Book Title: Jain Siddhant Dipika
Author(s): Tulsi Acharya, Nathmalmuni
Publisher: Adarsh Sahitya Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010307/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 00 jaina siddhAnta dIpikA O Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMpAdaka aura anuvAdaka muni nathamala Adarza sAhitya... saMgha . . prakAzana Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HTI itiHiiiipiMpa AcArya tulasI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c) Adarza sAhitya saMgha, cUrU prakAzaka: kamaleNa caturvedI, prabandhaka, Adarza sAhitya maMgha carU (rAjasthAna) mUlya : pAMca rupaye dvitIya saMskaraNa, 1970 Arthika sahayoga sarAvagI cairiTebala phaNDa 7, loara rAuDana sTrITa kalakattA-20 mudraka : rUpAbha priMTarsa, dillI-32 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA darzanasya pratipAdyamasti sakalaM vizvam / idaM vizvaM sadAtmaka vidyate / yat san tat triguNAtmakaM bhavati-utpAdavyayadhovyAtmakaM bhavati / gautamagaNadhareNa pRSTaM--bhagavana ! ki tattvam ? bhagavAn mahAvIraH prAha-yadutpadyate tat tattvam / punaH pRSTaM-bhagavan ! ki tattvam ? bhagavAna prAha- yad vyeti tat tattvam / jijJAsA nopshaantaa| punarapi pRSTaM-bhagavan ! ki tattvam ? bhagavAnuvAca- yad dhruvaM tat tattvam / bhagavan ! ki trINi tattvAni ? bhagavAnAha-no trINi tattvAni kintu etat trayAtmakaM tattvam / notpAdazUnyo vyayaH, na ca vyayazUnya utpAdaH / na ca utpAdavyayazUnyaM dhrauvyama, narthava na ca dhovyazUnyAvutpAdavyayo / yadutpadyate, yada vyati, yad dhruvaM tiSThati tat tattvam / janadarzanamasya trayAtmakamya tattvasya vyAkhyAM karoti / tatra yatkiMcidapi sadrUpeNa sammatamasti tadanakAntanirapekSa nAsti / tatra ca yatkiMcidapi pratipAditamamti tat myAdavAdanirapekSaM nAsti / prastutagranthe mukhyatvena dravyANi mImAMsitAni santi / yadyapi dravyamImAMsanaparA aneke granthAH santi tathApi janadarzanaM pravivikSaNAM paribhASArUpeNa mAjaMva lakSyaM prati netuM samAste'dyApi prakAmamapekSante / (5) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadapekSApUtikRte'sya samajani mNrcnaa| atra paribhASANAM prAdhAnyamasti / paribhASA vipulapradeza vikIrNa tattvaM samAhRtya svalpeSu zabdapu pradIptaM karoti ataH mA tathava svasyopayogitA pramANayati, yathA rAjapathAnuyAyinAM dRSTAvupayogitA mAdhayati pathaparimANamUcakaH prastaraH / akamevodAharaNaM paryAptaM bhaviSyati vipayavaMzadyAya / DA0 sAnakoDI mukarjI, ema0 e0, pI-eca0 DI0 (Azutopa prophesara tathA adhyakSa, saMskRta vibhAga, kalakattA vizvavidyAlaya) prastutagranthasyAdhyayanaM kRtvA mama smkssmaagtaaH| te jainadarzanasyApi adhyatAraH santi / taiH proktaMadyaparyantaM upayogasyAoM mayA samyaktayA nAvagataH / adya sa jAto'sti mama hRdayaMgamaH / mayA pRSTaM-kamidaM jAtam ? taiH proktaM'cetanAvyApAra upayogaH'-anayA paribhApayAmya spapTatA jAtA / sAmAnyatayA saMskRtasAhitya nAsminnasya vyavahAro'sti / mayAparyAlocitaM-etAdRzo vidvAMso'pi paribhASAmapekSanne tadAnI ko'tra sandahA yadi vidyArthinaH syuH paribhApAsApekSAH / etadevA'sya granthanirmANasya prayojanam / prastutaM dvitIyasaMskaraNa vidyate / asmin kiMcit parivartitaM, kicit parityaktaM kiMcicca paridhitam / tathA prayatnaH kRtaH yathA vartamAnapaddhatisandarbhesyopayogitA samadhikaM parivaddhimApnuyAt / asyAzca sampAdana nikAyasacivena ziSyavaramuninathamalena 'taTThiIe tammuttIe tappurakakAre tassannA tannivesaNA' ityAgamavAkyAnAM sAkSAt caritArthIkaraNasahajasaMkalpana ya: zramo vyAdhAyi sa ca nAbhinandyata tadabhinandana svAbhinandanaprasaktiH / guruzipyayo: kathaMcidabhinnatvAt kevalamAzIrvacanapradAnenaMva Azvasto vizvastazca bhavAmi manasi nitarAM momudImi / (6) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyaratra kicin kRtaM zrama-vibhAjanaM tatra kiyat sabhAjana nAtrollekhaH karna zakyastasya na kevalaM karttavyanirvAha eva tatra zAsanasevA'pi ullekhanIyatAmagamat nepAM sarvepAmityalaM vistareNa / AcAryaH tulasI vallaniketana aNuvrata grAma, baMgalaura-1 1 sitambara, 1966 (7) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIyam AcAryasya naisagirka kartavyamasti ziSyagaNAya dizAdarzanam / zipyA vibhannarucayo bhavani-kecid darzanapriyAH, kecittakaM pravaNAH, kecidyogAbhyAsasannihitamatayaH, kecicca maMghavikAsavihitarucayaH / tatra marveSAM rucipopaH kriyate, nena sarvepi svAbhimata dizAyAM maMvardhante / enatsaMvardhanAya manye AcAryavareNa granthacatuSTayI nimitA-darzanaM jijAmUnAM kRte jaina siddhAntadIpikA, tarka jijAmUnAM kRte bhikSunyAyakaNikA, yogArthinAM kRte manonuzAsanam, maMghavikAsAthinAM kRte paJcamUtram / prastuta grantho'mni namiddhAntadIpikA / granyanirmANaprayojanaM balu jaina siddhAntanirUpitatattvaprakAzena nAnAvizvavatirahasyodghATanapurammaramanakepAmindriyAtItaviSayANAM nirNayIkaraNaM zRMkhalAbaddharUpeNa dravyatatvAcAravidhavyavasthApanaJca / dArzanikAnAM lakSyaM sarveSAmapi jaDacetanAnAM bhAvAnAM svarUpanizcitIkaraNaM mokSaprApnizca / darzanasyAyameva mambandho jIvanena maha munarAM mamunneyaH / yadidaM jIvanarahasyamAvirbhAvayani-jaDacetanayoH mambandhaM darzayani-anIndriyamapyAtmAnaM caitanyalakSaNena jaDapadAryAtgRtha (6) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karoni, vyavasthAvaSamyaM, narapazvAdirUpaM, svAsthyavapamyaM, jAnavaiSamyamAyurvapamyamazvayaMvapamyaJceti sarveSAmapi vaiSamyAnAmupaniSadbhUtaM kAraNaM prakaTIkaroti jaDapadArthAnAmapyadbhutakAryakartRtvaM prAdupkurute / jaDena sahAtmano visambandhasya prakriyAmupadizatItyAdi / na khalu darzanAdhyayayanamantarA uknA uktasamAnA vA apare'pi granthayaH saralA bhavanti / darzanamavakamenAdRzaM vastu vidyate yenAdRSTA api padArthAH samyak paricchidyane / darzanaM khalu tadeva yenAdRSTaM satyaM dRzyate sAmAkriyana vA / yAvannaSo'pi nirNaya: syAdahaM ko'smi-kuta Agato'smi kva ajisyAmi tAvan kathaM sa puruSo nirNayet svajIvanasyocinaM panthAnam / kathaJcAyatihitAya yateta / kiyat pralambaM bhaviSyan ? kimu vartamAnajIvanamAtrameva ? tato'pi purA punarjanmarUpaM vA? yadi prAcIna eva pakSa: samIcInastadAnIM na nAmAtmavikAsapraznApi mahIyAn / yadi punarudIcIna: pInastadA paudgalika sukhapipAmA vyudAmya yathAvakAzamAtmazuddhayartha prayatnakaraNamapi syAnitAntamAvazyakam / na kevalaM paryApnoti bhautikasukhasamRddhirevati / etadanusAreNava sAmAjikI rAjanaitikI vyavasthA pravarteta / ataeva darzanAdhyayanamadhikaroti ni:zepAnapi dRkkoNAn / na ca siddhAntasya mUkSmAtimUkSma rahasyamadhijigamiSavo'pi sahamava tatrAviditAzayasaraNI darzanamahAmandire praveSTuM prabhaviSNavaH / syAttaMpAmapekSaNIyaH prathaprakAzI pradIpa iva sajjAnajyotijvalitaH kazcid granthaH / santyanekepi tAdRzA granthAH parantu kecanAtikaThinAH kecid vizAlakalevarA: kecid dravya nirNAyakA: kecana tattvavivecanaparAH kecicca ttraacaarrhsyodbodhkaaH| na khalvata eva saukarya saMpadyate dhyayanarasikAnAm / nAhaM kevalaM gurubhaktyaMkarasikatayaMva, apitu yathArthamullikhAmi 'janasiddhAnta dIpikA' siddhAntatattvaM pravivikSUNAM (10) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulanAtireko nidhiriti| tanukAyatane'pyamupmin zAstra samujjIvanti prAyopyupayogino viSayAH / navaprakAzaparicchinno'yaM granthaH / tatra kvacid dravyavivekaH, kvacittattvamImAMsA, kvacitpunarAcAraghasyAvirbhAvanam / bhASAsAralyaM pAThasAMkSepyaJcAsya sarvataH pradhAnaM lakSyam / tata eveti nizcitipUrvakamabhidhAtuM zakyate-ayaM hi viduSAM vaidagdhIviSayIbhavannapi zakSANAmapi paramopayogIti tattvam / ___ AcAryavaryeNa terApaMthamaMghasyonnayanAya mahAn prayatnaH kRtaH / anekepAM sAdhUnAM sAdhvInAM cAnakAsA vidyAjIvanamabhUnnimitam / mama nirmANa Adita eva yo'prayatnAtmakaH prayatnaH kRtaH sa khalu mama naisrgiksaubhaagysNcyH| asya saMpAdane pratimaMzodhanAdikAya ca munigulAbacandreNa mama yatheSTaM yogaH kRtaH / zrAvakavarakoTArIjayacandralAlenApi asmina kArya avadhAnapUrvakaM yogaH kRtH| asmAkaM saMghasya nisargo'yaM yat sAdhavaH bhavanti kartavyAnupAlanaprakRtalakSyAH / AcAryavayaMsya mahAn prasAdo'yaM sokaryeNa sarvopayogo bhaviSyatIti saadhuvaadaahsti| muni: nathamalaH vallabhaniketana, aNukta grAma, baMgalora-1 1 sitambara, 1966 (11) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama prathama prakAza 1,2. dravya ke bheda 3. dravya kA lakSaNa 4. dharmAstikAya kA lakSaNa 5. adharmAstikAya kA lakSaNa 6. AkAza kA lakSaNa 7. AkAza ke bheda 8. loka kA lakSaNa 6. jIva aura pudgana ke maMyoga se loka kI vividhatA 10. jIva aura pudgala kA maMyoga 11. maMyoga ke prakAra 12. loka kI sthiti 13. aloka kA svarUpa 14. pudgala kA lakSaNa 15. pudgala ke dharma (13) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. pudgala ke bhaMda 17. paramANu kA lakSaNa 18. skandha-kA lakSaNa 19. skandha-racanA kI prakriyA 20,21. paramANuoM ke manvandha kI prakriyA 22. kAla ke bheda 23. kAla ko jAnane ke prakAra 24. ekavyaktika aura gatizUnya dravya 25. dharma, adharma, lokAkAza aura eka jIva ke asaMkhya pradezoM kA nirUpaNa 26. alIkAkAza ke ananta pradeza 27. pudgala ke maMkhyaya, asaMkhyaya aura ananta pradeza 28. paramANu ke pradeza nahIM 26. kAla kA apradezitva 30. deza kA lakSaNa 31. pradeza kA lakSaNa 32. dharma, adharma kA avagAha 33. pudgala kA avagAha 34. jIva kA avagAha 35. kAla kA pramAra 36. guNa kA nirUpaNa 37. guNa ke bheda 38. sAmAnya guNa ke prakAra 36. vizeSa guNa ke prakAra 40. paryAya kA nirUpaNa (14) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41. paryAya ke prakAra 42. vyaJjana paryAya kA nirUpaNa 43. artha paryAya kA nirUpaNa 44. svabhAva paryAya kA nirUpaNa 45. vibhAva paryAya kA nirUpaNa 46. paryAya ke lakSaNa dvitIya prakAza 1. tattva ke bheda 2. jIva kA lakSaNa 3. upayoga kI paribhASA 4. upayoga ke prakAra 5. sAkAropayoga kI paribhASA 6. jJAna ke bheda 7. manijJAna kI paribhASA 8. matijJAna ke prakAra 6. avagraha kI paribhASA 10. avagraha ke prakAra 11. IhA kI paribhASA 12. avAya kI paribhASA 13. dhAraNA kI paribhASA 14. zrutajJAna kI paribhASA 15. zrunajJAna ke bheda 16. avadhijJAna kI paribhASA 17. deva aura nArakoM ke bhavahetuka avadhijJAna ( 15 ) 33 33 33 33 33 35 37 2'9 37 37 37 36 36 3e 36 36 41 41 43 43 43 43 43 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 45 .47 4 18. manuSya aura tiryaJcoM ke kSayopazama hetuka avadhijJAna 45 16. avadhijJAna ke prakAra 20. manaH paryAyajJAna kI paribhASA 21. manaH paryAya jJAna ke bheda 22. manaH paryAyajJAna se avadhijJAna kA pArthakya 23. kevalajJAna kI paribhASA 24. ajJAna kA nirUpaNa 25. anAkArAMpayoga kI paribhASA 26. darzana ke bheda 27. indriya kI paribhASA 28,26. indriya ke bheda 30. dravyendriya ke bheda 31. bhAvendriya ke bheda 32. indriyoM ke viSaya 33. mana kI paribhASA 34,35. jIva ke svarUpa 53-55 36. aupamika bhAva ke prakAra 55 37. kSAyika bhAva ke prakAra 38. kSAyopamika bhAva ke prakAra 36. audayika bhAva ke prakAra 40. pAriNAmika bhAva ke prakAra . 55 tRtIya prakAza 1,2. jIva ke bheda 3. saMsArI jIvoM ke bheda 56 (16) Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. sthAvara jIvoM ke bheda 5. sajIvoM ke bheda 6. samanaska aura amanaska 7. samanaska jIvoM ke bheda 8. amanaska jIvoM ke bheda 9. jIvoM ke avAntara bheda 10. paryApti kI paribhASA 11. paryApti ke bheda 12. prANa kI paribhApA 13. prANa ke bheda 14. janma ke prakAra 15. garbha se utpanna hone vAle jIva 16. upapAta-janma vAle jIva 17. saMmUrchana-janma vAle jIva 18. yoni-sthAna 16. ajIva kA lakSaNa 20. ajIva ke bheda 8 8 caturtha prakAza 1. kama kI paribhApA 2. karma ke bheda 3. karma kI avasthAeM 4. vandha kI paribhASA 5. vandha ke bheda 6. prakRti-bandha kI paribhApA 8 8 x 8 9 G , (17) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. sthiti-bandha ko paribhASA 8. anubhAga vandha kI paribhASA 6. pradeza bandha ko paribhASA 10. puNya kI paribhASA 11. pApa kI paribhASA 12. puNya aura pApa kA vandha se pArthakya 13. Azrava kI paribhASA 14. Azrava ke bheda 15. mithyAtva kI paribhASA 16. mithyAtva ke bheda 17. avirati kI paribhASA 18. pramAda kI paribhASA 16. kapAya kI paribhASA 20,21. kapAya ke bheda 22. yoga kI paribhASA 23. yoga ke bheda 24. lezyA kI paribhASA 25. lezyA ke bheda paMcama prakAza 1. saMvara ko paribhASA 2- saMvara ke bheda 3. samyaktva kI paribhASA 4,5. samyaktva ke bheda 6. karaNa kA nirUpaNa ( 18 ) 77 76 76 76 76 8 1 81 8 1 83 83 83 83 83 85 85 87 87 87 GE 86 86 86-61 61 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. karaNa kI paribhASA 8. karaNa ke prakAra 6. samyaktva ke lakSaNa 10. samyaktva ke aticAra 11. samyaktva ke AcAra 12. virati kI paribhASA 13. apramAda kI paribhASA 14. akapAya ko paribhASA 15. ayoga kI paribhASA 16. nirjarA kI paribhASA 17. tapasyA aura nijaMga 18. mokSa ko paribhASA 16,20. middha kI paribhASA 21. siddhoM kI apunarAvRtti 22. miTTI ke prakAra 23. muktAtmA kA Urdhvagamana 24. muktAtmA kA nivAma-sthAna 25. do tattvoM meM nau tattva 26. jIva kA svarUpa 27. ajIva kA mbampa ~ ~ xxx 0 0 0 0 42 WU 0 ~ 10 ~0 mm 21 paSTa prakAza 1. mokSa mArga kI nippati 2. samyagdarzana kI paribhASA 3. mamyag jJAna kI paribhASA (16) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 111 ~ 113 ~ ~ ~ or m m mmm mm Xxxxxx ~ 4. mamyakcAritra kI paribhASA 5. cAritra ke prakAra 6. cAritra ke aMga 7. mahAvata ke bheda 8. ahimA kI paribhASA 6. satya kI paribhASA 10. asteya kI paribhApA 11. brahmacarya kI paribhASA 12. aparigraha kI paribhApA 13. mamiti ke prakAra 14. IryA samiti ko paribhASA 15. bhASA samiti kI paribhASA 16. epaNA samiti kI paribhASA 17. AdAna nikSepa samiti kI paribhASA 18. utsarga samiti kI paribhASA 19. gupti ko paribhASA aura prakAra 20. anuprekSA kI paribhASA 21. anuprekSA ke bheda 22. aNuvrata aura zikSAvrata 23. aNuvrata ke bheda 24. zikSAvrata ke bheda 25. pratimA ke bheda 26. saMlekhanA kI paribhASA 27. zrAvaka ke tIna manoratha 28. samyaka tapa kI paribhASA ~ ~ ~ ~ ~ ~ o. o. . 17 . 116 ~ ~ 116 116 121 ~ (20) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..... ......... 126 125 127 26. bAhya tapa ke prakAra 30. anazana kI paribhASA 31. UnodarikA kI paribhASA 32. vRttisaMkSepa ko paribhASA 33. ramaparityAga kI paribhASA 34. kAyakleza kI paribhASA 35. pratimalInatA kI paribhASA 36. Abhyantara tapa ke prakAra 3. prAyazcita kI paribhApA 8. vinaya kI paribhApA 36. vayAvRttya kI paribhASA 40. mvAdhyAya kI paribhApA 41. dhyAna kI paribhASA 42. dhyAna ke prakAra 43. dhamyaM dhyAna ke prakAra 44. zakla dhyAna ke prakAra 45. AnaM aura gaidra dhyAna kA nimpaNa 46,47. AnaM dhyAna ko paribhASA 48. geMdra dhyAna kI paribhASA 46. vyutmarga kI paribhASA 127 . 126 1 135 m. maptama prakAza 1. jIvasthAna kI paribhASA 2. jIvamthAna ke bhaMda 3. mithyA dRSTi kI paribhASA ar ar (21) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~ or m ~ r ~ . ~ - ~ WWWo...Mar rm - ~ - ~ - ~ - ~ 14 8 146 185 4. sAsvAdanasamyakadRSTi kI paribhASA 5. samyamithyAdRSTi ko paribhASA 6. aviratasamyagdRSTi kI paribhASA 7. dazavirata kI paribhASA 8. pramattamaMyata kI paribhASA 6. apramattamayata kI paribhApA 10. nivRnivAdara kI paribhApA 11. anivRttibAdara kI paribhASA 12. zreNi-ArUr3ha ke prakAra 13. mUkSma maMparAya kI paribhASA 14. upazAnta moha aura kSINa moha kI paribhApA 15. mayogI kevalI kI paribhApA 16. ayogI kevalI kI paribhASA 17. jIvasyAnoM kI sthiti 18. samyagdRSTi Adi jIvoM ke kramaNaH asaMkhya guNa adhika nirjarA 16. sAMparAyika bandha kI paribhASA 20. IryApathika kI paribhASA 21. ayogI ke karma bandha nahIM 22. chadmastha kI paribhASA 23. jIvasthAna azarIrI jIvoM ke nahIM 24. zarIra kI paribhASA 25. zarIra ke bheda 26. pAMcoM zarIroM kI uttarottara mUkSmatA aura asaMkhya guNa pradeza-parimANatA 145 145 145 147 166 143 146 146 146 (22) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27. tejasa aura kArmaNa kA pradeza-parimANa anantaguNa 28. tejasa aura kArmaNa anantarAlagati meM bhI 26. samudghAta kI paribhASA 30. samudghAta ke prakAra 31. nirUpakramAyu 32. sopakramAyu 33. upakrama ke kAraNa xxxxxx Mm2 15.7 156 156 156 153 156 .. aSTama prakAza 1. deva kI paribhApA 2. guru kI paribhASA 3. dharma kI paribhASA 4. dharma kA vibhinna vikalpa 5. dharma kA eka prakAra 6,7. dharma ke do prakAra 8. dharma ke tIna prakAra 6. dharma ke cAra prakAra 10. dharma ke pAMca prakAra 11. dharma ke dasa prakAra 12. dharma kI lokadharma se bhinnatA 13. dharma aura lokadharma kI bhinnatA ke nIna hetu 14. lokadharma kI paribhASA 15. preyam-saMpAdana bhI lokadharma . 161 . . 163 165. 165 (23) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o ~ 167 ~ EN navama prakAza 1. pramANa, naya, nikSepa ke dvArA tattvoM ko vyAkhyA kA nirUpaNa 2. pramANa kI paribhASA . naya kI paribhASA 8. nikSepa kI paribhApA 5. nikSepa ke prakAra 6. nAma nikSepa kI paribhASA 7. sthApanA nikSepa kI paribhApA 8. dravya nikSepa kI paribhASA 1. bhAva nikSepa kI paribhApA 10. nirdeza Adi ke dvArA padArthoM kA anuyoga 11. nirdeza Adi tatva praNamti . . 1 175 pariziSTa 1. vizepavyAmyAtmaka TippaNa 2. pAribhApika zabdakoNa 15 (24) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..antar . 1 . .: - 4 aNuvrata anugAstA prAcArya tulasI Agama ke himAlaya ga AcArya bhitrane gAyikA gagA pravAhita kii| jayAcAyaM na una vistAra diyA / AnAyaM kAlagaNI ne usake naTabandha ko mRdada kiyaa| aNuvana anugAmnA AcArya nalagI uge jana-jana taka pahuMcA hai| AcAyadhIna mAhitya aura mAhityakAra donoM kI gaSTi kii| unakI majanAtmaka zaktige uma yotamvinIko nayA AyAma milA hai| ugI tripathagA ke vizada pravAha meM milane vAlA eka prAMta hai, prastuta grantha, jo bhada me abhada kI diNA meM gatimAna hai aura jimakA anurodha hai ki vyaktitva kA dIpa mamapTi ke dIvaTa para sthita hokara hI vimbamAnama ko Alokina kre| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgadhyAgadhyadavaM gvaM, mita middhArthanandanama / vidadhe bodhavRddhyartha, jaimiddhAnnadIpikAm / / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiM apane ArAdhyadeva, miDiprAna, midApUtra bhagavAna mahAvIra kI AgadhanA karanA huA bodhavRddhi ke lie jaina siddhAnta dIpikA kI rananA karatA hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH prakAzaH 1. dharmAdharmAkAga-guTagala-jIvAstikAyA dravyANi / anikAyaH' pradezapracayaH / dharmAdayaH paJcAmnikAyAH santi / 2. kaalaac| jIvAjIvaparyApatvAta aupacArika dravyamaso, ityamya pRthaga grahaNam / kSaNamivAnna ca agnikAyaH / 1. ammItyayaM trikAlavacano nipAtaH; abhavana. bhavanti, bhavipyanni beni bhAvanA, anAmni ca naM pradegAnA kAyAzca rAzaya iti / amtigandana pradeNA: kvaciducyantaM tatazca tapA vA kAyA mastikAyAH / sthA0 TIkA 410252 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama prakAza 1. dharmAstikAya, adharmAnikAya, AkAzAnikAya, pudgalAstikAya aura jIvAstikAya ye dravya hai / pradezoM ke samUha ko astikAya kahate hai / dharma Adi pAca anikAya hai / 2. kAla bhI dravya hai / kAla jIva aura ajIva kA paryAya hotA hai| ataH yaha aupacArika dravya hai / isa dRSTi se isakA zeSa pAMca dravyoM se pRthak pratipAdana kiyA gayA hai / yaha kSaNavartI hotA hai| isakA anIna aura bhaviSya mat nahI honA isalie yaha amnikAya nahIM hai / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina middhAnta dIpikA 3. guNaparyAyAzrayo drvym| guNAnA paryAyANA va AzrayaH AdhAge dravyam / 4. ganimahAyAM dhmH| gamanapravRnAnA jIvapudgalAnA gano udAmInabhAvana ananyamahAyaka davya dhamAMmnikAyaH, yathA - matsyAnA jalam / sthitimahAyo dharma / gthAnamanAnA zAyada galAnAM sthito udAsInabhAvana ananyamahAdata davya adhamanikAyaH. yamA. padhitAnA chaayaa| jIvanagalAnA ganinthiyanyavAnapaNanaH. bAravAdInAM mahAyakavanavamyAdidopapramaGgAnca dharmAdhama yo: matva pranipanadhyama / enayAnabhAyAdava annAva jItapudagalAdInAmabhAvaH / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 3. gaNa aura paryAyoM ke Azraya ko dravya kahate hai| 1. gati meM mahAmaka hone vAle davya ko prasavahate hai| ganikiyA gRpamAnimama mpandana taka meM pravana hone vAle jIva aura galI ko gati ma udAmIna bhAva meM ananya mahAyaka hone vAle dvanma kA nAma bhImakAya hai. jamemachaliyoM kI gati meM jala mahAyA hotA hai| dhAgnikAya jIva aura pada galI kA gAne meM pravana nI karanA, niA va udAmIna mahAyaka hotA hai| usake binA jIva aura gudagala gAna nahIM kara gakana, lie vaha ananya mAgaka hotA hai / 5 sthiti meM gAyaba hone vAle pravya ko adhamaM krtaa| mthAna (gani- nina) ma vanaMmAna jIva aura paraganA kI sthiti meM udAmAna bhAva ga ananya mahAyaka hAna bAla davya kI adharmAgnikAya kahate haiM, jo pAnI ko vizrAma karane ke lie vakSa kI chAyA mahAyaka hotI hai| adhAgnikAya nIva aura pada galA ko gthina nahIM karanA, lie va udAsIna mahAyaka hotA hai| usake binA jIva aura pudagala sthita nahIM ho mana, gAlA vaha ananya mahAyaka hotA hai| dharmAmnikAya aura adhAmnikAya ke binA jIva aura pudgala kI gati evaM sthiti nahI ho makanI nathA vAya Adi padArthoM ko gati evaM Aina kA mahAyaka mAnane meM anavasthA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana sidAnna dIpikA 6. avagAhalakSaNa AkAzaH / avagAha:-avakAzaH, Azraya: ma eva lakSaNaM yamya ma AkAzAmnikAyaH / dipi AkAzavizeSaH na na dravyAntaram / 7. naakaalaakaan| 8. pavyAtmako nAMkaH / apariminamyAkANamya paDavyAtmako bhAgaH lAMba ityabhidhIyate / ma na caturdazagajjuparimANaH', muniSThakasamthAnaH', niyaMga Uvodhazca / natra apTAdazaganayojanAcchinA'masyadvIpamahAyAmniyaMka / kiJcinyUnamapnarajupramANa UdhvaH / kiJcidadhikamanagnuminAMdhaH / 1. amakhyayojanapramitA rajjuH / 2. trizarAvasampuTAkAraH, yathA ekaH parAvAndho mukhaH nadura dvitIya UrdhvamukhaH nadura punazcako'dhomukhaH / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 6 E. Adi doSa utpanna hote hai, ataH ina ( dharma aura adharma ) kA astitva niHsandeha siddha hai| aloka meM dharmAstikAya aura adharmAstikAya nahIM hai ataH vahAM para jIva aura pudgala nahIM jA matrane / avagAha dene vAle dravya ko AkAza kahate hai| avagAha kA artha hai avakAza yA Azrama | AkAza avagAha lakSaNa vAlA hai| dizAe AkAza ke ho vibhAga hai| ye svatantra dravya nahIM hai| AkAza ke do nAMva aura anIka / jo AkAza dravyAtmaka hotA hai, uge loka kahate hai| vara loka naukA parimita aura niSka AkAra vAlA hai| vaha tIna prakArakA nirakhA, UcA aura nIcA / nirakhA loka aThAraha sau yojana UnA aura agamaya-dvIpa-gamudraparimANa vistRta hai| UnA loka kucha kama gAna rajju -pramANa hai / nIcA lokamAna rajjU se kucha adhika pramANa vAlA hai / 9. amadhyayojana kI rajju kahate hai / 0. supratiSThaka AkAra kA artha hai trizarAvamampuTAkAra / eka mikoga ulTA, usa para eka sIdhA aura usa para phira eka ulTA rakhane me jo AkAra bananA hai, use trizagava-sampuTAkAra kahate hai / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 1. jIva pudgalayAMvividhasayogaH ma vividharUpaH / iyaM vividhampanA eva mRpTiriti kathyate / 10. maMyogazcApAcAnupUvikaH / 11. kama-garIgaMpagraharUpaNa trividhaH / upagrahaH-- AhAra-vAi-mana:-ucchvAma niHzvAsAH / 12. canurdhA natiH / yathA AkAzaniSThito vAyuH, vAyupratipTina udadhiH, udhiniSTinA pRthivI. pRthivI pratiSThinAH mamthAvarAH jiivaaH| 13. padavyazanyamAkAzamalAkaH / 14. mpazaM rasagandhavarNavAn pudgalaH / pUraNagalanadhamaMtvAn pudgala iti / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 6. jIva aura pudgaloM ke vividha saMyogoM se baha vividha prakAra loka kI isa vividharUpatA ko hI sRSTi kahA jAtA hai| 10. jIva aura pudgala kA mayoga apazcAnupUrSika(paurvAparyazUnya) hai| 11. mayoga nIna prakAra kA hai 1. karma 3. zarIra 1. upagraha upagraha * AhAra, vANI, mana, ucchvAma-ni:gvAma Adi upakAraka kliyaa| 13. loka-sthiti nAra prakAra kI hai| jaMga....AkAza para cAya. vAyu para udhi (ghanodadhi), udadhi para pRthvI aura gadhI para ma-myAvara prANI hai| 13. jahAM AkAga ke atirina. korTa dravya nahIM hotA uma bhAkAga ko aloka kahate hai| 14. jo dravya mparza, ga. gandha aura vaNaM yukta hotA hai, vaha pudganna jisameM pUraNa .. ekIbhAva aura galana ---pRthagabhAva hotA hai, vaha pahagala hai, yaha imakA zAbdika artha hai| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 15. zabda-bandha-sokmya-syolya-saMsthAna-bheda-tamAchAyAtapodyotaprabhA vAzca / ___ mahanyamAnAnAM bhidyamAnAnAM ca pudgalAnAM dhvanirUpa: pariNAmaH gandaH / prAyogiko sikazca / prayatnajanyaH prAyogikaH, bhApAtmako bhASAtmako vaa| svabhAvajanyo vnsik:mNpaadiprbhvH| athavA jIvAjIvamizrabhadAdayaM dhaa| mUrno'yaM nahi amanagya AkANamya guNo bhavati . . zrotrandriyagrAyannAna, na ca dhotrandriyamamUna gRhani-iti / maNleSaH bandhaH / ayamapi prAyogika: mAdiH, vasikamnu mAdignAdizca / modamya dvividham anyamApaMkSikazca / annyaM paramANoH, ApekSika yathA nAnikaMgapekSayA Amramya / mtholyamapi dvividhama * anya aSalokavyApimahAskandhasya / ApekSika yathA...AmrApakSayA nAlikegmya / bhAkRtiH--masthAnam / taccacaturakhAdikam --- ityastham, aniyatAkAram-anityaMstham / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana siddhAnta dIpikA 15. ganda, bandha, saumya, sthaulya, saMsthAna, bheda, tama, chAyA, Atapa, udyota. prabhA Adi pudgala ke dharma hai| pudgaloM kA saMghAta aura bheda hone se jo dhvanirUpa pariNamana hotA hai, use zabda kahate hai| vaha do prakAra kA hai-- prAyogika aura vainasika / kimI prayatna ke dvArA hone vAlA zabda prAyogika hai / yaha do prakAra kA hai-bhASAtmaka aura abhApAmaka / mvabhAvajanya zabda ko vaskhasika kahate haiM, jaise---- megha kA zabda mvAbhAvika hai| prakArAlA meM zabda ke tIna maMda kie jAne hai, jaise . jIva zabda, ajIvazabda aura mizrazanda / pada amU-AkAza kA guNa nahI ho sakatA, kyoMki isa dhAndriya ke dvArA grahaNa kiyA jAtA hai| zrotrandriya ke dAga amanaM viSaya kA grahaNa nahI ho makanA / imame yaha middha hotA hai ki zanda mUnaM hai / mUnaM dravya amUrta AkAza kA guNa nahIM ho sktaa| maNlapa ---milane ko bAdha kahate hai| isake bhI do bheda hai. prAyogika aura vaimikaH / prAyogika bandha mAdi aura bamika bandha mAdi aura anAdi donoM prakAra kA hotA hai| momaya bhI do bheda hai antima mUkSma, jaima-- paramANu / ApakSika mUkSma, jaimeM .. nAriyala kI apekSA Ama choTA hotA hai| myaulya bhI do prakAra kA hai .. antima sthala, jaise-- mamUce loka meM vyApta honevAlA pracitta mahAmkandha / ApakSika sthala, jame Ama kI apekSA nAriyala bar3A hotA hai| mamthAna kA artha hai--- AkRti / vaha do prakAra kA hotA hai| inyamtha---niyana AkAra vAlA, jaise- catuSkoNa Adi / anindhamtha-aniyata AkAra vaalaa| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sidAnta dIpikA vizleSa:-bhedaH sa ca paJcadhA1. utkara:-mudgasamIbhedavat / 2. varNa:-gAMghUmacUrNavat / 3. khaNDa:-lohavaNavan / 4. pratara:-abhrapaTalabhedavat / 5. anutaTikA:-taTAkarevAvan / kRSNavarNabahula: pudgalapariNAmaviNepa: tamaH / prativimbarUpaH pudagalapariNAmaH chaayaa| mUryAdInAmuSNaH prakAza aatpH| candAdInAmanupNaH prakANa udyotaH / maNyAdInAM razmiH prbhaa| sarva eva ene pudgaladharmAH, ana enadApi pudgalaH / 16. paramANuH skandhazca / 17. avibhAjyaH paramANuH / uttaJca --- kAraNameva' nadantyaM, mUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasagandhavoM, himparzaH kAryaliGgazca / / 1. teSAM paudgalikavastUnAmanya kAraNameva / 2. kAryameva liGga yasya sa kAryaliGgaH / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA bheda kA artha hai-vizleSaNa / vaha pAMca prakAra kA hotA hai| 1. utkara, jaise-mUga kI phalI kA TUTanA / 2. varNa, bI-gehUM Adi kA baattaa| 3. khaNa, jaise- lohe ke ttukdd'e| 4. pratara, jaise --abhraka ke dl| 5. anUnaTikA, jaise-tAlAba kI draareN| tama--pudgaloM kA saghana kRSNa varNa ke rUpa meM jo pariNamana hotA hai, use tama kahate hai| pudgaloM kA pratibimba kA pariNamana hotA hai, ume chAyA kahate hai| mUrya Adi ke uSNa prakANa ko Atapa kahate hai| candra Adi ke zItala prakANa ko udhAMta kahate hai| ratna Adi kI razmiyoM ko prabhA kahate hai| ye saba pudagala ke dharma hai, isalie inakA pudgala ke lakSaNa ke rUpa meM nirdeza kiyA gayA hai| 16. pudgala ke do bhada hai -- paramANa aura skandha / 17. avibhAjya pudagala ko paramANu kahate hai| paramANu kA artha hai . parama- aNu / paramANu sarvamUkSma hotA hai, anAva vaha avibhAjya hotA hai| paramANu kA lakSaNa banAne hA pUrvAcAryoM ne liyA hai.... jo paudaganika padArthoM kA antima kAraNa, mRthma, nitya, eka gma, eka gandha, eka varNa aura do spazaMyukta hotA hai aura dazyamAna kAryoM ke dAga jimakA astitva jAnA jAtA hai, use paramANu kahate hai| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 18. tadekIbhAvaH skandhaH / nepAM yAdyanantaparimitAnAM paramANUnAmekatvenAvasthAnaM kandhaH, yapA-dI paramANU milito dipradezI skandhaH, evaM tripadaNI, dazapradezI, maMkhyeyapradegI, asaMkhyeyapradezI, anantapradaNI c| 16. noMdamaghAtAbhyAmapi / skandhamya bhedanaH maMghAnatopi skandho bhavati, yathA -- bhidyamAnA ginA, mahanyamAnAH nannavazca / avibhAgina amnikAyapi mkandhagabdo vyavaliyana, yathA--- dharmAdharmAkAgajIvAstikAyAH skandhAH / 20. snigdhamkSavAd ajapanya guNAnAm / ajaghanyaguNAnAm..... diguNAdimnigdhamkSANA paramANanA naDipamaH mamAdviguNAdisnigdhakSaH paramANubhiH samaM snigdharUkSatvAnorekIbhAvo bhavani na tu ekaguNAnAmakaguNaH mamityarthaH / ayaM hi vimadRzApekSayA ekIbhAvaH / 1. avibhAgI praticchedaH, avibhAjyo'zaH / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 16. paramANuoM ke ekobhAva ko skandha kahate hai| do se lekara ananta taka ke paramANu ekIbhUta ho jAte hai, unakA nAma skandha hai. jaise ... do paramANuoM ke milane se jo skandha banatA hai, use videzI samandha kahate hai / isI prakAra tIna pradezI, dazaprabaMzI, malyeya pradeNI, amasyeya pradazI aura ananta pradezI mbandha hote hai| 16. kandha kA bhaMda aura maghAta hAna meM bhI gbandha hotA hai| bheda meM honevAlA skandha, jame eka zilA eka kAdha hai| usake TUTane meM aMgreka pandha bana jAte hai| ___ maghAta me hAnavAlA bandha, jaise pratyeka nanna mkandha hai| unako madina karane meM eka skandha bana jAtA hai| avibhAgI agnikAyoM ke lie bhI madha zabda kA vyavahAra hotA hai, jaima . . dharmAgnikAya, adhAgnikAya, AkANAmnikAya aura jIvAgnikAya kndh| ajaghanya gRNa vAle paramANaoM kA cikanagana aura megana ma ekIbhAva hotA hai| __guNa kA artha hai. ash| ajayanya gaNavAla arthAta do yA do meM adhika guNavAna cikane eva meM paramANuoM kA kramaza: ajaghanya guNavAle evaM cikana paramANA ke mAtha ekIbhAva honA hai| pRthaka-pRthaka paramANa bhApama meM milate hai, unakA hanu snigdhanA aura rakSanA hai| paramANa vAI vipama guNavAla ho, cAhaM mama guNavAla hAM, unakA parampara mambandha ho jAtA hai / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 s 21. adhikAdiguNatvaM madAnAm / jana middhAnta dIpikA ajaghanyaguNAnA madRzAnAM snigdhaH maha snigdhAnAM kSa maha rakSANA ca paramAnnAm, ekatra dviguNamnigdhatvam, anyatra caturgaNa snigdhatvamini iyadhikAdiguNatve sati ekIbhAvo 'bhavani, na tu mamAnaguNAnAmekAdhikaguNAnAJca / uktaJca nimma nidveNa duhiyaNa, lukkhamma luktreNa duhiyeNa / nimma lukveNa ubeDa badhAM, jahanavajjo vimamAM mamAM vA // ( panatraNA pada 13 ) Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnna dIpikA kevala eka hI manaM hai ki ve maba ajaghanya guNa vAle hone caahie| eka guNavAle paramANuoM kA eka gRNavAne paramANaoM ke mAra sambandha nahIM honaa| :gaa| panamA yaha hai ki snigdha paramANa mA paramANu ke nAyagA rakSa paramANa nimna paramANa ke mAtha mile taba ve donoM hI kama meM nama digaNa gnigdha eva dvigaNa hAne naapi| ya: nama eka ora bhI kamI to unakA sambandha nahI ho sktaa| ya. ni:za (vijAtIya) paramANamA bAjIgara kI paaraa| 1. aapanA gaNavAla gajamANa kA kAma bhAva dA gaNa adhiyaH yA umaMga adhika guNavAna mANI maa| honaa| snigdha paramAga kA nAlA paramANAta gA; emsa paramANA kA "mANamA gambA manAlA, jaba unama (snigdha yA na paramANo m| do gaNa yA unameM adhika gRnnN| kA annara mila / udAharaNa hA guNa gnigdha paramANu kA cAra guNa 'mnagdha paramANa na. gAya gAyana hotA hai. kinnu unakA mamAna guNavAla eva eka gRNa dhiyaH vAle paramANa ke mAya mambandha nahIM hotaa| dekhie yantra Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 22. kAla: smyaadiH| nimeSamyAmaMdhyeyatamo bhAga: mamayaH, kamalapatradAdAharaNalakSyaH / AdizandAt AlikAdayazca / uktaJcasamayAvaliyamahutA, divasamahognapasyamAmA ya / maMcaccArajagaliyA, sAgara omapi pagyiTTA / (anuyAMgadvAra 815) Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina misAnta dIpikA 21 paramAna ke aMga sadarA visarA nahIM nahIM nahI nahIM nahI nahI nahIM nahI 1. jaghanya * jaghanya . anya : ekAdhika jaghanya dayadhika japanya : yAdi adhika 5. jayanyatA : mamajaghanyetara' 6. japanyatA : ekAdhikatara 7. jaghanyatA : dadhikatara 8. jaghanyatA : gAdi adhikatara 22. mamaya Adi kI kAla kahate hai| nimeSa ke asamyAna bhAga ko samaya kahata hai| mamaya kI mamatA jAnane ke lie 'kamala-patra-maMda' aura 'jINaM-bambaphAinA' meM do udAharaNa hai|' Adi zada meM bhAvanikA Adi kA grahaNa karanA caahie| kAla ke ayAnaramaMda nimna prakAra hai. mamaya, AvamikA, muhana, divama, ahogatra, pakSa, mAma, mamvaramara, yuga, palyogama, mAgara, avapiNI, unmariNI pudagalAgavana Adi / 1. jaghanya aMza ke atirikta gaMpa maba 2. donoM ora aMgoM kI mamAna maMcyA 3. udAharaNa dara pariziSTa ? Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jaina siddhAnta dIpikA 23. bnnaa-prinnaam-kriyaa-prtvaaprtvaadibhilkssyH| vargamAnanvama-- vartanA / padArthAnAM nAnAparyAyaSu pariNaniH-- pariNAmaH / kriyA-caMkramaNAdiH / prAgbhAvitvama... paratvam / pazcAdbhAvitvam-aparatvam / 24. AdyatrINi ekadavyANi agatikAni / __AkAzapayaMnnAni trINi ekadravyANi - ekavyaktikAni, anikAni- - ganikriyAganyAni / 25. agamyayAH pradegA dharmAdharmalokAkANakajIvAnAm / 26. alIkamyAnannAH / 27. madhyaMyAsamyayAzca pudgalAnAm / cakAgadanannA api| 28. na paramANAH / paramANokanvena niraMzatvena ca na pradezaH / 29. kAlo prdeshii| 30. buddhikalpito vastvaMzo dezaH / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 23 23. vartanA, pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva inake dvArA kAla jAnA jAtA hai| vartamAna rahane kA nAma banA hai| padArthoM kA nAnArUpI meM pariNamana honA pariNAma hai| cakamaNa Adi karanA kiyA hai| pahale honA paratva aura bAda meM honA aparata hai| 4. prathama nIna dravya dharma, adhamaM aura AkAga daNyApa se eka-eka hai.. eka vyaktika hai aura gati gahana hai| 5. dharmAsnikAya, adhamAni kAya, lokAkAza aura eka jIva ke amadhya-agamya pradeza hAna hai| 26. alIkAkAza ke pradeza ananna hai| 27. pudgana mandhI ke pradeza gadhyaya, agadhyaya aura ananna tInoM prakAra kahA hai| 8. paramANu ke pradeza nahIM honaa| paramANu akelA hI hotA hai aura niraNa hotA hai isalie usake pradeza nahIM hotaa| 29. kAna apradazI hotA hai| 30. vastu ke vRddhikalpita aMga ko deza kahata hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana siddhAnta dIpikA vastuno pRthagbhUto buddhikalpito'zo deza ucyate / 31. niraMNa: prdennH| niraMNo dezaH pradezaH kathyane / paramANuparimito vastubhAga ityarthaH / avibhAgI paricchado'pyasya paryAyaH / pRthagvastutvena paramANumtato bhinnH| 32. kRtsnalokezvagAho dharmAdharmayoH / dharmAdharmAstikAyo sampUrNa lokaM vyApya tiSThataH / 33. ekapradezAdiSu vikalpya: pudgalAnAm / lokasyakapradeNAdiSa padagalAnAmavagAho vikalpanIyaH / 34. asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm / jIvaH banu svabhAvAn lokasya alpAt allamasaMkhyeyapradezAtmakamamadhyayatamaM bhAgamavarudhya tiSThati, na pudgalavan eka pradegAdikama, iti asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAhaH / __ asaMkhyeyapradezAtmake ca loke pariNatibaMcizyAt pradIpaprabhApaTanavat anantAnAmapi jIvapudgalAnAM samAvegoM na durghaTaH / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA vastu kA vaha aMza deza kahalAtA hai, jo vastu se pRSaka nahIM hotA kintu upayogitAvaza usake aMga hone kI buddhi dvArA kalpanA kI jAtI hai| 31. vastu ke niraMza aza ko pradeza karate hai| pradeza pagmANa ke bagabara hotA hai| isakA dUsarA nAma avibhAgI parimoda hai| paramANu eka sanAta padArtha hai ataH vaha pradeza se bhinna hai| 12. dharmAstikAya aura adharmAgnikAya mapUrNa loka meM vyApta hai| 33. pudgala lokAkANa ke eka pradeza meM kara samasta lokanA vyApta hai| paramANu loka ke eka pradeza meM rahatA hai| pudgala mbandha aneka prakAra ke hai, - hipradeNI yAvan anannapradeNI / ve yoSita kapa meM loka ke eka pradeza meM lekara mamRca loka taka vyApta hai| 14. jIvoM kA avagAha lokAkAza ke eka amanyAta bhAga Adi meM honA hai| pratyaka jIva mvAbhAvikatayA kama meM kama lokAkANa ke asaMkhyAna bhAga ko avagAha kara rahanA hai| vaha amanyAnavAM bhAga bhI amaMdhyapradezavAlA hotA hai| jIvoM meM umame adhika maMkucita hone kA prabhAva nahIM hai ata: va pudgala kI taraha eka pradeza parimANa vAle kSetra meM yAvat samyAna pradeNAtmaka kSetra meM Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 35. kAlaH mmykssetrvrtii| mamayakSetram-manupyanokaH / tatrava mUryacandrapravatino vyAvahArikaH kAlo vidyate / naizcayikastu pratidravyaM vartana nena namya mrvvyaapitvm| 36. sahabhAvI dharmo guNaH / "ega davassiAguNA" ityAgama vacanAt guNo guNinamAzrityaMva avatiSThata, iti sa dravyasahabhAvI eva / 37. sAmAnyo vizeSazca / davyeSa samAnatayA pariNata: sAmAnyaH / vyaktibhedena pariNato vishessH| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 27 bhI nahIM raha skte| unakI avagAhanA asaMkhyAtaveM bhAga Adi meM hotI hai| pariNamana kI vicitratA se asaMkhya pradezAtmaka loka meM bhI anantajIva aura pudgaloM kA samA jAnA tarkasammata hai| udAharaNasvarUpa- jitane kSetra meM eka dIpaka kA prakAza phailatA hai, utane kSetra meM aneka dIpakoM kA prakAza samA jAtA hai| 35. kAla kevala mamaya-kSetra meM hI hotA hai| mamaya-kSetra kA artha manuSyaloka hai / vyAvahArika kAna kA artha hai-mUrya aura candra dvAga pravatina dina-rAta, pakSa-mAsa Adi kAlavibhAga / vaha manuSya kSetra meM hI hotA hai| naizcayika kAla kA artha hai / vartanAkAla / vaha pratyeka dravya meM hotA hai - alokAkANa meM bhI hotA hai isalie vaha sarvavyApI 36. dravya ke mahabhAvI dharma ko guNa kahate hai| ___ 'guNa dravya ke hI Adhina rahatA hai' isa Agama vAkya ke anumAra guNa kA Azraya ekamAtra guNI (dravya) hI hotA hai anAva dravya ke mahabhAvI dharma ko guNa kahate haiN| 37. guNa do prakAra kA hotA hai. mAmAnya aura vizeSa / dravyoM meM samAna rUpa meM vyApta rahane vAlA guNa mAmAnya guNa kahalAnA hai| eka-eka dravya meM prApta hone vAlA guNa viNepa guNa kahalAtA hai| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 jaina siddhAnta dIpikA 38. astitva stutva - dravyatva - prameyatva - pradezavatva - agurulaghutvAdiH sAmAnyaH / vidyamAnatA - astitvam / arthakriyAkAritvam - vastutvam / ---- guNaparyAyAdhAratvam - dravyatvam / pramANaviSayatA - prameyatvam / atrayavaparimANanA- pradezavattvam / svasvarUpAvicalanatvam -- agurulaghutvam / 36. gatisthityavagAhavata nAhetutva sparza rasagandhavarNa-jJAnadarzanasukhavIyaM - cetanatvAcetanatva - mUrtatvAjyUtaM tvAdivizeSaH / gatyAdiSu caturSu hetutvazabdo yojanIyaH / 1. yato dravyasya dravyatvaM guNasya guNatvaM na vicalati sa na gururUpI na laghurUpo'gurunadhuH / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 38. sAmAnya guNa ke chaH bheda haiM1. astitva 4. prameyatva 5. pradezavattva 26 2. vastutva 3. dravyatva 6. agumnnaghutva astitva - jisa guNa ke kAraNa dravya kA kabhI vinAza na ho / vastutva -- jima guNa avazya kare / dravyatva - jima guNa ke kAraNa dravya madA eka marIyA na rahakara navIna navIna paryAyoM ko dhAraNa karatA rahe / ke kAraNa dravya koI na koI arthakriyA prameyatva jisa guNa ke kAraNa dravya jJAna ke dvArA jAnA jA sake / pradezavattva --- jima guNa ke kAraNa dravya ke pradezoM kA mApa ho sake / agurulaghutva jisa guNa ke kAraNa dravya apane svarUpa meM sthita rahe / usake ananna guNa bibarakara alaga-alaga na ho jAe / 36. vizeSa guNa solaha prakAra ke haiM- gatihetutva, sthitihetutva, avagAhetutva, vartanAhetutva, sparza, rasa, gandha, varNa, jJAna, darzana, mukha, vIrya, cetanantra', acetanatva, mUnaMntra aura amUnaMtva | 1. cetanatva, acetanatva, mUnaMtva aura amUrttatva--- ye cAra guNa astitva Adi kI taraha saba dravyoM meM nahIM milate, ataH inako vizeSa guNa kahate hai / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA eneSu ca pratyeka jIvapudgalayoH SaDguNAH, anyeSAM ca trayo guNAH / sparzaH - karkaza mRdugurulaghu zItoSNa snigdharUkSabhedAdaSTadhA / gmaH - tiktakaTukapAyAmla madhurabhedAn paJcavidhaH / gandho dvividha:- sugandhAM durgandhazca / varNa :-- kRSNanIla vanapInazvalabhedAt paJcadhA / 40. pUrvotarAkAraparityAgAdAnaM paryAyaH / "nakvaNaM pajjavANaM tu ubhavI assiyA bhave" ityAgamavacanAt dravyaguNayoryaH pUrvAkArasya parityAgaH, aparAkAramya ca AdAna ma paryAyaH / jIvagya naratvAmatvAdibhiH pudgalamya svadhanvAdibhiH dharmAstikAyAdInAJca mayAMgavibhAgAdibhirdravyamya paryAyA bodhyAH / jJAnadarzanAdInAM parivartanAdevaMrNAdInAM ca navapurANatAderguNasya paryAyA jJeyAH / pUrvottarAkArANAmAnantyAt paryAyA api anantA eva / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sidAnta dIpikA inameM se jIva aura pudgala ke cha:-cha: guNa aura meSa saba dravyoM ke tIna-tIna guNa hote hai| mparza ATha haiM--karkaza (kaThora), mRdu (komala), guru (bhAge). laghu (halkA), zIta, uSNa, snigdha (cikanA) kakSa (hvaa)| ___rasa pAMca haiM.--tikta (nIgvA! jame . soMTha, kaTa (kaDuA) jame- nIma, kapAya (kalA) jage - harar3a, Amla (mbaTTA) jaime-imalI. madhura (moThA) jaise-- ciinii| gandha do hai. - mugandha aura durgandha / varNa pAMca hai. .. kAlA, nIlA, lAla, pIlA aura dholaa| 40. pUrva AkAra ke parityAga aura unara AkAra kI upalabdhi ko paryAya kahate hai| paryAya dravya aura gRNa na donoM ke Azrita rahatA hai' ima Agama vAkya ke anumAra dravya aura guNa ke pUrva-gRvaM AkAra kA vinAza aura uttara-unara AkAra kA utpAda hotA hai, ume paryAya kahate haiN| jIva kA manuSya, deva Adi rUpoM meM parivartita honA, pudgaloM kA bhinna-bhinna mbandhoM meM pariNamana honA, dharmAstikAya Adi ke mAtha jIva-pudgaloM kA maMyoga yA vibhAga honA, ye dravya ke paryAya hai| jAna aura darzana kA parivartana honA, varNa Adi meM navInatA evaM purAtanatA kA honA, ye guNa ke paryAya haiN| pUrva AkAra (pUrvavartI avasthAeM) aura unara AkAra (uttaravartI avasthA.) ananna haiM, isalie paryAya bhI ananta hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 jaina siddhAnta dIpikA 41. vyaJjanAthabhedena svabhAva-vibhAvabhedena cAsya vidhyam / 42. sthUla: kAlAntaramthAyI zabdAnAM saMketaviSayo vynyjnpryaayH| 43. mUkSmA vartamAnavaya'thaMpariNAmaH arthaparyAyaH / 44. pani manAnapaMkSaH svabhAvaparyAyaH / 45. paranimitApekSA vibhaavpryaayH| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 41. paryAya ke do prakAra hote haiM : (1) vyaJjana paryAya (2) artha paryAya prakArAntara se bhI paryAya ke do prakAra haiM : (1) svabhAva paryAya (2) vibhAva paryAya 33 42. jo paryAya sthUla hotA hai- sarvasAdhAraNa ke buddhigamya hotA hai, jo kAlAntarasthAyI (trikAla-sparzI) hotA hai aura zabdoM ke dvArA batAyA jA sakatA hai, vaha vyaJjana paryAya hai / 43. jo paryAya sUkSma hotA hai- sarvasAdhAraNa ke buddhigamya nahIM hotA, jisake badala jAne para bhI dravya kA AkAra nahIM badalatA, jo kevala vartamAnavartI hotA hai, vaha arthaparyAya hai|' 44. dUsare ke nimitta kI apekSA na rakhane vAlI avasthA ko svabhAva paryAya kahate haiM / 45. dUsare ke nimitta se honevAlI avasthA ko vibhAva paryAya kahate haiN| 1. pradezavattva arthAt dravya ke AkAra meM honevAle parivartana kI apekSA se vyaJjana paryAya hotA hai aura anya guNoM kI apekSA se artha paryAya hotA hai / vyaJjana paryAya ko dravya paryAya aura arthaparyAya ko guNaparyAya kahate haiM, ataeva paryAya dravya aura guNa donoM ke Azrita hotA hai| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baina sidAnta dIpikA 46. ekatva-pRthakatva-saMdhyA-saMsthAna-saMyoga-vibhAgAstallakSaNam / eta: paryAyA lakSyante / ekatvam-bhinnapvapi paramAvAdiSu yadeko'yaM ghaTAdiriti pratItiH / pRthaktvaM-saMyukneSu bhedajJAnasya kAraNabhUtaM pRthaktvam, yathA-ayamasmAn pRthak / maMkhyA-dI traya ityaadiruupaa| saMsthAnama-yayA idaM parimaNDalam / maMyogaH- ayamaMgulyo: maMyogaH / vibhAga:--viyuktaSu bhedajJAnasya kAraNabhUno vibhAgaH, , yathA- ayamino vibhaktaH / itidravyaguNaparyAyasvalpanirNayaH / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 35 46. ekatva, pRthaktva, saMkhyA, saMsthAna, saMyoga aura vibhAga ye saba paryAyoM ke lakSaNa haiM / paramANu aura skandhoM ke bhinna hone para bhI yaha ghaTa eka hai' isa prakAra kI pratIti ke kAraNabhUta paryAya ko ekatva kahate haiM / saMyukta padArthoM meM bhinnatA kI pratIti ke kAraNabhUta paryAya ko pRthaktva kahate hai, jaise yaha usase bhinna hai / jisake dvArA do, tIna, cAra, saMkhyAna, amAna Adi vyavahAra hotA hai, use saMkhyA kahate hai / parimaNDala, gola, lambA, caur3A, trikoNa, catuSkoNa Adi padArthoM ke AkAra ko saMsthAna kahate hai / antararahita hone ko saMyoga kahate haiM, jaise do aMguliyoM kA milanA / viyukta padArthoM meM bhinnatA kI pranIti ke kAraNabhUna paryAya ko vibhAga kahate haiM, jaise yaha usase vibhakta hai / ini dravyaguNaparyAyasvarUpanirNaya / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH prakAzaH 1. jiivaajiiv-pussp-paasaamyv-smbr-nibNraa-bndh-mokssaastttvm| tattvaM pAramApikaM vstu| 2. upayogalakSaNo jiiv.| 3. cetanAvyApAraupayogaH / cetnaa-shaandvaatmikaa| tasyA vyApAraH prvRttiHupyogH| 4. saakaaro'naakaart| 1. vizeSagrAhitvAmA kaarH| sAmAnyavivevAtmakasva vastunaH sAmAnyadharmAna goNIkRtya vizeSANAM pAhazA bAkAreSa-vizeSeNa sahitatvAt sAkAra upayoga ityucte| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya prakAza 1. jIva, ajIva, puNya, pApa, bAghava, sambara, nibaMrA, bandha bIra mokSa-ye nI tattva hai| pAramArthika vastu ko tata kahate haiN| 2. jisameM upayoga hotA hai, use jIva kahate haiM / 3. cetanA ke vyApAra ko upayoga kahate haiN| cetanA ke do bheda haiM-bhAna baura darzana / usakI pravRtti ko upayoga kahate haiN| 4. upayoga do prakAra kA hotA hai sAkAra aura anAkAra / 5. jJAna vizeSa dharmoM ko jAnatA hai ataH use sAkAra upayoga kahate hai| vastu sAmAnya-vizeSAtmaka hotI hai| mAna usake sAmAnya (sadRNa) dharmo ko gauNakara viSa (visadana) dharmoM ko grahaNa Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. mati zrutAvadhi manaHparyAya kevalAni / 7. indriyamano nibandhanaM matiH / matiH, smRtiH, maMjJA, cintA, abhinibodha iti ekArthAH / 8. avagraha hAvAyadhAraNAstadbhedAH / jana siddhAnta dIpikA 6. indriyArthayoga darzanAnantaraM sAmAnyagrahaNamanagrahaH / indriyArthayorucitadezAdyavasthAnarUpe yoge sati darzanam - anullikhita vizeSasya sanmAtrasya pratipattiH, tadanantaram - anirdezyasAmAnyasya ( vastunaH ) grahaNamavagrahaH / 10. vyaJjanArthayoH / vyajanena indriyArthasambandharUpeNa, vyaJjanasya - zabdA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA karatA hai, ataH vaha bAkAra-vimeSa sahita hone ke kAraNa sAkAra upayoga kahalAtA hai| 6. jAna pAMca haiM-1. mati 2. zruta 3. avadhi 4. manaHparyAya 5. kevala 7. indriya aura mana ke nimitta se jo jJAna hotA hai, vaha mati hai| ___ mati, smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodha-ye saba ekArthaka haiN| 8. mati jAna cAra prakAra kA hai : 1. avagraha 3. avAya 2. IhA 4. dhAraNA 6. indriya aura artha kA saMyoga hone para darzana ke pazcAt jo sAmAnya kA grahaNa hotA hai, use avagraha kahA jAtA hai| indriya aura artha kA ucita deza Adi meM avasthAnAtmaka yoga hone para darzana arthAt vizeSa ke ullekha se rahita sattAmAtra kA grahaNa hotA hai, usake pazcAt jisakA nirdeza na kiyA jA sake vaisA vastu kA sAmAnya avabodha hotA hai, vaha avagraha 10. bavagraha do prakAra kA hai : (1) vyajanAvagraha Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sidAnta dIpikA devasya pahalama-bamyataH parivedaH pbnaavgrhH| ___ tato manAga vyaktaM pAtivyaguNakalpanArahitamapa-mahaNamavigraha', yathA etat kimid bsti'| 11. amukena bhASyamiti pratyaya iihaa| amukastaditarovA iti saMzayAdUrva manvayavyatirekapUrvakama 'amukena bhASyam' iti pratyaya IhA, yayA-zabdena bhaavym| 12. amuka evetyvaayH| yayA ayaM zabda ev| pavAra 1. myambanena vyanjanasya navagrahaH-vyambanAvagrahaH / batra madhyamapada lopo samAsaH / ayamAntahitikaH / 2. eka saamyikH| 3. banamyavasAyo na nirNayonmukha iti na pramANam / avagrahastu nirNayonmukha iti prAmANyamasya / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina simAnta dIpikA (2) varSAvagraha myambana kerA pacana ke grahaNa-avyakta bhAna ko pacanAvagraha kahA jAtA hai|' myambanAvagraha kI apekSA kucha vyakta kintu jAti, imya, guNa Adi kI kalpanA se rahita jo ayaM kA grahaNa hotA hai, use avigraha kahA jAtA hai, jaise--yaha kucha hai|' 11. 'amuka honA cAhie' isa prakAra ke pratyaya ko IhA kahA jAtA hai| yaha padArtha amuka hai yA dUsarA? yaha saMzaya hai, jo avagraha aura IhA ke bIca meM hotA hai / isake pazcAt anvaya-vyatireka (vidhi niSedha) pUrvaka 'amuka honA cAhie' isa prakAra ke pratyaya ko IhA kahA jAtA hai, jaise--yaha zabda honA caahie| 12. 'amuka hI hai aise nirNayAtmaka jJAna ko avAya kahA jAtA hai, jaise-yaha ganda hI hai| 1. vyaJjana ke dvArA vyaJjana kA avagraha, imameM madhyamapada kA lopa karane para vyaJjanAvagraha zabda siddha hotA hai| isakI sthiti antarmuhurta kI hai| 2. arthAvagraha kI sthiti eka samaya ko hai| 3. avagraha nirNayonmukha hai isalie pramANa hai / manadhyavamAya nirNayo nmukha nahIM hai, ataH vaha pramANa nahIM hai| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina simAnta dIpikA 13. nsyaavsthinirdhaarnnaa| vAsanA, maMskAra ityasyAH paryAyaH / pratyekiindrayamana mA'vagrahAdInAM saMyogAn nayanamanasovyaMjanAvagrahAbhAvAcca matimAnamaSTAvitibhedaM bhavati / 14. dravyazrunAnusAri parapratyAyanakSamaM zrutam / dravyazrutam-gandamaketAdirUpam, tadanumAraNa parapratyAyanakSama zAnaM shrunbhidhiiyte| 15. akSara-maMji-samyaka-sAdi-saparyavamita-gamikAGgapraviSTAni sapratipakSANi / 16. AtmamAtrApekSa rUpidravyagocaramavadhiH / 17. bhavapratyayo devanArakANAm / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 13. nirNayAtmaka jJAna kI avasthiti ko dhAraNA kahA jAtA hai| vAsanA aura saMskAra ye dhAraNA ke paryAyavAcI zabda hai| pAMca indriya aura mana ke sAtha avagraha Adi kA guNana karane se (645-30, cakSu aura mana kA vyaJjanAvagraha nahIM hotA ataH zeSa 28) mati jJAna 28 prakAra kA hotA hai| 14. dravyazruta ke anusAra dUsaroM ko samajhAne meM samartha jJAna ko zrata. jJAna kahA jAtA hai| dravyazruta kA artha hai-zabda, maMketa Adi / 15. zruta jAna ke caudaha bheda hai : 1. akSarazruta 8. anAdizruta 2. anakSarathuna 6. maparyavamitathuna 3. maMjithuna 10. apayaMvamita zruta 4. amaMjizruta 11. gamikazruta 5. mamyakathuna 12. agamikathuta 6. mithyAzruta 13. ajapraviSTathuna 7. sAdizruta 14. anaGgapraviSTazruta 16. indriya aura mana ko sahAyatA ke binA kevala AtmA ke mahAra jo rUpI dravyoM kA jJAna honA hai, usa avadhi zAna kahA jAtA hai| 17. deva aura nArakoM ke avadhijJAna bhavahetuka hotA hai| 1. dekheM pariziSTa 12 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 18. bhayopazamanimittAca paannaam| 19. anugAmi-bananugAmi-vardhamAna-hoyamAna-pratipAti-apratipAti dAdaso podd'aa| 20. manoda myaparyAyaprakAzi manaHparyAyaH / 21. Rju-vipulmtii| sAdhAraNamanodavyagrAhiNI matiH RjumatiH' / tadvizeSapAhiNI matiH vipulmtiH'| 22. vizuddhi-kSetra-svAmi-viSayabhedAdavabhinaH / 23. nivilavyaparyAyasAkSAtkAra kevalam / 1. ghaTo'nena cintita ityadhyavasAyanibandhanaM manodravyaparicchi tirityrssH| 2. paTo'nena cintitaH sa ca sauvarNaH pATaliputrako'vatano mahAn ityAdhyavasAyahetubhUtA manodravyavijJaptiriti / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ YX jaina siddhAnta dIpikA 18. manuSya aura tiryaccoM ke avadhijJAna kSayopazama hetuka hotA hai| 16. avadhijJAna chaha prakAra kA hai' : 1. anugAmI 2. mananugAmI 3. vardhamAna 4. hIyamAna 5. pratipAti 6. apratipAti 20. manovagaMNA ke anusAra jo mAnasika avasthAoM kA jJAna hotA hai, use manaH paryAya jJAna kahate haiM / 21. manaH paryAya jJAna do prakAra kA hai : 1. Rjumati - sAmAnyarUpeNa mAnasika pudgaloM ko grahaNa karane vAlI mati ko Rjumati kahA jAtA hai / 2. vipulamati - usake vizeSaparyAyoM kA bodha karanevAlI mati ko vipulamati kahA jAtA hai| 22. vizuddhi, kSetra, svAmI aura viSaya ina cAra bhedoM ke dvArA avadhi aura manaHparyAya kA antara jAnanA cAhie / ` 23. samasta dravyoM aura paryAyoM kA jo sAkSAt bodha hotA hai, ume kevala jJAna kahate haiM / 1. dekheM pariziSTa 1 / 3 2. dekheM pariziSTa 14 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na siddhAnta dIpikA 24. mati-ata-vimalA mithyAtvasAhacaryAdanAnam / vibhaGga'-avadhisthAnIyaH / mithyAtvinAM jJAnAvaraNakSayopazamajanyo'pibodho mithyAtvamahacAritvAt ajJAnamucyate tathA cAmamaH avisasiyA maI-mahanANaM ca maimannANaM ca / visasiyA samadiTTimma maI mahanANaM / micchAdiTTimma maI mahaannANaM / yatpuna nAbhAvarUpaM odAyikamajJAnaM tasya nAtrAllekhaH / manaHparyAyakevalayosnu samyagdRSTipveva bhAvAn, ajJAnAni trINi eva / 25. sAmAnyagrAhitvAd darNanamanAkAraH / ___ vastuno vizeSadharmAn gauNIkRtya mAmAnyAnAM prAhakaM darzanam-anAkAra upayoga ityucyate / 26. paracakSuravadhikevalAni / 1. vividhA bhaGgAH santi yasmina iti vibhaGgaH / 2. kutsA nam samAsaH / kutsitatvaM pAtra mipyAdRSTeH saMsargAt / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na simAnta dIpikA 24. mati, dhruta aura vibhaGga ye tInoM mipyAtva-sahacarita hone ke kAraNa ajJAna kahalAte haiN| ajAna ke prakaraNa meM avadhi ke sthAna meM vibhaGga kA ullekha kiyA gayA hai| mithyAtviyoM kA bodha bhI jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se utpanna hotA hai, kintu mithyAtvasahavartI hone ke kAraNa vaha ajJAna kahalAtA hai / jaisA ki Agama meM kahA hai - sAdhAraNatayA mani ho matijJAna evaM matiajJAna hai / usake pIche viNeSaNa jor3a dene se usake do bheda hote hai. jaise samyakadRSTi kI mati manijJAna aura miyAdRSTi kI mati matianAna / jo jAna kA abhAvalpa bodapika (jAnAvaraNIya karma ke udaya se) ajJAna hotA hai, usakA yahAM ullekha nahIM hai| manaHparyAya aura kevala jJAna kevala samyagdRSTi ke hI honA hai, ataH ajJAna tIna hI haiN| 25. darzana sAmAnya dharmoM ko jAnatA hai anaH usa anAkAra upayoga kahA jAtA hai| varNana vastu ke viNeSa dharmoM ko gauNakara sAmAnya dharmoM ko grahaNa karatA hai, ataH vaha anAkAra upayoga kahalAtA hai| 26. darzana ke pAra bheda haiM : 1. panu 3. avadhi 2. bacana 4. kevala pala ke sAmAnya bodha ko padarzana bora zeSa indriya tapA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sidAnta dIpikA paJSaH sAmAnyAvarodha: padadazanam / messendriymnsorcndrshnm| avadhikevalayozca bhavadhikevaladarzane / manaHparyAyasya manasaHparyAyaviSayatvena sAmAnyabodhAbhAvAtra darzanam / 27. pratiniyatArthahaNamindriyam / pratiniyatA: gandAdiviSayA gRpane yena tana pratiniyatAeMgrahaNam-indiyaM bhavati / 28. mparNana-ramana-prANa-gha-zrotrANi / 26. dravyabhAvabhedAni / 30. nirvasyupakaraNe dravyendriyam / karNazapkulyAdirUpA bAhyA, kadambakumumAdirUpA cAbhyantarIyA podgalika-AkAraracanA-nivRttIndriyam / tatra yA zrAvaNAyupakAriNI zaktiH-tadupakaraNendriyam / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sidAnta dIpikA 46 mana ke sAmAnya bodha ko acakSu darzana kahate haiN| avadhi aura kevala ke sAmAnya bodha ko kramazaH avadhi darzana aura kevaladarzana kahate haiN| manaHparyAya se kevala mana kI avasthAeM jAnI jAtI haiM aura ve avasthAeM vizeSa hotI haiM ataH manaHparyAya kA darzana nahIM hotaa| 27. jinake dvArA apane-apane niyata viSaya-zabda Adi kA jJAna hotA hai, use indriya kahate haiM / 28. indriya pAMca hai : (1) sparzana (2) rasana (3) prANa (4) cakSu (5) zrotra 29. pratyeka indriya ke do-do bheda hote hai : (1) dravya-indriya (2) bhAva-indriya 30. vyandriya do prakAra kA hotA hai : 1. nivRtti-indriya 2. upakaraNa-indriya indriyoM kI bAe evaM bAbhyantara AkRtiyoM ko nitiindriya kahate haiM, jaise-karNandriya kI bApa bAkRti kaNaMzakunI hai aura usakI bAntarika AkRti kadamba ke phUla basI hotI hai| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana siddhAnta dIpikA 31. labdhyupayogI bhAvendriyam / jJAnAvaraNAdikarmakSayopazamajanya:-sAmadhyaviNepa:landhIndriyam / arthagrahaNarUpa AtmavyApAra:-upayogendriyam / matyAM landhI nivRtyupakaraNopayogAH / satyAM ca nirvatto upkrnnopyogii| matyupakaraNa upyogH| 32. sparNa-rasa-gandha-rUpa-zabdAstadviSayAH / 33. sarvArSagrAhi kAlikaM manaH / sarve, na tu indriyavat pratiniyatA arthA gRhyante yena tat sarvArthavAhi trikAlaviSayatvAt kAlikaM manaH / tad anindri Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA nirvRtti-indriya meM svaccha punaloM se banI huI aura apanA viSaya grahaNa karane meM upakAraka do podgalika zakti hotI hai-jisake dvArA zabda Adi viSayoM kA grahaNa hotA hai, use upakaraNa-indriya kahate haiN| 31. bhAvendriya do prakAra kA hotA hai: 1. labdhi-indriya 2. upayoga-indriya jJAnAvaraNa Adi karmoM ke kSayopazama se utpanna zakti vizeSa ko labdhi-indriya kahate haiN| artha ko grahaNa karanevAle bAtyA ke vyApAra ko upayogaindriya kahate haiN| labdhi-indriya hotA hai, taba ho nivRtti, upakaraNa aura upayoga-indriya hone haiN| nirvRtti hone para hI upakarapa bora upayoga indriya hote haiM / upakaraNa hone para upayoga hotA hai| 32. pAMca indriyoM ke kramaza: pAMca viSaya (ya) haiM: (1) spartha (4) rUpa (2) rama (5) zanna (3) gandha 33. jisake dvArA saba viSayoM kA bahana kiyA jAtA hai aura jo kAlika saMjJAna hai, use mana kahate haiN| jisake dvArA iMdiyoM kI zAMti pratiniyata nahIM, kintu saba Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA yam-noindriyapi gyte| manastvena pariNatAni pudgaladravyANi dravyamanaH, landhyupayogalpaM bhaavmnH| 34. aupamika-sAvika-sAyopAmikA bhAvAH svarUpaM jIvasya / mohakamaMgo devApAva upazamaH antarmuhUrtAvadhika: / nana nippanno bhAva bopsmikH| jJAnAvaraNAcaSTAnAmapi karmaNAM sarvathA praNAza: kSayaH / tena nivato bhAvaH saavikH| caturNA pAtyakarmaNAM vipAkavedyAbhAvaH kSayopazamaH / tena nivRttIbhAvaH baayopaamikH| udayaprAptavavasvoSayatra samAnatve'pi upazame pradezato'pi nAsti udayaH, itvnvodH| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sidAnta dIpikA viSayoM (zabda, rUpa bAdi) kA bahana kiyA jAtA hai aura jo bhUta, bhaviSya tathA vartamAna-vikAmavartI viSayoM ko jAnatA hai, use mana kahA jAtA hai| baniniya bora noindriya usake paryAyavAcI nAma haiN| indriyoM kI taraha mana bhI do prakAra kA hotA hai-dravyamana aura bhAvamana / mana rUpa meM pariNata hone vAle pudgaloM ko dravya mana kahate haiN| labdhi evaM upayoga rUpa mana ko bhAva-mana kahate 34. kamoM ke upaNama, kSaya evaM bAyopazama se niSpanna hone vAle bhAva (avasthAeM) jIva ke svarUpa hai| mohakarma ke vevAbhAva ko upahama kahate haiM / usakI sthiti antarmuhUtaM kI hai / usase honevAlI bAtmA kI avasthA ko bhopazamika bhAva kahate haiN| jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM ke sarvayA praNAza ko kSaya kahate haiN| usase hone vAlI AtmA kI avasthA ko mAyika bhAva kahate haiN| cAra ghAtyakarmoM ke vipAka vevAbhAva ko kSayopazama kahate haiN| usase hone vAlI bAtmA kI bavasthA ko bAyopamika bhAva kahane haiN| udaya prApta karmoM kA laya upasama bora mayopazama ina donoM meM hotA hai kintu upagama meM pradezodava nahIM hotA aura kSayopazama meM vaha hotA hai, ataeva ye donoM bhinna hai| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 35. audyikpaarivaanikaavti| udIraNAkarana svabhAvarUpeNa vA aSTAnAmapi karmaNAmanubhavAvasthA udavaH / tena nivRtto bhAva audyikH| svasvabhAve paricamanaM pariNAmaH / tena nirvataH sa eva vA bhAva: paarinnaamikH| 36. opamikasya samyaktvabAritra 37. kSAyikasya jAna-darzana-samyaktva-cAritra-apratihatabIryAdayaH / 38. kSAyopazamikasya zAnAzAna-darzana-dRSTi-cAritra-maMyamAmayama vIryAdayaH / / 39. audayikasya mahAna vidA sukhaduHkha-Azrava-veda-Ayurgati-jAni. zarIra-lezyA-gotra-pratihatavIyaMtva-chadmastha-asiddhatvAdayaH / / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 35. karmoM ke udaya evaM pariNAma se niSpanna hone vAle bhAva bhI jIva ke svarUpa haiN| udIraNAkaraNa ke dvArA athavA svAbhAvika rUpa se bhAThoM karmoM kA jo anubhava hotA hai, use udaya kahate haiM / usase hone vAlI AtmA kI avasthA ko audayika bhAva kahate haiN| ____ apane-apane svabhAva meM pariNata hone ko pariNAma kahate haiN| usase hone vAlI avasthA ko athavA pariNAma ko hI pAriNAmika bhAva kahate haiN| 36. aupamika bhAva do prakAra kA hotA hai : 1. aupamika samyaktva 2. aupazamika cAritra 37. kSAyika bhAva ke nimna prakAra haiM : kevalajJAna, kevaladarzana, kSAyika samyaktva, kSAyika cAritra, apratihatazakti Adi / 38. kSAyopamika bhAva ke nimna prakAra haiM : jAna, ajJAna, darNana, dRSTi, cAritra, maMyamAsaMyama, zakti aadi| 36. audayikabhAva ke nimna prakAra haiM : ajJAna (jAnAbhAva), nidrA, mukha-duHkha, Athava, veda, Ayu, gati, jAti, zarIra, lezyA, gotra, pratihatazakti, chaprasthatA, asiddhatva aadi| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bana simAnta dIpikA 40. pAriNAmikasya jIvatva-pavyatva-abhavyatvAdayaH / / itijIvasvarUpanirNayaH Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 40. pAriNAmika bhAva ke nimna prakAra haiM : jIvatva, bhavyatva, abhavyatva Adi / itijIvasvarUpanirNaya Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH prakAzaH 1. jIvA dvidhaa|| 2. maMsAriNaH siddhAzca / / saMsaranni bhavAntaramiti saMsAriNaH, tadapare siddhAH / 3. saMsAriNastrasasthAvarAH / / hitAhitapravRttinivRttyartha gamanazIlAstrasAH, taditare sthaavraaH| 4. pRthivI-apa-tejo-vAyu-vanaspatikAyikA ekendriyAH sthAvarAH / pRthivI kAyo yeSAM te pRthvIkAyikA ityAdi / ene ca ekasya sparzanendriyasya sadbhAvAdekendriyA: sthAvarasaMjJAM labhanne / paJcasu api sthAvareSu mUkSmAH sarvaloke, bAdarAzca lokkdeshe| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya prakAza 1. jIva do prakAra ke haiN| 2. maMsArI aura siddh| janma-maraNa paramparA meM ghUmanelAle jIva saMsArI aura usase nivRtta jIva siddha kahalAte haiN| 3. maMmArI jIva do prakAra ke haiM -trasa aura sthAvara / hita kI pravRtti evaM ahita kI nivRtti ke nimitta gamana karane vAle jIva trama aura zeSa sava sthAvara kahalAte haiN| 4. ekendriya jIva-pRthvIkAyika, apakAyika, tejaskAyika, vAyukAyika aura vanaspanikAyika- sthAvara hote haiN| jinakA zarIra pRthvI hai, ve pRthvIkAyika haiN| isI prakAra apakAyika Adi meM jAnanA cAhie / inameM eka sparzana-indriya hotA hai, ataH ye ekendriya hai aura ye sthAvara kahalAte haiN| una pancoM sthAvaroM meM mUkSma sthAvara samUce loka meM haiM aura Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA sarve'pi pratyekazarIriNaH, vanaspatistu sAdhAraNazarIro'pi / 5. dvIndriyAdayastrasAH / / kRmipipIlikA bhramaramanuSyAdInAM krameNa ekaMkendriyavRddhaghA dIndriyAdayaH sA jJeyAH / kvacit tejovAyU api / pRthivyAdiSu pratyekamasaMkhyeyA jIvAH / vanaspatiSu saMsyeyA' saMkhyeyA'nantAH / dvIndriyAdiSu punarasaMkhyeyAH / AptavacanAdeSAM jIvatvam, tathA cAgamaH "puDhavikAiyANaM bhante ! ki ! sAgArovauttA aNAgArovauttA / goyamA ! sAgArAMvauttAvi aNAgArovauttAvi / " 6. samanaskA'manaskAzca // samanaskA :- -dIrghakAlikavicAraNAtmikayA saMzayA yuktAH saMjJina iti / 1. padmavanA 26 upayoga pada / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA bAdara (sthUla) loka ke thor3e bhAga meM haiM / ye saba pratyekazarIravAle (eka zarIra meM eka jIvavAle) haiM / vanaspati jIva sAdhAraNa zarIravAle (eka zarIra meM ananta jIvavAle) bhI hote haiN| 5. dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paJcendriya jIva sa haiN| kRmi, cIMTI, bhauMrA, manuSya Adi meM kramazaH eka-eka indriya kI vRddhi hotI hai aura ye saba sa kahalAte haiM / trasa do prakAra ke hote haiM-labdhi-trasa aura gati-trasa / landhi-trasa ko paribhASA sUtra 3 kI vRtti meM batalAI jA cukI hai / agni aura vAyu meM gati hai para vaha sukha kI prApti evaM duHkha kI nivRtti ke lie nahIM hotI isalie inako gati-prasa kahate haiN| pRthvI, pAnI, agni aura vAyu inameM se pratyeka meM asaMkhya jIva haiM / vanaspati meM saMkhyAta, amaMkhyAta aura ananta jIva haiN| dondriya se paJcendriya taka pratyeka meM asaMkhya jIva haiN| siddhAntAnusAra inako sajIvatA pramANita hai hI, jaise-.. "bhagavAn ! kyA pRthvIkAya ke jIva mAkAra-upayoga sahita haiM yA anAkAra-upayoga sahita ? gautama ! sAkAra upayoga mahina bhI haiM aura anAkAra upayoga sahita bhii|" 6. jIva ke do bheda aura bhI haiM-samanaska aura bamanaska / ____ jinameM bhUta, bhaviSya evaM vartamAna kAla sambandhI vicAravimarza karanevAlI saMjJA hotI hai, unheM samanaska yA saMzI kahate haiM aura jina jIvoM meM uparyukta dIrghakAlika saMjJA nahIM hotI, Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sidAnta dIpikA asaMjinaH amnskaaH| 7. nArakaMdavA garbhajatiyaGmanupyAzca samanaskAH / / 8. anyamanaskAH / / saMmUcchaMjAstiyaMJco manuSyAzcAmanaskA bhavanti / 6. paryAptA'paryAptAdayo'pi // jIvA: paryAptA aparyAptAzca / AdizabdAt mUkSmabAdarasamyagdRSTimithyAdRSTi - saMyatA'maMyata -pramanApramatta - sarAgavItarAga-chAsthakevali-sayogyayogi-vedatraya-gaticatuSTaya-jAtipaJcaka-kAyaSaTka-jIvasthAnacaturdazaka-jIvabhedacatudaMzaka-daNDakacaviNatiprabhanayo bhUyAMso bhedA jIvatattvasya bhAvanIyAH / 10. bhavArambhe podgalikasAmarthya nirmANaM paryAptiH / / 11. AhAra-zarIra-indriya-ucchvAsaniHzvAsa-bhASA-manAMsi / / AhAraprAyogya-pudgala-grahaNa-pariNamanotsargarUpaM podgalikasAmotpAdanam-AhAraparyAptiH evaM zarIrAdiparyAptayo'pi bhaavniiyaaH| SaNAmapi prAraMbhaH utpattisamaye, pUrtistu mAhAraparyAptareka, samayena, meSANAM cakrameNa ekakenA'ntarmuhUtana / . Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA unheM amanaska yA asaMzI kahate haiM / 7. nAraka, devatA, garbhotpanna tiyaMJca aura garbhotpanna manuSya, ye saba samanaska hote haiN| 8. inake atirikta samUcchima tiryaJca aura samUcchima manuSya amanaska hone haiN| 6. jIva ke paryApta, aparyApta Adi aneka bheda hote haiN| jIva do prakAra ke hote haiM-paryApta aura aparyApta / isI prakAra sUkSma-bAdara, samyakadRSTi-mithyAdRSTi, saMyata-amaMyata, pramatta-apramatta, sagaga-vItarAga, chaprastha-kevalI, sayogIayogI, tIna veda, cAragati, pAMca jAni, chaha kAya, caudaha jIvasthAna, jIva ke caudaha bheda, caubIma daNDaka Adi jIva-tatva ke aneka bheda hote haiN| 10. janma ke prArambha meM jo paudgalika zakti kA nirmANa hotA hai, use paryApti kahate haiN| 11. paryAptiyAM chaha haiM-AhAraparyApti, zarIraparyApti, indriya paryApti, ucchvAsa-niHzvAsa paryApti, bhASA paryApti aura manaH paryApti / AhAra ke yogya pudgaloM kA grahaNa, pariNamana aura utsarga karane vAle paudgalika zakti ke nirmANa ko AhAra paryApti kahate haiM / isI prakAra zarIra, indriya, ucchavAsa-ni:zvAsa, bhASA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 jaina siddhAnta dIpikA yatra bhave yena yAvatyaH paryAptayaH karaNIyAH, tAvatISyasamAptAmumo paryAptaH samAptAsu ca paryApta iti / 12. tadapekSiNI jIvanazaktiH prANAH / 13. indriyabalocchvAsaniHzvAsA''yUMSi / paMca indriyANi manovAkkAyarUpaM balatrayam, ucchvAsaniHzvAsa- Ayuzceti dazavidhAH prANAH / 1 14. garbhopapAta saMmUrcchanAni janma / janma, utpattiH, bhava iti paryAyAH / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA aura mana ke yogya pudagaloM kA grahaNa, pariNamana aura utsarga karane vAlI podgalika zaktiyoM ke nirmANa ko kramaza: zarIra paryApti, indriya paryApti, ucchvAsa-niHzvAsa paryApti, bhASA paryApti aura manaH paryApti kahate haiM / ina chahoM kA nirmANa janma ke samaya eka sAtha hI zurU hotA hai aura pUrNa hone meM AhAraparyApti ko eka samaya tathA zeSa sabako kramazaH eka-eka antarmuharta lagatA hai| jisa janma meM jise jitanI paryAptiyAM karanI hotI haiM, vaha jIva unako samApta na karane taka aparyApta aura samApta karane para paryApta kahalAtA hai| 12. paryApti kI apekSA rakhane vAlI jIvanazakti ko prANa kahate haiN| 13 prANa dasa haiM : 1. sprshn-indriy-praann| 6. mano-bala / 2. rsn-indriy-praann| 7. vacana-bala / 3. ghaann-indriy-praann| 8. kAya-bala 4. cakSu-indriya-prANa / 6. ucchvaas-ni:shvaas-praann| 5. shrotr-indriy-praann| 10. aayussy-praann| 14. janma tIna prakAra ke hote haiM-garbha, upapAta aura saMmUrchana / ' janma, utpatti aura bhava ye tInoM ekArthavAcI zabda haiN| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 15. 'parAyavaNDapotaSAnAM grbhH| jarAyujA:--nR-gavAdyAH / aNDajA:-pakSi-sarpAdyAH / potajAH kuJjara-zaNakAdayaH / 16. devanArakANAmupapAtaH / / 17. zeSANAM samUcrchanam // 18. 'sacittA'citta'-zItoSNa-saMvRta-vivRtAstanmizrAzcayonayaH / yoni :-utpattisthAnam : tanmizrA:- sacittAcittAH, zItoSNAH, sNvRtvivRtaaH| 1. yajjAlavat prANiparivaraNaM vitatamAMsazoNitaM tajjarAyuH, tatrajAtA jarAyujAH / 2. potA eva jAtA iti potajAH zuddhaprasavA: na jarAyavAdinA veSTitA iti yAvat / 3. jIvat shriirm| 4. zItasparzavat / 5. divyshyyaadivt| 6. jalAsayAdivat / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 15. jarAyuja, aNDaja aura potaja ye garbha se utpanna hote haiN| .. janma ke samaya jo eka prakAra ko dillI se veSTita hote haiM, unako jarAyuja kahate haiM / ve haiM manuSya, gAya Adi / aNDoM se utpanna honevAle pakSI evaM sAMpa bAhi aNDaja kahalAte haiN| khule aMga utpanna honevAle hAthI, kharagoza, cahA Adi potaja kahalAte haiN| 16. deva aura nArakoM ke janma (zayyA evaM kumbhI meM utpanna hone) ko upapAta kahate haiN| 17. zeSa jIvoM ke janma ko saMmUcrchana' kahate haiM / 18. jIvoM kI nau yoniyAM (utpatti-sthAna) hai : sacitta, acitta, sacitta-acitta / zIta, upNa, shiitossnn| maMvRta, vivRta, saMvRta-vivRta / 1. jo janma na to deva bora nArakoM kI taraha niyata sthAna meM hI hotA hai aura na jisameM garbhadhAraNa kI AvazyakatA hotI hai, use maMmUrchana kahate haiN| 2. dekheM pariziSTa 15 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 16. anupayogalakSaNa: majIvaH / jaina siddhAnta dIpikA yasmin sAkArA'nAkAralakSaNa upayogo nAsti sa ajIvaH, acetana iti / 20. dharmAdharmAkAzakAla pudgalAstadbhedAH / / eteSAM lakSaNAni prAG nirUpitAni / iti jIvAjIvabhedanirNayaH / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 16. jisakA lakSaNa anupayoga hotA hai, use ajIva kahate haiN| jisameM sAkAra aura anAkAra donoM prakAra kA upayoga (cetanA-vyApAra) nahIM hotA use ajIva yA acetana kahate haiM / 20. ajIva ke pAMca bheda haiM-dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgl| inake lakSaNa pahale prakAza meM batAye jA cuke haiM / ' iti jIva-ajIva-bheda-nirNaya / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH prakAzaH 1. AtmapravRttyAkRSTAstatprAyogyapudgalAH karma / AtmanaH pravRttyA AkRpTAH, karma prAyogyA:- catuH:pazinaH anantapradeNipudgalamkandhAH karma mNjnyaamshnuvte| loke pravattirapi karmazabdena vyapadizyate / 2. jnyaandrshnaavrnnvedniiymohniiyaayupknaamgotraantgybhedaadssttdhaa| jJAnadarzanayogavaraNam- jJAnAvaraNaM darzanAvaraNaM ca / sukhaduHkhahetu-vedanIyam / darzanacAritrayovikArApAdanAd mohayati AtmAnamiti mohniiym| eti bhavasthiti jIvo yena iti AyuH / caturgatiSu nAnAparyAyaprAptihetu-nAma / uccanIcabhedaM gacchati yeneti gotram / zaktipratighAtakaM-antarAyaH / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha prakAza 1. AtmA kI pravRtti ke dvArA AkRSTa evaM karmarUpa meM pariNata hone yogya pudgaloM ko karma kahate haiM / ve kama-pudgala catuHsparzI evaM ananta-pradezI hote haiN| vyavahAra meM pravRtti kA bhI karma zabda ke dvArA vyapadeza kiyA jAtA hai| 6. 2. karma ke ATa prakAra haiM: 1. jAnAvaraNa / 5. aayussy| 2. drshnaavrnn| 6. nAma / 3. vedniiy| 7. gotra / 4. mohanIya / 8. antraay| jJAna ko AvRta karane vAle karma ko jJAnAvaraNa aura darzana ko AvRta karane vAle karma ko darzanAvaraNa kahate haiN| jo sugva-duHkha kA hetu hotA hai, use vedanIya karma kahate haiN| darzana aura cAritra ko vikRta kara AtmA ko vyAmUda banAne vAlA karma mohanIya hai| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 jaina siddhAnta dIpikA 3. bandha - udvartanA - apavartanA - sattA - udaya - udIraNA - saMkramaNa - upazamanighatti -nikAcanAstadavasthA' / etAsu aSTI karaNazabdavAcyAH / yadAhabaMdhaNa saMkamaNubvaTTaNA, avavaTTaNA udIraNayA / uvasAmaNA nihatti nikAyaNA catti karaNAhaM // bandho'nantaraM vakSyate / karmaNAM sthityanubhAgavRddhiH - udvartanA / sthityanubhAgahAniH - apavartanA / abAdhAkAlo vidyamAnatA ca - sattA / udayodvividhaH / yatra phalAnubhava: sa vipAkodayaH / kevalaM pradezavedanam -- pradezodayaH / niyatakAlAt prAk udaya: - udIraNA, iyaM cApavartanApekSiNI / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA jisake dvArA jIva bhavasthiti ko prApta hotA hai-jIvita rahatA hai, use AyuSya karma kahate haiM / jo cAroM gatiyoM meM bhAMti-bhAMti ko avasthAoM ko prApta karane kA hetu banatA hai, use nAma karma kahate haiN| jisake dvArA jIva UMca yA nIca banatA hai, use gotra karma kahate haiN| Atmazakti kA pratighAta karane vAle karma ko antarAya kahate haiN| 3. karmoM kI dasa avasthAeM hotI haiM-baMdha, udvartanA, apavarnanA, sattA, udaya, udoraNA, maMkramaNa, upazama, nighatti aura nikAcanA / karma kI ATha avasthAoM ko karaNa kahate haiM, jaise ki kahA hai-"bandhana, saMkramaNa, udvartana, apavartana, udIraNA, upazama, nitti aura nikAcanA-ye ATha karaNa haiN|' karmoM kI sthiti aura anubhAga meM vRddhi hotI hai, use udartanA kahate haiN| sthiti aura anubhAga kI hAni hotI hai, use apavartanA kahate haiN| abAdhAkAla' aura vidyamAnatA ko sattA kahate haiN| udaya do prakAra kA hai-jisake phala kA anubhava hotA hai, vaha vipAkodaya aura jisakA kevala Atma-pradezoM meM hI anubhava hotA hai, vaha pradezodaya kahalAtA hai| 1. karma-bandha ke bAda jitane samaya taka vaha udaya meM nahIM mAtA, usa kAla ko abAdhAkAla kahate haiN| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 jaina siddhAnta dIpikA majAtIyaprakRtInAM mitha: parivartanam-saMkramaNA' / udayodIraNAnidhattinikAcanA'yogyatvam-upazamaH / udvartanApavartanaM vihAya zeSakaraNAyogyatvam-nidhattiH / smstkrnnaayogytvm-nikaacnaa| 4. karmapudgalAdAnaM bandhaH / jIvasya karmapudgalAnAmAdAnam-sIranIravan paramparAzleSaH-bandho'bhidhIyate / sa ca pravAharUpeNa anAdiH, inaretara. karmasambandharUpeNa sAdiH / ___ amUrtasyApi AtmanaH anAdikarmapudgalasambandhavattvena kathaMcid mUnavasvIkArAt karmayudagalAnAM sambandho naamNbhvii| 1. yathA-adhyavamAyavizeSeNa sAtavedanIyam asAtavedanIyarUpeNa; asAtavedanIyaM ca sAtavedanIyarUpeNa pariNamati / mAyuSaH prakRtInAM darzanamohacAritramohayozca mithaH saMkramaNA na bhavati / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baina siddhAnta dIpikA 75 nizcita samaya se pahale karmoM kA udaya hotA hai, use udIraNA kahate haiM / usameM apavartanA kI apekSA rahatI hai| sajAtIya prakRtiyoM kA Apasa meM parivartana hotA hai, use saMkramaNa' kahate haiN| mohakarma ko udaya, udIraNA, nitti evaM nikAcanA ke ayogya karane ko upazama kahate haiM / udvartanA evaM apavartanA ke sivAya zeSa chaha karaNoM ke ayogya avasthA ko nitti kahate haiN| sava karaNoM ke ayogya avasthA ko nikAcanA kahate haiM / 4. karmapudgaloM ke grahaNa ko bandha kahA jAtA hai| jIva ke dvArA karmapudgaloM kA grahaNa -- kSIra-nIra kI bhAMti paraspara Apalepa hotA hai use bandha kahA jAtA hai| vaha pravAharUpa meM anAdi aura jo bhinna-bhinna karma baMdhate rahate haiM, unakI apekSA mAdi hai / prazna-amUrta (nirAkAra) AtmA ke sAtha mRtaM karmapudgaloM kA sambandha kaise ho sakatA hai ? uttara-anAdi kAla se hI kama-AvRta maMsArI AtmAeM kathaMcit mUrta mAnI jAtI haiM ata: unake mAtha karma-pudgaloM kA sambandha honA asambhava nahIM hai / 1. AyuSyakarma kI prakRtiyoM nayA darzanamoha aura cAritramoha kA Apasa meM saMkramaNa nahIM hotaa| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 5. prakRtisthityanubhAgapradezAstabhedAH / 6. sAmAnyopAttakarmaNAM svabhAvaH prkRtiH| ___sAmAnyena gRhoteSu karmasu etajjJAnasya vArakama, etanna darzanasya ityAdirUpaH svabhAvaH prakRtiH / shaanaavrnnaadyssttaumuulprkRtyH| tAsAmuttaraprakRtayaH yathAjJAnAvaraNasya paJca, darzanAvaraNasya nava, vedanIyasya dve, mohanIyasya darzanacAritrabhedAdaSTAviMzatiH, AyuSazcatasraH, nAmno dvicatvAriMzat, gotrasya de, antarAyasya ca pNc| sarvAmilitAH sptnvtiH| 7. kAlAvadhAraNaM sthitiH / yathA zAnadarzanAvaraNavedanIyAntarAyANAM trizatkoTikoTisAgaropamANi parAsthitiH / mohanIyasya saptatiH / nAmagotrayoviMzatiH / trayastriMzat sAgaropamANi maayussH|| aparA-bAdazamuhUrtA vedanIyasya / nAmagotrayorapTo / zeSANAM cAntarmuhUrtam / 1. darzanamohanIyApekSayA cAritramohanIyasya tu catvAriMgat koTi koTisAgaropamANi sthitiH / 2. saMparAyasAtavedanIyamAzritya / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caina siddhAnta dIpikA 5. bandha cAra prakAra kA hotA hai - prakRti, sthiti, pradeza | 77 anubhAga aura 6. sAmAnya rUpa se grahaNa kiye hue karma pudgaloM kA jo svabhAva hotA hai use prakRtibandha kahate haiM / jaise - jJAna ko rokanA jJAnAvaraNa karma kA svabhAva hai aura darzana ko rokanA darzanAvaraNa karma kA svabhAva hai / mUla prakRtiyAM ATha haiM - jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi' / unakI uttara prakRtiyoM ke bheda nimna prakAra haiM-jJAnAvaraNa ke pAMca, darzanAvaraNa ke nau, vedanIya ke do, mohanIya meM darzanamohanIya ke tIna aura cAritra mohanIya ke pacIsa - isa prakAra aTThAIsa, AyuSya ke cAra, nAma ke bayAlIsa, gotra ke do aura antarAya ke pAMca / ina sabako milAne se sattAnaveM prakRtiyAM hotI haiN| 1. dekheM 4 / 2 2. dekheM pariziSTa 116 7. karmoM kI AtmA ke sAtha sambaddha rahane kI avadhi ko sthiti bandha kahate haiM / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya aura antarAya ina cAroM kI utkRSTa sthiti tIsa kor3Akor3a sAgara, mohanIya kI sattara kor3Akor3a sAgara, nAma aura gotra kI bIsa kor3Akor3a sAgara tathA AyuSya kI teMtIsa sAgara kI hotI hai / vedanIya kI jaghanya sthiti bAraha muhUrta ( samparAya sAta Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sidAnta dIpikA ekasAgarakoTikoTisthitimanu varSazataM abaadhaakaalH|' 8. vipaako'nubhaagH| raso'nubhAgo'nubhAvaH phalam ete ekAryAH / sa ca dvidhAtIvAdhyavasAnimittastIvaH, mandAdhyavasAyanimittazca mandaH / karmaNAM jaDatvepi pathyApathyAhAravat tato jIvAnAM tathAvidhaphalaprAptiraviruddhA / natadarthamIzvara: kalpanIyaH / 6. dalasaMcayaH prdeshH| dalasaMcaya:-karmapudgalAnAmiyattAvadhAraNam / 10. zubhaM karma punnym| zubhaM karma sAtavedanIyAdi puNyamabhidhIyate / 11. azubhaM karma paapm| azubhaM karma jJAnAvaraNAdi pApamucyate / 1. baayusso'pvaadH| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bana sidAnta dIpikA vedanIya ko apekSA se) nAma aura gotra kI ATha muhUrta aura pa saba karmoM kI antarmuhUrta kI hotI hai| eka koDAkor3a sAgara kI sthiti ke pIche sau varSa kA abAdhAkAla hotA hai arthAt sau varSa taka vaha karma udaya meM nahIM aataa| 8. karmoM ke vipAka ko anubhAga bandha kahate haiN| ___rasa, anubhAga, anubhAva aura phala-ye saba ekAryavAcI zabda haiM / vipAka do prakAra kA hotA hai--tIvra pariNAmoM se baMdhe hue karma kA vipAka tIvra aura manda pariNAmoM se baMdhe hue karma kA vipAka manda hotA hai| yadyapi karma jar3a haiM to bhI pathya evaM apathya AhAra ko naraha uname jIvoM ko apanI kriyAoM ke anusAra phala kI prApti ho jAtI hai / karma-phana bhugatAne ke lie Izvara kI kalanA karane kI koI AvazyakatA nahIM hai| 6. karmoM ke dala-maMcaya ko pradezabandha kahate haiN| 10. zubha karma ko puNya kahate haiN| sAta vedanIya Adi zubhakarmoM ko puNya kahA jAtA hai| 11. aNubha karma ko pApa kahate haiN| jJAnAvaraNa Adi azubha karmoM ko pApa kahA jAtA hai| 1. yaha niyama AyuSya karma para lAgU nahIM hotaa| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sidAnta dIpikA 12. dravyabhAvabhedAdete bandhAdbhinne / dravyaM takriyAvirahitama, bhAvAca takriyApariNataH / anudayamAnAH sadasatkarmapadgalA bandhaH-dravyapuNyapApe, tatkalAnahatvAt / udayamAnAzca te kramazo bhAvapuNyapApe, tatphalAhatvAd-ityanayobandhAd bhedH| 13. karmAkarSaNaheturAtmapariNAma AzravaH / Azravanti-pravizanti karmANi Atmani yena pariNAmena sa AzravaH-karmabandhaheturiti bhAvaH / 'AzravadvArANi' ityapi pryogolbhyte| tatra AzravaNamAzravaH, karmapraveza iti bhAvaH / tasya dvArANi-upAyAH AzravadvArANi-karmabandhahetUni iti / 14. mithyAtvamaviratiH pramAdaH kaSAyo yogshcH| ___ mithyAtvaM prathamatRtIyajIvasthAne / ApaJcamamaviratiH / ASaSThaM pramAdaH / dazamAntaH kaSAyaH / ASaSThamazubhayogaH / shubhyogpcaatryodshm| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 12. dravya aura bhAva kA bheda hone ke kAraNa puNya-pApa bandha se bhinna hote haiN| jisa vastu kI jo kriyA honI cAhie, vaha usameM na mile, use yahAM dravya aura jo apanI kriyA karatA hai, use bhAva kahA gayA hai| udaya meM na Ae hue sat evaM asat karma pudgaloM kA nAma bandha hai / isase zubhAzubha phala nahIM milatA ataH isako dravya puNya-pApa kahate haiM / udIyamAna zubha evaM azubha karma pudgaloM kA nAma puNya evaM pApa hai| inake dvArA zubha evaM azubha phala milatA hai, ataH ye bhAva puNya pApa kahalAte haiN| baMdha tathA puNya-pApa meM yahI antara hai| 13. karma-AkarSaNa ke hetubhUta Atma-pariNAma ko Azrava kahate haiN| jisa pariNAma se AtmA meM karmoM kA AzravaNa-praveza hotA hai use Azrava-karma-bandha kA hetu kahA jAtA hai| 'AzravadAra' zabda kA prayoga bhI milatA hai| vahAM Azrava kA artha AzravaNa-karma-praveza hai| usake upAya ko 'mAdhava. dvAra' karma-bandha kA hetu kahA jAtA hai| 14. Azrava pAMca haiM-mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yog| mithyAtva Azrava pahale aura tIsare jIvasthAna meM hotA hai| avirati Azrava pAMcaveM jIvasthAna taka hotA hai| pramAda Azraya chaThe jIvasthAna taka hotA hai| kaSAya mAdhava dazaveM jIvasthAna Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 15. atattve tattvazraddhA midhyAtvam / darzanamohodayAt atattve tattvapratItiH mithyAtvaM gIyate / 16. abhigrahikamanAbhigrahikaM ca / abhigrahikam - abhinivezAtmakam / anAbhigrahikam - anAbhogAdirUpam' / 17. apratyAkhyAnamaviratiH / apratyAkhyAnAdimohodayAt AtmanaH ArambhAdeparityAga rUpo'dhyavasAyaH - aviratirucyate / 18. anutsAhaH pramAdaH / jaina siddhAnta dIpikA aratyAdimohodayAt adhyAtmaM prati anutsAhaH - pramAdo 'bhidhIyate / 16. rAgadveSAtmakottApaH kaSAyaH / 1. ajJAnAdyavastham / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA + taka hotA / azubhayoga Azrava chaThe jIvasthAna taka tathA zubhayoga Azrava terahaveM jIvasthAna taka hotA hai / 15. atattva meM hone vAle tattvazraddhAna ko mithyAtva kahate haiM / darzanamoha ke udaya se atattva (ayathArtha ) meM tasva ( yathArtha ) kI pratIti hotI hai, vahI midhyAtva hai / 16. mithyAtva ke do bheda haiM- abhigrahika aura anAbhigrahika / abhinivezAtmaka midhyAtva ko abhigrahaka aura ajJAnAdipUrvaka mithyAtva kI anAbhigrahika kahate haiM / 17. atyAgavRtti ko avirati kahate haiM / apratyAkhyAna aura pratyAkhyAna moha ke udaya se AtmA kA hiMsA Adi meM atyAgarUpa adhyavasAya hotA hai, use avirati kahate haiM / 18. anutsAha ko pramAda kahate haiM / arati Adi moha ke udaya se adhyAtma (svabhAva) ke prati jo anutsAha hotA hai, usakA nAma pramAda hai / 16. rAga-dveSAtmaka uttApa ko kaSAya kahate hai / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 20. krodhmaanmaayaalomaatmaa| 21. pratyekamanantAnubandhi-apratyAkhyAna-pratyAkhyAna-saMjvalanabhedA ccnurdhaa| ___ ete krameNa smyktv-deshvirti-srvvirti-ythaakhyaatcaaritrpripnthinH| parvata-bhUmi-reNu-jalarAjisvabhAvaH krodhaH / zaila-asthi-dAru-latAstambhasvarUpo mAnaH / vaMzamUla-meSaviSANa - gomUtrikA-ullikhyamAnavaMzacchallisadRzI maayaa| kRmirAga-kardama-khajana-haridvArAgasannibho lobhaH / 22. kAya-vAG-manA-yApAro yogH| vIryAntarAya-bhaya-kSayopazama-zarIranAmakarmodayajanya: kAyabhASAmanovargaNAvavAGmanaHpravRttirUpa:-bhAtmapariNAmaH yogo'bhidhIyate / 1. sajAtIyapudgalasamUho vargaNA / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana sidAnta dIpikA 85 20. kaSAya cAra prakAra kA hotA hai--krodha, mAna, mAyA aura lobha / 21. inameM se pratyeka ke anantAnubandhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna aura saMjvalana-ye cAra-cAra bheda hote haiN| ye anantAnubandhI bAdi cAroMkamayaH samyaktva, deza-virati (zrAvakapana), sarvapirati (sAdhupana) aura yathAjyAta cAritra (vItarAgatA) ke bAdhaka hote haiN| inake udAharaNa isa prakAra haiM-cAra prakAra kA krodha kramazaH patthara, bhUmi, bAlU aura jama kI rekhA ke samAna hotA hai| cAra prakAra kA abhimAna kramazaH patthara, aspi, kASTha, aura latA-stambha ke samAna hotA hai| pAra prakAra kI mAyA kramazaH bAMsa kI bar3a, meMr3he kA sIMga, calate hue baila ke mUtra kI dhArA aura chilate hue bAMsa kI chAla ke samAna hotI hai| .. cAra prakAra kA lobha kramazaH kRmirezama, kIcar3a, gAr3I ke khajana aura haldI ke raMga ke samAna hotA hai| 22. zarIra, vacana evaM mana ke vyApAra ko yoga kahate haiN| vIryAntarAya karma ke kSaya-kSayopazama se tathA zarIra nAmakarma ke udaya se niSpanna aura zarIra, bhASA evaM mana kI vargaNA (sajAtIya pudgala samUha) ke saMyoga se honevAle zarIra, vacana evaM mana kI pravRttirUpa bAtmA ke pariNamana ko yoga kahate haiM / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 23. zubho'zubhazca / jaina siddhAnta dIpikA zubhayogaH -- satpravRttiH, sa ca zubhakarmapudgalAn AkarSati / azubhayogaH- asatpravRttiH sa ca azubhakarmapudgalAn AkarSati / yadyapi sarve'yAzravA: karmabandhahetavo bhavanti, kintu karmapudgalAnAmA karSaNaM yogAdeva jAyate / teSAM sthiterdIrghatApAdanaM ' anubhAgasya tIvratA ca kaSAyAjjAyate / 24. yogavargaNAntargatadravyasAcivyAt AtmapariNAmo lezyA / manovAkkAyavagaMNApud gala dravyasaMyogAt saMbhUtaH AtmanaH pariNAmo lezyA'bhidhIyate / uktaJca kRSNAdidravyasAcivyAta, pariNAmo'yamAtmanaH / sphaTikasyeva tatrAyaM lezyA zabdaH pravartate / / tatprAyogyapudgaladravyam - dravyalezyA, kva cid varNAdirapi / 25. kRSNa-nIla kApota-tejaH padma- zuklAH / AdyAstisraH azubhAH parAzca zubhAH / iti bandha- puNya-pApa-mAzravasvarUpanirNayaH / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 jaina siddhAnta dIpikA 23. yoga do prakAra kA hotA hai-zubha aura azubha / satpravRtti ko zubhayoga aura asatpravRtti ko azubhayoga kahA jAtA hai| zubhayoga zubhakarmapudgaloM tathA azubhayoga azubhakarmapudgaloM ko AkRSTa karatA hai| yadyapi sabhI Azrava karmabandha ke hetu haiM kintu karma pudgaloM kA AkarSaNa kevala yoga ke dvArA hotA hai / unakI lambI sthiti aura tIvra anubhAga kaSAya ke dvArA hotA hai| 24. yogavargaNA ke antargata pudgaloM kI sahAyatA se honevAle AtmapariNAma ko lezyA kahate haiN| jaise-"kRSNa mAdi chaha prakAra ke pudgaladravyoM ke sahayoga se sphaTika ke pariNamana kI taraha honevAlA AtmapariNAma leNyA hai|" bhAvalezyAoM ke yogya pudgaloM ko aura kahIM-kahIM varNa bAdi ko bhI dravyalezyA kahate haiN| 25. lezyAeM chaha haiM : 1. kRSNa 4. tejaH 2. nIla 5. papa 3. kApota 6. zukla pahalI tIna azubha hai aura zeSa tIna zubha / iti bandha-puNya-pApa-ApravasvaspanirNaya / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH prakAzaH 1. bhAvanirodhaH sNvrH| mAdhavasya nirodhaH karmAgamadvArasaMvaraNAta saMvara ucyate / 2. samyaktvaM viratirapramAdokaSAyo'yogAceti paJcadhA: 3. tattve tattvatratA-samyaktvam / tasya bhAvaH tatvam / tasmin tattvasya pratItiH samyaktvam / 4. opamika-sAyika-jhAyopazamika-sAsvAdana-vedakAni / ___ samyaktvaM paMcadhA bhavati-anantAnubandhicatuSkasya darzanamohanIyatrikasya popazame-aupazamikam / ttlye-saayikm| tanmitreca mAyopAmikam / bIpazamikasamyaktvAt patataH mithyAtvaM ca gacchata: Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama prakAza 1. Azrava ke nirodha ko saMvara kahate haiM / Azrava kA nirodha karmAgamana ke dvAra kA saMvaraNa karane ke kAraNa saMvara kahalAtA hai| 2. saMvara pAMca hai-samyaktva, virati, apramAda, akaSAya aura ayog| 3. tatva meM tattva kI pratIti hone ko samyaktva kahate haiN| jisakA jaisA astitva hai, use usI rUpa meM svIkAra karanA samyaktva hai| 4. vaha pAMca prakAra kA hotA hai-aupamika, kSAyika, kSAyopagamika, sAsvAdana aura vedk| anantAnubandhI catuSka aura darNana mohanIya trika-samyaktva, mohanIya, mitramohanIya aura mithyAtvamohanIya-ina sAta prakRtiyoM ke upazAnta hone se prApta honevAle samyavatva ko Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA saasvaadnm| mizrAn kSAyikaM gacchataH tadantyasamaye ttprkRtivednaatvedkm| 5. nisagaMja nimittajaJca / pratyekaM samyaktvaM nimagaMja nimittajaJca bhavati / gurUpadezAdinirapekSa nisargajam / tadapekSaJca nimittajam / 6. dayaJca krnnaapekssmpi| 7. pariNAmavizeSaH karaNam / 8. yathApravRtyapUrvA'nivRttibhedAt vidhaa| anApanantasaMsAraparivartI prANI girisariyAva gholanA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana siddhAnta dIpikA bhopazamika, inakA kSaya hone se prApta honevAle samyaktva ko kSAyika aura inakA kSayopazama hone se prApta honevAle samyaktva ko kSAyopazamika kahate haiN| aupamika samyaktva se giranevAlA jIva jaba mithyAtva ko prApta hotA hai, taba antarAla kAla meM jo samyaktva hotA hai, use sAsvAdana kahate haiN| kSAyopamika samyaktva se kSAyika samyaktva kI prApti hotI hai, usa samaya (kSAyopamika samyaktva ke antima samaya meM) usakI prakRti (samyaktva mohanIya) kA pradezodaya ke rUpa meM anubhava hotA rahatA hai ataH use vedaka samyaktva kahate haiM / 5. pratyeka samyaktva do-do prakAra ke hote haiM-nisargaja aura nimittj| jo upadeza Adi ke nimitta binA hotA hai, use nisagaMja samyaktva kahate haiM aura jo upadeza Adi ke dvArA hotA hai, use nimittaja kahate haiN| 6. ye donoM samyaktva karaNa se bhI prApta hote haiN| *7. AtmA ke pariNAma vizeSa ko karaNa kahate haiN| 8. karaNa tIna prakAra ke haiM-yathApravRtti, apUrva aura anivRtti / anAdi ananta maMsAra meM paribhramaNa karanevAle prANo ke Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA nyAyena Ayurvarjasaptakarmasthito' kiMcinnyUnakakoTI-koTi sAgaropamamitAyA jAtAyAM yenAdhyavasAyena durbhadharAgadveSAtmakapranthisamIpaM gacchati, sa yathApravRttikaraNam / etadi bhavyAnAmabhavyAnAM cAnekamo bhavati / __yena aprAptapUrvAdhyavasAyena pranthibhedanAya udyukte, sopuurvkrnnm| apUrvakaraNena bhinne granthI yenAdhyavasAyena udIyamAnAyA mipyAtvasthiterantarmuhUrtamatikramya uparitanI cAntarmuhUrtaparimANAmavarudhya talikAnAM pradezavedyAbhAva: kriyate so'nivRttikrnnm| tdvevaabhaavshcaantrkrnnm| tasya prathamemaNe bAntahitikamIpazamikasamyaktvaM bhavati / kazcit puna: apUrvakaraNena mithyAtvasya putratrayaM kRtvA zumpujapudgalAn vedayan prathamata eva kSAyoparAmikaM samyaktvaM lbhte| kazcinca mithyAtvaM nirmUlaM sapayitvA kSAyikaM prApnoti / 1. pasyopamAsaMkhyeyabhAganyUnakakoTikoTisAgaropamitAyAm / 2. upazamasamyaktvAt prAgveyottaravecamithyAtvapuJjayorantarakAri tvAt antarakaraNam / 3. zuddhama, ardhazuddham, azudaM ca kramazaH samyaktvamohanIyam, mitra mohanIyam mithyAtvamohanIyam iti nAmakaM punatrayam / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA "giri sarit prAva gholaNA" nyAya ke anusAra AyuSyavajita sAta karmoM kI sthiti kucha kama eka koDAkor3a sAgara parimita hotI hai, taba vaha jisa pariNAma se durbhaya rAga-deSAtmaka pranthi ke pAsa pahuMcatA hai, use yathApravRttikaraNa kahate haiN| yaha karaNa bhavya evaM abhavya donoM ke aneka vAra hotA hai| __ AtmA jisa pUrva-aprApta pariNAma se usa rAga-deSAtmaka pranthi ko tor3ane kI ceSTA karatI hai, use apUrvakaraNa kahate haiN| apUrvakaraNa ke dvArA granthi kA bheda hone para jisa pariNAma se udaya meM Ae hue antarmahUrta-sthitivAle mithyAtva dalikoM (pudgaloM) ko khapAkara evaM unake bAta antarmuhUrta taka udaya meM AnevAle mithyAtva dalikoM ko dabAkara una dalikoM ke anubhava kA nirodha kiyA jAtA hai unakA pradezodaya bhI nahIM rahatA hai-pUrNa upazama kiyA jAtA hai, use anivRttikaraNa kahate haiN| jo mithyAtva dalikoM ke pradeza-vedana kA abhAva hotA haipUrNa upagama hotA hai; use antarakaraNa kahate haiN| usa antarakaraNa ke pahale kSaNa meM antarmuhUttaM sthitivAlA aupazamika samyaktva prApta hotA hai| koI jIva aupamika samyaktva ko prApta kie binA hI apUrvakaraNa se mithyAtva dalikoM ke tIna puja-zuddha, azuddha aura azuddha banAkara zuddha puJja ke pudgaloM kA anubhava karatA huA kSAyopamika samyaktva ko prApta kara letA hai| 1. parvata saritAoM kI caTTAneM jala ke bhAvartana se ghisa-ghisakara cikanI ho jAtI haiM, use 'giri sarit prAva gholaNA' nyAya kahate Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 9. zama-saMvega-nirvedAnukampA'stikyAni tllkssnnm| gmH-shaantiH| mNvegH-mumukssaa| niveda:-anAsaktiH / anukmpaa-krunnaa| mAstikyam --stynisstthaa| 10. zaMkA-kAMkSA-vicikitsA-parapASaNDaprazaMsAmastavAstadaticAraH / zaMkA-lakSyaM prati sNdehH| kAMkSA-lakSyaviparyayAbhilASaH / vicikitsA-sAdhaneSu sNshyshiiltaa| parapASaNDaprazaMsA-lakSyapratigAminAM prshNsaa| parapASaNDasaMstavaH-lakSyapratigAminA paricayaH / 11. niHshNkit-nisskaaNkssit-nivicikitsit-amuuddhdRsstti-upbRhnnsthiriikrnn-vaatsly-prbhaavnaastdaacaarH| niHzaMkita-niSkAMkSita-nivicikitsitAni-lakSye sAdhane va sthrym| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 caina siddhAnta dIpikA koI mithyAtva kA samUlanAza kara kSAyika samyaktva ko bhI prApta kara letA hai| 6. samyaktva ke pAMca lakSaNa hote haiM-zama, saMvega, nirveda, anukampA aura aastiky| zama-zAnti / sNveg-mumukssaa| nirveda-anAsakti / anukmpaa-krunnaa| aastiky-stynisstthaa| 10. samyaktva ke pAMca aticAra haiM-zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, parapASaNDaprazaMsA aura parapASaNDaparicaya / zaMkA-lakSa ke prati saMdeha / kAMkSA-lakSya ke viparIta dRSTikoNa ke prati anurakti / vicikitsA-lakSyapUti ke sAdhanoM ke prati mNgyshiiltaa| parapASaNDaprazaMsA-lakSya ke pratikUla calanevAloM kI prshNsaa| parapApaNDasaMstava-lakSya ke pratikUla calanevAloM kA paricaya / 11. samyaktva ke ATha AcAra haiM : 1. ni:zaMkita 2. niSkAMkSita 3. nivicikitsita 4. amUr3ha dRSTi 5. upabRhaNa 6. sthirIkaraNa Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bana siddhAnta dIpikA amUDhadRSTi:-jinapravacane kauzalam / upbRNhnnsthiriikrnne-tiirthsevaa| vAtsalyam-bhaktiH / prabhAvanA-jinapravacanasya prabhAvanAkaraNam / 12. sAvadhavRttipratyAkhyAnaM viratiH / sAvadhayogarUpAyAH, antarjAlasApAyAzca savayavRtteH pratyAkhyAnaM viratiH / aMzataH paJcamajIvasthAne sarvatazca papThajIvasthAnAt prbhRti| 13. adhyAtmalInatA-apramAdaH / adhyAtma prati lInatA-svabhAvaM prati paripUrNA jAgarUkatA apramAdobhidhIyate / ayaM saptamajIvasthAnAdArabhya / 14. kopAvabhAvo'kaSAyaH / aso vItarAgAvasthAyAmekAdazajIvasthAnamArabhya / 15. aprkmpo'yogH| asI zailezyavasthAyAM caturdazajIvasthAne / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana siddhAnta dIpikA 67 7. vAtsalya 8. prabhAvanA niHzaMkita-niSkAMkSita-nivicikitsita-lakSya aura usakI nippatti ke sAdhanoM ke prati sthairya / amUDha dRSTi-jina pravacana meM kaushl| upabRMhaNa-sthirIkaraNa-tIrthasevA-tIrtha kI vRddhi aura usakA sthirIkaraNa / vaatmly-bhkti| prabhAvanA-jina pravacana kI prabhAvanA krnaa| 12. sAvadyavRtti ke pratyAkhyAna ko virati kahate haiN| pApakArI pravRtti aura antAnasA ina donoM ko sAvadyavRtti kahate haiN| inakA tyAga karanA virati saMvara hai / vaha pAMcaveM jIvasthAna meM apUrNa aura chaThe se caudahaveM taka pUrNa hotA hai| 13. adhyAtmalInatA ko apramAda kahA jAtAhai / adhyAtmalInatA kA artha hai -- svabhAva ke prati pUrNa laagruuktaa| apramAda maMvara sAtaveM jIvasthAna se caudahaveM saka hotA hai| 14. krodha Adi ke abhAva ko akaSAya kahate haiN| apAya maMbara vItarAga-avasthA meM gyArahaveM jIvasthAna meM caudahavaM jIvasthAna taka hotA hai| 15. aprakampa avasthA ko ayoga kahate haiN| ayoga saMvara zailezI-avasthA (zala+Iza =zailaNa-- meru, Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 jaina siddhAnta dIpikA yarca saMyaminAM dhyAnAdinA zubhayogAvarodhaH so'pi ayogamavarAMza eva / apramAdAdayaH trayo'pi pratyAkhyAnAnapekSA:, AntarakhaMzadya sAdhyatvAt / 16. tapasA karma vicchedAdAtmane maMlyaM nirjarA / 17. upacArAttapo'pi / , kAraNe kAryopacArAttapo'pi nirjarAzabdavAcyaM bhavani, tata eva dvAdazavidhA'sau / sakAmAkAmabhedAdaso dvidhA - sahakAmena mokSAbhilASeNa vidhIyamAnA nirjarA-makAmA, tadaparA akAmA / dvidhApi iyaM samyaktvanAM mithyAtvinAM ca / 18. kRtsnakarmakSayAdAtmanaH svarUpAvasthAnaM mokSaH / kRtsnakarmaNAmapunabaMndhatayA kSayAt, AtmanAM jJAnadarzanamaye svarUpe'vasthAnaM mokSaH / anAdisaMzliSTAnAmapi AtmakarmaNAM pArthakyaM na maMdagdhavyam / dRzyante 'nAdisaMbaddhA dhAtumRdAdayaH pRthak saMbhUyamAnAH / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana siddhAnta dIpikA usakI taraha aDola avasthA) meM-caudahaveM jIvasthAna meM hotA ___maMyamI sAdhuoM ke dhyAna Adi ke dvArA jo zubhayoga kA nirodha hotA hai, vaha bhI ayoga saMvara kA hI aMza hai / apramAda, akaSAya aura ayoga saMvara tInoM pratyAkhyAna kie binA Antarika Atma-ujjvalatA se hI hote hai / 16. napasyA ke dvArA karmamala kA viccheda hone se jo AtmaujjvalanA hotI hai, ume nirjaga kahate hai| 17. upacAra se tapasyA ko bhI nirjarA kahate hai| kAraNa ko kArya mAnakara tapasyA ko bhI nijaMga kahate hai.--ataeva vaha (nirjarA) bAraha prakAra kI hotI hai : makAma aura akAma ke bheda se vaha do prakAra kI hotI hai : mokSa-prApti ke uddezya me kI jAnevAlI nijaMga makAma aura isake atirikta nirjarA akAma hotI hai| yaha donoM prakAra kI nirjarA mamyaktrI evaM mithyAtvI donoM ke hI hotI hai| 18. mamasta karmoM kA phira vandha na ho, aisA kSaya hona meM AtmA apane jJAna-darzanamaya svarUpa meM avasthita hotI hai, usakA nAma mokSa hai| anAdikAla meM mambandhina AtmA aura karma pRthak kama ho makata hai; mA mandeha nahIM karanA cAhie / anAdimambaddha dhAtu evaM miTTI, agni Adi ucita mAdhanoM ke dvArA pRthaka hota hue dekhe jAte hai, taba vaisA kyoM nahIM ho sakatA? Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jana siddhAnta dIpikA 19. anAMvRna-jAna-darzano nidhUnamoho videha AtmA siddhH| 20. middho buddho muktaH paramAtmA paramezvara Izvara ityanAntaram / 21. ne cAnantA apunagavanayazca / maMsAriNA sarvadA tebhyo'nantAnantaguNatvAn na jiivshuunymNmaartvaapttiH| 22. nIrthAtIrtha - tIrthaGkarAtIrthaGkara - svAnya -gRha-strInapuMsakaliGgaH pratyakabuddha-svayaMbuddha-buddhabodhinekAnekabhedAt pnycdshdhaa| 23. muktyanantaramakasamayAd Urdhva gacchantyAlokAnnAn / muktyanantarameva siddhAtmAno'vigrahagatyA ekasamayena upari gacchanni lokAnnaparyantam, dharmAstikAyAbhAvAd naaloke| tathA ca"audArikataMjasakArmaNAni saMsAramUlakAraNAni / hitveha RjuzreNyA, samayenakena yAnti lokAntam / / novaMmupagrahavirahAt, adho'pi vA gauravAbhAvAt / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana sidAnta dIpikA 101 16. jisakA jJAna-darzana anAvRta ho jAtA hai, moha kSINa ho jAtA hai aura deha chUTa jAtA hai uma AtmA ko sira kahA jAtA hai / 20. siddha, buddha, mukta, paramAtmA, paramezvara, Izvara -ye saba ekArtha vAcI zabda haiN| 21. ve maMkhyA kI dRSTi se ananta tathA punarjanma na hone ke kAraNa apunarAvRtti hote hai| mAMmarika jIva middha AtmAoM se anantAnanta guNa adhika haiM ataH yaha upasthita hI nahIM hotA ki yaha maMmAra kabhI jIvoM me khAlI ho jaaegaa| siddha pandraha prakAra ke hote hai. . tIrthamiddha, atIrthamiddha, nIdara siddha, anImiddha, svaniGgamiddha, anyaniGgasiddha, gRhaliGgamiddha, strIliGgamiddha, puruSaliGgamiddha, napuMsakaliGgamiddha, (kRtrima napuMsaka), pratyekabuddhamiddha, svayaMbuddhamiddha, buddhabodhitasiddha, ekasiddha aura aneksiddh'| 23. AtmAeM karma mukta hote hI prathama eka samaya meM (avigraha gati se) lokAnta taka UMcI calI jAtI hai| ____ mukta AtmA jaise hI karmamukta hotI hai vaise hI pahale samaya meM Upara kI ora lokAnna naka calI jAtI hai| usase Aga dharmAstikAya nahIM hai, anaH ve aloka gaM nahIM jaatii| 1. dekheM pariziSTa 17 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 jaina siddhAnta dIpikA yogaprayogavigamAda na tiyaMgapi tasya gatirasti / / lAghavayogAd dhamavad alAbuphalavacca saGgaviraheNa / vandhana vighAdaraNDavacca siddhasya gatirUva'm / / sAdikamanantamanupamamavyAbAdhaM svabhAvajaM saukhyam / prAptaH ma kevalajJAna-darzano modate muktaH / / 24. ISat prAgbhArA pRthvI tanivAsaH / sA ca samayakSetramamAyAmA, madhye'pTayojanabAhalyA, paryante makSikApatrato'pyatitanvI, lokAgrabhAgasaMsthitA, samacchatrAkRtiH arjunmvrnnmyii| mukni-siddhAlayAdayo'syAH paryAyAH / 25. tattvatayyAM navatattvAvatAraH / vastuno jIvAjIvarUpA tattvadayI vidyate, puNyAdInAM ca tadavasthAvizeSarUpatvAt tatravAntarbhAvaH / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 103 jaise kahA bhI hai- audArika, taMjasa aura kArmaNa ye tIna zarIra saMsAra ke mUla kAraNa haiM / mukta jIva unako chor3akara RjuzreNI se eka hI samaya meM lokAnta taka cale jAte haiM / dharmAstikAya kI sahAyatA prApta na hone ke kAraNa usase Upara nahIM jAne aura ve halke hote haiM ataH phira vApisa nIce bhI nahIM aate| yogarahita hone ke kAraNa tirachI gati bhI nahIM karate / dhUeM kI taraha halke aura tUMbe kI taraha nirlepa tathA mucyamAna eraNDa phalI kI taraha bandhanamukta hone ke kAraNa unakI Urdhvagati hotI hai / vahAM ve sAdi, ananta, anupama evaM bAdhArahita svAbhAvika sukha ko pAkara kevalajJAna - kevaladarzana se sahaja Ananda kA anubhava karate haiM / 24. muktAtmAoM ke nivAsa sthAna ko ISat prAgbhArA pRthvI kahate haiM / vaha pRthvI samayakSetra ke barAbara lambI-caur3I hai| usake madhyabhAga kI moTAI ATha yojana kI hai aura usakA antima bhAga makkhI ke para se bhI adhika patalA hai / vaha loka ke agrabhAga meM sthita hai / usakA AkAra sIdhe chatte jaisA hai tathA vaha zveta svarNamayI hai / mukti, siddhAlaya - ye usake nAma haiM / - 25. do tattvoM meM nava tattvoM kA samAveza ho jAtA hai vastuvRtyA jIva aura ajIva ye do hI tattva haiN| puNya Adi inhIM kI avasthA vizeSa haiM, jaise--jIva, Azraya, saMvara, nirjarA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jaina siddhAnta dIpikA kvacidAtmanA sambadhyamAnAH, avarudhyamAnAH, nirjIyamANAzca pudgalAH krameNa dravyAzravasaMvaranirjarA iti gIyanne / 26. arUpiNo jiivaaH| 27. ajIvA rUpiNo'pi / ___ ajIvA dharmAdharmAkAzakAlA arUpiNaH / pudgalAstu kapiNa eva / tatparyAyabhUtAH puNyapApabandhA api rUpiNaH / navApi padArthA jJeyAH, saMvaranirjarAmokSAstraya upAdeyAH zeSAzca SaD heyAH / jIvasyApi saMsArAvasthApekSayA iytvmviruddhm| atha navatattvaparamArthAvedako bhikSudazitamtaTAkadRSTAnto nidaryate, tathAhi jiivstttaaklpH| ataTAkarUpo'jIvaH / bahinirgacchajjalarUpe punnypaape| vizadAvizadajalAgamanamArgarUpa AzravaH / jalAgamanamArgAvarodhalpasaMvaraH / jalaniSkAsanopAyarUpA nirjraa| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA aura mokSa - ye pAMca jIva haiN| ajIva, puNya, pApa aura bandhaye cAra ajIva haiM / kahIM-kahIM AtmA ke dvArA baMdhanevAle, roke jAnevAle tathA alaga kie jAnevAle pudgaloM ko kramazaH dravya Azrava, dravya maMbara aura dravya nirjarA kahate haiM / 26. jIva arUpI -- amUrta hote haiM / 27. ajIva rUpI bhI hote haiM / 105 ajIva ke cAra bheda- dharma, adharma, AkAza aura kAla ye arUpI hote haiM aura pudgala rUpI hote haiM / pudgala ke avasthA vizeSa puNya, pApa aura bandha bhI mpI hote hai / nava tatvoM meM jAnane yogya saba hai / saMvara, nijaMga aura mokSa ye tIna grahaNa karane yogya haiM aura zeSa chaha chor3ane yogya hai / jIva ko bhI sAMsArika avasthA ko apekSA me chor3ane yogya kahA gayA hai / ina saba tattvoM kA svarUpa samajhAne ke lie zrIbhikSusvAmI ne jo tAlAba kA udAharaNa banalAyA hai, vaha isa prakAra hai, jaise jIva tAlAba ke samAna hai / ajIba atAlAba ke samAna hai / bAhara nikalate hue pAnI kI taraha puNya pApa haiM / nirmana aura malina jalAgamana mArga ke samAna Azrava hai / jalAgamana mArga ko rokane ke samAna maMbara hai / jala nikAlane kI nAlI ke samAna nirjaga hai| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 taTAkasthinajalarUpo bandhaH / nIravinirmuktaTAka iva mokSaH / jaina siddhAnta dIpikA ini maMtraranirjarAmokSasvarUpanirNayaH Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA tAlAba sthita jala ke samAna baMdha hai| jala-rahita tAlAba ke samAna mokSa hai| iti saMvaranirjarAmokSasvarUpanirNaya Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaH prakAzaH 1. samyag darzana-jJAna-cAritra-tapAMsi mokSamArgaH / 2. yathArthadRSTiH samyagdarzanam / samyaktvaM, zraddhA, ciH, dRSTiH ityekArthAH / aupamikakSAyikakSAyopamikasAsvAdanavedakAtmakA asya bhedAH prAguktAH / 3. yathArthabodhaH samyagjJAnam / matizrutAvadhimanaH paryAyakevalAtmakA asyabhedAH praaguktaaH| 4. mahAvratAdInAmAcaraNam-samyakcAritram / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha prakAza 1. mokSa kA mArga cAra tatvoM se nippanna hotA hai : va ye haiM : 1. samyak drshn| 3. samyak caaritr| 2. samyak jnyaan| 4. mamyak tp| 2. yathArthadRSTi ko mamyagdarzana kahA jAtA hai| mamyaktva, zraddhA, ci aura daSTi yaM ekArthaka hai| aupamika, mAyika, kSAyopamika, mAsvAdana aura vedaka - samyagdarzana ke ye pAMca bheda (54) banalAe jA cuke hai| 3. yathArthavodha ko samyaganAna kahA jAtA hai| mati, thuna, avadhi, manaHparyAya aura kevala - jJAna ke ye pAMca bheda (6) batalAe jA cuke hai| 4. mahAvana Adi dharmoM kA AcaraNa karanA mamyakacAritra hai| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 jaina siddhAnta dIpikA 5. sAmAyika - chedopasyApya - parihAravizuddhi - mUkSmasaMparAya-yathAkhyAtAni / sarvasAvadyogaviratirUpam-sAmAyikam / chedana--vibhAgena mahAvaneSu upasthApyate iti chedopasthApyam / dve api paSThAt nvmjiivsthaanaantvttinii| parihAreNa-japAvizeSeNa vizuddhirUpa:-parihAravizuddhiH / idaM saptamapapThayoH / dazamasthama-madhmasaMparAyaH / vItarAgAvastham--yathAkhyAtam / idaM ekAdazAt caturdazAntam / 6. mahAvana-samini-guptyanuprekSAstadaGgan / 7. ahiMsA sasyamIyaM brahmacaryamaparigrahazca mahAvratAni / manovAkkAyakRtakAritAnumatyA himA-asatya-amneya. abrahma-parigrahebhyo viratirmahAvatam / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 111 5. cAritra ke pAMca prakAra haiM-sAmAyika, chedopasthApya, parihAra viNuddhi, mUkSmasamparAya aura yathAkhyAna / sarvathA sAvadha yogoM kI virati ko mAmAyika kahate haiN| vibhAgapUrvaka mahAvanoM kI upasthApanA ko chedopasthApya kahate haiN| ye donoM chaThe se nauveM jIvasthAna taka hote haiN| parihAra kA artha hai -vizuddhi kI viziSTa mAdhanA, uma vizuddhimaya cAritra kA nAma parihArgavaddhi hai / vaha mAnaveM aura chaThe jIvasthAna meM hotA hai / dasaveM jIvasthAna meM kapAya mUkSma hotA hai, ataH uga jIvasthAna ke cAritra ko mUkSmasampagaya kahA jAtA hai / vItarAga ke cAritra ko yathAmyAna kahA jAtA hai| yathAsyAna cAritra gyArahave meM caudahaveM jIvagthAna naka hotA hai| 6. mahAvrata, mamitiyAM, gupniyAM aura anuprekSA cAritra ke aMga haiN| 7. mahAvana pAMca haiM-ahimA, matya, amneya, brahmacarya aura aprigrh| himA Adi kA AcaraNa nIna karaNa aura nIna yAMga me--- - mana meM, vANI meM aura nagara meM svayaM na karanA, dUmaga meM na kaganA aura karate hae kA anumodana na karanA--- mahAvana hai| 1. dekha paNipTara Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 jaina siddhAnta dIpikA 8. prANAnAmananipAta: apramAdo vA ahiNsaa| 6. sadabhAvAdabhAvanaM satyam / mAvaH-kAya - bhAva - bhASANAmRjutA, avisaMvAdipravRttizca / tamya udbhAvanaM-prakAzanaM satyamabhidhIyate / 10. adanAgrahaNa asneyam / 11. indriyamanonigrahI brahmacaryam / 12. mamatvavisarjana aparigrahaH / 13. IryA-bhASA-epaNA-AdAnanikSepa-utsargAH samitayaH / cAritrAnukalA pravRtti: samitiH / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 8. ahiMsA kI paribhASA ke do aMga haiM : 1. prANoM kA hanana na krnaa| 2. apramatta rhnaa| 6. sadbhAva yathArtha) ke prakAzana ko satya kahA jAtA hai| sadbhAva ke cAra prakAra haiM : 1. kAya-RjutA-daihika ceSTAoM kI nishchltaa| 2. bhAva-RjutA-mAnasika cintana ko nishchltaa| 3. bhApA-RjutA-vANI kI nishchltaa| 4. avisaMvAdI pravRtti--kathanI aura karanI meM saamnyjsy| sadbhAva ke prakAzana kA nAma satya hai| 10. adattavastu kA grahaNa na karanA asteya hai / 11. indriya aura mana ke nigraha ko brahmacarya kahA jAtA hai| 12. mamatva-visarjana ko aparigraha kahA jAtA hai| 13. samitiyAM pAMca haiM : 1. IryA 4. AdAna-nikSepa 2. bhApA 5. utsarga 3. epaNA cAritra ke anukUla hone vAlI pravRtti ko samiti kahA jAnA hai| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnna dIpikA 14. yugamAtrabhUmi cakSuSA prekSya gamanaM IryA / 15. anavadyabhASaNaM bhASA / 16. nirdoSAnapAnAdaranveSaNaM essnnaa| eSaNA vidhA-gaveSaNA, grahaNaSaNA, pagbhiogapaNA ca / 17. upadhyAdeH sayatnaM vyAparaNaM AdAna-nikSepaH / 18. uccArAdeH mavidhi pariSThApanaM utsargaH / maavdhiiti-prtyupekssitprmaajitbhuumyaadii| pariSThApanamparityajanam / 19. manovAkkAyamaMvaro guptiH / ___ mokSasAdhane pravRttipradhAnA samitiH, nivRtipradhAnA ca guptiH, samito guptiravazyaM bhAvinI, gupno saminirbhajanayA inyanayo dH| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 jaina siddhAnta dIpikA 14. zarIra pramANa (yA gAr3I ke jue jitanI) bhUmi ko AMkhoM se dekhakara calanA IryA samiti hai| 15. niSpApa bhASA kA prayoga bhASA samiti hai| 16. nirdoSa AhAra, pAnI Adi vastuoM kA anveSaNa karanA eSaNA mamiti hai| eSaNA ke tIna prakAra haiM : gaveSaNA-zuddha AhAra kI jAMca / grahaNapaNA- zuddha AhAra kA vidhivat grahaNa / paribhogaSaNA- zuddha AhAra kA vidhivat pagbhioga / 17. vastra, pAtra Adi ko sAvadhAnI se lenA-rakhanA, AdAna nikSepa samiti hai| 18. mala-mUtra Adi kA vidhipUrvaka vimajana karanA utmagaM-mamiti hai| dakhI huI evaM pramAjita bhUmi meM visarjana karanA--- u:marga mamiti kI vidhi hai / pariSTApana kA artha parityAga yA vimajana 16. mana, vacana aura zarIra kA maMcaraNa karanA kramazaH manAMgugli, vAggupti aura kAyagupti hai| mokSa-mAdhanA meM mamiti pravRnipradhAna hotI hai aura gupti nivRttipradhAna / jahAM samiti hotI hai, vahAM gupni avazya hotI hai aura gupti meM mamiti kA honA avazyaMbhAvI nahIM hai, yahI ina Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 jaina siddhAnta dIpikA 20. manaHsthairyAya anityAdyanuprekSaNaM anuprekSA / 21. anitya- azaraNa bhava-ekatva - anyatva-azauca- Azrava-saMvara- nirjarAdharma - loka bodhidurlabhatAzca / 22. deNanazcANavata zikSAvane / 23. sthUlahimA - mRSA svayaviratiH svadAra saMtoSa icchAparimANaM ca aNavratama / 24. digupabhoga paribhogaanarthadaNDavirati-sAmAyika- dezAvakAzikapauSadhopabAma - yathA maMtribhAgAH zikSAvratam / eSu zeSacatuSkameva bhUyo'bhyAsAtmakatvAn zikSAvratam / AdyatrayaJca aNuvratAnAM guNavardhakatvAd guNavratam - kvacidi Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 jaina siddhAnta dIpikA donoM meM antara hai| 20. mana kI sthiratA ke lie anitya Adi arthoM (vipayoM) kA anuprekSaNa yA anucintana karanA anuprekSA (bhAvanA) hai| 21. anuprakSA ke bAraha prakAra hai : 1. anitya 7. Adhava 2. aNaraNa 8. gaMvara 3. bhava 6. nijaMga 4. ekatva 10. dharma 5. anyatva 11. loka 6. azIca 12. bodhi durlbhtaa| 22. aNuvrata aura zikSAvana ko deNacAritra (apUrNa cAritra) kahA jAtA hai| 23. aNuvrata pAMca haiM : 1. sthUla himA virati 4. svadArasaMtopa 2. sthUla asatya virati 5. icchApagmiANa 3. sthUla acIyaM virgata 24. zikSAbata sAna haiM : 1. divirati 4. mAmAyika 2. upabhogaparibhogavirati 5. dezAvakANika 3. anarthadaNDavirati 6. poSadhopavAma 7. yathAsaMvibhAga Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 jaina siddhAnta dIpikA tyapi vyvsthaa| 25. darzana-vrata sAmAyika-poSadha-kAyotsarga-brahma - sacittArambhaprepyoddiSTavarjana-zramaNabhUnAzca pratimAH / dravyakSetrakAlabhAvaH pratimIyamAnaH sAdhanAvizeSaH prtimaa| 26. mAraNAntikI malakhanA / antimasamayArAdhanAM pratipannaH zrAvaka: anazanAt pUrva RgikatapasA zarIra maMlikhati-kRzIkaroti / 27. parigrahavisarjana-pravrajyA-bhaktapAnapratyAkhyAnavipaye paryAlocanaM mahAnirjarA hetu / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 116 kahIM-kahIM aisI vyavasthA bhI milatI hai ki ina sAta vratoM meM zepa cAra vrata hI abhyAsAtmaka hone ke kAraNa zikSAbata haiN| pahale tIna vrata aNuvratoM ke guNavardhaka hone ke kAraNa guNavata hai| 25. zrAvaka ke lie samAcaraNIya pratimAeM gyAraha haiM : 1. dazana 6. brahmacaya 2. vrata 7. macittavarjana 3. sAmAyika 8. Arambhavarjana 4. pauSadha 9. prepyavarjana 5. kAyotsarga 10. uddiSTavarjana 11. zramaNabhuta dravya, kSetra, kAla yA bhAva ke dvArA jisa sAdhanA ke prakAra kA pratimAna (mApa) kiyA jAtA hai, use pratimA kahA jAtA 26. mAraNAntika tapasyA kA nAma malakhanA hai| antima ArAdhanA ko svIkAra karanevAlA zrAvaka anazana karane ke lie usase pUrva vividha prakAra kI tapasyAoM ke dvAga garIra ko kRNa karatA hai, anazana ke yogya banAtA hai, usa napasyA-vidhi kA nAma mAraNAnikI malakhanA hai| 27. kaba maiM alpa yA bahana parigraha kA visarjana karUMgA? 1. dekheM pariziSTa 19 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 jaina sidAnta dIpikA 28. indriyamanonigrahakArakamanuSThAnaM karmazarIratApakatvAna smyktpH| etat karmazarIratApakatvAdeva Atmano vaizadyApAdaka bhavati / 26. anazana-UnodarikA-vRttisaMkSepa-rasaparityAga-kAyakleza-pratisaMlInatA baahym| ete SaT mokSasAdhane bahiraMgatvAd bAhya tapaH / 30. AhAraparihAro'nazanam / anna-pAna-khAdya-svAdyarUpacaturvidhasyAhArasya parityAga:--- anazanam / tacca vidhAitvarikam-upavAsAdArabhya ASaNmAsam / yAvatkathikam-AmaraNam / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 121 kava maiM gRhavAsa ko chor3akara pravRjita hoUMgA? kaba maiM mAraNAntika saMlekhanApUrvaka bhaktapAna kA pratyAkhyAna karUMgA? ina tIna viSayoM kA paryAlonana (manogtha) karane se zrAvaka ke mahAnirjarA hotI hai| 28. indriya aura mana kA nigraha karanevAlA anuSThAna karma garIra kA nApaka hone ke kAraNa samyaktA kahalAtA hai| yaha karma zarIra kA tApaka hone ke kAraNa hI Atmika nirmalatA kA saMpAdana karane vAlA hotA hai / 26. vAhya tapa ke chaha bheda haiM : 1. anazana 4. ramaparityAga 2. UnodarikA 5. kAyakleza 3. vRttimaMkSepa 6. pratimalInatA ye mokSasAdhanA ke bahiraMga kAraNa haiM ata: inheM bAgha tapa kahA jAtA hai| 30. AhAra kA tyAga karane ko anazana kahate haiN| AhAra cAra prakAra kA honA hai-anna, pAnI, gvAdya (mevA Adi) aura svAdya (lavaMga aadi)| inako nyAgane kA nAma anazana hai| vaha do prakAra kA hotA hai : itvarika-upavAsa se lekara chaha mAma taka ko npmyaa| yAvatkathika-AmagNa tapamyA / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 31. alpatvamRnodarikA / upavAsAn prAg namaskArasa hinAdInAmatrAntarbhAvaH / 32. nAnAbhigrahAd vRttyavagaMdhAM vRttisaMkSepaH / bhikSAcariketi nAmAntaramasya / jaina siddhAnta dIpikA 33. trikRtervarjanaM gmaparityAgaH / vikRtiH - ghRtadugdhadadhyAdiH / 34. kAyotsargAdyAsana karaNaM kAyaklezaH / 35. indriyAdInAM bAhyaviSayebhyaH pratisaMharaNaM pratimaMlInatA / indriya-yoga- kapAya- nigrahovivikta zayyAsanabhedAdasau caturdhA | akuNalavyApArAnivRttiH kuzalapravRttizca nigrahaH / vivikta zayyAsanaM ekAntavAsaH / 36. prAyazcitta vinaya vaiyAvRttya-svAdhyAya- dhyAna- vyutsargAzcAbhya ntaram / ene para mokSasAdhane antaraMgatvAdAbhyantaraM tapaH / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 123 31. AhAra, pAnI, vastra, pAtra evaM kapAya Adi kI alpatA karane ko UnodarikA kahate haiN| upavAsa se pahale namaskArasahitA (navakArasI) Adi jitanI tapasyA hotI hai, vaha saba UnodarikA ke antargata hai| 32. vividha prakAra ke abhigrahoM (pratijJAoM) se vRtti-caryA kA saMkSepa karanA vRtisaMkSepa hai| vRtti saMkSepa kA dUsarA nAma bhikSAcarikA hai| 33. vikRtiyoM kA tyAga karanA rasaparityAga hai| ghRta, dUdha, dahI Adi ko vikRti kahA jAtA hai / 34. kAyotsarga Adi Asana karanA kAyakleza hai| 35. indriya Adi kA bAhya viSayoM se pratigaharaNa karanA--unakI vahirmukhavRtti ko annamavI banAnA pratimalInatA hai| pratisalInatA ke cAra prakAra haiM : 1. indriyanigraha 3. kapAyanigraha 2. yoganigraha 4. viviktaNayyAsana nigraha -- akuzala cepTAoM meM nivRni aura kuzala ceSTAoM meM prvRtti| ekAntavAma --strI-pazu-klIva Adi kAmoddIpaka sAmagrI rahita sthAna meM rhnaa| 36. Abhyantara tapasyA ke chaha bheda hai : 1. prAyazcitta 2. vinaya 3. vayAvRttya 4. svAdhyAya Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 jaina siddhAnta dIpikA 37. aticAravizuddhaye prayatnaH prAyazcittam / Alocana-pratikramaNa-nadubhaya-viveka-yutsarga napa:-cheda-mUlaanavasthApya-pAgaJcina' bhedAd dazaprakAram / 1. AgatasyA'zuddhAhArAdeH pariSThApanam / 2. kaayotsrgH| 3. avahelanApUrvakaM vratAropaNan / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 125 5. dhyAna 6. vyutsarga ye mokSasAdhanA ke antaraMga kAraNa haiM ataH inheM Abhyantara kahA jAtA hai| 37. aticAra--doSa ko vizuddhi ke lie jo prayatna kiyA jAtA hai. use prAyazcitta kahate hai| prAyazcita ke dasa prakAra haiM : 1. Alocana--guru ke samakSa apane doSoM kA nivedana krnaa| 2. pratikramaNa --kie hue pApoM se nivRtta hone ke lie 'mithyA me duSkRtam' mere saba pApa niSphala ho --- aisA kahanA tathA kAyotmagaM Adi karanA aura AgAmI pApakAryoM se dUra rahane ke lie sAyadhAna rhnaa| 3. tadubhaya * * Alocana evaM pratikramaNa donoM krnaa| 4. viveka----Ae hue azuddha AhAra Adi kA utsagaM krnaa| 5. vyutmagaM .... catuvinimnuti ke sAtha kAyotmagaM krnaa| 6. tapa . upavAma Adi / 7. cheda-maMyama-kAla ko chedakara kama kara denaa| 8. mUla- punaH vatAropaNa krnaa| 6. anavasthApya-tapasyApUrvaka batAgepaNa krnaa| 10. pArAJcita-avahelanApUrvaka vratAropaNa krnaa| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 bana sidAnta dIpikA 38. anAgAtanA-bahumAnakaraNaM vinayaH / asadvyavahAra AzAtanA, tdvrjnmnaannaatnaa| jAna-darzana-cAritra-mano-vacana-kAyopacArabhedAt sptdhaa| 36. parArthavyApRtiyAvRtyam / ___ tacca AcArya-upAdhyAya-sthavira-tapasvi-glAna-zakSa-kulagaNa-saMgha-sAmika dAddazavidham / 40. zrutasyA'dhyayanaM svAdhyAyaH / saca vAcanA-pracchanA-parivartanA-anuprekSA-dharmopadezabhedAta pnycvidhH| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 38. AzAtanA na karanA aura bahumAna karanA vinaya hai / AzAtanA kA artha hai - asad vyavahAra | usake varjana ko anAzAtanA kahA jAtA hai / vinaya ke sAta prakAra haiM : 1. jJAnavinaya 2. darzanavinaya 4. manavinaya 5. vacanavinaya 3. cAritravinaya 6. kAryAvinaya 7. lokopacAra vinaya - guru Adi bar3oM ke Ane para khar3A honA, Asana denA Adi / 127 36. dUsaroM kA sahayoga karane ke lie vyAvRta honA vaiyAvRtya hai / vaiyAvRtya ke dasa sthAna hai : 1. AcArya 6. zaikSa ( nava-dIkSita ) 2. upAdhyAya 7. bunna 3. sthavira ( vRddha - sAdhu ) 8. gaNa 4. tapasvI 2. 5. glAna - rogI 10. maMgha - mAdhuoM ke samUha vizeSa mAdharmika 40. zruta-adhyAtmazAstra ke adhyayana ko svAdhyAya kahA jAnA hai / svAdhyAya ke pAMca prakAra hai : 1. vAcanA 2. pracchanA - pUchanA 3. parivartanA - kaMTastha granthoM kI punarAvRtti | 4. anuprekSA- artha cintana 5. dharma-kathA / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jaina siddhAnta dIpikA 41. ekAgre manaHnivezanaM yoganirodho vA dhyAnam / kelinAM yoganirodha eva, ekAgre manaHsagnivezanasya natrA'nAvazyakatvAn / etacchagrasthAnAmantamahAvadhikaM bhavati / 42. dhyNshukle| AjJA-apAya-vipAka-saMsthAnadhyeyAtmakaM dharmyam vastusvabhAvo dhrmH| dharmAdanapetaM dharmyam / dhyayabhedAdetaccaturdhA1. AjJA --Agamazrutam / 2. apaay:-dossH| 3. vipAka:-karmaphalam / maMsthAnam---dravyANAmAkRtiH, upalakSaNatvAt aNepAH pryaayaaH| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 129 41. eka bAlaMbana para mana ko sthApita karane tathA yoga (mana, vacana aura kAya) kA nirodha karane ko dhyAna kahA jAtA hai| kevalI ke yoganirodhAtmaka dhyAna hI hotA hai| ekApa manaH sanivezana unake lie Avazyaka nahIM hotaa| chaprasthoM ke dhyAna kA kAlamAna antarmuhUrta hai| 42. dhyAna ke do prakAra haiM : 1. dharnA 2. zukla 43. AjJA, apAya, vipAka aura saMsthAna ina cAra dhyeyoM vAlA dhyAna dharmyadhyAna hai| dharma kA artha hai--vastu kA svabhAva / jo dharmayukta hotA hai use dharmya kahate haiN| dhyeya kI dRSTi se usake cAra vikalpa hote haiM : 1. AjA-Agama zruta meM pratipAdita tattva ko dhyeya banAkara usameM ekAgra ho jaanaa| 2. apAya-rAga-dveSa Adi doSoM ke utpatti hetu, bhayahetu mAdi ko dhyeya banAkara usameM ekAgra ho jaanaa| 3. vipAka-karma ke vividha phaloM ko dhyeya banAkara usameM ekAgra ho jaanaa| 4. saMsthAna dravya kI vividha AkRtiyoM tathA vibhinna paryAyoM ko dhyeya banAkara usameM ekAgra ho jaanaa| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 caina siddhAnta dIpikA 4. pRthaktvavitarkasavicAra-ekatvavitA'vicAra-sUkSmakriyApratipAti-samucchinnakriyAnivRttIni zuklam / nirmalaM praNidhAnaM zuklam / taccaturvidham 1. pRthaktvam--bhedaH / vitarka:-zrutam / vicAra: arthavyaJjanayogAnAM maMkramaNam / 2. ekatvam-abhadaH / avicAra:-asaMkramaNam / 3. sUkSmakriyApratipAtini kevalaM sUkSmA ucchvAsa Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 131 44. zukla dhyAna ke cAra bheda haiM- pRthaktvavitarkasavicAra, ekatvavitarkaavicAra, sUkSma kriyAapratipAni, samucchinnakriyAanivRtti / nirmalapraNidhAna - samAdhiavasthA ko zukla dhyAna kahate usake cAra prakAra haiM : 1. pRthaktvavitarkamavicAra - pRthakRtva kA artha bheda, vitarka kA artha na aura vicAra kA artha vyaJjana aura yogoM kA saMkramaNa hai| kisI eka vastu ko dhyAna kA viSaya banAkara dUsare saba padArthoM se usake bhinnatva kA cintana karanA pRthaka va vitarka hai aura usameM eka artha me dUsare artha para eka zabda me dUsare zabda para, artha meM zabda para zabda me artha para eka eka . yoga me dUsare yoga para parivartana hotA hai isalie vaha savicAra hai / 2. ekatvavitarkaavicAra - ekatra kA artha abheda aura avicAra kA artha asaMkramaNa hai| eka kA cintana karane vAlA dhyAna ekatvavitarka hai aura isameM parivartana nahIM hotA isalie yaha avicAra hai / 3. sUkSmakriyAvapratipAtiterahaveM jIvasthAna ke anta meM Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 jaina sidAnta dIpikA niHzvAsakriyeva avshissyte| 4. samucchinnakriyAnivRttau tasyA api nirodho jaayte| 45. nArtarodre tpH| ekAgramanaHsannivezanAtmakatvena AtaMraudre api dhyAnasaMjAM labhete, tathApi naMte tpH| 46. priyApriyaviyogasaMyoge cintanamArtam / priyANAM zabdAdiviSayANAM viyoge tatsaMyogAya, apriyANAM ca saMyoge tadviyogAya yadekAnamanaHsannivezanam, tad aartdhyaanmucyte| 47. vedanAyAM vyAkulatvaM nidAnaM ca / rogAdInAM prAdurbhAva vyAkulatvam, vaiSayikamukhAya dRr3hasaMkalpakaraNamapi AtadhyAnam / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bana sivAnta rIpikA jo ucchavAsa-niHzvAsa kI sUkSma kriyA bAkI rahatI hai, vaha avasthA sUkSmakiyA hai aura usakA patana nahIM hotA mataH vaha apratipAti hai| 4. samucchinnakriyAmanivRtti-isameM vaha sUkSma kriyA bhI vicchinna ho jAtI hai aura usakI nivRtti nahIM hotI isalie vaha anivRtti hai| 45. Arta aura raudra dhyAna tapa nahIM haiN| Arta aura raudra dhyeyoM meM bhI mana kA ekAgra-sanniveza hotA hai, ataH zAbdika dRSTi se ve bhI dhyAna kahalAte haiM, kintu ve dhyeya (caitanyavikAsa) meM sahAyaka nahIM hone ke kAraNa tapa kI koTi meM nahIM aate| 46. priya kA viyoga aura apriya kA saMyoga hone para jo cintana kI ekAgra dhArA hotI hai use ArtadhyAna kahA jAtA hai| priya zabda Adi viSayoM kA viyoga hone para unake saMyoga ke lie aura apriya zabda mAdi viSayoM kA saMyoga hone para unake viyoga ke lie jo AturatA yA ekAgracintA hotI hai, vaha AtadhyAna hai| 47. vedanA meM-roga Adi kapToM meM vyAkula honA aura nidAna vaiSayikasukha prApti ke lie dRr3ha saMkalpa karanA bhI AtadhyAna hai| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 48. hiMsA atRna sya viSayasaMrakSaNArthaM raudram / 46. zarIrakaSAyAdeH parityAgo vyutsargaH / jaina siddhAnta dIpikA zarIra- gaNa - upadhi bhaktapAnabhedAccanuvidho dravyavyutsargaH / kaSAya-saMsAra- karmabhedAt trividho bhAvavyutsargaH / iti mokSamArganirNayaH Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 135 48. hiMsA, asatya, corI aura vipaya-bhogoM kI rakSA ke nimitta hone vAlI ekAgracintA gaidradhyAna hai| 46. zarIra aura kaSAya Adi kA visarjana karane ko vyutsarga kahA jAtA hai| zarIra, gaNa, upadhi (vastra-pAtra) aura bhaktapAna kA visarjana karanA dravya vyutsarga hai| kaSAya, saMsAra aura karma kA vimarjana karanA bhAva vyutsarga iti mokSamArganirNaya Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH prakAzaH 1. karmavizuddhermAgaMNApekSANi caturdazajIvasthAnAni / dharma- dharmiNorabhedopacArAt jIvasthAnAni guNasthAnAni ucyante / mithyAdRSTi sAsvAdanasamyagdRSTi - samya midhyAdRSTi aviratasamyagdRSTi - dezaviratapramattaapramatta saMyata- nivRtti anivRttibAdarasUkSmasaMparAya-upazAntakSINamoha-saMyogiayogikevalinaH / * 3. tattvaM miSyA zraddadhAno mithyAdRSTiH / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama prakAza 1. karmavizuddhi kI taratamatA kI apekSA se jIvoM ke caudaha sthAna (bhUmikAeM) hote haiN| dharma aura dharmI meM abheda kA upacAra karane para jIvasthAna guNasthAna kahalAte haiM : 2. jIvasthAnoM ke nAma isa prakAra haiM : 1. mithyAdRSTi 2. mAsvAdanasamyakdRSTi 3. samyakmidhyAdRSTi 4. aviratasamyadRSTi 5. dezavirata 6. pramattasaMyata 7. apramattasaMyata 8. nivRtivAdara 6. anivRttibAdara 10. mUkSmamaMparAya 11. upazAntamoha 12. kSINamoha 13. sayogIkavalI 14. ayogIkevalI 3. tattva para miSyA zraddhA rakhanevAlA miyAdRSTi kahalAtA hai| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 4. mamyaktvAccyavamAna: mAsvAdanasamyagadapTiH / 5. mizrita-mamyamithyArUciH samyamithyAdRSTiH / yasya samyag mithyA ca rucimizritA bhavati mithitadadhizakarAramAnubhUtigvi na ca sarvathA pRthak kanuM zakyate, ma samyagamithyAdapTikacyate / 6. asayanastattva zraddadhAnazca aviratasamyagdaSTiH / sakalamapi jIvAjIvAdikaM tatvaM samyak zraddhatte, kintu saMyamAbhAvAd avirato'sobhavati tena saH aviratasamyagdRSTi rucyte| midhyAdRSTayAdijIvAnAM tattvarucirapi krameNa mithyAvRSTiH, sampamithyAdRSTiH, samyagdRSTizceti procyate / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana siddhAnta dIpikA 4. samyaktva se cyavamAna jIva (upagama samyaktva se vyuta, mithyAtva ko aprApta) sAsvAdanasamyakdaSTi kahalAtA hai| 5. jisakI ruci mamyak aura mithyA donoM se mizrita hotI hai, use mamyagamithyAdaSTi kahA jAtA hai / jisakI maci na sarvathA samyag hotI hai aura na sarvathA mithyA, kintu mizrita hotI hai, usa mampagmidhyAdaSTi kahA jAtA hai| zakaMgamizrita dahi ko ramAnubhUti na kevala amla honI hai aura na kevala madhura, kintu mizrita hotI hai, usakI amnatA aura madhuratA ko sarvathA pRthaka nahIM kiyA jA sakatA vaise hI prastuta jIvamyAna meM samyak aura mithyA kaci ko pRthaka nahIM kiyA jA mknaa| 6. tattva-zraddhAlu hone para bhI jo asaMyata hotA hai, use aviratasamyagdaSTi kahA jAtA hai| jIva-ajIva Adi nanvoM ke prati zraddhAlu hone ke kAraNa jIva samyagdaSTi hotA hai kintu maMyama ke abhAva meM vaha virata nahIM hotaa| isa avasthA meM vaha aviratasamyagdRSTi kahalAnA mithyASTi, samyagamithyAdRSTi aura samyagdRSTi kI tattvaruci bhI mithyAdaSTi, samyamithyAdRSTi aura samyagdRSTi kahalAtI hai| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. jaina siddhAnta dIpikA 7. saMyatA'saMyato deshvirtH| dezena-aMzarUpeNa vratArAdhaka: ityarthaH / pUrNavatAbhAve'virato'pyasI kapyate / 8. pramAdayuktaH sarvavirataH pramattasaMyataH / pramAdAzravo na saMyamAvarodhakaH, pravRttirUpazca pramAta: sa evAtra vivakSito yo malotpAdako na tu saMyamavinAzakaH / 6. pramAdaviyukto dhyAnalInaH aprmttsNytH| 10. nivRttiyukto bAdarakaSAyo nivRttibAdaraH / nivRttiH-samasamayavatijIvAnAM prinnaamvishudevisdRshtaa'| bAdara: sthUlaH / idamapUrvakaraNamapi ucyte| 1. nidena vRttiH nivRtiH| 2. nivRttivAdarajIvasthAne bhinnasamayapatijIvAnAM pariNAma-vizuddhivisadRzI bhavati, samasamapatijIvAnAM ca visadRzI sadRzI paa'pi| (SaTvaMsagama 1, pR0 184) Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paina sidAnta dIpikA 141 7. jisake saMyama pora asaMyama donoM hote haiM, use dezavirata kahA jAtA hai| dezavirata kA zAbdika artha hai-AMzikarUpa meM vrata kI ArAdhanA krnevaalaa| vaha pUrNavatI nahIM hotA, isalie use avirata bhI kahA jAtA hai| 8. pramAda se yukta sarvavirata ko pramattasaMyata kahA jAtA hai| pramAda ke do rUpa haiM-avyakta aura vyakta / avyakta pramAda (pramAda-Azrava) maMyama meM avarodha nahIM krtaa| vyakta pramAda (pravRttirUpa pramAda) malotpAdaka hotA hai taba usase saMyama vinaSTa nahIM hotaa| yahAM pramAda zanda ke dvArA ye donoM vivakSita haiM, kiMtu saMyama-vinAzaka vyakta pramAda vivakSita nahIM hai| 6. pramAda me viyukta dhyAnalIna muni ko apramattasaMyata kahA jAtA hai| 10. jo nivRtti aura bAdara kapAyayukta hotA hai, vaha nivRttibAdara kahalAtA hai| nivRti kA artha hai-visdRshtaa| prastuta jIvasthAna meM samasamayavartI jIvoM ko pariNAma-viNuddhi visadRza hotI hai| bAdara kA artha sthala hai| vAdara kaSAya arthAt sthUla kapAya vaalaa| nivRttibAdara kA dUsarA nAma apUrvakaraNa bhI hai| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 jana sidAnta dIpikA 11. anivRttiyukto bAdarakaSAya: anivRttibaadrH|| ____ anivRttiH-samasamayavatijIvAnAM pariNAmavizuddhaH sdRshtaa| anayorubhayorapi jIvasthAnayorbAdarakaSAyatvaM dazamajIvasthAnApekSayA jnyaatvym| 12. upazamaka: kSapakazca / nivRttibAdarajIvasthAnAn zreNidvayaM jAyate-upazamazreNi: kSapakaNizca / 13. satsaMjvalanamUkSmalobhAMzaH mUkSmasaMparAyaH / 14. sarvathopaNAnnakSINakapAyo upshaannkssiinnmohii| upazamazreNyArUTo munirmohavarmaprakRtIrUpazamayan ekAdarza sarvathA upazAntamohI bhavati / ___ kSapakareNyA dRzca nAH kSapayana dvAdaNe marvathA kSINamoho bhavati / ___ upazamazreNimAn svabhAvAna pratipAtyava, dvitIyamnu aprtipaatii| 1. anivRttivAdarajIvasthAne bhinnasamayavartijIvAnAM pariNAma vizuddhivisadRzI bhavati, kintu samasamayavatijIvAnAM sadRzyeva / (SaTkhaMDAgama 1, pR0 184) Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sidAnta dIpikA 11. jo anivRtti aura bAdara kaSAya yukta hotA hai, vaha anivRttibAdara kahalAtA hai| prastuta jIvasthAna meM samasamayavartI jIvoM kI pariNAmavizuddhi sadRza hI hotI hai| ukta donoM jIvasthAnoM meM dazaveM jIvamthAna kI tulanA meM kapAya vAdara hotA hai| 12. zreNi-ArUDha ke do prakAra haiM : 1. upazamaka 2. kSapaka nivRttibAdara me do zreNiyoM kA prArambha hotA hai| prathama zreNi kA nAma upazamaNi hai| unakA ArohaNa karane vAlA vyakti mohakarma kI prakRtiyoM ko upazAna karatA huA Age bar3hatA hai| dUsarI kSapakaNi hai| usakA ArohaNa karanevAlA mohakarma kI prakRtiyoM ko kSINa karatA huA Age bar3hatA hai| jisameM saMcalana kA mUkSma lobhAMza vidyamAna rahatA hai. uma mUkSmasaMparAya kahA jAtA hai| 14. jinakA kapAya marvathA upazAnna va kSINa ho jAnA hai. unheM kramazaH upazAnnamoha va kSINamoha kahA jAtA hai| upazamaNi meM Ar3ha muni mohakarma kI prakRniyoM ko upazama karatA huA gyArahaveM jIvasthAna meM sarvathA upazAntamAha ho jAtA hai| bhapakazreNi meM ATha muni mohakarma kI prakRtiyoM ko kSINa Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 jaina siddhAnta dIpikA 15. kSoNapAtyacatuSTayaH pravRttimAn syogikevlii| 16. zailezI pratipannaH byogikevlii| 17. sthitirssaamnekdhaa| prathama-anAyanantam, anAdisAntam, sAdisAntaJca / dvitIyaM SaDAvalikAsthitikam / caturtha sAdhikatrayastrizatsAgaramitam / paJcamaSaSThatrayodazAni dezonapUrvakoTisthitikAni / caturdazaM paJcahasvAkSaroccAraNamAtram zeSANAmantarmuhartA sthitiH| 18. samyagdRSTi-dezavirata-sarvavirata-anantaviyojaka- darzanamohakSapaka upazamaka-upazAntamoha-kSapaka-kSINamoha-jinAnAM kramazo'saMkhyeyaguNA nirssraa| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 145 karatA huA bArahaveM jIvasthAna meM sarvathA kSINamoha ho jAtA hai| upazamazreNi vAlA svabhAva se hI pratipAtI hotA hai - vaha pIche lauTa jAtA hai | kSapakazreNi vAlA apratipAtI hotA hai - vaha UrdhvagAmI ho jAtA hai / 15. jisake cAra ghAtyakarma kSINa ho jAte haiM aura jo pravRniyukta hotA hai use sayogakevalI kahA jAtA hai / 16. jise zailezI (sarvayA niSprakaMpa) dazA prApta hotI hai umaM ayogI kevalI kahA jAtA hai / 17. jIvasthAnoM kI sthiti ke aneka vikalpa haiM / J pahalA jIvasthAna anAdiananna, anAdimAnna aura mAdimAnta hai| dUsare kI chaha AvalikA kI, cauthe kI kucha adhika netIsa sAgara ko pAMcaveM chaThe aura terahaveM kI kucha kama phor3a pUrva kI sthiti hotI haiN| caudahaveM kI sthiti pAtra hasvAkSara a, i, u, R, lR ke uccAraNakAla jitanI hotI hai| zeSa sava jIvasthAnoM kI sthiti antarmana kI hotI hai / 18. samyagdRSTi Adi jIvoM ke kramaNaH asaMkhya guNa adhika nirjarA hotI hai -- Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 bana sidAnta dIpakA 16. mUkSmaparAyAntaH sAMparAyiko bandhaH / sakaSAyasya zubhAzubhakarmabandha: sAMparAyika ucyate, sa ca saptakarmaNAM AnavamajovamthAnam, AyurvandhakAle tanIyavarja AsaptamaM apTakarmaNAmapi, AyurmohI vinA paTkarmaNAM ca dshme| 20. Ipithiko vItarAgasya / IyA-yogaH, panthA:-mArgoM yasya bandhasya sa iipithikH| ayaJca sAtavedanIyarUpaH disamayasthitiko bhavati / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baina siddhAnta dIpikA 147 samyagdRSTi-sAtizaya mithyAdRSTi se asaMkhya guNa padhika nirjarA deNavirata-samyagadaSTi sarvavirata-dezavirata anantaviyojaka-sarvavirata darNanamohana -ananta viyojaka upazamaka-darzanamohalapaka upazAntamoha-upazamaka kSapaka-upazAntamoha kSINamoha-kSapaka jina-kSINamoha 16. pahale jovasthAna se lekara damaveM jIvasthAna (mRtmamaMparAya) taka hone vAle bandha ko mApayika bandha kahA jAtA hai| ___kapAyasahita jIva ke zubha yA azubha karma kA bandha hotA hai vahI sAMparAyika bandha hai| no jIvasthAna taka sAna karmoM kA vandha hotA hai aura AyuSya vandha ke mamaya tomare jIvamthAna ko chor3akara sAtaveM jIvasthAna taka ATha karmoM kA bandha hotA hai| dasaveM jIvasthAna meM AyuSya aura mohakarma ko chor3akara zepa chaha karmoM kA bandha hotA hai| 20. vItarAga ke jo karmabandha hotA hai, use Ipithika kahate haiN| jisa bandhana kA mArga yoga hotA hai, usakA nAma IryApathika hai| vaha bandha mAnavedanIya kA hI honA hai| usakA kAlamAna do samaya kA hotA hai| 1. apUrvakaraNa ke antima samaya meM vidyamAna vizuddha mithyAvRSTi / 2. anantAnabandhI kA viyojana karane vaalaa| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 jaina siddhAnta dIpikA 21. abndho'yogii| 22. akevalI chagasthaH / ghAtyakarmodayaH - chama, tatra niSThatIti chapasthaH / aso dvaadshjiivdhaanpryntvrtii| 23. caturdazApi shgaignniaam| azarIgaNAM vizuddhanAratamyamyAbhAvAt, etAni caturdazApi jIvamyAnAni gargarabhAjAM bhavanti / 1. makhaduHkhAnubhavamAdhanaM gargaram / .5. audArika-vaikriya-AhAraka-jama-kArmaNAni / sthUlapudgAnappannaM rasAdidhAtumayam--audArikam, manupyatirazcAm / _ vividha pakaraNasamartham-vakriyam, nArakadevAnAM, vakriyalabdhimatAM naranirazcAM vAyukAyikAnAJca / AhArakalabdhinippannam-AhArakam, caturdazapUrvadharANAm / tejaHparamANuniSpannaM taMjasam, tejolabdhi-dIptipAcanakArakam / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 jaina siddhAnta dIpikA 21. ayogI ke karmabandha nahIM hotaa| 22. akevalI ko chamastha kahate haiN| ghAtyakarma ke udaya kA nAma chadma hai| isa avasthA meM rahane vAle ko chadmatha kahate haiN| yaha avasthA bArahaveM jovasthAna taka rahatI hai| 23. ye caudaha jovasthAna zarIradhArI jIvoM ke hote haiN| azarIrI jIvoM meM vizuddhi kI taranamanA nahIM hotii| ye jIvasthAna vizuddhi kI nagtamanA ke AdhAra para kie gae haiM. isalie ye mazarIrI jIvoM ke hI hote hai / 24. jisake dvArA podganika mukha-duHkha kA anubhava kiyA jAtA hai, use zarIra kahate haiN| 25. zarIra pAMca prakAra ke hote haiM : 1. audArika 8. najama 2. kriya 5. kAmaNa 3. AhAraka mthala pudgaloM me niSpanna aura gma Adi dhAnumaya garIra ko audArika kahate hai / yaha manuSya aura niyaMJcoM ke hotA hai| jo bhAMti-bhAMni ke Fpa karane meM mamartha ho, usa vaikriya kahate haiM / yaha nAraka, deva, vaikriyala bdhi vAle manuSya aura tiyaMJca tathA vAyukAya ke hotA hai| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 jana siddhAnta dIpikA karmaNAM samUhamnavikAro vA kArmaNam / etaM ca sarvamamAriNAm / 16. uttarottaraM mUkSmANi pudgalaparimANatazcAsaMkhyeyaguNAni / 27. naMjasakAmaMNe tvananna gunne| 28. ete cAntarAlagatAvapi / antarAlagatidvividhA-RvigrahA ca / ekasAmayikI RjuH, catuHsamayaparyantA ca vigrhaa| tatrApi disAmayikamanAhArakatvam / anAhArakAvasthAyAM ca kArmaNayoga eva / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 151 AhAraka labdhi se niSpanna zarIra ko AhAraka kahate haiM / yaha caturdaza- pUrvadhara muni ke hotA hai| tejomaya paramANuoM se nippanna zarIra ko taMjasa kahate haiM / yaha tejIlabdhi, dIpti aura pAcana kA kAraNa hotA hai / karma samUha se nippanna athavA karma vikAra ko kArmaNa zarIra kahate haiM / ye donoM saba maMsArI jIvoM ke hote haiN| 26. pAMcoM zarIra uttarotara sUkSma aura pradeza ( skandha) parimANa se asaMkhya guNa hote haiM / 27. tejasa aura kArmaNa pradeza - parimANa meM anannaguNa hote haiM / 28. tejasa aura kArmaNa donoM antarAlagati meM bhI hone haiM / antarAlagati do prakAra kI hotI hai : 1. Rju 2. vigraha jisa gati meM eka samaya lage, use Rju aura jisameM do, tIna evaM cAra samaya lage, use vigrahagati kahate haiM / vigrahagati meM do samaya taka anAhAraka avasthA rahatI hai / anAhAraka avasthA meM sirpha eka kArmaNayoga hI hotA hai / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 jaina siddhAnta dIpikA 26. vedanAdibhirekIbhAvenAtmapradezAnAM tata itaH prakSepaNaM samudghAtaH / 30. vedanA-kapAya-mAraNAntika-vakriya-AhAraka-tejasa-kevalinaH / asvaidykrmaashryH-vednaa| kpaaymohkrmaashry:-kssaayH| antarmuhUrtaNeSAyu:karmAzrayaH-mAraNAntikaH / vaikriy-aahaark-njsnaamkrmaashryaaH-vtriy-aahaarknejsaaH| aayurvrjaaghaatykrmaashryH-kvlii| sarveSvapi samudghAneSu AtmapradezAH zarIrAbahinimsaranti, natatkarmapudgalAnAM vizeSaparizATazca bhavati / kevalisamudghAte cAtmA sarvalokavyApI bhavati, sa caapttsaamyikH| ___ tatra ca kevalI prAktane samayacatuSTaye AtmapradezAn bahinimsArya krameNa daNDa-kapATa-manthAna-antarAvagAhaM kRtvA samagramapi lokAkAzaM pUrayati / agretane ca samayacatuSTaye kramaNa nAn maharana dehasthito bhavati / ____ aSTasamayeSu prathameSTame ca audArikayogaH, dvitIya papThe saptame ca audArikamizraH, tRtIye caturthe paJcame ca kArmaNam / 1. sam iti ekIbhAvena, un prAbalyena, ghAta iti hantergatyarthakatvAn AtmapradezAnAM bahinissaraNam, hisArthakatvAcca karmapudgalAnAM nirjaraNaM samudghAtaH / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 153 26. vedanA Adi meM tanmaya hokara AtmapradezoM ke idhara-udhara prakSepa karane ko samudghAta' kahate haiN| mamudghAna sAta prakAra ke hote haiM : 1. vedanA 5. AhAraka 2. kapAya 6. nejama 3. mAraNAntika 7. kevanI' 4. vakriya vedanA-samudghAta asAtavedanIya karma ke Azrita honA hai| kapAya-mamudghAta kapAya mohakarma ke Azrita hotA hai| mAraNAntika-samudghAta avaziSTa annamahataM AyuSya karma ke Azrita hotA hai| vaikriya, AhAraka aura najama mamudghAta kramazaH vaitriya, AhAraka aura najama nAmakarma ke Azrita hote haiN| kevalisamudghAta Ayupya ke mivAya zepa nIna aghAtya karmoM ke Azrita hotA hai| 1. mamudghAna zabda mam, ud aura ghAna, ina nIna zabdoM ke yoga meM banA hai| mam kA artha hai ekIbhAva, ud kA artha hai prabalatA aura pAna ke do artha hote haiM-himA karanA evaM jaanaa| mAmUhika Fpa meM balapUrvaka AnmapradaNoM ko zarIra meM bAhara nikAlanA yA unakA inamnata: vikSepaNa karanA athavA kama-pudagaloM kA niraNa karanA, mamudghAta kA zAbdika artha hai| 2. dekheM pariziSTa 10 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 jaina siddhAnta dIpikA 31. aupapAnika - caramazarIra uttamapuruSa asaMkhyeya varSAyuSAM nirupa kramAyuSaH / upakramaH - apavartanaM alpokaraNamityarthaH / niviDabandhanimittatvAt tadrahitAyuSo nizpakramAyugaH / aupapAtikA:- nArakadevAH / carama zarIrA:- tadbhava muktigAminaH / uttamapuruSA:- cakravatyAdayaH / asaMkhya varSAyuSaH - yaugalikA narAstiyaMJcazca / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 155 saba samudghAtoM meM Atmapradeza zarIra se bAhara nikalate haiM aura unase sambandhita karmapudgaloM kA vizeSa rUpa se parizATana (nirjaraNa) hotA hai| ___ kevalisamudghAta ke samaya AtmA samUce loka meM vyApta hotI hai| usakA kAlamAna ATha samaya kA hai / kebali-samudghAta ke samaya kevalI samasta AtmapradezoM ko phailAtA huA cAra samaya meM kramazaH daNDa, kapATa, manthAna aura antarAvagAha (koNoM kA sparNa) kara samagra lokAkAza ko unase pUrNa kara detA hai aura agale cAra samayoM meM kramazaH una AtmapradezoM ko sameTatA huA pUrvavA dehasthina ho jAtA hai| ina ATha samayoM meM pahale aura AThaveM samaya meM audArika yoga; dUsare, chaThe aura sAtaveM samaya meM audArika mizrayoga tathA tIsare, cauthe aura pAMcaveM samaya meM kArmaNa yoga hotA hai| 31. aupapAtika, caramazarIrI, uttamapurupa aura asaMkhya varSa kI AyuvAle nirUpakramAyu hone haiN| upakrama kA artha haiM-apavartana yA alpiikrnn| jinakI Ayu gADha bandhana se baMdhI huI hone ke kAraNa upakramarahita hotI hai, unheM nimpatramAyu kahate hai| nAraka aura deva aupAtika hote haiN| umI bhava meM mokSa jAne vAle ko caramazarIrI kahate haiN| cakravartI Adi unamapumpa kahalAte haiN| yaugalika manuSya aura yaugalika niyaMJca asaMkhya vapaMjIvI hote haiN| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana sidAnta dIpikA 2. pAH mopakramAyapApi / 1. adhyavamAna-nimina-AhAra-vedanA - pagaghAna-mparza - ucchavAmani:zvAmA upakramakAraNAni / adhyavamAnam ---gagamnehabhayAnmako'dhyavayAyaH / niminam-daNDazamyAdi / AhAra:-nyUno:dhiko vA / vNdnaa-nynaadipiiddaa| pagapAta:- ganaM gAtAdiH / mpaNa: --- bhajaGgAdInAm / ucchavAmaniHzvAmI -- vyaadhipnnnimdii| dani jIvanthAnambampanirNayaH Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 32. zaMgha naba jIvoM kA Ayupya mokima aura nirUpakrama donoM prakAra kA hotA hai| 33. upakrama ke mAta kAga hai : 1. apavanAna 2. nimina 3. AhAra 6. vadanA 5. pagaghAna 6. mAza 3. ucchvAmaniHzyAma adhyavamAna - gaga-mneha-bhayAmaka vicAra / nimina-dagaDa, gamya Adi kA prahAra / AhAra---ani a. mA ma bhojana nagnA yA adhika mAyA mkaan|| vaMdanA-nayana jAtikonA gavAna maanaa| ni jIvamyAna bApa nirNaya Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaH prakAzaH 1. ahaMna devaH / ahaMti tIrthapravananamiti ahaMna. mAtizayamapannaH kavalI, jinastIrthakara iti / 2. niyaMnyo guruH| ahaMtA pravacanAnugAmI bAdhAnyantaranthivipramuvanaH nigrnthH| 3. AtmazuddhisAdhana dhamaH / 4. vivakSAbhedAdamI anekavikalpaH / 5. ahiNsaa| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTama prakAza 1. ahaMna ko deva kahA jAtA hai| jo tIrtha (dharmasaMgha) kA pravartana karane meM sama hote hai ye bana kahalAne hai| unheM sarvAnizaya-mampanna kevanI, jina va nIrthakara bhI kahA jAtA hai| 2. nigraMnya ko guru kahA jAtA hai| jo ahaMsa ke pravacana (zAmana) kA anugamana karane vAle nayA bApa aura AbhyaMtara pranthiyoM se mukta hote haiM, ve nigrantha kahalAne hai| 3. Atma-guddhi ke mAdhana ko dharma kahate hai| 4. bhinna-bhinna dRSTikoNoM meM vicAra karane para dharma ke aneka vikalpa hote haiN| 5. dharma eka prakAra kA hai, vaha hai-ahimaa| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 jaina siddhAnta dIpikA 6. shrut-caaritr| thunaM --zAnAnmakaH dhrmH| cAritra-AvAgamaka: dharmaH / 7. gNvr-nijge| maMbara:--niyanyAtmaka: dhrmH| nijaMga-pana pravanyAtmakaH dharmaH / 8. mvadhAna-madhyAna-ganagAyanAni / mvadhAnam .. svAdhyAyAtmaka: dharmaH / mudhyAtam . - dhyAnAtmakaH dharmaH / manapambinam .. nAmyAtmaka: dharmaH / 6. jJAna-dagaMna cAritra-pAmi / 10. himA-mandha-astaMya-brahmacarya-aparigrahAH / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sidAnta dIpikA 6. dharma ke do prakAra hai: 1. zruta-jAnAtmaka dharma / 2. cAritra-AcArAtmaka dharma / 7. dharma ke do prakAra haiM : 1. maMbara-nivRttyAtmaka dharma / 2. nigarA-manpravRttyAtmaka dharma / 8. dharma ke tIna prakAra hai : 1. svadhIta-svAdhyAyAtmaka dharma, AdhyAtmika cinana mnn| 6. mudhyAta-dhyAnAtmaka dharma, mAnmA tathA natva ke viSaya meM ekAgratA va nnmytaa| 3. mutapasthita--AdhyAtmika anupyAna / 6. dharma ke cAra prakAra haiM : 1. jAna 2. darzana 3. cAritra 4. tapa 10. dharma ke pAMca prakAra hai : 1. ahiMsA 2. matya 3. acIyaM 4. brahmacarya 5. apariha Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 bana siddhAnta dIpikA 11. bhAnni-mukti-Ava-mAdava-lApaba-satya-saMyama-tapa:-tyAga-bAhma - caryANi vaa| 12. AtmodayakArakatvena lokAdharmAdaso bhidyate / 13. aparivartanIyambampanvana sarvasAdhAraNatvena ca / nokadharma: dezakAnAdibhiH parivartanIyasvarUpaH, vargavizeSavibhedamApannazca / dharmasnu AtmodayakArakaH, aparivartanIyasvarUpaH, sarvasAdhAraNazca ityanayo daH / gRhamthAnagAgyodhama: kevala pAlanazaktyapekSayA mahAvanANabanabhedana dvidhA nirdiSTaH-iti dharmasya masAdhAraNatvaM nAmni kazcida virodhaH / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana siddhAnta dIpikA 11. dharma ke isa prakAra hai: 1. zAnti-kSamA 6. satya 2. mukti-ninomanA 7. saMyama 3. Ajava-saralatA 8. tapa 6. gyAga--visarjana 5. lApava-akiJcanatA 10. brahmacarya 12. dharma kA pariNAma mAramodaya hai, isalie vaha lokadharma (laukika dharma) se bhinna hai| milatA 13. dharma kA mbampa kabhI parivartita nahIM hotA aura vaha mabaMdA gavaMtra saba vyaktiyoM ke lie eka samAna hotA hai, ina kAraNoM meM bhI vaha (dharma) lokadharma (lokika dharma ) se bhinna hai| lokadharma aura dharma meM nimna tIna haMtuoM ke dvAga antara dikhalAyA gayA hai1. lokadharma se mamAja kA vyavahAra calatA hai aura dharma meM AtmA kA udaya honA hai| 2. deza, kAla Adi ke parivartana meM lokadharma ke svApa meM parivartana hotA rahatA hai, kiMtu dharma kA mvarUpa mayaMtra madA aparivatita rahatA hai| 3. lokadharma bhinna-bhinna vargoM meM bhinna-bhinna pa meM pracalita hotA hai, kiMtu dharma mabakaM lie eka rUpa hI honA hai| gRhastha aura muni ke dharma do nahIM hai, kevala AcaraNa kI kSamatA ke bAghAra para usake mahAvata Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 14. grAma-nagara-rASTra-kuna-jAni-yugAdaunAmAcArI vyavasthA vA lokadhama: / prAmAdiSu janAnAmaucityana vittAnavyavivAhabhojyAdipradhAnAM pAramparikamahayogAdervA mAcaraNam-AcAraH / nepA ca hitamaMrakSaNArtha prayujyamAnA upaayaa:-vyvsthaa| sA ca kombikI, mAmAjikI, rASTriyA, antArASTriyA ceti bhuvidhaa| ne ca lokadharma:-laukiko vyavahAra ityucyate mAgamapi nathAdarNanAt yathA 'gAmadhamma, nagaradhamma, raTThadhamme, kuladhamme, gaNadhamme' ityAdi / lokadharmapi kvacidahiMsAdInAmAcaraNaM bhavati, tadapekSayAnena dharmamya bhinnatA na vibhAvanIyA, kintu bhogopavardhakavastuvyavahArApabhayeva / 15. preysNpaadnmpi| preyaHsaMpAdanaM bAyodaya-kArakamasti, tenaMtadapi lokadharmakamAyAM pravizati / iti devagurudharmasvarUpanirNayaH Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na siddhAnta dIpikA 165 aura aNuvrata ye do mArga batalAe gae hai| bata: dharma sarvamAdhAraNa hai, isameM koI doSa nahIM aataa| 14. gAMva, nagara, rASTra, kula, jAni, yuga Adi meM vidyamAna AcAra aura vyavasthA ko lokadharma kahate hai| gAMva Adi meM aucitya ke dvArA dhanopArjana, vyaya, vivAha, bhoja Adi prathAoM kA aura pArasparika sahayoga Adi kA jo AcaraNa kiyA jAnA hai. umakA nAma AcAra hai| gAMva, nagara Adi ke hitoM kI rakSA ke lie jo upAya kAma meM lAe jAne haiM, unakA nAma vyavasthA hai| yaha aneka prakAra kI hotI hai, jaise-kuTumba-vyavasthA, mamAja-vyavasthA, rASTra-vyayampA. antrraassttr-vyvsthaa| ina donoM -AcAra aura vyavasthA ko lokadharma--laukikavyavahAra kahane hai / mAgama meM bhI aisI paribhASA upalabdha hotI hai, jaise ... 'prAmadharma, nagagdhama, gadadharma, kuladharma, gaNadharma' ityaadi| lokadharma meM bhI sacina ahimA Adi kA AcaraNa hotA hai| usakI apekSA me vaha dharma meM bhinna nahIM kiMtu usameM bhogopavardhaka vastuoM kA vyavahAra hotA hai, usa apekSA se vaha dharma meM bhinna hai| 15. preyam-saMpAdana ko bhI lokadharma kahA jAtA hai| preyam ke saMpAdana meM bhautika udaya hotA hai, isalie yaha bhI laukika dharma kI kakSA meM mamAviSTa hai| iti deva-guru-dharma-svarUpa nirNaya Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaH prakAzaH 1. tatvAni pramANa-naya-nimegAdibhiranuyogyAni / 2. yathApaMgAnaM pramANam / prakarSaNa-viparyayAyabhAvena mIyate'rthoM yena tara pramANam / 3. anirAkRtetarAMgo vastvaMgaNAhI pratipattarabhiprAyo nayaH / ___ anantadharmAtmakamya vastuno vivakSitamazaM gRhana, itarAMzAna anirAkuvaMzca jAturabhiprAya:-nayaH / 4. zazu vizeSaNavalena pratiniyatAryapratipAdanazaktenikSepaNaM nikssepH| pratyekasmin mande basaMkhyA'rthavAcakazaktiH samasti / tatra Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navama prakAza 1. pUrva nirdiSTa nattva pramANa, naya, nikSepa Adi ke dvArA vyAkayeya 2. papApaMjJAna ko pramANa kahA jAtA hai| prakRSTarUpa-maMzaya aura viparyaya se rahita bhAva se padArtha kA jo mAna (paricchaMda) kiyA jAtA hai, vaha pramANa hai| 3. vastu ke anya aMzoM kA nigakaraNa na karanevAla tathA usake eka aMza ko grahaNa karane vAle jJAtA ke abhiprAya ko naya kahA jAtA hai| anantadharmAtmaka vastu ke vivakSita aMza kA grahaNa tathA zeSa aMzoM kA nirAkaraNa na karane vAle pratipAdaka kA abhiprAya naya kahalAtA hai| 4. gabdoM meM vizeSaNa ke dvArA pratiniyata ayaM kA pratipAdana karane ko zakti nihita karane ko nikSepa kahA jAtA hai| pratyeka zabda meM asaMkhya boM ko potita karane kI zakti Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 jaina siddhAnta dIpikA viNepaNabalena maMkara'vyatikara rahitena pratiniyatArthavAcakazanAso nidhAnaM vA nikSepa ucyate / aprastutArthA'pAkaraNaM prastutA'rthavyAkaraNaM cAsya phalam / 5. nAma-myApanA-dravya-bhAvA: / yAvanno hi vasnuvinyAsakramAstAvanta eva nikSepAvyAsataH / mamAsatazcatvArastu avAyaM kAryAH / tathA cajattha ya ja jANejjA, nikvevaM nikkhiye niravasasa / janya vi na jANejjA, caukkagaM niklive natya / / 1. sarveSAM yugapatprAptiH saGkaraH / 2. parasparaviSayagamanaM vyatikaraH / 3. avyutpannasya kRte dayArthameva, pUrNavyutpannAMzavyutpannayozca maMzayA nayoH saMzayApanodanArtha, tayoreva viparyasyatoH prastutArthAvadhAraNArtha panikSepaH kriyte| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA hotI hai| usameM viNeSaNa ke sAmarthya kara' aura vyatikara.' dopa rahita vyavacchedaka dharma se pratiniyata artha ke pratipAdana kI zakti ko nyasta yA nihita kiyA jAtA hai, vaha nikSepa hai| aprastuna artha kA apAkaraNa aura prastuta artha kA pratipAdana, yaha nikSepa kA prayojana' hai| 5. nikSepa ke cAra prakAra haiM: 1. nAma 2. mthApanA 4. bhAva vastu-vinyAsa ke jitane krama hai utane hI nikSepa hote haiMyaha mamagra daSTikoNa hai| maMkSipta daSTi ke anumAra nikSega cAra hone hai| ve avazya karaNIya hai, jame kahA hai jahAM jinane nikSepa jAta hoM vahAM una mabhI (nikSepoM) kA upayoga kiyA jAe aura jahAM bahuta nikSepa jAna na hoM vahAM kama se kama nikSepa-canuSTagha (nAma, sthApanA, dravya, bhAva) kA prayoga avazya kiyA jaae| 1. mavako eka mAtha prApti ko maMkara kahA jAtA hai| 2. eka-dUsare ke viSaya kA parampara meM mila jAne kI vyatikara kahA jAtA hai| 3. anyathuna (avyutpanna) ke lie donoM prayojanoM meM nikSepa kiyA jAtA hai| vahuzruta (pUrNavyutpanna) aura madhyamathuna (aMgavyutpanna), ye donoM maMNayAlu hoM to unake maMNaya-nirAkaraNa ke lie tathA va viparyasta ho to prasnuna artha kA avadhAraNa karane ke lie nikSepa kiyA jAtA hai| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 jaina sidAnta dIpikA 6. tadarSanirapekSa saMjAkarma nAma / jAnidravyaguNakriyAlakSaNanimittamanapekSya saMketamAtraNava maMtrAkaraNaM nAma bhaNyate, yayA-anakSarasya upAdhyAya iti nAma / 7. tadarthazUnyamya tabhitrAyaNa pratiSThApanaM sthaapnaa| tadarthavihinasya dravyamya 'so'yam' ityadhyavasAyana vyavasthApanaM sthApanA; yathA-upAdhyAyapratikRtiH sthaapnopaadhyaayH| mukhyAkAramamAnA sadbhAvasthApanA, tadAkArazUnyA caasdbhaavsthaapnaa| 8. bhUnabhAvibhAvasya kAraNaM anupayogo vA dravyam / ___ yathA -- anubhUnopAdhyAyaparyAyo'nubhaviSyamANopAdhyAyaparyAyo vA dravyopAdhyAyaH / anupayogA'vasthA kriyA vykriyaa| kvacitaprAdhAnye'pi, yathA--aGgAramardako dravyAcArya:, AcAryaguNarahitatvAt / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 171 6. mUla zabda ke artha kI apekSA na rakhane vAle saMjJAkaraNa ko nAmanikSepa kahA jAtA hai / jAti, dravya, guNa, kriyA, lakSaNa ina nimitoM kI apekSA kie binA saMketa mAtra se jo maMjA kI jAtI hai vaha nAma' nikSepa hai, jaise- kisI anakSara vyakti kA 'upAdhyAya' nAma rakhanA / 7. mUla artha se zUnya vastu ko usI ke abhiprAya se sthApita karane kI sthApanAnikSepa kahA jAtA hai| mUla artha se rahita dravya kA 'yaha vaha hai' isa adhyavasAya se vyavasthApana karanA sthApanAnikSepa hai; jaise - upAdhyAya kI pratimA sthApanAnikSepa / --- sthApanA ke do prakAra haiM : 1. sadbhAva sthApanA - jo mukhya AkAra ke samAna hotI hai| 2. asadabhAva sthApanA -- jo mukhya AkAra se zUnya hotI hai / 8. bhUta aura bhAvI avasthA ke kAraNa tathA anupayoga ko dravya nikSepa kahA jAtA hai| jaise- jo vyakti pahale upAdhyAya raha cukA hai athavA bhaviSya meM upAdhyAya banane vAlA hai, vaha dravya upAdhyAya hai / anupayoga avasthA (adhyavasAya zunyatA) meM kI jAne vAlI kriyA dravyakriyA hotI hai / kvacid apradhAna artha meM bhI dravya 1. anya artha meM sthita tathA mUla artha se nirapekSa / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 bana siddhAnta dIpikA ayaM pAgame dvidhA ukta:-AgamataH, nomaagmtshc'| bAgamata:-jIvAdipadArthajo'pi tatrAgnupayukta: / nobAgamatastridhA-jAgarIraH, bhAvigarIraH, tadvyatiriktazca / 6. vivakSitakriyApariNato bhAvaH / ayamapi Agama-noAgamabhedAda didhA natra upAdhyAyArthajastadanubhavapariNatazca bAgamato bhAvopAdhyAyaH / upAdhyAyAnaH adhyApanakriyAtravRnazca noAgamato bhaavopaadhyaayH| eSa nAmAditrayaM dravyAthikanayamya viSayaH, bhAvazca paryAyAthikasya / 1. anuyogadAranAmni sUtre / 2. Agamo jJAnama, tadAdhitya-bAgamataH / 3. AgamAbhAvamAzritya nozanda Agamasya sarvathAbhAve dezAbhAve ca / tatra jJAtRbhAvizarIre sarvathA'bhAvaH / anupayuktazca yAM kriyAM kurute, tasyAmAgamasyA'bhAvAna dezAbhAvaH / triyAlakSaNe deza eva niSedhaH / 4. yatra jAtRzarIrabhAvizarIrayoH pUrvoktaM lakSaNaM na ghaTate, tat tAbhyAM vyatiriktam / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caina siddhAnta dIpikA 173 zabda kA upayoga milatA hai| jaise-aGgAramardaka ko AcArya. guNa-zUnya hone ke kAraNa dravyaAcArya kahA jAtA hai| bAgama' meM dravyavikSepa ke do prakAra batAe gae haiM : 1. AgamataH' (jAna kI apekSA se) 2. nomAgamataH AgamataH dravya nikSepa-jIva Adi padArthoM kA jJAtA, kinnu vartamAna meM upayogaNa ny| noAgamanaH vyanikSepa ke tIna prakAra hote haiM..-jagarIra (jAnane vAle kA garIra), bhavya zarIra aura tavyatirikta / ' 1. vivakSina triyA meM pariNata vastu ko bhAvanikSepa kahA jAtA hai| bhAvanikSepa ke bhI do prakAra hai : 1. AgamanaH 2. nAMAgamataH upAdhyAya ke athaM ko jAnane vAle tathA uma anubhava meM 1. Agama arthAta anuyogadvAra nAmaka Agama meM yaha nidiSTa hai| 2. Agama aryaa| jAna, jAna kI apekSA meM isako Agamata: kahA gayA hai| 3. nogamataH jAna ke sarvathA abhAva aura deza abhAva donoM kA mUcaka hai| ja zarIra aura bhavya zarIra meM jAna kA sarvathA abhAva hai tathA anupayukta avasthA meM kI jAnevAlI kriyA meM jJAna kA daMzataH abhAva hai| kriyA meM jAna kA dezata: niSedha hI hotA hai| 4. jahAM ja zarIra aura bhavya zarIra ke pUrvokta lakSaNa paTita nahIM hote haiM vaha tadvyatirikta dravyanikSepa hotA hai| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 10. nikSiptAnAM nirdezAdibhiranuyogaH / jaina siddhAnta dIpikA 11. nirdeza - svAmitva-sAdhanAdhAra-sthiti-vidhAna -satsaMkhyA kSetrasparzana' - kAlAnnara-bhAvAtpabahutAH / nirdeNaH - nAmakathanam / vidhAnam - prakAraH / san - astitvam / antaram - virahkAlaH / bhAva - odayakAdi: daH / alpabahunA - nyUnAdhikatA / iti nikSepasvarUpa nirNaya: prakAzanaM vabhiH spaSTa, mithyAdhvAntapraNAzibhiH / tattvajyotirmayI jIyAjjanasiddhAntadIpikA // 1. yatra avagADhastat kSetramucyate / yattu avagAhanato bahirapi atiriktaM kSetraM spRzati sA 'sparzanA''bhidhIyate iti kSetrasparzanayovizeSaH / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sidAnta dIpikA 175 pariNata vyakti ko AgamataH bhAvaupAdhyAya kahA jAtA hai| upAdhyAya ke ayaM ko jAnane vAle tathA adhyApana kriyA meM pravRtta vyakti ko nobAgamata: bhAva upAdhyAya kahA jAtA hai| ina cAra nikSepoM meM nAma, sthApanA aura dravya ye tIna davyAkSikanaya ke viSaya haiM aura bhAvanikSepa paryAyAthikanaya kA / 10. nikSepoM ke dvArA sthApita padArthoM kA nirdeza Adi ke dvArA anuyoga (vyAcyA) hotA hai| 11. vaya hai-nirdeza, svAmitva, sAdhanA, AdhAra, sthiti, vidhAna, mA. maMtryA, kSetra, sparzana', kAla, annara, bhAva aura allavahatva / nirdeza * naam-kthn| vidhAna prkaar| mat agnitv| antara virhkaal| bhAva --audayika aadi| alpavahunya ---nyUnanA aura adhiktaa| iti nikSepamvarUpa nirNaya 1. kSetra use kahate haiM jahAM vastu kA pravagAhana hotA hai| jahAM avagAhanA se bhI bAhara atirikta kSetra kA sparza hotA hai, use mparzanA kahIM hai, kSetra aura sparzanA meM yahI annA hai| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastizlokAH vyapAkurvannuva:prathitataramithyAmatanapaM, vinanvAna: pratyaM kalikaluSamaMtaptahRdaye / cidAsAra: siJcana bhavijanamanobhUtalamalaM, satAM gAMni pupyAn mapadi jinatattvAmbudavaraH / / 1 / / na vidayud yacihna na ca nana ito'bhre bhramati yo, na mauvaM maubhAgyaM prakaTayinumuccaH svanati ca / parAda yAJcAvRnyA malinayani nAGga kvacidapi, satAM zAnti pupyAn madapi jinatattvAmbudavaraH / / 2 / / na varSataviva pratipalamaho varSaNaparaH, kharAMzu pAcchAdyodgamayati tato jAnataraNim / javAsAbhAna jantUnapi mRjati protphullavadanAna, satAM zAMti pupyAn sapadi jinatattvAmbudavaraH / / 3 / / janaM mataM pApakRtaM sutarAM yakena, svAcAramIlananirUpaNakauzalena / terApayAcapuruSaH praSitaH pRthivyAM, saMsmayaMte pratipalaM kila bhibhuraajH||4|| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 177 saptAcAryA bhAramallAdayo ye, zazvad dhyeyA dhyeyabudapA svasirapa / tatrApyAmannopakArI mameti, bhUyo bhUyo mUlamUna smarAmi // 5 // vilokyamAnaH sakRpaH mamasta:, prAgvatitarApathapUjyapAdaH / pratIkSyabhikSonavamAmanastho, rAmottaro'haM talamI praNetA / / 6 / / AhantyananvAGgaNadIpikAyAH, zrIjaina siddhAntamudIpikAyAH / jijJAmubhAvaM bhajanA nitAnta, hitAya gaMkSiptakRtimaMdIyA / / aghri-gagana-ghanavama-dRSTi yunanda mumaadhvmaame| sampUrNA'sinapakSe, campuryA trayodazIdivase // 8 // dvitIyAvRtignamyAH, godhitA pagvinitA / dakSiNaprAnnayAtrAyA, baMgalogpure vare / / 6 / / yAvanmagadhaMrAmadhye, vyAmni cndrdivaakge| nAvanaM gapathAmnAya, jamiddhAntadIpikA // 10 // Page #205 -------------------------------------------------------------------------- Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa Page #207 -------------------------------------------------------------------------- Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa vyAkhyAtmaka TippaNI 1. kamalapatrabheda...1.22 eka-dUsare se maTe hue kamala ke mo panoM ko koI balavAna vyakti mUI se cheda detA hai, taba emA ho lagatA hai ki saba pane sAtha ho chida gae, kintu yaha hotA nahIM / jisa samaya pahalA pattA chidA, uma samaya dUsarA nhiiN| isa prakAra marakA chedana kramazaH honA hai| jINaM vastra phAr3anA... eka kalAkuzala yuvA aura baliSTha julAhA jIrNa-goNaM vastra yA mAr3I ko itanI gIghratA se phAr3a DAlatA hai ki darzaka ko emA lagatA hai-mAno mAga vastra eka mApa phAr3a DAlA, kintu mA hotA nahIM : vastra aneka tantuoM se bananA hai| jaba taka Upara ke nannu nahIM phaTane nava naka nIca ke nantu nahIM phaTa sakate / ataH yaha nizcita hai ki vastra phaTane meM kAla-bheda hotA hai / tAtparya-vastra aneka nantuoM se banatA hai / pratyeka tantu meM aneka roeM hote hai, unameM bhI Upara kA romAM pahale chidatA hai, taba kahIM usake nIce kA romAM chidatA hai / ananna paramANuoM ke milana kA nAma gaMghAta hai| ananta saMghAtoM kA eka samudaya aura ananna samudayoM kI eka samiti hotI hai| aisI ananta samitiyoM ke saMgaThana se tannu ke Upara kA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA eka gaMmA banatA hai| ina sabakA khedana kramazaH hotA hai / tantu ke pahale gae ke chedana meM jitanA samaya lagatA hai, usakA atyanta mUkSma aza yAnI amakhyAnavA bhAga samaya kahalAtA hai| 2. zruta jJAna ke caudaha bheda... 15 1. amagthuta-akSaro dvArA kahane yogya bhAva kI prarUpaNA krnaa| 2. anamagthuna-muha, bhoM, agulI Adi ke vikAra yA maketa se bhAva jtaanaa| ina dono me sAdhana ko sAdhya mAnA gayA hai| akSara aura anAra dono zrutagAna ke sAdhana hai| inake dvArA zrotA, pAThaka aura draSTA; vaktA, lekhaka aura saMketaka ke bhAvoM ko jAnatA hai| 3. samithuna-manavAle prANI kA shrut| 4. saMkSita-vinA manavAne prANI kA shrut| ve donoM bhedabhAna ke adhikArI ke meda se kie gae haiN| 1. sampamata-samyagdRSTi kA bhuta, moga-sAdhanA meM .. nijAta miyAdRSTikA buna, moga-sAdhanA meM MinArakI sevA hai| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 183 aura satya ke rUpa meM yA pravAha ke rUpa meM anaadi-annt| 11. gamika zruta-bArahavAM aMga, dRssttivaad| isameM bAlA paka pATha-sarIle pATha hote haiM-'sesaM taheva bhANiyamba'-kucha varNana calatA hai aura batAyA jAtA haizeSa usa pUrvokta pATha kI taraha samajhanA cAhie / isa prakAra eka sUtra-pATha kA sambandha dUsare mUtra-pATha se jur3A rahatA hai| 12. agamikazruta-jisameM pATha sarIkhe na hoN| 13. aMgapraviSTazruta-gaNadharoM ke rakhe hue bhAgama-bAraha baMga, jaise-AcAra, mUtrakRta aadi-aadi| 14. anaMgapraviSTazruta-gaNadharoM ke atirikta anya bAcAryoM dvArA rape gae anya / 3. avadhijJAna ke chaha prakAra."2/19 1. anugAmI-jo sAtha-sApa calatA hai| 2. ananugAmI-jo sApa-sAtha nahIM cltaa| 3. barSamAna-jo kramazaH bar3hatA hai| 4. hoyamAna-jo kramazaH hIna hotA hai| 5. pratipAti-jisakA patana ho pAtA hai| 6. apratipAti-jisakA patana nahIM hotaa| 4. avadhi mora manaHparyAya kA antara...2/22 avadhi bora manaHparyAya mAna kI bhinnatA viti, kSetra, - svAmI aura viSaya ke bheda se hotI hai| ... viDikala mera-badhimAnI jina manomyoM ko jAnatA ' . hai, unhI ko manaH paryAvahAnI vistara jAnatA hai| gata bheda-vavidhajJAnaguna ke saMjyAtaveM bhAga se Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 jaina siddhAnta dIpikA lekara samagra loka ko jAnatA hai / manaHparyAya jJAna manuSyakSetra taka hI sImita hai / svAmIkRta bheda - avadhi jJAna saMyata, asaMyata aura saMyatAsaMyata sabhI ke hotA hai / manaHparyAya jJAna kevala saMyata manuSya ke hI hotA hai| viSayakRta bheda - avadhijJAna kA viSaya rUpI dravya aura unake apUrNa paryAya haiM / manaH paryAyajJAna kA viSaya hai-- usakA anantavAM bhAga / 5. jIva kI nau yoniyAM...3/18 jIva-sambandha - visambandha, sparza tathA prAkAra kI apekSA yoni ke nau bheda hote haiM / 1. sacitta' - sajIba, jaise-- jIvita gAya ke zarIra meM kRmi paidA hote haiM, vaha sacitta yoni hai / 2. acita -- nirjIva, jaise- deva aura nArakoM ko yoni - acitta hotI hai| 3. sacita' -- acita - sajIva - nirjIva, jaise - garbhajamanuSya aura garbhaja-tiyaMtrayoM kI yoni mizra hotI 1. tattvArtha rAjavArtika, pR0 66 Atmanazcaitanyasya pariNAmavizeSazcittam tena saha vartante iti sacitAH / 2. prajJApanAvRttipada garbhavyutkrAntikatiryakpaJcendriyANAm garbhavyutkrAntikamanuSyANAJca yatrotpattistatra acittA api zukrazoNitapudgalAH santIti mizrA teSAM yoniH / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sidAnta dIpikA 105 hai| inakI utpatti zukra aura zoNita ke sammizraNa se hotI hai / zukra aura zoNita ke jo pudgala mAtmasAt ho jAte haiM, ve sacitta aura jo bhAtma-pradezoM se sambaddha nahIM hote, ve acitta kahalAte haiN| zeSa saba jIvoM kI yoni tIna prakAra kI hotI hai| 4. zIta-prathama naraka ke nArakoM kI yoni zIta hotI 5. upNa-tejaskAya ke jIvoM kI yoni uSNa hotI hai| 6. zItoSNa -deva, garbhaja-tiryaJca aura garbhana manuSyoM kI yoni zItoSNa hotI hai / pRthvIkAya, apkAya, vAyakAya, vanaspatikAya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, sammUcchimatiryakpaJcendriya aura sammUcchima manuSyoM kI yoni zIta, uSNa aura zItopNa tInoM prakAra kI hotI hai| nArakoM kI yoni zIta yA upNa hotI hai| 7. maMvRta-hakI huI-deva, nAraka aura ekendriya jIvoM kI yoni saMvRta hotI hai| 8. vivRta -pragaTa-vikalendriya, sammUcchimaniyaMJca paJcendriya aura mammUcchimamanuSyoM kI yoni vivRna hotI hai| 6. maMvRta-vivRta-ubhayarUpa-gabhaMja-tiryaJcapaJcendriya aura garbhaja manuSyoM kI yoni maMvRta-vivRta hotI hai| 6. karma kI prakRtiyAM...4/6 jAnAvaraNa 1. matijJAnAvaraNa 2. zrutajJAnAvaraNa Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 jaina siddhAnta dIpikA 4. manaH paryAyajJAnAvaraNa 6. cakSudarzana 7. acakSudarzana 8. avadhidarzana 9. kevaladarzana 2. asAtavedanIya 3. bhavadhijAnAvaraNa 5. kevalajJAnAvaraNa darzanAvaraNa 1. nidrA 2. nidrAnidrA 3. pracalA 4. pracalApracalA 5. styAnaddha vedanIya 1. sAtavedanIya mohanIya 1. samyaktvamohanIya 2. mithyAtvamohanIya 3. mizramohanIya 4. anantAnubaMdhI kogha 5. anantAnubaMdhI mAna 6. anantAnubaMdhI mAyA 7. anantAnubaMdhI lobha apratyAkhyAna krodha apratyAkhyAna mAna 10. apratyakhyAna mAyA 11. apratyAkhyAna lobha 12. pratyAkhyAna kodha 13. pratyakhyAna mAna 14. pratyAkhyAna mAyA 15. pratyAkhyAna lobha 13. saMjvalana krodha 17. saMjvalana mAna 18. saMjvalana mAyA 16. saMjvalana lobha 20. strIveda 21. puruSaveda 22. napuMsakaveda 23. hAsya 24. rati 25. barati 26. bhaya 27. zoka 28. jugupsA Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA AyuSya 1. 2. nAma 1. gatinAma 2. jAtinAma 3. zarIranAma 4. zarIrAGgopAGganAma narakAyu tiyaMgAyu 5. zarIrabandhananAma 6. zarIrasaMghAtanAma 7. saMhanana nAma 8. saMsthAnanAma 6. varNanAma 10. gandhanAma 11. rasanAma 12. sparzanAma 13. AnupUrvInAma 14. vihAyogatinAma 15. parAghAtanAma 16. zvAsocchvAsanAma 17. AtapanAma 15. udyotanAma 16. agurulaghunAma 20. tIrthakaranAma 21. nirmANanAma 3. manuSyAyu 4. devAyu 22. upaghAtanAma 23. trasanAma 24. sthAvaranAma 25. bAdaranAma 26. sUkSmanAma 27. paryAptanAma 15 28. aparyAptanAma 26. pratyekaNarIranAma 30. sAdhAraNazarIranAma 31. sthiranAma 32. asthiranAma 33. zubhanAma 34. azubhanAma 35. subhaganAma 36. dubhaMganAma 37. susvaranAma 38. duHsvaranAma 36. AdeyanAma 40. anAdeyanAma 41. yazaH kIrtinAma 42. ayazaHkIrtinAma Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 jaina siddhAnta dIpikA gotra 1. uccagotra 2. nIcagotra antarAya 1. dAnAntarAya 4. upabhogAntarAya 2. lAbhAntarAya 5. vIryAntarAya 3. bhogAntarAya 7. siddha ke pandraha prakAra...5/22 1. tIrthasiddha-arahanta ke dvArA tIrya kI sthApanA hone ke pazcAt mukta hone vaale| 2. atIrthasiddha--tIrtha-sthApanA se pahale mukta hone vaale| 3. tIrthaGkarasiddha tIrthaGkara hokara mukta hone vaale| 4. atIrthaGkarasiddha--tIrthaGkara ke atirikta anya mukta hone vaale| 5. svaliMgasiddha jaina sAdhunoM ke veza meM mukta hone vAle / 6. anyaliMgasiddha-anya sAdhuoM ke veza meM mukta hone vaale| 7. gRhaliMgasiddha-gRhastha ke veza meM mukta hone vAle / 8. strIliMgasiddha-strI dazA meM mukta hone vaale| 6. puruSaligasiddha-puruSa dazA meM mukta hone vAle / 10. napuMsakaliMgasiddha-kRtanapuMsakadazA meM mukta hone vaale| 11. pratyekabuddhasiddha-kisI eka nimitta se dIkSita hokara mukta hone vaale| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 186 12. svayaMbuddhasiddha-kisI bAharI nimitta ko preraNA ke binA dIkSita hokara mukta hone vAle / 13. buddhabodhitasiddha-pratibodha se dIkSita hokara mukta hone vaale| ekasiddha-eka samaya meM jaba eka jIva mukta hotA hai| 15. anekasiddha-eka samaya meM jaba aneka jIva mukta hote haiM / ve utkRSTataH 108 ho sakate haiM / mukta hone ke pazcAt unameM koI bheda nahIM hotaa| ve bheda-mukta hone se pUrva kI vibhinna avasthAnoM para prakAza DAlate haiM / cAritra-lAbha ho jAne para AtmA mukta ho jAtI hai| phira vaha kisI bhI sthAna, pada, veza yA liMga meM ho aura kisI bhI prakAra bodhi-prApta ho| 8. chedopasthApya cAritra...6/5 sAmAyika cAritra meM sAvadha yoga kA tyAga sAmAnya rUpa se hotA hai| chedopasthApya cAritra meM sAvadha yoga kA tyAga aina (vibhAga yA bheda) pUrvaka hotA hai|' isakA dUsarA artha yaha hai-pUrva paryAya kA chedana hone para jo cAritra prApta hotA hai, vaha chadopasthApya cAritra hai|' 1. tattvArthamAra maMvaravarNanAdhikAra zloka 46 yatra hiMsAdibhedaina, tyAgaH sAvadyakarmaNaH / vratalope vizuddhirvA, chedopasthApanaM hi tat / / 2. anuyogadvAra vRtti, pRSTha 204 pUrvaparyAyasya chedenopasthApanaM mahAvrateSu yatra tacchadopasthAnam / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 jaina siddhAnta dIpikA 1. pratimA ke gyAraha prakAra:."6/25 1. darzana-pratimA samaya-1 mAsa vidhi-sarva-dharma (pUrNa-dharma) ruci honA, samyaktva vizuddhi ragvanA-samyaktva ke doSoM ko varjanA / 2. vrata-pratimA samaya-2 mAsa vidhi-pAMca aNuvrata aura tIna guNavrata dhAraNa karanA tathA poSadha-upavAsa krnaa| 3. sAmAyika prtimaa| samaya-3 mAsa vidhi-sAmAyika va dezAvakAzika vrata dhAraNa krnaa| 4. pauSadha-pratimA samaya-4 mAsa vidhi-aSTamI, caturdazI, amAvasyA, pUrNamAsI ko pratipUrNa poSadha-vrata kA pAlana krnaa| . 5. kAyotsarga-pratimA samaya-5mAsa vidhi-rAtri ko kAyotsarga karanA / pAMcavIM pratimA vAlA1. snAna nahIM krtaa| 2. rAtri bhojana nahIM krtaa| 3. dhotI kI lAMga nahIM detaa| 4. dina meM brahmacArI rahatA hai| 5. rAtri meM mathuna kA parimANa karatA hai| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 6. brahmacarya-pratimA samaya-6 mAsa vidhi-sarvaSA zIla paalnaa| 7. sacitta-pratimA samaya -7 mAsa vidhi-sacitta AhAra kA parityAga karanA / 8. mArambha-pratimA samaya-8 mAsa vidhi-svayaM Arambha-samArambha na krnaa| 6. preya-pratimA samaya-mAsa vidhi--naukara-cAkara Adi se Arambha-mamArambha na kraanaa| uddiSTa-varjana-pratimA samaya-10 mAsa vidhi-uddiSTa bhojana kA parityAga karanA / damavIM pratimAvAlA bAloM kA kSura se muNDana karatA hai athavA zikhA dhAraNa karatA hai / para sambandhI prazna karane para "maiM jAnatA hUM yA nahIM" ina do vAkyoM se jyAdA nahIM boltaa| zramaNabhUta-pratimA samaya-11 mAsa vidhi-gyArahavIM pratimAvAlA kSura se muNDana karatA hai athavA lAMca karatA hai aura sAdhu kA bhAcAra, bhaNDopakaraNa evaM veza dhAraNa karanA hai / kevala jAti Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 jaina siddhAnta dIpikA varga se usakA prema-bandhana nahIM ttuutttaa| isalie vaha bhikSA ke lie kevala jAtijanoM meM hI jAtA hai / agalI pratimA meM pahalI pratimA kA tyAga yathAvat (cAlU) rahatA hai| 10. samudghAn ke sAta prakAra...7/30 Atma-pradeza sAta avasthAoM meM zarIra se bAhara nikalate haiM : 1. vedanA samudghAta-tIvra vedanA ke samaya / 2. kaSAya samudghAta-tIva kaSAya ke samaya / 3. mAraNAntika samudghAta-mRtyu ke nikaTa kAla meM maraNAsanna dazA meM Atma-pradeza bhAvI janmasthAna taka cale jAte haiN| 4. vaikriyasamudghAta-vikriyA ke samaya zarIra ke kaI yA kaI taraha ke rUpa banAne ke samaya / 5. AhAraka samudghAta-sandeha-nivRtti ke lie yogI apane zarIra se eka divya putalA banAkara sarvana ke pAsa bhejate haiM,usa smy| tejasasamudghAta-nigraha yA anugraha ke lie yogI tejomaya zarIra kA prayoga karate haiM, usa samaya / 7. kevala samudghAta kevala jJAnI ke vedanIya karma adhika ho, Ayupya karma kama, taba donoM ko samAna karane ke lie svabhAvataH Atma-pradeza samUce loka meM phailate haiM, usa samaya / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabdakoza acitta-mahAskandha-kevalI samudghAta ke pAMcaveM samaya meM AtmA se chUTe hue jo pudgala samUce loka meM vyApta hote haiM, unako acitta mahAskandha kahate haiN| ajIva-zabda-paudgalika saMghAta yA bheda se hone vAlA zabda / ajJAna-zAna kA abhAva yA mithyAdRSTi kA jJAna ananta-jisakA anta na ho| anantAnubandhI-jisake udayakAla meM samyagdarzana na ho sake, vaha moha krm| anantAnubandhI-catuSka-anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobh| anavasthA-aprAmANika naye-naye dharmoM kI aisI kalpanAeM karanA jinakA kahIM anta na aae| jaise-jIva kI gati ke lie gatimAna vAyu kI, usakI gati ke lie kisI dUsare gatimAn padArya kI, usake lie phira tIsare gatimAna padArtha kI kalpanA karanA / isa prakAra calate caleM, Akhira hAtha kucha na lage-nirNaya kucha bhI na ho, vaha banavasthA hai| anAkAra-AkAra kA artha hai vizeSa / jisameM AkAra na hovizeSa yA bheda na ho, vaha anAkAra (anAkAra-upayoga arthAt nirvikalpa bodha, sAmAnyabodha-darzana) hotA hai| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 jaina siddhAnta dIpikA anAhAraka avasthA-AhAra-zUnya avasthA / antarAla-gati-eka janma se dUsare janma meM jAne ke samaya hone vAlI gati aura mukta AtmAboM kI lokAnta taka hone vAlI eka samayavAlI gati / antarmuhurta-do samaya se lekara 48 minaTa meM eka samaya kama ho vaha kaal| apratyAkhyAna-moha-jisake udaya se pUrNa pratyAkhyAna (tyAgasaMbara) na ho sake, sarvavirati ko rokane vAlA karma / aratimoha-jisa karma ke udaya se jIva saMyama meM mAnanda na mAne, jisase duHkha kA anubhava ho, vaha aratimoha hai| avasarpiNI-avanatikAla-sukha se duHkha kI ora jAne vAlA kAla / kAlacakra kA pahalA ck| isakA kAlamAna dasa kor3Akor3a sAgara kA hotA hai / isake chaha vibhAga hote haiM : 1. ekAnta sukhamaya 4. duHkhasukhamaya 2. sukhamaya 5. duHkhamaya 3. sukhaduHkhamaya 6. ekAnta duHkhamaya avigrahagati-Rjugati-sIdhI gati / avibhAgI-astikAya-dharma, adharma, AkAza aura jIva ke pradezasamUha ko astikAya kahate haiN| inake pradeza vibhakta nahIM hote-pRthakpRSaka nahIM hote / isalie ye dravya avibhAgI-astikAya kahalAte haiM / avibhAjya-jisake Tukar3e na hoN| avirti-atyaagvRtti| asaMkhya saMkhyA se Upara kA, jisake mApa ke lie saMkhyA na ho / asiddhatva-saMsAra-avasthA / Atma-pradeza-AtmA ke avibhAgI avayava-bAtmA akhaNDa, Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 195 avibhAjya dravya hai, phira bhI kalpanA ke dvArA bAtmA kA paramANutulya bhAga pradeza-avayava kahalAtA hai| ____ AvalikA-sarva-sUkSma-kAla ko samaya kahate haiN| aise asaMkhya samayoM kI eka bAvalikA hotI hai / 48 minaToM ko 1 karoDa 67 lAkha 77 hajAra 216 mAvalikAeM hotI haiN| utsapiNI--vikAsa-kAla-duHkha se sukha kI ora jAne vAlA kAla-kAlacakra kA dUsarA ckr| isakA kAlamAna daza koTi-koTi sAgara kA hotA hai / isake chaha vibhAga (ara) isa prakAra haiM: 1. ekAnta duHkhamaya 4. sukha-duHsamaya 2. duHkhamaya 5. sukhamaya * 3. duHkha-sukhamaya 6. ekAnta sukhamaya udoraNA-niyata samaya se pahale karma kA vipAka (udaya) honaa| upacAra-(1) atyanta bhinna zabdoM meM bhI kisI eka samAnatA ko lekara unakI mitratA kI upekSA krnaa|' (2) mukhya ke abhAva meM gauNa ko mukhyavat mAna lenaa|' upabhoga paribhoga-maryAdA ke uparAnta bhoga meM bAnevAle padArtha evaM vyApAra kA tyAga krnaa| baudArika-yoga-manuSya mora tiyaMtroM ke sthUla zarIra ko bodArika zarIra kahate haiN| usake sahAre mAtmA ko ko pravRtti hotI hai, vaha audArika yoga hai| 1. upacAro'tyantaM visaMkalitayoH zabdayoH sAdRzyAtizayamahimnA bheda-pratItisthaganamAtram 2. mukhyAbhAve sati nimita prayojane pa upcaarH| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana sidAnta dIpikA modArika-mitra-yoga-kArmaNa, bAhAraka tathA vaikriya ke mizraNa se hone vAlA baudArika yoga / karaNa-kriyA-karma meM hone vAlI kiyaa| kAyaSaTka-pRthvIkAya, bakAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura usakAya / 'cIyate iti kAya:-yaha kAya zanda kI nirukti hai| isakA pAribhASika artha hai-shriiraavyvii| sAdRzya kI apekSA jisameM pradeza-avayava hote haiM, use kAya kahA jAtA hai; jaise-pRthvI zarIrAvayavI jIvoM kA samUha pRthvIkAya bAdi / kArmaNa yoga-kArmaNa zarIra (sUkSma zarIra) ke sahAre hone vAlA AtmA kA pryl| kula-eka AcArya ke ziSyoM kA samUha / kor3Akor3a-phor3a ko kor3a se guNA karane para jo saMkhyA labdha ho usake 10 nIla varSa hote haiN| kor3apUrva-caurAsI lAkha ko paurAsI lAkha se guNA karane para jo saMkhyA labdha hotI hai use eka pUrva kahate haiM / usake 70560000000000 varSa hote haiM, aise kroDa pUrva / bhayopazamahetuka-ayopazama-AtmA ko ujjvalatA se hone __ gaNa-kula kA samudAya-do mAcAryoM ke ziSya smuuh| gaNa-utsarga-AcArya ke bAdeza se ekAkI viharaNa karanA / guNa-vastu ke sabase choTe aMza ko guNa (avibhAgI-praticcheda) kahate haiM, davya kA sahabhAvI dhrm| - gati-naraka, tiyaMJca, manuSya aura devagati kA artha hai-naraka mAdi paryAyoM kI praapti| ghanodadhi-barpha kI taraha gAr3he pAnI kA samudra / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA ghAtyakarma - AtmA ke guNoM kI ghAta karane vAle, unheM vikRta karane vAle karma / catuHsparzI - jinameM zIta, uSNa, snigdha, rukSa ye cAra sparza hote haiM, ve skandha catuHsparzI hote haiM / chadmastha - jisakA jJAna AvRta ho, vaha chadmasya kahalAtA hai / jAti - ekendriya, dvIndriya, zrIndriya, caturindriya aura paMcendriya / jAti kA artha hai - jIvoM ke deha aura indriya-racanA ke AdhAra para honevAle sadRzavarga / jIva ke caudaha bhedasUkSma ekendriya bAdara ekendriya dIndriya trIndriya caturindriya asaMjJI paMcendriya saMjI paMcendriya - apkAya 1 tejaskAya 1 vAyukAya 1 1 aparyApta 3 5 7 E " " " " " reo trIndriya 1 caturindriya 1 2 paryApta r C 10 12 14 11 13 "" " jIvasthAna - AtmA kI kramika viNuddhi ko jIvasthAna kahate haiM / daNDaka ke caubIsa bheda : naraka 1 bhavanapati 10 pRthvIkAya 10 tiyaMJca-paMcendriya 1 manuSya paMcendriya 1 vyantara 1 jyotiSka 1 " " n " " Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 jaina sidAnta dIpikA vanaspatikAya 1 vaimAnika 1 dIndriya 1 isa prakAra 24 daNDaka hote haiN| darzanamoha-satya zraddhA kI AsthA ko vikRta karane vAlA karma-samyagdarzana kA ghAta karanevAlA karma / divirati-UMcI, nIcI aura tirachI dizA meM maryAdA ke uparAnta jAne kA va hiMsA Adi karane kA tyAga karanA / dIrghakAlikIsaMjJA-kAlika pryaalocn| dezAvakAzika-parimita samaya ke lie hiMsA Adi kA tyAga krnaa| namaskArasahitA-sUryodaya se 48 minaTa taka kucha bhI na khaanaapiinaa| isakI pUrti ke samaya pAMca namaskAra mantra gune jAte haiM, isalie isakA nAma namaskArasahitA hai| sAdhAraNa bolacAla kI bhASA meM ise navakArasI kahate haiN| paryApta aparyApta-svayogya paryAptiyAM (podgatika zaktiyAM) pUrNa kara le, vaha paryApta; svayogya paryAptiyAM jaba taka pUrNa na ho, vaha aparyApta / palyopama-saMkhyA se Upara kA kAla-asaMnyAta kAla, upamAkAla-eka pAra kosa kA lambA-caur3A mora gaharA kumAM hai; usameM navajAta yogalika ziNu ke kezoM ko jo manuSya ke keza se 4.96 hisse jitane sUkSma hai, asaMkhya paNa kara lUMsa-ThUsa karake bharA pAe, prati sau varSa ke antara se eka-eka keza-para nikAlate-nikAlate jitane kAla meM vaha kubA khAlI ho, itane kAla ko eka palya kahate haiM / pauSadhopavAsa-upavAsa ke sAtha eka dina-rAta ke lie pApakArI pravRttiyoM kA tyAga krnaa| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 baina.sidAnta dIpikA pratyAkhyAnI-dezavirati ko rokanevAlA krm| isakA aba taka udaya rahatA hai, taba taka kucha bhI tyAga nahIM hotaa| pratikramaNa-donoM saMdhyAoM meM kiyA jAne vAlA janoM kA prAyazcitta sUtra / pradeza-paramANu tulya avagAhI avayava / pramAda-saMyama meM anutsAha / bhakta-pAna-bhAta-pAnI-khAna-pAna / bhavahetuka-janma-sambandhI, janma ke kAraNa hone vAlA (bhavasambandhI avdhijnyaan)| __ manovargaNA---dravya-mana ke pudgaloM kA samUha-cintana meM sahAyaka hone vAle pudgala-dravya / mithyAtva-viparIta abhiniveza, asatya vizvAsa yA asatya kA aagrh| mizrazabda-jIva ke vAk-prayatna aura podgalika vastu (vINA Adi) ke saMyoga se hone vAlA zabda / mUrta-jisameM sparza, rasa, gandha aura varNa ho| yathAsaMvibhAga-saMyamI ko apane lie bane hA bhojana kA bhAga denaa| yoga-mana, vacana aura zarIra kI pravRtti / yoga-nigraha-mana, vANI aura zarIra kI asatpravRni tyAganA, satpravRtti krnaa| yogalika-asaMkhya varSajIvI manupya aura tiyaMJca, jo 'yugma' (jor3e) ke rUpa meM eka sAtha janmate aura marane haiM aura jinakA jIvana kalpavRkSa ke sahAre calatA hai| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 jaina siddhAnta dIpikA leNyA-pudgana dravya ke sahayoga se hone vAlA jIva kA saMkliSTa nathA amaM klipTa vicAra leNyA varNa | gandha | sparza kRSNa | kAjala ke samAna | nIma se bananta kAlA | guNa kaTu mRta sarpa kI | gAya kI nIla | nIlama ke samAna | soMTha se anaMta gaMdha se anaMta jIbha se nIlA I guNa tIkSNa guNa aniSTa anaMna guNa kApota kabUtara ke gale ke | kacce Ama ke | gandha pharkaNa samAna raMga rasa se anaMta guNa tikta papa tejaH | hiMgUla-siMdUra pake mAma ke ke samAna rakta rasa se anaMta guNa madhura surabhi-kumuma| navanIta haldI ke samAna | madhu se anaMta | kI gaMdha se | makkhana se pIlA | guNa miSTa | vanaMtaguNa anaMtaguNa iSTa gaMdha | sukumAra zaMkha ke samAna misarI se sapheda anaMta guNa miSTa vedanA-jIvoM ko honevAlA duHkha / vevAbhAva-udaya meM bAne vAle karma-pudgaloM kA abhAva Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAnta dIpikA 201 vyavahAra - sthUla dRSTi / zarIra- utsarga - zarIra ko sthira karanA / saMgha - gaNa kA samudAya -- do se adhika AcAyoM ke ziSya-samUha | saMjvalana - sUkSma kaSAya - krodha, mAna, mAyA, lobha - vItarAgadazA ko rokane vAlA karma / maM parAya sAtAvedanIya - kaSAyayukta AtmA kA sAtavedanIya karma / saMmUmi - garbha ke binA utpanna honevAle prANI / sAgara - jisakA kAla-mAna dasa kor3Akor3a palya ho, vaha sAgara hai / sAmAyika - eka muhUtaM taka pApakArI pravRttiyoM kA tyAga karanA / 000 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- Page #230 -------------------------------------------------------------------------- Page #231 -------------------------------------------------------------------------- Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka ko pramukha kRtiyAM agniparIkSA bharatamukti kAlU upadeza vATikA pASAbhUti bhikSu nyAya kaNikA manonuzAsanam paMcasUtram kyA dharma buddhigamya hai ? merA dharma : kendra aura paridhi dharma : eka kasoTo, eka regvA pravacana sayarI kena inTelekTa kAmpriheNDa rilijana mAI rilijana : iTsa senTara eesarakama