમનાગમનનું, એહવી મંત્રની શક્તિજી. પુ૪ હર્ષિત હૃદય થઈ માતા પિતા, સુતને એહ વિચારજી; રાઘાવેદ એ કિમ તે સાથિયો, કન્યા પ્રાપ્તિ ઉદારજી. ૫૦ ૫ કરગ્રહ મૂકી તરત ઇહાં આવવું, એ સવિ કથા વિસ્તારજી; ગુણચંદ્ર તે સઘળું દાખવ્યું, વિસ્મિત હૃદય મઝારજી. ૫૦ ૬ તુમ પૂક્યા જાણ્યા વિણુ કિમ હોયે, પાણિગ્રહણ સંબંઘજી; ગિઆને ગુઆણા બાહિરો, ન હોયે કાર્ય પ્રબંઘજી. પુત્ર ૭ તે કારણથી તુરત જ આવીયા, કોઈ ન લહે તસ અર્થજી; હવે પાછળથી રે નૃપ કન્યા મંત્રી, પ્રમુખ આવેવા સમર્થજી. પુત્ર ૮ શેઠ સુણી સુતની શંસના, અહો ગાંભીર્ય નિરીહાજી; ગુરુજન ભક્તિ અછે અતિ આકરી, ઘન ઘન એહના દીહાજી. પુ. ૯ આપ પ્રશંસા રે નિજ મુખે નવિ કરે, નહીં નૃપ-કનીનો લોભજી; મિત્રનો યોગ અછે પણ તેહવો, અહો નિજ શક્તિનો થોભજી. પુ.૧૦ શેઠ તણું ઘર ઉત્સવમય થયું, હર્ષ તણી સુણી વાતજી; ગીત ગાન દાન માનાદિક ઘણાં, ઘન ઘન માત ને તાતજી.પુ ૧૧ જય જય જીવ ચિર બહુ નંદ જો, દીએ એમ બહુ આશીષજી; મંગળ તોરણ હાથા સૂર્યના, નાદાદિક બહુત જગીશજી. પુ૦૧૨ એમ ઉત્સવ કરી સહુ જન ઘર ગયા, શ્રીચંદ્ર પણ નિજ ગેહજી; કોટ બાહેર જે શ્રીપુર વાસીયો, તિહાં નિવસે સુસનેહજી. પુ૦૧૩ પૂરવ પરે વળી મિત્ર સાથે કરી, રથ બેસી સંધ્યાયેજી; શુભ શકુને પ્રેય પશ્ચિમ દિશે, ઉદ્દેશીને જાયજી. ૫૦૧૪ હવે બીજે દિવસે ઉત્સવ કરે, શેઠ આપણે ગેટેજી; તેહવે આવ્યા સચિવ નરોત્તમા, કુમર આકારણ નેહેજી. પુ૧૫ ચામર છત્ર તરંગ રથ ગજવરા, રાજ તણાં જે ચિહ્નજી; નૃપ આદેશે રે શેઠ તણે ઘરે, આવ્યા કરવા સંબંઘજી. પુ૦૧૬
૧. વડીલની આજ્ઞા ૨. આશય
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ શેઠ કહો તુમ પુત્ર કિહાં અછે, દાખો તે અમ ઠામજી; રાજ ચિહ્ન શોભાયે અતિ ઘણું, શોભાવીજે ઘામજી. પુ૦૧૭ હર્ષિત શેઠે સુત જોવરાવીયો, ગયો ક્રીડણને કાજેજી; મિત્ર સહિત એ પૂરવલી પરે, આવશે હવે આજેજી. પુરુ૧૮ તે મંત્રીસર શેઠ સર્વે મળી, લેઈ ભેટણ બહુ દ્રવ્યજી; પ્રતાપસિંહ નૃપ પાસે આવીયા, કહે વૃત્તાંત સુભવ્યજી. ૫૦૧૯ શેઠે દાખ્યો રે નિજ સુતનો સવિ, વિસ્તરથી અવદાસજી; રાજા હર્ષો ચિત્તમાંહે ઘણું, અહો અહો એહ સુજાતજી. પુ૨૦ રાજા પણ કહે સાંભળ્યું મેં હતું, જનમુખથી એ "ઉદંતજી; ભાગ્યબલિ એ કુમર છે તુમ તણો, એ મોટો મતિવંતજી. પુ૨૧ ક્રિીડા કરીને રે ઘરે આવે યદા, મેળવજો મુજ પાસેજી; મુજ સુતથી પણ અધિકો એહને, જાણું છું એહ વિશ્વાસેજી. પુ૨૨ શેઠે મૂકી ભેટ તે સંગ્રહી, આપે બહુ સત્કાર; નૃપને પ્રણામી રે સવિ ઘર આવીયા, શેઠ મંત્રી પરિવારજી. પુ૨૩ હવે શ્રીચંદ્ર કુમર વનમાં ગયા, મધ્યરયણીની વેળાજી; નિદ્રાળુ તિહાં કોઈક તરુતળે, સૂતો છે ઘરી લીલાજી. પુ૨૪ રથ સારથિને રે મૂકી એકગમા, પાથરી મિત્રનું વસ્ત્રજી; સુખે સૂતો રે મિત્ર છે જાગતો, પાસે રાખી શસ્ત્રજી. ૫૦૨૫ તેણે સમે તે તરુ શાખા ઉપરે, નિવસે શુક યુગ એકજી; કુમર તેજાળો રે નિરખીને કહે, શુક પ્રત્યે શુકી સુવિવેકજી. પુ૨૬ નાથ એ જાણો રે રાજનંદન અછે, ભાગ્ય શિરોમણિ ભાલજી; માતુલિંગ રે બે છે આપણે, તે દીજે સુરસાલોજી. પુ૨૭ ગુરુ ફળ ખાધે રે રાજ્ય લહે ભલું, લઘુથી સચિવપદ હોયજી; પ્રાહુણા ભક્તિ એ આપણે કીજિયે, નિરખો રે નર દોયજી. પુ૨૮ એમ કહી વેગે જઈ ફળ આણીયાં, તસ આગળ તે મૂકેજી; સંત ન હોવે રે શુને મન રહ્યા, અવસરે શુભ નવિ ચૂકેજી. પુ૨૯ કીર મિથુન ઊડી અન્ય વને ગયું, ફળયુગ ગુણચંદ્ર લેવેજી; કુમરને આગળ તે ફળ પઢોઈયાં, લીએ કરમાં સ્વયમેવેજી. પુ૩૦ ૧. સમાચાર ૨.પોપટનું જોડું ૩. તેજસ્વી ૪. એક પ્રકારનું લીંબુ જેવું ફળ પ.મૂક્યાં
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ / ઢાળ ૩
શુક વ્યતિકર સઘળો તિહાં દાખવ્યો, ફળ ગુણ ભાષ્યો તામજી; હર્ષ ઘરીને રે મિત્ર પ્રત્યે કહે, કહાં તે શુકનું ઠામજી. પુ૦૩૧ તે ફળ લેઈ રે તિહાંથી ચાલીયા, બેસી રથે પંથે જાયજી; આગળ જાતે રે સર એક આવીયું, તિહાં ‘પ્રહ સમય તે થાયજી. પુ૦૩૨ પ્રાતઃ સમયની રે સવિ કરણી કરી, પાવન કરી નિજ દેહજી; ગુરુ ફળ આપે રે વિઘિણું ભોગવ્યું, લઘુ ફળ વહેંચી દેયજી. પુ૦૩૩ તસ પાસે એક નંદનવન જિસ્યું, વન એક છે અભિરામજી; તે જોવાને કુમર તિહાં ગયા, સરસ ૐસચ્છાય સુઠામજી. પુ૦૩૪ જોતાં જોતાં રે વન શોભા તણી, બહુ બહુ ભાતિ વિનોદજી; જ્ઞાનવિમલ ગુરુ તિહાં કણે નિરખીયા, વાથ્યો મનનો પ્રમોદજી. પુ૦૩૫ II દોહા II
૭૯
શાંત દાંત અંતર બહિ, નિર્વિકાર પરિણામ; ક્રિયાવંત સંયમ ગુણે, ચરણ ક૨ણ અભિરામ. દયાવંત ષટ્કાયના, મૈત્રિપવિત્રિત કાય; અપ્રતિબધ વાયુ પરે, કરે વિહાર અમાય. ધ્યાન ઘરે ત્રિક૨ણપણે, તે દેખી મુનિરાય; પરમ પ્રમોદે પ્રણમિયા, પૂજ્ય તણા તિહાં પાય. તીરથ જંગમ સાધુ છે, તસ દર્શન તે પુણ્ય; મનમાંહે એમ ચિંતવે, આજ થયો હું ધન્ય. બેઠો યથોચિત આગળે, મુનિ નિરખે ઘરી નેહ; ભદ્રક ચિત્ત ભક્તિ મળી, એક જીવ દીય દેહ. પ ઘર્માશીષપૂર્વક દીએ, અતિ ઉપદેશ રસાલ; દુર્લભ માનવભવ લહ્યો, જિમ મરુમાં Ūસુરસાલ. ૬ કર્મભૂમિ વળી આર્ય એ, જનપદ જાતિ કુલવંશ; તનુ પટુતા ગુરુ આર્યની, સામગ્રીના અંશ. ૭ સાંભળવું આગમ તણું, સદ્દહણા રુચિ સાર; આદરવું અંગે કરી, એ દુર્લભ આચાર. ૮
૧. પ્રહર, ત્રણ કલાક ૨. પોતે ૩. સુંદર છાયા ૪. આંબો ૫. સ્વસ્થતા
૩
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮o
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ એ પામીને નવિ કરે, આદર જિનવર પંથ; નરભવ એળે ગમાવીયો, (જેમ) અજગળે થણ પલિમંથ. ૯ એમ જાણીને ભવિજના, ઘારો સુઘો ઘર્મ, ઘર્મ વિના નવિ પામીએ, શિવગતિ કેરું શર્મ. ૧૦
!! ઢાળ ચોથી .
(રાગ ઘોરણી–વૈરાગી થયો–એ દેશી) કહે મુનિવર તું યોગ્ય છે રે, ઘર્મધુરાને કાજ; ઘરવાને ઘોરી સમો રે, પડિવજે સમકિત આજ રે;
કુમર શિરોમણિ. લક્ષણ લક્ષિત દેહ રે, જેણી પરે દિનમણિ;
દીપે જે ગુણગેહ રે, ઘર્મ ચિંતામણિ. ૧ ભૂપ તણો તું પુત્ર છે રે, વળી પામીશ વર રાજ; એ લક્ષણથી જાણીએ રે, નમશે પદ બહુ રાજ રે. કુ૦૨ છત્રોન્નત તુજ શિર અછે રે, છત્રપતિ તેણે હેત; ઉન્નતિ વંશની શોભતી રે, વૃક્ષ પૃથુલ મતિવંત રે. કુ૦૩ ઘર્મરત્ન પણ તે ઘરે રે, જે શુભ લક્ષણ ગાત; સર્વ થકી ઉપગારીયો રે, સમકિત રત્ન સુજાત રે. કુ૦૪
અથ દેવવર્ણન સર્વ ભાવ સવિ પરે લહે રે, જિત રાગાદિક દોષ; ત્રિજગમાં હિતકારિયો રે, તે દેવ કૃત ભવશોષ રે. કુ૫ વચન યથાસ્થિતને વદે રે, કરે પણ તેહ આચાર; એહવા દેવને આદરે રે, કરે અવરાં પરિહાર રે. કુકુ ધ્યાવો એહિ જ સેવવો રે, શરણ ત્રાણ ગુણી એહ; મોક્ષ મૂળ કારણ અછે રે, એહવો દેવનો દેવ રે. કુટ૭
અથ ગુરુવર્ણન પંચ મહાવ્રત ઘારકો રે, નિરવદ્ય મધુકર વૃત્તિ; લાભ અલાભે જે સમો રે, નહીં હીણી ચિત્તવૃત્તિ રે. કુલ૮
૧. બકરીના ગલે આંચળ જેવા માંસના લોચા હોય છે, તે ઘાવવાથી દૂઘ ન નીકળે. ગલસ્તન=બકરીના ગલાનો આંચળ. ૨. સમાન, સમવૃત્તિ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ / ઢાળ૪ નિરાશસ ઘર્મ આદરે રે, ઉપદેશે પણ તેહ; કપટ પટવ લટપટ નહીં રે, ગુણમય છે જસ દેહ રે. કુ૯
અથ ઘર્મવર્ણન નિર્દોષી દેવે કહ્યો રે, નિઃસ્પૃહ ગુરુ ઘરે અંગ; દુર્ગતિ પડતાં જંતુને રે, અવલંબન કરે તુંગ રે. કુ૦૧૦ ક્ષાંત્યાદિક દશ ભેદ જે રે, સંયમ સત્તર પ્રકાર; દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર છે રે, તેહિજ ઘર્મ આઘાર રે. કુ૧૧
| ઇતિ સમ્યત્વે એ સમકિતનાં અંગ છે રે, તત્ત્વ ત્રય નિરધાર; નિશ્ચયથી સસક ક્ષયે રે, સમકિત ગુણ નિર્વાર રે. કુ૦૧૨
એમ અનાદિ સંસારમાં રે, નવિ લાવું એહ રત્ન; તિહાં લગે જીવ રુલે ઘણું રે, લેખે ન કાંઈ પ્રયત્ન રે. કુ૧૩ તેહ સમકિત વાસિત મતે રે, આતમભાવ જ થાય; તિણથી સવિ ગુણ સંપજે રે,'આયતિ સિદ્ધ તે થાય રે. કુ૦૧૪ અર્થ સામાયિક વ્રત ગ્રહે રે, અવસર પામી કાય; પંચ પરમેષ્ઠી નવકાર જે રે, મંત્ર જપે નિતુ ભાય રે. કુ૦૧૫
અથ સામાયિકસ્યાર્થ રાગદોષથી સમ રહે રે, સવિ જન મૈત્રીભાવ; વૈમાનિક સુર આઉખું રે, બાંધે તો મન લાય રે. કુલ૧૬ સુરગિરિ એકાવન દીએ રે, કોઈ એકઠા દાતાર; એક સામાયિક સારખું રે, ન હોયે બરાબર સાર રે. કુ૦૧૭ દિન દિન એક લક્ષ સુવર્ણની રે, ખાંડી આપે કોય; એક સામાયિક સારિખું રે, પુણ્ય ન હોય તે જોય રે. કુલ૧૮ ત્રસ થાવર પ્રાણી વિષે રે, સમતા ભાવ સભાવ; તે સામાયિક જન કહે રે, અવર તે કર્મના દાવ રે;
અવર તે કર્મ પ્રભાવ રે. કુ૦૧૯ ભગવતી અંગે ભાષીયું રે, આતમ તેહ સમાય; અર્થ સામાયિક આતમા રે, નિરાવરણ નિરમાય રે. કુ૦૨૦ ૧. અયને, વગર પ્રયત્ન ૨. સુમેરુ પર્વત જે સોનાનો કહેવાય છે.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
સમ કહિયે આતમ ગુણા રે, દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર; આય લાભ તેહનો હુવે રે, તે સામાયિક તત્વ રે. કુ૨૧ જિન મુનિગણ પણ આદરે રે, સામાયિક આચાર; દ્રવ્ય ભાવલિંગ પરિણતિ રે, નિશ્ચયથી વ્યવહાર રે. કુ૦૨૨ પંચ પરમેષ્ઠી પદ એહનાં રે, કારણ કાર્ય સંબંઘ; ગુણી ગુણ અળગા નવિ રહે રે, આઘારાધેય પ્રબંઘ રે. કુ૨૩ ગુણ બારે એ અલંકર્યા રે, દૂરે દોષ અઢાર; ઘવલા અરિહંત ધ્યાએ રે, નામ જિન ભાવ વિચાર રે;
થાપન દ્રવ્ય પ્રસાર રે;
એ ચઉ નિક્ષેપે સાર રે. કુ૨૪ આઠ કર્મ ક્ષયે નીપનાં રે, આઠ અનંત ગુણ સિદ્ધ; પદ્મરાગ પરે રાતડા રે, ધ્યાયીજે તો હોયે સિદ્ધ રે. કુ૦૨૫ છત્રીશ છત્રીશી ગુરુ ગુણે રે, આચારજ પીત વર્ણ; ધ્યાતાં પ્રવચન ગુણ વઘે રે, એહ ધ્યાયે તેહ સકર્ણ રે. કુ૦૨૬ પણવીશ ગુણમણિ ભૂષિયા રે, ઉવઝાયા સુખસાર; માળ પ્રિયંગુ સમ ધ્યાઈએ રે, કૃત અધ્યયન ઉપકાર રે. કુ૨૭ અંજન મણિ શીત ધ્યાઈએ રે, ગુણ સત્તાવીશ સાર; સમય ક્ષેત્ર સવિ લબ્ધિનાં રે, ઘારક જે અણગાર રે. કુ૨૮ દ્રવ્ય ભાવથી એ ગુણી રે, પદ પ્રણમે જે પ્રમાણ; સર્વ પાપ તેહથી નસે રે, મહા મંગળ એ નામ રે. કુ૦૨૯ એ ત્રિદું લોકે શાશ્વતો રે, વળી ત્રિકાલ ત્રિસું ક્ષેત્ર; તીરથ સંઘ પ્રવચન કિકે રે, તે પણ એ પદ મિત્ત રે. કુ૩૦ જનમ સમય પણ સમરીએ રે, જેમ આયતે લહે ઘર્મ; અંત સમય પણ સમરીએ રે, જેમ છૂટે ભવ કર્મ રે. કુ૦૩૧ આપદમાં સંભારતાં રે, થાયે આપદ નાશ; સંપદમાં પણ સમરતાં રે, જિમ હોયે થિર તસ વાસ રે. કુ-૩૨ જિમ અહિ ડંકિત વિષ તણો રે, ગરુડ મંત્રથી જાય; અર્થ ભાવ જાણ્યા વિના રે, ફળદાયક શ્રદ્ધા થાય રે. કુ૦૩૩ ૧. પચ્ચીસ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૩
ખંડ ૨ | ઢાળ ૫ કામકુંભ ચિંતામણિ રે, કલ્પદ્રુમ મુખ જે; તે તો એક ભવ ફળ દિયે રે, આ ભવભવ શુભ ફળ દેહ રે. કુલ ૩૪ યોગી ભોગી અનુભવી રે, તે પણ એ ધ્યાવંત; પરમપદનો એ હેતુ છે રે, એ નવકાર મહંત રે. કુ. ૩૫ પ્રણવાદિક બહુ બીજ છે રે, તે પણ એહનાં સહાય; જ્ઞાનવિમલ ગુરુ વયણથી રે, લહેજો તસ સંપ્રદાય રે. કુ. ૩૬
|| દોહા II જિન પૂજી પાવન મને, ગુણે લાખ નવકાર; તે તીર્થંકર પદ લહે, માનવને અવતાર. ૧ કર આવર્તે જે ગુણે, સાઘુની પ્રતિમા માન; ભૂત પ્રેત પ્રમુખ અરિ, ન છલે તાસ નિદાન. ૨ નંદાવર્ત શંખાવર્તે ગુણે, ડાકણી રક્ષ વેતાળ; મરકી મારિ ન હોયે કદા, નાસે દુરિત પ્રચાર. ૩ ચિંતિત એ નવકાર પદ, ભય સંકટ ચૂરેવ; જેમ માતા રાખે પુત્રને, તેમ વંછિત પૂરેવ. ૪ હૃદય ગુફામાં નવપદો, વસે કેસરી સિંહ; કર્મ મતંગજ નવિ રહે, સંચિત પૂરવ એહ. ૫ ન અક્ષરથી નાસીએ, 'સતસાગરનું પાપ; એક પદે પચાસનાં, સાગર જાયે પાપ. ૬ સકલ પદે પણસય અતર, કેરાં અઘ નાસંત; ગયા, જાય છે જાશે, જે સેવે તે એમ મંત. ૭ જિનશાસનનો સાર છે, ચૌદ પૂરવ ઉદ્ધાર; જસ મને એહની આસતા, શું કરે તસ સંસાર. ૮
|/ ઢાળ પાંચમી |
(ફાગની દેશી) મોહનીય સ્થિતિ અંતર છે, સિત્તરી કોડાકોડ; એક કોડ ઉણી રહે હુયે, પરમેષ્ઠીપદને જોડ. ૧ ૧. પ્રમુખ, વગેરે ૨. ગણે ૩. હાથી ૪. સાત સાગરોપમનું ૫. પાંચ સો
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
આઠ કોડી અઠ લાખ છે, આઠ સહસ સત આઠ; આઠ અઘિકથી શિવ લહે, એ આગમનો પાઠ. ૨ નિશ્ચયથી નવકારનો, સ્વામી તેહ વિશુદ્ધ; ગ્રંથિ ભેદ વિધિ તપયુતે, હોયે નવતત્ત્વહ બુદ્ધ. ૩ કુલઘર્મે અભ્યાસથી, મંદ કષાય નિર્માય; તેહને પણ ગુણ નીપજે, પુણ્યપ્રકૃતિ ઠહરાય. ૪ ગુણકારી બહુ પરે હુયે, જિમ જિમ આસ્રવ રોધ; કર્મસુભટને ભાંજવા, જેહમાં છે પણ યોઘ. ૫ અડસઠ પણતીશ સોળ અડ, ચઉ દુગ અક્ષર એક; એ વિઘાનથી જે ગુણે, ગુરુ આમ્નાય વિવેક. ૬ શાંત દાંત ઇંદ્રિય દમી, ગુરુ જિન કેરો ભક્ત; શ્રદ્ધારુચિ ઉદાર મન પર, ઉપકૃતિ કરણ પ્રસક્ત. ૭ જે કૃતજ્ઞ કરુણા ભણી, હૃદય હોયે ઉલ્લાસ; તે એ મંત્રની યોગ્યતા, ભણવા સુણવા ખાસ. ૮ યોગ્યાયોગ્ય જોઈ કરી, દેવો એ વર મંત્ર; તે માટે તુજ યોગ્યતા, દેખી દેઉં મહંત. ૯ ભાવ ઘરી ચિત્ત ઘાર, વરજે સમકિત રત્ન; શંકાદિક પણ દૂષણો, ટાલી કરજે યત્ન. ૧૦ ચરિત્રમાંહે છે ઇહાં કિણે, ગાથા કેરા બંઘ; પણ પ્રાયે તે એહમાં, આણ્યો અછે સંબંધ. ૧૧ શંખ પ્રવાલ સ્ફટિક મણિ, રત્ન ને રૂપ્ય સુવર્ણ; રતાંજલી રુદ્રાક્ષશું, ચંદન ફળ શુભ વર્ણ. ૧૨ પંચવર્ણ શુભ સૂત્રની, માળા બોલી સાર; રહસ્ય ઉપાંશુ ને ભાષ્ય એ, ત્રિવિઘ છે જાપ્ય પ્રકાર. ૧૩ મેરૂલ્લંઘન નવિ કરો, કરો નખાઝે પ્રીતિ; અવિધિ આશાતના ટાલતો, શુચિ થઈ ગણવા રીતિ. ૧૪ શૂન્ય અનાહત નાદે, અનાશસિત સર્વ; અંગૂઠાદિક મેળવી, જાપે લહે શિવ પર્વ. ૧૫
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ | ઢાળ ૬
૮૫
રક્ત મોહન લક્ષ્મી, પ્રાપ્તિ હોયે જો સાધ્ય; રિપુઉચ્ચાટન હેતને, સામે હોયે સાધ્ય. ૧૬ યશ શોભા પરિવારની, વૃદ્ધ પીત કહીજ્જ; રોગાદિક ઉપશમને, નીલ વિધાન ભણીજ. ૧૭ તર્જની જ્યેષ્ઠાનામિકા, અને કનિષ્ઠા જાણ; એ અંગુલીએ ગણવા રિપુ, છેદે સુખ યશ વાણ. ૧૮ ઇત્યાદિક બહુ ભેદ છે, વળી તિથિ નક્ષત્ર માસ; રાશિ વર્ણના ભેદ એ, કાર્ય કરણ પરકાશ. ૧૯ મુદ્રા અડતાલીશ છે, તેમાં મુદ્રા સાત; ગરુદિક જે બોલી તે, ઇહાં અછે વિખ્યાત. ૨૦ નવ પદ જે સિદ્ધચક્રનાં, તે પણ અંતરભૂત; ગુણ ગુણી ભાવે જાણીએ, આણીએ અતિ અભુત. ૨૧ શ્રીસિદ્ધસેન દિવાકરે, નિર્મિત એહનું તત્ત્વ; અષ્ટપ્રકાશી સંમત, લેજો તેહથી સત્ત્વ. ૨૨ એમ એ જા૫ છે ઉત્તમો, ઉભય લોક સુખદાય; એહિજ નિજપણે ભાવતાં, જ્ઞાનવિમળ ગુણ થાય. ૨૩
|| ઢાળ છઠી II
(એમ ઘaો ઘણને પરચાવે–એ દેશી) એમ મુનિવરજી ઘર્મ સુણાવે, હૃદયમાંહે ઘણું ભાવે રે; મિથ્યામત તસ દૂરે જાવે, મિત્રત્વ ભેદ જણાવે રે. એમ. ૧ ઉલ્લસ્યો અંતર ભાવ તે સાચો, જાણે હીરો જાચો રે; તત્ત્વ ત્રયની વાતે રાચો, ઘર્મ ન હોવે કાચો રે. એમ ૨ સમકિત મૂળ સામાયિકનું વ્રત, લેઈ ગુરુની સાખે રે; કહે પ્રભુ જ્ઞાનાંજનથી નિર્મલ, નેત્ર કર્યા એમ ભાખે રે. એમ૦ ૩ તુંહી સેવ્ય તુંહી ધ્યેય અમારે, હિતદાયક હિતભાષી રે; ગુરુ વિણ ઘર્મ કહો કેમ લહિયે, ગુરુ પ્રવચનનો સાખી રે. એમ. ૪ રસ શિર ઘાતુ કલા ને વિદ્યા, ઘર્મઘનાર્જન સેવા રે; ગુરુ ઉપદેશ વિના નવિ સીઝે, મંત્ર તંત્ર ને દેવા રે. એમ પ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ યદ્યપિ મણિ બહુ મૂલું હોવે, પણ શતપુટ શોઘન પાખે રે; મુકુટાદિકમાં કોઈ ન જોડે, તેમ ગુરુ ગુણ સવિ આણે રે. એમ. ૬ માત પિતા પતિ બંધુ સખાઈ, તે ભવ ભવ આય મિલાઈ રે; તેથી અધિક પ્રભુ ઘર્મ સગાઈ, ભવ ભવ જે સુખદાઈ જે. એમ. ૭ ઘન્ય ઘન્ય કૃતપુણ્ય પનોતો, જે મેં તુજને દીઠા રે; જન્મ સફળ થયો માહરો સાંપ્રત, તમે છો સહુ જન જેઠા રે. એમ૦ ૮ એમ આવી નમી ગુરુ પદ પંકજ, શુભ અનુમોદન કરતો રે; ગુરુ ગંભીર વચન ગુણકારી, મનમાંહે સમરતો રે. એમ. ૯ કૃતનિશ્ચય પરમેષ્ઠી પદ ગુણવે, સામાયિક પણ સમયે રે; કરવું સમકિતને શોભાવે, તે કરણી આચરવે રે. એમ. ૧૦ આશંસાયે ઘર્મ ની સાથે, વાઘે ન કોઈ ત્રિવર્ગ રે; જેણે કરી આતમના ગુણ વાઘે, ઇચ્છા ઘર્મ અપવર્ગ રે. એમ૧૧ સમકિતવંતો મિત્ર સારથિ, રથ સંયુત થઈ ચાલે રે; કૌતુક જોવા પૂર્વ તણી પરે, મહાટવી એક નિહાલે રે. એમ. ૧૨ તિહાં જાતે મધ્યાહ્ન થયા જવ, તૃષા કુમરને વાઘે રે; શુષ્ક પર્ણ પરે પ્લાન વદન તવ, દેખી મિત્રને દુઃખ વાઘે રે. એમ. ૧૩ તિહાં જળ પ્રાપ્તિ કિહાંયે ન દીઠી, તપે જેમ અંગીઠી રે; જલચિંતા કહો કેમ ભાંજશે, આપદ આવી ઘીઠી રે. એમ. ૧૪ કહે સારથિને રથથી ઊતરી, તરુ ઊંચો આરોહી રે; જળની શુદ્ધિ દિશા દિશ જોવા, તિણથી સુખીયા હોહી રે. એમ. ૧૫ જેમ કહ્યું તેમ સારથિએ કીધું, દૂરે જળનું ઠાણ રે; દીઠું તેણે પંખી અનુસાર, વાતાદિક અહીનાણે રે. એમ. ૧૬ તે દિશે ઉદ્દેશીને ચાલ્યા, રથ બેસીને વિરા રે; અનુક્રમે જાતાં સર એક દીઠું, બેઠાં તેહને તારા રે. એમ. ૧૭ તે પાસે એક વન છે મોટું, વિવિઘ જાતિ તરુરાજી રે; નિર્મલ પાણી વસ્ત્રપૂત કરીને, પીએ કુમર સવિ માજી રે. એમ. ૧૮
૧. આજે ૨. મોટા, જ્યેષ્ઠ ૩. નિશાની ૪. વૃક્ષોની હાર ૫.કપડાંથી ગળીને
teણ
રે;
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ / ઢાળ ૬
कीदृशं वनं? अंब कदंब जंबू जंबीरं, केतकि कनक अने कणवीरं, करणां वरणां वरवा नीरं, उंचा अनोपम अतुल उशीरं. १ चंपक नाग पुनाग कुटीरं, पुंग लविंग एलावाटीरं; फोग फणस माकंद मजीरं, साल साग उत्तंग शरीरं. २ ताल तमालही ताल खजूरं, मदन माकंद मंदार करीरं; अशोक अंकोल किंशुक कोटीरं, बेठा छे कोकिल कल कीरं. ३ आलवाल सींचित वर नीरं, शीतल सरस सुगंध समीरं; मातुलिंग सल्लकी अंजीरं, कर्कट कालिंग ने बीजपूरं. ४ धव खदिरा गुरु तगर तपखीरं, कुगर कुंदरु लोबान सिबीरं;
इत्यादिक तरु गण गंभीरं, एहवं कानन देखत वीरं. ५ દક્ષિણ દિશિ ઉદ્દેશી ચાલ્યા, પાદ વિહારે હલકે રે; આગળ નિકટ જતાં સર દીઠું, પરિમલ કમલના મહકે રે. એમ. ૧૯
तत्सरं कीदृशं ? काव्यं (शार्दूल०) प्रोच्चं मित्रमनोरथालिसदृशं, दौजन्यवनिष्ठुरं, पत्रालिप्रतिभंगितावधुमिवा-दृश्रेणिवत् शर्करा; सच्छायासमनोभिरंचिततटामिष्टाप्तिवच्चेतसो,
मोदं प्रेक्षितवान् सरो महदिह श्रेयो वनं जीवनं. १ ઉપલબ્ધ વરપાલિ વિરાજિત, સમિત્ર ભૂપ સુત બેસે રે; નીરતરંગ સારસ બક હંસા, દેખી શોભા વિકસે રે. એમ. ૨૦ અભિનવ માનસ સરસ સમાન, હર્ષ કરણ તે નિરખે રે; અનુક્રમે તેહની શોભા જોતો, ચમત્કારને પરખે રે. એમ ૨૧ તીરે તીરે જાતે જાતે, રજક એક નળ નામે રે; ચીવરને શુચિ કરતો દીઠો, વસ્ત્ર તપાવે તામે રે. એમ. ૨૨ વસ્ત્ર તણા સમુદાયમાં સાડી, એક લઘુ તડકે દીઘી રે; દેખી કુમર કહે સુણ બંઘવ, કાંઈ વસ્ત્ર પરીક્ષા કીથી રે. એમ. ૨૩ મિત્ર કહે શું અદ્ભુત જાણો, તે વળી સ્વામી દાખો રે; તે કહે પદ્મિનીની છે સાડી, મધુકર વૃંદને સાખે રે. એમ. ૨૪
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ પુષ્પગંઘથી અધિક સુગંઘો, હોયે પદ્મિનીનો “સ્વેદ રે; તેહની એ સાડી દીસે છે, સ્ત્રીના છે ચઉભેદ રે. એમ૨૫ પદ્મ સુગંઘ સ્વેદ પદ્મિનીનો, હસ્તિની હોયે મદ્યગંઘા રે; ચિત્રક સરિખો ગંઘ ચિત્રિણી, શંખિની હોયે મત્સ્યગંધા રે. એમ. ૨૬ यतः-पद्मिनी पद्मगंधा च, मद्यगंधा च हस्तिनी;
चित्रिणी चित्रगंधा च, मत्स्यगंधा च शंखिनी. १ अल्पनिद्राऽऽहारवती, पद्मिनी प्रणयप्रदा; . बह्वाहारा हस्तिनी च, चित्रिणी शंखिनी तथा. २ प्रसूते पद्मिनी पुत्रं, सद्गुणं हस्तिनी पुनः; उद्धतं चित्रिणी शान्तं, दीनहीनं च शंखिनी. ३ पद्मिनी प्रौढप्रेमा च, हस्तिनी प्रेमदौ«दा; चित्रिणी कार्यकृत् प्रोक्ता, शंखिनी क्षणिक नृता. ४ पद्मिनी स्वापराधं च, पश्यति हस्तिनी परं; चित्रिणी दंभवत्येव, शंखिनी कलहप्रिया. ५ पद्मिनी सर्वतो दक्षा, कामदक्षा च हस्तिनी; चित्रिणी भोजने दक्षा, शोकदक्षा च शंखिनी. ६ पद्मिनी अल्पकामा च, दीर्घकामा च हस्तिनी; चित्रिणी चित्रकामा च, शंखिनी तु पुनः पुनः.७
इत्यादि रसमंजरी शृंगारशतके कथितं. અદ્ભુત વચન સુણી ગુણચંદ્ર, નળ ઘોબીને પૂછે રે; કોણ સ્થાનક ચીવર એ કેહનાં, કોણ નગરી એ શું છે રે. એમ ૨૭ રજક કહે સુણ સખે વૈદેશિક, દીપશિખા નામે નયરી રે; દીપચંદ્ર રાજા છે તેહનો, વશ કીઘા છે વયરી જે. એમ. ૨૮ પા સરોવર નામે સરોવર, હું રજક છું તેહનો રે; વસ્ત્ર સમુચ્ચય જે એ દીસે, “પ્રદીપવતી રાણી તેહનો રે. એમ. ૨૯ એ સાડી જેહની છે તે કહું, ભમરા કેડ ન મૂકે રે; જો સો વારે ઉડાડી મૂકીજે, તો પણ ઠામ ન ચૂકે રે. એમ. ૩૦ १.५सीनो २. रियातुं, मे वनस्पति 3. धोबी ४. विदेशी ५. दीपवती नाम ५९॥ .
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ | ઢાળ ૬ ચંદ્રવતી નૃપની ભત્રીજી, શુભગાંગ રાયની રાણી રે; કુમર અછે વામાંગ મનોહર, તસ બેની બિહુ ગુણખાણી રે. એમ. ૩૧ શશિકળા ચંદ્રકળા નામે છે, રૂ૫ લાવણ્યની શાલા રે; રત્નપુરેશ મહામલ્લ નૃપને, પરણાવી છે રસાલા રે. એમ. ૩૨ ચંદ્રકળા બીજી લઘુ કન્યા, રૂપ ગુણે સવિ નારી રે; અઘરીકૃત છે એ માતુલ ગેહે, મેલી એમ નિરઘારી રે. એમ. ૩૩ સાઘુ વચન પૂર્વે સાંભળીયું, જોશી જાણે ભાખ્યું રે; રાજાધિરાજના પત્ની હોશે, જન્મવેલા ઇમ દાખ્યું રે. એમ. ૩૪ સૂર્યવતીને સુત જે હોશે, તસ પટરાણી થાશે રે; ઇતિ નિમિત્ત વચન આજ લગે, મળ્યું ન હવે જણાશે રે. એમ. ૩૫ સૂર્યવતીને પુત્રની ઇચ્છા, આજ લગે ન પુરાણી રે; અને સ્વપ્ન શુભગાંગને ભાખ્યું, કુલદેવીએ એમ વાણી રે. એમ. ૩૬ મોકલજો માતુલ ઘર એહને, તુરત હોશે વિવાહ રે; તે કુલદેવી વયણ કરેવા, આણી છે ઉચ્છાહે રે;
જ્ઞાનવિમલ કહે તાહે રે. એમ. ૩૭
|દોહા . માતા ને ભાઈ બિહુ, દીપવતી વામાંગ; પાંચસેં પાંચસે ગજ તુરી, આણ્યા સાથે ઉત્તગ. ૧ ‘કર-મૂકાવણ દેશે, અવર વળી બહુ આથ; માઉલ પણ બહુ દાયજો, દેશે તેહને સાથ. ૨ તે પદ્મિનીની શાટિકા, જિહાં ભમરા ગુજંત;
ક્યા માટે મેં કહ્યું, મૂલ થકી વૃત્તાંત. ૩ પણ એ વાતાં વાત છે, કિહાં સૂર્યવતીને પુત્ર; સંભાવના પણ મને નથી, કિમ વસશે ઘર સૂત્ર. ૪ અથવા વિધિવ્યાપારનો, પાર ન પામે કોય; જે મન ના ચિંતી શકે, તુરત માંહે કરે સોય. ૫ ૧. જાણકાર (જ્ઞાની) જોષીએ ૨. હસ્તમેળાપ છોડતી વખતે ૩. અર્થ, ઘન ૪ સાડી ૫. પ્રારબ્ધ
શ્રી. ૭]
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
CO
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ यतः- अघटितघटितानि घटयति, सुघटितघटितानि जर्जरी कुरुते;
विधिरेव तानि घटयति, यानि पुमान्नेव चिंतयति. १
અર્થ-નહીં બનવા યોગ્ય બને છે, બનવા યોગ્ય બનતું નથી. મનુષ્ય જે નથી ચિંતવતો, તે વિધિ (પ્રારબ્ધ) કરાવે છે.
સહેજે સહેજે આવિયા, રે વૈદેશિક મિત્ર; જોઈ પુરના કૌતુકા, કીજે નયન પવિત્ર. ૬ રજક ઉક્તિ ઇમ સાંભળી, પામ્યા ચિત્ત ચમત્કાર; પુર જોવાને ઉમલ્યા, મિત્ર સહિત કુમાર. ૭ કૌતુકી ન હવે આળસુ, એવી જનની વાણ; સુકૃતીને તેહિજ ઉપજે, જે આયતિ ગુણખાણ. ૮ રથ મૂકીને તિહાં કણે, આગે જાવે જામ; દેખે પટ મંડપ ભલા, ઉતારા અભિરામ. ૯ દેખી અચરિજ પાવતા, પૂછે નર તિહાં એક; કટક કેહનું કિમ બહાં, ભાખો સકલ વિવેક. ૧૦ તે કહે સુણજો સુગુણ નર, શ્રીતિલક છે દેશ; તિલકવતી નગરી તણો, તિલક નામ નૃપાદેશ. ૧૧ ઘર પ્રઘાન છે તેહનો, તે આવ્યો ઇહાં આજ; ચતુરંગિણી સેના સજી, કુશસ્થલ જાવા કાજ. ૧૨ તે સાથે ગાયન અછે, નામ વણારવ જાણ; સપરિવાર ગયો સંપ્રતિ, રાજભવનને ઠાણ. ૧૩ ગીત ગાન ગંધર્વની, કળા સુગુણ અભ્યાસ; એ સરિખો અવની તળે, અવર ન કો એ પાસ. ૧૪ કુમર તે એમ સાંભળી, ચિંતે મનમાં એમ; એ સવિ સ્વામી દેખાવવું, કહે ગુણચંદ્ર ઘરી પ્રેમ. ૧૫
|| ઢાળ સાતમી છે. (બે બે મુનિવર વિહરણ પાંગર્યાજીએ દેશી) નગર જોવાને હેતે સંચરે મિત્ર પ્રેમશું રાજકુમાર રે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૧
ખંડ ૨ / ઢાળ ૭
માંહોમાંહે તે આમંત્રણ કરે છે, આવ્યા તવ એક ઉદ્યાન મઝાર રે. પુણ્યપ્રભાવે કુમર કલાનીલો જી, જાણે કોઈ આવ્યો ઇંદ્ર જયંત રે. પગ પગ પુણ્ય તણાં ફળ પરગડાં જી, મહિમા મોટાઈ અતિ મહંત રે. પુ. ૨ શકુનને હેતે વનપાળક દીએ જી, સારાં ફળ અંબ તણી જે સાખ રે. રાજકુમારે તે બહુ સંતોષિયો જી; ચિંતે મન એ ફળથી ફળની દાખ રે. પુત્ર ૩ એક દિશે તાલ તમાલ હિંતાલ છે જી, એક દિશે નાગ પુન્નાગ ને સાગ રે. એક દિશે લવિંગ અગરુ ને ચંદના જી, એક દિશે વેલિ વાસંતી વાગ રે. ૫૦ ૪ એક દિશે પૂગ કંકોલ તણાં તરુ જી, પાડલ ચંપક તિલક અશોક રે. દાડિમ બિજોરાં દ્રાખ બદામનાં જી, એક દિશે મેવાનાં તરુ થોક રે. પુ૫ વેલિ વનિતાએ તરુવર આલિંગીયા જી, દેખી કામી મન નવિ ઠહરાય રે. એક દિશે માઘવીના બહુ માંડવા જી, નાગરવેલી ઠેલી ન જાય રે. પુત્ર ૬ કિહાંકણે પવન હણ્યા દ્રુમ તાપણા જી, પુફ ફળેશું કરતા પથિક આતિથ્ય રે. પલ્લવઅગ્રે કરી કુમરને તેડવા જી, વિહગ શબ્દ કરી કહેતા ગુણ અવિતથ્થ રે. પુત્ર ૭ એણી પરે વનની શોભા જોયતાં જી, દીઠી તિહાં એકેકની ગુણખાણ રે. કુસુમક્રીડા કરતી સખી સાથશું જી, અહિનાણે કરી એહિ જ પદ્મિની જાણ રે. પુ. ૮
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
यतः-पाणौ पद्मधिया मधूककुसुमभ्रांत्या तथा गल्लयोनयनयोर्बंधूकबुद्ध्याधरे;
र्नीलेंदीवर शंकया
लीयंते कबरीषु बांधवजनव्यामोहबद्धस्पृहा, दुर्वारा मधुपाः कियंति तरुणी स्थान्यान्यहो रक्षति. १
તેહવી જાણી કુમ૨ જાયે લજ્જા પ્રેમે કરીને નમતું મિત્ર સંઘાતે તિહાં દીઠો કુમરીએ તે પ્રેમસુધાનો મોહી તે રૂપે મનમાં ચિંતવે જી, માનું એ મુજ પૂરવ ભવનો કંત રે. તેહ ભણી ચેષ્ટા થાયે છે એહવી જી, દીઠે કંતે સુખ હોયે અત્યંત રે. પુ॰ ૧૦ यतः-स्त्री कांतं वीक्ष्य नाभिं प्रकटयति मुहुर्वीक्षयति कटाक्षान्, दोर्मूलं दर्शयति रचयति कुसुमापीडमुत्क्षिप्तपाणिं; रोमांचस्वेदजृंभान् श्रयति कुचतटस्त्रंसिवस्त्रं विधत्ते, सोल्लंठं वक्तिनीवीं शिथिलयति दशत्योष्टमंगं भिनत्ति. १ ભાવાર્થ-કામવશ થયેલી સ્ત્રી સ્વેચ્છિત સ્વામીને જોઈને એટલાં વાનાં કરે છે-પોતાની નાભિને બતાવે છે, કટાક્ષે કરી તેના સામું જુએ છે, હાથ ઊંચા કરે છે, કેશને વારંવાર ઉઘાડા કરી સમારે છે, રોમાંચ, પ્રસ્વેદ તથા બગાસાં વગેરેનો આશય કરે છે, વારંવાર સ્તન પરથી ખસેલા વસ્ત્રને ઘારણ કરે છે, જેમ-તેમ વચન બોલે છે, પહેરેલાં વસ્ત્રની ગાંઠને છોડે છે તથા બાંધે છે, હોઠ ડસે છે તથા આળસ મરડે છે.
જિસે જી, તુંડ રે. તિસે જી,
કુંડ રે. પુ॰ ૯
ચેષ્ટા એહવી કુમરીએ જાણી આપણી રે, મૂકે ચતુર સખી તેહને પાસ રે. એ કોણ મુજ મનધનનો અપહરુ રે, રૂપ લાવણ્ય સવિ લક્ષણ ગુણ આવાસ રે. પુ॰ ૧૧ નામ કુલ ગોત્ર નય૨ ને જનપદે રે, માતપિતા વળી વંશ વિખ્યાત રે. ત્વરિતપણે જઈ પૂછ તું મિત્રને રે, આવી કહે મુજને તે સવિ વાત રે. પુ ૧૨
૧. માથું
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ | ઢાળ ૭
પ્રણમીને 'રાજકની
૨
એમ નિસુણીને ચતુરા તેણે પાસે ગઈ રે, પૂછે વિનતિ એક રે. એ ચંદ્રકલાભિધા રે, માહરી છે. સ્વામિની એ સુવિવેક રે. પુ॰ ૧૩ પદ્મિની એ નિજ રૂપે જિતઉર્વશી રે, તેહની હું સખી છું પ્રેમનું ઘામ રે. ચતુરા નામે તુમ ભણી મોકલી રે, પૂછણ જાતિ કુલ સુવંશ નામ રે. પુ॰ ૧૪ તે ભણી કરી કૃપા વિ દાખવો રે, નિસુણી તવ હરષ્યો ગુણચંદ્ર મિત્ર રે. ભાખે તિહાં સઘળું ચરિત્ર તે આપણું રે, જાતિ કુલ વંશ ને ગોત્ર પવિત્ર રે. વા૨ે તવ શ્રીચંદ્ર મિત્ર પ્રત્યે તિહાં રે, કિશ્યું પ્રયોજન છે આપણું આજ રે. વગર હેતુએ સંત ન દાખવે રે, આપણે કહેતાં આવે લાજ ૨. પુ॰ ૧૬
૩૦ ૧૫
૧
એમ કહીને મિત્રને કર ગ્રહી રે, જાયે જવ નગરીમાં શ્રીચંદ્ર રે. ગઢ મઢ મંદિર પોલ બજારની રે, શોભા નિરખે તિહાં થઈ નિસ્યંદ્ર રે. પુ॰ ૧૭
આગળ જાતાં દીઠું એક દેહરું રે, ઉત્તુંગ જાણે અવનીતળે આવ્યો વિજયંત રે. મણિમય શોભા મંદિર તોરણે રે. દંડ કલશ ધ્વજપંક્તિ કરી ઝલકંત ૨. પુ॰ ૧૮ નિરખી હરખીને પેઠા તેહમાં રે, વંદે વિઘિશું કરી મનડું નિજ ઠામ રે. ચૈત્યવંદન કરે દશ ત્રિક સાચવી રે, ભાખે તિહાં ભાવ થકી ગુણગ્રામ રે. પુ॰ ૧૯
૧. રાજકન્યા (કની=કન્યા) ૨. ચંદ્રકલા નામની ૩. વૈજયંત, ઇંદ્રનો મહેલ
૯૩
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
यतः-तिन्नि निसिहि तिन्नि पया, हिणा तिन्नि चेवय पणामा;
तिविहा पुया य तहा, अवतिथ्थतिय भावणं चेव. १ तिदिसि निरखण विरई, पयभूमिपमज्जणं च तिख्खुत्तो; वणाइतियं मुद्दाई, तिहं च तिविहं च पणिहाणं. २
| ઇતિ દશત્રિક || અથ ચૈત્યવંદન (શ્રીરાગે ગયતે) અરિહંત નમો ભગવંત નમો, પરમેસર શ્રી જિનરાજ નમો, પ્રથમ જિનેસર પ્રેમે પેખત, સીઘાં સઘળાં કાજ નમો. અ ૧ પ્રભુપારંગત પરમ મહોદય, અવિનાશી અકંલક નમો; અજરામર અદ્ભુત અતિશય નિધિ, પ્રવચન જલધિ મયંક નમો. અ. ૨ તિહુયણ ભવિયણ જન મન વાંછિય, પૂરણ દેવ રસાલ નમો; લળી લળી પાય નમું હું ભાવે, કર જોડીને ત્રિકાલ નમો. અ૦ ૩ સિદ્ધ બુદ્ધ તું જગજન સજ્જન, નયનાનંદન દેવ નમો; સકળ સુરાસુર નરવર નાયક, સારે અહનિશિ સેવ નમો. અ૦ ૪ તું તીર્થકર સુખકર સાહેબ, તું નિષ્કારણ બંઘુ નમો; શરણાગત જીવન હિતવત્સલ, તુંહી કૃપારસ સિંધુ નમો. અ૫ કેવલજ્ઞાનાદર્શ દર્શિત, લોકાલોક સ્વભાવ નમો; નાશિત સકલ કલંક કલુષ ગણ, દુરિત ઉપદ્રવ ભાવ નમો. અ. ૬ જગચિંતામણિ જગગુરુ જગહિત, કારક જગજન નાથ નમો; ઘોર અપાર ભવોદથિ તારણ, તું શિવપુરનો સાથ નમો. ૮૦ ૭ અશરણ શરણ નીરાગ નિરંજન, નિરુપાઘિક જગદીશ નમો; બોદિ દિયો અનુપમ દાનેસર, જ્ઞાનવિમલ સૂરીશ નમો. અ. ૮
| પૂર્વ ઢાળ | એમ ચૈત્યવંદન કરતાં સાંભળી રે, ચતુરા સખી ભાખે સ્વામિનીને તામ રે. તેહ સુણીને સા કની દુઃખ ઘરે રે, કેણી પરે મળશે તે અભિરામ રે. પુરા ૨૦ માહરે તો એ વર એ ભવે મન ઘર્યો રે, અવરની ઈહા નહીં સુહણા માંય રે.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ | ઢાળ ૭
૯૫
તેહવું જાણીને ઉદ્યમ કરો રે, સખીઓ છો માહરી સહિયર બાંય રે. ૫૦ ૨૧ જાણો તેહનો એ નંદન હોયજો રે, ભૂપ પ્રઘાન કે શેઠ સંબંઘ રે. મનમાં ઘાર્યો જે તે પતિ સતીને હુયે રે, અવર મૂકી દિયો સઘળા ઘંઘ રે. ૫૦ ૨૨ નગરીમાંહે એ કિહાંયે જાયશે રે, તેહ ભણી ચાલો એહને કેડ રે. એમ કહીને સવિ વાહન ચઢ્યા રે, ચાલ્યા કુમરની પૂઠે ન કરી જેડ 2. પુ. ૨૩ ચતુરા કોવિદા તુરત તે મોકલી રે, આપે રહી ચૈત્ય સમીપે તેથ રે. જોવે એમ નજરશું દૂર રહી હતી રે, અનિમિષ નયને કરી કુમર છે જેથ રે. પુ. ૨૪ જેમ ચકોરી ચંદ્ર તણી સુઘા રે, પીએ સાદરશું તેમ એ બાળ રે. ગુણચંદ્ર પણ તિહાં દીઠી પદ્મિની રે, સિંહાવલોકન કરતાં રાજ મરાળ રે. પુ. ૨૫ હર્ષ પામીને તેણે ભૂસંજ્ઞા કરી રે, કહ્યું નગરાદિક સઘળે ઠામ રે. કન્યા પણ સમજી સવિ કરપલ્લવે રે, વંશ કુલ ગોત્ર પવિત્ર જે નામ રે. પુ. ૨૬ ભાવ જણાવ્યો આપણ પદ્મિની રે, ‘ભૂસંજ્ઞાથી સઘળી કીધી વાત રે. વિલંબ કરાવો ઇહાં કણે મિત્રજી રે, તો આવી બને સઘળી વાત રે. પુરા ૨૭ નિજ માતાને સર્વ જણાવે પદ્મિની રે,
તેણે પણ માંડ્યા તેહ ઉપાય રે. ૧. પાછળ ૨. આંખથી ઇશારો
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
ઉદ્યમ સહકારી કારણ સાઘતો રે, તો થાયે સિદ્ધ કાર્ય એ શાસ્ત્રનો ન્યાય રે. પુ ૨૮ એહવે પ્રત્યેકે શ્રીજિનબિંબને રે, પ્રણમી સ્તવી ગર્ભઘરેથી તામ રે. નીકળી મંડપ બાહેર આવિયા રે, જોવે તિહાં વિવિઘ ભાતિ ચિત્રામ રે. પુ૨૯ ઉપળે ઉકેરી નવનવ પૂતળી રે, નાટક કૌતુક કરતી રંગ રસાલ રે. આપે દેખીને દેખાવે મિત્રને રે, એમ કરતાં તે આવે ચૈત્ય દુવાર રે. પુ૩૦ મિત્રે વીનવ્યો સ્વામીજી બેસીએ રે, ક્ષણ એક જિમ લહીએ આરામ રે. બેસે તિહાં મિત્ર વયણથી એટલે રે, દીઠી તિહાં કન્યા અભિરામ રે. પુ. ૩૧ જેણી પરે ખેંચે છે ચમક લોહને રે, જેમ હોયે વળી ચંચળ જલધિ તરંગ રે. ચંદ્ર ચંદ્રિકા નિરખી તેમ થયું રે, રૂપ નિરખણને કાજે ચંગ રે. જ્ઞાનવિમલ સૂરિ કહે એકંગ રે. પુ. ૩૨
|| દોહા | અહો અહો એહનું વદન, નયનભાલ વિશાલ; વિપુલ કપોલ ગલસ્થલ, નાસા પુટ સુકુમાલ. ૧ અહો અહો મુખ સુભગતા, વિઘુ પણ ઘરે અંકભાવ શ્રવણપાલિ દોલા જિસિ, રસના અમૃત તલાવ. ૨ ‘બિંબાથર યુગ રાતડા, અહો અહો અભુત રૂપ; જસ વપુ સુખમાં નવિ કરે, રતિકર મદન સરૂપ. ૩ મનુ વિધિ વામા રૂપ સવિ, રંભાદિક કર અભ્યાસ; કીઘાં એહને કારણે, કરવા રૂપ પ્રકાશ. ૪ ૧. પારસમણિ ૨. લલાટ ૩. ગલું ૪. શરણભાવ, આશ્રય ૫.કાનનો આગલો ભાગ ૬. હીંચકો ૭. બિંબ ફળ જેવા હોઠ ( એ ફળ પાકે ત્યારે લાલ થઈ જાય છે)
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૭
ખંડ ૨ / ઢાળ ૭
અતિ સુંદર રૂપ દેખીને, ચિંતે મનમાં એમ; વનિતા તો બહુ દેખીએ, પણ એહશું મન પ્રેમ. ૫ સ્નેહલ નયને જોયતાં, માંહોમાં તિહાં મિત્ર; ચિંતે કારજ એહનું, થાઓ મન પવિત્ર. ૬ કહે કુમર હવે મિત્રને, અહો દુર્જય ચિત્તચાર; રોકાતું પણ નહિ રહે, જેહશું સ્નેહ વિકાર. ૭ ઘીર વીર કોટીર છે, સંસારે બહુ જa; પણ દુર્ધર મન વશ કરે, તે વિરલા જગઘન્ન. ૮ મન વિકલ્પના સિંધુમાં, જસ વિવેક વરયાન; સ્મરગિરિથી ભાગું નહીં, તે નર લહે બહુમાન. ૯ यतः-अहो आस्याआस्यं कटिरे नयने भालमरीरेः,
कपोलाभ्यां भद्रं शुकमुखिमिविघ्राणपुटकं; श्रवः पाली दोलाकिंलवपुरी बिंबाधरयुगः, किमन्यत्सर्वेपि प्रकृति सुभगास्त्ववयवा. १ સ્ત્રી મુખ લાવણ્ય ચંદ્રમા, દેખી પ્રેમજળ વૃદ્ધિ; તારુણ ગર્જાયે ન ભંજીએ, તે નર પામે સિદ્ધિ. ૧૦ તિહાં લગે લજ્જા વિનય યશ, તિહાં પુરુષારથ હૃતિ;
કામ કટાક્ષ રમણી તણા, જિહાં લગે હૃદ ન પતંતિ. ૧૧ यतः-वामा वाममुखेंदुमंडललसल्लावण्यचंद्रातप,
प्रेखत्प्रेमपयः समुच्चयसमुत्फुल्लाधिकारोर्मिभिः; तारुण्योच्चरातौ विवेकवहनं मध्ये मनोब्धे द्रुतं, यस्माम्फुल्य न भज्यते स्मरगिरा स्तोकः सलोकः क्षितौ. १
આ શ્લોકનો ભાવાર્થ દસમી તથા અગિયારમી ગાથામાં છે. सन्मार्गे तावदास्ते प्रभवति पुरुषस्तावदेवेंद्रियाणां, लज्जां तावद्विधत्ते विनयमपि समाबते तावदेव; भूचापाकृष्टमुक्ताः श्रवणपथगतानीलपक्ष्माण एते, यावल्लीलावतीनां न हृदि धृतिमुखोनालपक्ष्माण एते. २ ૧. ચિત્તની ગતિ ૨. શિરોમણિ ૩. ઘન્ય ૪. જહાજ પ.તૂટ્યું
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ | ભાવાર્થ-જ્યાં સુઘી કાનપર્યંત લાંબા નેત્રરૂપ ઘનુષ થકી કાલા પીંછવાલા લીલા વાલી સ્ત્રીના કમલ સમાન નેત્રકટાક્ષ નથી પ્રાપ્ત થયા, ત્યાં સુધી મનુષ્ય સારા માર્ગમાં રહે છે, ત્યાં પર્યત ઇંદ્રિયોનો પરાભવ કરે છે, લજ્જા પણ ત્યાં પર્યત છે, વિનયનું પણ ત્યાં પર્યત આલંબન કરે છે, હૃદયને વિષે શૈર્ય પ્રમુખ પણ ત્યાં સુધી રહે છે.
તે ભણી હાં રહેવું નહીં, જિહાં સ્ત્રીજન બહુ આવત; એમ કહી ચૈત્યથી ચાલિયો, મિત્ર સહિત ગુણવંત. ૧૨ કુમર કરે આગે ચલો, થાયે છે ઉઅસુર; દૂરપ્રેક્ષણ સ્ત્રી લાભની, ઇચ્છા કાંઈ ન ભૂર. ૧૩ પુરપોલે જબ આવિયા, રથ પ્રાપ્તિને કાજ; પાછળ કોઈ દેખે નહીં, સખી કન્યા કોઈ દાસ. ૧૪ ચિત્તે ગુણચંદ્ર ચિંતવે, કેમ બહાં થાય વિલંબ; ભૂખ્યા કેરી આરતિ, ફળે ન તુરત હી અંબ. ૧૫
| ઢાળ આઠમી || (નદી યમુનાને તીર ઉડે દોય પંખીયા–એ દેશી) મિત્ર ઘરે મન ભાવ, જાણે કોઈ આવી મળે, એહવે એકણ પાસ મુરજ ધ્વનિ સાંભળે. કહે તવ કુમરને મિત્ર પ્રભો સુણ વિનતિ, એ નિસુણવે ગીત, હોયે મુજ મન રતિ. ૧ જોઈ એ સંગીત પછી રથ આપણે, જાઈશું મહારાજ મિત્ર એહવું ભણે; મિત્ર તણું મન રાખણ કાજ તિહાં ગયા, તાવત્ શ્રીચંદ્ર કીર્તિ સુણી વિસ્મય થયા. ૨ નૃત્ય કરે તિહાં નર્તકી કીર્તન તે કરે, ધ્રુવપદ શ્રીચંદ્ર નામ કહી મુખ ઉચ્ચરે; મન ચિંતે શ્રીચંદ્ર ઘણા છે નામથી, કોણ જાણે કોણ હેતે અછે કોણ કામથી. ૩ કાન ઘરી જવ ગીત સુપ્યું તવ હેજથી, લક્ષ્મીદત્ત સુત શ્રીચંદ્ર સલુણો તેજથી; ૧. દુઃખથી ૨. એક જાતનું ઢોલ
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ / ઢાળ૮
લક્ષ્મીવતીનો નંદન ભોગ નિદાન છે, જયવંતો તે આજ ચઉબુદ્ધિ નિદાન છે. ૪ તે સુણી કહે શ્રીચંદ્ર મિત્ર એ ઘર કેહનું, કોણ સજ્જન પરિવાર નિમિત્ત છે જેહનું; એટલે જોવા જાય બિઠું ઘર બારણે, સામો દીઠો શેઠ રહ્યો મત્ત વારણે. ૫ વરદત્ત નામે શેઠ દેખીને ઓલખ્યો, કહે કુમર તવ મિત્ર પ્રત્યે એ ચિત્ત લખ્યો; એ મુજ તાતનો વાણિજ્ય કારક શેઠનો, પુત્ર અછે તિહાં આવ્યો અમ ઘરે ઠેઠનો. જો જાણશે એ આજ તો આપણને રાખશે, તે ભણી ચાલો વેગે એ વિનતિ ભાખશે. ૬ કર ઝાલીને મિત્ર તિહાંથી નીકલ્યો, દ્વારપાલે કહ્યું સર્વ જઈ વરદત્તને મળ્યો; વરદત્તે તવ નિજ શેઠનો નંદન અટકળ્યો, પણ એ વાત અસંભવ મનમાં ખળભળ્યો. ૭ તે શ્રીચંદ્રને પાસ તુરગ રથ ભટ ઘણા, *સહસ ગમે પરિવાર નહીં કાંઈ મણા; તે એકલો કેમ હોય જઈને જોઈએ, વાત ન મળતી એહ એ સંશય ઘોઈએ. ૮ ચિંતિ આવે બાર જિસે તે ફરી ગયા, જાણી પાછળ થાય બેહુ નજરે થયા; ઓલખીયા તે કુમરને પદ પ્રણમી ઘણું, ભાગ્ય સંયોગે આજ દરિસ કહ્યું તુમ તણું. ૯ વૃષ્ટિ થઈ વિણ વાદળ કુસુમ વિણ ફળ થયું, જીવન દિન ઘડી આજ સમય સફળે લહ્યું; ભાગ્યવતી એ ભૂમિ જિહાં તુમ પાઉલાં, ઘરીએ હવે ઘરી પ્રેમ ઘરે મુજ આઉલાં. ૧૦ ૧. ઘોડા ૨. હજારોની સંખ્યામાં ૩. પગલાં
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ જે માહરે ઘર મંગળ ભવ્ય વધામણાં, તે સવિ તુમ પસાય લેઉં તુમ ભામણા; મુજને જાણી જાઓ આજ એમ કિમ હવે, એ સવિ દોલત દામ તમારા એમ કહીને સ્તવે. ૧૧ સેવકોપરિ સુપ્રસન્ન થઈ ઘર આવીએ, લઘુ સુતનો લેખ શાલ ઉત્સવ મન ભાવીએ; આવ્યા સહેજ સ્વભાવ હવે કરો મુજ કૃપા, દાક્ષિણ પ્રેમ ને ભક્તિ દેખી ઘરી મન ત્રપા. ૧૨ શેઠ ઘરે જબ આવીયા મિત્ર તે હરખીઓ, ગુણચંદ્ર કાર્ય વિલંબ લહીને પરખીઓ; કહે બાહેર રથ સારથિ છે તે આણીએ, તે કીધું તેણે તેમ પ્રસન્ન મન જાણીએ. ૧૩ ગ્રહગણમાં જેમ તરણિ તેજાલ નભોગણે, તેમ વ્યવહારમાં તેહ દીપતો સહુ ગણે; શેઠની પત્ની તામ વઘાવે મુગતા ફળે, દેતાં અઢળક દાન અવારિત નવિ ખલે. ૧૪ ભટ્ટલોક કહે સર્વ સભા ઘણી આવિયો, તગુણ ગીત ન ગાન બહુમાને ભાવિયો; એહવે શ્રી દીપચંદ્ર નરેશે નિજ સભા, પૂરી શેઠ સામંત પ્રમુખ વઘતી પ્રભા. ૧૫ વીણારવ ગંધર્વ કળામાં શિરોમણિ, સોળ સજ્જન પરિવાર વીણાદિક રવગુણી; * રાધાવેધ વિધાન પ્રમુખ પ્રબંધ ઘણા ગાય છે, અન્ય રાજકુમરની વિટંબણા થાય છે. ૧૬ આપ કર્યા જે ગીત અપૂર્વ ધ્વનિ મન હરે, મધુર ગુણે કરી સાર સુઘાને અપહરે; નવરસ ભાષા ભેદ રાગ બહુ શોભીએ, તાન તાલ લય મૂચ્છના વાજિત્ર થોભીએ. ૧૭ ૧. સૂર્ય ૨. વીણારવ એ ગાયક(ચારણ)નું નામ છે.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ / ઢાળ ૮
૧૦૧
નાદ છે પંચમ વેદ ભેદ એહના લહે, યોગી ભોગી સર્વ નાદે મન થિર રહે; તન મન કરી એકાગ્ર નિમેષ નયને કરી, ઉચ્ચ ગ્રીવ અતીવ આદર ચિત્તમાં ઘરી. ૧૮ સાંભળે સઘળા સભ્ય ભૂપ પૂઠે રહી, ચંદ્રવતી દેઈ આદિ તરુણ પ્રદીપવતી સહી; એમ નૃપની સવિ પરષદ મોદશું સાંભળે, એહવામાં સખી ચતુરા ચંદ્રવતીશું મળે. ૧૯ કહે સ્વામિની ઉદ્યાનમાં રમવાને ગઈ, ચંદ્રકળા તિહાં વાત સુણે જો જે થઈ; રૂપવંત ગુણવંત પુરુષ કોઈ આવિયો, જાણ્યો ન તાસ સરૂપ કુમરી મન ભાવિયો. ૨૦ એહવે આવી કોવિદા કહે તે પુરુષની, વાત નામાદિક સર્વ નાહીં કાંઈ જંખની;
છે “વિહારમાં તેહ કુમર જિન વંદતો, દીઠો રૂપ સરૂપ કલા ગુણ ચંદ તો. ૨૧ કહે રાજા સખી તેહ સુગુણ નર જાણીઓ, પુત્રી પ્રેમનો પાત્ર પર છે વાણીઓ; એ અજ્ઞાત કુલ શીલને કની કેમ દીજીએ, ક્ષત્રિય માંહે શોભા કહો કેમ લીજીએ. ૨૨ તોહે પણ દીપચંદ્ર નરેશ જણાવીએ, એમ કહી ગયા તે પાસે સર્વ સુણાવીએ; દીપચંદ્ર કહે તામ હસી સાઠમું જોઈ, નહીં ક્રીડાઘર શિશુનાં ધૂલિ ફરી ફરી હોઈ. ૨૩ એ પદ્મિની ગુણ અશેષ સકળ વનિતા વડી, ઇદ્રકમાત્ર વણિગને દેતાં શોભા શી સાંપડી; મન કેમ હોયે પ્રસન્ન એ વાત છે લાંપડી,
જો શુભગાંગ ગૃપ સુણશે તો વજાડશે ચાપડી. ૨૪ ૧. મંદિરમાં ૨.બાળકો ઘેલિના ઘર બનાવી રમે, તે તૂટે તે ફરી બનાવાય, તેવી આ વસ્તુ નથી. કન્યા એક જ વાર દેવાય.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ ચંદ્રકળા કેમ એહને વરશે જાણતી, સૂર્યવતીનો પુત્ર વિવાહ મન આણતી; તે તો મનોરથ સઘળા હૃદયમાં રહ્યા, જે કાંઈ કર્મ લખ્યા તે થાય ન જાય કોણે કહ્યા. ૨૫ જો એહવો સંયોગ કરીને તો યશ કિડ્યો, આપણને જગમાંહે મળશે જિસ્યો તિસ્યો; એમ કરતાં યથાશક્તિ સ્વયંવર મંડાવશું, રાજ્યપુત્ર કોઈ યોગ્ય વિવાહ કરાવશું. ૨૬ એહવે ચૈત્ય સમીપે સુચંદ્રકલા ભણે, સખી પ્રિયંવદા નામે જાઓ તે કિહાંઘણે; લહી તેહનો આદેશ જોઈ પુર પરિસરે, ઘર આપણ વન વાડી વાવિ સરોવરે. ૨૭ નવિ દીઠા તિહાં કોય મિત્ર કમર બિઠું, આવી એવી વાત જણાવી તે સહુ; નિસણી તેહ ઉદંત વિયોગ ભરી રડે, ક્ષીણ નિસાસા મૂકીને ઘરણી ઢળી પડે. ૨૮ હું નિર્ભાગ્ય શિરોમણિ આજ કિશ્ય કરશું હવે, એવો વર પામીને ખોયો તે દહે હવે; દુઃખપૂર મહમૂર તે એહવો ઊલટ્યો, જેણે કરી ગુણના દેશ વિવેક ગિરિથી લટ્યો. ૨૯ ગોત્રદેવી કુલદેવી કહો મુજ કિહાં ગઈ, સાર કરે નહીં કોય બેશુદ્ધિ તે ભઈ; ચૈત્યમાંહે જે મયૂર શકુન ને પૂતલી, પૂછે તેહની વાત જાણે થઈ વાઉલી. ૩૦ અરે શુક શુકી મેનાદિકને કહે મુજ પતિ, કેમ બોલાવ્યો નાહીં ન રાખ્યો કરી થિતિ; હવે માહરા કહો પ્રાણ કેણીપરે ઘારશું, કેહને દેખી આજ હૃદય દુઃખ વારશું. ૩૧ ઇહાં નહીં તુમચો વાંક એ વાંક છે મારો, મૂકી લજ્જા વિલગત તો શ્યો આશરો;
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
ખંડ ૨ | ઢાળ ૮
બહુલા એમ વિલાપ તે ચંદ્રકલા કરે, શ્ને ચિત્ત વનમાંહે હેવાન થઈ ફિરે. ૩૨ એહવે ચતુરા તામ આવી સઘળું કહ્યું, ઉચિત વરાદિ ઉદંત જે માતપિતા લહ્યું; વળી વિશેષ દુ:ખપૂરે મૂચ્છ પામતી, સખીએ કીથી સજ્જ વિયોગ મન લામતી. ૩૩ પ્રિયંવદાએ તુરત પિતુને દાખવ્યું, તેહવી લેઈ ઉસંગે સુતાને સુખ ઠવ્યું; રે વત્સ ઘર ઘીરજ ત્યજ ઉત્સુકપણું, થાશે સઘળું ભવ્ય મ કર મન દૂમણું. ૩૪ તું તત્ત્વજ્ઞ સુદક્ષ મહામતિ ઘીર છે, દુઃખ મ કર મન કાંઈ તું કોમલ વપુ અછે; તુજ વિવાહે સ્વયંવર ઇચ્છા અતિ ઘણી, જે છે તે તો જાણે શ્રી જ્ઞાનવિમલ ગુણના ઘણી. ૩૫
|| દોહા || એમ નિસુણી પુત્રી કહે, તુજ કુખિ ઉપ્પન્ન; સતીએ જે પતિ મન ઘર્યો, તેહી જ વરે ન અન્ય. ૧ વિસ્તર સ્વયંવર મંડપે, કોઈ ન માહરે કામ; વર શ્રીચંદ્ર જ માહરે, અથવા અનલનું ઠામ. ૨ પુત્રી નિશ્ચય એવો, જાણી ચંદ્રવતી માય; સુભટ પ્રત્યે એહવું કહે, વિનવો દીપચંદ્ર રાય. ૩ તેહિ જ વરને જોયો, જે મન પુત્રી બદ્ધ; અવર ન કોઈ સંભવે, એહ યથારથ લદ્ધ. ૪ કુમરી મૂર્ચ્યુન વિલપવું, ચતુરાએ કહ્યું સર્વ; દીપચંદ્ર રાજા પ્રત્યે, મૂકી મનનો ગર્વ. ૫ સભા વિસર્જી તુરતમાં, આવે ચૈત્ય મઝાર; ગાયન જન પ્રઘાન મુખ, અવર વળી પરિવાર. ૬ પ્રદીપવતી રાણી તિહાં, સખી તણે પરિવાર; આવી સવિને પૂછિયું, પણ નવિ દીઠ કુમાર. ૭
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
રાજ્યપંથ રાજા જુવે, પણ ખબર ન લાધી કાંય; એહવે ચંદ્રકલા સખી, કહે શુભ ચેષ્ટા થાય. વામ ચક્ષુ ફુકે ઘણું, સખી હર્ષનું ઠામ; મનવંછિત હોશે સહી, ટળશે ચિંતા કામ. તે સમયે કોઈ શુભ નરે, કહી કુમ૨ની શુદ્ધિ; રાજા આગળ અભિનવી, વરદત્ત ઘરે બહુ ઋદ્ધિ. ૧૦ રાજા શેઠ ઘરે ગયા, દેખી તિહાં શ્રીચંદ્ર; લાવણ્ય રૂપ ને કાંતિભર, અઘરીકૃત વર ચંદ્ર. ૧૧ શેઠે સિંહાસન રચ્યું, આવી બેઠા ભૂપ; દીપચંદ્ર નૃપ પદ નમે, ભેટ કરી અનૂપ. ૧૨ નૃપ ઉત્સંગે લીએ કુમરને, ઘરી પ્રમોદ અપાર; એ સંગતિ દોહિત્રનું, પૂરી પ્રેમ અવઘાર. ૧૩ ગુણચંદ્ર તિહાં કુમરનું, ચરિત્ર કહ્યું સુવિશેષ; વીણા૨વે પણ દાખિયું, કરી મનમાં ઉલ્લેખ. ૧૪ કહે ગાયન અમે ગાઈઓ, રાધાવેધ પ્રબંધ; તે એ શ્રીચંદ્ર જાણજો, ગુણમણિ કેરો સિંધુ. ૧૫ સુરગુરુ પણ નવિ કહી શકે, જસ ગુણ કેરો અંત; અર્થિપ્રાર્થિત સુરતરું, તિલકમંજરી કંત. ૧૬ अथ वीणारवगायनेन भणितं ( गाहा ) राहावेहविहीओ सअँवर वरिओय तिलयमंजरीओ; सव्व निव्व गव्वहरणो, वीरिक्को जयओ सिरिचंदो. १७ અર્થ-રાઘાવેઘ વિઘિથી સ્વયંવર મંડપમાં તિલકમંજરી જેને વરી, તે સર્વ રાજાઓનું ગર્વ હરનારો એવો વીરશ્રેષ્ઠ શ્રીચંદ્ર જયવંત વર્તો. II ઢાળ નવમી ||
૧૦૪
(રાગ કેદારો, રુમિણી રૂપે રંગીલી નારી—એ દેશી) એહ ચરિત્ર પવિત્રનો લાલા, કુમરને દેખી ઘામ; જોવા કારણ આવીયા લાલા, પ્રદીપવતી મુખ તામ; કુમરજી, રૂપે શિરોમણિ એહ. એ તો ગુણમણિ કેરો ગેહ કુમરજી ચંદ્રશું ચંદ્રકલાને નેહ કુમરજી; એ યુગતું છે સસનેહ કુમરજી; રૂપે શિરોમણિ એહ.
८
૯
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
ખંડ ૨ / ઢાળ ૯ તિહાં તે કુમરને દેખીને લાલા, સવિ પામ્યા તે પ્રમોદ; તે તો જાણે કેવળી લાલા, તે અનુભવનો મોદ. કુરૂ૦ ૨ હવે વરદત્ત શેઠ ભેટશું લાલા, લેઈ નૃપને પાસ; આવી કહે આજ માહરું લાલા, ભાગ્ય વધ્યું ફળી આસ. કુરૂ૦ ૩ સાહિબ ચરણની રેણુએ લાલા, પાવન કીધું ગેહ; એમ કહી જે ભેટશું કર્યું લાલા, તે શ્રીચંદ્રને દિયે ઘરી નેહ. કુરૂ૦૪ કહે નૃપ હવે શ્રીચંદ્રને લાલા, સુણી કુમાર કોટીર; ચંદ્રકલા ભણી લીજીએ લાલા, આવી યૌવન તીર.
એ પદ્મિની પદ્મ શરીર. કુરૂપ શુભમાંગ નૃપતિએ મોકલી લાલા, સકલ સામગ્રી મેલ; વિવાહ કારણ કુમરજી લાલા, કરો તેહનો ‘કર-મેલ. કુરૂ૦૬ કુમર કહે યુક્ત નહીં લાલા, અચરિજકારી વચન્ન; જો ફિરી ન કહું તો મારો લાલા, દોલાયીતું મન્ન. કુરૂ. કિહાં પૃથ્વીપતિ આનંદની લાલા, કિહાં હું તુમ દાસનો પુત્ર; સંયોગ સરિખો જોડીએ લાલા, શોભા હોય ઉભયત્ર. કુરૂ૦ ૮ વજ રત્નશું શોભિયે લાલા, સુવર્ણ મુદ્રિકા જેમ; પણ કાચ “ઉપલમાં જોડતાં લાલા, નવિ શોભીજે હેમ. કુરૂ૦૯ રત્નમાલા વાયસ ગલે લાલા, જેમ ન વિભૂષા થાય; કુજ ગલે મુક્તાવલી લાલા, તેમ અકુલી ઘર કની થાય. કુરૂ૦ ૧૦ પ્રાસાદને શિખરે રહ્યો લાલા, પણ કાક ન થાયે હંસ; નીચ રાજ્ય અભિસિંચિઉ લાલા, તેમ ઉચ્ચ ન થાયે વંશ, કુરૂ૦ ૧૧ દુષ્કલથી સ્ત્રી રત્ન તે લાલા, લીજે એ શાસ્ત્રની વાણિ; પણ સુકુલ સ્ત્રી દુકુલનરે જોડીએ લાલા, એહવી નહીંકિહાં વાણિ. કુરૂ૦ ૧૨ यतः-बालादपि हितं ग्राह्यं, अमेध्यादपि कांचनं;
नीचादप्युत्तमा विद्या, स्त्रीरत्नं दुष्कुलादपि. १ ભાવાર્થ-બાળકથી પણ હિતકારક વચન ગ્રહણ કરવું, અશુચિ પદાર્થમાંથી પણ સુવર્ણ ગ્રહણ કરવું, અને નીચ થકી પણ વિદ્યા ગ્રહણ કરવી તથા સ્ત્રીરૂપ રત્ન નીચ જુલમાં હોય તો પણ ગ્રહણ કરવું. ૧.શ્રેષ્ઠ ૨.કરમેલાપ, વિવાહ ૩. ડોલાયમાન ૪. પુત્રી પ. પથ્થરમાં શ્રી ૮)
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬.
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ તે ભણી સ્વયંવરે મેળવી લાલા, કીજે અતિહિ વિવાહ; એ વિઘિ છે રાજઘાનીનો લાલા, જેમ હોયે સવિને ઉત્સાહ. કુરૂ૦ ૧૩ વિનયવચન એમ સાંભળી લાલા, કહે દીપચંદ્ર નરેશ; એ ગંભીર ગુણથી લહું લાલા, નિરહંકાર નરેશ. કુ૩૦ ૧૪ લોભ લેશ દીઠો નહીં લાલા, રાજકનીને હેત; ઇત્યાદિક ગુણે જાણિયો લાલા, કોઈ ઉત્તમતા તવ ચેત. કુરૂ૦ ૧૫ કેઈક કુળથી નીચ છે લાલા, પણ ગુણથી છે ઉચ્ચ; કેઈક કુળ ઉંચા હુંતા લાલા, પણ ગુણથી હુએ નીચ. કુરૂ. ૧૬ તું તો ગુણ-કુળે ઉચ્ચ છે લાલા, દીસે છે પ્રત્યક્ષ; વ્યવહારી કુલ નીચ નહીં લાલા, તે તો દીસે શાસ્ત્ર સમક્ષ. કુરૂ૦ ૧૭ રૂપ કાંતિ પંડિતપણે લાલા, તુમ સરિખા નહીં કોય; નજરે ફરી ફરી જોયતા લાલા, ઇહાં અસહૃશ્ય નહીં કોય. કુ0રૂ. ૧૮ નીચ વખાણ્યો શિર ઉચ્ચ ઘરે લાલા, શરટ પરે વિકરાલ; ઉચ્ચ વખાણ્યો નીચું જોયે લાલા, લજ્જા-નામિત ભાલ. કુરૂ. ૧૯ यतः-वाजिरासभवत् व्यक्तं तत्स्वयं बुध्यते बुधैः;
काकोऽहमिति जल्पन् च, हंसः किं वायसो भवेत्-१
ભાવાર્થ-ઘોડાનું અને ગધેડાનું સ્પષ્ટપણું ડાહા પુરુષો તો પોતાની મેળે જ જાણે છે, અને હું કાગડો છું એમ કહેનાર હંસ કોઈ દિવસ કાફ હોય? નહીં જ હોય. તે માટે મનોરથ અમ તણા લાલા, પૂરો ઇહાં ન વિચાર; એહ વિવાહ હર્ષે કરી લાલા, ભણવો ઇહાં ૐકાર. કુરૂ૨૦ એમ કહે પણ ઇચ્છે નહીં લાલા, ન વદે લાજથી વયણ; એમ જાણી સવિ આવિયા લાલા, શેઠ તણે ઘર સયણ. કુરૂ૦ ૨૧ તદનંતર વર યુગતિશું લાલા, ભોજન વિઘિશું સર્વ; ન્દવરાવી જમાડીયા લાલા, પહેરાવી વળી સર્વ. કુરૂ. ૨૨ ચંદનમાળે શોભાવિયા લાલા, રાખ્યા હઠ કરી તેહ, ઊર્ધ્વ ભૂમિ ચિત્રમંડપે લાલા, બેસાડે સવિ નેહ. કુરૂ૦ ૨૩
૧. કાંચીડો ૨. લગ્નથી નમેલું
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ / ઢાળ ૯
૧૦૭
એહવે દીપવતી તણા લાલા, સુત વરચંદ્ર કુમાર; વળી પદ્મિનીનો બંઘુ છે લાલા, જે. વામાંગ કુમાર. કુરૂ૦ ૨૪ સર્વ મળ્યા તિહાં એકઠા લાલા, નર્મ વચન કહે તામ; કહે વિવાહની યોગ્યતા લાલા, ઇહાં નહીં વિલંબનું કામ. કુરૂ. ૨૫ દુઘમાંહે જેમ શર્કરા લાલા, જેમ નાગવલ્લી પંગ વૃક્ષ; કલ્પવલ્લી કલ્પદ્રુમે લાલા, એ શોભા લહે દક્ષ. કુરૂ૦ ૨૬ તેમ તુમ યોગે પધિની લાલા, હોશે મહોદય યોગ; એહ કાર્ય કીઘે હુંતે લાલા, બીજા બહુ શુભ યોગ. કુરૂ ૨૭ કુમાર કહે એ સવિ ખરું લાલા, પણ હમણાં એ નહિ થાય; દિશિ જોવાને નીકળ્યો લાલા, વિણ પૂછ્યું માય "તાય. કુરૂ૦ ૨૮ વિનયી એ લક્ષણ નહીં લાલા, જિહાં નિજછંદે ચાલત; તે ભણી માનવને કહી લાલા, લજ્જાલુ કુલવંત. કુરૂ૦ ૨૯ લજ્જા ગુણની માવડી લાલા, લજ્જા ઋદ્ધિ નિદાન; લજ્જાહીન જે માનવી લાલા, નહીં તસ જ્ઞાન ન માન. કુરૂ૦ ૩૦ ચંદ્રવતી કહે તે ખરું લાલા, જે તમે બોલ્યા વયણ; એ તુમ કુલને ઉચિત છે લાલા, પરં તાત ભક્તિ પરવીણ. કુરૂ૦ ૩૧ પણ પૂર્વે ઉત્તમ જના લાલા, ભાગ્ય પરીક્ષણ કાજ; નીસરિયા છે પદપદે લાલા, તસ મળિયા છે ઘન રાજ. કુરૂ૦ ૩૨ તિહાં શું સવિ પૂછી ગયા લાલા, સર્વ છે ભાગ્યાધીન; પિતા તેહવોહિ જ રહે લાલા, પુત્ર હોયે જગત મુદિન. કુરૂ૦ ૩૩ કર્મ છે સહુનાં જુજુ લાલા, તે ભણી તુમે છો દક્ષ; જ્ઞાનવિમલ ગુરુ ભાગ્યથી લાલા, સંપદ મળે કેઈ લક્ષ. કુ૦૨૦ ૩૪
| | દોહા / સોરઠા || સોરઠા–ચંદ્રવતીનાં વયણ, સાંભળી ચિંતે ચિત્તમાં;
નૃપ રાણી માતા બહિન, કિમ ઉત્તર દિઉ એહમાં. ૧ તે હવે કહે અમાત્ય, શું દુષ્કર એહમાં અછે; ઘન વિવાહ ને રાજ્ય, ગૃહીને તો એ સઘળું રુચે. ૨ ૧. તાત, પિતા ૨. સ્વચ્છેદે
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ અમને કહેજો કોઈ, એહવું તો હોશે લિયાં; ભરિયાં ભરે સહુ કોઈ, ન હોયે રેવા મથલે. ૩ કહે હવે ચંદ્રકુમાર, જગ સઘળો સરિખો નથી; જે લઘુકર્મા સુઆચાર, તેહને શું અધિક સંતોષથી. ૪ કહે વામાંગ કુમાર, એહ વિવાહને માનશે; પણ વિવેકને માન, દેખીને વળી જાણશે. ૫ અહો અહો કુમાર વિવેક, રાજ્યકનીયે નિરીહ છે; ભોગ મળે તો યોગ, વાંછે તે વિરલા અછે. ૬ છતા ભોગને ઠંડી, યોગ ગ્રહે ઘીરજ ઘરી; કોઈ અછતા ઇચ્છતિ, કર્મદિશા જસ આકરી. ૭ જે સંતોષ સમાધિ, સુખ આગલ ઉપમ નહીં; ભવસુખ તે તૃણ માત્ર, ઉત્તમ તે ઇચ્છે નહીં. ૮ કહે શ્રીચંદ્ર સુકુમાર, રાજ્ય કુમર છો જગતિલા;
હૃદયે કરો વિચાર, કહો કુણ ગુણ વાણિજ્ય ભલા. ૯ દોહા-વણિક વછૂટી નિજ ઘરે, કરે રંઘનાદિક કર્મ;
ક્ષત્રિય કુળની ઉપની, રાજ્ય સુતાને સુશર્મ. ૧૦ કિહાં ઘર નરપતિ કુલ તણું, કિહાં વણિક કુલ નીચ; તુમ મનમાં નથી આવતું, પણ ન મળે એ સંચ. ૧૧ તુમો સવિ કન્યા પક્ષનાં, હિતચિંતક છો ભાય; પણ એ વણિક તણે ઘરે, શી પરે સુખિણી થાય. ૧૨ જો એવો યોગ મુજને, વિધિ જો મેલણ હાર; તો શ્યાને વણિક કુલે, દેવત મુજ અવતાર. ૧૩ ઇમ નિજ વયણની ચતુરતા, કરી કરાવે મૌન; સઘળી દેખીને થઈ, ચંદ્રકળા હદિ દૂન. ૧૪ આંસ ઝળઝળીયાં ભરે, જિમ જલથલ ગત મીન; ચંદ્રકલા થઈ બીજની, દીન વદન ચિંતાતુરી, ખેદ ઘરી હોઈ ખીણ. ૧૫ ૧. રાજપુત્રીથી ૨. દુલહન, પુત્રવધૂ ૩. આપત
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ | ઢાળ ૧૦
૧૦૯
|| ઢાળ દશમી ||. | (દેશી જતિની, વતની મનસા જે આણી–એ દેશી) થઈ દીન તે પુત્રી જાણી, ચતુરા ભાષે જઈ વાણી; તવ પ્રદીપવતી તેડાવે, ઉસંગ ઘરીને લડાવે. ૧ કહે પુત્રી તેં ભલો કરિયો, ગુણ લક્ષણે વર એ વરિયો; ઘન્ય તાહરી એ ચતુરાઈ, મન ખેદ ન કરજે બાઈ. ૨
દોહા ઉત્તમ જે કારજ કરે, તે વિવેક બહુમાન; જિહાં જિહાં જોડો સંપજે, તેહિ જ કરે નિદાન. ૩
ચાલ વરદત્ત કહે હવે વાલી, તુમ્હ દીપતું અંગ નિહાળી; કોઈ ક્ષત્રિય તેજ જણાવે, અમ મનમાં અવર ન આવે. ૪ કોઈ યદ્યપિ કર્મને ભોગે, હુઓ વળી વણિક કુલ યોગે; તો શું કિશ્ય હીણ લાગે, વિવાહ છે ગુણને રાગે. ૫ જો છે નિજ મનડું રાજી, તો શું કરે લોક ને કાજી; અમો જાણી વણિકની જાતિ, દીથી કન્યા ભલી ભાતિ. ૬
દોહા જેહને જે મનમાં વશ્યો, પરણે તેહિ જ કંત; એક વાર કન્યા દિયે, એક વાર વદે સંત. ૭ એ કન્યા વિવાહથી, હોશે અનેક વિવાહ; રાજ્ય ઋદ્ધિ લહેશો ઘણી, નિશ્ચયથી ઉચ્છાહ. ૮
ચાલ નૈમિત્તિક વચન પણ એહવું, મળશે જ્ઞાનીના જેહવું; ઘણી સંપદ સુખનો મેલ, હોશે નિત્ય નિત્ય રંગરેલ. ૯ એમ નિસુણી શકુન ગ્રંથીબંધે, ગુણચંદ્ર મનમાં સંઘે; કુલ ગ્રામાદિક જે સર્વ, દાસીએ જણાવ્યું પૂર્વ. ૧૦ તે માટે કરગ્રહ માનો, વિવાહ ન હોશે છાનો; કોઈ પૂરવ ભવનો પ્રેમ, પ્રગટ્યો છે જાણ્યો નેમ. ૧૧
એ પદ્મિની જિનધર્મિણી, જાણે જિનવર વયણ; શ્રી સમ્યત્વે પવિત્ર છે, જિનપૂજાદિ પ્રવીણ. ૧૨
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ ૧૦
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ શુદ્ધ શીલ લીલાવતી, પંચપરમેષ્ઠી જાપ; કરતી ઘરતી ઘર્મ મને, કરે શાસ્ત્ર જબાપ. ૧૩ એણે જે મનમાં ઘર્યો, વરશે પણ એ હ; તે માટે અમે હા ભણો, જેમ અમ વાઘે નેહ. ૧૪
ચાલ શ્રીચંદ્ર વિચારે ચિત્તે, જો આવી મળ્યું એ નિમિત્તે; રાણીનું વચન ન ઠેલાય, કની પ્રેમ ન કહેણો જાય. ૧૫ કેતા મુખ દીજે જબાપ, એ તો લાગો હર્ષ સંતાપ; ન નિષેધું તેહિ જ માન્યું, એ ન્યાયે મનડું પિછાણ્યું. ૧૬ તેડી ચંદ્રકળા તે બેટી, સવિ લક્ષણ ગુણની પેટી; કહે વર ગળે વરમાળ ઠવીએ, મનોરથ સફળા મવીએ. ૧૭
દોહા કહેત ખેવ હર્ષે કરી, તેણે કીધું તતખેવ; માતા પૂઠે લાજ ઘરી, ઊભી રહે કરે સેવ. ૧૮ ચંદ્રને જોઈ ચકોરણી, મોરી મયૂરનું નૃત્ય; તેમ નિરખે આનંદશું, ચંદ્રકળા નિજ મંત. ૧૯ વિવાહ મંગલમાલિકા, પ્રગટી ઘરઘર ઘોલ; ઉત્સવ અતિથી આડંબરે, ચંદન છાકમ છોલ. ૨૦
ચાલ ચતુરાદિક સર્વ સાહેલી, હર્ષ જિમ મેહે ઢેલી; વરચંદ્રાદિક સવિ હરખ્યા, વામાંગ ઝુંપાદિક નિરખ્યા. ૨૧ હવે પાછલી રાત્રીને યામે, ઉઠ્યો કમર કાય મિષ તામે; જેહવે રથ પાસે આવે, નીચી ભૂમિ જાવાને ભાવે. ૨૨ તવ કહે ગુણચંદ્ર કુમાર, રાણીને એહ વિચાર; રથારૂઢ કુમર એ જાશે, જાણ્યું નહીં પડે પછતાશે. ૨૩
દોહા એમ નિસુણી ગુણચંદ્ર વચ, વામાંગાદિક રાય; ચતુરાદિક પરિવાર સવિ, આવે તેણે ઠાય. ૨૪ ૧. મયૂરી, મોરની
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
ખંડ ૨/ ઢાળ ૧૦
તદનંતર ચંદ્રવતી કહે, મરકલડું કરી હાસ; પૂછી જે કાંઈ કહો, અછે વિદ્યા અભ્યાસ. ૨૫ કહે કુમર મનમાં રુચે, તે પૂછો ઘરી ખંત; વિદ્યા અણ સંભારી થકી, જાયે જેમ અણહંત. ૨૬
ચાલ
ચંદ્રકળા સુણી કંત વયણા, કરી રોમાંચિત તનુ નયણા; ગુણ તેર તાંબૂલના બોલ્યા, નહીં સ્વર્ગમાંહે તે સોહલા. ૨૭ લઈ પાનનું બીડું હાથ, કહે કુમરને એ તાંબૂલ નાથ;
ગુણ કેતા એહના ભાખો, ગ્રહી બીડું હાથમાં રાખો. ૨૮ यथा
तांबूलं कटुतिक्तमुष्णमधुरं, क्षारं कषायान्वितं, वातघ्नं कफनाशनं कृमिहरं दुर्गंधनिर्नाशनं; वक्त्रस्याभरणं विशुद्धिकरणं कामाग्निसंदीपनं, तांबूलस्य भवेत् त्रयोदश गुणा स्वर्गेपि ते दुर्लभाः. १
___-तथा षस्वामिनेभिरिदं त्रयोदश गुणैर्युक्तं प्रसादिकृत ભાવાર્થ-તાંબૂલ કટુ, તિક્ત, ઉષ્ણ, મઘુર, ક્ષાર અને કષાય યુક્ત, વાત(વાયુ)તોડનારું, કફ હણનારું, કૃમિને નાશ કરનારું, મુખની દુર્ગઘીનો નાશકારક, મુખના આભરણરૂપ, મુખને શુદ્ધ કરનાર અને કામાગ્નિને પ્રદીપ્ત કરનાર, એમ સર્વ તેર ગુણ તાંબૂલમાં રહેલા છે, જે સ્વર્ગમાં પણ દુર્લભ છે. तथा अंतरंग बीटक कीदृशं इति पृष्टे
ચાલ કહે એ તો દ્રવ્યથી બોલ્યું, એ તો સઘળે દીસે સોહિલું; હવે અંતરંગ બીટક કહીએ, ચંદ્રકળાથી તેહનું લહીએ. ૨૯
દોહા
પ્રિયવચ નાગરવેલી દલ, શુદ્ધ પ્રેમ તે પૂગ; સમકિત ચૂર્ણ કપૂર ધૃતિ, સરુચિ નિર્જર સંયોગ. ૩૦ એહવું બીડું મુખ ઘરે, તસ સુગંઘ મુખ સાસ;
ખયન ખાસ થાય નહીં, જિનવર ધ્યાન ઉસાસ. ૩૧ ૧. પૂગી ફળ, સોપારી
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
कुमरीसंज्ञया चतुरा संख्या अंतरंगबीटक पृष्टः श्रीचंद्रः प्राहसंस्कृतभाषायाः काव्यं
सुन्नागपत्राणि मिथः प्रियं वचः, सत्प्रेमपूगानी सुदृष्टिचूर्णकः संतोषकर्पूरसुगं वर्त्तिकां, तथेदृशं बीटकमस्तु मे विभौ १ सत्यं वचो नागरखंडबीटकं, सम्यक्त्वपूगं शुभतत्त्वचूर्णकं स्वाध्याय कर्पूरसुगंधपूरितं, तदस्तु सख्यः शिवसौख्यकारकं २ ભાવાર્થ (૧) અન્યોન્ય પ્રિય વાક્ય તે રૂપ તાંબૂલ પત્ર, રૂડા પ્રેમરૂપ સોપારી, રૂડી સૃષ્ટિરૂપ ચૂનો, સંતોષરૂપ બરાસ કપૂર, રૂડા સંગરૂપ લવીંગ એવું મારે તાંબૂલ બીટક જોઈએ. (૨) સત્ય વચનરૂપ તાંબૂલ પત્ર, સમ્યક્ત્વરૂપ સોપારી, શુભ તત્ત્વરૂપ ચૂનો, સ્વાઘ્યાયરૂપ બરાસકપૂર, એવું તાંબૂલ હે સ્વામી! શિવસુખના કારણરૂપ છે.
ચાલ
વળી સખીને એણી પરે સૂચે, હવે સ્નાન તણા ગુણ પૂછે; કહે દશ ગુણ સ્નાનના કહીએ, વિવેક શાસ્ત્રમાં એહવા લહીએ. ૩૨ यतः-स्नानं नाम मनःप्रसादजननं दुःस्वप्नविध्वंसनं सौभाग्यायतनं मलापहरणं संवर्द्धनं તેનસઃ रूपद्योतकरं शिरः सुखकरं कामाग्निसंदीपनं स्त्रीणां मन्मथमोहनं श्रमहरं स्नानं दशैते गुणाः १ ભાવાર્થ-મનને પ્રસન્ન રાખનાર, માઠા સ્વપ્નનો નાશ કરનાર, સૌભાગ્ય કરનાર, મળનો નાશ કરનાર, તેજની વૃદ્ધિ કરનાર, રૂપને પ્રકાશ કરનાર, મસ્તકને સુખ કરનાર, કામાગ્નિને સંદીપન કરનાર, સ્ત્રીના મનને કામદેવ ઉત્પન્ન કરનાર તથા શ્રમને નાશ કરનાર, એ દશ ગુણવાલું સ્નાન કહ્યું છે.
ચાલ
અંતરંગ સ્નાન હવે દાખો, કહે શમરસ અમીજળ ચાખો; જેહથી વિષયપંક મળ જાવે, તૃષ્ણાનો તાપ ઉલાવે. ૩૩ વળી પૂછે ખીચડી ભેદ, ચતુરા કહે દાખો વેદ; દ્રવ્યે તો સહુએ જાણે, પણ ભાવે સ્વામી વખાણે. ૩૪ श्रीचंद्रः प्राह
દોહા ગુણ તંદુલશું નીપની, કરુણા દાલિ સંજૂસ; સમકિત ધૃતશું જિમીએ, તો ભાંજે ભવભૂખ. ૩૫
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ / ઢાળ ૧૦
૧૧૩
-
-
-
यतः-गुणतंदूलनिष्पन्ना, सन्मैत्रीदाली सुंदरा
सम्यक्त्वघृतसंपूर्णा, क्षिप्रं का भुज्यतामियं १ ભાવાર્થ-ગુણરૂપ ચોખા તથા સારી મૈત્રીરૂપ સુંદર દાલ તથા સમ્યક્ત્વરૂપ ધૃત કરી યુક્ત ખીચડીનું ભોજન કરવું. अथ कुमरीभ्रूसंज्ञया कोविदासख्या अंतरंगलपनश्रीभोज्ये पृष्टे कुमर आह
ચાલ લપનશ્રી જેહ ત્રિઘારી, અંગ અગ્રભાવ પૂજા ઘારી; નાનાવિઘ વગર ભારી, વિધિ રચનાએ એહ ઘારી. ૩૬ यतः-लपनश्री त्रिधा भक्ति,-श्चित्रभक्तिसुराजिता ।
सा नित्यं भुज्यमाना हि, तनुशोभां वितन्वतां ॥ ભાવાર્થ-ત્રણ પ્રકારની ભક્તિ, ચિત્ર વિચિત્ર ભક્તિએ કરી સુશોભિત, એવી લાપસી જમે છતે નિરંતર શરીર શોભાને વઘારે છે. अंतरंगगुलपर्पटिकाभोज्ये पृष्टे पुनः कुमर आह
ચાલ ગુલ પર્પટિકા કહો કેહી, જડ ભાવ ન લાથે જેહી; અનુકંપ ઉચિત કીર્તિદાન, એહના જિહાં ભાવ પ્રઘાન. ૩૭ અંતરંગે એહિ જ જાણો, મન કૃપણપણું નવિ આણો; એમ ભોજનની દુરસાઈ, નિત કીજે તેહી ભલાઈ. ૩૮ यतः-त्रिधा दानममानं यद्बहुमानेन संयुतं
गुडपर्पटिका तूर्णं, भुज्यतां प्रत्यहं सखे १ ભાવાર્થ-પ્રમાણ વિનાનું ત્રણ પ્રકારનું દાન બહુમાને સંયુત કરવું, તેરૂપ ગોલપાપડીનું હે સખી! પ્રતિદિન ભોજન કરવું. अथ वरदत्तादिकुमारे देवगुरुधर्मतत्त्वे पृष्टे पुनः कुमर आह
ચાલ શુદ્ધદેવ સુગુરુ શુદ્ધઘર્મ, ભાખો હવે તેમના મર્મ; જે વિણ બહુ ભવમાં ભમિયા, ભવ ઇણ વિણ એળે ગમિયા. ૩૯ વળી દોષ અઢાર ન દીસે, અતિશય ગુણ જાસ જગીશે; નિક્ષેપા ચારે સાચા, અવિતથ ચઉવિથ જસ વાચા. ૪૦ ઐલાક્યમીહિત હિતકારી, વર જ્ઞાન ને દર્શન ઘારી; વળી સકલ દેવનો દેવ, ભવ ભવ કીજે તસ સેવ. ૪૧
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ સમકિતયુત ઇંદ્રિય દામે, જિનતત્ત્વ તણો રસ કામે; પણ સમિતિ ગુમિ જે ઘારે, જે આપ તર્યા પર તારે. ૪૨ ષકાય તણા જીવ રાખે, જિનમારગ સૂઘો ભાખે; નહી મમતા સમતા વાસ્યા, એવા શુદ્ધ ગુરુને ઉપાસ્યા. ૪૩ વીતરાગ પ્રણીત હિતદાયી, મુનિ આદરે જેહ અમાણી; જે પ્રવચનને અનુકૂળ, દયા આણી વિનય છે મૂળ. ૪૪ દુર્ગતિ પડતાને ઘારે, દશવિઘ ક્ષાંત્યાદિક સારે; તે ઘર્મ કહીને સૂઘો, સુણી સઘળા જન પ્રતિબંધો. ૪૫ એ તત્ત્વત્રય જસ ચિત્તે, નિરુપાધિક અંતર વૃત્ત; તે ત્રિભુવન તિળક સમાન, નર કહિયે જસ મન એ ધ્યાન. ૪૬ એમ ચંદ્રવતી જે રાણી, તેમ પ્રદીપવતી ગુણખાણી; સવિ હરખ્યા સુણી તસ વાણી, જેમ સારંગ જેઠી પાણી. ૪૭ પ્રિયબોલા સખી હવે બોલે, કહો સ્વામિ કુણ તુમ તોલે; અંતરંગ ભોજન દેખાડો, અમને ભરપૂર જમાડો. ૪૮ હવે કુમર તિહાં વળી ભાખે, હિતકારક માયા રાખે; ચરમાવર્ત ને ચરમ જે કરણ, ભોજન મંડપ ચિત્ત ઠરણ. ૪૯ સામગ્રી શુભ બાજોઠ, સિંહાસન ચિત્ત અકુંઠ; ઉચિતાદિક ગુણ આંખ લિયા, ઉચ્છાહ સકળ જિહાં મળિયા. ૫૦ શુભરુચિ તિહાં થાળ વિશાળ, ગુણરાગ તે વાટિકા માળ; ગુરુજન તે હોયે હિતકારી, તિહાં ભોજનવિધિ કરે સારી. પ૧ પીરસે સમકિત સુખડલી, જેથી ભાજે ભવ દુઃખડલી; પરમાર્થ સંતવદળ દીઠાં, ગુણી સેવા શુભદળ મીઠાં. પર સુકુમાળપણું સુંઢાળી, જિનભક્તિ જિલેબી ભાળી; જે નિયમ તણો સાવઘાન, તે વિવિઘ જાતિ પકવાન્ન. પ૩ મોટું મન મોતીચૂર, પચખાણ કહ્યાં ધૃતપૂર; ગીત ગાન તે મીઠા મેવા, વચ વચ તેહના રસ લેવા. ૫૪ શ્રુતજ્ઞાન તણી જે લીલા, શાલિ દાળ શુભાશય પીળા; કરંબો કૃત કાર્ય વિવેક, હિત શિક્ષા ચમકા દેક. પપ
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ | ઢાળ ૧૦
૧૧૫
અનુભવરસ શીતળ પાણી, લેઈ પાવન થાઓ પ્રાણી; એણી પરે અંતરંગ જમાડી, તિહાં પૂરી સહુની રુહાડી. પક
હવે વામાંગાદિક કહે, કહો અંતરંગ વિનોદ; સારી પાસા સોગઠાં, સુણવાનો છે મોદ. ૫૭ ભવચોપટ ચોગાનમેં, થિતિસ્થાનક સમુદાય; રાગ દ્વેષ પાસા તિહાં, સોગઠ સોળ કષાય. ૫૮ કુમતિ કુઘરણીશું રમે, મદિયો આતમ રાય; કૃષ્ણ નીલ તોરે નહીં, વેશ્યા રંગ બનાય. ૫૯
એ રામત જીતે નહીં, ભવ પ્રપંચકો ખેલ; દાવ ન આવે પાઘરા, આતમ અનુભવ મેળ. ૬૦
ચાલ
ચારિત્ર ચોગાને આવે, સમતાશું સંગતિ લાવે; બાર ભાવના મૈત્સાદિક ચાર, સોળ સારી દાવ ઉદાર. ૬૧ જ્ઞાન દર્શન પાસા દોય, સીત પીત લાલ રંગ જોય; જીતે તવ ભવનો ખેલ, હોયે અનુભવશું રંગ રેલ. ૧૨ અવિરતિ મિથ્યાત્વ કષાય, પ્રમાદ ચોક ચોકડ એ થાય; ત્રણ્ય યોગ તે તે યુગ જાણો, દાવ બે રાગ દ્વેષ વખાણો. ૬૩ અજ્ઞાન તે એક કહીજે, ચોકાણું પણ તે લહીજે; ત્રણ દુગ એ પંચ લહીજે, એમ રામતનો રસ છીએ. ૬૪ એમ રામત જે રમી જાણે, જે અંતરભાવ વખાણે; તે કહીએ રંગ રસીલા, જિનમતના જેહ વસીલા. ૬૫
અપર પાઠ ચોવીશ દંડક દ્વાર સારી, ચોસઠ અનુભાગ વિચારી; શુભ અશુભ તણા જે ઠાણ, અધ્યવસાયે અહીનાણ. ૧૬ બેહુ છકે થાયે બાર, જે અવિરતિ કેરાં દ્વાર; બિઠું ચોકે હોયે આઠ, જિહાં વિરતિ તણા હોયે ઘાટ. ૬૭
૧. ચોપટ ખેલનારો ૨. ગોટી ૩. અર્થ– મોહમર આત્મારૂપી રાજા રાગદ્વેષરૂપી પાસાથી સોળ કષાયરૂપી સોગઠાથી કુમતિરૂપી ખરાબ સ્ત્રી સાથે સંસારરૂપી ચોપાટ રમી રહ્યો છે. કૃષ્ણ અને નીલ લેશ્યરૂપ કાલા અને નીલા ઘરમાં રાચી રહ્યો છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
શ્રી ચંદ્ર કેવલીનો રાસ
ગતિ આગતિ વચન ઉત્પાત, સારીની એ છે વાત; એહના છે અર્થ અનેક, લહિયે જો હોય વિવેક. ૧૮ સુણી ભાવ એહવા વારુ, કહ્યા કુમર તિહાં મતિ સારુ;
જે ગુરુમુખથી અર્થ ઘાર્યા, વળી અનુભવ જ્ઞાન વિચાર્યા. ૧૯ अथ पुनः कुमरं प्रति वरदत्त आहદોહા-સાત વ્યસન જે દ્રવ્યથી, તે દુઃખદાયક હોય;
પણ અંતરંગ જો વારિયે, તો પરમાનંદ હોય. ૭૦ ધૂત માંસ વેશ્યા સુરા, ચોરી ખેટક પરદાર; એકેકું સેવ્યું દીએ, નરક તણાં એ દ્વાર. ૭૧ એ તો જાતિ થકી ટળે, લજ્જાયે વળી જાણ; પણ અંતરંગ ન ટાળીએ, તો હોયે નરક નિદાન. ૭૨
છપ્પય 'કર્મપ્રકૃતિ એ ઘૂત, ખેલવું અહનિશિ વારો, પરપરિવાદ પીઠિ માંસ, મોહ મદિરાને ડારો; કુમતિવેશ સંયોગ, અદત્ત ચઉવિઘ તે ચોરી, આખેટક દુર્ગાન, આસપર તે પર ગોરી. એહી જ અંતરવ્યસન છે, અનાદિ દુઃખદાયકું; જ્ઞાનવિમલ ગુરુ વયણથી, લહીએ એહ ઉપાયકું. ૧
દોહા એણી પરે બહુવિઘ જ્ઞાનની, ચરચા કરે કુમાર;
જે જે ભાવે પૂછિયાં, તુરત કહ્યાં તેણી વાર. ૭૩ पुनः पृच्छति साधवः कीदृशाः सुखिनः इति पृष्टे कुमरः प्राहછપ્પય–ઘર્મ કહીને તાય, માય જસ ક્ષમા ભણીને,
ભ્રાતા સંયમ સાર, દયા જસ બહિન સુણીજે; સત્ય સુમિત્ર પવિત્ર, ભૂમિતલ પોઢીય સજ્જ,
ભોજન જ્ઞાન સુતત્ત્વ, દશોદિશ વસ્ત્ર સમજ્જા. વિરતિ નારી દીપક વળી, ચંદ્ર ચિહું દિશિ ઝળહળે; જ્ઞાનવિમલ ગુરુ સાઘને, સયલ કુટુંબ સાથે મળે. ૧
૧. શિકાર ૨. અર્થ-કર્મપ્રકૃતિરૂપ જુગાર, પીઠ પાછળ નિંદારૂપ માંસ, મોહરૂપી મદિરા, કુમતિરૂપી વેશ્યા, ચાર પ્રકારે અદત્ત તે ચોરી, દુર્ગાનરૂપી શિકાર, પારકી આશરૂપી પરસ્ત્રીગમન-એ અંતર વ્યસન છે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ | ઢાળ ૧૦
૧૧૭
નિજ ભુજ વર ઉપધાન, પવન અતિ વીંજણ ભાવે, ચંદ્રોદય આકાશ, વિપુલ જસ અંત ન આવે; મુક્તાફળ ઉપમાન, તાર માલા અતિ ફાવે, દિશિ કન્યા અનુકૂળ, સુપરે જસ વાય ઢોળાવે. ઋજુતા વિરતિ સુનારીશું, કરે કેલિ નિશદિન સતી; જ્ઞાનવિમલ કહે નૃપતિ પરે, સુખે સોવે છે યતિ. ૨ નયર વિવેક ઉદાર, સાર સમકિત દ્રઢ પાયો, નવતત્ત્વહ દરબાર, બોઘ મહેતો મન ભાયો; ઘર્મરયણ ભંડાર, દાન દમ ફળક નિપાયો, રથ સીલાંગ અઢાર, સહસ્સ સેના સમવાયો. આગમ નયની ગજઘટા, ધ્વજા મહાવ્રત લહલહે; નય કહે સમ સંતોષ પરિમલ, અંગે ચંદન મહમહે. ૩
આગમ પાઠ સુગીત, રીતિ તિહાં વંશ વજાવે, નાટક સયળ સંસાર, જીવ નટ નૃત્ય દિખાવે; વજુઈ મલ માન, તાન વળી લોભ જગાવે, નટનાયક તિહાં મોહ, હાવભાવ ભલા સુણાવે. એણી પરે ઋષિ રાજા સદા, જોયે તાન ઉલટ ઘરી; જ્ઞાનવિમલ મુનિરાજની, કીર્તિ ચિહું દિશિ વિસ્તરી. ૪ કષ્ટ લહે કેમ એહ, જેઠ એના પરવરિયો, શ્રીજિનવરની આણ, છત્ર શિર ઉપર ઘરિયો; પહેર્યો શીલ સન્નાહ, તેગ સંવેગ કર લીધો, જિન ઉપદેશ સુચક્ર, ઘરિ સવિ થયો સુપ્રસિદ્ધો. રાગ દ્વેષ દુશમન હસ્યા, હણી ચિંતા મન તણી;
જ્ઞાનવિમલ સુધા સાધુની, અછે એ પ્રભુતા ઘણી. ૫ अथ अंतरंगदीपालिका कीदृशी (शार्दूल०)
सद्ध्यानोज्ज्वलदीपकः विलसतन् स्वाध्यायमारात्रिकः शुद्धाहार सुभोजनः सुगुणवाक् तांबूलशोभाभृतः । अश्रीनिर्ममलक्ष्यपागमजजेष्टावनामोत्तरः शीलालंकृतभागमुद्भवतु वोऽर्हद्धर्मदीपोत्सवः ॥१॥
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ अथ श्रीचंद्रेण अंतरंगसाधुदीपोत्सवे उक्ते सति वारांगना नाट्यमध्ये तदेव गायन्नाह
LIL ઢાળ II
(મેરે પ્યારે રે એ દેશી) દુઃખહરણી દીપાલિકા રે લાલ, પર્વ થયું જગમાંહે, ભવિ પ્રાણી રે; જિન નિર્વાણથી થાપના રે લાલ, આજ લગે ઉચ્છાહ, મનોહારી રે.
સમકિતવૃષ્ટિ સાંભળો રે લાલ.૧ સ્યાદ્વાદ ઘર ઘોલીએ રે લાલ, દર્શનની કરો શુદ્ધિ ભ૦ ચારિત્ર ચંદ્રોદય ભલા રે લાલ, તે ટાલો રજની બુદ્ધિ. મસ. ૨ સેવ કરો જિનરાજની રે લાલ, દળ દોઠાં મીઠાશ; ભ૦ વિવિઘ પદારથ ભાવના રે લાલ, તે પકવાન્નની રાશિ. મ. સ. ૩ ગુણિજન પદની નામતા રે લાલ, તેહી જુહાર ભટાર; ભ૦ વિવેક રત્ન મેરાઈયાં રે લાલ, ઉચિત છે. દીપ સંભાર. મા
અનુમોદના તેલ સાર. મ. સ. ૪ સુમતિ સુવનિતા વાસીએ રે લાલ, મનઘર માંહે વિલાસ; ભ૦ વિરતિ સહેલી સાથશું રે લાલ, અવિરતિ અલચ્છી નિકાસ. મ. સાપ ઘર્મવાસના ચિત્તના રે લાલ, તેહિજ ભલા શણગાર; ભ૦ દર્શન ગુણ વાઘા બન્યા રે લાલ, સુઘા પર ઉપકાર. મ. સ. ૬ પૂરવ સિદ્ધકન્યા પખે રે લાલ, જાનઈયા હુઆ અણગાર; ભ૦ સિદ્ધશિલા વર વેદિકા રે લાલ, કન્યા નિવૃત્તિ સાર. મ. સ. ૭ અનંત ચતુષ્ટય દાયજો રે લાલ, સુઘા યોગ નિરોઘ; ભ૦ પાણિગ્રહણ જિનજી કરે રે લાલ, સહુને હર્ષવિબોઘ. મ. સ. ૮ એણિ પરં પર્વ દીપાલિકા રે લાલ, કરતાં કોડી કલ્યાણ; ભ૦ જ્ઞાનવિમલ ગુરુ સેવતાં રે લાલ, પ્રગટે સકળ ગુણખાણ. મસ. ૯ इति कुमरीप्रेरिताभिः पुनः कोविदादिभिः पृष्टे सति कुमर आह
ચાલ કહો કંદુકની હવે કિલા, અંતરંગ ભાવની લીલા; ત્રણ નર એક નારિ ઘંઘાતી, મોહ નૃપતિ તણા છે સાથી. ૭૪
૧. દીપક ૨. પક્ષે ૩. ક્રોઘ, માન અને લોભરૂપ ત્રણ નર અને માયારૂપ એક નારી-એ ચાર ઘનઘાતી કર્મ
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
ખંડ ૨/ ઢાળ ૧૦ ક્રોઘ માન લોભ ને માયા, ભવકુંડે જે જન આયા; ઉચ્છાળે અવિરતિ ગેડી, અજ્ઞાન દંડશું જેડી. ૭૫ પખે લીધા વિષ્ણુ પંખી, ભવ્ય અભવ્ય જીવ પક્ષી; દુર્વાસના વાય વંટોળે, તેહથી ભવકુંડમાં બોળે. ૭૬ હવે ચારિત્ર નૃપના સાથી, તે પણ ભવમાં રમે હાથી; દાન શીલ તપ ત્રિઢુ પુરિષા, ભાવના વનિતાને સરિખા. ૭૭ શ્રદ્ધા ગેડીશું ઉછાળે, સિદ્ધકુંડામાંહે ઘાલે; ભવ્યપ્રાણીએ પદ લીઘા, જે સમકિત ગુણથી સીધા. ૭૮ એમ રમત કરતાં જીતે, ભવ ભયના ભ્રમણ અતીતે; સુણી રામત એહવી વાત, સુણી સુખણી થઈ સખી જાત. ૭૯ એમ ગોષ્ટી કરી બહુ વાર, હરષ્યો સહુયે પરિવાર; સખી ચંદ્રકળાને ભાસ, શ્રીચંદ્રનો કેહવો પ્રકાશ. ૮૦ यतः-लक्ष्मी केलिसरोऽट्टहासनिचयो दिग्स्त्री वधू दर्पण
श्यामा वल्लि सुमंखसिंधु कुसुमं व्योमाब्धिफेनोद्गमः तारा गोकुल मुक्ति गौरनिगृहं छत्रं स्मरक्ष्मापतेश्चंद्र श्रीसकलश्चिरं विजयतां ज्योत्स्ना सुधावापिका १
ચાલ
એમ નિસુણી કળાની વાણી, મનમાં હરખ્યા ગુણી પ્રાણી; કહે કુમર હવે તમે દાખો, ચંદ્રકળાનું વર્ણન આખો. ૮૧ તતઃ કુમાર: પ્રહ-(શાર્દૂ૦)
ॐकारो मदनद्विपस्य गगनक्रोडस्य दृष्ट्रांकुरः तारामौक्तिकशुक्तिरंधतमसस्तंबेरमस्यांकुशः शृंगारार्गलकुंचिकाविरहिणी मानच्छिदां कर्तरी संध्या वारवधूनखक्षतिरियं चांद्रीकला राजते १
ચાલ ચિત્ત ચમકી કહે સવિ તિહાર, ભલો યોગ મળ્યો અનુકાર; પંડિત ગુણથી કુલ જાણ્યું, અનુપમ છે એમ પિછાણ્યું. ૮૨ એમ કરતાં રયણી વિહાણી, કર જાલીને લાવે તાણી; તવ શેઠ કહે એમ વાણે, નહીં આવે કુમર એ પ્રાણે. ૮૩
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦.
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ અમ ઘર દેવપૂજા કરશે, નિયમાદિક સવિ અનુસરશે; નહિ જોરનું ઇહાં છે કામ, મહોટા રહે જેમ મન ઠામ. ૮૪ એમ નિસુણી શેઠ ઘર પહોતા, ચંદ્રકળા સાથે ગહગહતા; એહ ઢાલમાં અંતરંગ વાત, કહે જ્ઞાનવિમલ સૂરિ વિખ્યાત. ૮૫
દોહા | સોરઠી II સોરઠો–હવે દીપચંદ્ર નરસ્વામિ, પૂછે ગણકને તેડીને;
લગ્નવિવાહને કામ, શુભ દિન દાખો જ્યોતિષી. ૧ દોહા-કહે ગણક પ્રભુ સાંભળો, શુદ્ધ લગ્ન છે કાલ;
દીપચંદ્ર કહે કેમ મળે, સામગ્રી તતકાળ. ૨ કેમ શુભગગ નરેસરુ, આવે એતા માંહ; એ તો લગ્ન ન સંપજે, દિન જુઓ અવર ઉચ્છાહ. ૩ નિમિત્તજ્ઞ કહે તે ખરું, એહવું લગ્ન ન કોય; ‘રાઘમાસ સીત પંચમી, બહુરેખા શુભ જોય. ૪ દોષ કોય નવિ એહમાં, જોતાં વિશ્વાવીશ; એ સાચવતાં આપણી, વઘશે અધિક જગીશ. ૫ તે માટે એ સાઘીએ, કરજો પછે વિસ્તાર; ઉત્તમને શુભપ્રકૃતિથી, નિત નિત મંગળ ચાર. ૬ તેહ વયણ અંગીકરે, દીપચંદ્ર નરનાથ; સવિ સામગ્રી મેળવે, હર્ષિત થયો સહુ સાથ. ૭ મુજ પુત્રી પુરવાસ છે, શેઠ મુખ્ય તસ નંદ; તે મુજ પુત્ર સમો ગણું, પામું અધિક આનંદ. ૮ શ્રીચંદ્ર કુમર પાસે રહી, પ્રદીપવતી પણ એમ; ચિંતી બહુ ઉત્સવ કરે, પુત્રી પુરને પ્રેમ. ૯ સત ભૂમિ આવાસ જે, શણગારે ઘર હટ્ટ; ઠામ ઠામ વિવાહનાં, મંડાણા ગહગઢ. ૧૦ નિજ ભૂષણથી શોભિયે, તનુછબી અધિક પ્રભાવ;
ઓછાને શોભા કરે, તે તો કૃપણ સ્વભાવ. ૧૧ ૧. જોષી ૨. મુહૂર્ત ૩. વૈશાખ સુદી પંચમી ૪. અંગીકાર કરે
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ / ઢાળ ૧૧
તેણે દિન શુભ ખિ યોગ શુભ, વાર લગ્ન સવિ સૌમ્ય; વર્ણક ઉદ્વર્ણક વિધિ, પ્રારંભ્યા સવિ હર્મ્સ. ૧૨ મંગલધવલ ધ્વનિ બહુ, વાજે મંગળ તૂર; દિશિમંડળ બહેરું કર્યું, દિનકર અધિક સનૂર. ૧૩ II ઢાળ અગિયારમી II
(ટુંક અને તોડા વિચે હો, મેદીનાં દોયે રુંખ, મેંદી રંગ લાગો—એ દેશી) બંઘુર સિંઘુર ઉપરે રે, ચઢિયા ચંદ્રકુમાર, સુંદર સોભાગી. બંદીજન જય જય ભણે રે, આવે મંડપ બાર. સુંદર સોભાગી. લય લાગી તેણે તાન, વારુ વડભાગી. દિયે દિયે અઢળક દાન, સહુ હોયે ૨ાગી. ૧
સુજગીશ. સું॰ ૨
ચતુરંગ સેનાયે પરવર્યા રે, નાટિકબદ્ધ બત્રીશ; સું લગ્નોદય વેળા સધિ રે, હથલેવે ચંદ્રકળા કર મેળવે રે, શ્રીચંદ્રકુમ૨ને મંગળ ચારે વરતીયાં રે, વરતી જય જય
વિધિનું ઉત્કૃષ્ટ ઉત્સવે રે, થયો દીપચંદ્ર નૃપ પણ કરે રે,
૧૨૧
વિષવાદ; સું
તેણે સમયે સુખીયા સહુ રે, નહીં કેહને કરમોચન વેળા દીએ રે, ગજ તુરંગ પ્રાસાદ. સું॰ ૪
૧. મહેલ ૨. શ્રેષ્ઠ હાથી
શ્રી ૯
પાણ; સું વાણ. સું॰ ૩
વિવાહનો
પૂર્યા બહુ સંબંધી નૃપ
શ્રીચંદ્રવિવાહ; સું॰ ઉત્સાહ. સું॰ ૫
રુખ્ય સુવર્ણ રત્નાદિકે રે, યથાશક્તિ બીજા દીએ રે, ઘરણંદ્રે આપ્યો અછે રે, અતિ બહુમૂલ્ય જે ચંદ્રવતી પણ તે દીએ રે, દિવ્યપ્રભાવ પદ્મિની ભાઈ વામાંગ છે રે, તેણે દીધું બહુ સિંહપુરથી જે આણિયો રે, જે જે વસ્તુ છે પ્રત્યેકે પંચ વર્ણનાં રે, અશ્વ રથ ને શ્રીક૨ી ભૂષણ મુદીકા રે, સિંહાસન બહુ મુકુટ ઓશીશાં ચંદ્રુઆ રે, હેમ ચોલ ને થાલ; સું ઘર વળી તુંગ વિશાળ. સું॰૧૦
શય્યા સવિ સાજે સજી રે,
ઘનકોષ; સું સંતોષ. સું॰ ૬
હાર; સું ઉદાર. સું॰ ૭
દ્રવ્ય; સું ભવ્ય. સું॰ ૮
પથંક; સું અંક. સું॰ ૯
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
નામ. સું॰ ૧૭
ધ્વજ છત્ર તોરણ દીપિકા રે, કુંભાદિક સવિ રાછ; સું કુંત્ત ખડ્ગ ઘનુ શર મુખા રે, શસ્ર લોહનાં રાચ. સું૦ ૧૧ ભૂષણ સઘળી જાતિનાં રે, નીસાણાદિ અનેક; સું પ્રત્યેકે પંચ પંચ શતા રે, દીધાં ધરી વિવેક. સું॰ ૧૨ ૨ાજ સપ્તાંગ વળી આપિયાં રે, સખી સહેલી થાટ; સું ચતુરા કોવિદા પ્રિયંવદા રે, આનંદાદિ સુઘાટ. સું૦ ૧૩ બહોંતેર સખી સાભરણશું રે, આપી સેવા કાજ; સું બત્રીશ પાત્ર બન્નેં અતિ ભલા રે, શોલસ નાટક સાજ. સું॰ ૧૪ વળી શુભગાંગ નૃપ આવીને રે, દેશે દાયજો જેહ; સું સાર સાર જે વસ્તુ છે રે, દીધી તે ઘરી નેહ. સું॰ ૧૫ હવે પ્રભાતે ગજ બેસીને રે, જાયે નગરી માંહિ; સું વિવિધ ઉત્સવ કરતા થકા રે, જેમ હિર નંદનવન માંહિ. સું॰ ૧૬ એહવામાં એક જે થયું રે, નિસુણો થઈ સાવધાન; સું કનકદત્ત વ્યવહારિયો રે, રૂપવતી કની થઈ શ્રીચંદ્ર અનુરાગિણી રે, કહે જનકને મેં મને શ્રીચંદ્રને વર્ષે રે, અવરને વરવા પિતા કહે સુણ બાલિકા રે, તું દીસે છે શું તેં પુરમાં નથી સુણ્યું રે, એહનું અંતર પદ્મિની કન્યા પરણવા રે, રાજાદિક મળી અત્યાગ્રહથી મનાવિયો રે, ખટયામે તે તુજ સિરખીની વાતડી રે, તે ન ધરે નિજ કાન; સું તો આશા શી તેહની રે, ન કરીશ મનમાં માન. સું૦ ૨૧ એમ પિતા વયણાં સાંભળી રે, ચિંતાતુર તવ થાય; સું ઘર વાતાયનમાં રહી રે, કલ્પે કોઈ એઠા માંહે આવતાં રે, દીઠા શ્રીચંદ્ર કુમાર; સું ગોખ તળે જવ નીકળ્યા રે, ગાજંતે પરિવાર. સું॰ ૨૩ ‘ભૂર્જપત્રમાંહે લખી રે, વીંટી કુસુમચી માળ; સું મેળે તેમ જેમ દંપતી રે, આગળે પડી રસાળ. સું॰ ૨૪ ૧. ભોજપત્ર (લખવા માટે વપરાતાં એક ઝાડના પાંદડાં) ૨.ફૂળની માળામાં વીંટાળીને
ઉપાય. સું૦ ૨૨
૧૨૨
એમ; સું નેમ. સું॰ ૧૮
મૂઢ; સું ગૂઢ. સું॰ ૧૯
સર્વ; સું પર્વ. સં ૨૦
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩
શેલ જમીડિયા ભજન વિધિ ૧ લી. સુંઠ ૨૬
ખંડ ૨/ ઢાળ ૧૧ ઊંચું જોયું એટલે રે, દીઠી કન્યા રહી ગોખ; સું
અનુરાગિણીએ જે લખ્યું રે, ભાવ જણાવી જોષ. સુંઠ ૨૫ હવે તેણે જે કાવ્ય લખ્યું તે કહે છે. તથાતિ
निरर्थकं जन्म गतं नलिन्या, यदा न दृष्टं हि सुधांशुबिम्बं उत्पत्तिरिंदोर्विफला च येन, स्पृष्टा प्रफुल्लानलिनी करैस्वैः १
ભાવાર્થ-નલિની (કમલ)નો જન્મ વ્યર્થ છે જો તેણે ચંદ્રબિંબનું દર્શન ન કર્યું. તેવી જ રીતે ઇંદુ (ચંદ્ર)ની ઉત્પત્તિ વિફળ છે જો તેણે પોતાની કિરણોના સ્પર્શથી નલિનીને વિકસ્વર ન કરી. વાંચી ભાવિ નિજ મને રે, ચંદ્રકળા કર દીઘ; સું ઠામ ઠામ દાન દેયતા રે, શોભા યશ સવિ લીઘ. સુંઠ ૨૬ નિજ ઉતારે આવિયા રે, ભોજન વિધિ કરી ખાસ; સું - નગર લોક જાડિયો રે, તે દિન ભક્તિ વિલાસ. સં. ૨૭
શેઠ સુતાએ મોકલી રે, સખી એક તસ પાસ; સું ચંદ્રકલાએ કહાવિયું રે, આગળ પહોંચશે આશ. હું ૨૮ હમણાં તો અવસર નથી રે, એમ કહી વાળી તેહ હું એહવે ઘીર પ્રધાનજી રે, આવી મળ્યા ગુણગેહ. સું૨૯ કહે તિલકપુર આવવું રે, વિવાહ કરણને હેત; સું તિલકમંજરી દીન છે રે, રાધાવેધ સંકેત. હું ૩૦ કહે શ્રીચંદ્ર હવે ઘીરને રે, તે જાણે સવિ તાત; સુંવ હું કાંઈ જાણું નહીં રે, આણા વિણુ નવિ થાત. ૩૧ વીણારવ ગુણીજન કહે રે, ગાઉં તુમ ગુણ ગીત; સું કુમાર કહે હમણાં નહીં રે, ગાયન સમય સુવિનીત. સું એમ કહીને બીજે દિને રે, ચાલ્યા ચતુર કુમાર; સું સુસરે આવતા રાખીએ રે, પણ ન રહ્યા તેણીવાર. સું૩૩ ગજ મૂક્યા સવિ તિહાં કણે રે, અવર સવે લીએ સાથ; મુંo ચાલે મહાલે મોજશું રે, રાજાદિક ગ્રહી હાથ. સુંઠ ૩૪ માર્ગ ઘણો ઉલ્લંઘતા રે, સુખીયા સઘળા લોક; સું જ્ઞાનવિમળ સૂરિ એમ કહે રે, પુણ્ય સઘળા થોક. સું૩૫
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ | દોહા II. નૃપપુર જન જે આવિયા, બોલાવણને કાજ; પાછા વાળે તેહને, કરી પ્રણામ સવિ રાજ. ૧ વિનય ભક્તિ ગુણ દેખીને, રંજ્યો સવિ પરિવાર; આંસુ ઝળઝળિયાં ભરે, જોઈ ફરી વારોવાર. ૨ ગુણીના ગુણ જે ચિત્ત વસ્યા, તે વીસરે ન કિવાર; સંભાર્યા ઘાર્યા ઘણું, શ્વાસમાંહે સો વાર. ૩ શીખ દિયે કન્યા પ્રત્યે, વઘુયોગ્ય હિત વયણ; આલિંગન ભીડી ભણે, નીર ઝરંતે નયણ. ૪ રાજા દીપ પ્રદીપવતી, માતા આપે શીખ; યોગ્ય વધૂને જે ઘટે, ચંદ્રકળાને પેખ. ૫ यतः-अभ्युत्थानमुपागते गृहपतौ तद्भाषणे नम्रता,
तत्पादार्पितदृष्टिरासनविधिस्तस्योपचर्या स्वयं, सुप्ते तत्र शयीत तत्प्रथमतो, मुंचेच्च शय्यामिति,
प्राच्यैः पुत्रि निवेदिताः कुलवधूसिद्धांतधर्मा अमी. १ ભાવાર્થ – પોતાનો સ્વામી આવે ત્યારે સામું ઊભું થવું, સ્વામી સાથે બોલવું પડે ત્યારે પતિના ચરણની સામું જોવું, પોતાની મેળે તેની સેવા કરવી, પતિ સૂએ તે પછી સૂવું, સ્વામી ઊઠે તે પહેલાં ઊઠવું, આ કુલવધૂના ઘર્મ જાણવા.
શિશ સમર્પ સર્વને, ચાલ્યા બેહુ દલ તામ; મારગ સીંચ્યો આંસુએ, જાતે વળતે ઠામ. ૬ વરદત્તને પણ વાળીઓ, પ્રીતિદાન બહુ દેહ; નિજ ઘરની પરે તેહને, સંતોષી સસનેહ. ૭ સહુને પાછા વાળીને, પિતા મિલન ઉમાહ; ચાલ્યા ચૌપ કરી ઘણું, જોતા કૌતુક રાહ. ૮ ઘીરસેન સેના અછે, તે ચાલે છે મંદ; ગુણચંદ્ર તેહને રાખવા, સાથે ઠવ્યા અમંદ. ૯ શ્રીચંદ્ર રથે બેઠા ઘણું, વાયુવેગ પરે જંતિ; તેહિ જ દિન નિશિ પામિયા, શ્રીપુર નયર મહંત. ૧૦
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ / ઢાળ ૧૨
૧૨૫ રથ મૂકીને તિહાં કણે, ગયા નિજ ગેહ મઝાર; માત પિતા પદ પ્રણમિયા, હર્ષ આંસુ જલ ઘાર. ૧૧ પિતર કહે તુમને થયા, દિવસ પંચ સુણ પુત્ર; તે પંચ વરસ સમા થયા, સુણ અમચા ઘર સૂત્ર. ૧૨ એટલા દિન સુખમાં ગયા, કિંવા ઇચ્છાચાર; અથવા હઠ કરી રાખી, કિણહી રાજકુમાર. ૧૩ કહે શ્રીચંદ્ર તુમ મહિમથી, સઘળે લહ્યો સુખ ચયન; જય સૌભાગ્ય ને લાભ બહુ, પાગ્યે આદર અયન. ૧૪ ક્રીડા કરતાં મુજ મળ્યો, વરદત્ત તુમચો મૃત્ય; લેખશાળ ઉત્સવ હતો, તસ ઘરે બહુ પરે નૃત્ય. ૧૫ હઠ કરી મુજને રાખીઓ, આજ લહી આદેશ; આવ્યો તુમચા પદ નમ્યા, કહ્યો એમ સંદેશ. ૧૬ પિતા સુણી તે હરષિયા, નિસુણી એહ ઉદંત; કહે સુત તાહરું ચરિત્ર સવિ, સુણ્ય પ્રતાપસિંહ ભૂકંત. ૧૭ રત્નપુરો તુજને દીયો, કરી મોટો સુપસાય; તેહ ભણી શુભલગ્ન દિને, પ્રણમો ભૂપતિ પાય. ૧૮
| II ઢાળ બારમી . (વીંછીયાની દેશી તથા મહારા પ્રાણપ્રિયા રે પાસજી–એ દેશી) હવે માતા નિજ વસ્ત્રાંચલે, પ્રમાર્જ શિશુનું અંગ રે; કહે ભામણડાં લિઉં તાહરા, તુજ હોજો સુખ અભંગ રે. ૧ મનમોહન જીવન માહરા, કુંઅરજી પ્રાણાઘાર રે; કહે જનકને તુજ આજ્ઞા લહી, હું જાઈશ રાજ દુઆરે રે. મ૦ ૨ માતા સુત તનુ નિરખે ઘણું, ચાટે જેમ વાછરુ ગાય રે; તિહાં મીંઢળ બાંધ્યું દેખિયું, જમણે કર વિસ્મય થાય રે. મ૦ ૩ હરખી માતા કહે કંતને, દેખો કરગ્રહણનું ચિહ્ન રે; જોઈ જનક તણા ચિત્તમાં વશ્ય, શું થયું કહો હર્ષે મન્ન રે. મ૦ ૪ કહે શ્રીચંદ્ર તવ સુણો તાતજી, કોઈ ગણકે પ્રેમને હેત રે; મીંઢળ બાંધ્યું એ મુજ કરે, લાભ જાણી તસ સંકેત રે. મ૦ ૫
૧. દ્વાર ૨. જોષી
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ એમ ઉત્તર વાળી તાતને, સુખશું રહે નિજ ઘરમાંહે રે; કહિયેક ક્રીડા કરે બાગમેં, કહિયેક વળી શ્રીપુરમાંહે રે. મ૦ ૬ આવાસે કહિયેક નિજ રુચે, ફિરે ગિરિ શિખરે બહુમાન રે; એમ કરતાં કેતેક દિન અંતરે, થયો તે સુણજો સાવધાન રે. મ૦ ૭ ઊર્ધ્વ ભૂમે કુમર ક્રીડા કરે, પોતાના આવાસમાંહે રે; એહવે વાજિંત્રના નાદશું, પૂરિત દિગમંડલ પ્રાહે રે. મ૦ ૮ બંદી જન કીર્તિ ગાવતે, તિહાં મળિયા લોક અનેક રે; જિહાં જાય છે એ રાજમંડળી, બહુ જન નવવેશે છેક રે. મ૦ ૯ શેઠ ઘરને બારણે આવિયા, કિશું એ છે એમ કહે વાણી રે; જેમ મુદ્રિકા ભૂષણ સંગોપીએ, તેમ ગોપે શેઠ ઘર ઠાણ રે. મ૦૧૦ દેખી સૈન્યને આકુલ તે થયો, એ શું ડોકરી ઘરમાં વાઘ રે; એ તો રાઉલ જન દીસે અછે, અમ ઘર વ્યવહારી અતાઘરે. મ૦૧૧ એહવે ગુણચંદ્ર આવી નમે, કહે તાતજી તુમ વહૂ એહ રે; એ તો ચંદ્રકળા નૃપ નંદની, સવિ પરિકર દીસે તેહ રે. મ૦૧૨ સવિ વાત કહી વિવાહની, સુણી હર્ગો ચિત્તમાં શેઠ રે; પદ્મિનીને ગુણચંદ્ર કહે, પ્રણમો એ સુસરો નેઠ રે. મ૦૧૩ એ સાસુ આંસૂ હર્ષમાં, વરસે પામી ઉત્કર્ષ રે; સોચ્છાહિ સુખ આલાપનાં, પૂછે તિહાં આણી હર્ષ રે. મ૦૧૪ ગુણચંદ્ર કહે કિહાં થાપીયે, એ ચતુરંગ સેના થાટ રે; કહે શેઠ કુમરને પૂછીને, થાપો સઘળો એ ઘાટ રે, મ૦૧૫ વાતાયન બેઠા કુમરને, પ્રણમી પૂછે ગુણચંદ્ર રે; કહો સ્વામી એ કિહાં થાપીયે, વાહન ગજ રથ અક્ષુદ્ર રે. મ૦૧૬ શ્રીપુર નગરે સવિ થાપીયે, લહી આદેશ તે તેમ કીથ રે; સવિ વાત સુણી કહે શેઠજી, એ લાભ ઉત્કૃષ્ટો લીઘ રે. મ૦૧૭ અહો ધૈર્ય અહો નિર્ગર્વતા, અહો વિનયપણું અહો લજ્જ રે; પણ પુરપ્રવેશ ઉત્સવ તણો, મને હર્ષ રહ્યો અતિ સજ્જ રે. મ૦૧૮ હવે સપ્તભૂમિ આવાસમાં, રહી ચંદ્રકળા પતિ પાસ રે; જેમ દોગંદક સુર પરે, હરિ કમળા લીલ વિલાસ રે. મ૦૧૯
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ / ઢાળ ૧૨
હર્ષે પૂરિત માનસા, થયા નાગરજન મનમાંહિ રે; ઉત્સવ ઉત્સુકતા ઘણી, તેણે સમયે પુરમાં પ્રાહિ રે. મ૨૦ કેઈ ભાગ્ય સ્તવે ગુણને સ્તવે, રૂપ સારથી મિત્ર સહાય રે; પદ્મિનીને પરિકર તણા, જનને થુણતાં દિન જાય રે. મ૦૨૧ હવે કુમર જયાદિક જેહ છે, તેણે કીધો એક વિચાર રે; વીણા૨વ ગાયન આવીયો, ઘીર સચિવ સંઘાતે સાર રે. મ૦૨૨ તેહને તેડીને એમ કહે, તમે કીઘો શ્રીચંદ્ર પ્રબંધ રે; પૂછ્યું તવ ગાયન કહે, રાધાવેધનો કહ્યો ગુણ બંધ ૨. મ૦૨૩ કહે તે અમ આગળ ગાયવો, જેમ પામે પુરજન હર્ષ રે; તિહાં શ્રીચંદ્ર પણ બેઠો હશે, તે કરશે દાનનો વર્ષ ૨. મ૦૨૪
૧૨૭
તિહાં વંછિત દાન તુમે માગજો, જે તુરગરત્નમાં એક રે; તે તુમને અશ્વ આપશે, એમ યાચજો કરીય વિવેક રે. મ૦૨૫
મુખે મીઠા હૃદયે ઘીઠડા, પર ઉન્નતિ સહે ન લગાર રે; અણુહેતે પ્રીતિ લતા છેકે, એહવો દુર્જન આચાર રે. મ૦૨૬ ખળશે ૨થની ગતિ આફણી, ત્યારે લાભ ન એહવા હોય રે; એમ કુબુદ્ધિ ધરી તસ શીખવ્યું,કરો કાર્ય એ અમચું જોય રે. મ૦૨૭ દાક્ષિણ લાજ ભય લોભથી, ડિજિયું ગાયને તેહ રે; હોયે જે જેહવી ભવિતવ્યતા, ઊપજે તેમ બુદ્ધિ સનેહ રે. મ૦૨૮ બીજે દિને ગાયને મેળવ્યા, સવિ લોક તણા આઘાટ રે; કુમર પ્રબંધ તેમ ગાઈયો, જેમ પામે મણિ ઘન ઘાટ રે. મ૦૨૯ આવ્યા તિહાં બહુ વ્યવહારીયા, સ્વજનાદિક મંત્રી સામંત રે; નર નારી સુરાદિ નિરંતરે, આવી બેઠા મતિવંત રે. મ૦૩૦ શ્રીચંદ્રના ગુણની વર્ણના, અવરાં અવહેલણ રૂપ રે; રાધાવેધનું સાધન ગાવતાં, સુણી શ્યામ વદન થયા ભૂપ રે; જયાદિક કુમર અનૂપ રે. મ૩૧ હાસ્યાદિક રસ શંકર થયો, વિસ્મય બીભત્સ ને વીર રે; એહવામાં શ્રીચંદ્ર આવીયા, રાધાવેધ કર્યો જેણે ધીર રે. મ૦૩૨
૧. વરસાદ ૨. સ્વીકાર્યું
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ સુખકર ગીત ગાયન ગાયતો, લહેતો તિહાં કંચન કોડી રે; જેમ રાધા સાથીને ગયા, મિત્ર સાથે રથ ખેડી રે. મ૦૩૩ નૃપ આવ્યા તે જેમ તેમ ગયા, કન્યાના દેહ વિલાપ રે; ઘર મંત્રીને તેડણ મોકલ્યા, વિસ્તર કહ્યા તેહ આલાપ રે. મ૦૩૪ રજનીને અંતે ચંદ્રમા, કહે શ્લોક અનેક પ્રકાર રે; વરસાદે જવાસાની પરે, શોષીયા જયાદિ કુમાર રે. મ૦૩૫
(રાગ આસાવરી) ગાઈએ રે શ્રીચંદ્રકુમારા,
નિજ રૂપે કરી નિર્જિત મારા; ત્રિભુવનમાંહે શૈર્યના ઘારા,
એહવા અવર ન કો દાતારા. ગા૦૧ મતિ ચિત્તે ભારતી મુખકમલે,
ભાગ્ય ભાલે લખમી છે નિલયે; ભુજે શૂરતા સત્ય વચને સહલે,
દાન કરે જિનધ્યાન મનોલે. ગા૨ કરણીએ દયા સ્થાનક પામી,
મુજ તનમાં કાંઈ નહીં ખામી; ઘણી રોષે કરી કીર્તિ તે કામી,
તે દશ દિશિ ફિરે ઠામ અપામી. ગા૦૩ ખાર જલધિ ને ચંદ્ર કલંકી, - રવિ તાતો ઘન છે ચપલંકી; અર્થી અદ્રશ્ય મેરુ કાષ્ઠ સુરતરુઆ,
સુરમણિ ઉપળ સુરગવી પશુ વવા. ગા૦૪ સુઘીધ્વ જિલ્લે સેવિત દીસે,
તુજ ઉપમાન કહું કેમ ચિત્ત હીસે; તુજ દાનાદિક ગુણથી નિકસે,
સવિ ઉપમાન એ ચિત્ત ન પેસે. ગા૦૫ હે શ્રીચંદ્ર! તું ચંદ્રથી નિર્મલ,
પરસ્ત્રી ન ફરસે કરથી સામલ;
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ / ઢાળ ૧૨
કાંઈ
અપૂરવ ચંદ્ર તેહને યુક્ત
અરુણ
‘ફુલંદીવર
દંતે
કલામલ,
મહાફળ. ગાડુ
ફરસે
જાણી,
કલ્પદ્રુમ સમ તુમ તનુ શ્રી નિવાસ કરે થિરતા આણી; મુખકજે પદ્મની મતિ પહિચાણી,
હૃદય ગંભીર જલનિધિ એમ જાણી. ગા૭
નાભિ તદભ્રમે કરપદ યુગલે, કમલની બુદ્ધિવિમલે; શંકાયે નયને,
અયને. ગા૮
વજાકર મનુ
તાહરે,
થાહરે;
એણી પ૨ે સઘળે શ્રી ૨હી અંગે સર્વની ઉપમા ભટ્ટ કહે શું ઊણું અમારે, હવે તુમ ગુણ કહીએ છે જિહા રે. ઇતિ ગાયનકૃતસ્તુતિ
હવે એ ગુણ શ્લોકે કરી કહેવા તે શ્લોક કહે છે ઃबुद्धिश्चेतसि भारती च वदने, भाग्यं च भालस्थले, लक्ष्मीर्वेश्मनि शूरता भुजयुगे, वाचि स्थितं सुनृतं; दानं पाणितले रुचिस्तुतिमनस्यर्हतुक्रियायां दया, स्थानाप्राप्तिरुषैवयात्पुरुदिशं श्रीचंद्रकीर्त्तिस्तव. १ आस्ये पद्मधिया गभीरहृदये वारांनिधेः शंकया, नाभौ पद्मनदभ्रमाक्रमकरद्वंद्वेऽरुणाब्जेहया; फुल्लेंदीवरवाञ्छया नयनयोर्दन्तेषु वज्राकर, भ्रांत्या कल्पतरुभ्रमेण वपुषि श्रीचंद्र ते श्रीरभूत्. २ क्षारो वारिनिधिः कलंककलुषश्चंद्रो रविस्तीक्षणरुक् जीमूतश्चपलाश्रयोर्धपटलादृश्यः सुवर्णाचल: काष्ठं कल्पतरुर्दृषत्सुरमणिः स्वर्धामधेनुः पशुः, श्रीश्रीचंद्रसुधाद्विजिह्वविधुरातत्केनशाम्यन्तव.
३
૧. વિકસ્વર થયેલા નીલકમલ
ગા૦૯
૧૨૯
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
श्रीचंद्रकलामनोरमः स्पृशसि त्वं स्वकरैः परप्रिया उर्वी, सृजति निर्मली चित्तं, यद्भुवि निर्मलोनिशं. ४
|| પૂર્વ ઢાળ ||. ઇત્યાદિક નિજ ગુણ સાંભળી, કહે ગાયનને વર માગ રે; ઘણ કણ પટકૂલ ને ભૂષણો, નિજ ઇચ્છાએ દેઉં ત્યાગ રે. મહ૩૬ એમ નિસુણી મૂઢ તેણે માગિયો, વાયુવેગ અશ્વ તે ત્યાંહિ રે; અલ્પપુણ્યને મતિ તે કિહાથકી, બુદ્ધિ કર્માનુસારિણી પ્રાહિ રે. મ૦૩૭ તવ કુમર કહે શું માગિયું, અશ્વ આપું તુજ અનેક રે; એ તો અશ્વ તણો યુગ રથ છે, ન હોયે ઇહાં એક વિવેક રે. મ૩૮ કહે શ્રીચંદ્ર હવે ગુણચંદ્રને, રથ લાવો શ્રીપુરે જેહ રે; માગણનાં વંછિત પૂરીએ, કહે જ્ઞાનવિમલ સૂરિ નેહ રે. મ૦૩૯
|| દોહા || આણ્યો રથ તત્કાલમાં, કહે ગાયનને એમ; એક તુરંગશું તાહરું, કારજ હોશે કેમ. ૧ માગ્યાથી અધિકું દીએ, તેહિજ કહીએ દાતાર; મુહ દેખી માગે નહીં, મરે તે માગણહાર. ૨ તે માટે એ સુવેગ રથ, વાયુવેગ મહાવેગ; અશ્વયુક્ત રયણે જડ્યો, આપું તે લિયો વેગ. ૩ વળી બીજું બહુ આપિયું, દાન માન સુનિઘાન; ચિરંજીવી ચિર નંદ તું, કહે ગાયન ગુણગાન. ૪ એમ દેખી તેડાવીને, તિહાં અનેક છે ભટ્ટ;
તે શ્રીચંદ્રના ગુણ કહી, લેવા દાન ગહગટ્ટ. ૫ एकेन भट्टेन उक्तं (कवित्त)
ઘીર વીર કોટીર, દાન શિરમુકુટ સમાણો, તાહરે સુજસ કલાપ, વિશ્વ સવિ ઉજ્વળ જાણો. કાઢ્યો કૃપણતા શ્યામ, તેહ જઈને કિહાં રહિ8, કન્જલ અહિ તવ વૈરી વદનપંકજ સંગ્રહિ8. કલકંઠવરણ ઘનઘોરમાં, કૃષ્ણદિશાદિક ભામરી; શ્રીચંદ્ર દાનગુણ નીપની, કીર્તિ મૂર્તિ તેહવી ઘરી. ૧ ૧. પ્રાહ=કહેવું
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ / ઢાળ ૧૨
अपरो भट्टः प्राह
સોમભટ્ટ કહે અદ્ભુત કેહનો કોણ રસ પૂછ્યો, તવ કહે કવિરસ સાર એહનો એ જસ ઇહાં સૂચ્યો, શ્રીચંદ્ર જસે જગ ઉજ્જવળ કર્યો, કાલિમા કહો ક્યાં ગઈ, તસ અરિ મુખે તસ નારી, જાઈ ત્યાં નિર્ભય રહી. ૧
કવિત
ઘીર તું જય વીર અવર કવિ તેહને પૂછે. કુણનું તેહ કહે ભટ્ટ પત્રમાં એ વિકસ્યું.
કવિનામા છંદ
૧૩૧
શ્રીચંદ્ર તુમ યશં ત્રિભુવન ઘોલે, શ્યામળપણું કિહાં કિહાં ખોલે; કજ્જળ ભમર તુમ અરિમુખ કમલઇભ, હય મુહ મૃગમદ કોકિલ ગલે. ૧ (શાર્દૂō) वीरत्वं जय को भवान् कविरिदं किं पत्रमत्रास्ति किं, काव्यं वाच्यगुणोऽत्र कोऽद्भुतरसः स प्रोच्यतां श्रूयतां; श्रीचंद्रत्वदनल्पशुक्लयसशाश्वेती कृते વિષે, यत्काम्यं शशिकज्जलादिषु हि तत् विद्वट्वशा दुर्दशा: १ एकेन कविना कलकंठेन अस्यैव उत्तरार्द्धकृतं
वीरत्वं श्रीचंद्रत्रिजगद्विभित्तवयशः सत्पुंडरीकं मदं; ब्रह्मस्थानमरालबालसुवियदं श्रीचंद्रत्वदनल्पशुक्लयसशाश्वेती
भृंगालिभिश्चुंबते. कृते વિષે, यत्काम्यं शशिकज्जलादिषु हि तत् विद्वट्वशा दुर्दशा: १ દોહા–એમ નિસુણી બીજો ભણે, અર્થ સમસ્યા પાઠ; એહી જ બિઠું પદ પાછળાં, આગળે નવલો પાઠ. ૧
છપ્પય
શ્રીચંદ્રમહીંદ્ર ભાવ એક અવર કહીજે, નવ જસ સિ પુંડરીક, ત્રણ જગ ઉજ્વળ કીજે. ગયો આકાશ તિહાં બ્રહ્મકમળ વળી વાહનહંસા. ધવલ થયા તસ સંગ કૃષ્ણગુણથી જનસ્યા. તિહાં જઈ કમલમાંહે રહ્યા, ભ્રમર શ્રેણી રૂપે થઈ, અથ ચંદ્રમા ઉજ્જ્વળ થયો, પણ અગમિશે અસિતા રહી. ૨
લક્ષદાનં
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
તવ ત્રીજો ભણે ભટ્ટ એહ તો બોલ્યા સાચું, એ રૃપનો જસ રાશિ એક રસનાએ કેમ વાચું. કિં બહુના કહે હોય એહથી અવર ન દૂજો, ખાગ ત્યાગ પરભાગ થાગ ગુણે એહી જ પૂજો. જે જગ ઉજ્જ્વળ વસ્તુ છે, તે શ્રીચંદ્ર યશ દેશ છે; નરરૂપ ભૂપતિ લખ્ખોયમેં, એહ વાત અમ મન રુચે. ૩ લક્ષદાનં
૧૩૨
છંદ
એમ સોમેશ્વર ને વીરેશ્વર માહેશ્વર, માધવ ભૂઘેશ્વર; એણી પરે કુમ૨ની કીર્તિવિલાસે, ગામ ઠામ જનકાદિક પ્રકાશે.૧ તત: સોમેશ્વરવિના ઉત્ત્ત. ચંદ્ર:
चंद्रशून्ये क्षयादोषा, करः कलंक्ययंतुता सदोदितोवसांतस्तन्माश्रीव्यक्तिं व्यधाद् भुवि १ ॥ પૂર્વ દોહા ॥
એમ ત્રણ પંડિતને દીએ, કનક રયણની કોડિ; યથાયોગ્ય સવિ સાચવે, ભોજનવિધિ કરે હોડિ. ૬ સજ્જન ગુણિજન સાધુજન, ભક્તિ કરે તિહાં યોગ; ચમત્કાર ચિત્ત પામિયા, ધન ધન કહે પુરલોગ. ૭ નૃપ અથવા નૃપ નંદના, એ સમ દાન સમર્થ; શેઠ પુત્રને સારિખા, કોય ન એ પરમાર્થ. ૮ દાન તણો અતિશય ઘણો, દેખી થયા લયલીન; પણ શેઠે ઇમ ચિંતવ્યું, કુળ વણિકનું દીન. ૯ ઘન તો પામીજે ઘણું, પણ અશ્વ ન એહવી જોડ; ન મળે તે ભણી ઘન દેઈ, અશ્વ લિયો ફરી જોડિ. ૧૦ એમ એકાંતે પુત્રને, તેડીને કહે વાત; ભાગ્ય શિરોમણિ તું અધે, કુલમંડણ તું જાત. ૧૧ દીઘું દાન તે ભલું કર્યું, એ તુમ યુગતું હોય; પણ નૃપદાનથી અધિક જે, દીજે તે અવસર જોય. ૧૨ આપણ તો વ્યવહારિયા, છીએ એહ આધીન; તેહથી અધિક ન કીજિયે, ન રહે વિનય પ્રવીણ. ૧૩
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ / ઢાળ ૧૩
૧૩૩
એ રૃપપુત્ર તુમ ઉપરે, દીસે છે રોષાળ; છળ જોવે છે અતિ ઘણા, જેમ ઉંદર ને બિલ્લાડ. ૧૪ ઘીર પ્રધાને પણ કહ્યું, પહેલાં જે થઈ વાત; તે પણ ચિત્તમાં ધારવી, ગાફિલ માર્યા જાત. ૧૫ જાસ પ્રસાદે પામિયે, કન્યાદિકના લાભ; તે રથ કેણી પરે આપિયે, જો ધરતી પર હોયે આભ. ૧૬ મૂલ્ય સવાયું દેઈને, ૨થ તુરંગની જોડિ; લીઓ પાછી એ સમ નકો, કરતા હોડાહોડિ. ૧૭ રાજાને કરો ભેટણું, જેમ રાજા હોયે પ્રસન્ન; તો સવિ મનો૨થ સંપજે, સહુ કહેશે ધન્ય ધન્ય. ૧૮ II ઢાળ તેરમી ||
(ઝાંઝરીયા મુનિવર ધન્ય ધન્ય તુમ અવતાર–એ દેશી) વચન સુણી એમ તાતનાંજી, ઉત્તર હૃદયે વિચાર; વિનય કરીને વીનવેજી, ખમો અપરાધ અપાર; સુણો તાતજી માહરા, માનો મુજ વચન પ્રમાણ; સુણો તાતજી માહરા, તુમે છો સુગુણ સુજાણ; સુણો તાતજી માહરા, શિર ધરું તુમચી આણ. દીઘું દાન જે યાચકાંજી, તે પાછું ન લેવાય; તે લેઈ નૃપને દીજિયેજી, તો લોકમાં હાંસી થાય. સુ નીચમાં નીચ કહાય. સુ॰ ૨ કેઈ ૨થ કેઈ હય ઘન ઘણાજી, ભાગ્યથી મળિયું સર્વ; વળી બહુ મળશે ભાગ્યથીજી, તુમ પરસાદે સર્વ. સુ॰ ૩ શેઠ કહે સુત તે ખરુંજી, એહવું તો જગમાંહિ; રાજાદિ ઇચ્છે ગજ ૨થાજી, દેઈ ઘન લેવે ઉચ્ચાંહિ. સુ॰ ૪ જે તે દુર્લભ દેખીએજી, તે એમ લેવે લોક; અર્થી ઘન સાટે દીએજી, એહમાં કોઈ ન શોક. સુ॰ પ
૧
કુમર તવ અણબોલ્યા રહ્યાજી, નિજ થાનક ગયા તામ; ઉત્તર દેતાં નવિ વધેજી, વૃદ્ધશું ન ૨હે મામ. સુ॰ ૬
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
વયણ નયણ મણ સયણનાંજી, જિહાં લગે હોય સુપ્રસન્ન; તિહાં લગે રહેવું તિહાં સુંદરુંજી, ન રહેવું જિહાં દુઃખમન્ન. સુ॰ ૭ ધિક્ ધિક્ પરવશતાપણુંજી, ચાલ તું નરકનું દુઃખ; શું કીધું શું દેયશુંજી, યાચક કવિને સુખ. સુ॰ ૮ હવે રહેવું તો નવિ ઘટેજી, ભાંગે મનશી પ્રીતિ; ખટવો માંકણનો છાંડવોજી, એહિ જ ઉત્તમ રીતિ. સુ॰ ૯ સાહસથી સવિ સંપજેજી, જિહાં સાહસ તિહાં સિદ્ધિ; ભાવિ ભાવ જિકે હોશેજી, તિહાં તેહવી હોયે બુદ્ધિ. સુ॰૧૦ यतः - को विदेशः सुविद्यानां किं दूरं व्यवसायिनां कोऽतिभारः समर्थानां कः परः प्रियवादिनां १ देशाटनं पंडितमित्रता च, वारांगना राजसभाप्रवेशः अनेकशास्त्रार्थविलोकनानि, चातुर्यमूलानि भवंति पंच २ तादृशी जायते बुद्धिर्व्यवसायाश्च तादृशाः . सहायास्तादृशाः ज्ञेयाः यादृशी भवितव्यता ३
'
૧૩૪
ભાવાર્થ-(૧)રૂડી વિદ્યાવાળાને કયો પરદેશ હોય છે? વ્યવસાયીને શું દૂર છે? સમર્થને શો ભાર છે? મીઠાં વચન બોલનારને કોણ જુદો છે? (૨) દેશાટન, પંડિતની મિત્રાઈ, વારાંગનાનો સંગમ, રાજસભામાં પ્રવેશ, અનેક શાસ્ત્રોનું જોવું એ પાંચ ચાતુર્યના મૂલ છે, (૩) જેવું ભાવી હોય તેવી બુદ્ધિ થાય, વ્યવસાયો પણ તેવા જ થાય અને સહાય પણ તેવા જ થાય છે.
આજ રજની પ્રથમ યામમાંજી, ન કહું કોઈને કાંહિ; નિસરવું એમ ચિંતવીજી, કરી પરદેશ ઉચ્ચાંહિ. સુ॰૧૧ મિત્ર જાણશે તો બળ કરીજી, રાખશે અથવા સાથ; આવેશે તો નહીં બનેજી, એકાકી ખડ્ગ હાથ. સુ૦૧૨ ચંદ્રકળા વળગી ગળેજી, કેમ મુજ વિણુ ઘરે ધીર; મુજ કાજે સવિ છંડિયુંજી, માત પિતા ઘન ઘીર. સુ૦૧૩ યૂથભ્રષ્ટ જેમ હરિણલીજી, વિરહાતુર ૨ણમાંહે; તેમ વિયોગ મહારો લહીજી, દુ:ખિણી એ ઘ૨માંહે. સુ૦૧૪
૧. ખાટલો ૨. પહોરમાં
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
ખંડ ૨ / ઢાળ ૧૩ તે ભણી એ સમજાવીનેજી, જાઉં પછી વિદેશ; એમ ચિંતીને આવિયોજી, ચંદ્રકળા સંનિવેશ. સુ૦૧૫ વાત કહી સઘળી તિહાંજી, સમજાવી તે બાળ; તિહાં જે સ્નેહનાં વયણડાં જી, કોણ કહે તે વાચાળ. સુ૧૬
સ્નેહ માન નવિ સંપજેજી, તે જાણે કિરતાર; કે નિજ મનડું ભોગવેજી, જીવિત તસ આઘાર. સુ૧૭ શીખ ભલામણ તિહાં કરીજી, ચાલે જેહવો કુમાર; તેહવે મિત્ર આવી મળ્યોજી, શ્રીગુણચંદ્ર કુમાર. સુ૧૮ કહે સ્વામી એક વિનતિજી, ગાયને કીઘી જેહ; ભૂપ કુમરના વયણથીજી, માગ્યો અશ્વ મેં એહ. સુ૦૧૯ મેં માહરી બુદ્ધ કરીજી, નવિ માગ્યું એ સ્વામિ; હવે તે પાસે જઈ નવિ શકુંજી, તુમે દીઘું બહુ દાન. સુ૨૦ તમે ચક્રી દાતારમાંજી, વેચાણા અમો દાન; તે માટે ઉચિત ઘન દિયોજી, લ્યો રથ પાછો નિદાન. સુ૨૧ સુણી વાત કુમર કહેજી, દીઘું ફરી ન લેવાય; રથ શું કામ ન કો અપેજી, બોલ્યું અબોલ્યું ન થાય. સુ૨૨
ઉન્ને ૪–(શા ) जिलैकैव सतामुभे फणभृतां स्रष्टुश्चतस्रोऽथवा, ताः सप्तैव विभावसोर्निगदिताः षट् कार्तिकेयस्य च; पौलस्त्यस्य दशैव ताः फणिपतेर्जिह्वासहस्रद्वयं, जिह्वालक्षसहस्रकोटिगुणिता नो दुर्जनानां मुखे.
અર્થ-સજ્જન પુરુષને તો એક જ જીભ હોય છે, જ્યારે સર્પને બે જીભ હોય છે, બ્રહ્માને ચાર, સૂર્યને સાત, કાર્તિકેયને છે, રાવણને દશ, અને શેષનાગને બે હજાર જિતા હોય છે; પણ દુર્જનને તો લાખ હજાર કરોડ ગર્ણ જીભ હોય છે; અર્થાત્ જે બોલ્યું ફરી જાય છે તે દુર્જન હોય છે.
એમ કહી મિત્રને વાળિયોજી, અવર ન કહી કોઈ વાત; લેઈ ઉસંગે હૃદયે ભીડીનેજી, ચંદ્રકળા સુવિખ્યાત. સુ૨૩ ૧. મહેલ
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ વિરહ દુઃખ ઘરવું નહીંજી, ધૈર્યથી સઘળી વાત; એ સંપદ્ સવિ તાહરેજી, સુખે રહેજો દિન રાત. સુ૨૪ એહવે ઘનંજય સારથીજી, આવી કહે સુણો સ્વામિ; રથ બેસી ગાયન ચલેજી, પણ હય ન વહે તામ. સુ૨૫ એમ નિસુણી શ્રીપુરે ગયાજી, કુમર લેઈ પરિવાર; કુમર દેખીને હર્ષશુંજી, અશ્વ કરે òષાર. સુ૨૬ નયણે આંસુડાં ઝરેજી, ન પીએ ચારિ ને વારિ; તવ શ્રીચંદ્ર નિજ કરે કરેજી, ફરસે તેણી વાર. સુ૨૭ અશ્વ તણા ગુણ મુખે કહીએ, સમજાવે ઘરી પ્રેમ; હમણાં સમય છે એહવોજી, અનૃણ કરો ઘરી એમ. સુ૨૮ ગાયનને તવ સોંપિયાજી, અશ્વ તે સરળ સ્વભાવ; સ્વામિભક્તિ એમ જાણીએજી, વરતે સ્વામીને ભાવ. સુ૨૯ વીણારવ આશીશ દેઈજી, ચાલે તિહાં ઘરી પ્રેમ; સર્વ વસ્તુ અધિકારીયોજી, ગુણચંદ્ર કીધો તેમ. સુઇ ૩૦ સેનાપતિ ઘનંજય કર્યોજી, વળી જે હોતા જેણે ઠાય; તે તે તિહાં કણે થાપિયાજી, કરી મોટા સુપસાય. સુ૦૩૧ પરદેશે જાવા ઇચ્છુંજી, સહુને કહી દીએ માન; શ્રીપુર શ્રીદપુરી સમુંજી, કીધું અતિ બહુમાન. સુo૩૨ અનુચર સહચર જે હતાજી, કર્મકારાદિક સર્વ; તે સઘળા સુખીયા કર્યાજી, જાણે સર્વ સુપર્વ. સુ૦૩૩ જ્ઞાનવિમળ ગુરુ દેવનુંજી, ઘર્મ તણું વળી ધ્યાન; ઘરતા કરતા લોકનેજી, ઉપકૃતિ કરણ નિદાન. સુ૦૩૪
|| દોહા || વાહન વાજી ગજેંદ્રરથ, શ્રીકરી બદ્ધ સુભટ્ટ; પરવરિયા હવે તિહાં થકી, ગેલેશું ગહગટ્ટ. ૧ અંગરક્ષક અંગ સેવકા, પંચ સહસના થાટ; પંચ સહસ્ત્ર વાજિત્રના, બંદીજનના થાટ. ૨ નૃપ પરે બહુમાને કરી, આવ્યા આપણે ગેહ; માત પિતા પરિવારને, મળીયા ઘરી બહુ નેહ. ૩
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ | ઢાળ ૧૩
૧૩૭
એહવા માંહે આવિયો, ઘીર પ્રઘાન ઉદાર; પ્રણમી શ્રી શ્રીચંદ્રને, મિત્ર ગુણચંદ્ર કુમાર. ૪ શેઠે ઘીરને નોતર્યો, ભક્તિ કરે ઘરી હર્ષ; ઘીર કરે હવે વિનતિ, પાણિગ્રહણ ઉત્કર્ષ. ૫ શેઠ કહે સુણો ધીરજી, દિન દોય પછી નૃપ પાસ; જાશે પુત્ર મળવા ભણી, તુમો પણ રહેજો પાસ. ૬ રાજાને તે વિનવી, તસ આયસ લહી ખેમ; કામ તુમારો થાયશે, તિલકમંજરી પ્રેમ. ૭ સૂર્યવતીની ભાણેજી, ચંદ્રકળા વહુ જેહ; તે પણ રાણીને મળે, વાઘ બહુલ સનેહ. ૮ પિતા વયણ મિત્રે સુપ્યાં, તે કહે કુમરને જામ; ચિંતે ચિત્ત એહવું તિહાં, કેમ પહોંચશે મન હામ. ૯ એમ વિચારી આવીયા, ભોજનશાલે કુમાર; દિવસ ભાગ છે આઠમો, ભોજનને આચાર. ૧૦ કહે માડી મોદક દિયો, માયે કરી હાડિ; પીરસ્યા મોદક બહુ પરે, કરી કરી બહુ લાડ. ૧૧ લાડૂ ગાડૂ જેવડા, લાખણીયા રસદાર; કસ મસીયા સિંહ કેસરા, સુધા શાક સિરદાર. ૧૨ ખંડ ખંડ દેઈ સર્વને, વહેંચીને તેણી વાર; વળી વૈકાલિક વિધિ કરે, અશનાદિ સુવિચાર. ૧૩ નિજાવાસે આવી કરી, કહે ગુણચંદ્રને એમ; કણકોટ પુરે થાપીયા, મંત્રી પ્રમુખ બહુ પ્રેમ. ૧૪ નામાં લેખાં તે કરો, એમ કહી જોડ્યો તથ્થ; બીજા પણ બહુ જોડીયા, જે જે ઠામ સમથ્થ. ૧૫ ચંદ્રકળા ઘર આવીયા, આણી અતિ આણંદ; ત્રિવિધ મેળ સવિ સાચવી, જેમ કલકંઠમાકંદ. ૧૬ ૧. હોંશ ૨. કોયલ ૩. આંબો
શ્રી. ૧૦
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ | ઢાળ ચૌદમી II (રાગ મારુણી-રામ ઘરણી કાં આણી રે–એ દેશી) તાત કહ્યું સઘળું તિહાં દાખે, રાખે કાંઈ ન શંકા રે; તું માહરે મન વલ્લભ બહુ છે, તાહરો કાંઈ ન વંકા રે; વહાલી, ચંદ્રકળા તું રાણી, જોઈ હવે વળીઉં છે દાને;
તાતની બુદ્ધિ હણાણી હો વહાલી, ચંદ્રકળા તું રાણી. માત પિતા ગુરુ દેવની વાણી, અમૃતથી અધિક પહિચાણી રે; તે જાણી ને મેં નવિ જાણી, તેણે મુજ મતિ મુંઝાણી હો. વચ્ચે ૨ . यतः-अमृतरसादप्यधिका, शिक्षा मातुः पितुर्गुरुजनस्य
ये मन्यते न मनाक्, ते विहिताः सर्वदा कुधियः
ભાવાર્થ-અમૃતરસથી પણ અઘિક એવી માતાપિતા, ગુરુજનની શિક્ષાને જે કિંચિત્ પણ નથી માનતા તે કુબુદ્ધિ જાણવા. એમ નિસુણીને ચંદ્રકળા ચિંતે, અહો નિર્ગર્વતા સ્વામી રે; દાનશક્તિ જે ભક્તિ અનોપમ, અહો ગંભીરતા પામી હો. વચં૦ ૩ કહે સ્વામી તુમ પાવન મનથી, કિહાંયે અશુભ ન હોવે રે; રાજઋદ્ધિ મળશે તુમ બહુળાં, દુઃખ તુમ સામું ન જોવે રે;
સ્વામી, જાઉ તુમ બલિહારી. ૪ શકુન ગ્રંથિ બાંઘી તિહાં કુમારે, પ્રેમની ગાંઠ સંઘાતે રે; કેટલાએક દિન દેશાંતરે જઈ, આવીશ હું સુખશાતે હો. વચ્ચે- ૫ ભાગ્ય તણી પણ પરીક્ષા લાભે, કૌતુક બહુ દેખીજે રે; વજાહત પરે એ વચન સુણી, હૃદયે અંચલ ભીંજે હો. સ્વાજા૬ હું વિષકન્યા કાંઈ ન વિસર્જી, કાંઈ પાલણ નવિ તૂટું રે; શ્વશુર વર્ગને દુઃખ હેતે થઈ, કાંઈ હૃદય ન ફૂટું રે. સ્વાજા૭ નાથ ઇહાં રહો મુજ ઉપરોષે, કાંઈ અછે ૨ઉણેરું રે; હય ગય રથ ઘન કંચન કોડી, રાયણ ઘણે ઘર પૂર્વ રે. સ્વાજા૮ ભાગ્ય તમારું શું નવિ દીઠું, સંશય કોઈ ન મુજને રે; રુદન કરતી દેખીને કહે, સમ છે માહરા તુજને હો. વચ્ચે ૯
૧. પ્રતિબંઘથી ૨. ઓછપ ૩. સોગન
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ / ઢાળ ૧૪
૧૩૯ તું ઘણિયાણી તું કલ્યાણી, ઘીર મઘર મતિ જાણી રે; સ્વભુજ નિર્મિત વિભવ રુચે છે, એહ મહત્વની ખાણી હો. વચ્ચે ૧૦ માત પિતા મિત્ર સયણ સંબંઘી, કોઈને હું નવિ પૂછું રે; તુજશું પ્રેમ અછે મુજ ગાઢો, મનની વાત સવિ સૂચું હો. વચં ૧૧ તે માટે મુજને દે અનુમતિ, આજ ઇચ્છિત કરું કાજ રે; કહો તો હું તુમ સાથે આવું, જિહાં પતિ તિહાં સવિ રાજ હો. સ્વાજા ૧૨ માતપિતાદિકનું દુઃખ મુજને, કોઈ ન ચિત્તમાં લાગે રે; પણ તુમ દર્શનના વિરહથી, તે સવિ આવી લાગે હો. સ્વાજા ૧૩ દેવપણું મુજ એહવું આવ્યું, સુખ સઘળાં તુમ સાથ હો; અભિમાનકુમ ભાજી સવિ ગુણ, પંખી થયા અનાથ હો. સ્વાજા ૧૪
વાવ્ય (શાર્દૂ૦૦) उड्डीना गुणपत्रिणः सुखफलान्याराद्विशीर्णान्यधः पर्यस्ताः परितो यशस्तबकिताः संपल्लताः पल्लवाः प्रागेव प्रसृताः प्रमोदहरिणा च्छायाकथांतर्गता
दैन्यारण्यमतंगजेन : महता भग्नेऽभिमानद्रुमे १ ભાવાર્થ-મોટા દૈન્યરૂપ અરયના હસ્તીએ અભિમાનરૂપ વૃક્ષ ભાંગ્યે છતે ગુણોરૂપ પક્ષીઓ ઊડી ગયાં, સુખરૂપ ફળ ઘણે દૂર પડી ગયાં તથા યશરૂપ પુષ્પ ચારે તરફ પડ્યાં, પૂર્વે પ્રશસ્ત થઈ એવી સંપદ્ રૂપ લતા નાશ પામી, પ્રમોદરૂપ હરિણ અન્ય વૃક્ષછાયામાં જઈ બેઠાં. સખીવૃંદ માંડે છું તોપણ, પતિ વિણ સૂનું ભાસી રે; પતિ વિણ નયર તે વયર કરે બહુ, તેણે હું સાથે આસી હો. સ્વાજા ૧૫ કહે કુંઅર એ મુજને જુગતું, પણ પગ બંઘન મોટું રે; પરદેશે ફરતાં લાગે છે, પગ ચલવું તે ખોટું હો. વચ્ચે-૧૬ પતિવ્રતાનું એહિ જ લક્ષણ, જે પતિ કહે તે માન્ય રે; મુજ કહેણથી તુમો ઘરે વસો, વાળો સહુનું વાન હો. વચં ૧૭ દેવપૂજાદિક ઘર્મ આરાઘો, સાઘો ગૃહીનો ઘર્મ રે; સમકિતમૂળ શીલ ગુણ રોપો, ઓપો પુણ્યનાં કર્મ હો. વગૅ૧૮ ઘર્મ થકી મુજને સુખશાતા, તેમને પણ ઇહાં વાર રે; ભાવિ ભાવ તે હૃદયે ભાવો, સુખ દુઃખ આતમ સારુ હો. વચૅ ૧૯
૧. સૂચવું
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ એમ કહીને પોતાને વસ્ત્ર, આંસુડાં તે લૂહે રે; મણિ ભૂષણ હિતશિક્ષા દઈને, પ્રેમ વચન પડિબોહે હો. વચં ૨૦ દાસ દાસી સખી સહચર અનુચર, સહુની ભલામણ આપી રે; પતિ જાવાનો નિશ્ચય જાણી, ભાષે એમ સમાપી રે. વગૅ-૨૧ મત જાઓ એમ કહે અપમંગળ, જાઓ કહે નિઃસ્નેહ રે; યથારુચિ કહે ઉદાસીનતા, દૂર રહ્યું દહે દેહ હો. સ્વાજા ૨૨ સાથે આવું એ વચન અસત્યતા, નાવું કઠિન એ વાણી રે; પ્રસ્થિત સમયે બોલી ન જાણું, નેહ ગહેલી રાણી હો. સ્વાજા૨૩ કાર્ય કરી તરત દર્શન દેજો, લેજો જગ જશવાદ રે; શ્રીનવકાર તણી અંગ રક્ષા, ઘરો ટાળી વિષવાદ હો. સ્વાજા ૨૪ यतः-मागच्छेत्यपमंगलं व्रज इति स्नेहेन हीनं वच
स्तिष्ठेति प्रभुता, यथारुचि कुरुष्वेत्येत्युदासीनता । स्वार्थेऽन्वेमीति चैत्यसद्ग्रहवचो नैमित्तिवाक् तुच्छता
प्रस्थानोन्मुख ते प्रयाणसमये वक्तुं कथं वेत्त्यहं ।। ભાવાર્થ-ન જાઓ એમ કહું તો અમંગળ થાય, જાઓ એમ કહું તો સ્નેહવિનાનું વાક્ય કહેવાય, રહો એમ કહું તો મને અઘિકારીપણું આવે, યથારુચિ કરો એમ કહું તો ઉદાસીનતા થાય, સાથે આવું એમ કહું તો કડવું વચન કહેવાય, નૈમિત્તિક વાત કહું તો તુચ્છતા થાય, તે માટે હે પ્રસ્થાન કરનાર સ્વામી, તમારા પ્રયાણ સમયે કેવી રીતે બોલું? શિર શિરબંધે મુખે મુખ, પટકાયે, વજસન્નાહ રે; હસ્તે આયુઘ પદતલે રક્ષક, પંચ પદ ઘરો ઉચ્છાહ હો. સ્વાજા ૨૫ ચાર ચૂલાપદે આતમ રક્ષા, શિલાવજ ભૂપીઠ રે; વપ્ર વજમય બાહિર કરવો, ખાઈ અંગાર સંપુઠ હો. સ્વાજા.૨૬ વજમંડપ કરી બાહિર રહેવું, એહવું નિશદિન કરવું રે; માર્ગે રણ સંકટમાં વિશેષે, એહિ જ ચિત્તમાં ઘરવું હો. સ્વાજા ૨૭ અષ્ટ મહાભય નિકટ ન આવે, પાપ પંકજ સવિ જાવે રે; સંપ સઘળી વિણ તેડી આવે, વહાલાં મિલણું થાવે હો. સ્વાજા.૨૮
૧. ન આવું ૨. પ્રસ્થાન સમયે ૩. ઘેલી
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ | ઢાળ ૧૪
૧૪૧
અહીં “પરમેષ્ઠીનમસ્કાર” એ સ્તોત્ર ભણવું, ન્યાસ, મુદ્રા, કવચ, પ્રસ્થાનાસનાદિ
વિચાર ગુરુ મુખ થકી જાણી લેવો. તુમ પંથે સવિ મંગળ હોજો, ફરી વહેલા આવજો રે; શ્વાસ પરે અમ સંભારેજો, સુખ પત્ર "નિયતે દેજો હો. સ્વાજા ૨૯ यदुक्तं तव वर्त्ममि वर्त्ततां शिवं, पुनरस्तु त्वरितं समागमः
अयि साधय साधयेप्सितं, स्मरणीया समये वयं वयः ભાવાર્થ-તમને માર્ગને વિષે નિરુપદ્રવ વર્તજો, વળી તરત સમાગમ હોજો, વાંછિત સાઘજો અને અમને અવસરે સંભારજો. સ્નેહ ગોષ્ઠિનાં વચન ગ્રહીને, ફળ દીધું તે લીધું રે; કાંઈ દ્રવ્ય તે ઉચિત લેઈને, હૃદય તે સ્ત્રીને દીધું હો. વચ્ચે ૩૦ તિણહિ જ વેળા ઘરથી પુરથી, સાહસિક શિરદાર રે; નિસરિયો ઘરિયો નિજ કરમાં, તીખી અતિ તરવાર હો. વચ્ચે ૩૧ કુબેર દિશે ચાલ્યો ઘરી સ્પે, નવનવ કૌતુક જોતો રે; પુર ઉદ્યાન સર વાપી ગિરિ નદી, નિઝરણા મઠ પહોતો હો. વગૅ-૩૨ ઘર્મ સહાયી મન નિરમાયી, જોઈ શકુનથી વાણી રે; એકદિશે ઉદ્દેશી ચાલ્યો, ચતુર કળા ગુણખાણી હો. સ્વાજા ૩૩ કિહાંએક ચોપાઈ બંઘે રાસક, બંધે ધ્રુવપદ બંઘે રે; રાઘાવેઘ સંબંઘક શ્રીચંદ્રના, સુણે અદ્ભુત પ્રબંધે હો. સ્વાજા ૩૪ તિલકમંજરી ઉપલંભાના દોઘક, વાદ છંદ છપ્પાયા રે; કિહાંએક વાયુવેગ તુરગ રથ, ગુણચંદ્રાદિ સહાયા હો. સ્વાજા ૩પ. ગોપાલિકા શાલિ ગોપી કૌટુંબિની, ગાયે ગાયન બાલી રે; કિહાં આરામણિ કિહાં હિંચોલા, રમતી રમણી બાલી હો. સ્વાજા ૩૬ કોઈ કાતંતી કોઈ નાચંતી, કોઈ પાણીએ જાતી રે; ખાંડણે પીસણે પાપડ વણણે, રાત્રી જાગરણે ગાતી હો. સ્વાજા ૩૭ यतः-खंडण पीसण जलवहण, बाहिर भूमि गयाइं;
देवभवण पाप्पडवणण, रसगुट्ठी महिलाइं. १ નિજ ગુણ નિજ કરણે સાંભળતો, મળતો સહુનાં મનમાં રે; વેષ પરાવર્સે કરી સુખશું, ફરે પુર ગિરિ સર વનમાં હો. સ્વાજા-૩૮
૧. નિયમિત રીતે
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
૧૪૨
હવે પાછળ ઘીર મંત્રી પ્રભાતે, રાજસભાએ ગૃપ આગે રે; શ્રીચંદ્રને વિવાહ નિયંત્રણ, કારણ કરી બહુ રાગે હો. સ્વાજા૦૩૯ તિલકમંજરી કેરી વાત જ, ઘીર પ્રધાને દાખી રે; નિસુણી મન હરષ્યો અતિ રાજા, જ્ઞાનવિમલ ગુરુ સાખી હો. સ્વાજા૦૪૦ || દોહા ||
સેનાની દીપચંદ્રનો, આવ્યો કન્યા સાથ; તે પણ નિજ વીતક કહે, પય પ્રણમી નરનાથ. ચંદ્રકળા વિવાહનું, જે થયું સરસ ચરિત્ર; રાજાએ પણ દાખીયું, સૂર્યવતીને પવિત્ર. ૨ સૂર્યવતી કહે માહરી, ચંદ્રવતી જે ભયણી; તેહની ચંદ્રકળા સુતા, દેખું હર્ષિત નણિ. ૩ નૃપ આદેશ લેઈ ગયા, કુમર તણે જવ ધામ; ચંદ્રકળા ઉત્સંગમાં, લેઈ દીએ બહુ માન. તિહાં તેણે સવિ પૂછિયું, કુશળ ખેમની વાત; કરમોચન દાન દેખીને, પ્રત્યેકે જે જાત. ચમત્કાર ચિત્ત પામીને, કહે રાજા કિહાં કુમાર; રાજાને વળી શેઠીએ, મેળી બહુ પરિવાર. ૬ ઠામ ઠામ સઘળે તિહાં, જોવરાવ્યો કુમાર; પણ કિહાંએ લાધો નહીં, જેમ મરુમાં સહકાર. તિહાં દુઃખ પામ્યા અતિ ઘણું, રાજા શેઠ પરિવાર; શ્રીગુણચંદ્ર તો અતિ દુ:ખી, રતિ નવિ લહે લગાર. ૮ થલગત મીન પ૨ે ટળવળે, સંભારી તસ નામ; પ્રેમ મહાદુ:ખ હેતુ છે, એમ બોલે ગુણધામ. ૯ પ્રેમ તણો પ્રે લેઈને, યમનો લેઈ મકાર; પ્રેમ ઇસી પરે નીપનો, તિણથી દુ:ખ દાતાર. ૧૦
૧
૫
પ્રેમ પ્રેમ સહુ કો કરે, પણ પ્રેમ તે પૂરું વેર; ગતિ મતિ છોડીને ફિરે, જાણે ખાંડ ગળેફ્યુ ઝેર. ૧૧
૧. ગિની, બહેન ૨. આંબો ૩. વીંટેલું
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ | ઢાળ ૧૫
- ૧૪૩
પ્રેમ તે પ્રાણીને કરે, પ્રાણ તણો પરવાસ; પ્રેમ તે હિમ પર દાઝવે, મુખ મૂકે નિસાસ. ૧૨ શેઠ કહે નિર્ભાગ્ય હું, મૂલ્ય લિયું રથ ફેરી; તેણે વયણેથી નીસર્યો, લીધું દુઃખ ઉદેરી. ૧૩ માતા કહે કદિ મુખથકી, નવિ માગે સુત કાંય; મોદક આવી માગીયા, દીઘા વળી વહેંચાય. ૧૪ પણ મેં ઇમ નવિ જાણિયું, જે કરશે એમ વિકલ્પ; સુત વિણ સવિસૂનાં થયાં, મંદિર શહેર સુખ તલ્પ. ૧૫ *જળે તૈલ ખળે ગુહ્ય જેમ, પાત્રે પસરે દાન; તેમ પસરી એ વાતડી, પુરમાં તેહ નિદાન. ૧૬
| | ઢાળ પંદરમી ||. (માલીકેરે બાગમે, દો નારિંગ પક્કે રે લો, અહો દો–એ દેશી) સૂર્યવતી કહે નંદની, કેમ સ્વયંવરે થાપ્યો લો; અહો કેમ કેમ વિવાહ એ નીપનો, કેમ દાયજો આપ્યો લો. અહો કેમ ૧ વાત કહી સઘળી તિહાં, જેમ આવી પરણ્યા લો; અo યાવત દીધું દાન જે, ગાયને ગુણ વરસ્યા લો. અ૦ ૨ રાજ્યકુળ થઈ વાત છે, કમર નવિ દીસે લો; અo ચંદ્રકળા ગેઈ ઘરે, ચિત્તે નવિ હીંસ લો. અ. ૩ ગુણચંદ્ર રુદતો તિહાં ગયો, દુઃખિયો ચંદ્રકળા પાસે લો; અo કદ્દો સ્વામી તુજ મુજ તણો, કિહાં ગયો કબઆસ લો. અ૦ ૪ જો જાણો તો દાખવો, આથું દુઃખ થાવે લો; અo વહાલા વિણ જે દિહડલા, તે તો દુઃખમાં જાવે લો. અ૦ ૫ મુજશું અંતર નવિ હતો, પણ ન કહ્યું કાંઈ લો; અo જાણું એ દુઃખ પામશે, બહુ એમ મન લાઈ લો. અ૦ ૬ એમ સુણી ચંદ્રકળા કહે, સવિ ગુહ્યની વાતાં લો; અo તે કુણહી નવિ જાણિયો, જે નિશિમાં જાતાં લો. અ. ૭
૧. જલમાં તેલ, દુષ્ટ મનુષ્યના મનમાં ગુપ્ત વાત, પાત્રને આપેલું દાન જેમ ફેલાય છે, ગુપ્ત રહેતા નથી તેમ. ૨. આવશે ૩. દિવસ
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ અહો અહો મનની ગૂઢતા, અહો અહો સાહસ ઘીઠા લો; અo તે સજ્જન કેમ વીસરે, જેહના ગુણ મીઠા લો. અ૦ ૮ રાજાદિક સવિ નયર તે, લોકે નવિ પાયા લો; અને એમ દિન ત્રય લગે સોચીયા, માનું રયણ ગમાયા લો. અo ૯ અન્નપાન ને બહુમાન, વાણિજ્ય વ્યાપારા લો; અo ગીત ગ્યાન શુભધ્યાન તે, નવિ કેણે ધાર્યા લો. અ. ૧૦ હવે ચોથે દિન જ્ઞાની મુનિ, કોઈ તિહાં આવ્યા લો; અo નૃપ ગૃપપત્ની ને શેઠ, પ્રમુખ સમુદાયા લો. અo
અહો ચંદ્રકળા સહાય લો. અ૦ ૧૧ વંદી મુનિના પાયને, ઠાય આપ આપણે લો; અo બેઠા ચિત્તડું લાઈને, મુનિ દેશના પભણે લો. અ૦ ૧૨ દેશના અંતે સૂરજવતી, કહે સાધુજી લો; અને મેં જયભયથી પુત્ર જે, મૂક્યા નિબંધેજી લો. અ૦ ૧૩ ઉપવનિકામાં પુષ્ક, તણે સમુદાયે લો; અo તિહાંથી લીધો કેણે, કહો જેમ સુખ થાવે લો. અ૦ ૧૪ જ્ઞાન થકી તવ સાધુજી, ભાષે સહુ સુણીએ લો; અ ભદ્ર ભાગ્યવંત પુત્ર તે, તેહની સુણીએ લો. અ. ૧૫ તસ હિત જાણ ગોત્રજ, દેવી કુળ ઘણીએ લો; અo જિહાં મૂક્યો છે તેહ, કહ્યું હવે ભણીએ લો. અ૦ ૧૬ લક્ષ્મીદત્ત શ્રેષ્ઠી અછે, લખમીવતી રાણી લો. અત્ર કોટી ધ્વજની કીતિ અછે, જગમાંહે જાણી લો. અ. ૧૭ મૂક્યો તિહાં તુજ પુત્રને, તે પુત્ર પરે પાલે લો; અo નામ દિયો શ્રીચંદ્ર તે, મુદ્રિકા નિહાલે લો. અ૦ ૧૮ અરે રાજન! તમે પહિલા, ‘અંકે બેસાર્યો લો; અo તિહાં રે અંતર સ્નેહનો, ઘણો મન ધાર્યો લો. અ. ૧૯ કણકોટ નયરનું, રાજ્ય દીઉં અતિ નેહે લો; અo તન દીઠે તપે, તન્ન એ લોકે કહીએ લો. અ. ૨૦ ૧. દુ:ખી થયા. ૨. ખોળામાં !
અરે
અંતર તેય દીઉં જ કહીએ ?
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૨ | ઢાળ ૧૫
૧૪૫
હમ નિસણ
પ્રેમ તે, બેઉની વયણે લો
દાન ગુણે એ ઉદારને, દેખી શેઠ બોલે લો; અo વણિક કુલે એ વાત, નૃપતિ કુલ તોલે લો. અ૦ ૨૧ વચને દુમણો હોઈને, ગયો તે વિદેશે લો; અ મળશે ભૂપતિ હોઈને, તુમને એક વરસે લો. અ૦ ૨૨ ઇમ નિસુણી મુનિવયણને, સયણ સવિ હરણ્યાં લો; અo બમણો વાધ્યો પ્રેમ તે, બેહુ કુલ નિરખ્યાં લો. અ૦ ૨૩ નૈમિત્તિકનું વચન છે, મળ્યું જ્ઞાની વયણે લો; અડ ચિંતે મનમાંહે એમ, જોશું કદિ નયણે લો. અ. ૨૪ ચંદ્રકળા ગુણચંદ્ર તે, વિશેષે સુખીયા લો; અo સજ્જન ઉન્નતિ વાતને, સુણી ખલ દુઃખીયા લો. અ૦ ૨૫ માગઘ પંડિત લોક, કવિત બહુ ભાખે લો; અo શ્રીગુણચંદ્ર ગુણના તેહ, દાન બહુ દાખ લો. અ૦ ૨૬ મુનિ નમિ નિજ થાનકે, જાયે સવિ આનંદી લો; અo ઉત્સવ પુરમાં થાય, છોડ્યા સવિ બંદી લો. અ. ૨૭ સૂર્યવતી કહે ગંધ, મતંગજ માહરે લો; અo તે પટ હસ્તી હોઈ, આવે સુત જિહા રે લો. અ. ૨૮ ચંદ્રકળા હવે કિહાં રે, ભૂપતિ ગેહે લો; અo શેઠ ઘરે વળી કિહાં રે, શ્વસુર પખ નેહે લો. અ. ૨૯ કિહાંરેક શ્રીપુર માંહે, સુખે તિહાં રહતી લો; અo ઘર્મ તણા ઉચ્છરંગ, સદા તિહાં કરતી લો. અ. ૩૦ ઘર્મ થકી સવિ વંછિત, સીઝે સહેલાં લો; અo ઇષ્ટ સયણ સંયોગ, આવી મળે વહેલાં લો. અ૦ ૩૧ અવસર ઘર્મનો પામી, કરે નવિ પહેલાં લો; અo તે જાણો નરમાંહે, ગણીને ઘહેલાં લો. અ૦ ૩૨ यतः-धर्मोऽयं धनवल्लभेषु धनदः, कामार्थिनां कामदः,
सौभाग्यार्थिषु तत्प्रदः किमपरं पुत्रार्थिनां पुत्रदः राज्यार्थिष्वपि राज्यदः किमथवा नानाविकल्पैः कृतै, स्तत् किं यन्न करोषि किंतु कुरुते स्वर्गापवर्गा अपि.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ ભાવાર્થ-ઘર્મ જે છે તે ઘન જેને વહાલું હોય છે તેને ઘન આપનારો છે, કામની ઇચ્છા કરનારને કામ આપનારો છે, સૌભાગ્યના અર્થીને રૂડું ભાગ્ય દેનારો થાય છે. વળી પુત્રેચ્છાવાળાને પુત્ર આપનાર છે. રાજ્યની ઈચ્છા કરનારને રાજ્ય આપનારો છે. વઘુ શું કહીએ? નાના પ્રકારના વિકલ્પોએ કરેલો ઘર્મ શું શું નથી કરતો? અર્થાત્ સર્વ કાંઈ પ્રાપ્ત કરાવે છે. વળી સ્વર્ગ અને મોક્ષને દેનારો એવો ઘર્મ છે.
| ઢાળ સોળમી II
(રાગ ઘન્યાશ્રી) ઘર્મ પ્રભાવે પ્રગટે સઘળી સંપદા રે, રૂપ સુભગ સૌભાગ્ય; ઘર્મે જીવિત દીર્ઘ રોગ ન સંપજે રે, જેહને ઘર્મશું રાગ;
સાંભરિયાં હવે આગે ગુણને ગાયવા રે. ૧ આપદ અટવી સંકટ નિકટ ન આવહી રે, ભય થાયે વિસરાલ; કરતિ કમળા વિમળા તેહની વિસ્તરે રે, જેહને ઘર્મનો “ઢાલ. સાં ૨ રોગ શોગ વિયોગ વિલય જાયે સદા રે, સુમતિ સુંદરી સંયોગ; મંગળમાલા લચ્છી વિશાળા તસ ઘરે રે, આયતી મુક્તિનો ભોગ. સાં૩ એ બીજો અધિકાર કર્યો મેં મતિ થકી રે, ચરિત્ર તણે અનુસાર; ચાર પુરુષારથ પરે એ જાણીએ રે, અર્થ સુરૂપ વિચાર. સાંજ જ્ઞાનવિમળ ગુરુ વયણ હૃદયમાં સાંભળી રે, સયણ વહ્યાં આણંદ; ભણતાં ગુણતાં સુણતાં સજ્જનને હોયે રે, વંછિત સુરતરુ કંદ. સાંપ
| સર્વ ગાથા ૮૪૨ / इतिश्री श्रीचंद्रस्य राधावेधविधानं त्वरितगृहागमन रथतुरगगतिगमन
चंद्रकलापाणिग्रहकरणकरमोचन महादानपश्चाद् गृहागमनजयंतादिकुमरकुशिक्षित वीणारव गायनदानमार्गणअश्वदाने रथार्पण तत्श्रुतजनकखेदप्रापण विषवाद विधुरीतगृहान्निर्गमन एकाकीगमन पश्चात् मुनिवचने ज्ञापित श्रीचंद्रगमन राज्यप्राप्तिवर्षांते मिलन कथन परमानंद प्रापण इत्यादि चरित्रनिबद्ध नामा आनंदमंदिर नाम्नि महारासके
द्वितीयोऽधिकारः संपूर्णः
૧. આશ્રય, શરણ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
॥ अथ तृतीयोऽधिकारः प्रारभ्यते ॥
|| દોહા II. બ્રહ્માણી વરદાયકા, વરગુણ મણિ ભંડાર; વિંછિત પૂરણ સુરલતા, જિનવાણી વિસ્તાર. ૧ જગદંબા જગદીશ્વરી, જયવંતી જગમાંહિ; શક્તિરૂપ સઘળે ફિરે, ત્રિભુવન જેહની છાંહિ. ૨ કમલકરા કમલક્ષણા, કમળ કોમળ સમ વાણ; કમલાનના કમલાસના, વીણા પુસ્તક પાણ. ૩ તેહ તણી સાન્નિઘ લહી, વળી ગુરુનો સુપસાય; હવે આગળ શ્રીચંદ્રની, કથા કહું સુખદાય. ૪ મુદિત મને મેદિની ફરે, જોતાં નવનવ રંગ; કિહાંએક રથ કિહાંએક હયે, કિહાંએક ચરણને સંગ. ૫ કિહાં દિવસે કિહાં રજનીયે, કિહાં પરગટ પ્રચ્છન્ન; પરમેષ્ઠી પદ ધ્યાનથી, સદા મને સુપ્રસન્ન. ૬ ગુરુદત્ત ઔષધિ યોગથી, સઘળે નિર્ભય હેત; આપદ્ તે સંપદ્ હુયે, જેહને પુણ્યસંકેત. ૭ વણિક હાટ દીનાર દેઈ, કરે ભોજનનું કાજ; શેષ દીનારનો નવિ લિયે, સંતને હોયે મુખ લાજ. ૮ પાંચ સાત સાથે જમે, પણ એકાકી નવિ ખાય; દુસ્થિતને છાનું દિયે, પરદુઃખ દેખી દૂણો થાય. ૯ શ્રીચંદ્ર ચંદ્ર કિરણ પરે, કુમુદામોદ કરત; સુખ શાતામાં મહીયળ, વિચરે તે વિલસંત. ૧૦
|| ઢાળ પહેલી || (રાગ મલ્હાર, આવ્યા રે આવ્યો રે, આવ્યો જલઘર ચિહું પખે–એ દેશી)
ચાલ હવે એક દિન રે તરુ ઉપર વાસો વસે, તિહાં દેખે રે છાયા તનુની એક રસે; અજુઆળી રે નિશિ પણ પુરુષ ન દેખીએ,
મન ચિંતે રે એ કાંઈ અચરિજ લેખીએ. ૧ ૧. પાણિ, હાથ ૨. ગુપ્તપણે ૩. દુઃખીને ૪. પૃથ્વી પર
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
ત્રુટક
લેખીએ એ કોઈ સિદ્ધ નર છે, અંજનાદિક યોગથી, સંભવી એહવું ગયો પૂઠે, જોઉં શું છે ભોગથી; શિર ભાર વહેતો તેહ જાણી, જાયે જવ તસ પાછળે, છાયા ન દેખે તેહની તિહાં, વૃક્ષ ઘન જિમ્યા મળે. ૨
ચાલ રહ્યો ઊભો રે, વિસ્મય થઈને તિહાં કિણે, રવિ ઊગ્યો રે, દેખી પદ પદ્ધતિ મુણે; અનુસારે રે, પગલાં લેઈ ચાલીયો, આગે જાતાં રે, મહા પર્વત એક ભાળીયો. ૩
ત્રુટક
ભાળી તિહાં એક ગુફા મોટી, માંહે પગ તે પેસતાં, પણ ન દેખે નીસર્યાનાં, જાણી મન કરે સામતા; તસ પાસે વાપી અછે તિહાં તરુ, મૂલ કોટર એક છે, તિહાં નીર ફળ આહાર કરીને, રહ્યો તેહમાં તે પછે. ૪
ચાલ જોવે વૃષ્ટ રે, કુમાર તિહાં તસ વાટડી, ત્રીજે યામે રે, જે થયો તે સુણો ચાપડી; ગુફામાંહેથી રે, પુરુષ એક તે નીકળ્યો, ઘુસર વેશે રે, યુવા ચોર તે અટકળ્યો. ૫
અટકળ્યો વાવે જળ પીઈને, લેઈ વારી પાછો ફરે, મૂકી જળ તિહાં ફરી પાછો, ગુફામાંહેથી નીસરે; શિલા દેઈ વાવે આવી, સ્નાન મજ્જન તિહાં કરી, ગાંઠ છોડી તેણે સમયે, ગુટિકા લેઈ મુખમાં ઘરી. ૬
ચાલ તદનુભાવે રે, અદ્રશ્ય થઈ તે ચાલીયો, છાયા દેખી રે, આતપે પુર ભણી હાલીયો; ગયો દૂર રે, જાણી કુમર પાછો ફર્યો,
આપ બળથી રે, શિલા ઉઘાડી માંહે રંગર્યો. ૭ ૧. તેલી, ઘાંચી ૨. ગયો
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ / ઢાળ ૧
૧૪૯
ત્રુટક તે ગર્યો ૧દરીમાં એક મોટું, ગેહ દેખે રયણે ભર્યું, તે માંહે તરુણી એક કન્યા, મધ્ય યૌવન આચર્યું હે ભગિની કેમ એકાકી, રહે જહાં કિણ કારણે, તવ સજળ નેત્રે કહે વિદેશી, ચરિત્ર મારું જે સુણે. ૮
ચાલ નાયકપુર રે, વિપ્ર વસે સારથિપતિ, અધિકારી રે, નાયક પણ છે બ્રિજપતિ; મંત્રી પણ રે, રવિદત્ત નામે ભૂદેવ છે, તસ પત્ની રે, શિવમતી નામે સુશેવ છે. ૯
ત્રુટક શિવમતી તે હું ઇહાં આવી, તેહ કારણ સાંભળો, તે ગામમાં થાયે નિત્યે, ચોરિકાનો મામલો; તિહાં ગામ લોકે મળીને કહ્યું, દ્વિજપતિને ચોરનો, ભયનિરાસને કરણ હેતે, કરે આરક્ષક જોરનો. ૧૦
કહે રક્ષક રે, સિદ્ધ ચોર કોઈ અછે, તસ નિરતજ રે, ન પડે જિહાં તિહાં તે ગચ્છે; જે ઝાલે રે, બીડું તસ ઘર તે મુખે, તેણે કારણ રે, ગામમાં કોઈ ન રહે સુખે. ૧૧
તૂટક સુખે કોઈને નીંદ નાવે, કહ્યું મંત્રી તેડીને, તુમથી જો ન વળે ચોર તેહતો, મંત્રીપદદ્દો છોડીને; ઘણી કુશસ્થળ દેશનો તે, તેહ રક્ષા કી જશે, તેહ તુમને બહુ પરે હવે, ભળી શિક્ષા દીજશે. ૧૨
ચાલ
એમ નિસુણી રે, મંત્રી મનમાં કંપીયો, કહે સુણો સ્વામી રે, હું ચોર ગ્રહું એમજંપીયો; લાજ દાક્ષિણ રે, છોડી ન જાયે ઉત્તમે,
જે ગિઆ રે, તે સઘળી વાતે નમે. ૧૩ ૧. ગુફામાં ૨. ચોરીનો ૩. કરશે ૪. બોલ્યો
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
ત્રુટક ભમે પુરમાં ચોર ગ્રહવા, આપ ઘર ખાલી કરી, તવ ચોર આવ્યો કાંઈ ન દીઠું, ગ્રહી મુજને આકરી; વચ્ચે કરી કર આણ્ય બાંઘી, ખંઘે કરી ઇહાં લાવીયો, રોષે કરી અવર ઘરમાં, દ્રવ્ય કાંઈ ન પાવીયો. ૧૪
ચાલ ચોર ભાષે રે, હું રત્નાકર નામ છું, તે દિનથી રે, એકલડી ઇણે ઠામ છું; અરે બાંઘવ રે, અવર કાંઈ જાણું નહીં, એ તસ્કર રે દ્રશ્ય અદ્રશ્ય હોયે કિહાં કહીં. ૧૫
ત્રુટક કિહાંયે ગયો છે નિશા શેષ, ફિરી ઇહાં તે આવશે, એમ દિન થયા ત્રણ આજ મુજને, ન જાણું શું થાવશે; પણ બાળપુત્ર વિયોગ મુજને, હૃદયમાં ખટકે ઘણું, હવે તમે કોણ કિહાંથી આવ્યા, મુજ ભાગ્યથી કહો તે સુણું. ૧૬
ચાલ કહે કાપડી રે, હું વિદેશી પંથી અછું, મન ભાવે રે, જિહાં રુચે તિહાં રહું ગછું; એમ નિસુણી રે, કહે તું ઘર્મબાંધવ સહી, બાંધી મોક્ષનું રે, ફળ મોટું બોલ્યું સહી. ૧૭
| ગુટક સહી માહો બંધુ જાણું, જે વિયોગ પતિ સુત તણો, તેહભંજો આજ મારે, બહેન મુજને કરી ગણો; દરી માંહેથી તેહ કાઢી, શિલા ફરીને દ્રઢ કરી, અનુક્રમે તેહને નગર આણી, મેળવી તે સુંદરી. ૧૮
ચાલ
તસ કંતે રે, સત્ત્વ પ્રશંસું તેહનું, શિવમતીએ રે, ભક્તિ કરે હિત જેહનું; બહુ આપે રે, કંચન પ્રમુખ તે નવિ લીએ,
ઉપકૃતિ કરી રે, ફરી વંછે તે *નંદીએ. ૧૯ ૧. મોંઢું ૨. ભાંગો ૩. વગેરે ૪. નિંદીએ
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ / ઢાળ ૧
૧૫૧
ત્રુટક નંદીએ નહીં તેહ સજ્જન, જે ઉપકૃતિ કરી ઇચ્છીએ, તોહે પણ સંભારવાને, આપ મુદ્રા તે દીએ; તિહાં થકી હવે ફિરીચોર થાનક, જોયવાને તરુ તળે, આવી ઊભો રહ્યો જેતે, તેહવે તિહાં અટકળે. ૨૦
ચાલ
એહવે એક રે, પ્લાન વદન નર આવતો, ચોર જાણી રે, પાસે તેહ બોલાવતો; માંહોમાંહે રે, પૂછે નામ સોહામણું, કહે કાપડી રે, લક્ષ્મીચંદ્ર નામ મુજ તણું. ૨૧
ત્રુટક ભણું મારું નામ રત્નાકર, કુમર ચિંતે જો એ કહે, તો ઉઘાડું દ્વાર દરીનું, હૃદય કોણ કેહનું લહે; કુમર પૂછે કેમ ચિંતા, મિત્ર દીસો છો તુમો, કહે કલ્પિત એહ ઉત્તર, કાર્ય બહુ શિર છે અમો. ૨૨
ચાલ
કહે એવી રે, વાત નિવાત પરે મીઠડી, એહવે આવ્યા રે, અધ્વગ પંચ તિણ વાટડી; માંહોમાંહે રે, સુખ પૃચ્છા કરે એટલે, મુખથી ગુટિકા રે, બાંધે ચોર વસ્ત્રાંચલે. ૨૩
ગૂટક ભલી બુદ્ધે કુમારે દીઠી, ચિંતવે મન એહવું, એહ ગુટિકા ગ્રહણ કાજે, છળ કરું કંઈ તેહવું; શિર વસ્ત્ર બેહુનાં કરી ભેળાં, હસી કહે એમ વાતડી, શિલા તળે એ વસ્ત્ર મૂકી, જોઈએ એકલ જડી. ૨૪
ચાલ નિજ બળથી રે, જે કાઢે તેહને દીઉં, હેમમુદ્રા રે, માંહે છે તોપણ લીઉં; એમ પણ કરી રે, પંચ કર્યા તિહાં સાખીયા,
ચોરે લોભથી રે, પણ સાચું એમ ભાખીયા. ૨૫ ૧. સાકર ૨. મુસાફર ૩. સોનાની વીંટી ૪. પ્રતિજ્ઞા
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
ગૂટક રાખીયા તે બેહુ શિલા હેઠે, વસ્ત્ર કુમરે મૂકીયા, નિષ્કાસણને જોર બહુલો, ચોર કરી તે ચૂકીયા; કુમરે બળથી સર્વ લીધાં, વસ્ત્ર સહુ સાખે તદી, ગુટિકા સંયોગે કુમર હરષ્યો, ચિત્તમાંહે અતિ મુદા. ૨૬
ચાલ
તે પંચમાં રે, ફળ પાકાં સહકારનાં, મૂલ્ય લેઈ રે, વહેંચી દીયે તેણી વારમાં; સહુ ખાવે રે, તૃપ્ત થયા મન અતિ ઘણું, ચોર ચિંતે રે, ઉઘાડે એ ગુફા બારણું. ૨૭
ટક
બારણું એ જો જાણશે તો, ગુફા માહરી જયશે, તો હવે માહરું જોર ઇહાં કણે, કિશું આગળ થાયશે; એહવે નાયકપુર ઘણીનો, ટૂર ૨૦ તવ સાંભળ્યો, તે પંચ નાઠા પ્રથમ તિહાં કણે, ચોર પણ દશદિશ પુળ્યો. ૨૮
ચાલ
હવે કાપડી રે, વિજય ને વસ્ત્રાદિક ગ્રહી, તે ગુટિકા રે, મુખ દેઈ અદ્રશ્ય તિહાં રહી; તરુ ઉપર રે, સાવધાન જોઈ સહી, ભૃગુ કટકના રે, નર પાળા આવ્યા વહી. ૨૯
ત્રુટક વહી આવે પદ વિલોકે, ચોર તે દીઠા નહીં, ગયા ક્યાં ઇમ સુભટ ભાષી, નિજ પુરે તે ગયા વહી; કુમર પણ કોઈ દિશે ઉદ્દેશી, ચાલીયો મહી મંડળે, ગુટિકા પ્રભાવે એક સમયે, પાયસાલે જઈ મળે. ૩૦
ચાલ તિહાં સૂતા રે, પંથી બહુ દેશ-દેશના, તસ વાણી રે, નિસુણે કાને એકમના; વેતાલિક રે, એક બોલ્યો ગાથા કહી,
છપ્પયમાં રે, તે બોલ્યો સુણજો સહી. ૩૧ ૧. કાર્યાટિક, સંન્યાસી
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ ઢાળ ૧
૧૫૩
ત્રુટક કહી એહવું ગાહા ભાખે, કુમર તવ તિહાં સાંભળે, તવ એક અપર વિદેશી બોલ્યો, વચન તારું નવિ મળે; તે શેઠ કેરો પુત્ર સુણીયો, તું કહે નૃપનંદનો, તે વાત મળતી નહીં તવ ફરી, કહેબંદી શુભ મનો. ૩૨
છપ્પય
રાઘાવેશ વિઘાને, તિલકમંજરીએ વરિયો, પદ્મિની ચંદ્રકલાએ, જિણ વરિયો બહુ પરવરિયો; શીખી કળા જેણે સર્વ, ગુણી ગુણધર ગુરુ પાસે, ગુણચંદ્ર મિત્ર સુવેગ, અશ્વરથ દાન વિલાસે. શ્રી પ્રતાપનૃપ કુલતિલો, સૂર્યવતી સુત ચિરંજયો, શ્રીચંદ્રકુમર તે સાહસી, નામ લિયે આનંદ ભયો. ૧
अथ गाहा नयरे कुसस्थलं मिय, पुहवि स पयावसिंह कुलचंदो; सिरि सूरियवई तणुओ, सिरिचंदो जयउ भुवणयले. १ रायावेह विहिए सयंवरे वरिओ तिलयमंजरीए; सव्व निव्व गव्व हरणो, वीरिक्को जयउ सिरिचंदो. २ सिंहपुरवर नरेसर, सुहगांग सुयाइ पुव्वभव नेहो; पउमणि चंदकलाए, परणीओ जयउ सिरिचंदो. ३
અર્થ–૧. કુશસ્થળ નગરના પ્રતાપસિંહ પૃથ્વપતિના કુલચંદ અને સૂર્યવતીના પુત્ર એવા શ્રીચંદ્ર પૃથ્વીતલ પર જયવંત વર્તો. ૨. રાઘાવેશ વિધિથી સ્વયંવર મંડપમાં તિલકમંજરી જેને વરી, તે સર્વ રાજાઓનું ગર્વ હરનારો એવો વીરશ્રેષ્ઠ શ્રીચંદ્ર જયવંત વર્તા. ૩. સિંહપુરના રાજા શુભગાંગની પુત્રી પદ્મિની લક્ષણવાળી ચંદ્રકલા પૂર્વભવના નેહથી જેને પરણી તે શ્રીચંદ્ર જયવંત વર્તો.
ચાલ હું હમણાં રે, કુશસ્થલ નાયરે હતો, આવી પદ્મિની રે, ચંદ્રકળાશું રહે મળપતો; વીણારવને રે, દાન દિયું રથનું જિહા,
દુહવાણો રે, દિલમાં શેઠ ઘણું તિહાં. ૩૩ ૧. અપર=અવર, બીજો ૨. ચારણ, ભાટ
શ્રી. ૧૧]
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
ત્રૂટક
કિહાં એહવું દાન ન સુણ્યું, રાજા વિણ પરલોકને, ઇત્યાદિક વચને રોષ પામી, કુમર પામ્યો શોકને; એહવે ઘીર પ્રધાન આવી, રાય વિનવીને કહે, શ્રીચંદ્રને તુમો દિયો આદેશ, તિલકમંજરી કર ગ્રહે. ૩૪
ચાલ
તવ નરપતિ રે, કુમરની ખબર કરે જિસે, તવ સુણિયો રે, ગયો ૫૨દેશે કુમર તિસે; તેણે દુઃખથી રે, દુઃખીઓ પુરજન નૃપકુલ, નવિ ચાલે રે, ભાવિકર્મ પ્રતિ બળ. ૩૫ ત્રૂટક બળ કાંઈ ન ચલે કર્મ સાથે, કહે સવિ મળી ભાવિયા, એહવે જ્ઞાનવિમળ ગુરુ તિહાં, અતિ આનંદે આવિયા; સૂર્યવતીએ પ્રશ્ન કીધો, આપ પુત્ર અચ્છે કિહાં, જ્ઞાનબળથી સર્વ ભાખ્યું, ચરિત્ર યાવત્ ગમન જિહાં. ૩૬ II દોહા
હમણાં પરદેશે ગયા, તે શ્રીચંદ્ર કુમાર; વ૨સ અંતે મળશે સહી, જોડી રાજ્ય પરિવાર. ૧ રાજા રાણી હરષિયાં, સુણી નિજ પુત્રની વાત; શેઠ શેઠાણીને કહે, ઘન ઘન તુમો માય તાત. ગીત કવિત તિહાં તેહનાં, કહે બહુ બંદી ભટ્ટ; દાન માન પામ્યા ઘણા, ગલી ગલી ગહગટ્ટ. ૩ તિહાં મેં પણ બહુ ધન લહ્યું, જાઉં છું નિજ ગેહ; તે માટે મેં ભાષિયો, રાજપુત્ર સસનેહ. ૪ એહ ચરિત્ર નિજ સાંભળી, જે પામ્યો આનંદ; તે તો જાણે કેવળી, અ૫૨ ન જાણે મંદ. ૫ પ્રીતિદાન તસ આપિયું, કુમરે તેણી વાર; ગુડ ધૃત પ્રમુખ પ૨ને દીએ, જે પંથીજન ધાર. ૬
વળી તેહિ જ વેશે કરી, આગળ ચલ્યો કુમા૨; દૃશ્ય અદૃશ્ય કિહાં કણે, નિજ ઇચ્છા અનુસાર.
૧. પોતાનો
૭
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩/ ઢાળ ૨
૧૫૫
અનુક્રમે અટવી પામિયા, દુઃસ્થિત દંડાકાર; પુણ્યબળે તે સાહસી, કરુણાવંત કુમાર. ૮ તિહાં રાત્રે એક તરુ તલે, આવી રહે કુમાર; તે તરુ શુક સ્થાનક અછે, નિશા મુખે તેણીવાર. ૯ ચણી કરી તિહાં શુક ઘણા, આવ્યા બોલે વાણ; કોણ કિહાંથી આવિયા, પૂછે તેહ સુજાણ. ૧૦ વૃદ્ધકીર એક બોલિયો, ત્રણ દિને આવ્યો છું આજ; તવ લઘુ શુક કહે તાતજી, શું એહવું હતું કાજ. ૧૧ કે કોઈ અચરિજ દીઠડું, તિણથી કાલવિલંબ; તવ જીરણ શુક દાખવે, સુણો વત્સ અવિલંબ. ૧૨
| | ઢાળ બીજી .. (ભો નણદી હો લાલ ઝરુખે દિલ લગા-એ દેશી. એલાચીન રાસમાં છે.
અથવા મોરી સ્વામી હો, વાત સુણો એક સાચી–એ દેશી) હાંરે નાના સૂડા હો, હાંરે નાના વચ્છા હો, વાત સુણો એક માહરી. જે નિસુણીને આનંદ પામો, કરો તુમચી મતિ સારી.
મારા નાના સૂડા હો, વાત સુણો એક માહરી. પૂરવ દિશે માહેંદ્ર નયર છે, તિહાં ત્રિલોચન રાજા; માત્ર ગુણસુંદરી નામે પટરાણી, જેહના સબળ દીવાજા. નાહવા ૧ સુતા સુલોચના છે જાત્યંઘા, ચોસઠ કળાની પ્રબંઘા; માત્ર સા મતિ નયન હૃદયથી જાણે, શાસ્ત્રના સકળ સંબંઘા. નાવા૨ રાજા મંત્રી પ્રત્યે એમ ભાષે, એ પટુલોચન થાય; મારા પડહ વજાવો નયરમાં એહવો, જેમ કોઈ પરગટ થાય. નાવા૦૩ જે સાજા કરે લોચન તેહને, અર્થે રાજ્ય ને પુત્રી; માત્ર તેહને આપું થાપુ પાસે, રાખું તેહશું . મૈત્રી. નાવા૪ માસ પાંચ થયા ડિડિમ વાજે, છઠો માસ છે બેઠો; માત્ર પણ તસ ભાગ્ય બળેથી કોઈ, આજ લગે નવિ દીઠો. નાવા ૫ લઘુ કીર એક બોલ્યો તત્ક્ષણ, કહો તાતજી સોઈ; માત્ર એવું ઔષઘ કોઈ કિહાં છે, જેહથી નયન સજ્જ હોઈ. નાવા૦૬ ૧. પોપટ ૨. વૃદ્ધ ૩. જન્મથી અંઘ ૪.સ્વસ્થ લોચનવાળી, દેખતી પ.નગારાં ૬. સ્વસ્થ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
વૃદ્ધ કહે એહનું છે ઔષધે, શિશુ કહે ઇહાં અથ દૂરે; માત્ર વૃદ્ધ કહે ઇહાં અછે પણ એ, ગુહ્ય ન કહિયે નિશિપૂરે. નાવા૦૭ यतः-दिवा निरीक्ष्य वक्तव्यं, रात्रौ नैव च नैव च;
संचरति महाधूर्तः वटे वररुचिर्यथा. १ ભાવાર્થ-દિવસમાં ગુહ્ય વાક્ય જોઈને બોલવું, અને રાત્રિમાં તો બોલવું જ નહીં; કારણ કે રાત્રિમાં ઘૂર્ત જનો ફર્યા કરે છે. તેમ કરતાં જો બોલીએ તો વડમાં વરરુચિની પેઠે થાય. બાળક સ્ત્રી મૂરખ કેરો, હઠ છોડ્યો કિમહી ન છૂટે; માત્ર કહે તાતજી તે છે તો દાખો, જેમ મન સંશય ખૂટે. ના વા૦૮ એહિ જ તરુમૂલે દોય વલ્લી, સપ્રભાવ પીતવર્ણી; માત્ર એક અમૃત સંજીવિની છે, બીજી નિધૃણ વ્રણની હરણી. નાવા ૯ પહેલીનાં દળ લાંબાં પહોળાં, બીજીનાં દળ નાનાં; માત્ર વૃત્તાકારે શસ્ત્ર નિવારે, એહ લતાનાં માનાં. નાવા ૧૦ તેહ વચન કુમરે સવિ સુણીયાં, ગુણીયા થઈ એકંગે; મા તે ઔષધિ યુગલ લઈ ચાલ્યા, તે પુર દિશિ મનરંગે. નાવા૦૧૧ ત્રણ દિને તે અટવીને અંતે, આગળ જાતાં આવ્યો; માત્ર ઉતશ જનપદ નયર પણ ઉદ્ધશ, શોભાએ ચિત્ત ભાવ્યો. નાવા૦૧૨ કૂપારામ સરોવર વાપી, તરુ છાયાએ શોભે; માત્ર ગઢ મઢ મંદિર પોલ વિપણની, શ્રેણી દેખી મન થોભે. નાહવા ૧૩ પણ નર પશુ ઉજ્જિત દેખીને, કૌતુક ચિંતે મોટું; માત્ર પેસે પુરમાં જેહવે ત્યારે, વચન સુણી અતિ કોટું. નાવા ૧૪ ‘સારિકા એકસંભ્રમથી ભાખે, પંથીમ પેસ ઇણ પુરમાં માત્ર કેમ”વારે છે સુણ વૈદેશિક, વિઘન અછે તનુ ઘરમાં. નાહવા ૧૫ કુમર કહે એ કોણ નગર છે, કોણ રાજા ભય કેહનો; માત્ર કેમ સૂનું પુરતું પણ કોણ છે, ચરિત્ર કહે મુજ એહનો. નાવા૧૬ તે સારિકા કહે સુણ વૈદેશિક, કુંડળગિરિ એ દીસે; માત્ર એ જનપદ ચોફેર રહ્યો છે, કુંડળપુર નામ જગશે. નાવા-૧૭ : ૧. કૂપ અને બગીચા ૨. નિર્જન, ઉજ્જડ ૩. મેના, પોપટી ૪. રોકે
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૨
અર્જુન નામે રાજા એહનો, પાંચ પ્રિયા તસ સારી; મા સુરસુંદરી મુખ્યા છે રાણી, રૂપે રતિ વીસારી. નાવા૦૧૮ તેહ નગરીમાં ચોરી થાવે, દિવસ ગયે ખટ સાતે; મા નૃપતિ તલાર જોવે તે તસ્કર, પણ નવિ આવે ઘાતે. નાવા૰૧૯ એક દિને તસ્કર ઘન લેઈ જાતો, દીઠો ભૂપતિ જિહારે; મા તસ પૂઠે છાનો ગયો રાજા, જાણ્યું તલાર પરિવારે. નાવા૦૨૦ એમ જાણી તે તસ્કર ધૂર્તે, વૃષ્ટિ સકળની વંચી; મા કોઈક મઠમાં પેસી ઘન સવિ, મૂકે મનડું ખેંચી. નાવા૦૨૧ નિદ્રાળુ તાપસ એક સૂતો, ધન તસ પાસે થાપી; મા આપ ગયો નાશીને કિહાંએ, જૂઠ કલંકને આપી. નાવા૦૨૨ નિશા શેષે સુભટે મળી બાંધ્યો, તે કાપડીને વિગોઈ; મા॰ ઘન લેઈ નિગ્રહ કરી હણિયો, થયો રાક્ષસ દુઃખ જોઈ. નાવા૦૨૩ રોષ થકી રાજાને માર્યો, વળી માર્યો બહુ લોક; મા સૈન્ય દૈન્યથી દશ દિશિ નાઠું, માઠું જાણી શોક. નાવા૦૨૪ રાણી પાંચે તેણે રાખી, અંતઃપુરમાં રાગે; મા તેહમાં ગર્ભિણી ગુણવંતી રાણી, આસન્નપ્રસવા લાગે. નાવા૦૨૫ જાણે છે જો નંદન થાશે, હણીશ બુદ્ધિ છે એહવી; મા કર્મજોગે તેહને થઈ પુત્રી, ચંદ્રમુખી નામે તેહવી. નાળ્વા૦૨૬ નવિ જાણીયે ભાવી શું થાશે, જે જાયે એ પુરમાં; મા તેહને રાક્ષસ હણતો દીસે, વહે વૈર એમ મનમાં. નાવા૦૨૭ એમ નિસુણી પુરમાં તે પેસે, કુમર ધીરજ ધરી ચિત્તે; મા વિવિધ સૌધ માળાને જોતો, ઠામ ઠામ ભર્યું વિત્તે. નાવા૦૨૮ રાજભુવનમાં જાઈ પહેરી, રાજવેશ પોતાનો; મા નૃપાવાસે ગોખે બેઠી રાણી, નિરખી પાછો વળતો. નાવા૦૨૯ કોમળ શય્યાની હીંડોળા, ખાટે આવી સૂતો; મા પંચપરમેષ્ઠીની અંગરક્ષા, કરીને નિર્ભય હૂતો. નાવા૦૩૦ હવે પલાદ નરપદની પદ્ધતિ, દેખીને જબ આવે; મા સૂતો દેખી મનમાં ચિંતે, કોણ એ પ્રગટ પ્રભાવે. નાવા૦૩૧
૩
૧. કોટવાલ ૨. મહેલ, ભવન ૩. રાક્ષસ, માંસ ખાનાર ૪. માણસના પગલાં
૪
૧૫૭
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ કેમ આવ્યો એકલડો શૂરો, ઘીર થઈ મુજ સેજે; માત્ર સૂતો છે પણ જળમાં ફેંકું, કે હણું ખગને તેજે. નાવા૩૨ શય્યા સહિત દંડે કરી ચૂરું, ચિંતીને હાક મારે; માત્ર રે શીયાળ કેશરીને ઠામે, આવે કેમ કિણ સારે. નાવા ૩૩ ઉઠ ઉઠ ઉતાવળો મુજથી, શું નવિ બીહે રંકા; માત્ર શું મનમાંહે નથી ઉપજતી, વિષમ ઠામની શંકા. નાવા ૩૪ રાક્ષસ વચન સુણીને જાગ્યો, ઓઢણ કરીને પાછું; મારા જ્ઞાનવિમળ મતિશું કરી તેહને, વચન કહે હવે સાચું. નાવા ૩૫
| | દોહા | અરે નિદ્રામાં ન જગાડીએ, વિણ કામે એ નીતિ;
એહવું તું લેતો નથી, તોસે એહ અનીતિ. ૧ यतः-धर्मनिंदी पंक्तिभेदी, निद्राच्छेदी निरर्थकः
— कथाभंगी गुणद्वेषी, पंचैते परमाधमाः १ ભાવાર્થ-ઘર્મનો નિંદક, પંક્તિમાં જમનારાઓને ભેદ કરી જમનારો, નિરર્થક નિદ્રાનો છેદ કરનારો, કથાનો ભંગ કરનારો, ગુણનો દ્વેષી, એ પાંચ જન અતિઅઘમ જાણવા.
વૈદેશી પંથે થાકિયો, પ્રાહુણ આવ્યો જેહ; ઉત્તમ તસ સેવા કરે, દેખાડે બહુ નેહ. ૨ ઘર આવ્યાને અવગણે, અઘમ કહીને તેહ; હું આવ્યો નિજ બળ થકી, કરવા શ્રમનો છે. ૩ શું જિમ તિમ બરકે ઘણો, ઘૂરકે ગર્વે કાંય; ક્રૂર કર્મ કરતો થકો, હજીય ન તૃણો થાય. ૪ સદાચાર રાજદ્વારને, એહ અવસ્થા દીન; કારાગારે પખવી, ગર્વ કિશ્યો કરે દીન. ૫ રહે સમાખે સુખીયા, જાણું છું તુજ કર્મ; મુખ પાખે એમ તાહરું, કોઈ ન કહેશે મર્મ. ૬ તું શસ્ત્ર નિઃશસ્ત્ર હું, તેણે શું ફૂલી જાય; મૂરખેપીનતનુ તો કિછ્યું,કૃષતનુ પ્રાજ્ઞ સમ ન થાય. ૭ ૧. બકે, બોલે ૨. પુષ્ટ શરીર
,
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૩
૧૫૯
કાકપતિ તરુ પરે રહી, તોપણ માન્ય ન હોય; તટગત હંસને સારખી, શોભ ન પામે કોય. ૮ એમ અનેક વચ ચાતુરી, સુણી ચમક્યો મનમાંહિ; હત પ્રભાવ થયો આફણી, નિરખી તેહની છાંહિ. ૯ કહે કોણ પરે સાહસી, તુષ્ટ થયો સત્ત્વ દેખી; માગ માગ વર જે રુચે, કહે કુમર હવે પેખ. ૧૦ થાકો નિદ્રાળુ અછું, કરે કરી પગલાં ચોળ; ધૃત જળશું જેમ નેત્રને, સુખ હોયે વૈદ્યક બોલ. ૧૧ તે સાહસને લક્ષણે, જાણી ઉત્તમ જાતિ; જેહવે નિજ કરે પગ છબે, કુમર કહે એ શી વાત. ૧૨ માંહોમાં કરી પ્રીતડી, કહે જો તૂઠો હોય; તો ક્રૂરપણું પરતું કરી, સુનજરે માનવ જોય. ૧૩ રાજ્યદ્વાર મૂકી દીયો, પુણ્ય તણી કરો બુદ્ધિ; તેહ સવિ તેણે આદર્ય, સાહસથી હોયે સિદ્ધિ. ૧૪ તે પલાદ પાયે પડ્યો, તું મુજ ઘર્મ દાતાર; હું શું તુજને ઉપકરું, નહીં કાંઈ એહથી સાર. ૧૫
I ઢાળ ત્રીજી II
(પાછી તે આપોજી, રાવણ જાનકી રે–એ દેશી) ઘીર વીર કોટીર તું રે, કુંડળપુરનું રાજ્ય રે; ઉદ્ધર માહરા વયણથી રે, કહે પલાદ શિરતાજ રે; ૧ મોટો મહિમા છે ઘર્મ નરિંદનો રે, અણચિંતિત ફળ દાય રે; જિહાં પુણ્યવંત પગલાં ભરે રે, તિહાં રાન વેલાઊલ થાય રે; મો૨ રાજ્યપ્રિયા પાસે જઈ રે, કહે તુમ અમચાં ભાગ્ય રે; એહ સુકૃતી આવી મળ્યા રે, ગયાં હવે દુરિત દુર્ભાગ્ય રે; મો૦૩, આજથી તુમો મુજ બહેનડી રે, ખમજો મુજ અપરાઘ રે; રાજ્ય દીધું મેં એહને રે, અળવે ચિંતામણિ લાઘ રે; મો.
એહથી સુખ નિરાબાઘ રે; મો૦૪ ૧. હાથે કરીને પગ દબાવ ૨. દૂર ૩. રાન=જંગલ, વેળાકૂલ=બંદર
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
•
,
કુમ૨ કહે તુમો માવડી રે, પણ કોઈ તેહવો નર જોય રે; રાજ્ય દીયો તો સુખે પળે રે, જે જાતિ કુળ ઉત્તમ હોય રે; મોપ રાણી કહે પ્રભુ તુમ સમો રે, લક્ષણ ગુણથી ન દીઠ રે; તરશ્યાં કરે આવી ચડ્યું રે, શું ન પીયે સુધારસ મીઠ રે; મો૬ કહે ગુણવંતી માહરી સુતા રે, ચંદ્રમુખી કરો ના૨ી રે; કહે અજ્ઞાતને ન દીજીએ રે, રાજ્ય ને કન્યા સાર રે; મો૭ યક્ષ કહે શું માતૃકા રે, મોટા નિઃસ્પૃહ હોય રે; પણ ઉદયે આવી મળ્યું રે, તે કેમ ટળશે તોય રે; મો૮ રાજ્ય પલાદે આપિયું રે, કન્યા કીઘ વિવાહ રે; લોક આણીને વાસીયા રે, ગજ ૨થ સૈન્ય અથાહ રે; મો૦૯ આજ્ઞા વરતાવી તિહાં રે, જય શ્રીચંદ્ર ભૂપાલ રે; ઋદ્ધિ સમૃદ્ધિ વાઘી ઘણી રે, વર્ત્યા મંગળમાળ રે; મો॰૧૦ કહે રાક્ષસ હવે રાયને રે, વજખુરો જે ચોર રે; જૂઠે આળે જે મરાવીઓ રે, મુજને જેણે જોર રે; મો॰૧૧ તે માટે કુંડલિંગરે રે, મુખ્ય શિખર તસ ઠામ રે; સુવર્ણ ૨યણશું પૂરીઓ રે, મેં હણીઓ છે તામ રે; મો૦૧૨ યક્ષ વયણથી તિહાં જઈ રે, લીઘો તે સવિ માલ રે; ચંદ્રપુરુ તિહાં વાસિયું રે, ગૃહ હટ શ્રેણિ વિશાલ રે; મો॰૧૩ યક્ષ ચૈત્ય તિહાં થાપિયું રે, મૂર્તિ ઉપલની કીઘ રે; ચોર દેહ ઉપર રહી રે, નામ નરવાહન દીધ રે; મો૦૧૪ ફિરી આવ્યા કુંડળપુરે રે, દિન કેતા રહ્યા તંત્ર રે; શ્વસુર વર્ગ મંત્રી લોકને રે, પૂછી સવિ તિહાં મંત્ર રે; મો॰૧૫ સિંહાસને થાપી પાદુકા રે, કરી મર્યાદા ચાર રે; યક્ષ તણી આણા લહી રે, ચાલ્યા વલિય કુમાર રે; મો॰૧૬ વેશ પૂરવળો આદરી રે, છાની ગુટિકા યોગ રે; માહેંદ્રપુરે ક્રમે આવીયા રે, નિશિ બાહેર કર્મયોગ રે; મો॰૧૭ તિહાં પહેલો સૂતો અછે રે, નામે લોહખુરો ચોર રે; નયરમાંહે ચારી કરી રે, અવસ્વાપિની યોગ પૂર રે; મો૦૧૮ ૧. મીઠું ૨. પત્ની ૩. પથ્થરની મૂર્તિ
3
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ / ઢાળ ૩
કહે કાપડીને એહવું રે, તું વહીશ ભાડે ભાર રે; તેહ વચન અંગીકરી રે, ચાલ્યો સાથે તેણીવાર રે; મો॰૧૯ આગે જાતાં ભોંયરું રે, માંહે દીવાની જ્યોત રે; રત્ને ભર્યું એક કામિની રે, દેખી અચિરજ હૂંત રે; મો॰૨૦ ચોર કહે પુત્રી એહની રે, ભક્તિ કરે ભલી ભાંત રે; સા કહે આવો ઘર ભીતરે રે, સ્નાન ભોજન એકાંત રે; મો૨૧ તે સાંભળી ફૂડ જાણીયો રે, બાંઘી કાઢ્યો બહિ ચોર રે; રોષથી સ્ત્રીને પૂછિયું રે, કહે તું કોણ કોણ એ ચોર રે; મો૨૨ સા કહે લોહખુરો અછે રે, ચોર એ પુત્રી તાસ રે; લાવે ન૨ સંકેતથી રે, હું હણું .કરી વેસાસ રે; મો૦૨૩ તેહને પણ કાઢી બાહરે રે, મુંદી દરીનું બાર રે; છોડી ચોરને બંધથી રે, છૂટા મૂક્યા તેણીવા૨ ૨ે; મો૦૨૪ પુત્રી લેઈ ચોર કિહાં ગયો રે, થયો પ્રભાત ઉગ્યો સૂર રે; પંચપરમેષ્ઠિ સ્મરણ કરી રે, સંભારી નિયમ પ્રમુખનાં પૂર રે; મો॰૨૫ પેઠો મહિંદ્રપુર નયરમાં રે, બેઠો વ્યવહા૨ીને હટ્ટ રે; પડહો વાજતો આવિયો રે, એહવામાં ગહગટ્ટ રે; મો૦૨૬ પૂછે શ્યો પડહો વજે રે, કહ્યું તેણે સવ વૃત્તાંત રે; છ દિન ઉણ છમાસી થઈ રે, પણ નવિ છબે કોઈ સંત રે; મો૨૭ “રાજ્યકની જાણંધ છે રે, સજ્જ કરે કોઈ નેત્ર રે; અર્ધ રાજ્ય કન્યા દિયે રે, વળી બહુલાં ઘન ખેત્ર રે; મો૦૨૮ તે નિસુણી ના આવે ઘણા રે, પણ કોઈથી અર્થ ન સીધ રે; એમ સુણી પડહને ફરસીયો રે, કુમરે વાચા દીધ રે; મો૦૨૯ તેણે જઈ રાજા વિનવ્યો રે, કાપડી વિદ્યા સિદ્ધ રે; પડહો તેણે ફરસીયો રે, તેડી આવો તે સિદ્ધ રે; મો૦૩૦ છત્ર ચામર ગજ આદિ દે રે, મોકલી તેડ્યો તેહ રે; રાજ્યસભામાં આવીયો રે, દેખી પામ્યા નેહ રે; મો૦૩૧ આશીર્વાદ ઊંચે સ્વરે રે, દેઈ આસને ઉપવિષ્ટ રે; વિનયગુણે કરી જાણીયું રે, કોઈક પુરુષ વિશિષ્ટ રે; મો॰૩૨ ૧. બંધ કરી ૨. ગુફાનું બારણું ૩. દૂકાને ૪. વાગે ૫. રાજકન્યા ૬. ક્ષેત્ર, જમીન
૧૬૧
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
પૂછ્યું સ્વામી તુમો કિહાં વસો રે, કહે તે કુશસ્થળે વાસ રે; વૈદેશિકને શું પૂછવું રે, જિહાં ઘટ તિહાં ઘરવાસ રે; મો૦૩૩ પૂછે કાપડી તુમને અછે રે, સુખશાતા કલ્યાણ રે; તે કહે તુમ પદ દરિસણે રે, કોઈક પુણ્ય પ્રમાણ રે; મોઃ ૩૪ કન્યા ભાગ્યથી આવીયા રે, તુરત કરો એ કામ રે; તે કહે વંછિત થાયશે રે, જ્ઞાનવિમળ ગુરુ નામ રે, મો. ૩૫
|| દોહા || કહે કાપડી રાજા પ્રત્યે, દેખાડો કની તેહ; તુરતપણે આણી તિહાં, તે કન્યા ગુણગેહ. ૧ દેખી હા હા ઉચ્ચરે, 'રતને આવી ખોડ; પ્રાયે રત્નદોષી અછે, વિધિ એ કવિની જોડ. ૨ यतः-शशिनि खलु कलंकः, कंटकं पद्मनाले
जलधिजलमपेयं, पंडिते निर्धनत्वं । दयितजनवियोगो, दुर्भगत्वं स्वरूपे
धनवति कृपणत्वं रत्नदोषी विधाता ॥ ભાવાર્થ-ચંદ્રમામાં કલંક, પદ્મના નાળમાં કાંટા, સમુદ્રનું જળ અપેય, પંડિતને નિર્ધનપણું, વહાલા જનનો વિયોગ, સ્વરૂપને વિષે દૌર્ભાગ્ય, ઘનવાનને વિષે કૃપાપણું-એટલાં વાનાં કર્યા, માટે વિદ્યાતા રત્ન જેવા ઉત્તમ પદાર્થમાં પણ એકેક દોષ ઉત્પન્ન કરનાર છે.
પાવન પુહરી તળ કર્યું, જળના કરી છંટકાવ; દશ દિશિ પૂજા બળિ દીયે, જપીયા મંત્ર પ્રભાવ. ૩
ઓ હ્રીં હ્રીં મુંડ ફ, સ્વાહા મંત્ર વિશેષ; શક્તિ ભવાની શબરી, કીધા બહુ ઉલ્લેખ. ૪ જીવ અમારી પ્રમુખ બહુ, દીન દુઃખી ઉદ્ધાર; વિધિ સઘળો તિહાં દાખિયે, મળિયા બહુ પરિવાર. ૫ ‘યવનિકા વિચ અંતરે, બંઘાવી તે માંહે, કન્યાને આણી ઠવી, સહુને હર્ષ ઉચ્છાહે. ૬
૧. રત્નમાં દોષ આવ્યો અર્થાત્ કન્યા સુંદર છતાં આંઘલી બનાવી ૨. અમારી= કોઈને મારવો નહીં ૩. પરદો
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩/ ઢાળ ૪
૧૬૩
કેવળજ્ઞાની દેવના, થાપ્યા પ્રૌઢા પટ્ટ; ધૂપ દીપ ઉખેવણા, ગુણણાના બહુ ઘટ્ટ. ૭ કન્યા નયન ચોપખેરથી, પત્રની પાળી બંધિ; ઔષધિ રસ માંહે ભર્યો, શનૈઃ શનૈઃ કૃત સંધિ. ૮ ઔષધિ રસ અનુભાવથી, નેત્ર થયાં દ્યુતિપાત્ર; પદ્મનેત્ર પરે વિકસિયાં, તરણી કિરણે પ્રભાત. ૯ દેવપૂજા વિધિ સાચવે, દિવ્યાભરણ વિશાળ; ભાળ વદન મુખ અંગ સવિ, તરણી પર તેજાળ. ૧૦ કન્યા કુમરને દેખતાં, મનુએ દેવ કુમાર; જન દેખીને નવિ કરે, વિધિપૂર્વક સુવિચાર. ૧૧ કુમર કહે રે ભદ્રકો, ચારુ નયનથી દેખ; મુદ્રા નામ વંચાવીયો, શ્રીચંદ્ર નામ ઇતિ લેખ. ૧૨ હર્ષ થકી સ્તવના કરે, પ્રાણનાથ આઘાર; પહેલાં દીધી છે મુજને, તાત પ્રતિજ્ઞા સાર. ૧૩ હવે મેં આજ થકી વર્યા, જાણ્યો મેં આચાર; જાતિ કુલાદિક સવિ લહ્યું, મુદ્રાને અનુકાર. ૧૪ કન્યા શૂન્યપણું ભજે, મનમાં થઈ સંતુષ્ટ; હવે કુમર કેમ સંચરે, સુણજો તે સવિ શિષ્ટ. ૧૫ | | ઢાળ ચોથી II
(કાયા કામની બે લાલ–એ દેશી) હવે તે તિહાં થકી બે લાલ, વેશ ભવ્ય પરિહરી,
ઘાતુ રંગિત બે લાલ, વસ્ત્ર અંગીકરી. અંગીકરી તે સવિ પહેરી, ભસ્મ ‘ધૂસર કેશ એ; ભૂપ પાસે વહી આવ્યો, કહે કર્યો તુમ આદેશ એ. ૧
કન્યા આવી બે લાલ, પાછળ તેહવે,
નામે સુલોચના બે લાલ, સત્ય થઈ જેહવે. ઠવે રોજા નિજ ઉછંગે, દેખી અચરિજ સહુ ભણે; જયજયારવ કરે ઉત્સવ, સુત જનમ પરે તે ઘણે. ૨ ૧. ચારે બાજુથી ૨. મનુષ્યોમાં ૩. ધૂળવાળા ૪. ખોળામાં
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
કન્યા મેળી બે લાલ, મધ્ય અંતઃપુરે, થુથુકા૨ે બે લાલ, લૂંછણડાં કરે. ઘરે કરતળે અમૃતની પરે, વહાલી લાગે અતિ ઘણું; ક્ષણ એક નજરથી દૂર ન કરે, વાત તે કેતી ભણું. ૩ હવે તે કાપડી બે લાલ, નૃપે ઘરે આણીયો, રસવતી કાજે બે લાલ, સુભટે બહુ તાણીયો. જાણીયે કેમ હવે મંત્રી સાથે, કરે રાય વિચાર એ; દીજીએ એહને કેમ કન્યા, લહી કુલ આચાર એ. ૪ નૃપ આદેશે બે લાલ, મંત્રી ગયો પૂછવા, કુલવંશાદિ બે લાલ, નામ સવિ સૂચવા.
હવે કેમ કુલ જાતિ કહેવાં, તેહ હસીને કહે કાપડી; પાણી પી ઘર પૂછિયે એમ, કરે લોક જે વાતડી. ૫ એ ઉખાણો બે લાલ, સાચો દાખવ્યો, શિર મુંડીને બે લાલ, વાર કુણ ભાખવ્યો. દાખવ્યો જબ તુમો પડહ વજતાં, જેહ સાજી એ કરે; તેહને અર્થ રાજ કન્યા, દીઉં એહવો વર વરે. ૬ ગૂંબડ ફૂટે બે લાલ, વૈદ્ય વૈરી હવે, હવે ગુણ પૂછે બે લાલ, જાતિ કુલને જુવે. જુવો તો તે સુખે જુવો, માહરી હા જતી નથી; પણ કહીને જે પલટ જાવે, તેહથી બદ જાતિ કો નથી. ૭ તોહી સુણજો બે લાલ, વાતનો આમલો, નયર કુશસ્થળે બે લાલ, લક્ષ્મીપતિ ગુણનીલો. અતિ ભલો શેઠ છે તેહનો સુત, વ્યસનિયો ને નિજ મતિ; ઘર થકી લખમી લેઈ છાની, દિયું જિમ તિમ હઠ હુંતિ. ૮ જનકે વાર્યો બે લાલ, પરિકરે પણ કહ્યું, મેં નવિ માન્યું બે લાલ, ભૂતઘટે જળ વહ્યું. કહે ન ચાલે એમ જાણી, ઘર થકી હું કાઢિયો; વ્યસનથી જીવ શું ન પામે, દુ:ખ જેમ અનાઢિયો. ૯ મહિયલે ભમતાં બે લાલ, એક સિદ્ધુ જ મળ્યો, સેવા કીધી બે લાલ, વ્યસન અપયશ ટળ્યો.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩/ ઢાળ ૪
૧૬૫ ફળ્યો તે નર મુજને બહુ, મંત્ર યંત્ર દિયે ઔષધિ; ગુરુ પ્રસન્ને શું ન હોવે, વિનય મહોટો છે નિધિ. ૧૦
ગુણથી ગૌરવ બે લાલ, પામીએ જિહાં તિહાં,
નહુ નિજ કેરો બે લાલ, જાતિમદનો જિહાં. તિહા વનનું કુસુમ લેઈ, શિર ઘરે સહુયે જના; અંગથી ઉપનો મળ છંડીજે, એ દ્રષ્ટાંત છે શુભ મના. ૧૧ તે નરને મૂકી બે લાલ, હું ઇહાં આવીયો,
છું વ્યસનીયો બે લાલ, ઘન ઉપર મન ભાવીયો. ભાવિયો મેં ઇમ વ્યસન ન હોવે, ઘન વિના તેણે પડહો છવ્યો; એ કાર્ય કીધું જેહ પૂછ્યું, કહિયો એમ મુજ મરતબો. ૧૨
રાજા નિસુણી બે લાલ, કહે કિયું કીજશું,
વ્યસની નરને બે લાલ, કની કેમ દીજશું. ખીજશું તો પણ શુભ ન દીસે, વચન બોલ્યું નવિ રહે; વાત એવી નિજ અંતઃપુર, માંહે તે સવિને કહે. ૧૩
પુત્રી ભાખે બે લાલ, તાત ન એહવું,
ચરિત્ર ન હોવે બે લાલ, લક્ષણ જેહવું. તેહવી ચતુર વચન રચના, જેમ મુદ્રાદિક લહ્યું; શ્રીચંદ્ર નામે એહ મુજ વર, જનક આગે એમ કહ્યું. ૧૪
હરખ્યો રાજા બે લાલ, ગણક તેડાવિયા,
થાપે લગ્ન બે લાલ, મંત્રી સવિ આવિયા. આવિયા કુમરને તેડવાને, તવ તિહાં દેખે નહીં; સૌઘઃ અંતઃપુર પુરીમાં, કિહાંયે તેહ ગયો વહી. ૧૫
એહવું નિસુણી બે લાલ, કની મૂચ્છ લહે,
જેમ વનવલ્લી બે લાલ, હિમજલથી દહે. વહે આંસુ નયણ રોવે, રોવરાવે વળી અન્યને; કરે તે વિલાપ બહુલા, વિયોગે નર ઘન્યને. ૧૬
તેણે દિન કુણહી બે લાલ, ન જખ્યું નયરમાં,
મંત્રી હુઆ બે લાલ, મૂઢમતિ હૃદયમાં. વદે રાજા નગર લોકને, કોઈ કુશસ્થલ પુર થકી; આવિયો જાણો તેહ પૂછો, ખબર લહિયે તેહ થકી. ૧૭
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
તેહને પૂછ્યા બે લાલ, શ્રીચંદ્ર છે ઘણા,
કુશસ્થલમાં બે લાલ, નહીં કાંઈ છે મણા. ઘણા તેહમાં એક દાખે, લક્ષ્મીદત્ત સુત જેહ છે; તે જામાતા અો માહરા, શેઠ ઘનનો મન રુચે. ૧૮
મુદ્રા તેમની બે લાલ, દેખી ઓળખ્યો,
ઘન શેઠ પુત્રી બે લાલ, ઘનવતીએ લખ્યો. લખ્યા ગુણબુદ્ધિ એહી તેહિ જ, સુણી રાજા હરષીયો; પુત્રીને કહે તેહ તાહરો, સુગુણ વર સંતોષીયો. ૧૯
હવે કહે રાજા બે લાલ, મંત્રી મહેલશું,
તેહને તેડણ બે લાલ, આવશે સહેજશું. સહજ વાત એ એમ કહી તે, સહ ગયા નિજ થાનકે; સુલોચના પણ હર્ષ પામી, કાળ ઇમ ગયો પલકમેં. ૨૦
હવે વધુ ચિંતા બે લાલ, મિશ કરી ચાલીયો,
કુમાર તિહાંથી બે લાલ, વેશ નિજ આલીયો. જાળીયો બીજા વેશે તિહાં કિણે, બટુક થઈ દેશે ફિરે; અનુક્રમે એક વન માંહે મહોટું, સજળ નિર્મળ તિહાં સરે. ૨૧
કમળે મળીયું બે લાલ, પંખી ગણ સંયુક્ત,
ક્રિીડા જળની બે લાલ, પાળે જઈ આસિત. તુરત આગે જોય જેતે, એક ઉદ્યાન તે દીઠડું; તેહમાંહે અછે આશ્રમ, સકળ અચરિજ મીઠડું. ૨૨
જોઈ એક ઠામ બે લાલ, તુરંગ વૃષભે ભર્યું,
કિહાં નર નારી બે લાલ, વિવિધ વેશે ઘર્યું. ઘર્યું ચિત્તમાં કમરે એહવું, નહીં એ યોગી તાપસા; એ વિકલ્પ શું કર્યાથી, જોઉં જઈને છે કિશ્યા. ૨૩
જોવે જેહવે બે લાલ, તાપસ કુમર છે,
વલ્કલ પહેર્યા બે લાલ, ચંદ્રાંક શિરે રુચે. મંચ હિંડોળે ખાટ રમતો, કુમર એક દે ઘૂમણી; વેષ નરનો અછે કુમરી, ચિંતવે કુંડળપુર ઘણી. ૨૪
પાસે દેખે બે લાલ, તાપસ બાલિકા, બટુકને દેખી બે લાલ, કહે સુકુમાલિકા.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૪
માલિકા કુસુમની દેઈ બોલે, બટુક બેસો તરુ તળે; સુખે છાયાયે વીસમો એ, સુકૃત યોગ પુણ્ય મળે. ૨૫ રાયણ હેઠે બે લાલ, બેઠો બટુક તે, જળ ફળ ઢોવે બે લાલ, મઘુર કટુક ન તે. મતે બંધૂર પ્રીતિ પૂછે, કવણ થાનક કોણ તુમો; હોંશ સાંભળવાની સખીયો, હું વિદેશી પણ અમો. ૨૬ એહવે આવી બે લાલ, અપરા બાલિકા, ગાતી મધુરું બે લાલ, દેઈ કર માલિકા. કાલિકા નહીં નજર માંહિ, હિયે હરષ પ્રણાલિકા; કહે ગાથા ઘરી ઉચ્છાહા, મળી સઘળી આલિકા. ૨૭ યત::- चंद्रकला रायसुया, सा सव्वकल्लाण भायणं जयइ; सिरिचंदोवरो जाए, सयमेव परिक्खिओण कओ. १ અર્થ-રાજપુત્રી ચંદ્રકલા, જે સર્વ કલાનું ભાજન હતી તે શ્રીચંદ્રને સ્વતઃ પરીક્ષા કરીને વરી.
૧૬૭
સાંભળી એહવું બે લાલ, ચિત્તમાં ચિંતવે, એ કેમ જાણે બે લાલ, વાત સઘળી કળે. એહવે આવી એક વૃદ્ધા, વેશ વિધવા સીત પટા; નર વેષને સ્ત્રી વેષ આપ્યો, કનીને કહી લટપટા. ૨૮ વૃદ્ધા બોલે બે લાલ, બટુક દેખી તિહાં, કહો કોણ તુમે છો લાલ, આવ્યા ક્યાંથી ઇહાં. કહે બટુઓ કુશસ્થળથી, આવીયો એમ સાંભળી; હર્ષ કલ૨વ કરે તવ તિહાં, સખી સવિ ટોળે મળી. ૨૯ ભલું ભલું ભાખે બે લાલ, બટુઓ આવીયો, વાત સુણાવે બે લાલ, ખબર કાંઈ લાવીયો. તે ભાવીયો કોઈ ચંદ્રકળાનો, વર થયો કે નવિ થયો; તે કહે લક્ષ્મીદત્ત અંગજ, વર વર્યા મહ બહુ થયો. ૩૦ સુણી એમ વાણી બે લાલ, કહે સઘળી સખી, સાચી વાણી બે લાલ, હોયે સદા સુખી.
સુખ લહે હવે બટુક પૂછે, માત કહો એ કુણ જના; કેમ જાણો રહો વનમાં, એહ અચરજ મુજ ઘના. ૩૧
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
કીજે
વાતડી,
પંથી કાપડી.
મન મેલીને બે લાલ, હું પરદેશી છું લાલ, લાંપડી વાત તો મુજ ન ગમે, કહું તો રહું ચાપડી; કહે વૃદ્ધા સુણ રે બટુઆ, મને મત જાણે હું બાપડી. ૩૨
નયર વસંતે બે લાલ, વીરસેન નરપતિ, તેહની રાણી બે લાલ, પહેલી વીરમતી. છતી બીજી વીરપ્રભા તિહાં, પહેલી તે હું જાણજો; મંગુ રૃપની અછું પુત્રી, ચિત્તમાંહે આણજો. ૩૩
મુજ પિતાને બે લાલ, દોય પુત્રી વળી, જયશ્રી પહેલી બે લાલ, વિજયવતી પાછળી. ભલી જયશ્રી બહિન માહરી, પ્રતાપસિંહ રૃપને ઘરે; જયાદિક તસ ચાર અંગજ, અછે રાજવિયા શિરે. ૩૪ માહરી અભિધા બે લાલ, વિજયવતી કહે, સદામતી નામે બે લાલ, મંત્રીપદ મુજ વહે. રહે એ પણ માહરો છે, પીતરીયો એ અમ તણો; સ્થિતિ કહી મેં મૂળથી, સુણ જ્ઞાનવિમળ મતિના ઘણી. ૩૫ || દોહા II
જિમ થયું ઇહાં કણે આવવું, તે સુણો બટુક પ્રધાન; વીપ્રભાને સુત થયો, નરવર્માભિઘ તામ. ૧ શૂરવીર અતિ સાહસી, શાસ્ત્ર શસ્ત્રનો જાણ; કાલ કેતે સુતા થઈ, ચંદ્રલેખા ગુણખાણ. ૨ તે એ નર વેષે રહે, સખી એહનો પરિવાર; તદનંતર માહરે થયો, વીવર્સ કુમાર. ૩ સાંપ્રતિ પાંચ વરિસો થયો, અછે એહ વનમાંહ; એક દિન રાજાને થયો, કાલજ્વર દિયે દાહ. ૪ તવ વી૨વર્ષ કુમારને, સચિવ સદામતી તેડી; દેજો રાજ્ય મુજ અનંતરે, પણ નિવ કરજો જેડી. ૫ એમ કહી રાજા સુર ગયો, નરવર્મ બળિયો પુત્ર; રાજ્ય લિયે તે આપ બળે, નીસર્યાં કર્મ વિચિત્ર. ૬
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ / ઢાળ પ
૧૬૯
વાટે એક પુરે આવતો, મળિયો નિમિત્તિક એક; મંત્રી સદામતી પૂછિયો, કરી બહુ વિનય વિવેક. ૭ તે નૈમિત્તિક તેડિયો, મેં તસ કરી પ્રણામ; સુત તસ ઉત્સંગે દિયો, કહો જે આગળ સ્વામ. ૮ કન્યાનો વ૨ કોણ હુશે, રાજ્ય લહીશું કેમ? ક્ષણ જોઈને તે કહે, છે તુમ શુભ સુખ ખેમ. ૯ મોટો વલ્લભ એહનો, ચંદ્રકલાપતિ જાણ; પ્રતાપસિંહ ગૃપનંદનો, પુત્રી વર ગુણખાણ. ૧૦ વળી જોઈને ફરી કહે, જાઓ ખદિર વનમાંહિ; તિહાં રાજા દિનવૃક્ષ છે, ૨મો રાસ ઉચ્છાંહિ. ૧૧
-
જે નર ઉપર વરસશે, રાયણ દૂધ અપાર; લિખિત શ્લોક અમને દેઈ, ગણક ગયો તેણીવા૨. ૧૨ ચિત્ત અમારું હષિયું, કીધો બહુ સત્કાર; તિહાંથી ઇહાં વન આવિયા, લેઈ સાથે પરિવાર. ૧૩ ઇહાં આવીને મોકલ્યા, દોય નર યોગીવેશ; તિહાં જઈ તેણે આવી કહ્યું, ચરિત્ર સવે અતિશેષ. ૧૪ ઉઘવ માધવ બિઠું જણે, ચંદ્રકળા વિવાહ; પણ તેણે શેઠસુત દાખીયો, ભૂપપુત્ર નહિ કાંય. ૧૫ તે ભણી તે મળીયો નહીં, કરીએ કાલ વિલંબ; નવેષે સ્ત્રી વેશ પણ, વિવિધ વિનોદ અચંભ. ૧૯ II ઢાળ પાંચમી ॥
(થારા મેડા ઉપર મેહ ઝબૂકે વીજળી હો લાલ ઝ—એ દેશી)
ક્રીડા વિવિધ પ્રકાર સખીજનશું કરે હો લાલ, સ કુસુમ તણા અવતંસ સખી જનને ભરે હો લાલ, સ ગાયે વાયે નૃત્ય કરે મનમોદશું હો લાલ, યોગ મળ્યો નહીં તેહ હવે કેમ વેદશું હો લાલ. હ॰ ૧ ઇમ સવિ નિસુણી વાત કુમર જવ ઉઠિયો હો લાલ, કુ તેહવે રાયણ દૂધ ઘાર તવવૃઠિયો હો લાલ, થા
૧. સંક્ષેપમાં, થોડુંક ૨. વૃષ્ટિ થઈ
|શ્રી ૧૨
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
હરષ તણો કલલાટ થયો તિહાં સુખકરુ હો લાલ, થો ચંદ્રલેખાએ પામ્યો કંત મનોહરુ હો લાલ. કં૨ લજ્જાએ નતકાય માય વયણે તિહાં હો લાલ, માત્ર વરમાળા હવે કંઠ રાયણ તરુ છે જિહાં હો લાલ, રાવ ફળ દળ અતુળ દુકૂળ મણી વિષે વારતા હો લાલ, મવ પ્રમુખ દિયાં બહુ દાન માન મન ઘારતાં હો લાલ. મા. ૩ વીરમતી સુત આણી ઉચ્છંગે સંઠવ્યો હો લાલ. ઉ૦ વીરવ” એ બાળ એતા દિન મેં ગોપવ્યો હો લાલ, એ. હવે જેહવો તમે સ્વામી કરશો એહને હો લાલ, ક0
આશ્રિત ગુણ વશ હોય લઘુ ગુરુ તેહને હો લાલ, લ૦ ૪ यतः-आश्रयवशेन पुंसां, गरिमा लघिमा च जायतेऽवश्यं
विंध्ये विंध्यसमानः, करिणो बत दर्पणे लघवः १
ભાવાર્થ-આશ્રયના વશે કરી પુરુષને લઘુપણું મોટાપણું પ્રાપ્ત થાય છે. કોની પેઠે? તો કે હસ્તીઓ વિંધ્યાચલ પર્વતમાં જ્યારે રહ્યા હોય ત્યારે વિંધ્ય પર્વત સમાન હોય છે, પણ દર્પણમાં તે હસ્તીને જોઈએ ત્યારે તે જ હસ્તી લઘુ દેખાય છે.
ગુણસંગે જે કુસુમ શિરે તે ઘારીએ હો લાલ. શિવ ઈશે રાખ્યો ઇંદુ તે કલંક નિવારીએ હો લાલ. તે એમ સાસુનાં વયણ સુણી શ્રીચંદ્ર ભણે હો લાલ, સુઇ થાશે મંગળ લીલ અધૃતિ નવિ મન ગણે હો લાલ, એ. ૫ સોપ્યું સચિવને તામ ભલામણ સવિ કરી હો લાલ, ભ૦ કહે કુંડળપુરે જાજો જિહાં છે ચંદ્રપુરી હો લાલ, જિ. શીખ ભલામણ લેખ લખ્યા તે મંત્રીને હો લાલ, લ૦ હું જાઉં છું વિદેશ કાર્ય નિમંત્રીને હો લાલ. કા૬ કેતાક દિન વનમાંહે રહ્યો પરિવાર તે હો લાલ, રહ્યો કુંડળપુર ઉદ્દેશી ચલે અસવાર તે હો લાલ, ચ૦ વચમાં આવ્યું મહેંદ્ર ત્રિલોચના રાજિયો હો લાલ, ત્રિ સુલોચનાનો બાપ બહુ ગજ વાજિયો હો લાલ. બ૦ ૭ તેડ્યા કરી મનોહાર કહે નિજ વારતા હો લાલ, ક0 હરખ્યો નૃપ પરિવાર સંબંઘ સંભારતાં હો લાલ, સં.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૧
ખંડ ૩/ ઢાળ ૫
એહવે બંદી કોઈ કુશસ્થલથી આવિયો હો લાલ, કુ. કુંડળપુરની માંહે થઈ તે ભાવિયો હો લાલ. થ૦ ૮ ગાથા દોધક પાઠ ભણી ગુણ ઉચ્ચરે હો લાલ, ભ૦ સુણી શ્રીચંદ્રચરિત્ર સહુનાં ચિત્ત ઠરે હો લાલ, સ0 ચંદ્રલેખા ને સુલોચના બેહુ અંગે મળે હો લાલ, બે પ્રીતે પ્રીતિનો સંગ સાકર જેમ પય ભળે હો લાલ. સા. ૯ यतः राहावेहविहीए, सयंवरे वरियो तिलयमंजरी);
सव्व निव्व गव्वहरणो, वीरिक्को जयउ सिरिचंदो. १ सिंहपुरवर नरेसर, सुहगांग सुयाइ पुव्वभव नेहा; पउमणी चंदकलाओ, परणिओ जयउ सिरिचंदो. २ णयरे कुसस्थलंमी पुहवी स पयावसिंह कुलचंदो; सिरि सूरियवइ तणुओ, सिरिचंदो जयउ भुवणयले. ३
અર્થ–૧. રાઘાવેદ્ય વિધિથી સ્વયંવર મંડપમાં તિલકમંજરી જેને વરી, તે સર્વ રાજાઓનું ગર્વ હરનારો એવો વીરશ્રેષ્ઠ શ્રીચંદ્ર જયવંત વર્તો. ૨. સિંહપુરના રાજા શુભગાંગની પુત્રી પદ્મિની લક્ષણવાળી ચંદ્રકલા પૂર્વભવના નેહથી જેને પરણી તે શ્રીચંદ્ર જયવંત વર્તો. ૩. કુશસ્થળ નગરના પ્રતાપસિંહ પૃથ્વીપતિના કુલચંદ અને શ્રી સૂર્યવતીના તનુજ એટલે પુત્ર એવા શ્રીચંદ્ર પૃથ્વીતલ પર જયવંત વર્તો.
વીરમતીને આગ્રહ કર્યો તિહાં રાખવા હો લાલ, કટ પણ ન રહ્યા તિહાં તેહ કુંડળપુર દેખવા હો લાલ, કુંડ સુખિયો સવિ પરિવાર કુંડળપુરમાં રહે હો લાલ, કુંવ હવે શ્રીચંદ્રકુમાર એકાકી ને વહે હો લાલ. એ. ૧૦ કૌતુક નવનવ ભાંત નિતાંત વિલોકતાં હો લાલ, નિક આવ્યા એક પૂર બાહેર પટ્ટાવાસ દેખતાં હો લાલ,૫૦ દેખી અચરિજ તેહ પડ્યો એક વાણિયો હો લાલ, પૂ૦ કહો શ્યો એ વૃત્તાંત હોયે જો જાણિયો હો લાલ. હો. ૧૧ સુણ બટુઆ દેઈ કાન એ કાંપિલપુર અછે હો લાલ, એ. જિતશત્રુ નૃપ પટરાણી રતિ મન રુચે હો લાલ, રાણી કનકરથ નસ પુત્ર રમે છે રંગમેં હો લાલ, રમે મિત્ર તણે પરિવાર કરી બહુ સંગમેં હો લાલ. ક. ૧૨
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ એક દિન ગાયન વીણારવ ઇહાં વાસો વસ્યા હો લાલ, ઇહાં. રાધાવેધ પ્રબંધ સુણી સવિ જન હસ્યા હો લાલ, સુઇ નાયક તો શ્રીચંદ્ર કરીને ગાઈઓ હો લાલ, ક0 દાન માન ઘન લાભ બહુલ તિહાં થાઈઓ હો લાલ. બ૦ ૧૩ પણ ગાયન કહે એમ શ્રીચંદ્રને કર દિયો હો લાલ, શ્રી તે ભણી મળિયું કાંઈ સુણી અચરિજ ફુવો હો લાલ, સુ તેહ પ્રબંધમાં વાત સુણી તે ચિત્ત ઘરે હો લાલ, સુ રાધાવેધ વિધાન તિલકપુરે જિમ કરે હો લાલ. તિ. ૧૪ આવો દેખાડું એહ આવાસ એ વસ્ત્રના હો લાલ, આ મળિયા ક્ષત્રી કુમાર કરે શ્રમ શસ્ત્રનાં હો લાલ, કટ એ તો મહોતો થંભ માથે રાઘા બની હો લાલ, મા ભાજન તેલનું એહ કનીવેશે બની હો લાલ. ક. ૧૫ શિબિકારૂઢા એક કરી નર પુત્રિકા હો લાલ, ક0 એ ઘનુષને એ બાણ સાથે કરી યંત્રિકા હો લાલ, સા એકે કીધો વેશ ભલો શ્રીચંદ્રનો હો લાલ, ભ૦ રથ મૂક્યો એક તરુતળે નવા સ્પંદનો હો લાલ. વા. ૧૬ સારથિ મિત્ર તે એક કર્યા તિહાં કારિમા હો લાલ, ક0 કારિણી કન્યા એક કરે વરમાલિકા હો લાલ, કા લાગે અલાગે બાણ કોલાહલ તિહાં કરે હો લાલ, કો લેઈ માળા ગળે કંઠ શ્રીચંદ્ર તે સંચરે હો લાલ. શ્રી. ૧૭ જાયે જાયે એહ ન કોઈ કર ઘરે હો લાલ, નવ એણીપરે રાધાવેઘની અનુકૃતિ સવિ કરે હો લાલ, અo એહવે પિંગળ ભટ્ટ ભણે દોય ગાથિકા હો લાલ, ભ૦ નિસુણી હર્ગો સર્વ સુણી નિજ સાઘિકા હો લાલ. સુ. ૧૮ यतः लोईय मिच्छं दुविहं, देवगयं गुरुगयं मुणेयव्बं;
लोउत्तरं च दुविहं, देवगयं गुरुगयंतं च. १ ईह चउहा मिच्छंत्तं, सुव्वय वयणाउवज्जियं जेण; समत्त तत्तदिट्ठी, सुरो सो जयउ सिरिचंदो. २
૧. ઘોડા ૨. નકલ
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩
ખંડ ૩/ ઢાળ ૫
એ સવિ ભાવ કનકરથ કુમાર તિહાં કરે હો લાલ, કુ. એ સવિ ચરિત્ર દેખાડ્યું વણિકે ઘરી કરે હો લાલ, વ કમર સમીપે કનક,-વતી નૃપ નંદની હો લાલ, વતી હર્ષ ઘરી કહે એમ મહા આનંદિની હો લાલ. મહા. ૧૯ અંબ ઘાવીને ભાખે એ ચેષ્ટા કારિમી હો લાલ, એ. દેખી ઉપજે રીજ તો સાચી મન રમી હો લાલ, તો તે જો મળે સાક્ષાત્ તે તેમને પરણિયે હો લાલ, તો નિશ્ચય કીધો એમ પ્રબંઘ એ વરણિયે હો લાલ. પ્ર. ૨૦ તેહની સખી છે ત્રણ મંત્રીની દીકરી હો લાલ, મંત્ર પ્રેમવતી ઇતિ નામ સારથવાહ દીકરી હો લાલ, સાવ ઘનશ્રી નામે શેઠ સુતા ત્રીજી અછે હો લાલ, સુઇ હેમશ્રી ઇતિ નામ ત્રણેને મન રુચે હો લાલ. ત્રણે. ૨૧ તેણીએ પણ વર્યો એહ વરંવર સહુ વદે હો લાલ, વરંતુ ઘાવી માયે સવિ તેહ જણાવ્યું નૃપ હૃદે હો લાલ, જ નૃપ તે મોકલ્યા મંત્રી કુશસ્થળ તેડવા હો લાલ, કુછ વિરહ તણાં સવિ દુઃખ વ્યથાને ફેડવા હો લાલ. વ્ય. ૨૨ ચિંતે મનમાં કુમાર રખે કોઈ ઓળખે હો લાલ, ૨ખે તો પરવાથી કોઈ ન લહીજે મન સુખે હો લાલ, લ૦ એમ જાણીને તેહ તિહાંથી નીસર્યો હો લાલ, તિ જોઈ તે પુર સર્વ વાડી વનમાં ફર્યો હો લાલ. વા. ૨૩ આગળ જાતાં ભૂમિ ઉલ્લંઘી તેણે ઘણી હો લાલ, ઉ. નગરી આવી એક શોભા જસ ચોગુણી હો લાલ, સો૦ બાહિર યક્ષનું દેવળ દેખી પેસે તિહાં હો લાલ, દેવ દુઃખીઓ કર ગળે દેઈ નર બેઠો જિહાં હો લાલ. ૧૦ ૨૪ ચિંતાતુર તે દેખી હે તવ તેહને હો લાલ, ક0 કોણ તું અરતિ કરે કાંઈ પૂછે તે તેહને હો લાલ, પૂ૦ સુણ વૈદેશિક પંથી માહરી જે વારતા હો લાલ, માત્ર કહેતાં આવે લાજ પણ વિવેક ન આરતા હો લાલ. વિ. ૨૫ કાંતિપુરનો ભૂપ નૃસિંહ નામે અછે હો લાલ, નૃત્વ પ્રિયંગુમંજરી નામ સુતા ગુણથી મચે હો લાલ, સુઇ
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
હવે માહરે જે દુ:ખ અછે તે સાંભળો હો લાલ, અo નૈઋતિ કૂણે એક અછે હેમપુર ભલો હો લાલ. અ૦ ૨૬ મકરધ્વજ છે રાય અપાયને ટાળતો હો લાલ, અ. મદનપાળ તસ પુત્ર કલાગુણ પાળતો હો લાલ, કo વાતાયને રહ્યો તેહ યુવાન કૌતુક જુવે હો લાલ. યુ. એહવે દીઠી એક યોગિણી જાતી તિસે હો લાલ. યો. ૨૭ તેડી તેહને નામ પૂછે તે વાતડી હો લાલ, પૂ કહે તુજ કુશળ કલ્યાણ અચ્છે દિન રાતડી હો લાલ, અo તવ યોગિણી કહે કાલા કુશળ ન પૂછિયે હો લાલ, કુછ એ સંસાર અસાર માંહે જેણે ગૂંચિયે હો લાલ. માં૨૮
|| અથ યોગિણી વાણી | જરા રાખસી જબ શિરે આવે, તવ યૌવનને નસાડે; કાલા કેશ તે હોયે પાંડુરા, ઇંદ્રિય બળને પાડે. ૧ જર સુણ હો સસો જુવણ જાણો કાળ આહેડી કેડે; કાલ્હા કુશળ શું પૂછે ભોળા, રૂપ કાંતિને ફેડે. ૨ પલક પલકમેં આયુ પલાયે, તો શી કુશળની વાતાં; કામ ક્રોઘ મદે પૂર્યો જીવડો, બાંધે નરકનાં ખાતાં. ૩ એક ઘડી છે પાહુરિયા પંખ, એક કાળો એક ઘોળો; જીવ જમાલે લેઈ પહોંચાવે, તો કુશળ કિહાંથી ભોળો. ૪ કુશળ તેહને જેહ ન જાયા, જાયા તેહ મરંદા; તો શી કુશળની વાત કહીએ, એ દીસે જનવૃંદા. ૫ આસન મારે પણ આશ ન મારે, ભસ્મ ધૃણિ અંગ ઘારે; કંથા ઘરે પણ વિકથા ન ઇંડે, તો શી મુદ્રા ઘારે? ૬ પહેરી કોપિન પણ કિંપિ ન પરિહરે, માંડે જનશું માયા; યુહી સંસારમેં આયા જાયા, કીધા યોગ ન પાયા. ૭ ચાર ખાણ ચુલસી લખ જોણી, તિહાં રહી ભમી ભમી આયા;
વિષય પાયા તિણશું મન ટાળે, તો પરબ્રહ્મ હી પાયા. ૮ ૧. જાતી એટલે જતી ૨ રાક્ષસી ૩ પીળાં ૪. શિકારી પ. ચૌર્યાસી લાખ યોનિ
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫
ખંડ ૩/ ઢાળ ૫
તે માટે જે જિનધર્મ જાણે, કુશળપણું તે વખાણી; માહરે બાહ્ય અત્યંતર કુશલ, જાણે શ્રીજિનવાણી. ૯
|| ઢાળ પૂર્વની || કહે યોગિની હું આવી કાંતિ નયર થકી હો લાલ, કાંઇ જાઉં કુશસ્થળ નયર કાર્ય ઘરી મન થકી હો લાલ, કાળ દેખાડે પટ રૂપ તરુણીના રૂપનો હો લાલ, તo દેખત ખેવ કુમાર તણું મન ચૂંપનું હો લાલ. ત૦ ૨૯ પૂછે કુમર આ રૂપ અછે કહો કેહનું હો લાલ, અo કહે યોગિની નૃસિંહ રાજાની પુત્રીનું હો લાલ, રાવ પ્રિયંગુમંજરી નામ કમી કાંતિપુર રાયની હો લાલ, કાં એ તો અછે લવમાત્ર તસ ગુણસમુદાયની હો લાલ. ત૩૦ શ્રીગુણધર પાઠકરાજ તણા મુખથી સુણ્યા હો લાલ, તo શ્રીચંદ્ર ગુણસમુદાય એ તેહ પાસે ભણ્યા હો લાલ, એ. શ્રી ચંદ્રને અનુરાગિણી કન્યા તે થઈ હો લાલ, કo એ પટ દેવા કાજ જાઉં હું બહાં થઈ હો લાલ. જા. ૩૧ પટ લેવાને કાજ ઉપાય તે બહુ કરે હો લાલ, ઉ૦ પણ નાપે પટ યોગિની તિહાંથી સંચરે હો લાલ, તિ તે તો કુશસ્થળ નયરે પહોંતી યોગિની હો લાલ, પ૦ પાછળ મદનનો માર કુમરને પીડની હો લાલ. કુ. ૩૨ તસ મિત્રે મળી તાત જણાવ્યો તેહનો હો લાલ, જ તસ જનકે પણ કન્યા તાત માગ્યો તેહનો હો લાલ, તા. પણ તેનાપે થાપે વાત પણ નવિ રુચે હો લાલ, વાવ
જસ જઠરે નજરે જાઉલી તો મોદક કેમ પચે હો લાલ. મો૦૩૩ यदुक्तं- जावागूजरणे जाड्यं, मोदकानां तु का कथा ।
वचनेऽपि दरिद्रत्वं धनाशा तत्र कीदृशी ॥ ભાવાર્થ-જ્યાં જાવળી પચવામાં ભાડ્યું છે ત્યાં લાડુ પચવાની તો વાત જ શી? સારાં વચન બોલવામાં જ દરિદ્રત્વ છે તો ત્યાં ઘનની આશા તો ક્યાંથી જ હોય?
તાત કહે સુણ પુત્ર અધૃતિ ચિત્ત મત કરે હો લાલ, અo નૃપપુત્રી કોઈ અધિક એહથી રૂપ શિરે હો લાલ, એ. ૧. ચિત્રપટનું રૂપ ૨. ન આપે ૩. જાવળી ૪. અધીરજ
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ તોહે પણ રતિ ન લહે થલગત મીન હો લાલ, થ૦ દેહ હોયે અતિ ક્ષીણ પ્રમેહી વૃત પાન ન્યું હો લાલ. પ્ર. ૩૪ મદનપાળ હું તેહ પિતાથી અણકહે હો લાલ, પિ૦ છાનો રહ્યો છું આય રૂપને પરવશે હો લાલ, ૦ કેતકી ગંધ આકૃષ્ટ અલિ જિણ પરે અટે હો લાલ, અo આગળ ભાવિ વાત જ્ઞાનવિમળ મતિ તુમ વટે હો લાલ. વિ. ૩૫
|| દોહા | બહાં આવી છાનો રહ્યો, 'આરામિકને ઘામ; માલિણીને મેં ઇમ કહ્યું, કહે સંદેશો તા. ૧ હેમપુરી-પતિ પુત્ર છે, મદનપાળ તસ નામ; તુમ પટ રૂપથી મોહિયો, તે આવ્યો મુજ ઘામ. ૨ એક વાર માહરી કળા, રૂપ ચતુરતા સાર; દેખી પછે જિમ મન રુચે, તિમ કરજે ઇષ્ટ વિચાર. ૩ તે આગળ ગુણ વર્ણના, એણી પરે કરજે બેન; તે હોયે અનુરાગિણી, મુજને તો હોયે ચેન. ૪ એમ કહી દીએ બહુલ ઘન, માલિણી જઈ કહે વાત; સ્વામિની એહ નર સારિખો, અવર ન કો સાક્ષાત્. ૫ એમ બહુ બહુ ગુણ વર્ણના, કીઘી તે સુણી સર્વ; હસી લગારેક એમ કહે, જોઈએ એ ડહાપણ ગર્વ. ૬ એમ કહી પુષ્પોચ્ચય થકી, લેઈ રક્ત એક ફૂલ; કર્ણમૂલે ઘરી દ્રષ્ટિથી, દૂરે કર્યું અમૂલ. ૭ વળી શત દળ રંગી કુંકુમ, કર્ણદ્રષ્ટિ ઘરી ખાસ; હૃદય ઉપરે થાપિયું, એહ સમસ્યા વાસ. ૮ કન્યા માલિણીને કહે, એ પ્રત્યુત્તર લ્યાવ; પછી વળી ડહાપણ તણા, સમજાશે બહુ ભાવ. ૯ તે આવી આરામિકા, સંભળાવી સવિ વાત; ઉત્તર તો રહ્યો વેગળો, ન સમજી વાતની ઘાત. ૧૦ ૧ માળી (આરામ=બાગ) ૨. માળણ
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ / ઢાળ ૬
૧૭૭
ચતુરાંની વાતો ભલી, નહિ ઘહેલાની વાત;
ઓ વાતોથી સુખ ઉપજે, ઓ વાતથી ઘર જાત. ૧૧ મહોકમ મદને મારિયો, કર્યું જાજરું અંગ; પુરુષ માત્ર લિંગે રહ્યો, વહે ક્લીબનું અંગ. ૧૨ કિહાં જાઉં હવે શું કરું, એમ ચિંતાતુર મન્ન; યક્ષાલયે આવી રહ્યું, ભાવે ઉદક ન અન્ન. ૧૩ નૃપ પુત્રી પણ ઇહાં કને, આવે છે પ્રતિ દિન્ન; નજરે પણ દીઠી નથી, દૈવ તણે અપ્રસન્ન. ૧૪ પોલિહારિણી એહની, કાઢે નરને દૂર; જો કોઈ ઘીઠો થઈ રહે, તો મારિ પડે મહમૂર. ૧૫
!! ઢાળ છઠી
(ઘણા ઢોળાએ દેશી) મદનપાલ કહે માહરી રે,
દાખી દુઃખની વાત; મનરા મિત્તા. કોઈ દુઃખ ભંજન નવિ મળે રે,
પર ઉપકારી જાત; મનરા મિત્તા. દુઃખ સહિયે પણ નવિ કહિયે રે,
જેહ ન દુઃખનો જાણ; મનરા મિત્તા. તમે પરદેશી સુજાણ છો રે,
દીસો મોજ મહિરાણ. મનરા મિત્તા. ૧ આરીસા પરે સંક્રમે રે, પરદુ:ખ હૃદયે દેહ; મ0 વિરલા પરદુઃખ દેખીને રે, તે સજ્જન ગુણગેહ. મ૦ ૨ શ્રીચંદ્રને મન ઉપની રે, કરુણા અતિહિ રસાળ; મ. અહો દુઃખીઓ એ સ્ત્રી તણો રે, સ્ત્રી જગ મોટું જાળ. મ૦ ૩ ગુણધર ગુરુ જીહાં આવિયા રે, પૂર્વે એ દેશ મઝાર; મઠ સેવક તેણે કરી જાણીયે રે, મહોટો ગુરુ ઉપકાર. મ૦ ૪ અહો કમરની દક્ષતા રે, કીઘી સમસ્યા એહ; મઠ ૨ક્ત કમળ પરે માહરો રે, રાગી તું કૃત નેહ. મ૦ ૫ ૧. જર્જર ૨. નપુંસકનું ૩. દ્વારપાલ સ્ત્રી
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
૧
પણ મેં કાને ન સાંભળ્યો રે, દીઠો નજરે નાંહી; મ તે ભણી ૨ક્ત ફૂળ છાંડિયું રે, હૃદય માંહે પણ નાંહી. મ૦ ૬ શતદળ પરે નીરાગ છે રે, તે શ્રીચંદ્ર કુમાર; મ મેં માહરે ગુણે રંગિયો રે, કાને ઘર્યો દૃષ્ટિચાર. મ૦ ૭ તેહિજ હૃદયમાં થાપિયું રે, અવરાશું નહીં રાગ; મ કુસુમ ભાવ એમ દાખિયો રે, જુવો એક પખો રાગ. મ૦ ૮ પંડિત માની એહ છે રે, પણ ન લહે એટલો ભાવ; મ તો કેમ એહને ઈહસે રે, થાશે કેમ સુખ ભાવ. મ૦ ૯ પણ ઉપકારી જેહ છે રે, ચિતે પર ઉપકાર; મ બુદ્ધિ પણ તેહવી કહે રે, જિમ સુખીયા હુયે નરનાર. મ૦ ૧૦ શ્રીચંદ્ર કહે હવે મદનને રે, શું કરીશ ભદ્ર ઉપાય; મ દૃષ્ટિ મેળાપક નવિ થયો રે, તુમ બેઠુને હવે તે વાય. મ૦ ૧૧ મદન કહે મિત્ર તુમ થકી રે, માહરે કારજ સિદ્ધિ; મ એહવો નિશ્ચય મુજ મને રે, તે ભણી કોઈ કરો બુદ્ધિ. મ૦ ૧૨ એમ બેઠું મંત્રણું કરે રે, તેહવે વાગ્યો શંખ; મ મદન કહે તે આવતી રે, સખી પરિવારી અસંખ્ય. મ૦ ૧૩ આગળથી ઉદ્યાનમાં રે, ગયા તે બિહુ યોઘ; મ કુમરી કામાલયે પેસતી રે, દીઠી સખીના ૨ોઘ. મ૦ ૧૪ માડળ વીણા વાંસળી રે, શ્રીમંડળ કઠતાળ; મ ભેરી ભૂંગળ ભરહરે રે, વાજે તાલ કંસાળ. મ૦ ૧૫ ગાયે વાયે સ્વર દિયે રે, નાચે કરી બહુ તાન; મ સ્થાન તાન ધ્વનિ મૂર્ચ્છના રે, વિવિધ વિવિધ લય માન. મ૦ ૧૬ એહવામાં એક કામિની રે, ઘૂલી ઘૂસર અંગ; મ મલિનાંબર કેશ વિખર્યા રે, પેઠી ચૈત્ય અનંગ. મ૦ ૧૭ હાહાકાર રોદન થયું રે, સખી કહે એ સ્વરૂપ; મ ગાવું રોવું કેમ મળે રે, એ તો અદ્ભુત રૂપ. મ૦ ૧૮ સખી એકને પૂછિયો રે, એહનો શ્યો વિસ્તાર; મ સખી કહે મુજ વેળા નહીં રે, કહેવા એ અધિકાર. મ૦ ૧૯
૧. ઇચ્છશે, ચાહશે ૨. મેલા કપડાં
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૯
ખંડ ૩/ ઢાળ ૬
એક તણી દાઢી જલે રે, એક કહે કરું દીપ; મ. એ ઉખાણો સાચવ્યો રે, કાર્ય અછે એ પ્રતીપ. મ. ૨૦ એક સખી કહે આણીએ રે, વેગે કદલીપાન; મ ઘનસારે વાસિત કરો રે, બાવના ચંદન વાન. મ. ૨૧ સ્વામિની મૂચ્છ વાળીએ રે, તો અમ જીવિત ઘન્ય; મઠ સર્વ સખી મળી તેહની રે, વાળી મૂર્છા અન્ય. મ૦ ૨૨ પ્રજ્ઞા સખીને પૂછિયું રે, વાત તણો શ્યો મર્મ મ0 તે કહે એક સખી આપણી રે, મોકલી યોગિની ઘર્મ. મ૦ ૨૩ તેહ કુશસ્થળ પુરે ગઈ રે, શ્રીચંદ્રની શુદ્ધિ હેત; મઠ આપણી સ્વામિનીએ મોકલી રે, કરી યોગિની સંકેત. મ૦ ૨૪ શ્રીચંદ્રકુમારને જણાવવા રે, નિજ ગુણ રાગની વાત; મ0 તે તિહાં જઈ આવી ઇહાં રે, પણ ન મળ્યો કુંઅર જાત. મ. ૨૫ ન મળ્યો છે તો શું કરું રે, પણ તિહાં સુપ્યું ચરિત્ત; મ0 શેઠ પુત્ર જાણી વર્યો રે, ભાગ્ય થકી ગુણ દૂત. મ૦ ૨૬ પણ તે રાજન સુત થયો રે, ઓલખિયો માય તાય; મ0 એમ નિસુણી દુઃખિત થઈ રે, કારજ સિદ્ધિ ન કાંય. મ. ૨૭ તેણે તે વાત આવી કહી રે, તેહથી મૂચ્છ થાય; મ. સ્વામિની દુઃખે સહુ દુઃખીરે, ન સૂઝે કોઈ ઉપાય. મ૦ ૨૮ એમ કહી સખી પુરમાં ગઈ રે, કરવા સુખની વાત; મ શ્રીચંદ્ર કહે હવે મદનને રે, એ તો જાણી તુજ ઘાત. મ૦ ૨૯ ક્ષણ રાચે વિરચે ક્ષણે રે, વીજલી પરે નિબંધ; મ0 તે સ્ત્રીના પ્રતિબંઘથી રે, હોયે કર્મનો બંઘ. મ. ૩૦ તે ભણી જો મન થિર હોયે રે, તો એ વિકલ્પને છોડ; મઠ
અથ શિખામણાની જકડી શ્રીચંદ્ર કહે છે– મદનપાલા બે સુંદર, સુંદર શીખ સુણીને,
જણ જણ સેંતી બે, યારી પ્રીતિ ન કીજે. કીજે નવિ પરતરુણી સેંતી, કેતી વાર એ પ્રીતડીયાં, વિષફળીની પરે મુહડે મીઠી, પરિણામે દુઃખ વેલડીયાં,
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
શ્રી ચંદ્ર કેવલીનો રાસ શેલડીયાં પરે ગહિલો જાણે, અંતે વિરસ દુઃખ દેહડીયાં, દિવાના પરે ફરે પુર વને, ભીંતર બાહિર સેરડીયાં. ૧
નીંદ ન આવે બે રસિક ન રયણી વિહાણે,
અન્ન ન ભાવે બે, ઘીરજ મનમાં નાણે. નાણે કાંઈ શંકા જાણી રંકા, લંકાપતિ પરે દુઃખ પામે, ગળ શોષ સંતાવે ઠોર ન પાવે, જન માંહે અપયશ પામે, રાજ મર્યાદા ઘરે નવિ તેહની, જેહની મતિ સ્ત્રીશું બાંઘી, ઇહ ભવ પરભવ કેરો કોઈ, પરમારથ ન શકે સાથી. ૨ રાગ દેખાવે બે, રાતિ કણયર કળીયાં,
અંતર કાળી બે, કાઠી બોર કે કળીયાં. મળિયાશું હેજે હલીમળતી, છિન્નમેં છેહ દેખાવતીયાં, ઝેર હળાહળથી પણ અધિકી, જેહની જાણીએ છતીયાં, ઇંદ્ર ચંદ નાગિંદ ભોલાયે, નિસુણી નિરુપમ જસ વતીયાં, હરિહર બ્રહ્મા તરુણી પુરંદર, વિકળ થઈ કરતા નતિયાં. ૩
વિષકી કદલી બે, ભૂમિ વિના જગ માંહિ,
વિફરી વાઘણ બે, વ્યાધિ મહા નિમ્નમાહિ. નિર્નામે કોઈ અપર મહાગ્રહ, વિષ નામાંતર નિપાયું, ફિણિ વિણુ સાપિણી પાપણી જાણે, જસ મન તરુણીશું લાગ્યું, દ્વાદશમો છાયા સુત બેઠો, જસ મન પરતરુણી ઈહા, ગતિ મતિ છતિ સવિ હોઈ હીણી, હોયે વળી દુર્બળ દેહા. ૪
ઇમ મન જાણી બે, ચંચળતા નિવારી,
ધૃતિ મતિ ઘરિયે બે, ગુરુ શિક્ષા ચિત્ત ઘારી. ઘારીને શિક્ષા થઈય દક્ષા, લખ્યા લેખ ન છૂટીને, તું કુમર ભૂપાળા, મદનપાળા સત્ત્વ થકી નવિ ત્રુટીજે, જ્ઞાનવિમળ મતિશું ચિત્ત ઘરજે, શીખ હમારી અતિ સારી, જેમ ઇહભવ પરભવે હોયે સુખકારી, સહેજ થકી સુણો નર નારી. ૫
|| પૂર્વ ઢાળ || એમ કરતાં જો કાર્યનો રે, કામ તણો મનકોડ. મ. ૩૧ તો ભાઈ રાજ્ય મૂકીને રે, શું ફરે પરદેશ; મઠ એકબુદ્ધિ તુજને દિયું રે, તું કર સુંદર વેશ. મ૦ ૩૨ ૧. ન આણે
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ ઢાળ ૬
૧૮૧
ઘન ઉપાય કરી મેલીએ રે, ઘનથી હોયે સવિ કામ; મ0 અવગુણ પણ ગુણ કરી લીએ રે, જગમાં મોહન દામ. મ૦ ૩૩ કુરૂપ રૂપ નિર્ગુણ ગુણી રે, પ્રાયે ચિંતિત થાય; મ0 લોક તણો વ્યવહાર છે રે, પ્રાયે એમ કહાય. મ૦ ૩૪ કપટ થકી સવિ સંપજે રે, નિસુણી એહ વચન્ન; મ0 જેમ તુજને મેળાવડો રે, થાશે તેમ મન પ્રસન્ન. મ. ૩૫ જ્ઞાનવિમળ મતિને બળે રે, હોશે તારું કામ; મ. હું પણ પરિચર્યા કરું રે, સેવક પરે રહી ઘામ. મ. ૩૬
| દોહા || દ્રવ્ય ગ્રહીને અતિ ઘણું, કરી નગરમાં વાસ; તું કુમાર છાનો રહે, હું છું તાહરી પાસ. ૧ તેણી પરે હું વરતીશ તિહાં, નૃપ જાણશે એમ; શ્રીચંદ્ર કુમાર છાનો અછે, તવ ઉપજશે પ્રેમ. ૨ ભાગ્ય હશે જો તાહરું, ન ચલશે કર્મનું જોર; તે નિસુણી હર્ષિત થયો, જેમ ચકવાને ભોર. ૩ તેણે સઘળું તેમજ કર્યું, ‘સાત ભૂમિ ઘર લીધ; મદન રહ્યો તસ અંતરે, કુમારે કારજ કીઘ. ૪ ઉચિત દાન તેહવાં દીએ, મેળે સજ્જનની ગોઠ; વાત ચિત્ત સવિ કુમર તે, દાખે ઉપજે તૂઠ. ૫ મંત્રી સામેતાદિક સવે, યાતાયાત કરેવ; તું મૌની યોગી પરે, રહેજે ઇહાં સ્વયમેવ. ૬ નિજ ચાતુર્ય ગુણે કરી, રંપું આખું શહેર; ભૂપ મંત્રી કન્યાદિકા, કરે સવિ ખહેર મહેર. ૭ ભૂપે ઘણો આગ્રહ કરી, મનાવિયો વિવાહ, જાણે શ્રીચંદ્ર આવીયા, છાના નગરી માંહ. ૮ શણગારી સઘળી પુરી, લોક તણે મન હર્ષ;
સામગ્રી સવિ મેળવી, વિવાહના ઉત્કર્ષ. ૯ ૧. સવાર, પ્રાતઃકાલ ૨. સાત માળનું
:
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
જોશી તેડી પૂછિયા, લીઘું લગન નજીક; રખે વિલંબે કાર્યની, સિદ્ધિ ન હોય નિર્ભીક, ૧૦ હર્ષ કોલાહલ અતિ ઘણો, નગરીમાં નિશદિસ; એહવે વાતાયન રહ્યો, મદન સુણે સુજગીશ. ૧૧ ચિંતે ૧ભાયગ મારું, આજ ફળ્યું નિરધાર; ભાગ્યે પણ માહરે મળ્યો, આવી એહ કુમાર. ૧૨ હું પરણીશ હવે એહને, પ્રિયંગુમંજરી નામ; કન્યા કર ગ્રહણે કરી, વધશે માહરી મામ. ૧૩ II ઢાળ સાતમી ||
(હમચડીની દેશી—૧–આજ મહારા આદીશ્વરને ઇણવિધિ વંદણ ચાલ્યા—એ દેશી) લગન તણો દિન જેહવે આવ્યો, તેહવામાં તેણી વેળા; પાણીહારી જાયે જળ ભરવા, ક૨તી માંહોમાંહે લીલા રે; હમચડી, હમચડી માહરી હેલ રે; એ તો મદનપાલને મહેલ રે.
હમ૦૧
હમ૪
આવો આવો વેગે વેગે, પાછા ફરી ઘર જઈએ; કૌતુક આજ અચંભમ હોશે, તે જઈ વહેલા જોઈએ રે. હમ૦૨ રાજ્યકુમ૨ી દેવકુંઅરી પૂછે, શું તે કૌતુક હોશે; તું શું જાણે બાળી ભોળી, સુર નર આવી જોશે રે. હમ૦૩ શ્રીગુણધર પાઠકની પાસે, પ્રિયંગુમંજરી કન્યા; સકળ કળા શીખી છે તેણે, એવી કોઈ ન અન્યા રે. શ્રી શ્રીચંદ્રકુમર પણ ભણિયો, તે પાઠકની પાસે; પાઠક વયણ થકી અનુરાગિણી, કુમરી થઈ ઉલ્લાસે રે. હમપ પદ્મિની પ્રમુખ નારી ચઉભેદા, નાયક નરના ભેદા; એ જાણે ને તે પણ જાણે, પૂછશે તાસ વિનોદા રે. હમ૦૬ સ્ત્રી નરનાં વળી લક્ષણ કહેશે, સામુદ્રિકને ભેદે; ગાહા ગૂઢા ને હરિયાળી, ગૂઢ સમસ્યા ભેદે રે. હમ૦૭ પુરુષ તણી કળા વળી બહોંતેર, ચોસઠ સ્ત્રી કળા બોલી; માંહોમાંહે તે પૂછશે, વાત કરશે દિલ ખોલી રે. હમ૦૮
૧. ભાગ્ય
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩] ઢાળ ૭
૧૮૩
સરખે સરખી જોડ મળી છે, એક ગુરુ પાસે ભણિયાં; બાઈ પનોતાં એહ જ સરજ્યાં, આપણે બોથિલ ઘડિયાં રે. હમ૦૯ પહેલાં ગોષ્ઠી કરીને વેગે, કર મેળાવો કરશે; તેહ ભણી વહેલાં ઘર જઈને, રાજ્યભુવન જઈ ઘરશે રે. હમ૦૧૦ મદનપાળ ઘર બેઠો ગોખે, વાત સુણી જળ-આણી; ચિંતે મનમાં એ તો માઠું, કેમ કરી રહેશે પાણી રે. હમ૦૧૧ કમલિણી ભ્રમર રહે તિહાં લીનો, તો અવરાનું શું જાય; પણ કમળ પરાગ તણો પરિમલ તે, લેતે સહુ સુખ થાય રે. હમ૦૧૨ પરણશે તે વંછિત લહેશે, પણ સુણતાં શું જાય; એહવી વાણી મદન તણે મન, વજ બરાબર થાય રે. હમ-૧૩ પાણીહારીની વાત જણાવી, આવી મિત્રની આગે; મિત્ર કહે હવે કૂપક ખણીએ, ઘર પ્રદીપન લાગે રે. હમ૦૧૪ કહે મિત્ર ઉદ્યમ બહુ કીધો, પણ તુજ ભાગ્ય ન દીસે; એમ જાણું છું માહરી મતિથી, કેમ ભાવી શું હોશે રે. હમ૦૧૫ તોહે પણ એક બુદ્ધિ અછે સુણ, મુજથી વય તું લઘુ છે; રૂપે તો મુજ સરિખો ભાસે, ભૂષણ મણિ પરે બહુ છે રે. હમ૦૧૬ માહરો વેશ લીએ તું હમણાં, તારો વેશ દીએ મુજને; માહરે ઠામે તે કર ઝાલીને, કોઈ ન લહેશે તુજને રે. હમ૦૧૭ યાચના ભંગ કરે નહીં ઉત્તમ, તે ભણી બુદ્ધિ બતાવું; અર્થી દોષ ન દેખે કાંઈ, તેણે પણ તેમ બનાવ્યું રે. હમ૦૧૮ વેષ પરાવર્ત કરી તે સમ, દીસે ભૂષણે ભૂખ્યો; સાદે વેષે પણ સુંદર દીસે, દ્વારપાળ કુમરને દેખ્યો રે. હમ-૧૯ સર્વ સામગ્રી સજ્જ કરીને, ઘવલ મંગળ ગીત ગાતે; નાટક નવનવ છંદે થાતે, વાજિત્રના ૨વ વાતે રે. હમ-૨૦ સુવર્ણરત્ન અવતંસ કરીને, દીપે કુંડળ જોડે; મુદ્રાલંકૃત ગજવર ચડીઓ, છત્ર ચામરની જોડે રે. હમ૦૨૧
૧. પણિહારી ૨. આગ લાગે કૂવો ખોદવો
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ બહુ ઉત્સવશું નગરમાંહે થઈ, પામ્યો નૃપનું ગે; જેહવે આવે તે હવે બટુઓ, બોલ્યો એક સસનેહ રે. હમ૨૨ તારક નામે ભટ્ટ પયંપે, તેહના ગુણ વાચાળ; અહો અહો અમે પૂરણ ભાગ્યે, નિરખ્યો ભાગ્ય રસાળ રે. હમ-૨૩ गाथा- तईया विवाह समो, धणवई पमुहाण अट्ठ कन्हाणं;
सिरिचंदो सिट्टि घरे, जो दिट्ठो सो इमो जयउ. १ અર્થ-લગ્ન સમયે ઘનવતી વગેરે આઠ કન્યાઓને જે પરણ્યો છે. તે શ્રીચંદ્રને શેઠના ઘરે અમે દીઠો છે, તે શ્રીચંદ્ર જયવંત વર્તો. એમ ગાથા નિસુણીને હરખ્યા, સવિ આપે તસ દાન; નૃપ લેઈ નિજ અંકે કુમરને, આપે અતિ બહુ માન રે. હમ ૨૪ રાજા આપે સિંહાસન બેઠા, પામી અતિ આણંદ; સકળ લોકને વિસ્મય પેઠો, જુવો કુમર શ્રીચંદ્ર રે. હમ૨૫ પાદ પીઠે પુત્રીને થાપી, કહે રૂપ એ નિરખો; કુંડળ નામ મુદ્રા અનુકારે, ગોષ્ઠી કરવા સરિખો રે. હમ૨૬ સર્વ લોકની સાખે ભાખે, પ્રિયંગુમંજરી પુત્રી; રૂપે નિર્જિત માર કુમારેંદ્ર, ગોષ્ઠી કરો ઘરી મૈત્રી રે. હમ ૨૭ સ્ત્રીના ભેદ કહ્યા પ્રભુ કેતા, લક્ષણ જાતિ વિભેદ; તે દાખો અમને હવે ઇહાં કણે, ભાંજો મનનો ખેદ રે. હમ ૨૮ કહે શ્રીચંદ્ર ભદ્રગતિ ભદ્ર, સ્ત્રીના ભેદ છે ચાર; પદ્મિની હસ્તિની ચિત્રિણી શંખિની, મૂલ ભેદ એ ચાર રે;
સુણીએ તાસ વિચાર રે. હમ૨૯ લોક થોક મળિયા સવિ જોવા, કરત કોલાહલ શોર; કૌતુક એક અને વળી સહેજે, સુણવું જેમ ઘન મોર રે. હમ૦૩૦ કેઈક ઘરના કથલા કૂટે, કેઈ કરે પરનિંદા; કેઈક આપ તણા ગુણ દાખે, મળિયા માણસ વૃંદા રે. હમ૦૩૧ પરણ્યો તે પરદેશે ચાલ્યો, હૈયાં છે મુજ નાનાં; કેઈ કહે એ વેળાએ શું, રહીએ છાનામાનાં રે. હમ-૩૨ સુખીયાને સઘળું એ સૂઝે, શું એહથી કાંઈ ન સૂઝે; કમાઈએ જો ભારો વહીએ, તો ભારાથી ભેંશ દૂઝે રે. હમ૦૩૩
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩/ ઢાળ ૭
૧૮૫ એક કહે મારો રતનશી રૂડો, જેણે પિયુડો વિસાર્યો; નાગાં ઉઘાડાં એ ઢાંકે, સુખે જાયે જમવારો રે. હમ૦ ૩૪ એક કહે મુજ સારૃ કરડી, જોડે અજોડ્યા જોડા; દેવરીયો મુને સબળ દહે છે, નણદી કટકના ઘોડા રે. હમ૦૩૫ એક કહે માહરે ઘણું દૂજાણું, ઘી ઉતરે છે થોડું માખણમાંહે સિહારી લાગે, કે જામણિ પડે મોડું રે. હમ૦૩૬ એક કહે જમવારો થયો પરણ્યાં, પણ સુખ દુઃખ વાત ન પૂછે; મદદ માહરી કિસીકે ન કરે, ઘરની વાતે ગુંચે રે. હમ૦૩૭ આઈ માઈ બાઈ જાયું, માહરે કોઈ ન દીસે; તોહે પણ આગળ આગળથી, પારકે પિટણે હીસે રે. હમ.૩૮ પરદેશ જઈ પહોરો કરશું, નહિ કોઈનું ઓશિયાળું; થોડા માંહે ઘણું બિગાડ્યું, અલ્યા તાહરું મુહ કાળું રે. હમ૦૩૯ એક કહે માહરે કર્ષણ પાકું, જ્યારી લાગે છે ઝાઝી; લીંપણ ગૂંપણ પૂંછણ કામે, મુજને કીઘી માજી રે. હમ૦૪૦ એક કહે એ કાંઈ ન સમજે, વાણોતરને ભલાવું; દેવાળાની વાત જણાવી, કેમ કહીને સમજાવું રે. હમ૦૪૧ મહોટે ઠામે કરી સગાઈ, ઘર વાખરા સવિ ખમવા; તુમને તો બાઈ કાંઈ ન ચિંતા, ન સાંભરે અમ જમવા રે. હમ૦૪૨ એકણ લગને આપણે બે પરણ્યાં, તાહરે છે ઘર ભરિયું; હજી લગે માહરે નવિ આશા, એ કર્મે શું કરિયું રે. હમ૦૪૩ એક કહે અકહ્યાગરાં છોરુ, ખાધું ઊડી જાય; જેમ કીજે તેમ વાંકા ચાલે, ઘરમાં કહ્યું ન થાય રે. હમ૦૪૪ સુખિયા છોરુ સહેજે કરડા, આખો દહાડો ફૂલી; સુખ દુઃખ તુમ વિણ કેહને કહીએ, મામી મોટી ઘૂલી રે. હમ૦૪૫ પર્વ પોસાળે પહેલાં આપણ, કીઘા વિણ કેમ ચાલે; મનમાં મોટાઈ રહે ભારી, જેમ કૂતરાંવહેલ તળે મહાલે રે. હમ૦૪૬
૧. રથ, વાહન ૨.મજા કરે
શ્રી. ૧૩
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
૧૮૬
પહોલાં પાથરણાં કરી બેસે, કોડી કામ ન આવે; નબળાને વકારી મારે, ધર્મ નામ ન સુહાવે રે. હમ૪૭ એમ ઇચ્છાએ કથલી કરતી, ધર્મ ઠામે પણ બેઠી; તિણથી શી ધર્મ વાણી સૂઝે, કચ પચ કરે જે ઘીઠી રે. હમ૪૮ જૂઠી સાચી વાતાં કરતી, ચાર મળી જિહાં ચાચી; પરઘર ભંજણ ચાળા કરતી, કથલાની વાત પાછી રે. હમ૦૪૯ એમ બહુ સોરી કરતાં દેખી, રાજા પડહ વજાવે; કરી એકાંત એ ગોષ્ઠી સુણજો, જેમ મનડું રિઝાવે રે, હમ૫૦ જ્ઞાનવિમળ મતિની એ વાતો, સજ્જન જન મન ઘાતે; પણ કાને સુણી મીઠી લાગે, જિમ ઘન તાપે નિવાત રે. હમ૦૫૧ || દોહા | સોરઠા II
સોરઠો–કહે શ્રીચંદ્રકુમાર, ચાર ભેદ એ સાંભળો; ઘેરથી ચિત્તમાં ઘાર, મૂકી મનમાં આમળો. ૧ દોહા–એણે લક્ષણથી પદ્મણી, તરુણી તણાં વખાણ; સવિ અંગે શુભ લક્ષણી, વિનયકળા ગુણખાણ. ૨ અથ પદ્મિની લક્ષણ (સવૈયો) પદ્મ ઉપમાન દેહ, મુખજિત અમૃત ગેહ, હંસગતિ ગમન રેહ, સ્નિગ્ધ તનુ દંત હૈ, સુખી મગ્ન શ્યામ કેશ, દીર્ઘ નેત્ર કો હૈ નિવેશ,
પૃથુલ હી ઉરોજ દેશ, અલ્પ નિંદ લેતુ હૈ; અલ્પ કામ અલ્પ માન, પતિએઁ રહે એકતાન,
અલ્પ સ્વેદ અલ્પ રોષ વીજકી ચમક્ક હૈ, અલ્પ હાસ અલ્પ ભાસ અલ્પ હૈ નિઘાસ તાસ, પદ્માકર પુષ્પભોગ પ્રિયકી ઘમક્ક હૈ. ઇતિ ષોડશ પ્રકારે પદ્મિની લક્ષણ. અથ હસ્તિની લક્ષણ (સવૈયો)
વિજિત ગતિ ગણંદ, તાસ મદમત્ત ગંઘ, સ્થૂલ કેશ નૈન લઘુ પર, મત્ત વારી હૈ, બહુ કામકો ઉમેદ, બહુ સ્વેદ બહુ ખેદ, બહુત વ્યાપાર ભેદ, બહુત આહારી હૈ;
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩] ઢાળ ૭
૧૮૭
શંખવિષમ હૈ હસ્ત, મૌક્તિક પ્રિયપ્રશસ્ત,
આપમત રહે મસ્ત, ક્રોધે ભર ભારી હૈ, હસ્તિનીકી એહ જાતિ, જાનિયે યું ભલી ભાતિ, પદ્મિની થે વિજાતિ પર, બુદ્ધિબળ સારી હૈ.
| ઇતિ હસ્તિની લક્ષણ
અથ ચિત્રિણી લક્ષણ (સવૈયો) ચિત્રિણીકો વિચિત્ર ગંધ, ઉરુશોભા સુદ્રઢબંઘ,
એણ ગતિ સુખિમદંત, કેસકો કલાપ હૈ. ઉન્નત ઉરોજ રોજ, નેત્રજિત નીલ સરોજ,
અલ્પ નીંદ હૈ હરોજ, મધુર આલાપ હૈ. મિતાચાર મિતાહાર, વાર વાર કામ પ્રચાર,
મધ્ય સ્વેદ તીચ્છણ, કટાક્ષ ખેદ વ્યાપ હૈ. મકર સમાન હસ્ત, ભૂષણ પ્રિયાવિહસ્ત, અંગમેં અનેક રંગ, અનંગ કેરી છાપ હૈ.
| ઇતિ ચિટિણી લક્ષણ
અથ શંખિની લક્ષણ (સવૈયો) શંખિનીકો મત્સગંઘ, શોભા મુચકી પ્રબંઘ,
દીર્ઘ સ્તન દીર્ધ દંત, ખરકી ગતિ ઘારી હૈ. પિંગ નેત્ર પિંગ કેશ, કરતુ હૈ વિચિત્ર વેશ,
દીર્ઘ હાસ્યકો પ્રવેશ, દીર્ઘ કામ વિકારી હૈ. દીર્ઘ રોષ દીર્ઘ શોષ, અકાજસે પીયત કોશ,
ન પેખત નિયદોષ, અમિત આહારી હૈ. મત્સ સમ વિષમ હાથ, કલહપ્રિય કેલીયે સાથ, દુસમનતા પ્રાણનાથમેં પણ ઘારી હૈ.
| ઇતિ શંખિની લક્ષણ
| પૂર્વ દોહા | એમ એકેકીનાં હુયે, સોળ સોળ ‘અહિનાણ; ઇમ કરતાં ચોસઠ હુયે, સંકર ભેદ પ્રમાણ. ૩ જાતિ લક્ષણ ગુણ ભેદથી, હોય એકમાં અનેક; તે તો શાસ્ત્રથી જાણજો, જો હોયે ચતુરને છેક. ૪ ૧. પીળાં ૨. નિશાની, લક્ષણ
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
મૂળ ભેદ બેઠુ અછે, શુભા અશુભા સ્ત્રી જાણ; શુભ લક્ષણથી હોયે શુભા, અશુભા અશુભ પ્રમાણ. ૫ કાંઈક નારીનાં કહું, શુભ લક્ષણ શુભ ગાત્ર; લક્ષણ વ્યંજન ભેદથી, જાણીજે ગુણપાત્ર. ૬ II ઢાળ આઠમી II
સુ૨
૩
(ગણઘર દશ પૂરવઘર સુંદર–એ દેશી) પૂરણ ચંદ્રમુખી બાળ અરુણ સમ, દીપે તનુની છાયા રે; વત્ર વિશાળ અધર ઓષ્ઠ અરુણા, એ ષડ્ લક્ષણ શુભ જાયા રે. સુણીએ સ્ત્રીનાં અંગ સુલક્ષણ, નિર્લક્ષણ સ્ત્રી સંગે રે; શુભ લક્ષણ નર હીણો થાયે, જેમ પય કાંજી પ્રસંગે રે. અંકુશ કુંડળ ચક્રની રેખા, જેહને કરતળે હોવે રે; પ્રથમ પુત્ર પ્રસર્વે તે નારી, પતિ દેશાઘિપ જોવે રે. જસ કરતલ ગઢ તોરણ મંદિર, પદ્મ કુંભ છત્ર ચક્ર રે; દાસ કુળે જાતાં પણ નરપતિ, પત્ની હોય રેખા ચક્ર રે. સુજ્ મયૂર છત્ર આકૃતિ જસ કરતલે, પુત્ર બહુલ રાજા રાણી રે; હોયે તે ગુણવંત સુશીલા, પ્રેમ પ્રીતિ ગુણખાણી રે. સુપ વક્ર કેશકલાપ મુખ વર્તુલ, દક્ષિણાવર્ત્ત નાભિ રે; પ્રીતિવંતી તે પુણ્યપનોતી, પુત્ર પુત્રીની લાભી રે. સુ૬ દીર્ઘ કેશ દીર્વાંગુલી નારી, દીર્ઘાયુ તે પામે રે; ધન ધાન્ય પરિવારે વધતી, પતિ તેહને ઘણું કામે રે. સુ૭ ચંપક વર્ણી સ્નેહલ વયણી, સ્નેહલ નયણી શ્યામા રે; સ્નિગ્ધ અંગી સ્નેહલ છે વાણી, એહવી અતિ સુખ પામે રે. સુવર્ણ ભૂષણ કામા રે. સુ૮ જે નારીને હસતાં નીલવટ, સ્વસ્તિક હોયે આકાર રે; ઘોડા હાથી સહસ ગમે તસ, વાહન બહુ પરિવાર રે. સુ૦૯ મસ તિલ લંછન ડાબે પાસે, ગલકુંચ મંડળ હોવે રે; તે મહિલા સુત પ્રસવે નારી, દરિદ્રપણું તે ઘોવે રે. સુ॰૧૦
૧
અલ્પ સ્વેદ અલ્પ રોમ અલ્પ નિદ્રા, અલ્પ ભોજન અલ્પ હાંસી રે; અંગાદિકે વળી રોમ ન હોવે, તે સ્ત્રી ઉત્તમ ભાસી રે. સુ॰૧૧
૧. હથેળીમાં
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯
ખંડ ૩/ ઢાળ ૮ થણ ઊરુ કરિકર સમ નહીં રોમે, અશ્વપત્ર પરે યોનિ રે; નિતંબ લલાટ પૃથુલ કૂર્મોન્નત, ગૂઢમણિ નાભિ ઊંડી રે. સુ૦૧૨ શીત ઉષ્ણ ઋતુ સરિખે સમયે, આલિંગન સુખ સરખું રે; નિર્ધન કુળની હોયે યદ્યપિ, ઘન લહે નરપતિ પરખું રે. સુ૧૩ રોમાલા જંઘા ને પયોઘર, વદન ઓષ્ઠ રોમાલાં રે; શીધ્રપણે વિઘવા તે હોયે, નાભિ લલાટ ભમરાલાં રે. સુ૧૪ સ્થલ જંઘા ચોફાળ પગ ચાપટ, કે દાસી કે વિઘવા રે; દરિદ્ર દુઃખ તણી સંવિભાગણી, મૃતવત્સા વા વંઝા રે. સુ૧૫ પૃષ્ટાવર્તા પતિને મારે, હૃદયાવર્તા પતિભક્તા રે; કટિ આવર્તા સ્વછંદચારિણી, ત્રિવિઘ તરુણીની વિગતા રે. સુ૦૧૬ જે સ્ત્રીને વળી ત્રણ હોયે લાંબા, લલાટ ઉદર ભગ જેહને રે; તે સ્ત્રી શ્વસુર દેવર વરને હણે, સુતસુખ ક્ષણ નહિ તેહને રે. સુ૧૭ કાલી જીભ પિંગ નેત્ર લંબોષ્ઠી, દુર્ધર સ્વર અતિ કાલી રે; અતિ ગોરી ષટ એહી વરજો, સામુદ્રિકને નિહાળી રે. સુ૦૧૮ ગંડસ્થળ હસતાં પડે ખાડો, તે પણ ગેહે ન રહે રે; ઇચ્છાચારી તે રહે ફરતી, કુલલજ્જાને ન વહે રે. સુ૦૧૯ પદપ્રદેશની અંગૂઠાથી વધતી, તે નિજ ઘરમાં ન ઠરે રે; પાદ મધ્યમાં અંગુષ્ઠથી વઘતી, કામ વિના તસ ન સરે રે. સુ૨૦ ચરણલંક ધરતી નવિ ફરસે, પાની હોય ઉપડતી રે; અનામિકા પણ ભૂમિ ન ફરસે, તે જાર તણે ઘર રમતી રે. સુ૨૧ ચરણ કનિષ્ઠા ભૂમિ ન રસે, તે પણ જારશું વિલસે રે; ઉલ્ફત કપિલ કેશ રોમરાજી, દારિદ્ર દાસપણું ફરસે રે. સુ૨૨ વદનાકારે ભગ આકારી, જેમ કટિ તેહવાં નેત્ર રે; જેહવા કર તેહવા પદ લહિયે, જંઘા તેહવી ઘરે મૈત્ર રે. સુ૨૩ કાકQરી કાકજંઘા દીર્ઘદંતી, પૃષ્ઠ હોયે રોમરાજી રે; દશ માસે તે પતિ હણનારી, વિષકન્યામાં માજી રે. સુ૨૪ છિદ્રનાદ વિષમાંગુલી નારી, નાસ વંશે વિષમી રે; તે નારી બહુ વૈર વઘારે, અશુભ લક્ષણ પતિ ન ગમી રે. સુ૨૫
૧. મરેલા છોકરાં જન્મે છે. ૨. વંધ્યા
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
ઘમઘમાટ કરતી જે ચાલે, વળી કરડકા થાવે રે; તે ના૨ી ઘણું વૈર વધારે, નીચ ગતિ દુઃખ પાવે રે. સુ૦૨૬ અતિ લાંબી અતિ ટૂંકી અતિ કૃશ, અતિ કાળી અતિ ગોરી રે; એ દોભાગણી સઘળી ત્યજવી, વાદ કલહપ્રિય ઘોરી રે. સુ૨૭ પાક પરઘર પ્રશંસે ને કરે, ૫૨ઘ૨ની અનુકૂળા રે; આસન અથિર ને ઉત્તર વાળે, તે સ્ત્રી વંશ પ્રતિકૂળા રે. સુ૨૮ પતિઆક્રોશે સુસર પખ વૈરિણી, જેહના પગ રહે પહોળા રે; પરિહરવી પુત્રવતી તે પણ, વક્રમુખી પિંગડોળા ૨. સુ૨૯ યત:-પિંગાક્ષી તપનંદા, પરપુરુષરતા, સ્થૂલ્લંઘૌધ્વંશી;
लंबौष्ठी दीर्घवक्रा, प्रविरलदशना, श्यामताल्वोष्ठजिह्वा. शुष्कांगी संगरक्ता, विषमकुचयुगा, नासिकाक्रांतवक्रा, सा कन्या वर्जनीया, सुतसुखरहिता, भ्रष्टशीला च नारी. १ पीनोरू पीनगंडा सुशमितदशना, दक्षिणावर्त्तनाभिः स्निग्धांगी चारुशुभ्रा पृथुकटिजघना सुस्वरा चारुकेशी, कूर्मपृष्ठा धनूष्णाधिरदसमपृथुस्कंधभागा सुवृत्ता, सा कन्या पद्मपत्रा सुभगगुणयुता, नित्यमुद्वाहयोग्या. २ મુખ સરિખું હોયે સહજ ડહાપણ, નેત્ર સમાન આચાર રે; નાસા સમ ઋજુતાએ કથન કરી, તનુ સમ સુખપરિવાર રે. સુ॰૩૦ એમ અનેક સામુદ્રિક લક્ષણ,—લક્ષિત દેહા જાણી રે; ‘કર-પીડન ક૨ે તસ ઘર બહુળી, ઋદ્ધિ રાજ ઘન પાણી રે. સુ૦૩૧ અથવા વળી ચાર ભેદે નારી, ઊઢા અને અનુઢા રે; એક સ્વકીયાને પરકીયા, કામશાસ્ત્રમાં ગૂઢા રે. સુ૩૨ જ્ઞાત અજ્ઞાત યૌવના લહીએ, પ્રૌઢા મધ્યા ધીરા રે; વાસકશય્યા ને અતિસારિકા, કામકંદની કીરા રે. સુ૩૩ મુગ્ધા વિપ્રલબ્ધા, વિસ્રબ્યા, પ્રોષિતપતિકા ભણીએ રે; ભેદ અનેક લક્ષણ ગુણથી છે, વાત્સ્યાયનમાં સુણીએ રે.
૧૯૦
૩૪
૧. પાણિગ્રહણ ૨. પાણ=વ્યાપાર ૩. વિવાહિત ૪. વાત્સ્યાયન મુનિ રચિત
કામશાસ્ત્રમાં
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩/ ઢાળ ૮
૧૯૧
રસમંજરી રસિક પ્રિયા નાટક, શૃંગાર શતકે પ્રમુખ રે; કામકામી જે હોય તે જોજો, એહવા સકળ વિશેષા રે. સુ૦૩૫ રાંટા પગની આંટુ જોતી, શંખિણી ને સુગાળી રે; આપ તણાં લક્ષણ રાખેવા, વરજો એહવી બાળી રે. સુo૩૬ સામુદ્રિકનાં લક્ષણ જોઈ, પરણે કન્યા જાણી રે; નિર્ધન કુળની પણ હોયે રાણી, જ્ઞાનવિમળ સૂરિ વાણી રે. સુ૦૩૭
| છંદ | વિરલે દાંતે ને વિકરાળી, કોપ ઘણો ને દર્શને કાળી; વક્ર નેત્ર વળી મુખડું તાણે, અહનિશિ આપો આપ વખાણે. ૧
ચાલ વખાણે આલી હિયડે પાલી, પેટ પ્રજાળી મૂંછાલી; ઘણ ક્રોઘ ન છંડે, કલહ જ મંડે, માતા સાંઢ જેમ ત્રટકાલી; મસ્તક કપિવેણી, કેશર નયણી બાબર ઘેટા બાળ જિસ્યા; તે નારી પામી રીશ મ કરશો, અણપૂજ્યાનાં ફળ ઇસ્યાં. ૨
અથોત્તમાં સુહિત સુલક્ષણી રંગ રસાળી, કનક ચૂડીને પહિરણ ફાળી; દક્ષિણ કરે જ દાન જ દીજે, તો ઇસી નારી નિશ્ચય પામીજે. ૧
ચાલ પામીજે યુવતી સાસુ ગમતી, નણદહ ભગિની સુકુલીણી; પરપુરુષ ન જોતી, વાત ન કરતી, તાંત ન ઘરતી કેહ તણી; જિનધર્મ ઉચરતી, પિયુમન ગમતી, શારદચંદનિર્મલ જિસી; પહેલે ભવે કોઈ મહાતપ કીધાં, તે નર પામ્યા નાર ઇસી. ૨
ઇત્યાદિક બહુ વક્તવ્યતા જાણવી.
|| દોહા ||. કહો નાયક હોયે કેટલા, તવ બોલ્યા કહે ચાર;
અનુકૂળ દક્ષિણ શઠ વળી, ધૃષ્ટ ભેદ એ ચાર. ૧ હવે એ ચારનાં લક્ષણ કહે છે
જે પરમણી રત નહીં, નિજશું નિત્યે રાગ; તે અનુકૂળ નાયક કહ્યો, શુભ લક્ષણનો લાગ. ૨ ચિત્તે પરમણી રમે, પણ વિકાર ન દેખાવ;
તે દક્ષિણ નાયક કહ્યો, કુલાચાર ન ચુકાવ. ૩ ૧. બાલિકા, કન્યા
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
પ્રિય બોલે પણ પ્રિય નવિ કરે, ઘરે કોપ પ્રચાર; શઠ નાયક તે જાણીએ, એહવો ઘણો પ્રચાર. ૪ આપ અપરાધ ન જાણતો, અજ્ઞાને કૃત કર્મ; અપમાન્યો પણ તેહવો, તે ઘીઠો અકુશળ કર્મ. ૫ ઇત્યાદિક ભેદે ઘણા, નાયક ભેદ વિચાર; વર્ણભેદથી જાણીએ, ચાર ચોક સોળ સાર. ૬ હવે સ્વામી રસ કેટલા, કહે નવ ૨સ સંસાર; શૃંગાર હાસ્ય ને વી૨ રસ, કરુણ અદ્ભુત ભય ભાર. ૭ રૌદ્ર બીભત્સ ને શાંત રસ, એ વળી ત્રિવિધ સંભાર; સ્થાપી સાત્ત્વિક સંચારિયા, ભાવે અનેક પ્રકાર. ૮ હવે એ નવ રસનાં લક્ષણ કહે છે—
૧૯૨
૧
દંપતી રાગે નીપજે, તે શૃંગાર ૬ પ્રકાર; સંયોગ ને વિયોગથી, સકળ જંતુ વિસ્તાર. ૯ તે પ્રચ્છન્નાપ્રચ્છન્નથી, તેહના બહુ વિસ્તાર; હાસ્ય સહજ નિમિત્તથી, દુવિધ ભેદ સુવિચાર. ૧૦ દાન ધર્મ રણ ભેદથી, ઉત્સાહે હોયે ઘીર; કરુણા પણ શૃંગારથી, ભેદ હોયે કૃતવીર. ૧૧ અંગાવેશ ચેષ્ટા થકી, રૌદ્ર બીભત્સ વિશેષ; ભાતિ સકળથી નીપજે, ૨સ ભયાનક દેખ. ૧૨
યત:
પૂરવ સકળ રસ પુષ્ટતા, આપ ગુણે જે તુષ્ટ; તે નવમો વર શાંત ૨સ, તેહને કીજે પુષ્ટ. ૧૩ – सम्यक्ज्ञान समुच्छान, शांतो निःस्पृह नायकः रागद्वेषपरित्यागा, च्छांतो रस उदाहृतः १ રાગ દ્વેષકો લેશ નહીં, સભ્યજ્ઞાન ગુણધામ; આપસ્વભાવે મગ્નતા, અનુભવ શાંત ઇતિ નામ. ૧૪ કાવ્યપ્રકાશ અલંકારમેં, એહના છે વિસ્તાર; તેહથી સઘળા જાણજો, જ્ઞાનવિમળ મતિ ઘાર. ૧૫
૧. બે
―
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૯
૧૯ ૩
-
નિયામી બહોળ ચુલે યૌવન ,
૧૧
૧૨
૧૩
૨૦
I ઢાળ નવમી II (નણદળ હો નણદળ ચુડલે યૌવન ઝલ રહ્યો–એ દેશી) કહો સ્વામી બહોંતેર કળા, નરની દાખે જેહ; પ્રીતમ. નિસુણી સહુને ઊપજે, ચતુર સભાને નેહ. પ્રીતમ. ૦૧ લિખિત ગણિત ચિત્રરૂપ છે, ગીત નૃત્ય ને વાદ્ય. પ્રી સમસ્વર ખન્નાદિકા, પુષ્કર ગતિનાં વાદ્ય. પ્રીક૨ તાલમાન જૂવટ કલા, પાલા અષ્ટાપદ ખેલ, પ્રી જનવાદવા તે દક્ષતા, સવિ અગ્રેસર મેલ. પ્રી-ક-૩ દ્રગમટીનું જાણવું, એશન પાન ને વસ્ત્ર. પ્રીતેહનું વિઘે નિપજાવવું, વિલેપન શયન વિથિ તત્ર. પ્રીશ્કઃ૪ આર્યા પ્રહેલિકા માગધિકા, ગાથા ગીતિકા શ્લોક. મી. હિરણ્ય સુવર્ણ ચૂર્ણ યોગ છે, જાણે તેહના થોક. પ્રોબ્લ૦૫ ભૂષણ વિધિશું પહેરવાં, તરણી સેવા પરિકર્મ. પ્રી સ્ત્રી નર હય ગજ વૃષભ મણિ, કુકેટ છત્ર કંડ મર્મ. પ્રીક૬ અસી કાણિી એહનાં, લક્ષણ ગુણ ને દોષ. પ્રી વાસ્તુ વિદ્યા ઘર થાપના, ખંધાર નગર માન પોષ. પ્રી૦૭ ચાર પ્રતિચાર જે કટકના, ભૂહ અને પ્રતિબૃહ. પ્રી યુદ્ધ નિયુક્ત તે જાણીએ, ચક્ર સંકટ ગરુડ બૂહ. પ્રીશ્ક૮ અતિયુદ્ધ અસિયુદ્ધ જાણીએ, મુષ્ટિયુદ્ધ બાહુયુદ્ધ. પ્રી ઘનુર્વેદ સુર, ભેદ જે, વૃષદ ઈસચ્છ લતાયુદ્ધ. પ્રીક૦૯ હિરણ્યપાક સુવર્ણપાક જે, સૂત્રખેડ વસ્ત્રખેડ પ્રી ખેત્રખેડ ઘટીખેડે કાષ્ઠઘટને તનખેડ પ્રીક૧૦ સજીવ કરણ ને નિર્જીવ કરણ, શકુન વિહંગમ વાણિ. પ્રીએ બહોંતેર નરની કલા, આગમ વચન પ્રમાણ. પ્રી૦૧૧
૩
૩૪
૩૮
૩૯
૪૨
૪૩
પ0
પ૦
૬૩
૭૦
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ ૪
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ અન્ય સ્થાનકે આ પ્રકારે પણ બહોંતેર કળા કહી છે, તે કહે છે.
૩
૧૨
- ૧૩
૧૬
૩૧
૩૩
- ૨૯
,, ૩૫
૩૬
૪૬
૪૯
૫૦
૫૧
૫૩
૫૪
૫૭ ૫૮
૬૧
૬૨
૬૩
लिखित पठित संख्या गीति नृत्यानि ताला पटह मरुज वीणा वंश भेरी परीक्षा द्विरद तुरग शिक्षा धातु दृग् मंत्रवादा
वलि पलित विनाशौ रन नारी नृलक्षं १ ૨૧ ૨૨ ૨૩ ૨૪ ૨૫ ૨૬ ૨૭ ૨૮. छंदस्तर्क सुनीति तत्त्व कविता, ज्योतिः श्रुतिवैद्यकं भाषा योग रसायनां जन लिपि स्वप्नेंद्रजालं कृषिः वाणिज्यं नृपसेवनं च शकुनं वार्यग्नि संस्तंभनं दृष्टिलेपन मनोर्ध्वगतयो बंधभ्रमौ द्वौघटे २ पत्रच्छेदन मर्मभेदन कला कृष्यं बुवृष्टिज्ञता लोकाचार जनानुवृत्ति फलभित् खड्ग क्षुरीबंधनं मुद्रा जो रद काष्ठ चित्रकृति दोर्दृगु मुष्टि दंडा ठसि वागयुद्धं गरुड सर्व भूतदमनं योगा नामालयः ३
इत्यादि चरित्रप्रकरणादावपि दृश्यते ॥ ચોસઠ મહિલાની કળા, અમને દાખો તેહ. પ્રી નૃત્ય ઉચિત ચિત્ર વાજિંત્ર, મંત્ર તંત્ર ગુણગેહ. પ્રી
કહો સ્વામી ચોસઠ કળા. ૧૨ જ્ઞાન વિજ્ઞાન દંભ જલંઘંભ, ગીતગાન વૃદિ. પ્રીતરોપણ આકારગોપન, અન્ન સૃષ્ટિ ફલાકૃષિ. પ્રીન્ક-૧૩ ઘર્મવિચાર શકુન સાર, ક્રિયાકલ્પ સંસ્કૃતજલ્પ. પ્રી ઘર નીતિધર્મનીતિલીલા ગતિ, કામવિકારનાં જલ્પ. પ્રીશ્ક૦૧૪ સુવર્ણસિદ્ધિ વર્ણિક વૃદ્ધિ, સુરભિ તેલનું કર્મ. પ્રી હય ગજ લક્ષણ પરીખણ, નર સ્ત્રી લક્ષણ મર્મ. પ્રીક-૧૫
૬૮
૧૬૦
૨
૭૦
૭૧
૭૨
-
૩
૪
૧૩
૧૪
૧:
૧૮
૧૯
૨૮
૨૯
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૫
૩૫
૪૨
૪૩
૪૯
૫
)
૫૨
૫૩
૫૪
૫૮
૬૪
ખંડ ૩ | ઢાળ ૯ લિપિ અઢાર પરિચ્છેદનો, સુવર્ણ રત્નના ભેદ. પ્રી બુદ્ધિ તત્કાળ જે ઉપજે, વાસ્તુસિદ્ધિના ભેદ. પ્રીબ્લ૦૧૬ વૈઘક્રિયા કામની ક્રિયા, ઘટભ્રમ સારિશ્રમ ચૂર્ણયોગ, પ્રી અંજનયોગ હસ્તલાઘવ, વચનપટુ ભોજનવિધિ ભોગ. પ્રીક ૧૭ વાણિજ્યવિધિ મુખમંડન, શાલિખંડન કાવ્યશક્તિ. પ્રી કથા કંથન રોદન કળા, પુષ્યગ્રંથન વક્રોક્તિ. પ્રીશ્ક૦૧૮ વેષવિઘાન આભરણવિધિ, સકળ ભષાનો વિશેષ પ્રી ભૃત્ય ઉપચાર ગૃહચાર એ, પરવચનં નિરાકરણ નિરેષ. પ્રીક ૧૯ કેશબંધન વીણાવાદન, લોકવ્યવહાર અંક ચાર. પ્રી વિતંડાવાદ પ્રશ્નપ્રહેલિકા, એ ચોસઠ સુવિચાર. પ્રીક ૨૦ ગણિત ત્રીસરી લીલાવંતી, ગુણાકાર ભાગાકાર. પ્રી મૂલ ઘનવર્ગ ગણિતપદે, બોલ્યો બહુ વિસ્તાર. પ્રીક૦૨૧ ઇત્યાદિક જે પૂછિયું, પ્રિયંગુમંજરીએ જેહ. પ્રી તે શ્રીચંદ્ર દાખિયું, એક વિદ્યા ગુરુ તેહ. પ્રીક ૨૨ ગાહા ગૂઢા કેમ ભાષિયે, પ્રશ્ન પહેલિકા કેમ. પ્રી વિવિઘ જાતિ તે દેખિયે, વાઘે મનનો પ્રેમ. પ્રી ૦૨૩ તદુચ્યતે– પઢમક્રખર વિણ જગ જિવાડે, મજ્જFખર વિણ જગને પાડે. અંતખર વિષ્ણુ સહુને મીઠો, સો સ્વામી મેં નયણે દીઠો.
ઉત્તર-કાજળ. પઢમખર વિણુ મીઠો લાગે, અંતક્રખર વિષ્ણુ પંખી લાગે, મજ્જFખર વિણ સુખમાં જાય, તે આવે તો બહુ પસાય.
ઉત્તર–કાગલ. મજખર વિણુ જળમાં વસતો, આદિખર વિણુ ઘર સોહંતો, અંતખર વિષ્ણુ સહુપે વહાલી, તુમને જોવાને મેં આલી.
ઉત્તર–આંખડી.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ ૬
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ અંતખર વિણ વહે સંન્યાસી, મજ્જખર વિણુ કરે અવિમાસી. આદિખર વિણ લિખતાં બાળા, શિસે શોહા તે સુકુમાળા.
ઉત્તર-રાખડી. (કવિ) દોઈ અખર નર નારે, કોપ ચઢી નરને મારે, દેખે સઘળા લોક થોક પણ કોઈ ન વારે; નાઠો જાણી નાહ, કેડે શિર ઝાલી આણ્યો, વળી દીએ બહુ માર, નારી ગુણ તેહ વખાણ્યો. કર પગ વિણ એમ ખેલના, કરે કરાવે અતિ ઘણી, અવધિ કહી છ માસની, નારી વાંકી તે સુણી. ૧
ઉત્તર-ગેડી દડો. (કવિ હરિયાળી) ત્રણ અક્ષરની નારી, નયરમાંહે બહુ દીસે, વદન અનેક વિશાળ, જીભ કર પાય ન દીસે; નાટક કરે અપાર, અન્ન ખાતી નવિ "ધ્રાયે, કઈયે ન પીએ નીર, જીવ વિણ સઘળે વ્યાપે. તે નારીને દાખવો, અવધિ માસ ષ જાણીએ, તુરત કહે છે તેહની, બુદ્ધિ સવિહુ વખાણીએ. ૧
ઉત્તર–ચાલણી.
દોહા
પીઉ પરદેશ સિઘાવતે, કરે સમસ્યા નારી; પય જળ સૂરિજ કિરદના, કરે આકાર મનોહાર. ૧
એ શું મંગાવ્યું?તે કહો. ઉત્તરદોહા-તવ શ્રીચંદ્ર કહે ઇશ્ય, ખારોદક ગજ બાર;
મંગાવિયું ઘણીયાણીએ, એ સંજ્ઞા ચિત્ત ઘાર. ૨ પુનઃ–પીઉ પરદેશથી આવિયો, દીઘી મુગતા રાશિ;
પ્રિયા કરે ગુંજ જાણીએ, નાખી દીએ કરી હાંસી. ૧ તેનો હેતુ દાખીએ, કહે શ્રીચંદ્ર કુમાર; અરુણ કરતળે બિંબિયા, નયનકાંતિ છબિ ઘાર. ૨
૧. ઘરાયે
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૯
૧૯ ૭
ઇતિ ગૂઢ સમસ્યા (કુંડલિયા) હૈયા મ કરીશ હોંશ તું, દેખી પરાઈ ઋદ્ધિ.
પર આશે શું નીપજે, જિહાં સાહસ તિહાં સિદ્ધિ. જિહાં સાહસ તિહાં સિદ્ધિ, બુદ્ધિ પણ તેહવી આવે, તેહવા મળે સહાય, દાય પણ તેહવા થાવે. જે પામે સુખ ચેન, તેણે કાંઈ આગે દીયા;
ઇહાં નહીં કોઈનો ચાર, શૈર્ય ઘરી રહે તે હૈયા. ૧ ઉત્તર
ગિરિ તનયા માતા તણો, જામાતા સુત યાન; તસ ભખ તસ રિપુ પતિ, તસ બંઘવ રિપુ જાણ. ૧ તસ રિપુ તસ સુત તુમ પ્રતે, મંગળ કરો વિચિત્ર; આ અવસર તે થાપીએ, એહવું કહે પવિત્ર. ૨
ઉત્તર–ગણેશ II ઢાળ પૂર્વ II એણી પરે બહુવિધ શાસ્ત્રની, ગોષ્ઠિ થઈ તેણી વાર. પ્રી નિસુણી આનંદ પામીયા, નાગર જન પરિવાર. પ્રીક૦૨૪ વરમાળા કંઠે ઠવી, કીઘા સવિ આચાર. પ્રીમંગળ ચારે વરતીયાં, નાટકનાં દોકાર. પ્રીકટ૨પ મંગળ દ્વારે નાટક રહ્યાં, ચોરી મધ્ય વિભાગ. પ્રીચોથે મંગળે આપીયા, ચતુરંગ દળના લાગ. પ્રીશ્ક૦૨૬ ઉચિત ઉત્સવ થયો અતિ ઘણે, પ્રિયંગુમંજરી સાથ. પ્રી"બંધુર સિંધુરે તે ચઢ્યા, ચાલે બહુલે સાથ. પ્રી ૨૭ સુણે પંથે અભુત ગિરા, નિજ સૌભાગ્ય કુમાર. પ્રીશચિ શક્ર રતિ કામ છે, જેમ કમલા ને મુરાર. પ્રીક૦૨૮ રોહિણી ચંદ્ર ગૌરિ ગિરીશનો, રન્નાદેવી ને સૂર. પ્રીતેહથી એહનો અતિ બન્યો, યોગ સદા સસબૂર. પ્રીશ્ક૨૯ એમ પુરવાણી નિસુણતાં, આવી આપણે ઠામ. પ્રીસહુ સહુને ઠામે મોકલ્યાં, દેઈ દાન યથોચિત ઠામ. પ્રીશ્ક૦૩૦ ૧. શ્રેષ્ઠ હાથી પર
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
વાસ આગારે આવિયાં, સખી સંયુત પ્રિયા સાથ. પ્રી સાવધાન હસિતાનને, સુખીયા ચિ હિર સાથ. પ્રીન્ક૩૧ કાવ્ય ગોષ્ઠિ બહુ તિહાં કરે, શ્રી જ્ઞાનવિમળ મતિમંત. પ્રી હવે તિહાં કણે જે થયું, તે સુણજો વિ સંત. પ્રીન્ક૩૨ || દોહા ||
૧૯૮
૨
ભાષણ' સંજ્ઞાએ તેડિયો, મદનને તેણી વાર; નિજ વચ સત્ય કરવા ભણી, એ ઉત્તમ આચાર. વપુચિંતા મિશ ઘર થકી, નીસરિયો જેણી વાર; પ્રિયા તવ પૂઠે થઈ, હે શ્રીચંદ્રકુમાર. ૨ વચ્ચે ઘર જાવું અધે, તિહાં અછે બહુ નાર; તુમો તો એણે થાનકે રહો, આવું છું એક તાર. ઊર્ધ્વ ભૂમિથી ઊતરી, અઘો ભૂમિ આવેઈ; શ્વસુર વર્ગથી જે લહ્યું, તે સવિ મદનને દેઈ. ૪ નિજ કુંડળ ને મુદ્રિકા, શ્વસુર દત્ત મુદ્રિકા જેહ; તે પાસેથી સ્વયં લીએ, આપ વેશ તસ દેહ. પ કહે મદનને એહવું, તુજ મન તોષણ કાજ; મેં એ સઘળું કીધેલું, હવે જાઉં છું આજ. ૬ તે કહે સર્વ ભલું કર્યું, કરો યથારુચિ સ્વામી; હર્ષ્યા મદન નયનાંજના,—દિક કરી બેઠો ઠામ. વેશ લઈ વિ તેહનો, વાસ ઘરે જવ જાય; આતુર હોયે ઉતાવળા, એહવો બોલ્યો ન્યાય. ૮ તેમ ચાલંતો આવતો, બેસંતો નગ તુંડ; સ્તબ્ધપણે કંપે ચરણ કર, વિરુગ દેહ ભય ચંડ. દેખી તેહવો તે પ્રિયા, સખી યુત બાહેર આવિ; કહે કોણ આવ્યો ઇહાં, મુજ પતિવેશ બનાય. ૧૦ કહે સખી ભદ્રે શું કહે, કાંઈ વ્યામૂઢ છે મન્ન; તે વિષ્ણુ કોણ આવે ઇહાં, વેષભૂષણ પ્રચ્છન્ન. ૧૧
૯
૧. આંખ ૨. દેહચિંતા (મલોત્સર્ગ)
૧
૩
૭
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ ૯
ખંડ ૩ | ઢાળ ૧૦
પ્રિયંગુમંજરી કહે સખી, જો નવિ માનો વાત; તો જાઈને પૂછીએ, સર્વ કથા સંઘાત. ૧૨ તેણે જઈ તેમ પૂછિયું, નાવે કાંઈ ઘાત; શ્રીચંદ્ર તો નિશે નહીં, કોઈ અન્ય નર જાતિ. ૧૩ કહે સખી દૌવારિક હતો, એ તો આપણે દીઠ; તેહને જઈ જોયો ઘણું, પણ તે કિહાંય ન દીઠ. ૧૪ હવે પ્રિયંગુમંજરી તિહાં, એક સખી તિહાં મેલી; માતાને પાસે જઈ, કહે વચન દુઃખ મેલી. ૧૫
|ઢાળ દશમી || -
(પ્યારો પ્યારો કરતી–એ દેશી) હવે બોલી તાસ સવિત્રી, કેમ આવી તુરત તું પુત્રી, કુશળ છે દેહ પવિત્રી, જેમ વિસ્વર બોલે તંત્રી, કેમ આવી. શ્રીચંદ્ર શ્રીચંદ્ર કરતી, કેમ સુખ પામે દુઃખ કરંતી.
કેમ શ્રીચંદ્ર શ્રીચંદ્ર કરતી. ૧ દુઃખ ભરી ફાટે મુજ છાતી, પિયુ ઠામે અપર નર જાતિ; મેં દીઠો લજ્જા ઘાતી, બહુ પરે હું છું વિલલાતી રે માય. બ૦ ૨ માતા કહે શું બોલે, ગુજા કંચન સમ તોલે, ઘમ્યું સોનું ફૂકે ઢોળે, એહવી નવિ કરવી ટોલ રે માય. એહ૩ મેરુ શિખરે પંગુલ પૂગે, વળી સૂરજ પશ્ચિમ ઊગે, પણ તુમ પુત્રી તેહી ન ચૂકે, પરણ્યો તે કિમહી ન મૂકે રે માય.
પિઉડો પિઉડો કરતી. ૪ સખી સઘળી માયે પૂછી, તેણે પણ તિમહિ જ સૂચી; માતા મનમાંહે વગૂચી, જેમ જડતાળે હોયે ફૂચી રે માય. પિ. ૫ રાજાને તેહ જણાવ્યો, પરભાતે તેહ તેડાવ્યો; ભલી દ્રષ્ટિ તેહ ઘરાવ્યો, નહીં શ્રીચંદ્ર એમ ચિત્ત ભાવ્યો રે માય. પિ૦ ૬ કહે મુદ્રા કુંડળ લ્હાવો, કિહાં છે વળી તેહ બતાવો; ફરી શાસ્ત્ર ગોષ્ઠિ સંભળાવો, જેમ હોયે મંગળનો વઘાવો હો માય. પિ૦૭ હિંસ ઠામે જેમ બગ રાજા, નૃપ ઠામે *હુતાશન રાજા. જેમ બોલ ન બોલે તાજા, કિહાં લાલ મણિ ને પાજા હો માય. પિ૦ ૮
૧. દ્વારપાળ ૨. માતા ૩. પ્રભાતે ૪. અગ્નિ
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
શ્રીચંદ્ન કેવલીનો રાસ
કહે રાજા રૂઠો કોણ તું, રે નિર્લજ ઘીઠ નિગુણ તું; વિ બોલે કાંઈ તે વળતું, ગળું બેઠું થૂંક ન ગલતું હો માય. પિ૦ ૯ નીલી કાંધે જબ મારે, તિહાં પંદરમું રત્ન દેવા રે; ભય પામ્યો યથાસ્થિત ભાખે, મન શંકા કાંઈ ન રાખે રે માય. પિ૰૧૦ હું મદનપાળ છું નામે, આ મૂલ ચરિત્ર કહ્યું તામે; એ બુદ્ધિ બટુકની સારી, એ મોટો નર ઉપકારી હો માય. પિ૦૧૧ મુજ વેશ લેઈ મુજ વયણે, જિણે કાલે કન્યા પરણે; તે તો નિર્દભ ઉપકારી, મેં ગતિ મતિ સઘળી હારી હો માય. પિ૰૧૨ મુજને દેઈ વેશ એ સઘળો, નવ જાણું નજીક કે વેગળો; ગયો કિહાં એ નહીં તે નબળો, શ્રીચંદ્ર અપર કે પહેલો હો માય. પિ૦૧૩ તે નિસુણી નૃપતિ સવિ તેડે, પુરલોકને કહો કરો કેડે; એ વાતની ન કરો જેડિ, જિમ પુત્રીનું દુઃખ ફેડે હો માય. પિ૦૧૪ જોયો પણ કિહાંયે ન લાધો, રહ્યો કિહાંયે છપીને અલાઘો; એહવે તારક ભટ બોલ્યો, શ્રીચંદ્ર એ મેં ગુણ બોલ્યો હો માય. પિ૦૧૫ વિલપંતી પુત્રીને વારે, તું ખેદ મ કર બહુ વારે; મળશે ભરતા પુણ્ય હેતે, પર કિમ ઓળખીશ સંકેતે હો માય. પિ૦૧૬ વામાંગ ફુરકણ આચારે, મેં દીઠો જેણે આકારે; મુદ્રા દીઘી છે મુજને, તો કિશિ ચિંતા નહીં તુજને હો માય. પિ૦૧૭ પિયુડો જિહાં લગે નવિ મળશે, તિહાં લગે મુદ્રા તુજ ફળશે; અર્ચિશે તેહના પાયા, મુદ્રામાંહે નામ સોહાયા હો માય. પિ૦૧૮ સવિ મદન પાસેથી લીધું, આભરણ ગજાદિક સીધું; સચિવાદિક સવિ મળી લેવે, પર વસ્તુ પોતાની ન હોવે હો માય. પિ૰૧૯
કહે રાણી મુદ્રા માહરી, આપો તે અમને ધારી; કહે તે લેઈ ગયા દીસે, ઇમ નિસુણી રાણી વિકસે હો માય. પિ૦૨૦ જીવંતો મદનને રાખ્યો, કાંઈ ઘન દેઈ નિજ કરી રાખ્યો; એ પણ રાજાનો બેટો, પરદુઃખ એણી પરે મેટો હો માય. પિ૨૧
રાજા પુરલોક વખાણે, ઉપકૃતિ શિરોમણિ કરી જાણે; હવે નયર કુશસ્થળે પ્રેખે, રાજા નિજ પ્રેખ સંપેખે હો માય. પિ૦૨૨
૧. લીલી સોટીથી જ્યારે મારે (માર એ પંદરમું રત્ન કહેવાય છે.)
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ / ઢાળ ૧૦
તિહાંથી કિશિ ખબર ન પાવ્યા, વિલખા થઈ પાછા આવ્યા; કહે રાજા હવે શુભ દિવસે, મોકલીશે સવિ તે દેશે હો માય. પિ૦૨૩ સુખશાતા સહુને થાવે, શ્રીચંદ્ર વર્ષો મન ભાવે; પુત્રી પણ તેહિ જ ધ્યાવે, ભાગ્યે સવિ શુભ થઈ આવે હો માય. પિ૦૨૪ હવે ક્ષત્રિય વેશ ઘરીને, ચાલ્યા શ્રીચંદ્ર મન્ન કરીને; ચંદ્રાદિક યશનો રાશિ, શ્રીચંદ્ર ચલે પરવાશિ હો માય. પિ૦૨૫ કોઈક મહા અટવી આવી, રવિકિરણ ન હોવે પ્રભાવી; જિહાં પલ્લિપતિના જોરા, ઠામે ઠામે ચરડ ને ચોરા હો માય. પિ૦૨૬ બહુ જાતિ જનાવર બહુલાં, મૃગ ચિત્રક શંબર શશલાં; બહુ ભાતિના તરુઅર રાજી, હોઈ ધી૨જ ઘર બહુ રાજી હો માય. પિ૦૨૭ તિહાં જાતે તૃષાયે પીડે, ઉચ્ચ દેશે જોઈ તિહાં નીડે; જળથાનક દીઠ સંકેત, એકણ દિશે જાય પંખી પોત હો માય. પિ૦૨૮
૨૦૧
એહવે એક દિશે અતિ ઝલકે, તેજે રવિ મંડળ ચળકે; તેજે અંધકાર પણાસે, ચિત્ત ચિંતે એ શું ભાષે હો માય. પિ૦૨૯ તેણે ઠામે જાઈ જાઈ જોવે, ચંદ્રહાસ ખડ્ગ એ હોવે; કેહનું એ કોણે વીસાર્યું, કે ભૂચર ખેચરે ધાર્યું હો માય. પિ૦૩૦ તસ સ્વામી સઘળે જોયો, પણ દીઠો ન ક્યાંયે કોયો; ચિંતે મન કિણહી વીસાર્યો, કિવા પડ્યો કિંવા હાર્યો હો માય. પિ૦૩૧ એમ ચિંતી હાથમાં લેવે, ઘારા તીખી તસ જોવે; ઉપકાર સરિખી બુદ્ધિ, થાય એ નીતિ પ્રસિદ્ધિ હો માય. પિ૦૩૨ વંશજાલની ઉપરે વાહ્યું, કમળનાળ પરે છે દાયું; વંશજાલ માંહે નર રહિયો, અઘો મુખે તસ શિશ ઉન્દરિયો હો માય. પિ૦૩૩ અહો! કોઈ અકારજ મહોટું, થયું લાગું પાપ એ ખોટું; નરકે પણ ઠામ ન પામું, કેમ એ અપરાધને વામું હો માય. પિ૦૩૪ એમ આતમ નિંદા કરતો, અજ્ઞાનપણું મન ઘરતો; આવ્યો તવ નરની પાસે, તસ કરે દીએ ખડ્ગ ઉલ્લાસે હો માય. પિ૩૫ હું અપરાધી તાહરો, કર છેદ હવે તું માહરો; તે બોલ શકે નહીં બોલી, પાછું કર અસિ દીએ ઢોલી હો માય. પિ૦૩૬
શ્રી ૧૪
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
૨૦૨
“કર-સંજ્ઞાએ જળ તિહાં માગ્યું, જળ પાઈ કુમરે વે૨ ભાગ્યું; ઘણું ખમિયો પાયે નમિયો, જ્ઞાનવિમળ મતે મન ગમિયો હો માય. પિ૦૩૭ II દોહા | સોરઠી II
૨
સોરઠા–તે પહોતો પરલોક, જાણી તે ક્ષણ તિહાં રહ્યો; તે દુ:ખથી ઘરે શોક, નિરાહાર દિન નિર્વહ્યો. ૧ લેઈ અસિ તે હાથે, આગળ ચાલે જેટલે; શ્રાંત થયો પડી રાતિ, પામ્યો વડ એક તેટલે. ૨ શયનને હેતે કુમાર, જોઈ સારી જાયગા; દેખે કુશ સંથાર, વટ કોટર શાખા વચે. ૩ ચિંતે ચિત્તમાં એમ, કોઈ અગ સૂતો હશે; પહેલાં કીઘો તેહ, જાયે ઉપર જોવા જિસે. ૪ ઉપાડે તે દર્ભ, તિહાં કોટર એક દેખીયો; ઢાંક્યું કાષ્ઠ તૃણેણ, તે પરહો કરી પેખીયો. ૫ ઘરી સાહસ મનમાંહે, પેઠો તે વટ વિવરમાં; આગળ એક સિલ્લાહ, દેખી અચરજ ભૂરમાં ૬ દોહા—શિલા ઉપાડી બિઠું કરે, દેખે તવ સોપાન; ઊતરીયો હળવે વળી, આગળ વિવર ઉદ્દામ. ૭ દેખે તેહમાં મોટકું, ભુવન એક પાતાલ; દ્વિભૂમિક થન પૂરિયું, રતન દીપકે જમાલ. ૮ ઉપર ભૂમિ મણિ ખચિત, મંડપ એક વિચિત્ર; રત્નસિંહાસન માંડિયું, બેઠા કુમર જઈ તંત્ર. ૯ તિહાં એક અપરક બારણું, સહેજે ઉઘડે જામ; રત્નશય્યાએ વાનરી, દીઠી એક અભિરામ. ૧૦ તે દેખી મન ચિંતવે, એ તો અચરજ દીઠ; અનીવૃશ દેખી વાનરી, ભયચિંતા માંહે પઇટ્ટ. ૧૧ શય્યા મૂકી સુરતમાં, લાગી કુમરને પાય; વસ્ત્રાંચલ આકર્ષીને, બેસાડે તિણે
ઠાય. ૧૨
૧. હાથના ઇશારાથી ૨. જગ્યા ૩. મુસાફર ૪. હાથે ૫. સુંદર
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ / ઢાળ ૧૧
૨૦૩ કહે કુમર તું માનવી, ચેષ્ટાએ દીસંત; વાનરી રૂપે કિમ અછે, અચરિજ એહ મહંત. ૧૩ એહ ઉદંતને જાણવા, ઇચ્છાવંત છું આજ; વાત મેલ જો સમજીએ, તો કોઈ સીઝે કાજ. ૧૪
II ઢાળ અગિયારમી | | (વાળું સવાયું વયર હું માહરું રે–એ દેશી) હવે કપિની રુદતી થકી રે, કર સંજ્ઞાએ તેથ; ભિતી માંહે છે આલીઓ રે, દેખાડે છે જેથ;
દેખાડે નજર સંકેત; કૌતુકી કુમર કલાનીલો રે, સાહસીયા શિરદાર; તેહી જ ઘરણીના ઘણી રે, અવર તે કાયર સાર. કૌ. ૧ તેસંજ્ઞા લેઈકુમરતે ઉઠીયોરે, જોઈતો કુંપાદોયદીઠ; લીધા તે નિજ હાથમાં રે, અંજન દોવ‘ઉક્કિટ્ટ. કૌ૦ ૨ એક કાળું એક ઊજળું રે, નિરખીને ચિંતે કુમાર; તવ વાનરી સંજ્ઞા કરે રે, શ્યામજન નયન સંચાર. કૌ૦ ૩ તે અંજન મહિમા થકી રે, કન્યા થઈ અભિરામ; દિવ્ય રૂપ વેશ ધારિણી રે, કરતી કુમરને સલામ. કૌ૦ ૪ કુમર કહે ભદ્ર તું કોણ છે રે, કોણે એમ કીધું કામ; થાનક એ છે કેહનું રે, કોણે લોપી ઘર્મનીમામ. કૌ૦ ૫ હર્ષ લજ્જા સંકર થઈ રે, ભાખે કુમરી વયણ; હેમપુરાધિપ જાણીએ રે, મકરધ્વજ જિત મયણ. કૌ. ૬ મદનાવળી તેહની પ્રિયા રે, મનસુંદરી સુતા તાસ; મદનપાળથી નાનડી રે, બહેની ગુણહ નિવાસ. કૌ૦ ૭. માતપિતાને વાહલી રે, પામી યૌવન ભાવ; નરનાં લક્ષણ જાણતી રે, નિર્લક્ષણ નાવેદાવ. કૌ૦ ૮ બત્રીસ લક્ષણ સુંદરુ રે, કરવો વર મેં તેહ; એહ પ્રતિજ્ઞા મેં કરી રે, વર વરીએ ગુણગેહ. કૌ. ૯ ૧. મોટું ૨. વાંદરી ૩. બે ૪. ઉત્કૃષ્ટ ૫. મર્યાદા ૬. વારો અથવા દાય=પસંદ
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ હવે એક દિન મુજ બાંઘવો રે, પ્રિયંગુમંજરી રૂપ; દેખીને રાગી થયો રે, પ્રગટ્યો વિરહ સરૂપ. કૌ૦૧૦ તે તો શ્રીચંદ્રરાગિણી રે, રાધાવેધનો કાર; તિલ તુષ રાગ તે નવિ ઘરે રે, મદન ઉપર નિર્ધાર. કૌ૧૧ મુજ બંધવ રાગે ઘેલડો રે, થઈ નીસરી ગયો ક્યાંય; એક પખો જે નેહલો રે, તે તો દુઃખી હોય પ્રાય. કૌ૦૧૨ એક દિન હેમપુરેશની રે, સભા માંહે સુખકાર; ગાયન ગુણ ગાવે ઘણા રે, પ્રતાપસિંહ કુમાર. કૌ૦૧૩ કોઈક અપૂર્વ શ્રીચંદ્રનો રે, યશ સમીર ઉપન્ન; માગણરેણુ સાહમ કરે રે, દીન વ્યંજન નિષ્પન્ન. કૌ૦૧૪ ઇત્યાદિક બહુ ગુણ સુણી રે, આપ્યું તસ બહુ દાન; મંત્રી શું કરે મંત્રણું રે, મુજ પાણિગ્રહ કામ. કૌ૦૧૫ નંગે કુંદન મેલીએ રે, તો શોભા બહુ હોય; કન્યાનું પણ પણ રહે રે, લક્ષણ વ્યંજન જોય. કૌ૦૧૬ એહવે હું રમવા ગઈ રે, સખી સંયુત વન માંહિ; કુસુમ કેલિ ઘરમાં રહી રે,ખગ આવ્યો કોઈ ત્યાંહિ. કૌ૦૧૭ પાપીને વ્યાપી દિશા રે, કામ તણી દુર્દાત; આપ કલત્રથી બીહતે રે, મૂકી એણે દૈનિકેત. કૌ૦૧૮ મુજ વિવાહ કરવા ભણી રે, દિવસ થયા આજ પંચ; સામગ્રી લેવા ગયો રે, તસ મન નહીં ખલ પંચ. કૌ૦૧૯ રોતી એમ મુજ દેખીને રે, તે કહે મ કર તું દુઃખ; રત્નચૂડ ખગ હું અછું રે, મુજને મળી કર સુકૂખ. કૌ૨૦ ગોત્રી નૃપે મળી મુજને રે, બાહેર કાઢ્યો હેવ; મણિભૂષણ પુર માહરું રે, લીધું તેણે સ્વયમેવ. કૌ૦૨૧ લઈ પરિવાર બહાં રહ્યો રે, કાલક્ષેપને કામ; એક દિન ફરતો તિહાં ગયો રે, નયર કુશસ્થલ નામ. કૌ૨૨
૧. કરનારો ૨. વેશ, પરિઘાન ૩. હીરો ૪. સુવર્ણ ૫. પ્રણ, પ્રતિજ્ઞા ૬. વિદ્યાધર ૭. નિકેતન, મકાન
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૧૧
૨૦૫ સૈન્ય મહોટું દીઠું તિહાં રે, ગજ રથ તુરગ અપાર; તિહાં પટમંડપમાં રહી રે, સોવન પત્યેક મઝાર. કૌ૦૨૩ કુસુમ ક્રિીડા કરતી થકી રે, સખી બહુ છે પરિવાર; શ્વસુર ઘરેથી જાયતી રે, જનક ઘરે ભાઈ લાર. કૌ૦૨૪ પદ્મિની પેખી હું થયો રે, રાગી પણ નહીં ભાગ્ય; એક દિન તિહાં છાનો રહ્યો રે, પણ હરવાનો નહીં લાગે. કૌ૦૨૫ શીલરક્ષા પતિની વળી રે, રક્ષા દેઈ અભંગ; તેણે કરી માહરું ચિંતવ્યું રે, માઠું ન થયું અંગ. કૌ૨૬ દુમણો થઈ દેશે ફરું રે, ૧કની જોઉં તેહ સમાન; તું દેખી રૂપે સરખી રે, મેં આણી એણે ઠામ. કૌ૦૨૭ હું પરણીશ હવે તુજને રે, દેઈ ફળાદિક ભક્ષ; સિત અંજન કરી વાનરી રે, કિહાંઈ ગયો તે દક્ષ. કૌ૦૨૮ ત્રીજે દિને તે આવિયો રે, કરી મુજ માનવ રૂપ; દેઈ મોદક લગન પૂછવા રે, ગયો સામગ્રી અનૂપ. કૌ૦૨૯ આજ મધ્યાā ગુરુ વાસરે રે, લગ્ન અછે દુઃખ થાય; આવશે હમણાં પાપિયો રે, વિદ્યા સાઘન ઠાય;
ગયો વન માંહે ઘાય. કૌ૩૦ બુઘ રાત્રે વા ગુરુ દિને રે, આવીશ હું નિરધાર; પાણિગ્રહણને કારણે રે, કરી સઘળા આચાર. કૌ૦૩૧ રે ખેચર શું જડ થયો રે, તું મુજ તાત સમાન; કેમ પરણીશ તું પાપિયા રે, વયણ મેં કહ્યું ઘરી શાન. કૌ૦૩૨ એમ નિસુણી હસીને ગયો રે, વાનરી કરીને આજ; બુઘ રજની તો વહી ગઈ રે, પ્રભાતે આવશે આજ;
કરશે અઘમ અકાજ. કૌ. ૩૩ મેં મારું વીતક કહ્યું રે, હવે કહો તુમે છો કોણ; કેમ હાં આવવું થયું રે, હો સવિ ચરિત્ર ન ગૌણ. કૌ૦૩૪ સાહસિક શિરોમણિ રે, આવ્યા તુમે મહારાય; ભાગ્યે માહરે બળ કર્યું રે, દુષ્ટથી છોડાવો ઠાય. કૌ૦૩૫ ૧. કન્યા ૨. શ્વેત
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦ ૬
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ અવર ઠામે કોઈ મૂકીએ રે, આ મૂકો દુઃખ ઠામ; તે હમણાં આવતો હશે રે, દર્શન તસ દુઃખ ઘામ. કૌ૦૩૬ જ્ઞાનવિમળ મતિ ચિંતવી રે, કહે હવે તાસ જવાપ; મન ચિંતે જે ગતદિને હણ્યો રે, ચૂકું સઘળું પાપ. કૌ૦૩૭
| દોહા II. ચિંતે ચંદ્રકળા ઘણી, ચિંતિત ચિત્ત વિચાર; પલક માંહે કરે અન્યથા, એ એ કર્મ પ્રચાર. ૧ કહે ભદ્ર હું પથિક છું, ઘન અર્જનને કાજ; કુશસ્થળથી આવિયો, દરિદ્ર વશે ત્યજી લાજ. ૨ વટ દેખી ઉપર ચઢ્યો, શયન હેત તિહાં એક; કોટર દેખી પેસીઓ, જાવત એ ભૂ એક. ૩ તે માંહે તુજ પેખતે, પામ્યો અરિજ ચિત્ત; મેં માહરું વીતક કહ્યું, પૂછ્યા તણે નિમિત્ત. ૪ કૃશોદરી કુમારિકા, દુઃખ મ ઘરે મનમાંહ; ખગ પરણશે એ વાતનો, વઘતો છે ઉચ્છાહ. ૫ તે માટે ભજ ઘીરતા, લખ્યું ન મિટે કોય; કર્મ થકી બળિયો નથી, સચરાચર જીય લોય. ૬ એમ નિસુણી કહે કન્યકા, પ્રાણનાથ અવઘાર; મુજ ભાગ્યે પાઉઘારિયા, કરવા મુજ ઉદ્ધાર. ૭ પહેલાં મેં કીઘો હતો, એહવો ચિત્ત વિચાર; જે નર બત્રીસ લક્ષણો, લક્ષિત તે ભરતાર. ૮ તેહ પ્રતિજ્ઞા માહરી, પૂરણ થઈ છે આજ; પાણિગ્રહણ થકી હોવે, એમ મનવંછિત કાજ. ૯ કહે કમર જો લક્ષણ હોય, તો શે ફરીએ દેશ; એકાકી એણે વેશમાં, કિશ્યો લક્ષણનો નિવેશ. ૧૦ કુમાર કહે લક્ષણ કિશ્યાં, કોણ તસ લહે વિચાર; સુખીયાને સવિ સાંપડે, ધ્રાયાના ઓડકાર. ૧૧
૧. પધાર્યા ૨. થરાયાના
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ / ઢાળ ૧૨
૨ ૦૭
કર્મ ખાયે લક્ષણ રહે, એહવો લોકનો ન્યાય; લક્ષણ વ્યંજન વારતા, શાસ્ત્ર માંહે કહેવાય. ૧૨
| II ઢાળ બારમી ||
(નમણી ખમણીને ગય ગમણી–એ દેશી) કહે કની લક્ષણ બત્રીશ, દેખી રૂપ બહુત સુજગીશ; શરીર માંહે આકાર વિશેષ, જિણથી શુભાશુભ ફળને પેખ. ૧ પંચ દીર્ઘ ચાર હ્રસ્વ કહીએ, સૂક્ષ્મ પંચ ઉન્નત ચાર લીજે; સસ અરુણ ત્રણ પહોળા જાણો, ત્રણ આગંઘ ગંભીર ત્રણ આણો. ૨ ભુજ નેત્ર અંગુળ જિલ્લા નાસા, પંચ દીર્ઘતા ભાવ વિલાસા; પૃષ્ઠ કટિ પુરુષચિહ્ન ને જંઘા, હ્રસ્વતાએ કરી શોભા રંભા. ૩ દંત વક્ નખ પર્વ ને કેશા, એ સૂક્ષ્મ ઝીણા સુચિ દેશ; કૂખ અંશ શિર પાદ એ ચાર, ઉન્નત પણ હોવે શિરદાર.૪ પાણિ ચરણ તલ તાલુ રસના, નેત્ર પ્રાંત નખ દંત ને વસના; સસ રક્ત સપ્તાંગ નૃપ લક્ષ્મી, ભાલ હૃદય મુખ પૃથુલ હોયે અનમી. ૫ નાભિ રસત્વ સ્વર જાસ અગાઘ, નિત્ય હોવે તસ જસ નિરાબાઘ; એ લક્ષણનું દેહ જણાવે, કીકી કચ એ શ્યામ બનાવે. ૬ કર પદ રેખાને આકારે, બત્રીશના પડીયા શુભચારે; તે પણ સામુદ્રિકમાં બોલ્યા, તે પણ વયણ થકી તેણે ખોલ્યાં. ૭
| છપ્યો . છત્ર કમળ ઘનુ વજ, વાપિ સ્વસ્તિક ને તોરણ, રથ અંકુશ ને કૂર્મ, સિંહ ધ્વજ પાદપ વારણ; મન્સ યવ પ્રાસાદ, શૂભ પર્વત ને દર્પણ, ચામર સર સુમ માલ, વૃષભ કમંડલુ પૂરણ. કમળાકર ને ચક્ર શંખ, શિખિ મત્સ સિંધુ એ જાણીએ; બત્રીશ એહવા બોલીયે, કિહાં કળશ લચ્છિ વખાણીએ. ૧
| | પૂર્વ ઢાળ || કીકી કેશ હોયે જસુ કાલા, જિહાં જાયે તિહાં સુથ સુગાલા; તનુ શોભાથી વદન સુકુમાળા, તે માંહે નાસા અતિહિ વિશાળા. ૮
૧. કમર ૨. ત્વચા
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ તેહથી અઘિક વળી નયનની શોભા, રૂપે તેહને મોહે રંભા; વાજે તસ ઘર ભેરી ભંભા, વચન ગુણે જે હોવે ગતદંભા. ૯ દેહ વર્ણથી અધિક સ્નેહલતા, તેહથી અધિક કહી વચન કોમળતા; તેહથી અધિક ગંભીર ગુણ ભાષ્યા, સત્ત્વમાંહે સઘળા ગુણ દાખ્યા. ૧૦ એ સર્વે લક્ષણની ભાષા, જાણંતા શી કરો છો વિભાષા; વળી એહવું અશિ કરે જસ હોવે, તે સામાન્ય નર કદ હી ન જોવે. ૧૧ ઝાઝું ઝાઝું શું બોલાવો, કાયર સર્વે નવિ ચલાવો; પ્રાણનાથ પતિ જીવ તું માહરું, આ ભવ તુમહિ જ એ નિરઘારું. ૧૨ ખગવિદ્યાનું નહીં મુજ કામ, પિતલ સંગે પણ મન ન વિસરામ; માહરે એક શરણ છે તાહરું, પાણિગ્રહણ કરો હવે માહરું. ૧૩ આજ પ્રભાતે તે આવેશે, તમે એક કીછો દુઃખ દેશે; અપર ઠામ કિહાંએક હવે જઈએ, જેમ દુર્જન ખળની દ્રષ્ટ નવિ રહીએ. ૧૪ यतः-शकटं पंचहस्तेन, दशहस्तेन वाजिनं
हस्ति हस्तसहस्रेण, देशत्यागेन दुर्जनः १५ ભાવાર્થ-ગાડાંથી પાંચ હાથ દૂર રહેવું, ઘોડાથી દશ હાથ દૂર રહેવું, હાથીથી હજાર હાથ દૂર રહેવું, પણ દુર્જનનો તો દેશમાંથી જ ત્યાગ કરવો અર્થાત્ દુર્જનથી તો બહુ જ દૂર રહેવું. અથવા જિમ તુમચે મન ભાવે, મુજને શી હવે ચિંતા થાવે; સિંહ તણે અંકે જે બેસે, તેહને શ્વાપર્દ ભય શ્યો દેશે. ૧૬ પરણ્યાની સામગ્રી સઘળી, મેળવી છે વિવાહની પહેલી; મધ્ય દિને લગ્ન છે શુભવેળા, ગંધર્વ વિવાહ કરી કરો લીલા. ૧૭ એમ કની વયણ સુણી કહે કુમારો, દેખીએ તે ખગ કહેવો અમરો; અરે ભીરુ મનમાં ભય મ કરે, દેવ ગુરુ ઘર્મનું નામ જ સમરે. ૧૮ પણ ઇહાં બેઠાં કેમ જાણીએ, જે મધ્યાહે લગન આણીએ; સા કહે ઘરને નિકટ અવટ છે, તિહાં વાતાયને એક તટ છે. ૧૯ લઘુ બારી છે તિહાં સર્વ જણાય, રાત્રિ દિવસ પરિમાણ ભણાય; એણી પરે પ્રીતિ ગોષ્ઠિ કરીને, ઉપવાસ પારણું કીધું નીસરીને. ૨૦
૧. આવશે ૨. શિયાલ ૩. ગુફા
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૧૨
૨૦૯ મધ્યાહ્ર થયો તસ વિવાહ, તે કુમારીને કુમર તે નાહ; નાગરવેલી ક્રમક તરુ યોગે, શોભે તેમ તેહના સંયોગે. ૨૧ સા કહે સ્વામી ખગ કેમ નાવ્યો, તવ વૃત્તાંત તે સકળ જણાવ્યો; પાપી આપણે પાપે પચાય, કની કહે જેમ સરક્યું તેમ થાય. ૨૨
यतः-कुमंत्रैः पच्यते राजा, फलं कालेन पच्यते;
लंघनैः पच्यते तापः, पापी पापेन पच्यते. १ ભાવાર્થ-રાજા કુમંત્રથી દુઃખી થાય છે, ફલ કાલક્રમે પાકે છે અર્થાત્ કાલથી પાકીને નષ્ટ થાય છે, લાંઘણથી તાવ દૂર થાય છે, અને પાપી પોતાના પાપથી જ નષ્ટ થાય છે. એક દિવસ તિહાં રહીને લેવે, સાર સાર જે રત્ન સદેવે; કુંપી દોય અંજનની લેઈ ચાલ્યાં તિહાંથી કનીશું દોઈ. ૨૩ નીસરી બાહિર શિલા દ્રઢ દીઘી, નિથિ ભૂમિ થાપીને રક્ષા કીથી; ચલ્યા તિહાંથી સાહસ સાથે, ચંદ્રહાસ કરવાલ છે હાથે. ૨૪ ૨ કેશર પર અટવી ઓલંઘે, ગ્રામ એક આવ્યું શ્રમજંઘે;
સરપાળે આવી ઊતરીયાં, આનંદ લીલા મંગળ ભરીયાં. ૨૫ કહે પ્રિયાને એ વનમાંહે, પાકા કરો જમીએ ઉચ્છાવે; તે કહે પાક કરું હું સ્વામી, સામગ્રી મેળવો મન કામી. ૨૬ *આરામિક નર પાસે અણાવે, ધૃતપૂરણની સામગ્રી જણાવે; પૂપ અપૂપ કર્યા વળી બહુલા, શાક પાક વિધિ માંડ્યા પહુલા. ૨૭ હવે પ્રતાપ નૃપ સુત કરી સ્નાન, ભૂષણ ભૂષિત શુભ વસન પરિધાન; તીર્થાભિમુખ થઈ દેવ વંદે, ચૈત્યવંદન કરતો આનંદ. ૨૮ વિઘિ પંચાંગ કરી પરણામ, ઉત્તરાસંગ યોજિત મુખધામ; દોઈ કરકમળ ભાલસ્થળે જોડી, ભણે જિનગુણ મદ મત્સર છોડી. ૨૯
અથ ચૈત્યવંદન પરમાનંદ પ્રકાશભાસ, ભાસિત ભવ પીળા, લોકાલોક લોકવે, નિતુ એવી લીલા; ભાવ વિભાવપણે કરી, જેણે રાખ્યો અલગો, "તક્ર પરે પય મેળવી, તેહથી નવિ વલગો. ૧. તલવાર ૨. સિંહ ૩. પાક, રસોઈ ૪. માળી પ. છાસ ૬. દૂધ
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ૧ ૦
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ તેણી પરે આતમ ભાવને એ, વિમળ કર્યો જેણે પૂર; તે પરમાતમ દેવનું, દિન દિન વધતું નૂર. ૧
નામે તો જગમાં રહ્યો, થાપના પણ તિમહી, દ્રવ્ય ભવમાંહે વસે, પણ ન ક કિમહી; ભાવ થકી સવિ એકરૂપ, ત્રિભુવનમેં ત્રિકાલે, તે પારંગતને વંદીએ, ત્રિસું યોગે સ્વભાલે. પાળે પાવન ગુણ થકી એ, યોગ ખેમકર જેહ; જ્ઞાનવિમળ દર્શને કરી, પૂરણ ગુણમણિ નેહ. ૨
I પૂર્વ ઢાળ || એમ ચેઈવંદણ નમુઠ્ઠણ, કહી ભાવ થકી નમિઊણે; એહવે તસ મુદ્રા પેખે, નામ વાંચી સફળ જનુ લેખે. ૩૦ વૈતાલિક મુખથી જે નિસુણ્યો, કુશસ્થળ પુરવાસી પભણ્યો; શ્રી શ્રીચંદ્ર તે એહી જ દીસે, રૂપ વિદ્યા કળા સુજગશે. ૩૧ હરખી ઘણું હોયડા માંહે, કહ્યો ન જાયે તેહ ઉચ્છાહે; ઔદાર્યાદિક જે ગુણ ભારી, શ્રીચંદ્ર એમ થઈ નિરઘારી. ૩૨ કહે સ્વામીજી ભોજન કરીએ, વળી નિયમનું સમરણ કરીએ; પંચ પરમેષ્ઠિ પદ સંભારી, શુભવેળા એ સંપ્રતિ સારી. ૩૩ કહે કુમર પ્રિયે કહ્યું એ વારુ, ભોજન તે સર્વ સાઘારું; કોઈ અતિથિ જો નજરે આવે, તસ દીજે તો સવિ સુખ થાવ. ૩૪ સરપાળે દિશાને જોતાં, બેહુ બેઠાં પુણ્ય પનોતાં; પુણ્યવંત મનોરથ ફળતાં, કાંઈ વેળા નહીં યોગ મિલતાં. ૩૫ તસ ભાગ્ય બળે તિહાં દીઠું, મુનિયુગળ અમૃતથી મીઠું, જિમ ચંદ્રને ચકોર કિશોર, રવિ ચકવાને જેમ ઘન મોર. ૩૬ જ્ઞાનવિમળ મુનીશ્વર તેડે, વચ્છ કચ્છ નામે બેહુ જોડે; પ્રતિલાભે મુનિને ભરપૂર, શાલ દાળ સિતા ધૃતપૂર. ૩૭
| | દોહા || જમવારો કૃતારથ ગણે, પહોંચાવીને સાધ; આપે ભોજનને ભણી, બેઠાં તિહાં નિબંઘ. ૧ બહુ જણે સાથે મુંજીને, પ્રિયા સમેત સુચંગ; પાછળે યામે સાઘુની, પાસે ગયો મનરંગ. ૨
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૧૨
૨ ૧ ૧ વચ્છજી મુનિને આગળે, બેસે કરી પ્રણામ; ચિંતવિત સુપાત્રનો, દુર્લભ યોગ એ તામ. ૩ દાન સુપાત્રે અવસરે, શુદ્ધ બુદ્ધ નિરુપાઘ; અંતે સમાધિ મરણને, અભવ્ય જીવે નવિ લા. ૪ ઉત્તમ પાત્ર સુસાધુ છે, શુભ શ્રાવક મધ્ય પાત્ર;
અવિરતિ સમ્યક્દ્રષ્ટિ છે, તેહિ જઘન્ય કહ્યું પાત્ર. ૫ રત્ન કનક રજત મૃત્તિકા, લોહ સમ પાંચ એ પાત્ર;
જિન મુનિ શ્રાવક સમકિતી, મિથ્યાત્વી પણ ગાત્ર. ૬ यतः-काले सुपत्तदाणं, सम्मविसुद्धं बोहिलाभं च,
अंते समाहिमरणं, अभव्वजीवा न पावंति. १ उत्तम पत्तं साहु, मज्जिम पत्तं च सावया भणिया;
अविरय सम्मद्दिट्टी, जहन्न पत्तं मुणेयव्वं. २ ભાવાર્થ-૧. સમયે સુપાત્રદાન, સમ્યક્ પ્રકારે વિશુદ્ધ બોધિલાભ તથા અંતે (મૃત્યુ સમયે) સમાઘિમરણ-એટલાં વાનાં અભવ્ય જીવો પામતા નથી. ૨. સાથું ઉત્તમ પાત્ર છે, શ્રાવકને મધ્યમ પાત્ર કહ્યો છે, અને અવિરતિ સમ્યગ્દષ્ટિને જઘન્ય પાત્ર કહ્યો છે.
એમ વાણી મુનિની સુણી, કહે મુજને અપરાધ; લાગો એક ખગ મેં હણ્યો, જેમ મૃગને હણે વ્યાઘ૭ અટવીમાં અજ્ઞાનથી, કોઈ કર્મને જોર; લાગું પાપ તે હૃદયમાં, ખટકે કાલજની કોર. ૮ સાલ પરે તે અતિ ઘણું, સાલે છે નિત્ય નિત્ય; પ્રાયશ્ચિત્ત તસ આપીએ, મુનિવર આણી પ્રીતિ. ૯ કહે મુનિ રે પુણ્યાતમા, પ્રમાદ થકી હુયે પાપ; પણ તુજને પાપભીરુતા, મહોટો પશ્ચાત્તાપ. ૧૦ તિણથી પાપ તે જાયછે, વળી અરિહંતને ધ્યાન; *નિવિડ જે કીધાં તે ટળે, તો સહસા કોણ માન. ૧૧
અરિહંત ચૈત્ય કરાવિયે, દીજે તસ ઉપદેશ; નિર્મળ મને ઠાઈએ સદા, ન રહે પાપનો લેશ. ૧૨ ૧. શિકારી ૨. નિબિડ કર્મ પણ ટળી જાય તો સહસા કરેલ કર્મ કયા હિસાબમાં?
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ૧ ૨
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ यदुक्तं श्री सिद्धांतेमहारंभीआए महापरिग्गहिआए कुण महारेणं पंचिंदिय वहेणं, जीवा नरया उपत्ताए कम्मंपकरंति । कहाणं भंते जीव सुहदीहाओयत्ताए कम्मंपकरंति गोयमाणे पाणे अईत्ताणो मुसंअईवईत्ता० । तहारुवं समणं माहणं वा वंदित्ता णमंसित्ता जावपज्जुवासित्ता० । अणंतरेणं मणुणेणं पियकरणेणं असणं पाणं खाईमं साईमेणं पडिलाभेत्ता एवं खलु जीवा सुहदीहाओ पत्ताओ कम्मंपकरंति तवस्सिवाज्जोसईत्ता कडाणं कम्माणं मुक्खो अच्छिवेईत्ताणो अवेईत्ता । इत्यादि ।
તે ભણી તાહરું પાપ એ, રહેશે નહીં લગાર; મુનિવયણ એમ સાંભળી, હરખ્યો ચિત્ત મઝાર. ૧૩ લક્ષણ ભાલસ્થળે કરી, લેખીએ છીએ તુમ તેજ; મહોટા નૃપતિ પ્રભાવકો, ભાવી છો બહુ હેજ. ૧૪ તે ભણી સમકિતને ભજો, ઘર્મે થજો થિર થોભ; અમને એ ઉપદેશ છે, અવર ન અમને લોભ. ૧૫
ઢાળ તેરમી II (મોરા સાહેબ હો શ્રી શીતળનાથ કે, વિનતિ સુણો એક મોરડી–એ દેશી) કહે મુનિવર હો સંસારમાં સાર તો, સમકિત છે જેણે સેહરો તસપાખે હો શોભે નવિ ઘર્મ કે, દેવ વિના જેમ દેહરો. ૧ સુરમાંહે હો જેમ ઇંદો જાણ કે, ગ્રહગણમાં જેમ ચંદ્રમા; જેમ ગિરિમાં હો મંદરગિરિ તુંગ કે, મહિલા વૃદમાં જેમ રમા. ૨ સવિ દેવા હો માંહે જિનચંદ કે, તેમ સમકિત સવિ ઘર્મમાં; તસ પાખે હો સવિ કિરિયા કર્મ કે, ભવ નાટકના ભર્મમાં. ૩ ચિંતામણી હો વળી સુરત વૃંદ કે, સુરગવિ પારસ પહાણમાં; નિધિરયણા હો ઇત્યાદિ સુવસ્તુ કે, સમકિત ઓપમ અયાણમાં. ૪ પ્રાયે બહુલા હો કીઘા નવિ ઘર્મ કે, દાનાદિક જિનપૂજના; અનંતા હો ભવચક્ર મઝાર કે, ભવ ઉચ્છેદે ન નીપના. ૫ यतः-पायं अणंत देउल, जिणपडिमा कारिआय जीवेण; असमंजस वित्तीए, न हु लद्धो दंसणलवो वि. १
सम्मत्तं परमं तत्तं, समत्तं परमो गुरुः ।
सम्मत्तं परमो देवो, सम्मत्तं परमं पयं. २ ૧. મુકુટ ૨. સિવાય, વગર ૩. મંદિર
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ / ઢાળ ૧૩
૨૧૩
ભાવાર્થ-૧. પ્રાયે આ જીવે અનંતી વાર ચૈત્યો અને પ્રતિમાઓ કરાવી છે, પણ તે અસમંજસ વૃત્તિથી (મિથ્યાવૃષ્ટિથી) કરાવેલી હોવાથી શુદ્ધ દર્શન (સમકિત) ની લેશ પણ પ્રાપ્તિ થઈ નથી. ૨. સમ્યક્ત્વ પરમ તત્ત્વ છે, સમ્યક્ત્વ પરમ ગુરુ છે, સમ્યક્ત્વ પરમ દેવ છે અને સમ્યક્ત્વ જ ૫૨મ અમૃત છે.
ધર્મ સુરતરુ હો કેરુ એ મૂલ કે, ચરણ દેવળનું પીઠ છે; ધર્મ પ્રવહણ હો કેરુ પયઠાણ કે, સવિ ગુણમણિનિધિ દીઠ છે. ૬ તે સમકિત હો હોય આતમ ભાવ કે, અથવા વળી ઉપદેશથી; `ચઉઅણ નાસે હો વળી મોહની ત્રણ કે, ક્ષય ઉપશમ ઉપશમક્ષય થકી. ૭ એ સાતે હો પ્રકૃતિ ક્ષય જાણ કે, ઉપશમ મિશ્ર તણે બળે; સમકિતથી હો હોયે ગુણ પરગટ્ટ કે, દોષ અનાદિ પદે ટળે. ૮ જેણે જીવે હો એક ફરશ્યુ સમકિત કે, તેહ અર્જુ પુદ્ગલ કરે; ભવમાંહે હો આશાતના હોય કે, જિન પ્રમુખની તે ફરે. ૯ ઉત્કૃષ્ટી હો દર્શન આરાધ કે, ચારિત્ર સંયુત જો હોયે; ભવ આઠે હો નિયમા તે જીવ કે, શિવપદ નય૨ીને જોયે. ૧૦ પામીને હો જે હારે તેહ કે, કાળ અનંત ફરી લહે; જસ પ્રાપ્તિ હો કિમહી નવિ જાય તો, રત્નત્રયમાં ઘુર કહે. ૧૧ જ્ઞાન દર્શન હો દોય એકી ભાવ તો, જો તેહમાં ચારિત્ર ભળે; તો પામે હો શિવપદ ક્ષણમાંહે કે, ભવદુઃખ સંકટ સવિ ટળે. ૧૨ જેમ શરદે હો હોયે કમળ વિચ્છાય કે, તેમ સમકિત વિષ્ણુ સવિ ક્રિયા; ચતુરંગિણી હો સેના સજ્જ હોય કે, નાયક વિષ્ણુ એહવી ક્રિયા. ૧૩ સઢ પાખે હો ન તરે જેમ જહાજ કે, અતુલ અગાથ સમુદ્રમાં; તેમ સમકિત હો પાખે ભવપાર કે, યદ્યપિ હોય અતિમુદ્રમાં. ૧૪
૨
3
૪
૫
જેમ પ્રહરણ હો પાખે હોયે શુર કે, દીણો ભર સંગ્રામમાં; જેમ પાવક હો વિણ ઈંધણ હોય કે, હીણ તેજ જિણ ઠામમાં. ૧૫ તેમ સમકિત હો પાખે વિાય કે, કિરિયાએ નહીં નિર્જરા; તસ ચારિત્ર હો શુભબંધ ઉપાય કે, યદ્યપિ વહે કેઈક નરા. ૧૬
૧. ચઉ=ચાર, અણ=અનંતાનુબંધી કષાય અને મિથ્યાત્વમોહનીય, મિશ્રમોહનીય અને સમ્યક્ત્વમોહનીય એ ત્રણ ૨. મુખ્ય, પ્રથમ ૩. અસ્ર ૪. દીન પ. અગ્નિ
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
૨
3
વિષ્ણુ સમકિત હો ક૨વું અનુષ્ઠાન કે, ઓલ્હાણા પાવક સમું; જેમ બિહરા હો આગળ જે વાત તો, અંધારે નાટક સમું. ૧૭ તુસ ખંડણ હો મૃતમંડન પ્રાય કે, જિહાં મિથ્યામતિ નવિ સમ્મે; ગુણકારી હો હોયે તે પણ કૃત્ય કે, મંદમિથ્યાત્વે જે રમ્યું. ૧૮ મુખે ભાખે હો અમે સમકિતવંત કે, આપાપણા અભિમાનથી; કેઈ શૂરા હો એમ વયણના થાય કે, પણ સુના તે શાનથી. ૧૯ જે માટે હો જાણીજે તેહ કે, આચરણા હોયે સહજથી; કરે કિરિયા હો ધર્માદિક જેહ કે, તે નિરાશંસના સહજથી. ૨૦ ભવ સુખથી હો હોયે યદ્યપિ રિક્ત કે, તોયે પરભવથી ડરે; ધર્મ કાર્યે હો હોયે વિધિનો સંગ કે, આગળ જિન આણા કરે. ૨૧ જેમ ગણઘર હો મુનિ સુવિહિત વાણી કે, સૂત્ર સુણવું તિહાંથી કરે; ૫૨શંસે હો નહીં નિજગુણ લેશ કે, પરગુણ સુણવા ચિત્ત ધરે. ૨૨ કોઈ અવિરતિબલે હો ન ઘરે પચખાણ કે, આચાર કલહાકરા; પણ ચિત્તે હો મન ચરણને આગે કે, ભવસુખ જાણે કિંકરા. ૨૩ કોઈ વિરતિનો હો હોયે ઉદ્યમવાન તો, તાસ સહાય કરે ઘણું; દંભાદિક હો પરમતના દેખ કે, મન લલચાવે ન આપણું. ૨૪ અણુ સિરખો હો જે પરઉપકાર કે, તે મેરુ સમાન કરી ગણે; વિસારે હો નવિ કોઈ ઉપકાર કે, શક્તે ૫૨દુઃખને હશે. ૨૫ રાગી દોષી હો ન ગણે તે દેવ કે, દોષી વયણ ન સાંભળે; જિહાં સંવર હો તેહી જ તત્ત્વપંથ કે, આસ્રવ ભવમગ્ન અટકળે. ૨૬ ઇંદ્રિયસુખને હો હેતે ગુણભક્તિ કે, મનથી પણ નવિ સાચવે; કર્મનિર્જર હો હેતે કરે ધર્મ કે, પ્રભાવનાદિક ગુણ ઠવે. ૨૭ ઇત્યાદિક હો હોયે સહજ પ્રમાણ કે, તે તો અંગે ન દેખીએ; કહે સમકિતી હો અમે છું જગમાંહે કે, માથા ફૂલ એ લેખીએ. ૨૮ છતે સમકિતે હો રુંધ્યા તસ જાણ કે, નરક તિર્યંચગતિ બારણાં; સુરનરગતિ હો સકિત યુત હોય કે, ચરણ સંયુત શિવસુખ ઘણાં. ૨૯ ૧. ઓલવાયેલા ૨. છોતરાં ખાંડવા ૩. ચારિત્રની આગળ ૪. પોતાનું
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ / ઢાળ ૧૩
૨ ૧૫ પૂર્વબંધે હો જો આયુ ન હોય કે, એણી રીતે જાણીએ; બદ્ધાયુ હો નર તેહને હોય કે, ચઉગતિ ભ્રમ પણ આણીએ. ૩૦ ઇત્યાદિક હો બહુ અછે વિચાર કે, સમકિત કેરા શાસ્ત્રમાં;
હ્યું કેતા હો સુણ રાજકુમાર કે, દૃઢ હોજો સમકિત ગાત્રમાં. ૩૧ વિજય નૃપની હો હરિબળ નૃપ નીમ કે, કથા કહીજે નામથી; પડિક્કમણા હો વૃત્તિથી લહી તેહ કે, બલિ જાઉ સમકિત નામથી. ૩૨ કર્યોસમકિત હો દ્રઢ ચિત્ત મઝાર કે, જિનમત ભાખે તે રાગિયો; ડોલાયો હો ડોલે ન લગાર કે, વડચિત્ત વડભાગિયો. ૩૩ પ્રાયશ્ચિત્ત હો લેઈ ગુરુ પાસ કે, થયો નિઃશલ્ય ગુરુ વયણથી; જ્ઞાનવિમલની હો મતે જેહને રંગ કે, અવિચળ સમકિત સયણથી. ૩૪
|| દોહા || ગુરુવચન અંગીકરી, પ્રણમી ગુરુના પાય; પ્રિયા સહિત સુખચેનથી, આગળ ચાલ્યાં જાય. ૧ અનુક્રમે જાતાં આવિયું, નયર કલ્યાણપુર નામ; સમ દેશનો અધિપતિ, અછે ગુણવિભ્રમ નામ. ૨ તેહ નગરમાં ચૈત્ય છે, દંડકળશ અભિરામ; જાણે મેરુથી આવિયું, કનક શૃંગ તેણે ઠામ. ૩ ચૈત્યમાંહે જઈ જિન નમે, સ્તવે મઘુર સ્વરે ગીત; એહિ જ તત્ત્વ કરી લહે, જિનવરશું બહુ પ્રીત. ૪
અથ જિનસ્તુતિ (રાગ વસંત-સારંગ) જિનરાજ હમારે દિલ વસ્યા, કિમ વસ્યા કિમ વસ્યા કિમ વસ્યા; જિ.
જ્ય ઘન મોર ચકોર કિશોરને, ચંદ્રકળા જેમ મન વસ્યા. જિ. ૧ વિતરાગ તુમ મુદ્રા આગે, અવર દેવ કહીએ કિશ્યા; જિ. રાગી દોષી કામી ક્રોધી, જે હોય તેહોની શી દિશા. જિ. ૨ આધિ વ્યાધિ ભવની ભ્રમણા, અમથી તે સઘળાં નશ્યાં; જિ જેણે તુમ સેવ લહીને છોડી, તેણે મધુ મશ પર કર ઘશ્યા. જિ. ૩ મોહાદિક અરિયણ ગયા દૂરે, આપ ભયથી તે ખશ્યા; જિ. તાળી દેઈ સયણ ‘સદાગમ, પ્રમુખ તે સવિ મન વશ્યા. જિ. ડ
૧. સકલ ૨. સાચા આગમ
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧ ૬
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
પ્રભુ તુમ શાસન આગે અવરના, મત ભાસિત ફિકા જિસ્યા; જિ. આજ અમારે એહ શરીરે, હરખ રોમાંચિત ઉલ્લસ્યાં. જિ. ૫ મિથ્યામત ઉરગે બહુ પ્રાણી, જે હઠ વિષ ફરસે ડશ્યા; જિ. તે હવે જ્ઞાનવિમળ પ્રભુ પામી, સરસ સુઘારસ મેં લસ્યા. જિ. ૬
| ઇતિ ગીત એમ તવી બાહેર આવિયો, પ્રિયા સહિત કુમાર; તિહાં નર નારી પગે પગે, જુએ અનિમેષ વિચાર. ૫ કોઈ કુમર કોઈ સુંદરી, કોઈ ચિવર પટકૂલ; કોઈ મુખ આભરણ તનુ, કોઈ કુંડળ શસ્ત્ર અમૂલ. ૬ વર્ણન કરતા નાગરા, માંહોમાંહે વિશેષ; પુર ઉદ્યાનમાંહે જઈ, સજે ભોજન સુવિશેષ. ૭ પ્રિયા સહિત સરોવર તટે, બેઠા જઈ તરુ છાય; પતિ આદેશે સા જમે, યાવત્ કરી પટ લાજ. ૮ તે હવે કોઈ આવિયો, કાપાલિક નર એક; કુમર પાસે ઉભો રહી, નિરખે ફરી ફરી એક. ૯ બત્રીશ લક્ષણ સુંદરુ, દેખી હરખ્યો ચિત્ત; કાર્યસિદ્ધિ હવે થાયશે, યોગી ચિત્તે મિત્ત. ૧૦ લક્ષણને એ સારિખો, નહીં ગુણ વિભ્રમ રૂપ; એમ ચિંતી બોલાવિયો, કુમરને કહે પ્રતિરૂપ. ૧૧ પરગુણ ને નિજ દોષના, વિરલા હોયે જાણ;
પરકાર્યને સઘારવા, વિરલા પરદુઃખ જાણ. ૧૨ यतः-विरला जाणंति गुणा, विरला पिच्छंति अत्तणो दोसा;
विरला परकज्जकरा, परदुःखे दुक्खिया विरला. १ विरला भये धीरा, विरला पालंति निघणा नेहा; विरला अतदुहिहिं, पीडिया परसुहे सुहीया विरला. २
ભાવાર્થ-(૧) પરગુણને વિરલા જ જુએ છે, પોતાના દોષને વિરલા જ જાણે છે, બીજાનું કાર્ય વિરલા જ કરે છે, અને પરદુઃખે દુઃખી થનારા વિરલા જ હોય છે. (૨) ભય આવ્યે શૈર્ય રાખનારા વિરલા જ હોય છે, ગાઢ નેહને નિર્વાહનારા વિરલા જ હોય છે,
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૧૪
૨૧૭
પોતાના દુઃખે પીડિત થનારા વિરલા હોય છે અને બીજાના સુખે સુખી થનારા વિરલા હોય છે.
નિસુણી કુમાર કહે ઇછ્યું, કુણ તું કિડ્યું છે કામ; કહે ખર્પરાનો અછું, યોગી ત્રિપુરાનંદ નામ. ૧૩ ગુરુમુખથી વિદ્યા લહી, પરોપકારને હેત; કંચન નરને સાઘવા, ભમે દેશ સંકેત. ૧૪ કોઈ ન દીઠો તેહવો, જે ઉત્તરસાઘક થાય; ઇહાં તું દીઠો લક્ષણે, ઉપકારી ને અમાય. ૧૫ વધુ લક્ષણ કાંતે કરી, પ્રસન્ન થયું મુજ મન્ન; થાયે તો તુજથી હુવે, તુજ સમ કો નહીં અન્ન. ૧૬
|| ઢાળ ચૌદમી || (રસીયાની દેશીમાં–શ્રીઉવન્ઝાય બહુશ્રુત નમો ભાવશું–એ દેશી) કહે રે કાપાલી યોગી કુમરને, ઉપકારી શિરદાર, રાજેસર. ચંદન તરુ જો ફળહીણો કર્યો, તોપણ તનુ થારે કરે ઉપકાર. રા૦ ૧ વાત વિચાર કરતાં ગુણ હોયે, અવિચારે મન તાપ; રાત્ર દુર્જન જનમ કેમ કરી લેખીએ, ખલમલે પૂરવ પાપ. રાવા૨ 'કૃષ્ણાગરુ નિજ દાહપણું ખમી, કરી પરિમલ તણી વાસ; રાવ
એમ સજ્જનને સહજ થકી હોય, પરદુઃખ ભંજણ આસ. રાવા૦૩ તે માટે હું પણ તુમ પ્રારથું, હો મુજ વિદ્યાના સહાય; રાવ આજ નિશાએ ઉત્તરસાઘકું, જેમ એ કારજ થાય. રા.વા૦૪ यतः–पर पच्छणा पवज्जं, मा जणणिं जणेसि एरिसं पुत्तं;
___ माउयरेवि धिरिज्जई, सुपच्छण भंगो कओ जेणं. १ રખે કોઈજણણી એહવો સુત જણે, માગે પરને કર જોડી; રાવ માગ્યું ન દીએ હીણો તેહથી, એહવો ન જણાય રે ઠોડી. રાવાપ કુમર કહે શું જોઈએ સાધતાં, તે કહે નિશિ સમશાન; રાવ નરશબથી તે વિદ્યા સાઘશે, તુમ સત્વે અભિરામ. રાવા૦૬ બીજી સામગ્રી સવિ સોહલી, મેળવતાં નહીં વાર; રાત્ર કુમર કહે જો એમ તો તિહાં જઈ, કર સામગ્રી તૈયાર. રાવા૦૭
૧ અન્ય ૨. કાપાલિક, સંન્યાસી ૩. અગરુ ધૂપ
શ્રી. ૧૫
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ યોગીએ જઈ સામગ્રી મેળવી, જે જે યુગતિ રે હોય; રાવ અગ્નિકુંડમાં નરશબ પ્રમુખ બહુ, કૃષ્ણ ચતુર્દશી હોય. રાવા૦૮ હવે આવી સવિ વાત પ્રિયા પ્રત્યે, કહી જેમ ભાખી રે તેમ; રાવ કહે સ્વામી એહથી નં વિસસો, એ કૂડ કપટની રે સીમ. રાવા૦૯ તિહાં તમને જાવા હું નહીં દઉં, ભયે કરી ધ્રુજતે અંગ; રાવ નિર્ગુણનિર્લજ્જ કુટિલહુવે ઘણું, શ્યો તેહનો કરો સંગ. રા.વા.૧૦ એમ માંહોમાંહે વચન પરંપરા, કરતાં આવી રે રાત; રાત્ર ગ્રહી વસ્ત્રાંચલ બેઠી તે પ્રિયા, થાશે જિહાં પરભાત. રા.વા.૧૧ કુમર કહે સવિ સુંદર હોયશે, જેહનું નિર્મલ ચિત્ત; રાવ ત્રિકરણ યોગે જે છે નિર્મળા, પગ પગ મળે તસ વિત્ત. રા.વા.૧૨ મલિનાશયને દુઃખ પરંપરા, સુહણે સુખ નવિ હોય; રાહ પરઉપકૃતિ કરતાં નવિકંપિયે, વિઘન કિડ્યું નવિદોય. રાવા.૧૩ રાજ્ય પ્રાણ લક્ષ્મી સવિ કારમી, જાતાં ન લાગે રે વાર; રાવ પણ જે વાચાનિજ મુખભાખીયા, તેમત જાઓ લગાર. રાવા ૧૪ यतः-राज्यं यातु श्रीयो यांतु, यांतु प्राणा विनश्वराः __परं या स्वयमेवोक्ता, वाचा मा यातु शाश्वती १
ભાવાર્થ-રાજ્ય જાઓ, લક્ષ્મી જાઓ, જેનો નાશ થનારો છે એવા પ્રાણ જાઓ, પરંતુ પોતાના મુખમાંથી નીકળેલી વાણી કોઈ દિવસ ન જાઓ, અર્થાત્ મિથ્યા ન થાઓ. દુઃખ મ ઘર મનમાંહે માનની, શ્રીનવકાર પ્રભાવ; રાવ શુભ હોશે સઘળું ભાવિબળે, ચિંતા મન નવિ લ્યાવ. રાકવા ૧૫ વૃક્ષ ઉપર રહેજો નિર્ભયપણે, વાનરી રૂપે રે નારિ; રાત્ર યદ્યપિ તું મનમાંહે દુઃખ ઘરે, પણ કાર્ય કરવું નિરધાર. રાવા ૧૬ એમ કહી વાનરી કરીને તે ગયો, લેઈ કરવાલને હાથ; રાવ યોગી પાસે તિહાં સમશાનમાં, સામગ્રી સવિ સાથ; રાવ
કુંડમેં નરશબ હાથ. રાવા.૧૭ કુમર કહે નિર્ભય થઈ સાઘજે, હું છું કે ઉત્તર-સાઘ; રાવ યોગી જાપ હોમ વિધિશું કરે, કુમર રહ્યો નિરાબાઇ. રાકવા ૧૮
૧. વિશ્વાસ કરવો ૨. મલિન આશયવાળો ૩. સ્ત્રી ૪. ઉત્તરસાધક
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૧૪
૨ ૧૯
નિશીથ સમયે યોગી કહે ઇશ્ય, સાંભળ વીર કોટીર; રાવ ઉત્તર દિશિ વડ એક મહંત છે, તિહાં મૃત છે એક ચોર. રા.વા.૧૯ શાખાલંબિત મૃતક ઇહાં આણવું, જેમ હોયે કારજ સિદ્ધ; રાવ તેહ વચન અંગીકરી તિહાં ગયો, સાહસથી હોયે સિદ્ધિ. રાવ્વા ૨૦ તિહાં વટ ઉપર ચઢી શબને ગ્રહી, અસિએ છેદી તે બંઘ; રાવ વટથી હેઠું શબ તે નાખિયું, ફરી વળગું વટ ખંઘ. રા.વા.૨૧ પુનરપિ વટ ઉપર ચઢી સાહસી, બંધન છેદીને લીઘ; રાત્રે અચરિજ પામી મૃતક કરે ગ્રહી, ઉતરીયો ઘરી ધૈર્યરા.
પ્રતિજ્ઞા પૂરણ કીઘ. રા.વા.૨૨ કેવારે ખાંધે કેવારે હાથમાં, પથે આણે તે ઠામ; રાવ અટ્ટહાસ્ય કરી એ હવે બોલીયું, શબતેણે સમયે ઉદ્દામ. રા.વા.૨૩ રે પ્રવીણ! તું નરપતિ પુત્ર છે, એક કથા સંભળાવ; રાવ એમ સાંભળીને મૌન ઘરી રહ્યો, કુમર તે અચરિજ પાવ. રાવ્વા ૨૪ શબ હે જો તું હુંકારો દીએ, તો કહું હું એક વાત; રાત્રે પદ્માવતીની લૌકિક જે અછે, દાખું તસ અવદાત. રાવા૨પ ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નાયરનો રાજીઓ, સુત ગુણસુંદરસાર; રાવ સુબુધિ સચિવ છે તેહનો ગુણનીલો, પ્રીતિ પરમ સુખકાર. રાવા.૨૬ વક્રવાજી યોગેથી નીસર્યા, પહોંતા મહા અટવીમાંહે; રાવ તૃષાક્રાંત થયે સર એક પામીયા, પાલે યક્ષાયતન માંહે. રાવા૨૭ તે જળપાન કરી મંત્રી થયો, અશ્વનો રક્ષક તામ; રાવ નૃપસુત સરોવરે ક્રીડા કારણે, ગયો પર તટ સુખધામ. રાવા.૨૮ તિહાં ક્રીડંતી નિરખે કન્યકા, કર ઝાળ્યું એક પદ્મ; રાવ નૃપસુત દેખી પદ્મને ફરસીયું, ક્રમદંત શ્રત સા. રાવા.૨૯ સંજ્ઞા કરી એમ વેગે હર્ષશું, સા પહોંતી નિજ ઠામ; રાત્ર કુમરે તે સવિ સચિવને દાખવ્યું, શ્યો એહનો ઇતમામ. રાવા ૩૦ મંત્રીએ નિજ બુદ્ધે તે અટકળ્યું, કહે સુણો એહનો મર્મ; રાત્રે દંતા નામે નયર તે જાણીએ, નામે પદ્માવતી શર્મ. રાવા ૩૧
૧. ક્યારેક ૨. વક્ર વિથ પામેલો ઘોડો ૩. કાન
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
કર્ણદેવ રાજાની નંદિની, તુજશું ઘરે અનુરાગ; રા૦ હરખ્યો કુમર સમિત્ર તિહાં ગયો, આરામિક ગૃહે લાગ. ૨ાવા૦૩૨ માલણી મુખે કરી તાસ જણાવીયું, સરોવ૨ કુમરે જે દીઠ; ૨ા૦ તે ઇહાં આવ્યો છે હવે શું કહો, શિક્ષા મુજ તુજ ઇટ્ટ. ૨૦વા૦૩૩ તે માલણીનું શિર હણી રીસથી, ચંદનભીને રે હાથ; ૨ા૦ નિષ્કાસી તે આવી સવિ કહ્યું, વિલખી થઈને અનાથ. ૨૦વા૦૩૪
મિત્ર કહે મેં એહવું જાણીયું, સિત પંચમી ભીને પાણિ; રા મસ્તકે મા૨ી તે સિત પંચમી, દિવસે મિલણ મન આણ. ૨૦વા૦૩૫
મનમાં હરખી જુદા ઊતર્યા, ભાટકે લઈ એક ધામ; રા૦ જ્ઞાનવિમળ મતિ મંત્રીની અછે, તેહથી સીઝશે કામ. ૨ાવા૦૩૬
|| દોહા ||
કુમર કહે તેં કિમ લહી, પંચમી અવધિ પ્રમાણ; સિત ચંદન પંચાંગુલી, શિર હણી એણે અહિનાણ. ૧ પંચમી દિન જવ આવીયો, વળી માલણીને કહે તામ; જાઓ તિહાં માલણ કહે, હવે ન જાઉં તસ ઘામ. ૨ લલચાવી દ્રવ્ય કરી, દ્રવ્ય કરે સવિ કામ; બળાત્કાર મૂકી તિહાં, કહી વાત લેઈ નામ. ૩ કુંકુમ હસ્તે ગાલમાં, દેઈ પ્રબળ ચપેટ; કોણ તે તેહને પંથ શ્યો, આવણનો નહીં ખેટ. ૪ અપમાની તે અતિ ઘણી, ઉતારી ગૃહપૂંઠ; રજ્રજોગથી ઉપળી, ભૂમિથી જાલી મૂઠ. પ માલણ જઈને સવિ કહ્યું, જીવતી આવી આજ; પણ હવે જાવા નહીં કરું, જો કાંઈ હોશે લાજ. ૬ મંત્રી તો સઘળું લહે, કહે હમણાં કરો વિલંબ; ઋતુધર્મે છે તે ભણી, પાકે ન ઉત્સુકે અંબ. ૭ કુંકુમ ખરડી અંગુળી, ચારે હણીયો ગાલ; પૂંઠે વાડી ઘર તણી, તસ પંથે એહ વાલ. ૮
૧. નિશાની ૨. ઉતાવલે, આતુરતાથી
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ૨ ૧
ખંડ ૩ | ઢાળ ૧૫
નવમી નિશિ તેણે પંથથી, પહોંતો રાજકુમાર; હરખી તેહને દેખીને, રમે તસ સાથ કુમાર. ૯ કુમરી કહે કેમ જાણીયો, ગૂઢ હૃદયનો ભાવ; મુગ્ધપણાથી તેણે કહ્યો, એ સવિ મિત્ર પ્રભાવ. ૧૦ હર્ષે કરી જમાડીઓ, કરી આદર બહુમાન; દેવર કાજે આપિયા, વિષ મોદક મન વામ. ૧૧ કુમર નિજ થાનક આવીઓ, દાખી સઘળી વાત; મોદક તમને આપી, તુમ નામે હરખે ઘાત. ૧૨ કહે સુબુદ્ધિ નામ મારું, નવિ જાણે શ્યો રાગ; મુગ્ધપણાથી એણે કહ્યો, પણ ઇહાં ગૂઢ અથાગ. ૧૩ એમ શંકા લહી ચિત્તમાં, ઉગ્યો સૂર પ્રભાત; મોદક લેઈ પાસે ઠવ્યો, શોચ કરે નિજ ગાત. ૧૪ એહવે માખી મૃત લહી, દેખી લો વિષમર્મ; ભૂમિમાંહે તે ઘાલીયો, દેવરને સુખ શર્મ. ૧૫
|ઢાળ પંદરમી |
| (હમીરિયાની દેશી) મંત્રી કુમરને શીખવે, એણી પરે કરજો વિચાર, કુમરજી; રાત્રે જાઓ તિહાં એમ કરો, જે હું કહું તે વિચાર, કુમરજી; ચતુર તે નર ભૂલે નહીં, જાણે સવિ પરપંચ, કુમરજી, પણ સજ્જનથી માઠું નવિ હુયે, ખલ ન કરે ખલખેચ. કુચ્ચ૦ ૧ કુમર નિશાએ તિહાં ગયો, રમતાં વોલી રાત; કુલ નિદ્રાળુ થઈ પરગડે, સૂતી ફરી પ્રભાત. કુન્ચ ૨ જંઘાએ રેખા ત્રણ કરી, ત્રિશૂલ તણે આકાર; કુછ નેઉર લઈને આવીયો, નિજ ઘર રાજકુમાર. કુચ૦ ૩ તે પ્રભાતે યોગી થયા, ગયા સમશાન મઝાર; કુળ મંત્રી ગુરુ શિષ્ય રાજશું, જાણે મંત્ર પ્રચાર. કુન્ચ૦ ૪ શિષ્ય ગયો કનકાપણે, લેઈ નૂપુર તેહ; કુ મૂલ્ય દીયો મુજ એહનું, બહુમૂલુ છે એહ. કુચ૦ ૫
૧. પ્રપંચ ૨. નૂપુર
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ૨ ૨
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
તે નૂપુર વણિકે મળી, પહોંચાડ્યું નૃપ પાસ; કુલ ઓલખીયું નિજ નામ તે, પૂછે એ કેમ તુજ પાસ. કુચ્ચ૦ ૬ તે કહે હું જાણું નહીં, ગુરુ જાણે એ વાત, રાજાજી; રાજાએ ગુરુ તેડાવિયો, કહો એહનો અવદાત. ગોસાંઈ. ચ૦ ૭ એ કિહાંથી તુમ પામિયું, ગુરુ કહે આજ મસાણ, રાજાજી; શક્તિ એક આવી તિહાં, ઉત્કટ જોર પ્રમાણ. રાજાજી. ચ૦ ૮ મેં તેમને ચરણે ગ્રહી, રહ્યું નૂપુર મુજ હાથ, રાજાજી; રેખા ત્રણ જંઘાએ કરી, મૂકી તે ગઈ સાથ. રાજાજી. ચ૦ ૯ કેહવી છે તે જાણવા, ભૂપે અંતઃપુરમાંહે; કુલ દોષ સહિત સુતા ઓલખી, ચિંતે નૃપ મનમાંહે, કુન્ચ૦૧૦ કેમ નિર્દોષ થાયે હવે, પૂછે યોગી રાય, રાજાજી; કહે યોગી વિદ્યા અછે, નિર્દોષી એ થાય, રાજાજી. ચ૦ ૧૧ કહે રાજા મુજ પુત્રીને, નિર્દૂષણ કરો હેવ, બાબુજી; તો હું જાણું તમે ઉપગારીયા, ઝાઝી દાખું સેવ. ગુરુજી;
તુમે છો મહોટા દેવ. બાબુજી. ચ૦ ૧૨ કહે યોગી આજ રાત્રિમાં, એહનો કીજે ઉપાય. રાજાજી; મંત્રિત વસ્ત્ર દિયું માહરું, તેણે બાંધો મુખ પાય. રાજાજી. ચ૦ ૧૩ નયણે પાટા બાંઘવા, બેસારી રથ માંહિ. રાજાજી; નિજ ભટ સાથે મૂકીએ, પૂરવ દિશિ તરુછાંહિ. રાજાજી. ચ૦ ૧૪ કર બાંઘીને દેશને, અંતે મૂકી જાય. રાજાજી; ભટ તે ફરી જોવે નહીં, ન કહે કનીને આય. રાજાજી. ચ૦ ૧૫ આઠયામ લગે વનમાંહિ, ફરશે ઇચ્છાચાર. રાજાજી; તો એ નિર્દોષા થશે, એ ઉપાય મનોહાર. રાજાજી. ચ૦ ૧૬ પછી ઉત્સવશું આણજો, નિજ ઘરમાંહે એહ. રાજાજી; તુમને પણ સુખ થાયશે, નિર્દૂષણ થાશે દેહ. રાજાજી. ચ૦ ૧૭ એમ કહી બેહુ નિજ ઘર ગયા, શીખવી એવી વાત; કુછ રાજાએ તે કન્યા મૂકી, વનમાંહે તેણિ રાત. કુચ ૧૮
૧. સૈનિક ૨. પ્રહર
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ / ઢાળ ૧૬
હવે તુરંગે ચઢી બેઠુ જણા, તુરત તે વનમાં જાય; કુ તસ બંધન છેદી કરી, લેઈ નિજ પુર તે જાય. કુચ ૧૯ પંથે સુબુદ્ધિને સા કહે, એ શું કીધું કામ. દેવરજી;
કહે દેવર હું નવિ લઢું, એ ભોજાઈનાં કામ. ભાભીજી. ચ૦ ૨૦ વિષમોદકથી જો ઉગર્યા, તો એ આવી બુદ્ધ. ભાભીજી; એમ જાણી હવે રાખજો, નિર્મળ ચિત્ત વિશુદ્ધ. ભાભીજી. ચ૰ ૨૧ કાજ; કુ
રાતે વનમાં આવીયો, આવીયો, પુત્રી જોવા જોઈ પણ દીઠી નહીં, સુતા સુતા કહે ૨ાજ. કુ૨૦ ૨૨ હૃદયે સ્ફોટ થઈ નૃપ મૂઓ, શબ કહે એહવી ભાખ; કુ હત્યા લાગી કહો કેહને, કની નૃપ કુમર મિત્ર દાખ. કુ૨૦ ૨૩ જો જાણીને નવિ કહે, તો હત્યા તુજ હોય; કુ એહવું શબ ભાષિત સુણી, ચિત્ત વિમાસીને જોય. કુ૨૦ ૨૪ હત્યા ભૂપતિને શિરે, ચિક્ષુમાં જોતાં થાય. મૃતકજી; કેમ કુમરી મહોટી કરી, કહો કેમ તેણે રહાય. મૃતકજી; એ ભૂપતિ અન્યાય. મૃતકજી. ચ૦ ૨૫ એમ કુમર વયણાં સુણી, વડે બેઠો શબ જાય; કુ એ બહુલો હઠ દેખીને, કુમર ચિંતે મનમાંહે. કુણપજી. ચ૦ ૨૬ તવ કુમ૨ને વળીય કથા, કહેવાને કરેય વિચાર. કુણપજી; અચરજકારી લોકને, સુણતાં ચિત્ત ચમકાય. કુણપજી. ચ૦ ૨૭ II ઢાળ સોળમી ॥
(રાગ ભૂપાલ, દેશી સખણિયાની, જાતિ ચોપાઈની. વિ વિ નગરીમાં વસે રે સોનાર—એ દેશી)
૨૨૩
ગંગાઘરને કરી જુહાર, કહે કથા શબ તેણી વાર; નગરી ભોગવતી છે નામ, કામી મન લાગે અભિરામ. ૧ રૂપસેન નામે નરપતિ, મનમાની સ્રી નવિ હતી; પંજરામાંહે રહે શુક એક, વારુ કલાવિચક્ષણ છેક. ૨ એક દિન રૃપ તે શુક પૂછીઓ, કાંઈ જાણે છે એમ સૂચીઓ; કીર કહે હું જાણું સર્વ, કહે નૃપ એહમાં શ્યો તુજ ગર્વ. ૩
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ૨૪
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ જો જાણે છે તો કહે મુજ યોગ, કોણ કન્યા મુજ આવે ભોગ; કીર કહે મગઘાધિપ તણી, સુરસુંદરી નામે બહુ ગુણી. ૪ તે તાહરી ભાર્યા હોયશે, પ્રેમે વદન કમળ જોયશે; તેણે પણ પૂછી છે સારિકા, ચંદ્રપ્રભા નામે સુખકારિકા. ૫ મદનમંજરી પુત્રી કહે, મુજને યોગ્ય કોઈ વર લહે; સારિકાએ પણ તુમને દાખીયા, રૂપસેન ચિત્તમાં રાખીયા. ૬ તે નિસુણીને થઈ રાગિણી, સખીને વાત જણાવી ઘણી; પટરાણીએ જણાવ્યો ભૂપ, એહવે આવ્યો સચિવ અનુપ. ૭ સચિવે સઘળી જણાવી વાત, સંકેત આણ્યો નૃપ સાક્ષાત; યાચી કન્યા શુભ મુહૂર્તે, પરણ્યો રાજા કન્યા પ્રત્યે. ૮ ચંદ્રપ્રભા સારિકા લેઈ સાથ, મદનમંજરી પરણી નિજ નાથ; અનુક્રમે નિજ નગરીયે આવીયા, શુકને પંજરમાં ઠાવીયા. ૯ મનઇચ્છિત જવ માણસ મળે, વિરહ તણાં તવ દુઃખડાં ટળે; તે સવિ પુણ્ય તણા સુપસાય, કાળ ન જાતો જાણે રાય. ૧૦ હવે એક દિન ભાખે શુકરાજ, શૂડી નિરખી સખરે સાજ; રે સુંદરી સ્નેહલ લોચને! ભોગ ન ઇચ્છે શું તુજ મને. ૧૧ સાર સંસાર માંહે છે ભોગ, ભોગવીએ મળતે સંયોગ; એ તન ઘન મન યૌવન આય, ચંચળ છે પણ ભોગ પસાય. ૧૨ यतः-संसारे सर्वजीवानां, भोगप्राप्तिर्फलं शुभं; ___ गतं ते जीवितं भीरु, जीवनं च निरर्थकं;
या न वेत्ति सदा पुंसां चतुराणां रतिप्रदं. १ ભાવાર્થ-સંસારને વિષે સર્વ જીવને ભોગપ્રાપ્તિનું ફળ તે સુખ છે. તો હે બીકણ સ્ત્રી! તારું જીવન નિરર્થક ગયું. જે સ્ત્રી, ચતુર પુરુષો સંબંઘી રતિને દેનારા સુખને નથી જાણતી, તેનું જીવિત નિરર્થક ગયું એમ જાણવું.
ઇમ નિસુણી બોલી સારિકા, પુરુષ ભોગ વાંછું નહીં શુકા; તવ કહેસૂડો તે શ્યા ભણી, નર વિણ નારી દોભાગિણી. ૧૩ કહે સારિકા તે સાચું કહ્યું, પણ મેં શાસ્ત્ર એહવું લહ્યું; દ્રોહી વંચક નર હોયે પ્રાહિ, બહુલા કપટી છે જગ માંહિ. ૧૪ ૧. પોપટ ૨. પ્રાયઃ, ઘણું કરીને
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૧૬
૨ ૨૫
यतः-स्वार्थनिष्ठा मुखे मिष्टाः, द्रोहिणः परवंचकाः
मायाविनः कृतघ्नाश्च, निर्दयाः पुरुषाः पुनः १ ભાવાર્થ-પુરુષ પ્રાયે સ્વાર્થી, માત્ર બોલવામાં મીઠા, દ્રોહી, પરવંચક, માયાવી, કૃતજ્ઞ અને નિર્દય હોય છે.
એમનિસુણીશુક કહે તે ખરું, એવો નિશ્ચય નહીં ચિત્ત ઘરું; સ્ત્રી પણ હોયે દુશ્ચારિણી, પતિઘાતક મહોટી પાપિણી. ૧૫ यतः-अनृतं साहसं माया, मूर्खत्वमतिलोभता;
अशौचं निर्दयत्वं च, स्त्रीणां दोषाः स्वभावजाः १ भवस्य बीजं नारकस्य, द्वारमार्गस्य दीपिका;
शुचां स्थानं कलेर्मूलं, दुःखानां खानिरंगना. २ ભાવાર્થ-(૧) ખોટું બોલવું, સાહસકર્મ, અત્યંત માયા, મૂર્ખપણું, અતિ લોભપણું, અપવિત્રપણું અને નિર્દયપણું, તે સર્વ દોષ સ્ત્રીઓને સ્વભાવથી જ હોય છે. (૨) સંસારનું બીજ, અને નરકદ્વારના માર્ગમાં જવાને દીવ, શોકનું સ્થાન, ક્લેશનું મૂળ અને દુઃખની ખાણ તે સ્ત્રી છે.
એમ વિવાદ માંહોમાંહે થાય, રાજા રાણી લગે વાત જાય; વાદ તણું એ દાખો મૂળ, સારિકા કહે સુણો વાદનું મૂળ. ૧૬ કથા કહે તિહાં ચૂડી એક, સુણ રાજન્ મુજ વાત વિવેક; કાંચનપુર નામે એક નયર, મહાઘન શેઠ વસે અતિ મહેર. ૧૭ ઘનક્ષય નામે છે તસ પુત્ર, પરણ્યો પુણ્યવર્ઝન પુરી તત્ર; ઉદ્ધવ શેઠ તણી દીકરી, પરણીને મૂકી ગયો ફરી. ૧૮ કાળે મહાઘન પામ્યો કાળ, પહોંતુ ઘન સવિ વ્યસને આલ; તદનંતર ગયો તરુણી પાસ, કેટલાએક દિન રહ્યો ઉલ્લાસ. ૧૯ ભૂષણ સહિત લેઈ ભામિની, ઘરે આવે પાછો થઈ ઘની; સાસરીયા વોલાવી વળ્યાં, દંપતી દોય ચલે તિહાં મળ્યાં. ૨૦ અર્થ પંથ તે આવ્યા જિસે, ઉદ્ધસ ગ્રામ વચે આવ્યું તિસે; તવ પતિ કહે ઇહાં ભય છે ઘણો, વચન એક માહરું પ્રિય સુણો. ૨૧ ભૂષણ વસ્ત્ર સવિ મુજને આપ, નિર્ભય ઠામે તેહને થાપ; પછી આગળ જોઈ શુભ સાથ, ચાલીશું એમ બોલ્યો નાથ. ૨૨
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
એમ કહી વસ્ત્ર વિભૂષણ ગ્રહી, અંઘ કૂપમાં નાખી ને સહી; દુષ્ટ તેહ નિજ પુર આવીઓ, પાપ પંકમાં નવરાવીઓ. ૨૩ હવે સુણજો તે સ્ત્રીની કથા, વાટે પથિક બહુ જાતા હતા; કૂપાંતરમાં ભાયગ વશે, પડતાં એક દિશે રહી ઉલ્લસે. ૨૪ શબ્દવેધથી કાઢી તેણે, પૂછી કથા તવ એહવું ભણે; ચોરે મમ ભર્તા બાંઘિયો, દેઈ પ્રહરન જર્જર કિયો. ૨૫ જીવે છે કિંવા તે નહીં, તે જાણે પરમેશર સહી; ભૂષણ સઘળાં મુજ અપહરી, અંઘ કૂપમાં નાખી કરી. ૨૬ એમ કહી ઉત્તર વાળીયો, પથિકે તે ઉપદ્રવ ટાળીયો; અનુક્રમે આવી પીહરભણી, પૂછે સવિકિહાં ગયો તુજ ઘણી. ૨૭ સર્વ વૃત્તાંત કલ્પીને કહ્યો, ક્ષણ એક શોક સંગે પણ લહ્યો; આલિંગી હિયડા ભીતરે, પુત્રી અંશે રખે દુઃખ ઘરે. ૨૮ સુખ દુઃખ સવિલહિયે કૃતકર્મ, ભોગવીએ નડિતજીએ ઘર્મ; જો જમાઈ છે જીવતો, આવી મળશે તો ગુણવતો. ૨૯ હવે જમાઈ ઘનક્ષય નામ, જેહવું નામ તેહવું પરિણામ; ભૂષણ હાર પ્રમુખ ઘન સર્વ, હાર્યું વ્યસન બળે ગતગર્વ. ૩૦ શ્યામવદને તે કેતે કાળ, ફરી આવ્યો સુતરા ઘર ચાલ; હરખી સુકુલિણી ભામિની, ઘન ઘન મુજ દહાડો જામિની. ૩૧ ચિંતે કંત નાખી જે કૂપ, તે એ દીઠી નયણે અનૂપ; કેણી પરે એ આવી જીવતી, માહરી વાત કહી હશે છતી. ૩૨ શંકાણો મનમાં જેટલે, ઘરમાંહે આણ્યો તેટલે; શંક ન કરશો કાંઈ લગાર, એ સવિ કર્મ તણા ઉપચાર. ૩૩ શુભ અશુભ જે આપણે આચર્યા, જે જે પ્રત્યયનાં તે ઠર્યા; તે ભણી કાંઈ નહીં વિષાદ, આણે જો મનમાં આહ્વાદ. ૩૪ એમ નિસુણી સુખ વિકસે તેહ, સ્ત્રી પણ દેખાડે સ્નેહ; મર્મમોસ તણી વારતા, ન કહે ઉત્તમ દોષના છતા. ૩૫ એક દિન તંતે અવસર લહી, સૂતી નારી જાણી સહી; ગ્રહી સર્વ ભૂષણ ઘન તાસ, સ્ત્રી મારી ઘારી વિશ્વાસ. ૩૬ ૧. ભાગ્ય ૨. ગુપ્ત વાત કહેવારૂપ મૃષા
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૧૬
૨ ૨૭
કહે સારિકા રાજન અવઘાર, કરણી પુરુષ તણી સંસાર; પ્રત્યક્ષ દીઠાં ને સાંભળ્યાં, જેમ વિષ મીઠાઈમાં મળ્યાં. ૩૭ જો ઉપકાર કરે સો ગમે, તોપણ પુરુષ પ્રતીત નવિ ગમે; તે માટે હું પુરુષનો સંગ, મન નવિ વાંછું તો શ્યો રંગ. ૩૮ તે માટે નિશ્ચય જાણજો, ખલ નર સંગતિ ચિત્ત નાણજો; જ્ઞાનવિમળ ગુરુની એ વાણ, જે ઘરશે તસ કોડી કલ્યાણ. ૩૯
|| દોહા | એહ કથા સૂડી કહી, હવે પ્રત્યુત્તર શુકરાજ; ભાખે વચન કળા થકી, સુણીએ શ્રીનરરાજ. ૧ પ્રાહિ સહુ સરિખા ન હોએ, સરિખા કહે તે અજાણ; સકળ શુભાશુભ લક્ષણે, કર્મ તણે પરિમાણ. ૨ રાશિ અનંતી પાપની, ઉદય થકી સ્ત્રીવેદ; લેહવો તે પણ કર્મથી, શ્યો કરવો તસ ખેદ. ૩ પણ જે દુશમનથી ડર્યા, તે સજ્જનથી ગણે ભીતિ; દૂધે દાજ્યો દહીં પ્રત્યે, કુંકી પીએ એ રીતિ. ૪ પણ અંતર છે અતિ ઘણા, વસ્તુ વસ્તુમાં જાણ; એક ઠામથી નીપના, ઘૂમ દીપ તલ ઠાણ. ૫ સારિકા કહે તે દાખીએ, દોષાલી કોઈ નાર; તો સરિખે સરિખું મળે, જેમ ન હોયે ઉત્તર ચાર. ૬ એમ નિસુણી ભાખે કથા, શુક પિક મધુરી વાણ;
રાજા રાણી સાંભળે, શ્રોતા વેઘક જાણ. ૭ આ દોહામાં જે ઉક્ત શ્લોક છે તે લખીએ છીએयतः-ये वंचिता धूर्तजनेन लोका,-स्ते साधुसंगेपि न विश्वसंति;
उष्णेन दग्धाः किल पायसेन, पिबंति फुत्कृत्य दधीनि तक्रं. १
ભાવાર્થ-જે લોકો ઘૂર્ત જનોથી છેતરાયા છે તે લોકો સાઘુ પુરુષનો પણ વિશ્વાસ કરતા નથી. ઊને દૂધે દાઝેલા મનુષ્ય દહીં તથા છાશને પણ ફૂંકીને પીએ છે.
वाजीवारणलोहानां, काष्ठपाषाणवाससां; नारीपुरुषतोयाना,-मंतरं महदंतरं. १
૧. ન આણજો
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ शस्त्रं शास्त्रं कृषिर्विद्या, वाणी वीणा नरश्च नारी च; पुरुषविशेषं प्राप्ता, भवंति योग्या अयोग्या वा. २
ભાવાર્થ-(૧) ઘોડા ઘોડામાં, હાથી હાથીમાં, લોઢા લોઢામાં, કાષ્ઠ કાષ્ઠમાં, પાષાણ પાષાણમાં, વસ્ત્ર વસ્ત્રમાં, સ્ત્રી સ્ત્રીમાં, માણસ માણસમાં, પાણી પાણીમાં, મોટું અંતર હોય છે. (૨) શાસ્ત્ર, શાસ્ત્ર, કર્ષણ, વિદ્યા, વાણી, વીણા, પુરુષ અને સ્ત્રી તે ડાહ્યા પુરુષને પ્રાપ્ત થયે છતે યોગ્ય તે અયોગ્ય અને અયોગ્ય તે યોગ્ય થાય છે.
| ઢાળ સત્તરમી II (વરઘોડાની દેશીમાં–જિનવર વરઘોડે ચઢીયા જેણીવાર–એ દેશી) કંચનપુર નગરી, નિવસે સાગરદત્ત, તસ અંગજ શ્રી દત્ત, નામે પુણ્યપવિત્ત, શ્રીપુરનો વાસી, સોમદત્ત શેઠની જાણી, દુહિતા જયશ્રી છે, પરણી શ્રીદત્તે આણી. ૧ પરણીને મૂકી, પિતર ગૃહે તે નારી, ‘ક્રિયાણક ભરી પ્રવહણ, ચઢીયો તે સમુદ્ર મઝારી, હવે પાછળ વનિતા, યૌવન પામી ચંગ, દેખાડે નવ નવ, કામી જનને રંગ. ૨ यतः-यौवनमुदग्रसमये, करोति लावण्यगतिं कुरूपेपि;
दर्शयति पाककाले, लिंबफलं चापि माधुर्य. १ ભાવાર્થ-યુવાવસ્થાના અગ્ર સમયને વિષે ફરૂપ હોય તે પણ, લાવય ગતિને પ્રાપ્ત થાય છે, જેમ લીંબડાની લીંબોળી પણ તેના પક્વ સમયને વિષે માઘુર્યપણાને પ્રાપ્ત થાય છે.
એક દિન સૌદ્યોપરિ, નિરખે તે રાજપંથ, કોઈ પુરુષ યુવાનને, દેખી વિષય ઉમંથ, રૂપાળા પુરુષને, દેખી વ્યાકુળ થાય, પ્રાયે અસતીનાં, લક્ષણ એમ જણાય. ૩ यतः-सुरूपं पुरुषं दृष्ट्वा, भ्रातरं पितरं सुतं
स्रवते योनयः स्त्रीणां, मामपात्रमिवांभसा १ अग्निकुंडसमा नारी, घृतकुंभसमो नरः
संपर्काद् द्रवते नित्यं, किं पुनः स्ववशाः स्त्रियः २ ૧. પુત્રી ૨. કરિયાણું ૩. મહેલ ઉપરથી
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૧૭
૨૨૯
| ભાવાર્થ-(૧) સ્વરૂપવાન એવા ભાઈ, બાપ કે પુત્રને જોઈને સ્ત્રીને કામ ઉત્પન્ન થાય છે અને માટીના કાચા પાત્રમાંથી જલની જેમ સ્ત્રીઓની યોનિ ભીંજાયા કરે છે. (૨) અગ્નિનાં કુંડ સમાન નારી છે અને વૃતના કુંભ સમાન પુરુષ છે, માટે તે બેહુ એકઠાં થવાથી જેમ વૃત પીગળ્યા વિના રહેતું નથી, તેમ સ્ત્રી અને પુરુષ એકાંતમાં રહેવાથી પુરુષનું મન પીગળ્યા વિના રહેતું નથી, તો પોતાને વશ સ્ત્રી હોય તો તેમાં કહેવું જ શું?
સખી માલતી નામે, મોકલી તે નર પાસે, સંકેત કહાવ્યો, એકાંતે તસ આસે, માલાકારિણી ગેહે, હુઓ તસ સંયોગ, એમ પ્રતિદિન મળતાં, વાધ્યો વિષયનો ભોગ. ૪ અનુક્રમે પરતટથી, ઘરે આવ્યો શ્રીદત્ત, સ્ત્રી તેડણ આવ્યો, શ્વસુર ગૃહે લેઈ વિત્ત, જયશ્રી હવે પતિને, દેખી મનમાં ચિંતે, કેમ કરું કેમ જાઉં, કહે સખીને વૃત્તાંત. ૫ यतः-चिंता चिता समा नास्ति, चिंता चैव गरीयसी;
सजीवं दहते चिंता, निर्जीवं दहते चिता. १ अतिप्रलापो निरंकुशत्वं भर्तुः, प्रवासः स्वरुचिस्तीर्थयात्रा; ईर्ष्यालुता स्वैरिणिसंगता च, स्वभावतः शीलविलुप्तका इमे. २ चिंता भुजंगी परिदृश्यमानं, संमूर्छितं चित्तमिदं मदीयम्; शश्वत्कृतं पश्यति जातकस्य, नो जीवते वाक्स्मरणामृतेन. ३
ભાવાર્થ-(૧) ચિંતા જે છે તે ચિતા સમાન નથી પરંતુ ચિંતા ચિતાથી વઘારે પરાક્રમવાળી છે, કારણ કે ચિતા છે તે જીવરહિત મનુષ્યને બાળે છે અને ચિંતા છે તે જીવસહિત મનુષ્યને બાળે છે. (૨) અત્યંત બોલવું, નિરંકુશપણું, પોતાના સ્વામીનું પ્રવાસે જવું, પોતાની ઇચ્છા પ્રમાણે જ્યાં ત્યાં જવું, ઝાઝી ઈર્ષ્યા, ઐરિણી સ્ત્રીનો સંગ, એટલાં વાનાં સ્વભાવથી જ શીલભંગ કરનારાં છે. (૩) ચિંતારૂપી સાપણ જેમાં દેખાય છે એવું મારું ચિત્ત મૂર્ણિત થઈ ગયું છે અર્થાત્ ચિંતાથી મારું ચિત્ત મૂર્ણિત થયું છે, એવી હાલતમાં જો વચનરૂપ અમૃતથી હું જીવિત કરવામાં આવ્યો ન હોત તો અવશ્ય હું મરણ પામત, અર્થાત્ અમૃત સમાન વચનથી હું જીવતો રહ્યો છું.
૧. માળણના ઘરે
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
આગતને સ્વાગત, પૂછી બહુ પરે તાસ, જામાતા જમાડી, શયન કરાવ્યું પાસ, પતિ સ્નેહલ વચને, જેમ જેમ બહુ આશ્વાસી, તેમ તેમ તસ બહુ દુઃખ, વેદે મન જેમ દાસી. ૬ ત:સ્નેહેં મનોમવાં નનયંતિ માવા, नाभीभुजस्तनविभूषणदर्शितानि. वस्त्राणि संयमनकेशविमोक्षणानि,
भूक्षेपकंपितकटाक्षनिरीक्षणानि. १ ભાવાર્થ-નાભિ, હાથ, સ્તન, ઘરેણાં, તેનું દેખાડવું, તથા વસ્ત્રની નીતિને બાંઘવી તથા વારંવાર છોડવી અને કેશને છૂટા મૂકવા, ભ્રકુટિએ કંપિત એવા કટાક્ષે કરી જાણવું એ સર્વ ભાવો કામદેવ કૃત સ્નેહને ઉત્પન્ન કરે છે.
એમ કરતાં નિદ્રિત, પતિ જાણીને ઉઠી, સખીને ઘરે જાવા, જોઈ જે હવે લૂંઠી, તવ વાટે ચોરે, જાતી તેહવી દીઠી, મદનાતુર ચંચળ, સહજ કુશીલ ઉક્કીઠી. ૭ તેણે સ્થાનક તેણે દિન, ચહુટે સંગમ સ્ત, કોઈ નર ને નારી, સંગે પ્રથમ વિરતંત, તેહવા માંડે તે પણ, કર્મસંયોગે આવી, રાજપુરુષને યોગે, કર્મસંયોગે ભાવી. ૮ કોટવાળે હણીઓ, રાજપુરુષ ચોર ભ્રાંતે, હવે કામાતુર સા, દેખે વિતથ થઈ વાતે તે મૃતક આલિંગ, સુગંઘ દ્રવ્ય પૂજે, મુખ ચુંબન વારં,– વાર કરે નવિ બૂઝે. ૯ ચોરે તે સઘળો, દીઠો કામ વિલાસ, એ એ સ્મરપરવશ, મોહ તણો એ પાસ, તવ યક્ષે ચિંત્યું, શબ શરીરમાં પેશી, વિલસું એ સ્ત્રીને, પૂર્ણ કરીને હોંશી. ૧૦ યક્ષે તસ નાસા, દંત સંઘાતે ત્રોડી, જઈ વૃક્ષ બેઠો, મૃતક દેહ ગયો ઊડી,
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૧૭
૨૩૧
રુધિરે તે ખરડી, સખી ગેહે તે જાય, સખી આગળ સઘળી, વાત કરે સા બનાય. ૧૧ यतः-अन्यथा चिंतितं कार्यं, देवेन कृत्यमन्यथा;
वर्षति जलदा शैले, जलमन्यत्र गच्छति. १ ભાવાર્થ-આપણે વિચારેલું કાર્ય દેવ અર્થાત્ પ્રારબ્ધ અન્યથા કરે છે, જેમકે વરસાદ તો પર્વત પર પડે છે પણ પાણી અન્યત્ર જતું રહે છે; અર્થાત્ પર્વતને કંઈ કામ આવતું નથી.
તવ સખી એમ ભાખે, જબ લગે સૂર ન ઊગે, તબ લગે પતિ પાસે, જા તું થઈ નિશુગ, ગુરુતર શબ્દ શું, તેહને તેડણ કાજ, તસ પૂઠે તસ્કર આવે, જિહાં ન ઉગે દિનરાજ. ૧૨ એમ સખીનાં વયણથી, પતિ પાસે જવ જાય, તવ રોવા લાગી, કુટુંબ મળ્યું સવિ આય, રે નિર્લજ નિષ્ફર, અરે કુકર્મના કારી, નિરપરાઘ પુત્રીને, કિમ નાસિકા અપહારી. ૧૩ નિસુણી જામાતા, ચિંતે એ શું અંગ,
અણચિંતિત આવી, લાગું પાપ પ્રસંગ, यतः-न विश्वसेन्नृपे शूद्रे, कृष्णे चैव न ब्राह्मणे;
न विश्वसेत् कृष्णसर्प, काये नैव च विश्वसेत्. १ मद्यपाः किं न जल्पंति, किं न भक्ष्यन्ति वायसाः कवयः किं न बुध्यंति, किं न कुर्वंति पांसुलाः २ ભાવાર્થ-(૧) રાજામાં, શૂદ્રમાં, કળા બ્રાહ્મણમાં, કાળા સર્પમાં અને શરીરમાં વિશ્વાસ કરવો નહીં. (૨) મદ્યપાની શું નથી બંકતા? કાગડા શું ભક્ષણ નથી કરતા? કવિઓ શું નથી જાણતા? પાંસુલા સ્ત્રી શું નથી કરતી? અર્થાત્ એ સર્વ કરે છે.
એમ સહુ મળીને, કીધો જમાય અન્યાય,
અનુક્રમે નૃપ આગળ, કહ્યો પ્રભાતે ઘાય. ૧૪ यतः-दुर्बलानामनाथानां बालवृद्धतपस्विनां ।
अन्यायपरिभूतानां सर्वेषां पार्थिवो गतिः ॥१॥
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
अश्वप्लुतं वारिदगर्जितं च, स्त्रीणां चरित्रं पुरुषस्य भाग्यम् । अवर्षणं चापि हि वर्षणं च देवो न जानाति कुतो मनुष्यः ॥ २॥
૨૩૨
ભાવાર્થ: (૧) દુર્બળ, અનાથ, બાળ, વૃદ્ધ, તપસ્વી તથા અન્યાયથી પરાભવ પામેલા જનો, એ સર્વને રાજા છે તે જ ગતિ છે, અર્થાત્ ૨ાજાનો જ આશરો છે. (૨) અશ્વનો દોડતી વખતે થતો શબ્દ, મેઘનો ગર્જારવ, સ્ત્રીઓનું ચરિત્ર, અને પુરુષનું ભાગ્ય તથા વરસાદનું વરસવું, અથવા નહીં વરસવું, તેને દેવ પણ જાણી શકતા નથી તો મનુષ્ય તો ક્યાંથી જ જાણી શકે?
સવિ વાત જણાવી, સાચી પણ મન નાવી, કારણ પણ તેહવાં, જેહવું હોયે ભાવી, રાજપુરુષે જાણ્યું, એહવો નિશ્ચય કીઘ, જામાતા દુષ્ટ, સતીને કલંક એ દીધ. ૧૫ વધ આદેશ દીધો, કીધો કો ન વિલંબ, એહવે તે ચોર તિહાં, આવ્યો પૂઠે લંબ, કહે રાજન નિસુણો, એહનો સવિ સંબંધ, સુણી ધર્મી જન કહે, એહ પુરુષ નહીં વધ્યું. ૧૬ રાજાને મહોટું, પુણ્ય પ્રજા જે રાખે, અધિકારી તેહિજ, પુણ્યકરણી જે દાખે, એમ નિસુણી રાજા, જામાતાને મેહેલી, શણગારી શહેરમાં, કરતો બહુવિધ કેલી. ૧૭ રાસભે આરોપી, તે કુલટાને ભમાડી, શિર મૂંડી શહેરમાં, આગળ કાહલી વજાડી, પુર પશ્ચિમ દ્વારે, કાઢી ગાઢી વિગોઈ, જે એહવાં લક્ષણ, કરશે તે એમ હોઈ. ૧૮ यतः- आवर्त्तः संशयानामविनयभवनं, पत्तनं साहसानां दोषाणां सन्निधानं कपटशतमयं क्षेत्रमप्रत्ययानां । स्वर्गद्वारस्य विघ्नं नरकपुरमुखं, सर्वमायाकरंड स्त्रीयन्त्रं केन सृष्टं विषममृतमयं प्राणिनामेकपाशः ॥ ભાવાર્થ:-સંશયને રહેવાનું સ્થાન, સાહસકામનું નગર, દોષનો ભંડાર, અવિશ્વાસોનું ક્ષેત્ર, સ્વર્ગદ્વારને વિઘ્નરૂપ, નરકપુરનું મુખ,
ર
3
૧. ગધેડા ઉપર બેસાડી ૨. ઢોલ ૩. નિંદા કરીને
"
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ / ઢાળ ૧૮
૨૩૩
સર્વ માયાના કંડિયારૂપ, દેખવામાં અમૃત સરખું પરંતુ વિષમય અને પ્રાણીઓને ફસાવવાના પાશળા જેવું સ્ત્રીરૂપ યંત્ર કોણે સર્જ્યું છે? હવે તેણે શેઠે, પરણી અપર કુલીણી, સુખ ભોગમાં વિલસી, કરી આગળ શુભ કરણી, ભાખે એમ શૂડો, રૂડો વચન વિલાસ, તેહ ભણી સુણો રાજા, એ સવિ કર્મવિલાસ. ૧૯ નારી પણ એહવી, દીસે છે જગમાંય, પક્ષપાત ન કરવો, સમભાવે ગુણ થાય, એમ કીર કથાનક, નિસુણી કહે વેતાલ, કહો રાજન કેહને, પાપ અધિક ને આલ. ૨૦ કહે રાજા બિહુમાં, પાપિણી નારી કહીએ, લોક ભાષાએ એહવું, શાસ્ત્રમાંહે પુણ્ય લહીએ, यतः - गुरुरग्निर्द्विजातीनां, वर्णानां ब्राह्मणो गुरुः । पतिरेव गुरुः स्त्रीणां, सर्वस्याभ्यागतो गुरुः ॥ ભાવાર્થ:-બ્રાહ્મણ જાતિનો ગુરુ અગ્નિ છે, ત્રિવર્ણોના ગુરુ બ્રાહ્મણ છે, અને સ્ત્રીના ગુરુ પતિ જ છે, અને સર્વનો ગુરુ અભ્યાગત (પરોણો) છે.
निंद्या योषिन्न मत्त्र्त्यो हि यतो योषित्तदन्यया । धर्माधर्मविचारेषु, तन्नियुक्ता भवंति यत् ॥ વૈતાલ સુણી એમ, આપણે થાનકે જાય, એમ બીજી કથાનો, શબ વાણીથી થાય, અચિરજ તવ પામી, વાત તણો રસ વાધે, પણ જ્ઞાનવિમળ ગુણે, શાંતિસુધારસ સાથે. ૨૧ ॥ ઇતિ કથા । || દોહા |
ગુરુ ગણપતિના પય નમી, કહું ત્રીજું આખ્યાન; સાહસથી સવિ સંપજે, જગમાં સત્ત્વ પ્રધાન. ૧ વર્હુમાન નામે નગર છે, તિહાં શૂદ્રદેવ છે ભૂપ; એક દિન આસ્થાન મંડપે, બેઠો ચતુરશું ચૂપ. ૨
૧.કુલીન સ્ત્રી ૨. સભામંડપમાં, દરબારમાં |શ્રી ૧૬
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
વાર;
પૂછે દૌવારિક પ્રત્યે, રાજા તેણે અન્ય અશૂન્યપણે તથા, કોઈ સેવે દરબાર. ૩ કહે પ્રતિહાર સુણો સાહેબા, આસિઝે નર નાર; નિરાલંબ દુ:ખિયા જના, તે સીઝે દરબાર. ૪ યતઃ–સ્વવનમવિત્ઝા, निरालंबा निराश्रयाः
द्वारे तिष्ठति देवेश, सेवका वृषणा इव १ एह्यागच्छ त्वमुत्तिष्ठ, वद मौनं समाचर एवमाशाग्रहग्रस्तैः सेव्यंते धनिनोऽर्थिभिः २
ભાવાર્થ:-૧. સ્વેદજલયુક્ત મળથી આર્દ્ર, નિરાલંબ, નિરાશ્રિત એવા સેવકો વૃષણની પેઠે દ્વારને વિષે રહે છે. ૨. આવ, જા, ઊભો થા, બોલ, મૌન રાખ, એમ ઘનવાનનાં વચન માની આશારૂપ ગ્રહથી ગ્રહાયેલ એવા પૈસાના લોભી જનો ઘનવાનને સેવે છે. ૨
એણે સમે દક્ષિણ પંથથી, વી૨વ૨ નૃપનો પુત્ર; આવ્યો સેવા કારણે, જાણી નૃપતિ પવિત્ર. ૫ ભેટ થઈ નૃપ સારિસી, રાજા યે બહુ માન; પૂછે કેમ આવ્યા અછો, કહો પ્રયોજન નામ. ૬ વીવર મુજ નામ છે, આવ્યો સેવા કાજ; ગુણી જનની જે સેવના, તે સુરતરુ સમ આજ. ૭ II ઢાળ અઢારમી
(તે મુનિ બાળક વંદીએ રે લાલ–એ દેશી)
3
કહે ભૂપતિ હવે તે પ્રત્યે રે લાલ, શું દિયું તુજને વિત્ત; સુણ વાણી રે. તે કહે સહસ સોવન તણા રે લાલ, ગદીયાણા દિયો નિત્ય; સુણ વાણી રે. સાહસથી સવિ સંપજે રે લાલ. ૧
એમ નિસુણી ભૂપતિ કહે રે લાલ, શ્યો તાહરે પરિવાર; સુ હય ગય રથ પાલાદિકા રે લાલ, કિશ્યા કુટુંબ આચાર. સુસા૦ ૨ તે કહે હું સુત ને સુતા ૨ે લાલ, ભામિનીશું છે ચાર; સુ ન મળે કોઈ પાંચમો રે લાલ, સુણી હસ્યાં.સર્વ નર નાર. સુસા॰ ૩
૧. દ્વારપાળ ૨. આપું ૩. એક પ્રકારનો સિક્કો ૪. સ્ત્રી સાથે
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૫
ખંડ ૩ | ઢાળ ૧૮ ભૂપતિ ચિંતે ચિત્તમાં રે લાલ, એહને અલ્પ પરિવાર; સુત્ર ઘન તો માગે છે ઘણું રે લાલ, જણાશે ફળ દ્વાર; સુ
શ્યો હવે એહ વિચાર. સુલ્સા. ૪ ભંડારીને દાખીયો રે લાલ, દીઓ નિત્યે એ વિત્ત; સુત્ર એ વરવીર રાજપુત્રને રે લાલ, ભંડારી કહે તહત્ત. સુલ્સા પ તે પણ ભોજન વસનશું રે લાલ, ગંઘ માલ્ય પ્રમુખ જે સર્વ, સુઇ યોગવાઈ કરે ગેહમાં રે લાલ, અવશેષ જે રહે દ્રવ્ય. સુત્સાહ ૬ તે બ્રાહ્મણ ભટ ચારણા રે લાલ, દીન દુઃખી દુર્બલ અનાથ; સુત્ર તે સવિહુ સાન્નિધ્ય કરે રે લાલ, આપે અવારિત આથ. સુસા. ૭ પછી ભોજન આપે કરે રે લાલ, એમ વાઘે યશવાદ; સુત્ર દાતારી દેઉલ ચઢે રે લાલ, મત ઘરો કોઈ વિષવાદ. સુસા. ૮ રાતે નૃપની ચાકરી રે લાલ, પહોરાયતની જેહ, સુ. ખગ ઘરી નિજ હાથમાં રે લાલ, સેવ કરે ઘરી નેહ. સુત્ર
વીરવર એમ ગુણગેહ. સુસા. ૯ એક દિન મધ્ય રમણી સમે રે લાલ, બોલાવે તિહાં રાય; સુત્ર કોણ જાગે છે પહોરિયો રે લાલ, વરવીર કહે હું જગાય. સુસા.૧૦ यतः-आकारयति न स्वस्थो, विनिद्रो न प्रबुध्यते;
वक्ति न स्वेच्छया किंचि,-त्सेवकः किल जीवति. १
અર્થ-સ્વામી બોલાવે તોપણ સ્વસ્થ નથી રહેતો, જાગતો હોય તોપણ વિશેષપણે જાગે છે, અને સ્વેચ્છાપૂર્વક કંઈ પણ બોલતો નથી, તે સેવક ખરેખર જીવે છે અર્થાત્ તે જ ખરો સેવક છે. એમ બહુ દિનને આંતરે રે લાલ, પ્રચ્છાયે જાગરુક તેહ, સુ. સાવઘાન સઘળે રહે રે લાલ, ચાકરી ચૂકે ન જેહ. સુસા.૧૧ यतः-कष्टं भो सेवकानां तु, परार्थं चानुवर्तिनः
स्वयंविक्रितदेहस्य, सेवकस्य कुतः सुखं १ मौनान्मूकः प्रवचनपटुर्वातुलो जल्पको वा क्षात्या भीरुयदि न सहते प्रायशो नाभिजातः धृष्टः पार्थे वसति च यदा दूरतो वा प्रमादी
सेवाधर्मः परमगहनो योगिनामप्यगम्यः २ ૧. વરવીર અને તીરવર, બન્ને એક કે
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
ભાવાર્થ:-(૧) અહો! સેવકને મોટું કષ્ટ છે કારણ કે પ૨ને માટે જીવનાર, પોતાની મેળે દેહનો વિક્રય કરનાર, એવા સેવકને સુખ ક્યાંથી હોય? (૨) જો સેવક ન બોલે તો તેને મૂંગો છે એમ કહે અને જો વઘારે બોલે તો તેને વાયડો અથવા બહુ બકવાદી છે એમ કહે, ક્ષમા રાખે તો તે બીકણ છે એમ કહે, જો શાંતિ ન રાખે તો કહે કે સારા કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલો નથી, પડખામાં પ્રતિદિન રહે તો તેને નીચ કહે અને જો નિરંતર દૂર રહે તો તેને પ્રમાદી કહે, એ રીતે ચાકરીનો ઘર્મ ઘણો જ વિકટ છે તથા તે ઘર્મ યોગીશ્વરોને પણ જાણવો મુશ્કેલ છે.
૨૩૬
जो डग डग सोनैयो दीये, तोहि न करे सेवा कर्म, नरने नारी एम भणे, शुं जीवितनुं शर्म. ३ ઇત્યાદિક બહુ વક્તવ્યતા છે. અર્થ-જો પગલે પગલે સોનૈયા આપે તોપણ સેવાનું કામ ન કરે, તો જીવવાનું શું સુખ? એમ સ્ત્રી પુરુષને કહે છે; અર્થાત્ તે નમકહરામ કહેવાય.
હવે એક દિન રાજા ભણે રે લાલ, જાગે છે ૨ે વી૨; સુ હા સ્વામી શું આશિ દીઓ રે લાલ, કહે નૃપ સુણ રે વીર. સુબ્સા૦૧૨ મઘ્ય રયણીએ મસાણમાં રે લાલ, રુદન કરંતી નાર; સુ॰ કાને શબ્દ સુણી તિહાં રે લાલ, જઈ ખબર કરી શીઘ્ર ચાર; સુ॰ એ સંશય મુજ વાર. સુબ્સા॰૧૩
यतः - जानीयात् प्रेषणे भृत्यान्, बांधवान् व्यसनागमे मित्रमापत्तिकाले च भार्या च विभवक्षये १
ભાવાર્થ: કોઈ સ્થાને કાર્ય માટે મોકલ્યો હોય તે કાર્યની સિદ્ધિથી ચાક૨ની પરીક્ષા થાય છે, અને દુઃખના પ્રસંગે સંબંઘીઓની પરીક્ષા થાય છે, આપત્તિકાલમાં મિત્રની પરીક્ષા થાય છે, અને વૈભવક્ષયમાં ભાર્યાની પરીક્ષા થાય છે.
આદેશ લઈ રાજાનનો રે લાલ, શબ્દ તણે અનુસાર; સુ ગયો તિહાં દીઠી રોવતી રે લાલ, નારી રંભા અનુકાર. સુસા૦૧૪
રાજા પણ તસ પૂઠે ગયો રે લાલ, ઓઢી અંઘારો પટ્ટ; સુ૦
મનુ તસ કરણી દેખવા રે લાલ, ઉપકૃતિ ગુણ ગહગટ્ટ. સુસા॰૧૫
૨
૧: આદેશ ૨. માનો
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ / ઢાળ ૧૮
૨૩૭ પૂછ્યું કોણ તું કેમ રોયે રે લાલ, શું દુઃખ છે તુજ આજ; સુઇ કહે હું નૃપલક્ષ્મી અછું રે લાલ, રુદન કરું છું એણે કાજ. સુબ્સા ૧૬ આજ થકી ત્રીજે દિને રે લાલ, મરશે પુરપતિ એહ, સુઇ તેણે દુઃખથી દુઃખિણી અછું રે લાલ, રોઉં હું નિઃસંદેહ. સુસા૧૭ વીર કહે કો ઉપાય છે રે લાલ, ન મરે નયરનો ભૂપ; સુત્ર જો નયર દેવીને બલિ દીએ રે લાલ, નૃપ સમ નર અતિ રૂપ. સુસા.૧૮ રાજપુરુષ નિજ પુત્રનું રે લાલ, શિર છેદી નિજ બાપ; સુત્ર તો નૃપ શત વરિયાં લગે રે લાલ, ચિરંજીવે જાયે સંતાપ. સુલ્સા૧૯ વરવીર એમ વયણાં સુણી રે લાલ, આવો આપણે ઠામ; સુ નૃપ પણ પૂઠેથી આવી રે લાલ, હવે જોજો વીરનાં કામ. સુસા.૨૦ ઉઠાડી સુત ભામિની રે લાલ, કહ્યું સઘળું વૃત્તાંત; સુત્ર હું તો નૃપતિને કારણે રે લાલ, છંડીશ તનુ એ મહંત. સુલ્સા.૨૧ તે ભણી તું પીયર જઈ રે લાલ, એ છે મારી શીખ; સુઇ પતિવચને જે ચાલવું રે લાલ, તે પતિવ્રતાની શીખ. સુસા૨૨ यतः-ते पुत्रा ये पितुर्भक्ताः, स पिता यस्तु पोषकः
तन्मित्रं यत्र विश्वासः सा भार्या पतिवाक्यगा १ ભાવાર્થ-જે પોતાના પિતાના ભક્ત હોય તે પુત્ર જાણવા અને પુત્રાદિકનું પોષણ કરે તે પિતા જાણવો, જેમાં વિશ્વાસ આવે તે મિત્ર જાણવો, પતિની વાણીમાં રહે તે સ્ત્રી જાણવી. ___आर्ते आर्ता दुःखे द्विष्टा, प्रोषिते मलिना कृषा;
मृते म्रीयेत या नारी, सा स्त्री ज्ञेया पतिव्रता. २ ભાવાર્થ-પોતાનો સ્વામી આર્ત હોય તો તે આર્ત થાય, અને પોતાનો સ્વામી દુઃખી હોય તો તે દુઃખી થાય, પોતાનો સ્વામી પરદેશ ગયે તે પ્લાન (દુઃખી) રહે, પોતાનો સ્વામી મરણ પામે તો પોતે મરણ પામે, તે સ્ત્રી પતિવ્રતા જાણવી.
मितं ददाति हि पिता, मितं भ्राता मितं सुतः
अमितस्य हि दातारं, भरतारं को न पूजयेत् ३ ભાવાર્થ-પિતા છે તે પણ પ્રમિત દેનારો છે, ભાઈ અમિત દેનાર છે, પુત્ર પણ પ્રમિત દેનાર છે, અમિત દાનોના દેનારા પોતાના સ્વામીને કોણ ન પૂછે? અર્થાત્ સર્વ પૂજે.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
न दानैः शुद्धयते नारी, नोपवासशतैरपि
अव्रतापि भवेच्छुद्धा, भर्तृसद्गतमानसा ४ । ભાવાર્થ-અનેક દાનોએ કરીને નારી શુદ્ધ થતી નથી, સહસ ઉપવાસોથી પણ શુદ્ધ થતી નથી, પરંતુ વ્રત ન કરનારી એવી પણ નારી પોતાના સ્વામીના કહેવા પ્રમાણે ચાલવાથી શુદ્ધ થાય છે.
त्यजेत् पुत्रं च बंधुं च, पितरौ शोभनौ तथा; भर्तारमापदि गतं न त्यजेत्सा महासती. ५ अन्यं नरं न पश्यति, स्वभावगोचरैरपि; आकोपिता नो कुप्येत नोच्यते सा महासती. ६ अंधत्वं कुब्जवत्वं च, कुष्टांगव्याधिपीडितं; आपद्गतं निजं नाथं, न त्यजेत् सा महासती. ७ एष धर्मो मयाख्यातो, नारीणां परमा गतिः; सान्यथा क्रियते येन सा याति नरकं ध्रुवं. ८
ભાવાર્થ૫) પુત્રનો ત્યાગ કરે, પોતાનાં શુભેચ્છક માતાપિતાનો ત્યાગ કરે, પરંતુ આપત્તિમાં આવેલા પોતાના સ્વામીનો જે ત્યાગ ન કરે, તે મહા સતી સ્ત્રી જાણવી. (૬) સ્વભાવથી જ દૃષ્ટિગોચર થયેલા પરપુરુષને જુએ નહીં, કોપાયમાન કર્યું છતે કોપ કરે નહીં, તેમ ઊંચે સ્વરે સ્વામીની સામે બોલે નહીં તે મહા સતી જાણવી. (૭) આંઘળો, કુબડો, કોઢીઓ, વ્યાઘિયુક્ત હોય તથાપિ આપત્તિ પ્રાપ્ત થયેલા એવા સ્વામીનો ત્યાગ ન કરે તે મહા સતી સ્ત્રી જાણવી. (૮) આ ઘર્મ મેં કહ્યો તે નારીની પરમ ગતિરૂપ છે. જે તે પ્રમાણે ન પાળે, તે સ્ત્રી અવશ્ય નરકમાં જાય.
अतोहमपि त्वदीयगतिं गच्छामि. इति श्रुत्वा पुत्रेणोक्तं. ભાવાર્થ-હું પણ તારી ગતિને પામું છું એ પ્રકારે પુત્રનું કથન સાંભળીને, જો મુજ વઘથી રાયને રે લાલ, ચિરંજીવિત જો થાય; સુઇ તો મુજ કુળ શોભા ચઢે રે લાલ, જગમાં સુજશ ગવાય. સુસા૨૩ દુહિતા પણ એમ ભાખતી રે લાલ, જિવાડો નરરાય; સુત્ર મુજ વઘથી સહુને હજો રે લાલ, એમ કુશળ ચિર આય સુન્ના ૨૪
૧. આયુષ્ય
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૧૮
૨૩૯
૧દયિતા દુહિતા સુત પિતા રે લાલ, સહુ તણાં એમ મન્ન; સુઇ દેખી રાજા ચિંતવે રે લોલ, એહનાં જીવિત ઘન્ય. સુન્ના ૨૫ यतः-सा सा संपद्यते बुद्धिः, सा मतिः सा च भावना;
सहायास्तादृशा ज्ञेया, यादृशी भवितव्यता. १ ભાવાર્થ-જેવું બનવા કાલ હોય તેવી બુદ્ધિ પણ પ્રાપ્ત થાય છે, મતિ પણ તેવી જ પ્રાપ્ત થાય છે, અને તેવી જ ભાવના પ્રાપ્ત થાય છે તથા સહાય પણ તેવા જ પ્રાપ્ત થાય છે. એમ ચિંતિ દેવી આગળ રે લાલ, આવી કહે મુખ એમ; સુઇ જીવિત નૃપતિ શત વરસનું રે લાલ, હોજો નિશદિન એમ. સુન્ના ૨૬ એમ કહી ખગે છેદિયું રે લાલ, નિજ સુત કેરું શિશ; સુઇ બલિ દેવે દેવીકરે રે લાલ, મન ઘરી અઘિક જગીશ. સુલ્સા ૨૭ ભાઈ ખપાયો દેખીને રે લાલ, છુરી પેટે દિયે બહેન સુત્ર *માજાયો મળે કહાં થકી રે લાલ, જો વિઘિ આવે અયન. સુસા૨૮ | રોણો–સ્ત્રી સાથે સંપને, પુત્ર શરીરે હોય;
___ माडी जायो जो संपजे, जो कळीयुं बळ होय. १ માટે પણ એમ આચર્યું રે લાલ, દેખી ચિંતે વરવીર; સુઇ કુટુંબ ક્ષયે એમ નીપનું રે લાલ, તો હું પણ ઘરું ઘીર. સુસા૨૯ હવે કંચને શું કામ છે રે લાલ, એમ કહી કરે શિર છેદ; સુત્ર રાજા એમ દેખે તિહાં રે લાલ, મનમાં પામે ખેદ. સુસા૩૦ શિક માહરા એ રાજ્યને રે લાલ, પરપ્રાણ છવાય; સુત્ર ધિક્ માહરા જીવિતવ્યને રે લાલ, એ અસમંજસ થાય. સુસા૦૩૧ यतः-परप्राणैर्निजप्राणान्, सर्वे रक्षति जंतवः
निजप्राणैः परप्राणान्, रक्षति विरला जनाः ભાવાર્થ-પારકા પ્રાણોએ કરીને પોતાના પ્રાણની રક્ષા તો સર્વ જીવો કરે છે, પરંતુ પોતાના પ્રાણોએ કરી પરની રક્ષા તો કોઈક વિરલા પુરુષ કરે છે. એમ ચિંતિ ઝુરિકા ગ્રહી રે લાલ, લેવે ગળે નૃપ જામ; સુત્ર તેણે સર્વે સુપ્રસન્ન થઈ રે લાલ, કુળદેવી રાખે મામ. સુલ્સા ૩૨
૧. સ્ત્રી ૨. ભાઈ
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ o
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ અમૃતરસે ચારે છાંટીયા રે લાલ, સજ્જ થયા સુકમાલ; સુ વરવીર મનમાં ચિંતવે રે લાલ, ઘન જસ ઉપકૃતિ ઢાલ. સુસા. ૩૩ यतः-क्षमी दाता गुणग्राही, स्वामी पुण्येन लभ्यते
अनुरक्तः शुचिर्दक्षः, स्वामिन् भृत्योपि दुर्लभः १ ભાવાર્થ-ક્ષમાવાન, દાતા, ગુણગ્રાહી, એવો સ્વામી પુણ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. અને હે સ્વામી! માયાળુ, પવિત્ર તથા ડાહ્યો એવો ચાકર પણ દુર્લભ હોય છે. હવે પ્રભાતે વરવીરને રે લાલ, રાજ્ય અર્થ દેઈ પ્રેમ; સુઇ સન્માન્યો ઘણું સજ્જને રે લાલ, કશવટી ખમે હીરા જેમ. સુસા. ૩૪ કહે વેતાળ હવે રાયને રે લાલ, સત્તાધિક એહમાં કોણ; સુ. ભૂપ કહે નૃપ સાહસી રે લાલ, બીજા એહથી ગૌણ. સુસા. ૩૫ કહે વેતાળ કેણે કારણે રે લાલ, એહવી છે જગ રીતિ; સુત્ર સ્વામિકાજ સેવક દુઃખ સહેરેલાલ, ન સહે સ્વામિસેવક હેત. સુસા૨ ૩૬ यतः-स्वाम्यर्थे सेवकाः प्राणान्, त्यति तृणवत् युगे
परं स्वामी स्वभृत्यार्थं, प्राणान् त्यति दुर्लभः १ ભાવાર્થ-સ્વામીને માટે સેવકો તૃણની પેઠે પોતાના પ્રાણનો ત્યાગ કરે છે, પરંતુ સેવકને માટે પ્રાણ નો ત્યાગ કરનારો સ્વામી દુર્લભ છે. એમ સુણી નિજ ઠામે ગયો રે લાલ, એહ કથા વેતાળ. સુત્ર જ્ઞાનવિમલથી સત્ત્વનો રે લાલ, પ્રગટે ગુણ સુકુમાળ. સુલ્સા ૩૭
\ ઢાળ ||. (માહરા ને તાહરાં કરહલા, ચરતાં એકણ ઠાર, હમારા–એ દેશી) એમ ત્રણ દ્રષ્ટાંત સાંભળી, હઠ કરી જેહવે જાય, કુમરજી. શૈર્ય ઘરી નિજ ચિત્તમાં, કરે કરવાલ ઘરાય, કુમરજી. એમ ત્રણ વાર શબે કહ્યું, ચોથી વેળા જબ થાય, કુમરજી.
ચતુર તે નર ભૂલે નહીં. ૩૮ ઘણે કષ્ટ વડથી લઈ, શબ દ્રઢ કરી જવ જાય; કુછ તેહવે શબ વળી બોલીઓ, વચન કહે નિર્ણાય. કુષ્ય૦૩૯ અહો તું રાજાધિરાજ છે, ચતુર વિચક્ષણ જાણ; કુલ શું કાપાલિક વયણડે, લાગો થયો છે અયાણ. કુન્શ૦૪૦
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ / ઢાળ ૧૮
એ ઘ્રુત્ત નિર્દાક્ષિણ્ય છે, નિર્લજ્જ ને નિઃકૃપાળ; કુ એ લિંગી ફૂડ કપટના, માયાના મહાજાલ. કુ૨૦૪૧ મુજથી એ સાધન કરે, પણ દ્રોહી લહે દ્રોહ; કુ શબ વાણી એમ સાંભળી, ચિંતે ઘરી ૧અંદોહ. કુ૨૦૪૨ એહવામાં આવી તિહાં, મધ્યવયા એક નારી; કુ પૂછે કુમર તું કોણ અછે, કહે ગદ્ગદ સ્વર ધારી. કુ૨૦૪૩ આંસુયે ઘરણી સિંચતી, મુખ નીસાસા મૂક; કુ આ પુરથી દક્ષિણ દિશે, નંદી ગ્રામે વસું હુંક. કુ૨૦૪૪ મુજ પતિ દિદ્રપણા થકી, ચોરી કરે કિવા૨; કુ અવર ઉપાય લહે નહીં, દુર્ભર ભરવું તે ભાર. કુ૨૦૪૫ એક દિન આરક્ષક નરે, વટ બાંધી કર્યો ઘાત; કુ જન મુખથી એમ સાંભળી, આવી કરવા યાત્ર. કુ૨૦૪૬ સા કહે તુમે એણે શબે, શું કરશો શુભ કામ; કુ પેખી સ્મશાને કુંડમાં, કુમર કહે એ કામ; કુ કંચન નરને કામ. કુ૨૦૪૭
૨૪૧
વળી જે તું કહે તે કરું, વારંવાર કહે નારી; કુ ચંદને શબ આલેપીયો, કીધી શુભ જલધાર. કુ૨૦૪૮
એમ કરતાં શબે નારીનું, નાક ગ્રહ્યું અતિ દુષ્ટ; કુ રોતી સ્ત્રી ગામે ગઈ, કુમર ચિંતે એ કષ્ટ. કુ૨૦૪૯ જ્ઞાનવિમળ સૂરિ એમ કહે, કષ્ટ હોયે સુખ કાજ; કુ
જેહને ધર્મ ચિંતામણિ, તે નર સવિ શિર તાજ. કુ૨૦૫૦
|| દોહા II
તે શબ લેઈને કુમર તે, આવ્યો યોગી પાસ; અગ્નિકુંડને આગળે, મૂકે રહે વામ પાસ. ૧ વિધિજળશું ન્હવરાવીયો, કુસુમાદિકશું પૂજ; મંડળ માંહે સુવરાવીયો, શબ શિર રહી અથૂજ. ૨ યોગી તે સાહમો રહ્યો, સન્મુખ રહ્યો કુમાર; યોગી કહે સાધન કરું, રહેજો હવે એક તાર. ૩ ૧. સંદેહ ૨. સુવર્ણપુરુષને માટે ૩. ડાબી બાજુ
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ ૨
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ કુમારે તનુ રક્ષા કરી, બેઠો થઈ સાવધાન; સિદ્ધારથ તંદુલ બહુ, હોમે કુંડમાં તા. ૪ જેમ જેમ શબ છાંટે કણે, તેમ ઉઠે દેવ પ્રભાવ; અરહું પરહું જોઈ કરી, સૂચે શબ સમભાવ. ૫ કુમાર સિંહાવલોકને, જોવે સઘળું તેહ; યોગી પૂછે ઘર તું, કાંઈ જપે છે નેહ. ૬ કુમર કહે હું એ જપું, જો ત્રિકરણ નિર્મલ ચિત્ત; કાર્યસિદ્ધિ થાઓ તેહને, એ પભણું નિત્ય નિત્ય. ૭ यतः यथा चित्तं तथा वाचा, यथा वाचस्तथा क्रिया.
चित्ते वाचि क्रियामां च, साधूनामेकरूपता. १ ભાવાર્થ-જેવું ચિત્ત તેવી વાણી અને જેવી વાણી તેવી ક્રિયાઆમ ચિત્તમાં, વાણીમાં અને ક્રિયામાં સાઘુ પુરુષોને એકતા હોય છે.
તે નિસુણી યોગી કહે, કહે ઘીરતા ઘીર; 'અટ્ટોત્તરશત તંદુલે, શબ છાંટ્યો તેણે પીર. ૮ ત્રણ વાર એમ વિધિ કર્યો, પણ શલ્ય ન જાણે કોય; નાક અગ્ર મુખમાં અછે, તેણે વિધિ પૂર્ણ ન હોય. ૯ વિદ્યા સુર શબ મુખ કહે, અરે દુષ્ટ યોગીશ; અરે મુગ્ધ! તું હવે મુઓ, મુજ કર છેદું શીશ. ૧૦ તેહિ જ એહને સ્થાનકે, સાઘન નિષ્ફળ ન હોય; એમ કહી યોગીને ગ્રહી, કુંડમાં નાખે તેય. ૧૧ સુર શબમાંહે સંક્રમી, નાખ્યો અગ્નિ મઝાર; હા હા હા નૃપ સુત કરે, ન થયું કાર્ય લગાર. ૧૨ સુર ગયો શબથી નીસરી, યોગી કંચન નર થાય; ભાગ્ય વળી હોયે જેહને, તેહને સવિ વશ થાય. ૧૩ કુમરે શલ્ય ન જાણીઓ, ન થયું પરનું કાજ; હા હા એ શું નીપવું, ન થયું મેં કાંઈ સાહાજ. ૧૪ એમ ચિંતી શબ અગ્નિમાં, પેખી કરે સંસ્કાર; સુવર્ણ પુરુષ પણ ગોપવ્યો, કુમરે તેણી વાર. ૧૫ ૧. એક સો આઠ
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૧૯
૨૪ ૩
પ્રિયા પાસ પરભાત તે, પરમ પ્રમોદે જાય; અંજનશું કરી સુંદરી, વાત કહી સવિ ઠાય. ૧૬
| ઢાળ ઓગણીશમી |
(કંત તમાકુ પરિહરો-એ દેશી) તે નિસુણી હર્ષિત થઈ, એ દુર્જય કર્યું કામ; મોરા લાલ. કંચન નર તે કેહવો, કિશ્યો તસ ગુણ અભિરામ. મોરા લાલ. ૧ ઘર્મ થકી ઘન સંપજે, ઘર્મ ત્રિજગ રખવાળ; મો. મુનિદર્શન ફળ પામિયે એ, વિઘન થયું વિસરાળ. મોઘ૦૨ કુમર કહે ગુણ તેહનો, વિઘે પૂજીજે એહ; મો. અંગ ચતુષ્ટય લીજીએ, વચ્ચે ઢાંકે તસ દેહ. મોઘ૦૩ વળી પ્રભાતે તેહવા હોયે, શિર રાખીને એક; મો. દિન દિન નવળાં નીપજે, એહવાં સર્વ પ્રતીક. મોઘ૦૪ દેતાં ખાતાં ખરચતાં, હોયે લખમી અખૂટ; મો. કંચન બરના પ્રભાવથી, જેમ તુલસીનાં બૂટ. મોઘ૦૫ પણ પ્રિયે એ ઘન ઉપરે, નહીં મમ હીસે મન્ન; મો. હિંસા અનુબંધી અછે, વળી અન્યાય દુમન્ન. મોઘ૦૬ આદ્ય અણુવ્રત ખંડના, હેતુ એ વ્યાપાર; મો. ભોગોપભોગ જ એહનો, કરવા નહીં વ્યવહાર. મોઘ૦૭ કૃપાળુની કૃપાળતા, ન રહે મન પરિણામ; મો. તેહ ભણી એ દેખીને, નવિ પહોંચે મન હામ. મોઘ૦૮ એમ દંપતી નિજ વારતા, કરતાં લાગી વાર; મો. જોવાને ઉત્સુક થયા, આગળ દેશાચાર. મોઘ૦૯ એહવે ક્રીડા કારણે, આવે ગુણ વિભ્રમ રૂપ; મો. સરપાળે તે દેખીને, દંપતી રૂપ અનુપ. મોઘ૦૧૦ અવલોકી આંબા તળે, છાયાએ બેઠો રાય; મો. હવે કોઈ બંદી દેશાંતરી, નૃપ આગે ગુણ ગાય. મોઘ૦૧૧
કાવ્યાનિ જે પરનારી સહોદર જાણીએ,
અપતિ લક્ષ્મી ઘરે નવિ આણીએ; ૧. પતિ વગરની, ઘણી વગરની
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪
શ્રી ચંદ્ર કેવલીનો રાસ
માગણ મનવંછિત છે સુરત, : જયો તે શ્રીચંદ્ર સુહંમરુ. ૧ નિરખીઉં જેણે શૂન્ય પુર ચંદા, માંહે જઈ રાક્ષસ જીતીયો મુદા; ચરણયુગ્મ તલાં ચંપાવીયાં, કરી કિંકર તે પુર ઠાવીયાં. ૨ કુંડળપુરનું લેઈ રાજ્ય સુતા પરણી તિહાં; ચંદ્રમુખીને નામે વાસ્તું સુચંદ્રપુર જિહાં; રાધાવેધ ઘાતુર્વાદ ઘના પ્રમુખ કળા; લીલાએ જે શિક્ષિત દેહા, જયો સિરિચંદ તે. ૩
| ઇત્યાદિકા ગુણા काव्यं–स पद्मिनीकांत अनंतधैर्यो, जीयाच्चिरं भूपप्रतापसिंहजः
प्रियंगुमंजर्यनमच्च चारु, विचारवार्तां च विधाय नाथं ४ त्रिलोचनाधीश सुता विनिर्मिता, पद्माक्षिवत्पद्मविशालनेत्रा जात्यंधदृष्ट्याह्यपि येन क्लृप्ता, स श्रीकरः श्रीवरचंद्रचंद्रः ५
ભાવાર્થ-(૪) શ્રીપદ્મિનીના કંત, અત્યંત વૈર્યવાન્ પ્રિયંગુમંજરીએ અનેક મનોહર વાર્તાઓ પૂછીને પછી સ્વામીપણાએ વરીને જેને નમસ્કાર કર્યો તે પ્રતાપસિંહ રાજાના પુત્ર શ્રીચંદ્ર ચિરકાળ જીવો. (૫) ત્રિલોચન રાજાની પુત્રી, કમળ જેવી આંખોવાળી અને કમળ. સમાન વિશાલ નેત્રોવાળી જે જન્માંઘપણાથી ક્લેશિત હતી તેને દૃષ્ટિ આપી એવા વિષ્ણુ સમાન શ્રીચંદ્ર ચંદ્રમા સમાન શોભે છે.
જસ શિરે ઝરે ઘારા દૂધની, રાયણવૃક્ષ તળે હિત બંધુની; ચંદ્રલેખા પરણી જેણે પ્રેમશું, તેહ શ્રીચંદ્ર ઘણું ઘણું નેહશું. ૬
|| ઢાળ પૂર્વળી II ઇત્યાદિક ગુણકીર્તન, વિસ્તારે ગુણ શ્રેણિ; મો. બંદીજન મુખ સાંભળી, રંજ્યો રાજા તેણ. મોઘ૦૧૨ અચરિજ લહી રાજા કહે, અરે વૈતાળિક મુખ્ય; મો. કહે તુમે કિહાંથી આવિયા, વાત કહો સવિ દક્ષ. મોઘ૦૧૩ કહે કુંડળપુરથી આવીઓ, તિહાં તસ ચરિત્રપવિત્ર; મો. નિસુણીયું તે મેં ભાખીયું, કરવા જીહ પવિત્ર. મોઘ૦૧૪
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ / ઢાળ ૧૯
હવે વીણાપુર ૧૫ત્તને, જાઓ બંધુની પાસ; મો નરવર રાણા રાજીયા, દીએ તસ ઘન ઉલ્લાસ. મોધ૰૧૫ પારિતોષિક લેઈ ચાલીયો, તે ગાયન ગુણખાણ; મો મદના પણ હર્ષી ઘણું, કહે પતિને એમ વાણ. મોધ૦૧૬ નાથ! તુમે સાચું ભણ્યું, વૈદેશિક છું જેહ; મો તે સવિ આજ મેં સાંભળ્યું, ચરિત્ર કાંઈ ગુણગેહ. મોધ૦૧૭
૨૪૫
કહે પતિ સાંભળ હે પ્રિયે, શ્રીચંદ્ર બહુ છે નામ; મો કોણ જાણે કેહો કહ્યો, શું આપણે છે કામ.મોધ૦૧૮ પ્રાણનાથ કહેતા નથી, હજી લગે મનની વાત; મો હસીને એમ ઉત્તર કહે, નિર્ઝરે ઓ સુવર્ણ મુદ્રિકા આપણી, આપે અર્થીને રાજા પુરમાંહે ગયો, બંદી કરે
વાત. મોo૦૧૯
વીણાપુર રતલાર
તામ; મો॰
પ્રણામ. મોo૦૨૦
ઉદ્દેશ; મો નિવેશ. મોo૦૨૧
પ્રિયા સહિત હવે ચાલીયા, માર્ગે જાતાં આગળે, મળ્યો દિવ્ય રૂપ તે દંપતી, દેખી વિસ્મિત અસિ કરાળને દેખીને, પૂછે તું છે એ અસિ દીએ તું મુજને, કુમર કહે ફરી વયણ; મો સજ કર અસિ તું તાહરી, ભૂમિ પડ્યાં નહીં ૨યણ. મોo૦૨૩ દેખાડી બળ આપણું, પછી આપું કરવાલ; મો॰ સુણી વચન એમ આકરાં, ગયો તલાર તેણી વાર. મોશ્વ૦૨૪ રીસે ધમધમતો થકો, સ્ત્રી અસિ લેયણ કાજ; મો રાજાને તે જણાવીયું, આવ્યો પૂઠે સજી સાજ. મોન્ઘ૨૫ વિકટ કટક તે દેખીને, મદના વદે સુણો સ્વામિ; મો શ્યો એ પાછળ તુમુલ છે, દીઠું કટક જોયું જામ. મોo૦૨૬ મનમાં ભય તું મત ઘરે, રહે મુજ આગળ હેવ; મો નહીં વિહસ્ત વધુ હસ્તશું, સજ્જ હોયે તતખેવ.મોo૦૨૭
૪
નયણ; મો કોણ. મોo૦૨૨
૧. નગર ૨. કોટવાળનું મહેલ ૩. રત્નો કંઈ ભૂમિ પર પડ્યા નથી કે સહેજે મળી જાય. ૪. સેના
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ અસિ સ્ત્રી તસ્કર લેઈને, કિહાં જાઈશ રે રાંક; મો હણો હણો બાંધી લીયો, કહે એમ વચન લડાક. મોઘ૦૨૮ હવે કુમર સાતમો થઈ, સિંહનાદ કરે તામ; મો. કાયરના પ્રાણ થરહર્યા, માંડ્યો તિહાં સંગ્રામ. મોઘ૦૨૯ ગજ તુરગ રથ ભટ ઘણા, માંહોમાંહે પતંત; મો. કઈ મૂઆ કેઈ અધમૂઆ, કેઈ જીવ લઈ નાસંત. મોઘ૦૩૦ કેઈ કહે ફોકટ આવીયા, હારી ભવની લાજ; મો. તલાર કહેણથી આવીયા, આપણે કોઈ ન કાજ. મોઘ૦૩૧ વરસે બાણની ઘોરણી, જેમ આષાઢો મેહ; મો જનની જાયો તે કોણ છે, તસ ઝડપ ખમે અપેહ. મોઘ૦૩૨ જેમ વનમાંહે હરિ એકલો, શ્વાપદ જીતે લીલ; મો. વિણ પ્રયાસ તે સહેજમાં, કીઘા સવિ અવહીલ. મોઘ૦૩૩ પુણ્યબળી જે નર અછે, તસ એ કેતી વાત; મો. જ્ઞાનવિમળ સૂરિ એમ કહે, રાને વેલાઊલ થાત. મોઘ૦૩૪
|દોહા | કહે એ કોઈ પ્રચ્છન્ન છે, હરિ ચક્રી બળ રાય; કિંવા વિદ્યાધર અછે, કિણહી કળ્યો ન જાય. ૧ કાક નાસે જિમ દશ દિશે, નાઠી સેના તેહ; છાર તેજ તલાર સવિ, ગયા પાછા ફરી ગેહ. ૨ હેલામાત્રે જીતીયા, વૈરીના જેણે રાશિ પ્રિયા પૂજે “ભુજ કંતના, જય જય ભણે ઉલ્લાસ. ૩ કિહાં પંથે કિહાં ઉતપથે, કિહાં હળવે કિહાં વેગ; આપ સુખે એમ ચાલતાં, કરી ઘરી તે જિન તેમ. ૪ કૌતુક જોતો અતિ ઘણાં, પ્રિયા પ્રેમને મેળ; ભાગ્યબળી અતુલી બળે, નિત નિત કરતો કેળ. ૫ ૧. શિયાળ ૨. લીલા માત્રમાં ૩. વેળાકુળ=બંદર ૪. છૂપો, અપ્રગટ ૫. હાથ ૬. ઉન્માર્ગમાં, ઊલટા રસ્તે ૭. રમત
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ / ઢાળ ૨૦
II ઢાળ વીશમી || (ચંદ્રાઉલાની દેશીમાં)
૨૪૭
હવે અનુક્રમે પુર જોયતાં રે, નદી સરસતીને તીર; સિદ્ધપુરે જવ આવીયા રે, ઘીર વીર કોટી૨; ધીર વી૨ કોટિર સુહાવે, સિદ્ધપુર દેખી સુખ પાવે; તેહ શહેરનો એહ આચાર, સુણજો કહું હવે તેહ વિચાર. જી ૨ાજેસરજી રે. કરી ત્રિકરણની શુદ્ધિ દિલમાં ઘરજો રે. લોકોત્તર દ્રવ્યનું દૂષણ વારજો રે.
જૈનવિહાર છે. મોટકો રે, મહિમાના ભંડાર; તીરથ કેરું નામ છે રે, શુચિ શક્રાવતાર. શક્રાવતાર તીર્થ છે સાચું, જગમાંહે જેમ કંચન જાચું; દેશ દેશના બહુ જન આવે, યાત્રા કરવા બહુ સુખ પાવે.જી૦૨
વસ્ત્ર અક્ષત ફળ દ્રવ્યની રે, પૂજા કરે બહુ ભક્તિ; એમ અનેક જન દેશના રે, જેહને જેહવી શક્તિ. જેહને જેહવી શક્તિ અનુસારે, જાયે દેશના સંઘ જિહાં રે; ચોવટીયા મળી તે દેવદ્રવ્ય, વહેંચી લીયે તે મળીને દુર્વ્યવ્ય.જી૦૩
દેવ સંબંધી દ્રવ્યથી રે, સંયોગે સવિ લોક; નિર્ધન થયા તે પુરજના રે, દીના જેમ નિશિ કોક. થોક ઘણા ઘ૨માંહે દીસે, પણ સાહારી જેમ માખણ લુસે; તેણીપરે સઘળા થયા વિચ્છાયા, કોઈને સુત નહીં કોઈને ન જાયા.જી-૪
તિહાં શ્રીચંદ્ર જવ આવીયા રે, થઈ ભોજન ચાર; દેખી પુર તે એહવું રે, જાણ્યું ઇંગિત આકાર. ઇંગિતાકારે ચિત્તમાં ધાર્યું, પૂછી લોકને વળી નિરધાર્યું; કહે ઇહાં ભોજન નવિ કરવું, અશનાદિક એહનું નવિ લેવું. જી૫
જિનપ્રાસાદે આવીયા રે, અતિ ઉત્તુંગ ઉદાર; જાણે મેરુ શિખરડે રે, કીધા ઇહાં અવતાર. સાર કો૨ણી ચિત્તની હરણી, પંચાલી છે જિહાં બહુ વર્ણી; તેજે થંભીએ જિહાં તરણી, જિનપ્રતિમા સમકિત ગુણ ઘરણી.જી॰ ૬
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
હવે શ્રીચંદ્રકુમાર સ્તવના કરે છે– (ઢાળ–અવધે આવજો રે નાથ-એ દેશી. રાગ બિહાગડો) મનમાં આવજો રે નાથ, હું થયો આજ સનાથ. મન જય જિનેશ નિરંજનો, ભંજનો ભવદુઃખ રાશિ; રંજનો સવિ ભવિ ચિત્તનો, મંજણો પાપના પાશ. મ૦૧ આદિ બ્રહ્મ અનૂપ તું, અબ્રહ્મ કીઘા દૂર; ભવભ્રમ સવિ ભાંજી ગયા, તુંહિ ચિદાનંદ સબૂર. મ૨ વીતરાગ ભાવ ન આવહી, જિહાં લગે મુજને દેવ; તિહાં લગે તુમ પદકમળની, સેવના રહો એ ટેવ. મ૦૩ યદ્યપિ તુમો અતુલી બળી, યશવાદ એમ કહેવાય; પણ કબજ આવ્યા મુજ મને, તે સહજથી ન જવાય. મ૦૪ મન મનાવ્યા વિણ માહરું, કેમ બંઘથી છુટાય; મનવંછિત દેતાં થકાં, કોઈ પાલવડે ન ઝલાય. મ૦૫ હઠ બાલનો હોયે આકરો, તે લહો છો જિનરાજ; ઝાઝું કહાવે શું હોયે, ગિઆ ગરીબ નિવાજ. મ૦૬ જ્ઞાનવિમળ ગુણથી લહો, સવિ ભવિક મનના ભાવ; તો અક્ષય સુખ લીલા દીઓ, જેમ હોયે સુજસ જમાવ. મ૦૭
!! ઢાળ પૂર્વળી | એમ બહુ પુણ્યપ્રમોદથી રે, નતિ થતિ વંદન કીથ;
પ્રિયા પ્રત્યે પ્રેમે કહે રે, ઇહાંથી કાંઈ ન લીઘ. સીવાદિક સવિ ઇહાં નવિ લેવું, દેવદ્રવ્ય ખાઘાની જેહવું; મનમાંહે એ મહોટી શંકા, લોક દીસે છે જેહવા રંકા.જી-૭
પુર બાહેર તે આવીને રે, વૃદ્ધ પુરુષ તેડાવે;
કહે કુમાર તે નયરમાં રે, નૂર ન કાંઈ જણાવે. જણાવે એ જીર્ણ પ્રાસાદ, દેખી ઉપજે છે આહ્વાદ; ઋણ દેવકું વધ્યું પ્રમાદે, તેણે કરી વઘતો છે વિષવાદ.જી ૮
દેવદ્રવ્ય સંબંઘથી રે, જે કરે ઘનની વૃદ્ધિ. .
તે ઘનથી કુલ ક્ષય હોવે રે, ગતિ નરકે જાય બુદ્ધિ. ૧. મારા મનના કબજામાં આવ્યા પછી સહેજે જઈ ન શકશો
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૯
ખંડ ૩ | ઢાળ ૨૦ બુદ્ધિ નાશ હોયે દેવ ઋણાથી, દેવ ઋણું કહ્યું અશુભ ઘણાથી; મશિકુંચીશું જે ઘર ઘોલે, દેવદ્રવ્યનો કરે નિજ ઘન મેલે.જી ૯
અનંત સંસારી તે કહ્યો રે, જે દેવદ્રવ્યને ખાય;
બહુલ સંસારી તે કહ્યા રે, જે જિનદ્રવ્ય દોહાય. આય વ્યય જે નવિ સંભાળે, દેવદ્રવ્ય ઉપેક્ષા ભાળે; તે પણ દીર્ધસંસારી લહીએ, જાણંતો પણ જે નવિ કહીએ. જી-૧૦
ન્યાયમાર્ગ જિનઆણથી રે, દેવદ્રવ્ય કરે વૃદ્ધિ; તે તીર્થંકરપદ લહી રે, પામે બહુલી સિદ્ધિ. ઋદ્ધિ લહે વળી જંગમાં ઝાઝી, થાયે ગુણી જનમાંહે માજી; સહુ સાથે તસ આવે બાજી, કીર્તિ કમળા તસ દીપે તાજી. જી૧૧ દેવદ્રવ્યને ભક્ષણે રે, વળી પરસ્ત્રી સંગ;
સાત વાર સાતમી ગચ્છે રે, હોયે વળી હીનાંગ. સંગ તેહનો હોયે અજાણે, તોપણ હોયે નિજ ગુણની હાણે; આગમમાંહે એહવી વાણ, ઉત્તમ નર તે કરેય પ્રમાણ.જી૧૨ यतः-भक्खणे देवदव्वस्स, परच्छीणं तु संगमे;
सत्तमं नरयं जंति, सत्तवाराओ गोयमा. १ जिणपवयण वुड्डिकरं, पभावगं नाणदंसण गुणाणं;. भक्खंतो जिणदव्वं, अणंतसंसारीओ भणिओ. २ जिणपवयण वुड्डिकरं, पभावगं नाणदंसण गुणाणं; रक्खंतो जिणदव्वं, परित्तसंसारीओ होई. ३ जिणपवयण वुड्डिकर, पभावगं नाणदंसण गुणाणं; वडंतो जिणदव्वं, तिच्छयरत्तं लहई जीवो. ४ जिणपवयण वुड्डिकर, पभावगं नाणदंसण गुणाणं; दोहंतो जिणदव्वं, सो बहुसंसारिओ होई. ५ ચૈત્યદ્રવ્ય વિણસાડવે રે, કરે વળી ઋષિનો ઘાત;
સાઘની શીલવ્રત ખંડના રે, વળી પ્રવચન ઉપઘાત. ઘાતે પ્રવચન જે ઉડ઼ાહે, અવર્ણવાદ જે કહે વડાહે; બોધિબીજ મૂળે અગ્નિ તે આપે, જિનગણઘર મુખ કહે એમ આપે. જી૧૩
૧. દુભવે
શ્રી. ૧૭
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
યતઃ—
-ઘેડ્વવવ્વ વિળાસર્પ, સિદ્ધાયે પવયાસ્ત ઉડ્ડાહે; संजइण चउच्छभंगे, मूलगी बोहिलाभस्स. १ ભમ્બે તથા ઉવેખે વળી રે, શ્રાવક જે જિનદ્રવ્ય; પ્રજ્ઞાહીન તે ભવ ભવે રે, પાપકર્મો દુર્ભવ્ય. દ્રવ્ય ન પામે દરિદ્ર ન વામે, પંચમાંહે ન કોઈ કામે; બગીયા ઢોર પ૨ે તે ભામે, ભવભવ તે સુખ સઘળાં વામે.
જી॰૧૪
યદ્યપિ દેવ ગુરુ જ્ઞાનને રે, નિશ્રાયે નહીં દ્રવ્ય; તોહે પણ તસ થાપના રે, ભવિકે મળી કરી દ્રવ્ય. ભવ્ય હોયે તે યત્ને રાખે, જિનપ્રતિમાદિક થાપન ભાખે; કરી પંચ સજ્જનની સાખે, તસ વહી અનુચર અળગા દાખે. જી૦૧૫
અથવા વળી વ્યાપારમાં રે, પાપવૃત્તિ જિહાં થાય; તેહમાં તેહ ન ભેળવે રે, આપે રહે નિર્માય. આય વ્યય સવિ તેહનો અળગો, આપ ઘનેથી ન કરે વળગો; જિનઆણે એમ દ્રવ્ય વધારે, તો તીર્થંક૨૫દને ધારે.જી૦૧૬ ઉત્સૂત્ર ભાખી દેવદ્રવ્યનું રે, જે નર હોયે ખાનાર; તે નર બોધિ લહે નહીં રે, રૂલે ચૌગતિ સંસાર. સાર કહ્યું એ પ્રવચન માંય, જેમ સંકાશ શ્રાવક સંભળાય; અણજાણે કાંકણી અગીઆર,દેવદ્રવ્યની રહી ગેહ મઝાર.જી૦૧૭
તેહ ભણી ચૌગતિ રુલ્યો રે, ભમીયો બહુ સંસાર; કેવળીથી નિજ કર્મની રે, વીતક લહી તિણ વાર. ઘારી મનમાં અભિગ્રહ કીધો, દેવદ્રવ્ય દૂષ્યો ૫રસીઘો; ભોજન વસ્ત્ર પરિગ્રહ ટાળી, કરું વ્યાપાર દેવદ્રવ્ય દિયું વાળી. જી૦૧૮
લાખ કોડી ઘન મેલીયાં રે, કીધા દેવ નિમિત્ત; એમ પાતકથી છૂટીયો રે, સિદ્ધ થયો અનિમિત્ત. ચિત્તમાંહે ઘરી એહવી વાત, ન કરવો દેવદ્રવ્ય ઉપઘાત; અવર ન એહ સમો ઉપપાત, દેવદ્રવ્ય ખાયે તેહ વિજાત.જી॰૧૯
એ સંક્ષેપથી દાખીઓ રે, કહે તો કહીએ વિસ્તાર. જો મનમાંહે એ રુચે રે, સાવઘાને સુણો સાર. ૧. કાકિણી=કોડી, એક સિક્કો
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢળ. ૨૧
૨૫૧ સાર એહ છે તત્ત્વવિચાર, સાંભળીને વિરમીએ સાર; તે કહે સ્વામી હિતકર દાખો, શંક ન કાંઈ મનમાં રાખો. જી૨૦
|| સોરઠા ||. કહે શ્રીચંદ્રકુમાર, તેડો ચોવટીયા વડા; ગામમાંહે જે ચાર, હિત આણીને હેજશું. ૧ દાણીઘરશું ભાર, સઘળું એ માઠું અછે; પણ લોકોત્તર દ્રવ્ય, તે હરણથી નરકે ગછે. ૨ લૌકિકમાંહે એમ, દેણું કાંઈ ન ભંજીએ; કરી મસકતી જેમ તેમ, દીજે તો ક્યાંય ન ગંજીએ. ૩ દેવ જ્ઞાન ગુરુ ખેત્ર, એ જગમાં મોટાં કહ્યાં; સાધારણ પણ તેમ, તેહનું ઋણ નવિ રાખીએ. ૪ દૂષણ મોટાં તાસ, શાસ્ત્રમાંહે બોલ્યાં અછે; જેમ પામ્યો સંકાશ, શ્રાવક ચરિત્ર જો મન રુચે. ૫ તે કહે દાખો તેહ, જેણી પરે જામ્યો હોયે તુમો; કિમ થયો દુ:ખનો ગેહ, કિમ છૂટો સુખીયો થયો. ૬ દાખે તે સંબંઘ, કુમર તેહને આગળે; માંહે જ્ઞાનાદિ પ્રબંઘ, દ્રષ્ટાંતે તસ દાખવા. ૭
I ઢાળ એકવીસમી | . (શારદ બુઘદાયી–એ દેશી) ગંધલાવતી નયરીએ, સમ્યગ્દર્શને શુદ્ધ, સુગ્રહિત બાર વ્રત, ક્રિયા ભાવિત બુદ્ધ; જીવાજીવાદિક, તત્ત્વવિચારનો જાણ,
ઉભય કાલે આવશ્યક, કરતો ભાવ પ્રમાણ. આણ વહે જિનની વિધિ દેતો, તપ કરતો સંતોષી, વિશ્વાસાયતન સકળ લોકને, સાત ખેત્રે પુણ્યપોષી, શ્રાવક સુત શ્રાવક ગુણ ભરિયો, સંકાશ નામે કહીએ, કહેણીયે રહેવે પરને કહેવે, સાવઘાન તે લહીએ. ૧
તસ નયરે ચૈત્ય છે, શક્રાવતાર ઇતિ નામ, તિહાં આવે બહુ જન, યાત્રા તીરથ કામ;
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૨
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ દેવદ્રવ્ય ઘણું તિહાં, ઉપજે તસ રાખેવ,
સંકાશને થાપે, સહુ મળી તતખેવ. સેવા પણ તે ચૈત્યની કરતો, કાલાંતરે ઘનવૃદ્ધિ કરતો, લેખ ઉદયા હણિકાદિક, આપે તસ કાળે અનુસરતો, એક દિન અશુભ કર્મને ઉદયે, દેવદ્રવ્ય ખવાણો, પણ તેહને મન પશ્ચાત્તાપ, ગર્તા નિંદા નાણ્યો. ૨
વિશ્વાસપણાથી, અન્ય ન પૂછે કોઈ, તસ નામું લેખું, ન કરે ન રાખે જોઈ; ભખ્ખું દેવદ્રવ્ય જાણી, દેવા મન નવિ થાયે,
આયુક્ષયે મરીને, ચઉગતિ દુઃખીઓ થાય. જાયે તિહાં નરકે બહુ વેદન, દશ વિઘ તો સવિ નરગે, રોગ શોગ સકળ ઉદ્દભવ સમકાળે, અપઈટ્ટાણે નરગે, નિત્ય તિમિર વસા માંસ રુધિરના, કર્દમભૂમિ અમેધ્ય,
જાણે કો અછે પણ અઘિકી, ખર્ચ અનેક પરિવધ્ય. ૩ यतः-दसविह वेयण निरए, सी उसिण खु पिास कंडुहिं;
भय सोग पारवस्सं, जरो य"वाही य दसमो य.
અર્થ-નરકમાં દશ પ્રકારની વેદના હોય છે. શીત (ઠંડી) ૨. ઉષ્ણ (ગરમી), ૩. ભૂખ ૪. ગ્રાસ (તરસ) ૫ ખરજ ૬. ભય ૭. શોક ૮. પરવશતા ૯. સ્વર ૧૦. વ્યાધિ.
रोगसंख्या गाथा पण कोडी अडसट्ठी, लक्खा नव नवइ सहस पंचसया;
चुलसी. अहिया निरये, अपइट्ठाणंमि वाहीओ. १
અર્થ-સાતમી નરકના અપ્રતિષ્ઠાન નામના નરકાવાસમાં પાંચ કરોડ અડસઠ લાખ નવાણું હજાર પાંચ સો ચોરાસી (૫૬૮૯૯૫૮૪) પ્રકારની વ્યાઘિયો છે.
જલતા અંગારા, પરે વજકુંભી કુંડ, તેહમાં બોલતા, કરુણ સ્વરે કરી તુંડ; તિહાં ભુંજે ભડથ કરે, પુસ્ત્રી આલિંગાવે,
ઘગઘગતા તરુઆ, તાતાં કરીને પાવે. ખવરાવે તિહાં ખાર દઈને, આપ માંસના ખંડ, અસિપત્ર વનમાંહે ગલબંઘન, છેદન કરે ઉદંડ, ૧. સીસું ૨. ગરમ
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ / ઢાળ ૨૧
વૈતરણીમાંહે
અવતારે, લોહ ભારશત સહસ, દેઈ માથે જોર જોતર અતિ તીખા, વેધ આરના સહસ. ૪
અંકન પૃષ્ઠે ગાલન, ખડ્ગ તોમર ને કુંતે, 'પ્રોવે ને ભેદે, પરમાધામી અત્યંતે;
કર્ણાક્રમ કરે દૃગ, ઉત્પાટન છેદ વેધ, પાપજ્ઞ પરે કુટ્ટણ, અગ્નિમાં ઘાલે જિમ મેઘ ઊર્ધ્વબાહુ અધોવદન ને, જિહ્વા તાલુ પ્રમુખના છેદ, ટૂંક કંક લોહતુંડ જે પક્ષી, કરડે તે બહુ ભેદ, ઇત્યાદિ બહુ વેદન નરગે, સાતે એણી પે૨ે ફ૨ીઓ, હવે તિહાંથી તિર્યંચની ગતિમાં, આવીને અવતરીઓ. ૫ અથ તિર્યંચગતિદુઃખ
૨૫૩
3
કર્ણાદિક છેદન, ભારવહન રજ્જુ બંધ, કુશ અંકુશ પ્રાંજન, બહુલ પ્રહાર પ્રબંધ; નાસાદિક વેધન, અંકન તરસ ને ભૂખ,
શીત તાપ ને વાતહ, પંકકલણનાં દુઃખ. સુખ નહિ તિલ માત્ર તિહાં કિણ, નરક નહિ પણ સ૨ખો, પંચેંદ્રિય ગર્ભજ સંમૂર્છિમ, વિગલેંદ્રિય પણ પરખો, જલચર થલચર ખેચર અનેહ, દુઃખ સહેતો નિરધાર, તિહાંથી સંમૂર્છિમ માનવ વળી, ગર્ભજ નર અવતાર. ૬ દેવદ્રવ્યનો ભક્ષક, પ્રાયે સુરગતિ નવિ થાવે, જો થાવે તો પણ, અશુભ આભિયોગિકપણું પાવે; ઈવિષવાદી, માયા મદનું ગેહ, અપરાધ ઘરંતો, અલ્પાયુષ્યપણું તેહ. જેહ હોય નરથી પણ હીણો, કિલ્ટિષીના ભવ પામે, અધિપતિની કાયમાંહેથી, કાઢે વજ પરે બહુ દામે, અશુચિ ઠામે અશુચિ બળવાળો, વિવિધ દુઃખ અનુસરતો, સંકાશ તો સુરગતિ નવિ પામ્યો, પણ બીજા મને ઘરતો. ૭ ઇતિ પ્રક્ષેપ ગાથા
શિર કર પગ નાસા, ઓષ્ઠ જીભ ને કાન, છેદન કારાગૃહ, વસવું દાસ નિદાન;
૧. પરોવે ૨. બિલ ૩. દોરડી
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
વઘ બંઘ આતંકહ, શોક દારિદ્ર અપમાન,
તિલમાત્ર મનોરથ, સીઝે નહીં કિણ ગાન. માન નહીં ભવ એમ અસંખહ, ભ્રમણ કરીને પાવે, તગરાપુર માનવભવ અનુક્રમે, ઇભ્ય પુત્ર તિહાં થાવે, જાત માત પિતા મરણ, થયો લક્ષ્મીનો નાશ, લોકમાં અતિ નિંદિત હુઓ, નહીં કિહાં ભોજન આશ. ૮
દોભાગી રોગી, સોગી દુઃખનો ગેહ, નિજ ઉદર ભરણનો, તેહનો પણ સંદેહ; અનુક્રમે તિહાં કેવળી, આવ્યા વનમાં જાણી,
વાંદી નિજ અશુભનું, નિમિત્ત પૂછે તિહાં નાણી. જાતે સંકાશ તણે ભવે, દેવદ્રવ્યનો નાશ કીધો, અગિયાર કાંકણીનો તે તેહથી, એ દુઃખથી થયો પ્રસિદ્ધો, નિસુણીને તે આતમ નિંદે, હા હા અનાર્ય હું કુમતિ, નિર્લજ કાયર પાપાત્મા હું, નિંદી એમ થયો સુમતિ. ૯
માનવભવ પામી, અરિહંત ઘર્મ ન જાણ્યો, સિદ્ધાંત સુણીને, સાચો મન નવિ આણ્યો, હું લોભી મૂઢો, નિજ કુળનો અંગાર,
નગરમાંહે અઘમ હું, ન કર્યો ઘર્મ લગાર. સાર દેવદ્રવ્ય તે મેં ભખીઓ, લખીઓ કર્મવિપાક, કહો સ્વામી હવે કેણી પેરે છૂટું, જેમ હોયે ભવ પરિપાક, જ્ઞાની કહે જે દેવ તણું ઋણ, આપે જો સર્વાશ, કરે ન્યાય વ્યાપારે ઉપાર્જી, તો છૂટે દુઃખપાશ. ૧૦
કરે તેહ અભિગ્રહ, ભોજન વચન પ્રમાણ,
અઘિકું સવિ થાયે, તે સવિ દેવદ્રવ્ય જાણ; તિહાં હું જોડું, ટોડું એણી પરે પૂરવ કર્મ,
ગુરુમુખ એમ અભિગ્રહ, કરી પામ્યો જિન ધર્મ. એમ કરતાં જે ઘન વ્યાપારે, લાભે કોટિધ્વજ થાય, પણ તે સઘળું ચૈત્યદ્રવ્યને, અર્થે સુપેરે જોડાય, એમ કરતાં બહુ કોડિ ઉપાય, અનેક પ્રાસાદ કરાવ્યાં, સાત ક્ષેત્રમાંહે નિજ વિધિશું, સર્વ સમક્ષ વાવ્યાં. ૧. શેઠ ૨. જન્મતાં ૩. કરોડપતિ
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ / ઢાળ ૨૨
૨૫૫
અનુક્રમે સંજમ લેઈ તપ તપિયો, કેવળી થઈ શિવ પામ્યા, તે સંકાશે જ્ઞાનવિમળ ગુરુથી, દુઃખ દોહગ સવિ વાગ્યાં. ૧૧ ઇતિ દેવદ્રવ્યોપરિ સંકાશ કથા સમાપ્ત
|| દોહા II વળી એહી જ ઉપર સુણો, સાગર શેઠ દ્રષ્ટાંત, ચૈત્યદ્રવ્ય ભક્ષણ રક્ષણે, તે સુણજો સવિ તંત. ૧ દેવદ્રવ્ય નિજ દ્રવ્યનો, નવિ કીજે સંબંઘ, તે પણ હોયે દુઃખદાયકું, પરભવ હોયે અનુબંઘ. ૨ તે ઘનથી કુલ ક્ષીણ હુયે, મરી નરગમાં જાય, દુઃખ દોભાગ લહે ભવભવે, નિશ્ક હૃદય તે થાય. ૩ यदुक्तं-देवद्रव्येण या वृद्धिर्गुरुद्रव्येण यद्धनं;
तद्धनं कुलनाशाय मृतोऽपि नरकं व्रजेत्. १ अन्यायदेवपाषंडि, संबंधाद्धनमीहते; स मषीकूर्चकैर्धाम, धवलीकर्तुमीहते. २ वरं च ज्वलने वेशो, वरं च विषभक्षणम्;
परं यल्लिंगिद्रव्येण, संबंधो नैव कारयेत्. ३ ભાવાર્થ-(૧) દેવદ્રવ્ય કરી ઘનની વૃદ્ધિ અને ગુરુદ્રવ્ય કરી જે ઘનનું એકઠું કરવું, તે ઘન સર્વ કુલના નાશને માટે જાણવું; અને તે ઘનનો ઉપાર્જન કરનાર મૃત્યુ પામે, ત્યારે નરકમાં જાય. (૨) અન્યાયના, દેવાલયના અને પાખંડીના સંબંઘથી, જે મનુષ્ય ઘનોપાર્જનની ઇચ્છા કરે છે તે મનુષ્ય માશના કૂચાથી પોતાના ઘામને ઘોળું કરવાની ઇચ્છા કરે છે એમ જાણવું. (૩) અગ્નિમાં પ્રવેશ કરવો તે ઉત્તમ, તથા વિષ ખાવું તે સારું, પરંતુ દેવદ્રવ્ય સાથે સંબંઘ કરવો તે સારો નહીં.
કહે દાખો તે જાણીએ, દોષ વિશેષની વાત; કહે કુમર હવે તેહનો, સસનેહે સાક્ષાતુ. ૪
!! ઢાળ બાવીશમી | | (સામી સોહાકર શ્રી સેરીસ એ—એ દેશી) સાકેત નયરે, સાગર ઘની વસે,
‘પરમાર્હત્ તે, જિનમતે ઉલ્લશે. ૧. નિર્દય ૨. જૈનઘર્મનો શ્રેષ્ઠ અનુયાયી
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫ ૬
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ ઉલ્લસે તિહાં કણે ચૈત્ય મહોટું, સંઘ આવે અતિ ઘણા, તિહાં ચૈત્યદ્રવ્ય અનેક થાવે, કાંઈ તિહાં ન રહે મણા, સાગરદત્તને દક્ષ જાણી, ઘર્મી ને વડભાગિયો, સર્વ શ્રાવક મળી સોંપે, ચૈત્ય ઘન જિનરાગિયો. ૧
કર્મકરાને, તમે ઘન આપજો,
નામું લેખું, સવિ તુમે રાખજો. રાખજો એમ કહ્યું સકળ મળીને, સુણી તે લોભી થયો, રોકડું ઘન કર્મકરને ન આપે, વસ્તુનો ગ્રાહી થયો, ગુડ તેલ વૃત ઘન વસ્ત્ર મોંઘાં, મૂલ્ય લેઈ તે જિનઘને, તસ લાભ આપણ પાસ થાય, સૂગ તે નાણે મને. ૨
રુપક કેરો, ભાગ એંશી તણો,
તે કાકિણીનો, નામ શ્રુતે સુણ્યો. ગણ્યો એક હજાર કરો, લાભ તેહને ઘર રહ્યો,
એમ ઘોર કર્મ ઉપાર્જી મરીને, નરકમાંહિ તે થયો, - તિહાં થકી જલમનુજ થઈને, અંડગોલ લેવા મિષે, વજ ઘરટામાંહિ પીળ્યો, મરી બીજી નરકે વસે. ૩
તિહાંથી ચવીને, મોટો મત્સ્ય થયો, - પંચસય ઘન, મ્લેચ્છ સંગ્રહ્યો. ગ્રહી સર્વ તે અંગ છેદી, મહા કદર્થનાએ મર્યો, ચોથી નરકે એમ ભવાંતરે, મત્સ્ય થઈ સાત નરકે ફર્યો, બે વાર નરકે સાત એણી પરે, મત્સ્ય ભવને સાંતરે, એક સહસ કાકિણી દેવદ્રવ્યહ, ભખ્યાથી એણી પરે ફિરે. ૪
તદનંતર વળી સંત નિરંતરે,
બાર હજાર કૂતર ભવ કરે. ફરે એમ વળી, ભુંડ ચૂકર, મેષ દેડક મૃગ શશો, શબર શૃંગાલ બિલાડ મૂષક, નકુલ ગૃહ કોકિલ વસ્યો, ગ્રહ મત્સ્ય ભૂજંગ ને વીંછી કૃમિયો, વિષ્ઠામાંહે ઉપન્યો, હજાર એક ભવ સર્વ ગણવા, એહ ફળ તે નીપજો. ૫
પુઢવી અપૂ તેઉ, વાયુ વનસ્પતિ,
શંખજ લૌકા કટિક પન્નગતી. ૧ કામ કરનારને ૨. વજની ઘંટીમાં
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૨૨
૨ ૫૭
જેસી માખી દંશ મશકા, ભ્રમર મર્ચો કચ્છપ ખરા, મહિષ વેસર કરભ વૃષભ ને, તુરગ ગજ ને ચીતરા, તે લક્ષ સંખ્યાયે ભવે તિહાં, અગ્નિશસ્ત્ર ઘાતે મરી, એમ ભમત દુષ્કૃત કાંઈ ક્ષીણું, લહ્યો નરભવ એમ ફરી. ૬
નયર વસંતે, વસુદત્ત વસુમતી,
કોટિધ્વજ છે, તસ ઘરે ઉતપત્તિ. રતિગર્ભ આવ્યો એટલે, તે સર્વ ઘન નાશી ગયું, જન્મ દિવસે પિતા પંચમ, વર્ષ જનની મૃત્યુ થયું, નામ દીધું તસ નિપુણ્યક, લોકે મળીને તેહનું, રંક પરે તે વૃદ્ધિ પામે, દર્શન શુભ નહિ જેહનું. ૭
એક દિન દીઠો રે, માઉલ તેહને;
નેહે આણ્યો રે, નિજ ઘર રંકને. તેહને ઘર ચોર પેઠા, ઘન ગયું સવિ તેહનું, એમ એક દિન જસ ગેહવાસે, લૂંટાયે ઘર તેહનું, એમ જલતી ગાડર પરે જાણી, મૂર્તિવંત ઉપદ્રવા, તેહને કોઈ વસતી નાપે, દુઃખ પામે એહવા. ૮
એમ ઉભાગો રે, ગયો દેશાંતરે,
તાપ્રલિમે રે, વિનયંઘર શેઠ ઘરે. ફરે તિહાંકણે મૃત્યુ થઈને, જલ્ય ઘર તિણહી જ દિને, કાઢિયો હડક્યા શ્વાનની પરે, ચિંતવે હવે ઇશ્ય મને, નિજ કર્મ નિંદે વળી વિચારી, સ્થાનાંતરે ભાગ્ય ઊઘડે,
એમ જાણી સમુદ્ર તીરે, જઈ પ્રવહણમાં ચડે. ૯ यतः-कम्मं कुणंति लवसा, तेसि मुदयंमि परवसा हुंति । रुख्खं दुरहइ सवसा, निव्वुडइ परवसो तत्तो ।।
નૃત્ય અભાવે રે, ઘન શેઠે સંગ્રહ્યો,
કુશળ ખેમે રે, પ્રવહણ કીપે ગયો. ભયો મનમાં ખુશી ચિત્તે, ભાગ્ય આજ થકી ફળ્યું, મુજ ચડે પણ પોત સાજું, રહ્યું એહ વિઘન ટળ્યું, દુર્દેવને હવણાં એ વીસર્યું, પણ પાછા વળતાં ભાંજશે, દૈવાનુસારે થયું તિમહિ જ, વાયુ પરચંડ વાજશે. ૧૦ ૧. મામા ૨.વસે, રહે ૩. ન આપે ૪. જહાજમાં ૫. વહાણ ૬. પ્રચંડ
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ૫૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ ફળક પામી તે, નિપુણ્યક નીકળ્યો,
કોઈક ગામે રે, તસ ઠાકુરને મળ્યો. ભલો ઠાકુરસેવ કરતો, ‘ઘાડે ભાંગ્યું ગામડું, ઠાકુર માર્યો તસ પુત્ર જાણી, બાંધી પાળે આથડ્યું, તેમજ દિવસે અન્ય પલ્લિ –પતિએ મારી પાળી તે, તિહાં થકી સવિ મળી કાઢ્યો, દેઈ આળ ને ગાલ તે. ૧૧
નિર્ભાગી નર, જિહાં જાયે તિહાં,
આપદ્ આવે, સંગ ન મૂકે કિહાં. જિહાં લોકને આનંદ હોયે, તિહાં પણ તસ આપદા, દીપાલિકા દિને સહુ ખુશી, પણ શૂર્પક કૂટાયે સદા, જેમ તાલીયો તરછાયા ઇચ્છક, બીલી *તરુમૂલે ગયો, ફળ પડ્યું અને તાલ્ય ફૂટી, સુખહેતે દુઃખ થયો. ૧૨ यतः-महोत्सवेऽप्यपुण्यानां, विपदःस्युर्न संपदः
जना नंदंति दीपाल्यां, हंति सर्वेपि शूर्पकम् १ खल्वाटो दिवसेश्वरस्य किरणैर्बिल्वस्य मूलं गतो वांच्छन् स्थानमनातपं विधिवशात् संतापितो मस्तके तत्राप्यस्य महाफलेन पतता भग्नं सशब्दं शिरः
प्रायो गच्छति यत्र दैवहतकस्तत्रैन यांत्यापद २
ભાવાર્થ-ન૧) મહોત્સવને દિવસે પણ નિઃપૂય જનને વિપત્તિઓ આવી પડે છે તેમાં સંશય નથી. કોની પેઠે? તોકે દીવાળીને દિવસે સર્વ મનુષ્યો આનંદ પામે, પરંતુ શૂર્પકને સર્વ જન તે દિવસે હણે છે. (૨) કોઈ એક તાલયો મનુષ્ય સૂર્યનાં કિરણથી પોતાના મસ્તકમાં તાપ પામતો સતો બીલી વૃક્ષ, છાયાનું સ્થાનક જાણીને તે બીલીના ઝાડના મૂળમાં ગયો, ત્યાં પણ એ બીલી વૃક્ષનું મોટું ફળ પડવાથી શબ્દાયમાન થઈને માથું ફર્યું, માટે નિપુણ્ય પુરુષ જે ઠેકાણે જાય છે તે ઠેકાણે આપત્તિઓ સ્વતઃ આવે છે.
એણી પરે ફરીઓ, સહસ એક ઉન્નતિ,
થાનકે દુઃખીઓ, કરી બહુ માનતિ. થિતિ તસ્કર અનળ જળ, સ્વચક્ર પરચક્ર મારથી, એમ અનેક વિઘન હેતે, કાઢિયો ઘરબારથી, ૧. પાટિયું ૨. લૂંટારાઓએ ૩. માથાની ટાલવાળો ૪. ઝાડની નીચે પ. માથું
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૨૨
૨૫૯
મહા અટવીમાંહે પહોતો, સમ હિમસલક યક્ષ ઘરે, એકાગ્ર મન સાથે આરાધ્યો, એકવીશ ઉપવાસા કરે. ૧૩
તૂઠો યક્ષ તે કહે ભદ્રક સુણો,
સંધ્યાએ માહરે, ઘરને આંગણે. સુણો સોવન પિચ્છ શોભિત, સહસ એક તો મોર છે, તે નાચ કરતાં એક પિછું પડે, તે ગ્રહે નવિ જોર છે, દિને દિને એક પિછ ગ્રહતાં દારિદ્ર તારું જામશે, એમ યક્ષ વયણાં સુણી હરખ્યો, ચિંતે ચિંતિત થાયશે. ૧૪
એમ નિત્ય ગ્રહતાં રે, નવાણું થયાં,
સોવન પિચ્છાં રે, તેણે સંગ્રહ્યાં. રહ્યું એક દુષ્કર્મ પ્રેય, ચિંતે મનમાંહિ ઇહ્યું, એટલા દિન થયા એમ કરતાં, હવે અરણ્યમાં કેમ વસું, તો એક મૂઠે સર્વ ગ્રહીએ, પિચ્છ ઇમ મન ચિંતવે, ઘબ કર્યું જબ મૂઠિ ઘાલે, કેકી કાક રૂપે હુવે. ૧૫
પૂર્વ ગ્રહ્યાં છે, નાઠાં પિચ્છડાં,
કર્મ વિના તે, કારિજ વાંકડાં. સાંકડું મન કરી ચિંતે, ધિગુ ઉતાવળ માહરી, હજી લગે દુઃખ પાર નાવ્યો, શુભ દિશા નવિ અનુસરી, વિષવાદ પામી ફરે જિહાં તિહાં, એહવે જ્ઞાની મુનિ મળ્યા, જેહવું પાછળ અનુભવ્યું તે, સર્વ ભવ તિહાં સાંભળ્યા. ૧૬
કહે હવે સ્વામી, પ્રાયશ્ચિત્ત મુજ દિયો,
દેવદ્રવ્યનો રે, ભક્ષણ મેં કિયો. હૈયું હોવે જેમ ઠામે, મુનિ કહે ભદ્રક સાંભળો, દેવદ્રવ્ય ઋણ અધિક આપો, વિધિ રક્ષણ અટકળ્યો, 'વિધિ વણિજ કરો તે વઘારો, આપ ભોગે ન આણવો, નિર્વાહ માત્ર વસન ભોજન, અધિક તેહ તો જાણવો. ૧૭
એહવો ગુરુમુખે, અભિગ્રહ આદરી,
શ્રાવક ઘર્મે, નિશ્ચલ મન કરી. ફરી સઘળે વિધિ વ્યાપારે, ઘન મેલી દિયે દેવનું, ઋણ એમ છૂટે કર્મ ખૂટે, પાછલ્લું નિત્યમેવનું, ૧. સુવર્ણ ૨. મુષ્ઠિથી ૩. મોર ૪. ન્યાયયુક્ત
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ૬o
રે રાખ થઈ પાસાં ગયો નિજ કાળમાં,
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ સહસ કાકિણી ઠામ દસ લખ, દિયે થોડા કાળમાં, એમ અનૃણ થઈ બહુ દ્રવ્ય પામી, ગોનિજ પુર તાલમાં, રાજ્યમાન્ય ઇભ્ય થઈ પ્રાસાદ, સર્વ ઠામે ચિંતવે, તિહાં સુપરે રાખે કિહાં વઘારે, મહા પૂજ રચના ઠવે. ૧૮
એમ કરતે રે, જિન નામ બાંધિયું,
અવસર જાણી રે, સંયમ સાથિયું. બાંધિયું પુણ્ય પ્રમાણ ગીતારથ, થયા દિયે દેશના, અરિહંત ભક્તિનો અતિહિ અતિશય, પ્રથમ સ્થાનક સેવના, સર્વાર્થસિદ્ધ દેવ હુઆ, મહાવિદેહે સિદ્ધ થયા, શ્રી જ્ઞાનવિમળ સૂરિ વયણથી, એ ભાવ ભવ્ય જને લહ્યા. ૧૯ ઇતિ દેવદ્રવ્યભક્ષણે રક્ષણે વૃદ્ધિકરણે સાગરદત્ત શ્રેષ્ઠીકથા સંપૂર્ણ
| દોહા || કહે કુમર તમે સાંભળો, એ દેવદ્રવ્ય વિચાર; હવે જ્ઞાનસાધારણ દ્રવ્યના, તેહના કહું અધિકાર. ૧ તેહ પણ એક જ જેહવા, દોષ કહ્યા કૃતમાંહિ; જે નિઃશુગપણું કરી, ખાયે તે પશુ પ્રાહિ. ૨ લેખે જોતાં દેવથી, વઘતું જ્ઞાનનું ક્ષેત્ર; દોષ લાભ પુણ્ય પાપના, દેખાવે શ્રુત નેત્ર. ૩ કેવળજ્ઞાન થકી લહ્યું, અસ્થિકું છે શ્રુત જ્ઞાન; સ્વપર બોઘનું હેતુ છે, સંપ્રતિ સમય પ્રઘાન.૪ કર્મસાર પુણ્યસારની, કથા સુણો અભિરામ; સાઘારણના દ્રવ્યની, પરિણતિ એમ પ્રઘાન. ૫
II ઢાળ ત્રેવીસમી II (ઝકડીની દેશી/અથવા ગોડી રાગમાં–એક દિન મહાજન આવે–એ દેશી)
ભોગપુરે ઘનશેઠીઓ, ચોવીશ કંચન કોડીજી,
ઘનવતી કૂખે ઉપના, સુત પ્રસવે તિહાં જોડીજી. બહુ કોડશું કર્મસાર નામે, પુણ્યસાર સોહામણા, માતા પિતા લિયે તેહનાં, અહોનિશિ ભલ ભામણાં, એકદા જનકે પૂછિયું, એક નૈમિત્તિક તે એમ કહે, બિહુ પુત્ર માંહે કુણ સોભાગી, દોભાગી જેહવું લહે. ૧ ૧. હજાર કોડીના બદલે દસ લાખ કોડી આપી
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૨૩
૨ ૬૧
જ્યોતિષ જોઈ નિમિત્તિઓ, કહે એ જે કર્મચારજી, શઠ પ્રકૃતિ નિર્બદ્ધિઓ, નિર્ધન નિપારજી. સાર ઘન એ સર્વ ખોશે, નવું ઉપાઈ નહીં શકે, પુણ્યસાર પણ હોશે એહવો, પણ કળા કુશળ જિકે, વૃદ્ધાવસ્થાએ બહુ સુખીયા, થાયશે ઘન અતિ ઘણું, એમ નિમિત્તિક વયણ નિસુચ્છું, મન થયું તસ દૂમણું. ૨
અનુક્રમે અધ્યાપક કને, મૂકે બિહુને તાતજી, પુણ્યસારે શીખી કળા, કર્મસાર મૂઢ જાતજી. ભાતિ બહવિઘ કરી પઢાવે, પણ તેમને મુખ નવિ ચડે, ઇહાં વાંક કોઈનો નવિ દીસે, કૃત કર્મ તે આવી નડે, અનુક્રમે યૌવન લહ્યા બેહુ, કન્યાને પરણાવીયા, મહેભ્યને એ અછે સોહિલું, સર્વ ઘનના ભાવીયા. ૩
માંહોમાંહિ બહુ વહે, જનક કરે તવ ભિન્નજી,
કંચન કોડી બાર જે દેઈ, વહેંચી સુપ્રસન્નજી. સુપ્રસન્ન મન કરી લિયે સંજમ, પિતર સ્વર્ગ ગતિ ગયા. હવે કર્મસારને પૂર્વ દુષ્કત, કર્મ તે ઉદયે થયાં, તેહવાં વાણિજ્ય માંડ્યાં, જેણે હોયે ઘનહાણ એ, સ્વજન લોકે વારીયા પણ, આપમતિ મન નાણ એ. ૪ થોડા દિનમાં નીગમી, કંચન કોડી બારજી, પુણ્યસારની પણ તસ્કરે, લીઘી ખાત્ર પ્રચારજી. સાર ઘન તે બિહુએ ખોયો, થયા નિર્ધન બિહુ જણા, સ્વજનાદિકે પણ તેહ છાંડ્યા, ક્રોઘીયા ને દૂમણા, પરણી પણ જે આપ તરુણી, તેહ પણ પીહર ગઈ, નિર્ભાગ્ય નિર્ધન ને નિબુદ્ધિ, લોક ખ્યાતિ એહવી થઈ. ૫ ઘન વિણ માન ન સંપજે, ઘન વિણ સુખ નહીં સયણાંજી, ઘન વિણ સાચું જ કહે, તોહિ ન માને વયણાંજી. કહેણ પણ નવિ કોઈ માને, પિતા માત ને બાંધવા, પુત્ર દારા અને પુત્રી, હોયે અરિયણ જેહવા, દોષ તે ગુણરૂપ થાયે, હોયે જો ઘર લચ્છી ઘણી, વળી જો શુભ ખેત્ર વાવે તો, હોય ઊંચ પદવી ઘણી. ૬ ૧. મોટા શેઠને ૨. નિર્ગમન થઈ, જતી રહી ૩. સ્ત્રી
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ૬ ૨
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
यतः-अलियंपि जणो धणवंतयसः, सयणंत पयासेई;
आतणबंध वेणवि, लज्जिज्जई झाण विहवेण. १ गुणवंपि निगुणट्ठिय, गणिज्जए परियणेण गयविहवो; दक्खत्ताई गुणेहिं, अलिएहि विगिज्जए सघणा. २ અનુક્રમે દેશાંતર ગયા, અપમાનીતા બેવજી, પૃથકુ પૃથક શેઠ ઘરે રહ્યા, કરતા બહુવિઘ સેવજી. શેઠ જેહ ઘર કર્મસાર રહ્યો, તે કૃપણ ને જૂઠ છે, જે મૂલ્ય બોલ્યું તેહ નાપે, આપે તો ઓછું હઠે, બહુ સેવથી પણ કાંઈ ન મિલ્યું, દ્રવ્ય કાંઈ કપર્દિકા, બીજાને ઘન કિમપિ મિલીયું, પણ ગયું ધૂર્ત વિતર્દિકા. ૭
એમ બિહુ ઠામે સેવા કરે, તિહાં ઘાતુર્વાદ ખનિવાદજી, સિદ્ધ રસાયન રોહિણા,–ચલ ગમને ન પ્રમાદજી. વિષવાદ પામે તેથી વળી, મંત્ર તંત્ર સાઘન કરે, રુદંતિ રસકૂપિકોપલ, પારસાદિક બહુ બહુ કરે, એકેક એકાદશ પ્રમાણે, વાર ઉપક્રમ બહુ કર્યા, કુબુદ્દે વિપરીત વિધિથી, પ્રથમ તે તો નવિ ફળ્યા. ૮ જિમ જિમ ઉપક્રમ એ બહુ કરે, તિમ તિમ પામે કષ્ટજી,
બીજે પણ ઇમહિ જ કર્યું, પામે દ્રવ્ય વિશિષ્ટજી. શિષ્ટ ગુણથી તેહ પામે પણ, તસ્કરાદિકે નીગમે, એમ કરતાં બહુ એક દિન, ભ્રાંતિ ચિંતે વને ભમે, અનુક્રમે વાહણ ચઢી પામ્યા, રત્નદીપ રળિયામણો, રત્નદેવી સત્ય પ્રત્યય, જાણીને સાચું ભણ્યો. ૯ દુઃખ પોતાનું દાખવી કરી, મરણાંતની સીમજી, બેઠા લાંઘે તે આગળે, કરી અનાદિકનીમજી. ભીમ અભિગ્રહ કર્યો આઠમ, તેહ અંતે ઇમ કહે, નથી ભાગ્ય તુમવું એમ સુણીને, કર્મસાર ઉઠી રહે, પુણ્યસારે એકવિંશતિ, કર્યા ઉપવાસ એટલે, ચિંતામણિ સુરરત્ન દીધું, દેવીએ તિહાં તેટલે. ૧૦
૧. કોડી ૨. લાંઘન કરીને ૩. નિયમ ૪. તમારું
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ / ઢાળ ૨૩
પશ્ચાત્તાપ કરે . ઘણું, મનમાં તે કર્મસારજી, કહે પુણ્યસાર ખેદ મત કર, એ આપણને નિર્ધારજી. સાર ચિંતિત હોશે તુજ મુજ, પ્રીત કરી જહાજે ચડ્યા, જુઓ કર્મયોગે તિહાં સંકલ્પહ, એહવા આવીને અડ્યા, `રાકા શશાંકનો ઉદય દેખી, વૃદ્ધ બંધવ બોલિયો, પ્રગટ કરી એ રત્નચિંતા,-મણિ તેજ ઝકોલીયો. ૧૧
૨૬૩
ખોલ્યું તિણ સમયે રત્ન તે, દેખે શશિનું તેજજી, એક પાસે ચિંતારત્નનું, તેજ તે એહથી બેજજી. હેજથી બિહુ ઠામ ઘરતાં, દૃષ્ટિની થઈ વ્યગ્રતા, પડ્યું ‘ચિંતારત્ન કરથી, સહિ મનોરથ સંગતા, સમદુઃખ પામ્યા બેઠુ જણા, એમ આવીયા આપણ પુરે, કૃતકર્મને અનુસારે બિહુ તે, સયણ પણ દુર્મન ધરે. ૧૨
3
એક દિન ફરતા આવીયા, જ્ઞાની ગુરુને પાસજી, નિજ નિર્ધનતા હેતુને, પૂછે ઘરી ઉલ્લાસજી. ઉલ્લાસ આણી કહે જ્ઞાની, પાછલે ભવ બેઠુ હુતા, ચંદ્રપુરે જિનદત્ત જિનદાસ, શેઠશું ૫૨માર્હતા, અન્યદા શ્રાવક સર્વ મળીને, જ્ઞાનદ્રવ્ય સાધારણ, દ્રવ્યરક્ષા હેત આપે, કરો ઉપદ્રવ વારણ. ૧૩
૪
તિહાં જિનદત્ત નિજ પુસ્તિકા, લખવા હેતે આપેજી, અન્ય દ્રવ્યના અભાવથી, તે માંહેલું તિહાં થાપેજી. વ્યાપારે મનમાં એમ એહી, પણ જ્ઞાન કેરું દ્રવ્ય છે, એમ ચિંતવી બાર દ્રામહ, લેખકને દીએ મન રુચિ, બીજે તો મનમાં એમ ચિંત્યું, સાઘારણ દ્રવ્યયોગ્યતા, સસ ખેત્રે કામ આવે, શ્રાદ્ધને પણ યોગ્યતા. ૧૪ यतः - जिणभवण बिंब पुच्छय, संघ सरुवाई सत्त खित्ताई; विविहं धणंपि जायं, शिवफलयमहो अनंत गुणं. १ હું પણ શ્રાવકમાં અછું, તો શો તાસ વિચારજી, બાર દ્રામ તેણે વાવર્યા, ઘર કામે આગાઢ વ્યવહારજી.
૧. પૂનમની રાત ૨. ચિંતામણિ રત્ન ૩. સ્વજન ૪. દ્રમ્મ, એક પ્રાચીન સિક્કો
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ વ્યવહાર એહવો કર્યો તેણે, અન્ય દ્રવ્ય અભાવથી, આયુષ પૂરી પ્રથમ નરકે, ગયો પાપ પ્રભાવથી, એ ઋણું બોલે નહીં તોળે, ભવસમુદ્રમાં અતિ ઘણું, એહનાં દૂષણ બહુ બોલ્યાં, શાસ્ત્રમાંહિ કેતાં ભણું. ૧૫
યદુવરં વેવાણ (મનુષુપ). प्रभास्ते मा मतिं कुर्यात्, प्राणैः कंठगतैरपि; अग्निदग्धाः प्ररोहंति, प्रभादग्धा न रोहंति. १ प्रभास्वं ब्रह्महत्या च, दरिद्रस्य च यद्धनं; गुरुपत्नी देवद्रव्यं च, स्वर्गस्थमपि पातयेत्. २
प्रभास्वं साधारणं द्रव्यमित्यर्थः ભાવાર્થ-(૧) કંઠમાં પ્રાણ આવે તોપણ જ્ઞાનદ્રવ્યમાં અને સાઘારણ દ્રવ્યમાં મતિ કરવી નહીં. અગ્નિમાં બાળેલા બીજ કદાચિત ફરીને ઉત્પન્ન થાય, પરંતુ દેવદ્રવ્યથી દાહ પામેલા પ્રાણી ફરીને સિદ્ધિ પામે નહીં. (૨) જ્ઞાનદ્રવ્ય, સાઘારણ દ્રવ્ય, બ્રહ્મહત્યા, દરિદ્રનું ઘન, ગુરુપત્નીનું ગમન, દેવદ્રવ્ય એ સર્વ સ્વર્ગમાં ગયેલા પ્રાણીને પણ પાછા પાડે છે.
પ્રથમ નરગથી નીસરી, થયા ભુજપરીની જાતજી, બીજી નરકે નારકી, ગૃધ્ર થઈ ત્રીજીએ થાતજી. ઘાત થઈ એમ ભવાંતર કરી, સાત નરકે ઉપના, ઇગ દુ તિ ચઉરિંદિ પણ તિરિ, ભવે ઘણી પરે નીપના, બાર સહસ ભવ ઇમ એકેકે, બહુલ દુઃખ તિહાં અનુભવી, બહુ ક્ષીણ દુકૃત કર્મ પ્રાધે, થયા તુમે ઇહાંકિણ ચવી. ૧૬ દ્વાદશ દ્રામના ભોગથી, બાર કોડી ઘન હાણીજી, દ્વાદશ વાર બહુ ઉપક્રમે, લાભ થઈ પ્રાયે હાણીજી. ખાણિ દુઃખની સહી ઇણ ભવ, દાસ દારિદ્ર પર ઘરે, જ્ઞાનાશાતનાએ કર્મસારને, બુદ્ધિ બળ તે નવિ ફરે, મન થકી જ્ઞાનને હીલને તે, અમન કે સૂને મને, વચનથી જે જ્ઞાન હીલ, મૂક બોબડ ગદ તને. ૧૭
કાયથી જ્ઞાન અવહેલના, જે કરે તેમ દરિદ્રજી, રોગી સોગી વિયોગીયા, આધિવ્યાધિ સમુદ્રજી.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૨૩
૨ ૬૫
અમુદ્ર દોષી જન્મશોષી, નાશ કુલ ઘનનો હુયે, તેમ સાઘારણ ક્ષેત્ર કેરી, અવજ્ઞા એણી પરે હુયે, ચૈત્યદ્રવ્ય આશાતનાએ, બોધિબીજ દુર્લભ કહ્યો, એણી પરે જ્ઞાની વયણથી તેણે, તહત્તિ કરીને સદ્દહ્યો. ૧૮ શ્રાવકઘર્મને આદરી, પ્રાયશ્ચિત્ત લિયે તેહજી, દ્વાદશ દામ સહસ ગુણ દેવા, બેહુ કહે ઈમ નેહજી. ગેહે જઈને વણિજ માંડ્યો, ન્યાયમારગ આદરી, નિયમ લીઘો તેણી વેળા, વિગય સવિને પરિહરી, જેમ જેમ દુષ્કતની ખીણતા હુએ, દ્રવ્ય તિમ પામે ઘણો, બિહુ જણે તેમ જ્ઞાન સાઘારણ, દ્રવ્ય પાપનો પડિગણો. ૧૯
અનુક્રમે તેહ ઘની થયા, બિહુ જણને કોડી બારજી, કિંચનની તેહને મળી, કરે બહુ જ્ઞાનભંડારજી. સાઘારતા બહુ સાઘર્મી જનને, દીનને ઉદ્ધારતા, પરિપૂર્ણ શ્રાવકધર્મ પાળી, સુખે સંયમ સાધતા, વાઘતે ભાવે લહી કેવળ, શિવ ગયા સુખ જિહાં ઘણાં, વળી અજર અમર નિકલંક નિરુપમ, નામ છે જેહનાં ઘણાં. ૨૦ તેહ ભણી જ્ઞાન સાઘારણ, દ્રવ્યને રાખી જેહજી,
તે પ્રાણી સુખીયો હોઈ, જાયે દુ:ખ અછેહજી. દેહ નિર્મલ બુદ્ધિ સારી, વિભવ ભારી તે લહે, જે દ્રવ્ય લોકોત્તર કહ્યો, તે તાસ બહુમાને વહે, સાઘુ પણ એ દ્રવ્ય કેરી, ઉપેક્ષા કરતો થકો, સંસાર બહુલ અનંત લવા, શાસ્ત્રમાંહે એહવો વકો. ૨૧ જિન જિનઘર પરિભોગને, અર્થે જિનદ્રવ્ય આવેજી,
તે પણ ન્યાયથીનિપજ્યો, મલિન દુગંચ્છિત ભાવેજી. આવે ન તેવું દ્રવ્ય જિનને, લોક નિંદિત જે હવે, કોઈ હેત દ્રવ્યાંતરે કર્યો જે, જિનગૃહે વળી તે હવે, તપ જપ ઉજમણાદિક તણો, અથ ઋદ્ધિવંત જને મળી, ભક્તિથી જે દ્રવ્ય કથ્થો, અંગ સંગે તે વળી. ૨૨ જ્ઞાન અરથ જ્ઞાન હેતુએ, લિખન લિખાવન કોસેજી, તેહ પણ આપણ નિષ્ઠાએ, થાપે જ્ઞાન નિવેશેજી. શ્રી. ૧૮]
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ૬૬
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ લવલેશ માત્ર અપર ખેત્રે, તેહ ઘન નવિ આણવું, કોઈ હેતે દેવદ્રવ્ય થકી, પણ જ્ઞાન અધિકું જાણવું, તેમ સાધારણ દ્રવ્ય જાણો, ઋદ્ધિવંત નર મળી કર્યું, ઘર્મક્ષેત્ર ઇમ નામ થાપી, તે સાતે સઘળે વાવર્યું. ૨૩
સાત ખેત્રમાંહે ગુરુદ્રવ્ય છે, અને વળી ઘની જને કીધુંજી, વેષાદિકને કારણે, ગુરુસહાયે સીધુંજી. દીધું ન કોઈને તેહ જાવે, ભાવનાના વશ થકી, વૃદ્ધિ કરતો સાધન, લાભ પામે, તીર્થંકરનાં વયણથી, એ દ્રવ્યની આશાતના જે, કરે તેણે વિરાધિયા, જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર તેણે તે નવિ સાથિયા. ૨૪ તે ભણી જે કરો ઘર્મની, કરણી દિલમાં આણીજી,
અવિધિ આશાતા ટાળીને, જે કરશે ભવિ પ્રાણીજી. નાણીનાં એ વચન જાણી, તહત્તિ કરી જે સહે, શ્રી જ્ઞાનવિમલ સુરીંદ વાણી, શાસ્ત્રથી એવી કહે, સુણી એમ શ્રીચંદ્રકુમરે, કહી એહવી સંકથા, શેઠીયા વાત કહે સાચી, ચિત્ત ઘરી એવી પૃથા. ૨૫ ઇતિ જ્ઞાનસાઘારણદ્રવ્યભક્ષણરક્ષણોપરિ
કર્મસારપુયસારકથા સંપૂર્ણ
છે. પૂર્વ ઢાળ (ચંદ્રાઉલાની દેશી) 1 તે ભણી સુણો ભાઈલા રે, હિત ભાખું છું પ્રેમ.
દેવઋણાંથી છૂટીએ રે, તેમ કરો જેમ હોય ક્ષેમ. તેમ કરો હવે એહ ઉપાય, છૂટો ઋણથી જેમ સુખ બહુ થાય; હિત શિક્ષા કહી આગળ ચાલે, રાજ મરાળ પરે ભુવિ માળે.
જી રાજેસરજી રે. ૨૬ સુંદર ગામે જઈ જિમ્યા રે, સામગ્રી સવિ મેલ,
સુખે તિહાં વાસો વસ્યા રે, કરતા મનની કેલ. કેલિ કરતા થયે પ્રભાતે, ચાલ્યા મદના લેઈ સંઘાતે; આગળ કાનન મહોટું આવ્યું, દિવાશેષ સંધ્યાએ જણાવ્યુંજી ૨૭
થાકી તિહાં સા સુંદરી રે, કુમર કહે ગામ દૂર, ચરણ તાહરા નવિ ચલે રે, તિહાં દેખે વટ અતિ નૂર. ૧. કેલિ ક્રીડા ૨. જંગલ
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ૬૭
ખંડ ૩ | ઢાળ ૨૩ પુર પત્ર ફલ છાયા ગહરી, પંખીનો આશ્રમ જિમ સહરી; શું ઉતાવળનું છે કામ, કુમર કહે ઇહાં કરીએ વિશ્રામ.જી ૨૮
વટ તળે સાથરડો કરે રે, સાવઘાન રહે તેય,
પ્રથમ જામ દુગ સા સુવે રે, કુમર જાગ્યો અસિ લેય. ધ્યેય સંભારે ત્રીજે યામેં સંથારે, જાગે સુંદરી પતિ પરિચારે; ચોથે યામે ફરી સા સૂતી, કુમાર જાગંતો રહે નિભ્રતિ.જી ૨૯
જો ઇચ્છે સાવધાનશું રે, દિશિ વિદિશી જે ચાર;
એહવામાં ઉત્તર દિશે રે, દીઠો તેજ અંબાર. સાર રત્ન પરિ ચિત્તમાં ભાવે, તે જોવાને કેડે જાવે; કિહાં નજીક કિહાં દૂરે થાવ, તેજ તણો જે મર્મ ન પાવે.જી૩૦
આગળ જાતાં જોવતાં રે, તેજ થયું વિસરાલ;
પાછે પગે પાછો વળે રે, જાણ્યું એહ ઇંદ્રજાલ. આળ એહ મનમાંહે ભાવિ, સાથરે આવી પ્રિયા બોલાવી; કહે પ્રભાત થયોઊઠોચલીએ, પરિમલ પસર્યોકમલને મલીએ.જી૩૧
*તામ્રચૂડ તરુ ઉપરે રે, બોલે મઘુરી વાણ,
શીતલ માર્ગ પ્રભાતનો રે, ઊઠો થયું વિહાણ જાણપણે કહે કુમાર તિહાં રે, ઉત્તર પાછો ન દિયે લગારે; ચિંતે મન નિદ્રા પરભાતે, મૂકતાં હોયે સ્ત્રીની જાતે.જી૩૨ यतः-जणणी जमुपत्ति पच्छिम-निद्दा सुभासियं वयणं
मणइटुं माणुस्सं, पंच विदुक्खेहिं मुंचंति १ અર્થ-માતા, સાઘુપણું (જમ=યમ, ઉપત્તિ=જન્મ), પાછળી રાત્રિની ઊંઘ, સુભાષિત વચન અને મનને ઈષ્ટ હોય એવો મનુષ્યએ પાંચ ઘણા દુઃખે કરીને છોડાય છે.
શ્રી ચંદ્રોવાર प्रोज्जृम्भते परिमलः कमलावलीनां, शब्दायते क्षितिरुहोपरि ताम्रचूड: मार्गस्तवापि सुकरः खलु शीतलत्वादुच्छीयतां सुनयने रजनी जगाम १
ભાવાર્થ-શ્રીચંદ્ર કહે છે- કમલપંક્તિનો પરિમલ બહકે છે, વૃક્ષોની ઉપર બેસીને ફૂકડા બોલે છે. તેથી ચાલવાનો માર્ગ ટાઢો પહોર હોવાથી સુગમ છે, માટે હે કમળ નયનવાળી સ્ત્રી, રજની તો વ્યતીત થઈ, માટે ઊઠ.
૧. સંથારો, પાથરણું ૨. બે પ્રહર ૩. પ્રહર ૪. કૂકડો ૫. સવાર
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ ક્ષિણ પડખી વળી પ્રિયા પ્રતે રે, બોલાવે ઘરી નેહ.
એ મૃગ તૃણ ચરવા ભણી રે, પંખી સઘળા જેહ. એહવે તરણિ ઉદયાચલ ઉગે, માનીના મનોરથ સવિ પૂગે; ઊઠો ચાલીને હવે આગે, ફરતાં ભાગ્યદશા વળી જાગે. ૩૩
यतः-एते व्रति हरिणास्तृणभक्षणार्थं ___ चूर्णिं विधातुमथ यांति हि पक्षिणोमी
शृंगं स्पृशत्युदयसानुमतो विवस्वा
त्रुच्छीयतां सुनयने रजनी जगाम १ ભાવાર્થ-હે સ્ત્રી! આ હરિણી તૃણ ભક્ષણ માટે ચાલ્યાં જાય છે, પક્ષીઓ પણ ચણ લેવા માટે જાય છે અને સૂર્ય પણ ઉદયાચલ પર્વતનાં શિખરોનાં શૃંગોને સ્પર્શ કરે છે. માટે હે રૂડા નેત્રવાળી સ્ત્રી, રાત્રિ વ્યતીત થઈ, તેથી ઊઠ.
પ્રિયા પડુત્તર નવિ દિયે રે, કુમર જોઈ તે ઠામ;
તિહાં દીઠી નહીં સુંદરી રે, ચિંતે કાંઈ વિરામ. હામ ઘરીને સઘળો જોવે, થયો પ્રભાત મન અતિ દુઃખ હોવે; એ ઉદ્યોત મિષે કોઈ દેવ, અપહરી એ હમણાં સયમેવ.જી૩૪
હા હા શું કરતી હશે રે, કિમ રહેશે મુજ પાખે;
કેમ કરે તે ઉપરે રે, બળ કોઈનું નવિ દાખે. રાખે જિમ તેણી પરે રહીએ, મન ફરસે નવિ વાણીએ કહીએ; સ્વપ્નાચાર પણ જિહાંનવિ પહોંચે, હેલા માત્રમાં તેવિધિસૂચ.જી-૩૫
અઘટિત તે સુંદર ઘડે રે, ભાજે સુઘટિત કામ;
જેહભાલતમાં લખ્યું રે, તે થાયે જગ કામ. નામ માત્ર પણ શોક ન કરવો, ધૈર્ય કરી મનમાંહે રહેવો; સુખદુઃખ કર્મવશે સવિ સહેવું, કાયર થઈ કોઈ આગે ન કહેવું.જી ૩૬ यतः यत्कदापि मनसा न चिंत्यते, यत्स्पृशंति न गिरः कवेरपि
स्वप्नवृत्तिरपि यत्र दुर्लभा, हेलयैव विदधाति तद्विधिः १ ... अघटितघटितानि घटयति, सुघटितघटितानि जर्जरीकुरुते
विधिरेव तानि घटयति, यानि पुमान्नवचिंतयति २ ૧. ક્ષણ પ્રતીક્ષા કરીને ૨. સિવાય ૩. નસીબમાં, લલાટે
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૨૩
૨ ૬૯
गाहा-जं चिय विहिणा लिहियं, तं चिय परिणमई सयल लोयस्स
इय जाणे विणु धीरा, विवुरे विन कायरा हुंति ३
ભાવાર્થ-(૧) જે કાર્યને વિષે કોઈ દિવસે મન થકી ચિંતવન થઈ શકે નહીં, જેને કવિની વાણી પણ સ્પર્શ ન કરી શકે, જયાં સ્વપ્નાની વૃત્તિ પણ દુર્લભ છે, તે કાર્યને વિઘિ (પ્રારબ્ધ) રમતમાત્રમાં કરે છે. (૨) વિધિ (વિદ્યાતા) જ અયોગ્ય સંયોગવાળા પદાર્થોને એકત્ર કરે છે અને સારી રીતે સંયોગ પામેલા પદાર્થોને જર્જરિત એટલે જુદા કરે છે. પુરુષ જેને મનમાં પણ ક્યારેય ચિંતવતો નથી, તેનો જ વિઘિ સંયોગ કરાવે છે. (૩) જે વિધિએ લખેલું છે તે જ લોકને પરિણામમાં આવે છે, એ જાણ્યા વિના ઘર પુરુષ પણ કાયર થઈ જાય છે.
ચિત્ત ઉત્સુકતા ટાળીને રે, ચિંતે બહુલ ઉપાય;
ઉદ્યમથી સવિ નીપજે રે, શોકે ચિંતા બહુ થાય. આય વ્યય સવિ કર્મને હાથે, નિમિત્ત માત્ર છે પર તે સાથે; સુરતરુ છોડી બાઉલ દીએ બાથ, કર્મ છોડી લીએ અવરને નાથ. જી ૩૭
પૂર્ણ મનોરથ કેહના થયા રે, કેહને અખંડિત સુખ;
કુલ કલંક કેહને નવિ થયાં રે, કુણ જગ્યાને મૃત્યુ ન દાખ. શોષે ભરિઉફલ્થ કુર્મા, ઉગ્યો તેહિ જ વળી અથમાયે; એહવી નીતિ જગની ચિત્ત આવી, જ્ઞાનવિમળ ગુરુ વચને ભાવી.જી-૩૮ यतः कस्य स्यान्न स्खलनं, पूर्णाः सर्वे मनोरथाः कस्य
कस्येह सुखं नित्यं, देवेन न खंडितः को वा १ ભાવાર્થ-કોનું સ્મલન થતું નથી, કોના સર્વ મનોરથ પૂર્ણ થાય છે, કોને આ લોકમાં નિરંતર સુખ મળે છે અને દૈવે કોને ખંડિત કર્યો નથી? અર્થાત્ તે સઘળા સર્વ જનને થાય જ છે.
| | દોહા / સોરઠા || સોરઠા-ચિંતે ચિત્ત કુમાર, ડાહ્યો તો પણ છેતર્યો
મનમાં કરી વિચાર, આગળ જાવા સંચર્યો. ૧ દોહા-અનુક્રમે જાતાં આવીયું, નગર કનકપુર નામ;
સરપાળે વટ હેઠલે, ક્ષણ એક સોચે જામ. ૨ ૧. બાવળ ૨. ફૂલ કરમાઈ જાય ૩. ઠગાયો
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૦
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
રાને વેલાઉલ હુવે, પુણ્ય સખાયાં જાસ; તે અવસર જે નીપજ્યું, સુણજો તે ઉલ્લાસ. અપુત્રિયો તે નગરનો, શ્રીકનકધ્વજ રાય; અકસ્માત્ કોઈ શૂળથી, મરણ લહ્યો તિણ ઠાય. ૪ રાજ્યાધિષ્ઠાયક સુરી, સચિવે આરાધી તેહ; રાજ્ય યોગ્ય કોઈ મેળવો, આણી નર ગુણગેહ. પ પંચદિવ્ય પરગટ કરો, સુરી વયણથી કીધ; કરિણી જસ શિર કળશનો,કરે અભિષેકપ્રસિદ્ધ. ૬ તેને રાજા જાણજો, લક્ષ ગામનો દેશ; એણી પરે દિન ત્રણ વહી ગયા, ગામમાં ફરે સનિવેશ. ૭ એમ કરતાં બાહિર ગયાં, પંચદિવ્ય તેણી વાર; શ્રીચંદ્રને શિર ઉપરે, કરે અભિષેક વિચાર. ૮ કરેણું કાંઈ ટાળીઉં, કળશ તુરંગ હેષાર; ચામર છત્ર બંદીજને, કીધો જયજયકાર.
૩
૯
સૂતો ઊઠ્યો ચિંતવે, શું સુહણો કે સાચ; કહે પ્રઘાન પ્રજા સવિ, અમચા નાથ છો વાચ. ૧૦ લક્ષ ગામનો દેશ એ, કનકપુર તિહાં મુખ્ય; કનકધ્વજ નૃપ પુહતળો, પરલોકે શૂલદુઃખ. ૧૧ પંચદિવ્યના હેતુથી, સુરી વચન અનુસાર; અમ ભાગ્યે તુમે નૃપ થયા, ફળ્યો ભાગ્ય ་સહકાર. ૧૨ નૃપ પુત્રી કનકાવલી, કરો કગ્રહ તાસ; લક્ષ્મણ સચિવ એમ વીનવે, પૂરો અમ મન આશ. ૧૩ હસિત વદન ક૨વાળ કરી, ભૂષણ ભૂષિત અંગ; નામ મુદ્રાએ જાણીયું, શ્રીચંદ્ર નામે ચંગ. ૧૪ હર્ષિત થઈ રાજ્યે ઠવ્યા, કુમી રહી વામાંગ; કગ્રહ અને રાજ્યમહ, અદ્ભુત કીધો રંગ. ૧૫ ૧. દેવી ૨. હાથણી ૩. સ્વપ્ન ૪. આમ્રવૃક્ષ ૫. પાણિગ્રહણ ૬. હાથમાં
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ | ઢાળ ૨૪
૨૭૧
-
-
-
| ઢાળ ચોવીશમી II.
(રહો રહો રહો રહો વાલહા–એ દેશી) પુરપ્રવેશ પરલોકને, હર્ષ વઘામણી હોત લાલ રે; ઉચિત દાન દીએ સર્વને, બંદી મોચન કૃત ગોત લાલ રે; પુણ્ય થકી વિણ ચિંતવ્યાં, આવી મળે સવિ વાત લાલ રે; પુણ્ય વિહુણાને હુવે, અણચિંતિત ઉપઘાત લાલ રે. પુ. ૨ દેવ પૂજાજિક કાર્યનાં, ગીત ગાન બહુ હર્ષ લાલ રે; કરમોચન ઘન દેશના, કીધાં અતિશય વર્ષ લાલ રે. ૫૦ ૩ પ્રાજ્ય રાજ્ય ઉત્સવ થયો, જેમ સુરપતિ અભિષેક લાલ રે; લખમણ સચિવ કહે અન્યદા, ઘરી મનમાં બહુનેક લાલ રે. પુ) ૪ પ્રભુ! તુમ ઉત્તમતા લહી, સદાચાર સંકેત લાલ રે; છાબડીએ રવિ દાબીએ, તેજ ન દાખે ખેત લાલ રે. પુ. ૫
यतः-आचारः कुलमाख्याति, देशमाख्याति भाषणं ___ संभ्रमः स्नेहमाख्याति, रूपमाख्याति भोजनं १ ભાવાર્થ-આચાર છે તે કુળને કહે છે, ભાષણ છે તે દેશને કહે છે, સંભ્રમ છે તે સ્નેહને કહે છે, રૂપ છે તે ભોજનને કહે છે. તોહે પણ નરનારીએ, ગાયને ગાતે ગીત લાલ રે; માત પિતાના નામની, હોંશ રહે છે નિત્ય લાલ રે. પુરુ ૬ તેહ વયણ સુણી નૃપ કહે, સત્ય લોકને તામ લાલ રે; હરિબળ માછીની કથા, પુણ્ય બળે ગુણ ગ્રામ લાલ રે. પુત્ર ૭ જિમ હરિબળ ગયો એકલો, નયરી વિશાળા ઠામ લાલ રે; પરણ્યો ત્રણ તૃપકુંવરી, કુણે કહ્યો વંશ ને નામ લાલ રે. ૫૦ ૮ ધૈર્યોદાર્ય ગુણે કરી, કીર્તિ તણે વિસ્તાર લાલ રે; લંકાગમનાદિક બહુ, કીઘાં કામ ઉદાર લાલ રે. પુo ૯ તેણી પરે જહાં પણ જાણજો, નામાદિક શું કામ લાલ રે; ગુણ જોવા ઉત્પત્તિ કિસી, કમલ તણાં શાં ઠામ લાલ રે. ૧૦ જ્ઞાતિ આડંબરનો કિશો, પરમારથ ગુણ સાધ્ય લાલ રે; કુસુમ કાનનનું શિર ઘરે, નિજ મલ તને દુસ્સાધ્ય લાલ રે. પુ.૧૧
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૨
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
કુલક્રમથી લક્ષ્મી ન હુયે, લિખિત ન દીસે કોય લાલ રે; વીરભોગી જે વસુંધરા, ખગથી નૃપ બળ હોય લાલ રે. પુ૦૧૨ તેણી પરે મંત્રી સાંભળી, નામાદિકે શું કામ લાલ રે; કેવળ ગુણ જગ જોઈએ, જાતિ વંશ શું નામ લાલ રે. ૫૦૧૩ નૃપ વયણાં એમ સાંભળી, મંત્રી ચિંતે એમ લાલ રે; ઉત્તમ નિજ વદને કરી, નિજ ગુણ કહેવા નેમ લાલ રે. ૫૦૧૪ હવે એક દિન તે નયરમાં, આવ્યાં ગાયનવૃંદ લાલ રે; વીણાપુર જાવા ભણી, કલિરવ પ્રમુખ મહેંદ લાલ રે. ૫૦૧૫ રાજસુતાને સ્વયંવરે, જાતા પંથી લોક લાલ રે; ગાયને ગાવા માંડિયું, શ્રીચંદ્ર ચરિત્ર સુએક લાલ રે. પુ૦૧૬
કવિત છપ્પો નયર કુશસ્થલ ઈશ, સૂર્યવતી રાણી કંતહ, પ્રતાપસિંહ જસ નામ, તેજ પ્રતાપ મહંતહ; શોક્ય પુત્રની ભીતિ, રીતિ જાણીને મૂકે,
નિજ વાડીમાં ફૂલ,-પગરમાં બુદ્ધિ ન ચૂકે; લક્ષ્મીદત્ત શેઠે ગ્રહ્યો, લહી વૃદ્ધિ તિહાં અતિ ઘણી; કર્યું નામ શ્રીચંદ્ર તસ, કલા સર્વ તેણે ભણી. ૧
રાઘાવેશ વિઘાન, પદ્મિની વળી જેણે પરણી, વીણારવને દાન, તુરગ રથ જાય ન વરણી; નીસર્યો છે વિદેશ,ભાગ્યબલી ગુણનો આગર, ઇત્યાદિક ગુણરાશ, સાંભળી હરખ્યા નાગર. દેઈ દાન તેહને બહુ, કહે તુમ્હો તસ ઓલખો; વૃદ્ધ કહે અમ નાયકે, લેઈ દાન તસ જસ લખ્યો. ૨
| II પૂર્વ ઢાળ | ઇત્યાદિક ગુણ બહુ કહ્યા, ગીત અછે બહુ તાસ લાલ રે; આલાપી સંભળાવીયા, કહેતાં લહે ઉલ્લાસ લાલ રે. પુ૦૧૭ હવે પ્રભાત થયે આવીયા, લખમણ સભા મઝાર લાલ રે; પૂછે નૃપ નિશિ કેમ નાવીયા, તે કહે કરી જુહાર લાલ રે. પુ૦૧૮
૧. ફુલના ઢગલામાં ૨. રાશિ
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩ / ઢાળ. ૨૪
૨૭૩
સ્વામી! ગાયને આવીયા, તેણે ગાયો અવદાત લાલ રે; શ્રીચંદ્ર પદ્મિનીનો પતિ, પ્રતાપસિંહ નૃપ જાત લાલ રે. ૫૦૧૯ જેમ સુર્યે સર્વ કહ્યું તેણે, હસી સુણી કહે ભૂપાલ લાલ રે; નીચે મુખે હુઈ એહવો, એ વાતમાં કાંઈ નંઆળ લાલ રે. પુ૨૦ લખમણ મંત્રી ચિંતવે, માહે એહિ જ જાણ લાલ રે; ઉત્તમ નિજ ગુણ સાંભળી, નીચ વદન મિતવાણ લાલ રે. પુ૨૧ એમ વિચાર પર મંત્રીને, દેખી નૃપ તેણી વાર લાલ રે; ચતુરંગ દળ લેઈ ચાલીયા, રમવા વનહ મઝાર લાલ રે. પુ૨૨ તિહાં બહુ ક્રીડા લીલની, વિલસે જેમ મઘુ માસ લાલ રે; અશ્વ ખેલાવી બહુ પરે, શ્રમ લહી કરે આશ્વાસ લાલ રે. પુ૨૩ સાર સહકાર તરુ હેઠળે, બેઠા નૃપ સવિ સાથે લાલ રે; જાત્ય તુરગ જોઈ જુજુઆ, ફરસે વળી નિજ હાથ લાલ રે. પુ૨૪ એહવે પશ્ચિમ દિશિ થકી, દીઠો આવત એક લાલ રે; પંથિક ખંઘ છે લાકડી, ધૂલ ઘૂસર અતિરેક લાલ રે. પુ૨૫ ક્રમકર ચિતા ભિક્ષા પુટી, કર ઝાળી છે ચંગ લાલ રે; પટ્ટબંઘ ચરણે અછે, વસન કર્યા ઉત્કંગ લાલ રે. પુ૨૬ નીરકમંડળ ઝાલીયું, દૂર દેશાંતરી કોય લાલ રે; જાણીને બોલાવીયો, કોણ છે ભટને કહે જોય લાલ રે. પુ૨૭ નૃપ પાસે તે આણીયો, સુભટે જેણી વાર લાલ રે; દેખી નૃપતિ હરખ્યો ઘણું, વરસે આંસુ ઘાર લાલ રે. પુ૨૮ વિણ વાદળ વર્ષો થયો, અહો અહો ફળ વિણ ફૂલ લાલ રે; પૂરવ પુણ્ય ફળ્યું અહો, દીઠો નયણે અમૂલ્ય લાલ રે. પુ૨૯ એમ બોલતો ઓલખ્યો, દીસે છે ગુણચંદ્ર લાલ રે; નૃપે ઉઠી આલિંગીઓ, જિમ દેખી ચકોરને ચંદ્ર લાલ રે. પુરુ૩૦ શ્રીચંદ્ર પદકજ સીંચીઉં, હર્ષ જળે કરી તામ લાલ રે; ગુણચંદ્ર ભાવસ્થળે, પ્રણમે ગુણમણિ ઘામ લાલ રે. ૫૦૩૧ ૧ પુત્ર ૨. ખોટું ૩. ઓછું બોલનારો ૪. વસંત પ. કપડાની પટ્ટી પગે બાંધેલી છે
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૪
શ્રી ચંદ્ર કેવલીનો રાસ બેઠો યથોચિત થાનકે, મનમાં હર્ષ ન માય લાલ રે; મંત્રી પ્રમુખે જાણીઉં, એ ભૂપતિનો સખાય લાલ રે. પુ૩૨ આદરશું સહુએ નમ્યા, નૃપસખા નૃપતિ સમાન લાલ રે; શ્રીચંદ્ર પૂછે ગુણચંદ્રને, એકલો આવ્યો એણે થાન લાલ રે. પુ૦૩૩ કુશસ્થળ કદા મૂકિયું, કુણ પંથ પાવન કીઘ લાલ રે; પિતર પક્ષે કલ્યાણ છે, કહો સવિ વાત પ્રસિદ્ધ લાલ રે. ૩૪ તવ ભોજાઈ કિહાં અછે, જે જે થયો અવદાત લાલ રે; મુજ ચાલ્યા પછી તે કહો, જ્ઞાનવિમળ સુખ શાત લાલ રે. ૫૦૩૫
| | દોહા | સહુ સાંભળતાં હવે કહે, શ્રીગુણચંદ્ર કુમાર; તુમ આદેશથી તે નિશ, કર્યો લેખક વ્યવહાર. ૧ પણ મુજ દેહે ઉપન્યો, જંભાલસ અંગ ભંગ; થયે પ્રભાત તુમ ઘર ગયો, આણી અધિકો રંગ. ૨ તિહાં તેમને દીઠા નહીં, ઉપન્યો મન વિષવાદ; ચંદ્રકળા પાસે ગયો, ચિંતાતુર નિશવાદ. ૩ તુજ મુજ પ્રભુ નથી દીસતા, કહો ખબર મુજ તેહ બહુ પૂછ્યું પણ નવિ કહે, રુદતી કંઠિત દેહ. ૪ ગદગદ વાણી એમ કહ્યો, “આમૂલે વૃત્તાંત; તે નિસુણી દુખીઓ થયો, નયણે નીર ઝરંત. ૫ મુજને મૂકીને ગયા, દાખ્યો નહીં અપરાઘ; ચિંતામણિ પરે દોહિલો, કહિયે કેણી પરે લા. ૬ ચંદ્રકળા કહે દુઃખ ન કર, તુમને પિતર વિયોગ; ન કહ્યું તિણે હેતે કરી, ન કરો મનમાં શોગ. ૭ મુજને એમ ભાખી ગયા, ગુહ્ય ન કહીશ કોઈ પાસ; મિત્ર વિના તું કેહને, તે ભણી ઘરો આશ્વાસ. ૮ એમ સુણી દુઃખ પામ્યો ઘણું, અહોરાત્રિપિતુ પાસ; વસિઓ પણ રસિઓ ઘણું, તુમ મળવાની આશ. ૯
૧. મૂળથી, શરૂઆતથી
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખંડ ૩| ઢાળ ૨૫
૨૭૫
ત્યાર પછી જ્ઞાની તણાં, વચનથી લહી આનંદ; ભોજાઈને પિતૃ ઘરે, સાથે કરી સખી વૃંદ. ૧૦ પહોંચાડીને તુમ ભણી, ખબર લહેવા જામ; મહેંદ્રપુરથી આવીયો, સુંદર મંત્રી તા. ૧૧ અન્ય વેશ ઘરી નીકળ્યા, શુદ્ધિ કહી સવિ તેણ; વળી કુંડળપુરથી સચિવ, બુદ્ધિ વિશારદ જેણ. ૧૨ જિહાં જે જે સવિ નિપજું, તસ મુખથી કહ્યું તે; સૂર્યવતી પણ સાંભળી, હર્ષ ઘરે બહુ નેહ. ૧૩ તે દિનથી અભિગ્રહ કર્યા, મોદક આજ વૃતપુર; પ્રમુખ ન લેવા તિહાં લગે, દેખીશ સુત મુખનૂર. ૧૪ ગર્ભવતી છે સૂર્યવતી, એ હવણાંની વાત; સ્વજન શ્રેષ્ઠી રાજા પ્રમુખ, કુશળ ખેમ સુખ શાત. ૧૫ તુમવિયોગ એક દુઃખ અછે, અપર દુઃખ નવિ કાંય; મહેંદ્ર મંત્રીના મુખ થકી, જાણ્યો તુમચો રાહ. ૧૬ પ્રતાપસિંહ નૃપે એણી દિશે, બહુ ભટ પ્રખ્યા હેવ; તુમ ગવેષણ કારણે, સાયુધ કરતા સેવ. ૧૭
|| ઢાળ પચીશમી . (તુમે પીતાંબર પહેર્યાજી મુખને મરકલડે–એ દેશી) હું પણ પ્રભુને નેહેજી, સાહિબ સોભાગી;
નિકળીયો ઘણે નિજ દહેજી, વારુ વડભાગી. ઘનંજય તિહાં થાપીજી. સા. શીખ ભલામણ આપીજી, વા. ૧ કુંડળપુરમાં આવીજી, સા. ચંદ્રલેખા તિહાં બોલાવીજી, વાટ સવિ જાણી તેહની વાતજી, સા. તિહાં રહ્યો ત્રણ રાતજી, વા૦ ૨ તિહાંથી માહેંદ્રપુર આવ્યોજી, સા. સુલોચનાને આપ જણાવ્યોજી, વાટ તિહાંથી હેમપુરે તુમ જાણીજી, સા. તિહાં સુણી મદનપાલ વાણીજી, વા૦ ૩ તિહાં મહા અચરિજ કીધુંજી, સાસ્વયં પરણ્ય પરને દીઘુંજી, વા કાંતિપુર માંહે આવ્યોજી, સા. પ્રિયંગુમંજરીએ મુજ જણાવ્યોજી, વા ૪
૧. ઘેબર
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૬
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ તિહાંથી આ દિશે આવીજી, સા. તિહાં વાટ બહુ પંથ ભાવીજી, વાળ એક પંથે સુભટને મેહેલ્યાજી, સા એમ ચિહું દિશે જાણી ઠેલ્યાજી, વા૦ ૫ પુર નગર વને તુમ જોતોજી, સાવ વચ્ચે વચ્ચે દુઃખ ઘરતોજી, વાહ વળી પંથી મુખથી સુણીયોજી, સા. શ્રીચંદ્ર નામે નૃપ મુણીયોજી, વા. ૬ નવલખ દેશનો સ્વામીજી, સા. દેવ સાન્નિધ્ય પ્રભુતા પામીજી, વાઇ મેં મન નિશ્ચય કર્યો એવોજી, સાનહીં અવર કોઈ એહ જેવોજી, વા. ૭ હર્ષે ત્વરિતપણે ચાલ્યોજી, સાવાજી મરણ લહ્યો થયો પાલોજી, વાટ એકાકી પાદચારીજી, સા. પણ ઘરતી અતિ ઘણી ભારીજી, વા૮ એમ ભમતાં આજ મેંદીઠાજી, સાપ્રભુ લાગ્યા અમૃતથી મીઠાજી, વાટ કૃતકૃત્ય થયો સુખ પામ્યોજી, સા પંથ જનિત સવિ દુઃખ પામ્યોજી, વા૦ ૯ જિમ યતિ પરિસહ સહી લાઘેજી, સા પરમાનંદ કરી વાઘેજી, વાટ ત્યારે ભવદુઃખ ચિત્તનવિ આવેજી, સા તિમ પ્રભુ દીઠે મુજ ભાવેજી, વા૦૧૦ મંત્રી સામંત શેઠ પ્રમુખાજી, સાવ અવદાત સુણી સવિ હરખાજી, વાળ ગુણચંદ્ર વયણથી પામીજી, સા. કુલવંશાદિકે નહીં ખામીજી, વા૦૧૧ લખમણ મંત્રી મન ચિંતેજી, સાવ ભલે આવ્યો ગુણચંદ્ર મિત્રજી, વાળ ભાગ્યબળે એહવા મળિયાજી, સા સવિલોકના સંશય ટળિયાજી, વા૦૧૨ એમ સવિ વૃત્તાંત જણાવ્યાજી, સા. ઉદ્યાનથી નયરમાં આવ્યાજી, વાટ ગુણચંદ્ર મળી દુઃખ કાપ્યાંજી, સા. મહામાત્ય પદે તે સ્થાપ્યાજી, વા૦૧૩ સુખસાતાએ રાજ્યને પાલેજી, સાવ એકમદના મનમાંહિ સાલેજી, વાળ શ્રીચંદ્ર નૃપતિને તેજેજી, સા. વળી પૂરવ પુણ્યને હેજેજી, વા૦૧૪ જિહાં વરતે સુથ સુગાલાજી, સાટ મંડાવે મોટી દાનશાલાજી, વાળ સમકિત મૂલ ઘર્મ દીપાવેજી, સા વળી જીવ અમાર પલાજી, વા૦૧૫ વળી સાત વ્યસનને વરાવજી સાવ દુઃસ્થિત જનને સઘરાવજી, વાહ જિન ચૈત્ય ઉત્તેગ કરાવેજી, સા. વળી જીર્ણોદ્ધાર સમરાવજી, વા૦૧૬ એણીપરે શુભકરણીને કરતાજી, સાજ્ઞાનભક્તિ સદા આચરતાજી. વાળ જ્ઞાનવિમલ ગુરુ ક્રમ વંદેજી, સા. અહોનિશિ વઘે પરમાનંદજી, વા૦૧૭
૧. સુખ ૨. પુષ્કલ ૩. વળાવે, વિદાય આપે
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૭
ખંડ ૩ | ઢાળ. ૨૬
|| દોહા II. મિત્ર મળે સુખ ઉપવું, જિમ તરણ્યાં ટાઢું નીર; વિરહવ્યથા તે વૃથા થઈ, સુખિયું થયું શરીર. ૧ જેહને જેહની ઇષ્ટતા, તે મિલે હોય સંતુષ્ટ; વહાલાં જે આવી મળે, હોયે પુણ્યની પુષ્ટ. ૨ એમ સુખમાં વસતાં થકાં, આવ્યો માસ વસંત; સંયોગી નર સુરત, સરિખો છે અત્યંત. ૩ સંત સહુ હેતે કરી, આવે ઉપવન માંહિ; શીતલ પવન પ્રવાહથી, સંચરે તરુવર છાંહિ. ૪
I ઢાળ છવીશમી |
(રાગ વસંત) હવે એક દિન શ્રીચંદ્ર ભૂમિકંત, ગુણચંદ્ર મિત્ર સંયુત; મયમત્ત મહંત મિલંત સંત, કહે આયો ખેલીજે વસંત; ૧ હવે ગુહરી મોહરી વનરાઈ તંત, માનું આયો ઋતુરાજ વસંત; તિહાં તાલ તમાલ હિંતાલ પુંગ, માનું ધ્વજ પટે ઉચવિયાં સુચંગ. હ૦ ૨ નિર્ઝરણ ઝરણ રવ તાલ તંત, પડછંદા નીસાણાં ગુડંત; અંકુરિત સવિ ઉપવન ભૂ ફુરંત, માનું પ્રમદા પ્રમુદિત સંગ કંત. હ૦ ૩ તિલક વરુણ અશોક ખંતિ, અમદા પદ પડઘા અભિષેત; તરુયર તરુણશું આલિંગંત, લતા લલના લલિત હૃદય ખંત. હ૦ ૪ ગુચ્છાદિકઘણઘણ સુમનસ જેહસંતિ, મનુ અઘરતે પલ્લવચારુપતિ; પંચવર્ણી ફૂદી ચુદિપંતિ, તિહાં વિટપ વદનને મનુ ચુનંતિ. હ૦ ૫ કુસુમ પાત્રે એક પીયંત, મઘુર મધુકરી મકરંદવૃત; તિહાં હરિણ હરિણી કપોલ અંત, શૃંગે સુકુંડને ખÍત. હ૦ ૬ કરી ગંડુશ જલ ભરી દીયંત, કરિણી વદને નિજ કરી મંહત; ચકવા ચકવી‘કિસલય કરી અંત, દેવતા મુખમાં ઘરી પ્રેમવંત. હ૦ ૭ એમ પ્રમુદિત પંખી જીવ યંત, નિરખીને કામી જન ઘસંત; તિહાં પચબાણ બાણબળ મહંત, ભૂમિદેશે અનિવારિત ફુરંત. હ૦ ૮
૧. રાજા ૨. કૂંપળ ૩. કામદેવ
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૮
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ ઉન્માદ મોહન ને તાપનંત, શોષણ ને મારણ પંચમંત; પંચમસ્વર કોકિલ કલરવંત, હોવે સુણતાં સચેત નર કામવંત. હ૦ ૯ રોગી વિયોગી દુઃખ દીયંત, સંયોગી અમૃતરસ પીયંત; શીતલ મલયાચલ અનિલવંત, સુમગંઘશું સિકરને ઝરંત. હ૦૧૦ વિરહિણી કહે એ ભુયંગલિંત, ઉગાર એ તેમના કણ ઝરંત; કિંશુક કુસુમ મનુ પલ અસંત, તિણ હેતે પલાશ વિરહિણી ભણંત. હ૦૧૧ સંયોગિણી પલ્લવ તસ લીયંત, કરે શેખર સુંદર વેશવંત; દેખનકું અતિ રૂપવંત, પર નિર્ગુણ ગંઘ ન તે દહંત. હ૦૧૨ માનિની માનને ભેદ ભૃત, મનુ આયો વસંત નૃપ સાજવંત; મદન મતંગજ પરે ચઢત, તિહાં વિવિઘ કુસુમ સેના સર્જત. હ૦૧૩ શુક કોકિલ મોર મેના શકુંત, કલ કૂજિત કેલિ કલા લવંત; યોગી પણ હૃદયે થરહરંત, શું જાણીએ મન થિર કિમ રહંત. હ૦૧૪ બકુલ ને વોલસિરી વાસંત, દશ દિશિ પરિમલ પસદંત; શિશિર ઋતુએ જે પાત ઝરંત, મનું તેહ અવસ્થાને હસંત. હ૦૧૫ વીણા ડફ મહુઅરી બહુ વજંત, અવ્વલ ગુલાલ અબીર ઉડંત; ભરી ઝોલી ગોરી હોરી ખેલત, ફગુણના ફાગુઆ ગીત ગંત. હ૦૧૬ પિચરકી કેસરકી ભરત, માદલ મધુમાલા ગળે ઠવંત; અઘર સુઘારસને પીયંત, પ્રેમપ્યાલે દંપતિ મલિય પંત. હ૦૧૭ માલતિ એક નવિ જો વિકસયંત, તો શી ઉણિમ હોયંગી વસંત; વેલી જાઈ જૂઈ મહમહંત, વિચે ચંપકમાલા કુસુમ ઘરત. હ૦૧૮ એણી યુગતે લીલા હરિવંત, બિરુદ ઋતુરાજ તણો ઘરંત; છોડી માનને માનિની આય કંત, ગળે કંદલી આલિંગન દીયંત. હ૦૧૯ એણે સમયે સૂર્યવતી કુમારી, લેઈ સાથે સોચ્છવ સપરિવાર; ક્રીડે એમ વિવિઘે વન વિહાર, દિયે દાન અવારિત શું નિર્ધાર. હ૦૨૦ મનુ ભૂતલ શચિપતિ અનુકાર, સંગીત નાટકના ઘોંકગાર; સુખ લીલ નિગમે દિવસ સાર, જ્ઞાનવિમલ ગુરુ શિર આણ ઘાર;
તિણથી નિતુ હોવત જયજયકાર. હ૦૨૧ ૧. માનું ૨. ગાય છે. ૩. પિચકારી
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૯
ખંડ ૩ | ઢાળ ૨૭
| | દોહા II. એણી પરે બહુ વિઘ હર્ષના, પસર્યા અધિક આણંદ; શ્રીચંદ્ર ગુણચંદ્ર બેહુ લ્યા, જિમ મધુ માસ માકંદ. ૧ જ્ઞાન ગોષ્ઠીરસ રંગમાં, જાતો ન જાણે કાલ;
એહિજ ઉત્તમ સંગનો, ફળ સાક્ષાત વિશાલ. ૨ यतः-गीतनादविनोदेन, कालो गच्छति धीमतां ।
व्यसनेन हि मूर्खाणां, निद्रया कलहेन च ॥१॥ ભાવાર્થ-બુદ્ધિમાનનો કાલ ગીત, નાદ અને વિનોદે કરી જાય છે અને મૂર્ખનો કાલ વ્યસને કરી, નિદ્રાએ કરી અને કલહે કરીને જાય છે.
|| ઢાળ સત્તાવીશમી ..
(રાગ ઘન્યાશ્રી-દેશી કડખાની) આતમા હિત કરી ધૈર્ય ઘરી ઘર્મ કરી;
કર્મના મર્મની કોડિ ભાંજે; સકળ સુખ અનુસરે પ્રાણીઓ ભવ તરે;
ઘર્મ ભવ તરણનો પ્રવર જહાજે. આ૦૧ ઘર્મ તે ત્રિજગનો એક આઘાર છે;
સદુપયોગ કર્યો ઘર્મ તારે; ઘર્મ તે દ્રવ્ય ને ભાવના યોગથી;
અશુભ સવિ હેલ માત્રે નિવારે. આ૦૨ સંત તે સત્ય કરી ઘર્મને સહે;
ઘર્મ તે સંત આઘાર કહીએ; એમ અન્યોન્ય આશ્રય થકી ઘર્મની;
વાસનાએ કર્મની કોડિ દહીએ. આ૦૩ ઘર્મનું મૂલ તે પરમ સંતોષ છે;
વિષય જયથી સદા તેહ થાવે; વિષયની જય હોયે તપ અને દાનથી;
તેહ અનિદાન નિર્જર કહાવે. આ૦૪ તેહ તપ કીઘલો પૂર્વ ભવ નિર્મલો;
આંબિલ વર્બમાનાભિધાનો;
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦
શ્રીચંદ્ર કેવલીનો રાસ
ઐવત ક્ષેત્રમાં તેહ શ્રીચંદ્ર નૃપ; સુખ લહ્યો ભરતમાં સાવધાનો. આપ
સૂરિ શ્રીજ્ઞાનવિમલે એમ ભાખિયું; પૂર્ણ અધિકાર એ થયો ત્રીજો; શુદ્ધ ભાવે કરી ભવિય સુણો હિત ધરી; એહ સમ અવ૨ ૨સ નહીંય દૂજો. આ૬
यतः - जगद्धर्माधारं समसदुपयोगि स्थिरतनुर्लसत्सत्यासंतस्तदपि सुखसंतोषवशगं । ससंतोषः प्रेषद विषयविजयोपार्जितजयस्तपःसाध्यः सोपि प्रभवति तपौ वैभवमिदं ॥१॥
॥ सर्व भजी गाथा ११७७ थई ।
इति श्रीचंद्रनृप संबंधप्रबंधे कुशस्थलनिर्गमन १ राक्षसनिग्रहण २ कुंडलपुरराज्यप्रापण ३ चंद्रलेखापाणिग्रहण ४ महेंद्रपुरगमन ५ सुलोचनालोचनपटुकरण ६ तस्करनिग्रह गुटिकांजनादिविशिष्टवस्तुप्रापण ७ प्रियंगुमंजरीविद्वद्गोष्ठिकथनपूर्वककरग्रहण ८ मदनपालमनोरथविफलीकरण ९ कांतिपुरोपवने प्रियंगुक्षीरनिर्झरण तत्पाणिग्रहण १०
विद्याधरखड्गप्रापण तद्घातन ११ मदनापाणिग्रहण १२ साधुयुगलसमागमन १३ तद्दानप्रदीपन धर्मश्रवण सम्यक्त्वस्थिरीकरण १४
स्वर्णपुरुषाद्यनेकवस्तुप्रापण नवलक्षदेशराज्यलंभन कनकवती उद्वाहकरण १६ गुणचंद्रमिलणाद्यनेककौतुक प्रवासगमनचर्याया १७ आनंदमंदिरनाम्नि रासके श्रीज्ञानविमलसूरीश्वरविरचिते तृतीयोऽधिकारः संपूर्णः
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
_