Chatvari Prakaranani

Author(s): Indrasenvijay Gani, Sinhsenvijay Gani
Publisher: Jain Granth Prakashak
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020151/1

Page #1

Shri Maharan Aradhana Kendra
www.kobatirth.
Achana Shri Kailasagas Ganmandir
o શ
શ . # @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @ @
re as for # @ છે
શિક & the hote & hot
નમો નીરસ
હિમગીરી જૈન ટ્રસ્ટ સંચાલિત તપોવન સંસ્કારપીઠ
જ્ઞાનકોષ) - ઝેરોક્સ પ્રતો -
: યોજના સ્થળ :
તપોવન સંસ્કારપીઠ | મુ. અમીયાપુર - પો. સુઘડ - જિ. ગાંધીનગર. પીન: ૩૮૨૪૨૪
ફોન નં. : (૮૨) છઠ્ઠરા૦૩, ૪૬૩૨૪૧.

Page #2

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
०००00000000000000000000000000000pppppo0000000000
॥ राजनगर मण्डन श्री आदीश्वराय नमः ॥ ॥ शासनप्रभावक श्रा वृद्धि-नेमि-उदयसूरीश्वरेभ्यो नमः ॥
卐 चत्वारि प्रकरणानि॥ (श्री जीवविचार, श्री नवतत्व, श्री दण्डक, श्री लघु सङ्ग्रहणो (श्री जम्बूद्वीपक्षेत्र संग्रहणी)
वृत्त्यलकृत - सावरिकम्
ल शुभाशिष एवं प्रेरक प्रशान्तमूर्ति परम पूज्य आचार्य भगवन्त श्री विजयउदयसूरीश्वरजी म. सा. पट्टालंकार निडरवक्ता परम पूज्य आचार्य भगवन्त श्री विजयमेरुप्रभसूरीश्वरजी म. सा. संपादकः प. पू. आ. भ. श्री विजयमेरुप्रभसूरीश्वरजी म. सा. शिष्यरत्न पू. पं. श्री इन्द्रसेनविजयजी गणि.
संकलक:-पूज्यपाद श्री शिष्यरत्न पू. गणि. श्री सिंहसेन विजयजी म. प्रकाशक:-श्री जैन ग्रन्थ प्रकाशक सभा-अहमदाबाद.
वि. सं. २०४२ वीर सं. २५१२ ज नेमि सं. ३७ 80000000000000000dopoooooooooo0000000dogargogans
గంధం
.
.

Page #3

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
શાસનપ્રભાવક પૂજ્યપાદ આચાર્ય ભગવંત શ્રી વિજયમે પ્રભસૂરીશ્વરજી મ. સા. ના શિષ્યરતન
પૂ. પં. શ્રી માનતુંગવિજયજી ગણિ. ની શુભ પ્રેરણાથી * પ્રત :
૪ ઓદાર્યભર્યો આર્થિક સહયોગ થ : મહા ! ૫૦ .
પાન-પાઠન 1 શ્રી વિજયનેમિસુરિ જ્ઞાનશાળા, પાંજરાપોળ, અમદાવાદ0 શ્રી જૈન સેસાયટી છે. મૂ. જૈન સંઘ, એલીસબ્રીજ, અમદાવાદ
1 શ્રી શાંતિનાથ જૈન દહેરાસર ધર્માદા ખાતા પેઢી, કેડીપળ, વડોદરા-૧ || શ્રી જુના મહાજનવાડા , મ, જૈન સંઘ, ને મહાજનવાડે, અમદાવાદ-૧ D શ્રી નગરઠ વંડા “વે, મૂ. જૈન સંઘ, નગાને વડે, અમદાવાદ
જ્ઞા.....ખા....તા .માં... થી D પ્રાપ્તિસ્થાન : શ્રી વિજયનેમિસૂરિ જ્ઞાનશાળા, પાંજરાપોળ, રીલીફ રોડ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧
પૂજ્ય સાધુ-સાધ્વીજીમ. 9 નવનીતભાઈ જે. મહેતા 1
0 તથા
પૂજા પ્રિન્ટર્સ એન્ડ ટ્રેડર્સ સાગર પ્રિન્ટસ, પાદશાહની પાળ, ક ત : ૩ ૫ છે રાનલ હાસન પર
મહેદીકુવા, ચાર રસ્તા, BAI Sીથી કોમ અમદાવાદ- 11 1.
અમદાવાદ
નીતિનનાર ન

Page #4

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
સ મ પ ણ પ્રાતઃ સ્મરણીય.... પરમોપકારી...પરોપકાર-પરાયણ... નિઃસ્પૃહ...નિખાલસ સ્વભાવી...નિડરવક્તા શાસનપ્રભાવક...સમર્થ વ્યાખ્યાનકાર
પૂજ્યપાદ આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ વિજય મેરુપ્રભસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના
પરમપાવનીય કરકમલોમાં કટિ કેટિ વંદન સાથે
સ.મ...૫. શું જેઓશ્રીએ મારા જીવન-ઉપવનને દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રની મઘમઘતી સૌરભથી સુવાસિત બનાવ્યું છે.
® ચરણે પાસક પં. ઈન્દ્રસેનવિજય ગણિ.

Page #5

Shri Mahavir Lain Aradhana Kendra
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
॥४॥
RECARECHORECAPACEG
A चत्वारि प्रकरणानि अनुक्रमणिका -विषय
-पेज(१) आर्थिक सहयोग..... ..... ...... ...... ...... ... ........... ... २ (२) समर्पण...... .... .... .... ......... ...... ..... .... .... ३ (३) अनुक्रमणिका.... .......... .... ...... ...... ... ..... ... ४ (४) प्रस्तावना परिमल.......... .... ... .... ........ . .." (५) किंचित् मात्रम् ... ...... ... .... .... .... .... .... .... (६) शुद्धिपत्रकम्... ....... .... ............... ... ... ...... (७) श्री जीव विचार प्रकरण सटीकम् .... .... .... .... ... .... १ था (८) श्री नवतच प्रकरण सावचूरिकम्..... ...... ....
१ थी १८ (९) श्री दण्डक प्रकरण सावचूरि-सटीकम्... .... ... .... ... ... १ था (११) श्री लघुसग्रहणी (श्री जम्बूद्वीपक्षेत्र सङ्ग्रहणी) सटीकः......... .... .... १ थी २०
NERISTIBIRHASRAN
C
॥
४
॥

Page #6

www.kobarth.org
Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
૬ ||
श्रीदण्डक प्रकरणम्
- -
પ્રસ્તુત કંડક પ્રકરણના તથા અવસૂરિના કર્તા શ્રીગજસાર મુનિ છે. તેઓએ સિદ્ધાન્તના વિચાર સંબંધી ૩૬ ગાથાઓનું પ્રકરણ હેવાથી ‘વિચાર પત્રિરિાવા' નામ રાખ્યું છે. દંડક પ્રકરણની ટીકા કરનાર શ્રીરૂપચંદ્ર મુનિએ ‘લઘુસ'ગ્રહણિ એવું નામ રાખ્યું છે. આ ગ્રંથની મૂળ ગાથાએ ૩૬ લગભગ હશે એમ ‘પત્રિશિકા પદ ઉપરથી ITI સમય છે બીજી વધારાની હશે ! #gઘને ત્રીજા ક્ષિત્રિતિ : એટલે છ જેને વિષે દંડ-શિક્ષા પામે તે ઇજ કહેવાય. અનંત જ્ઞાનાદિકને માલિક આત્મા જડ પુદગલના સંબંધથી વિભાવદશામાં ૨મણુતા કરી રહ્યો છે. તેની શિક્ષારૂપે કમરાજ આત્માનું અનંત જ્ઞાનાદિક ધન હરીને ૨૪ ગતિસ્થાન રૂ૫ ૨૪ બંદીખાનામાં પૂરી અનેક જાતની વિડંબને પમાડે છે, માટે તે ૨૪ ગતિસ્થાને (ગતિના ભેદ) જ આત્માને દંડ-શિક્ષા રૂપ હોવાથી “ow' કહેવાય છે.
૦ ૨૪ દંડકઃ ૧ દંડક સાત નારકને, ૧૦ દંડક ભવનપતિ દેના, ૫ દંડક પૃથ્વીકાય વગેરે પાંચ રથાવરના અથવા પાંચ એકેન્દ્રિયેના, ૩ ઇંડેક વિકલેન્દ્રિયના (દ્વીન્દ્રિય-ત્રીન્દ્રિય-ચતુરિન્દ્રિય), ૧ દંડક ગભંજ તિર્યંચને, ૧ દંડક ગર્ભજ મનુષ્યને ૧ દંડક વ્યતરનો, ૧ દંડક જ્યોતિષીને, ૧ દંડક વૈમાનિકને.
-
- -
૦ સિદ્ધાન્તરૂ૫ ૨૪ કારો: (૧) શરીર (૨) અવગાહના (૩) સંઘયણ (૪) સંજ્ઞા (૫) સંસ્થાન (૬) કષાય (૭) વેશ્યા (૮) ઇન્દ્રિય (૯) બે સમુઘાત (૧૦) દષ્ટિ (૧૧) દર્શન (૧૨) શાન (૧૩) અજ્ઞાન (૧૪) વેગ (૧૫)
-

Page #7

Sri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobarth.org
Acharya Shri Kailasagarsur Gyanmandir
ઉપગ (૧૬) ઉપપત (૧૭) ચ્યવન (૧૮) સ્થિતિ (૧૯) પથમિ (૨૦) બિહાર (૨૧) સંજ્ઞા (૨૨) ગતિ (૨૩) આગતિ (૨૪) વેદ.
એ ૨૪ દ્વાર છે અથવા ૨૪ ધારરૂપ સંક્ષિપ્ત સંગ્રહણી છે, વૃત્તિકતએ આ પ્રકરણુનું નામ ૪૬ સંખળી રાખ્યું છે પરંતુ પ્રકરણની પz (શ્રીગજસાર મુનિ કૃત) અવચરિમાં તે “આ ૨૪ દ્વારની બે ગાથાઓ લધુસંગ્રહણી પ્રકરણમાંથી લીધેલી છે.” એમ કહેલું છે તેથી લઘુ સંગ્રહણી બીજે જ ગ્રંથ છે અને ૩૦૦ લગભગ ગાથાવાળી બૃહદ સંગ્રહણી એ જ લધુસંગ્રહણી છે.
H૩ શ્રીસ્ત્રી પરમ કૃણ આ પ્રકરણુનું વાસ્તવિક નામ શ્રીજબૂદ્વીપ ક્ષેત્ર સંગ્રહણી છે. પરંતુ વર્તમાન સમયમાં આ પ્રકરણ લઘુસંચહણના નામથી ઓળખાય છે. આ તિરછી લેક (મધ્ય લોક) માં રહેલા અસંખ્ય દ્વીપ સમુદ્રોમાં સર્વથી પહેલો જંબુદ્વીપ નામને દ્વીપ છે. તે દ્વીપમાં રહેલા અનેક શાશ્વત પદાર્થોના સંગ્રહને કહેનાર છે. જેમાં ખંડ, જન, ક્ષેત્ર, પર્વત, કુટ, તીર્થ, શ્રેણિઓ, વિજય, સવારે અને નદીએ એ ૧૦ પદાર્થોને સંગ્રહ (આ પ્રકરણમાં કહેવાને છે માટે આ ગ્રન્થનું નામ) તે “સંગ્રહણી' પ્રકરણ કહેવાય છે. એ ૧૦ પદાર્થો તે આ પ્રકરણમાં ૧૦ દ્વાર તરીકે જાણવા.
શ્રીજબૂદ્વીપમાં દશ પદાર્થો...... (૧) ખંડ : ૧૯૦ ખડ પ્રમાણ (સંક્ષિપ્ત, ઉત્તર)

Page #8

Shri Mahavir Lain Aradhana Kendra
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
|
|
૮૮
(૨) યોજન: ૭૯૦૫૬૯૪૧૫૦ જનધી અધિક (૩) વર્ષ : મનુષ્યની વસતિવાળા ક્ષેત્ર-૭. (૪) પર્વત : ૨૬૯. (૫) કૂટ પર્વતના શિખરે તે ગિરિકૂટ-૪૯૭ અને ભૂમિ ઉપર રહેલા શિખરની આકૃતિવાળા પર્વત તે ભૂમિકૂટ-૫૮,
(૯) તીથ : જેને જીતવા માટે ચક્રવતિઓને અને વાસુદેવને જળમાં ઉતરવું પડે. એવા જળમાં રહેલા દેવસ્થાને તે તીર્થ કહેવાય... આવા તીર્થ ૧૦૨ જંબૂદ્વીપમાં છે.
(૭) શ્રેણિક વૈતાઢય પર્વત ઉપર રહેલી વિદ્યાધરના નગરની પંક્તિઓ તથા સૌધર્મેન્દ્ર અને ઈશાનેન્દ્રના લોકપાલના આભિગિક (સેવક) દેના નગરની પંક્તિઓ તે શ્રેણિ કહેવાય. આવી જંબુદ્વીપમાં શ્રેણિઓ ૬૮-૬૮ કુલ–૧૩૬ છે.
(૮) વિજય ચક્રવતિઓને જીતવા યોગ્ય ૬-૬ ખંડવાળા ક્ષેત્ર તે વિજય. આવા જંબુદ્વીપમાં વિજય ક્ષેત્ર ૩૪ છે. (૯) કહઃ દ્રહ એટલે સરેવર. તે જંબૂદ્વીપમાં ૧૬ છે. (૧૦) નદી : જંબૂદ્વીપમાં સર્વનહીએ ૧૪,૫૬,૦૦૦ છે.
જબૂદ્વીપ સંગ્રહણીની રચના ૧૪૪૪ ગ્રંથના રચયિતા સૂરિપુરંદર શ્રીહરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ કરેલ છે. અને તેના ઉપર શ્રીપ્રભાનંદસૂરિ વિરચિત વૃત્તિ વિ. સં. ૧૩૬૦ ભાદરવા વદ-૪ ના કરેલ છે તેમ વૃત્તિકારની પ્રશસ્તિ જોતાં સ્પષ્ટ જણાય છે.
%
નાWB
I
9
II

Page #9

www kabatirth.org
Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
*
= પ્રસ્તાવના પરિમલ :-- -
||
૮ |
નનનનન
શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર પરમાત્મા જેઓ આપણા આસન્ન ઉપકારી અને ચરમ તીર્થ પતિ છે. તેઓનું અવિચ્છિન્ન પ્રભાવશાળી શાસન આપણને પ્રાપ્ત થયેલ છે. જ્યવંત શ્રી જિન શાસનમાં પૂર્વના મહાપુરુષોએ અથાગ પરિશ્રમ લઈ અને ધમને બધ-જ્ઞાન સરળ રીતે થાય તે માટે વિવિધ ક્ષેત્રે સુંદર સાહિત્યનું સર્જન કરી મહાન ઉ૫કારની વર્ષા વરસાવી છે.
પ્રસ્તુત ગ્રન્થ “ચાર -પ્રકરણ” ને સંરકૃત વૃત્તિ અને સાવચૂરિથી સુશોભિત છે. જે કિંચિત્ માત્રમ્ ' શિર્ષક તળે તેના વિશેની માહિતીથી સભર છે. આ ગ્રન્થ પૂ. સાધુ-સાધ્વી-શ્રાવક-શ્રાવિકા એ ચતુર્વિધ સંઘને લાભદાયી અને ઉપયોગી નિવડશે. ભાષા સાદી....સીધી...સરળ... સુગમ છે.
શાસન સમ્રાટ તપાગચ્છાધિપતિ, પંચમસ્થાનમય શ્રીસૂરિમંત્ર સમારાધક પૂજ્યપાદ ભટ્ટારકાચાર્ય ૧૦૦૮ શ્રી શ્રી શ્રી વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મ. સા. ના પુણ્ય પ્રભાવ સામ્રાજ્ય પૂજ્યપાદશ્રીના પટ્ટધર સિદ્ધાન્ત વાચસ્પતિ, ગીતા ચૂડામણિ પરમ પૂજ્ય આચાર્ય ભગવંત શ્રીવિજયઉદયસૂરીશ્વરજી મ. સા. ની દિવ્ય કૃપાથી તેઓશ્રીના પટ્ટાલંકાર નિડરવકતા, શાસન પ્રભાવક પરમપૂજ્ય આચાર્ય ભગવંત શ્રી વિજય મેરુપ્રભસૂરીશ્વરજી મસા. ના શુભ આશીર્વાદ અને પ્રબળ પ્રેરણાથી આ ગ્રન્થનું પ્રકાશન કરતા અને શ્રી સંધના કરકમળમાં મૂકતાં અમો સવિશેષ આનંદ અને અત્યંત

Page #10

હર્ષોલ્લાસ અનુભવીએ છીએ. ચાર પ્રકરણની વૃત્તિ આદિનું પ્રકાશન અનેક સંસ્થાઓ તરફથી પ્રગટ થયેલ પરંતુ તે અપ્રાપ્ય યદ્રા પ્રાપ્ય પણ સુઘડ છાપકામના અભાવે આ ગ્રન્થ જરૂર સહુને આદર અને આવકારને પાત્ર થશે તે નિઃશંક વાત છે.
વિ. સં. ૨૦૪૧ માં અમદાવાદ-પાંજરાપોળ ઉપાશ્રયે ચાતુર્માસ સ્થિત પ્રશાતમૂતિ પરમ પૂજ્ય આચાર્યદેવેશ શ્રીવિજયઉદયસૂરીશ્વરજી મ. સા. ને પટ્ટાલંકાર સુવિશુદ્ધ સચ્ચારિત્રધારક પરમ પૂજ્ય આચાર્ય દેવેશ શ્રીવિજય મેરુપ્રભસૂરીશ્વરજી મ. સા. ના ઉપદેશામૃતના પાનથી ગ્રન્થ પ્રગટ કરવામાં અમારે ઉત્સાહ...ઉલ્લાસ બેવડાય એટલું જ નહિ પરંતુ પૂજ્યપાદશ્રીના શિષ્યને પૂ. ૫, શ્રીમાન, ગવિજયજી ગણિ. ની પ્રેરણાથી આર્થિક સહાગ...પૂ. પં. શ્રીઈન્દ્રસેનવિજયજી ગણિ. નું ચીવટ અને કાળજીપૂર્વકનું સંપાદન કાર્ય તથા પૂ. ગણિ. શ્રીસિંહસેનવિજયજી. મ. સા. નું સુંદર સંકલન તથા પ્રફ સંશોધન કાર્ય ખરેખર પ્રશંસનીય અને અનુમોદનીય છે. ઉપરોક્ત પૂજ્યવયેના અમે ખૂબ ખૂબ ઋણી છીએ.
તેમજ મુદ્રક સહકાર નવનીતભાઈ જે. મહેતા (સાગર પ્રિન્ટર્સવાળા) તથા મુદ્રણકાર્ય સુંદર અને સુઘડ કરી આપવા બદલ શ્રી નવપ્રભાત પ્રેસવાળાના અમે ખૂબ ખૂબ આભારી છીએ.
મતિ દેવ.....દષ્ટિ દોષ... પ્રેસ દોષના કારણે કોઈપણ ક્ષતિ રહી હોય તથા ભગવાનની આજ્ઞા વિરુદ્ધ કંઈપણ છપાયું હોય તે તેના માટે અંતઃકરણ પૂર્વક ત્રિવિધે-ત્રિવિધ મિચ્છામિ દુક્કડં.

Page #11

Shri Mahavir Lain Aradhana Kendra
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
ગુરુગમથી આ ગ્રન્થનું અધ્યયન-અધ્યાપન તથા ચિંતન-મનન -નિદિધ્યાસન કરવાથી જૈનશાસનના અનેકવિધ સિદ્ધાન્તને અપૂર્વ બંધ થાય તેમ છે. પ્રાન્ત પરતુત ગ્રન્થ વાંચી-વિચારી-આત્મસાત્ કરી પરમપદને પ્રાપ્ત કરો એ જ મંગલ કામના. કિંચિત માત્ર–
श्री जीवविचार प्रकरणम् આ પ્રકરણમાં જીવેના ભેદ-સ્વરૂપ-આયુષ્ય-કાયસ્થિતિ–પ્રાણ-નિ–પ્રમાણાદિ વિચાર કથનવડે આનું “જીવવિચાર” એ પ્રમાણે સ્વરૂપ અનુરૂપ સ્વનામ અનુસાર છે. ૫૧ ગાથાત્મક આસપ્રણીત અનેકગુણગણાલંકૃત વાદિવેતાલ શ્રીમદ્ શાંતિસરિજીએ રચેલ છે આ પ્રકરણની ટીકા ખરતરગર છીય વાચક મઘનન્દન શિષ્ય પાઠક શ્રીરનાકરે વિ. સં. ૧૬૧૦ આ વદ-૮ ના કરી છે એમ ટીકાકાર કૃત પ્રશસ્તિથી ફુટ જણાય છે.
તેઓ જેનશાસનમાં મહાપ્રભાવક આચાર્ય થઈ ગયા. તેઓની અપૂર્વ વાદશક્તિ જોઈને લઘુભોજરાજાએ તેઓને વાદિવેતાલ' નું બિરૂદ આપ્યું હતું. વિ. સં. ૧૦૯૭ માં શ્રીચક્રેશ્વરી અને શ્રી પદ્માવતી દેવીની સહાયથી તેઓએ ધૂળકેટ પડવાની આગાહીથી શ્રીમાળીના ૭૦૦ કુટુંબનું રક્ષણ કર્યું હતું. તેઓએ શ્રીઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર ઉપર ૧૮,૦૦૦
છા
૨૦ ||

Page #12

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
-**-રિક. જનકર
કક પ્રમાણુ ટીકા રચી છે જે “પાઈ ટીકા’ નામથી પ્રસિદ્ધ છે. શ્રીઉત્તરાધ્યયનની બૃહદવૃત્તિની પ્રશસ્તિમાં તેઓ પિતાને થારાપઢીય ગુરછ જે વડગાછિની શાખા છે) ના બતાવે છે. મહાકવિ ધનપાલ કૃત તિલકમંજરીનું સંશોધન તેઓએ કયું* હતું. વિ. સં. ૧૧૧૧ માં કાન્હડ નગરમાં પૂજ્યપાદ આચાર્યશ્રીને સ્વર્ગવાસ થયે.
આ ગ્રંથ મૂળ પ્રાકૃત ભાષામાં ૫૧ આર્યા છંદમાં બનાવેલ છે. તેની ઉપર વિ. સં', ૧૬૧૦ માં પાઠક રત્નાકર બૃહદવૃત્તિ રચી અને વિ. સં. ૧૭૫૦ માં શ્રી ક્ષમા કલ્યાણ કે લઘુવૃત્તિ બનાવી છે.
श्री नवतत्व प्रकरणम् । પ્રસ્તુત પ્રકરણ એ જન દર્શનના જ્ઞાનને ચાર અનુયેગે પૈકી પ્રથમ દ્રવ્યાનુગ વિભાગને અંશ છે. નવતત્વના વિષય ઉપર જુદા જુદા અનેક મહાપુરુષોએ ટીકાએ કરેલી છે.
શ્રીનવતત્વ ઉપર પ્રાચીન વિદ્વાને અવચૂરી લખેલ છે. આ અવચૂરીનું સંસ્કૃત એવું તે સરળ અને રસીક છે કે, આ પ્રકરણનું પ્રાથમિક અધ્યયન કરનારને ઉલ્લાસ સાથે કંઠસ્થ કરવાની જિજ્ઞાસા થાય તેવું છે. શ્રીનવતરનના વિશાળ જ્ઞાનરૂપ સાગરમાં પ્રવેશ કરવાને પ્રસ્તુત અવચૂરી “નૌકા' રૂપે લાગવાથી મૂળ તથા અવચૂરી સાથે આપવામાં આવેલ છે.
પ્રસ્તુત પ્રકરણમાં જીવાદિ નવતત્વનું સુવિશદ શૈલીમાં વિશેષ રૂપે સુંદર સ્વરૂપ બતાવવામાં આવ્યું છે. તેમજ
નિઝર કરવા
-*-
-
Ru ?? |

Page #13

www kabatirth.org
Acharya Shri Kailassagersuri Gyanmandir
૨૨ //
નવતર જાણવાથી થતે લાભ, સિદ્ધના ૧૫ ભેદ સદષ્ટાન્ત જણાવેલ છે. તેથી “નવતત્વ' એ પ્રમાણે યથાર્થ નામ રાખવામાં આવ્યું છે. નવતત્ત્વનું વિશેષ સ્વરૂપ તેના ભેદની વ્યાખ્યા સ્પષ્ટ અને સંક્ષિપ્ત થવરૂપમાં બતાવવામાં આવેલી છે. તેમજ જૈન દર્શનના ધર્માસ્તિકાયાદિ “પડદ્રવ્ય' ને પણ સુંદર નિદેશ તથા સમજણ આપવામાં આવેલ છે.
આ પ્રકરણ ૫૯ ગાથાત્મક છે છેલ્લી ગાથા પ્રક્ષિત ગણતાં ૬૦ ગાથાનું છે, નવતત્વ પ્રકરણની ઘણી ગાથાએ આયવૃત્ત છંદમાં છે. (૧) જીવ (૨) અજીવ (૩) પુણ્ય (8) પાપ (૫) આશ્રવ (૬) સંવર (૭) નિર્જરા (૮) બંધ (૯) મોક્ષ જેના અનુક્રમે ૧૪ ભેદ, ૧૪ ભેદ, ૪૨ ભેદ, ૮૨ ભેદ, ૪૨ ભેદ, ૫૭ ભેદ, ૧૨ ભેદ, ૪ ભેદ, અને ૯ ભેદ છે. કુલ ભેદ ૨૭૬ થાય છે.
ભવ્ય જીએ આ નવતરવને અભ્યાસ કરી શ્રીજિનેશ્વર ભ. ની આજ્ઞાનું સમ્યફ શ્રદ્ધાન કરી, સમ્યફ આચારવિચાર રૂપ સમ્યફ ચારિત્રનું પરિપાલન કરી મુક્તિ પદ પ્રાપ્ત કરવું એ જ આ માનવતત્ત્વ જાણુવાને સાર છે.
સ
|| ૧૨ |

Page #14

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
॥१३॥
॥१३॥
पृष्ठ
पंक्ति
-: शुद्धिपत्रकम् :(१) श्री जीवविचारप्रकरणम्
शुद्धम् पृष्ठ पंक्ति अबुह | १०० मादि | १३A
अशुद्धम्
अशुद्धम् अभुह मा
शुद्धम्
मुहर्त
११
जीव
AURANAGAR
चेब
अक्षा ....
१३A
अकषा.... वनस्पति
वनस् ति
....श्वशता संस्थ... -तत्पृथ्वा... मा-1... मावा...
AAAAAAAAAAX
भेयाइ
जीव पश्चशता.... संस्थि .... तात् पृथ्वी
सप्त... मात्रा... ...शमिके
अस्यां प्रणीतं
मेयाइ इंति
इति
५
२२. २८A
....विशेषः
...शमि
....विदेषः प्रकटा) चक्षुपां
प्रकटायें चक्षुषां
२
स्यां प्रणतं

Page #15

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
॥१४॥
॥१४॥
जीव नत्तए ...दुमय
जीव नयत्तए
• दुभय
सिद्धाश्चव शरीणिः विक्ले.... ईश्यते लोका... अबद्धस्पि सूत्रकुता
उप
विनयं अणंन..
AEKABAAAAAAE
सिद्धाश्चैव ११ शरीरिणः १३A विकले.... १४ __ दृश्यते १६० लोका... १७A अबद्धास्थि २६॥ सूत्रकृता ३०
द्वादश (२) श्री नवतत्वप्रकरणम् साहारण... | १८ (३) श्री दण्डकप्रकरणम्
इति ६० व्याख्यानं ७A
उपरि विजयं अणंत... यदवाचि
पदवाचि
सहारण...
छेल्ली उपादेयमो १२८
A-6मल
इत
...नखं ...वत्तारि
व्यथाखयानं

Page #16

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
९
॥१५॥
॥१५॥
MA
नरतेइन्ति. तिरएमुं तेजया
नरतेइंदि० तिरिएK तेजआद्या
दण्ड
८
ACTER
...पयोग
ASTRASTRORSANSARNSR
कपायद्धार कषायद्वार | ६A आहारान् आहारकान् । ७.
दण्डको ...पथोग
(४) श्री लघुसङ्ग्रहणी प्रभावीरजी प्रभसूरीश्वरजी ४ - शत्
द्वात्रिंशत् ५
किंच क्षेत्रद्वार सामानि सामानिका नीलवंत वतरा (?) नीलवदंतरा सहस... बीघे...
दीर्घ...
मिति
मिति तावन्त्यूल) तावन्त्यमूल नाम... स्वनाम...
" mor.90
क्षेत्रद्वारं १००
१०
सहस्त्र... १२
...वर्द्धनी ...बर्द्धना मेधकारा मेषंकरा तथा विद्युत्प्रभ तथा विद्युत्प्रभे
सिद्धायतन १

Page #17

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
SA
॥१६॥
॥१६॥
PUSAT LALIGEREAGEERLERLER
११. तोयधरा विचित्रा सुबत्सा, बत्समित्रा १५ ८ सग्रह
सर्वाग्रह १२ २ विस्तार
विस्तार १६ ५ गाथाद्ध
गाथा १२ ५ यजने
योजने १५ ५ विएम
विजएम १४.८ गिरिणं
गिरीणं अथ पुनर ..माह९मी लीटीने बदले ८मी प्रेसदोषना कारणे हस के दीर्घइ आदि अक्षरो बरासमजवी, त्यारवाद खित्ताणं विजयाणं बर छपाया न होय तो वाचकवर्ग स्वयमेव सुधारी लेवा वियड्ढ चउचउरतीसवट्टियरे। सोलस
तथा विशेष अशुद्धि रहेवा पामेल होय तो जणाववा वक्खारगिरी, दो चित्तविचित्त जमगा ॥११॥ नम्र विनंति. आटलं उमेर
AAAAAAECOM

Page #18

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
। राजनगर मंडन श्री मूलेवापार्श्वनाथाय नमः ॥
॥ श्रीवृद्धिचन्द्रजी सद्गुरवे नमः ॥ ।। शासनसम्राट् श्रीविजयनेमि-उदय-मेरुप्रभसूरीश्वरेभ्यो नमः ॥ ॥ श्री जीवविचारः ।'
॥ सटीकः ॥ सज्ज्ञानभास्करं वीरं, नत्वा वाणी निजं गुरुम् । कुर्वे जीवविचारस्य, कारिकां सुखबोधिकाम् ॥१॥
इह हि हेयोपादेयादिपदार्थसार्थपरिज्ञाननिपुणस्य जन्मजरामरणरोगशोकादिदोर्गत्यनिपीडितस्य भव्यसत्त्वस्य स्वर्गापवर्गादिसंपत्संपादनप्रवणस्य जीवतत्त्वस्य ज्ञानमुपादातुमुचितं, तदुपादानोपायः सौवगुरूपदेशमन्तरेण न सम्यग्ज्ञायते, न चानुपायप्रवृत्तानामिष्टार्थाप्तिरित्यतः कृपापावित्र्यमनाः श्रीशान्तिमूरिस्तत्त्वोपदेशं दातुकामः शिष्टमार्गानुगामितया पूर्व तावदभीष्टदेवतानमस्करणप्रतिपादिकां शास्त्राभिधेयसूचिकामिमां गाथामाहभुवणपईवं वीरं, नमिऊण भणामि अबुहबोहत्यं । जीवसरूवं किंचि वि, जह भणियं पुव्वसूरीहिं ॥१॥
AAAAAAE%
ACK

Page #19

Shri Mahavirlain Aradhana Kendra
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
सटीक.
गी. वि.
1 ॥१॥
RETERSNEWS
व्याख्या- 'पूर्वार्द्धनाभीष्टदेवतानमस्कृतिद्वारेण विघ्नविनायकोपशान्तये मङ्गलमाभाहत, उत्तरार्धेन चाभिधेय सम्बन्धप्रयाजने च 'सामध्यगम्ये । तथाहि-सम्बन्धस्तावदुपायोपेयलक्ष • साध्यसाधनलक्षणो वा । तत्रेदं शास्त्रमुपायः साधनं वा, साध्यमुपेयं वा शास्त्रार्थपरिज्ञानमिति । प्रयोजन तु द्विधा-कर्तुः श्रोतुच, पुनरनन्तरपरम्परभेदादेकैकं द्विधा । तत्रानन्तरं शास्त्रकर्तुः सत्त्वानुग्रहः, परम्परमपवर्गप्राप्तिः । यदुक्तम्-"सर्वज्ञोक्तोपदेशेन, यः सत्त्वानामनुग्रहम् । करोति दुःखतप्तानां, स प्राप्नोत्यचिराच्छिवम् ॥१॥" इति । श्रोतुः पुनरनन्तरं शास्त्रपरिज्ञानं, परम्पर(द)तस्था(प्य)पदाप्तिः, उक्तं च-"सम्यक्छास्त्रपरिज्ञानाद्विरक्ता भवतो जनाः। लब्ध्वा दर्शनसंशुदि, ते यान्ति परमां गतिम् ॥ १॥" इति सान्त्रतं भूत्रव्याख्या-अस्यां माथायां पूर्व क्रियानुगामि कठपदं, ततोऽहमिति श्रीशान्तिमरिन्थकदाह, जीवस्वरूपं किश्चिदित्यल्पाक्षरमहार्थमितिकृत्वा । अपेर्बहुवक्तव्यतया(त्वे)ऽपि मुक्तामुक्तत्रसेतरादिभेदभिन्नं भणामीत्यन्वयः। किं कृत्वा ? नत्वा । कं? वीरं, कर्मविदारणात्तपसा विराजनाद्वर्यवीर्ययुक्तत्वाद्यो वीर इति ख्यातस्तं वीरं श्रीवर्धमान। किविशिष्टं ? भुवने-विश्वे प्रदीपइव प्रदीपः ज्ञानेनाविष्कृतजीवाजीवादिपदार्थस्तं । पुनः सूत्रकारः प्रयोजनाभिसन्धि ब्रुवभाह-किमर्थ? "अबुडबोहत्यं ति" अबुधाः-अविदितजीवाजीवादितत्त्वार्थास्तेषां बोधार्थ-तद्विज्ञानाय। पुनर्ग्रन्थकृदात्मनो गर्वपरिहारार्थ दर्शयति-यथा पूर्वपरिभिः-गौतमाधैर्भणितं तथा, न स्वमनीषिकयेति गाथार्थः ॥१॥
१ नमिऊणत्यन्तेन. २ कः श्रोतुरनन्तरं परम्परं चेति. चतुर्विधस्य तथागम्यत्वात् , अबुधेत्यादि तु कतुरनन्तरमेव. ३ सत्सामीप्ये | सद्वद्वा (५-१-१) इति भविष्यति वर्तमाना.
SHRSS

Page #20

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
छ
%
उन्नावका
अथग्रन्थोक्तवाच्यनिर्वाहितया पूर्व जीवस्वरूपं व्याविल्यामुराहजीवा मुत्ता संसारिणो य, तस थावरा य संसारी । पदविजलजलणवाऊ, वणस्सई थावरा नेया ॥२॥
व्याख्या-"जीव ति""जीव प्राणधारणे" अजीवन जीवन्ति जीविष्यन्त्यायुर्योगेनेति 'निरुक्तवशाज्जीवा । ते द्विधा, एके मुक्ताः “मुच्लू मोचने " 'मोचनान्मुक्ताः निष्टपितदुष्टकर्मविपाका आत्यन्तिकदेहादिवियोगवन्तः । 'चः' पुनरर्थे, ततः 'संसारिणः' तत्र संसरणं भ्रमणं संसारः, स वास्त्येषामिति संसारिणः । अथ मुक्तानां सिद्धजीवानामत्रै कभेदत्वात्पूर्व ताव| संसारिणां भेदानाह-एतेष्वेके त्रसास्वसनामकर्मोदयवशात्रसा:-शीतोष्णभयाधैरभितप्ताः तन्नाशाय त्रस्यन्तीति साः । तथा तिष्ठन्युष्णाघभितापिता अपि तत्परिहारासमर्थाः स्थावरनामकमोदयवशवर्तिनः स्थावरा:-ते एकेन्द्रिया एव ज्ञेयाः। 'च' समुच्चये । अत्राह शिष्यः-इह सूत्रकृता पूर्व प्रसास्ततः स्थावरा इति क्रमः प्रदर्शितस्तत्कि" ? सत्यं, सानां पुण्यप्रकृतिकत्वात् स्थावरेभ्यः समर्थत्वाद्वा मुख्यमोक्षाङ्गत्वाद्वा । अथवा (च) प्रायशो जीवा एकेन्द्रियेषु भ्रान्तमा दीन्द्रियादिपुत्पद्यन्त इतिक्रमदर्शनाय सूत्रकृत्पृथव्यादिस्थावरविशेषान् व्यञ्जयन् विचारयति, ततस्त्रसजीवविचारणमित्याः पूर्व स्थावरवक्तव्यतामाह-"पुढवि त्ति (वित्यादि)" पृथ्व्यप्रतेजोवायुवनस्पतयः एते पश्चापि स्थावरभेदा ज्ञेया:-ज्ञातव्या इति । तथाऽस्मिन् अन्थे जीवमेदव्याख्यायां भेदद्वयी दर्शिता शास्त्रान्तरेषु द्वयादिदशचतुर्दशचतुर्विंशतिद्वात्रिंशद्वेदा अप्युक्ताः । पदुक्तं श्रीजीवाभिगमावियत्र, तद्यथा-"इह" खलु जिणमयं जिणांणुमयं
१ औणादिकाप्रत्यये, २ अमोचिषतेति, एतत्त कर्मशयभावार्थदर्शनपरम्. ३ वत्तेमानस्वरूपउपाधेरभावात् , तीर्थातीर्थादिभेदास्तु परकृताः पूर्वकालीनाच, समेषां कर्मक्षयस्वरूपाविर्भावकस्वरूपत्वं. १ चेष्टन्ते. ५ कथम्. ६ चिन्यमेतत्. ७ इह खलु जिनमतं जिनानुमतं
%
%

Page #21

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
A
पी. वि.
सटीक.
॥२॥
जिणाणुलोमं जिणप्पणीयं जिणप्परूवियं जिणक्खायं जिणाणुचिन्नं जिणपन्नत्तं जिणदेसियं जिणपसत्यं अणुवीईए तं सद्दहमाणा तं पत्तियमाणा त रोएमाणा थेरा भगवंतो जीवाजीवाभिगमं नामज्झयणं पण्णवइंसु, संसारमावभरमण जीवेसु इमाओ एवमाहिति । तंजहा-एगे एवमाहिंसु दुविहा संसा०, ते एवमाहिसु, तंजहा-यावरा चेव तसा चेव १ । से किं तं थावरा ? थावरा तिविहा पण्णत्ता, तंजहा-पु० आ० व० इत्यादि । से किं तं तसा ? तसा तिविहा.पण्णता, तं जहा तेउक्काइया वाउकाइआ उराला तसा पाणा । तिविहा सं० ते एव० इत्थी पुरिसा णपुंसगा २ । चउब्धिहा-नेरइया तिरिया मणुस्सा देवा य ३ । पंचविहा-एगिदिया इंदिया तेइंदिया चउरिंदिया पंचिंदिया ४ । छव्विहा-पुढवि० आ० तेउ० वाउ० वणस्सई तसा ५ । सत्तविहा-नेरइया तिरिक्खजोणिया तिरिक्खजोणिणीओ मणुस्सा मणुस्सणीओ देवा देवीओ य ६ । अट्ठविहा-पढमसमयनेरइया अपढमसमयनेरइया, एवं देवा मणुया तिरिया य ७ । जहा ते नवविहा-पुढविकाइया आउ तेउ वाउ वणस्सई बेइंदिया तेइंदिया चउरिंदिया पंचिंदिया ८ । जिनानुलोमं जिनप्रणं तं जिनप्ररूपितं जिनाख्यातं जिनानुचीर्ण जिनप्रज्ञप्नं जिनदेशितं जिनप्रशस्तं अनुवीच्य [मालोच्य ] तद् श्रद्दधानाः तत्प्रतीयन्तस्तद्रोचमानाः स्थविरा भगवन्तो जीवाजीवाभिगमं नामाध्ययनं पज्ञापितवन्तः संसारमापन्नेषु जीवेषु इमाः (प्रतिपत्तयः ) एवमाख्यायन्ते । तयथा-एके एवमाख्यातवन्तः द्विविधाः संत एवमाख्यातवन्तस्तद्यथा-स्थावराश्चैव प्रसाश्चैव । अथ के ते स्थावराः ? स्थावरात्रि| विधाः प्रज्ञप्ताः, तयथा-पृ० म०प० । अथ के ते त्रसाः ! सात्रिविधाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-तेजस्कायिका वायुकायिका उदारानसाः प्राणाः । | त्रिविधा संसा त एवमाख्यातवन्तः त्रियः पुरुषा नपुंसकाः । चतुर्विधा:-नैरयिकाः तिर्यञ्चो मनुष्या देवाच । पञ्चविधाः-एकेन्द्रिया द्वीन्द्रियाः त्रीन्द्रियाश्चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रियाः । षड्विधा:-पृ० अ० ते० वा०व० वप्ताः । सप्तविधा:-नैरयिकास्तियञ्चः तिर्यभ्यः मनुष्या मानुष्यः
BREAR-कारसमस
AS

Page #22

Shri Mahavir Lain Aradhana Kendra
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
KASA
दसविहा य-पढमसमयएगिदिया अपढमसमयएगिदिया,जाव पढमसमयपंचिंदिया य अपढमसमयपंचिंदिया य ९।से किं तं सधजीवा| भिगमे सव्वजीवेसु णं इमाउणव पडिवत्तीउ एवमाहिज्जंति। एगे एवमाहिसु-दुविहा सव्वजीवा जाव दसविहा सधजीवा पण्णत्ता। Bा तत्थ जे ते एवमाहिंसु दुविहा सव्यजीवा ते एवमाहिंसु सिद्धा चेव असिद्धा चेव १। अहवा दुविहा सब्बजीवा इंदिया चेव अणिदिया
चेव २ । अहवा सकाइया चेव अकाइया चेव ३ । सजोगी चेव अजोगी चेव ४ । अहवा दुहिवा सन्यजीवा वेदगा चेव अवेदगा | चेव ५। एवं कसाई चेव अकसाई चेव ६ । अहवा दुविहा सव्वजीवा सलेसा य अलेसा य ७ । अहवा नाणी चेव अनाणी चेव
८। अहवा दु० आहारगा चेव अणाहारगाचे ९ । अहवा दु० भासगा चेब अभासगा चेव १० । अहवा दु० सरीरिया चेव ४ असरीरिया चेव ११ । अहवा दु० चरिमा चेव अचरिमा चेव १२ । अहवा दु. सागारोवउत्ता अणगारोवउत्ता १३ । से तं | देवा देव्यश्च अष्ट विधा:-प्रथम समयनारका अप्रथमसमय नारका एवं देवा मनुष्यास्तिर्यश्चश्च । यथा ते नवविधा पृ० अ०ते०वा ०३०वी०त्री० च. पं० दशाविधाश्व-प्रथमसमयै केन्द्रियाः अप्रथसमय केन्दिया: यावत् प्रथमसमयपञ्चेन्द्रियाश्चाप्रथमसमयपश्चेन्द्रियाश्च । अथ कोऽसौ सर्वजीवाभिगभः सर्वजीवेषु इमा नव प्रतिपत्तय एवमाल्यायन्ते । एके एवमाख्यातवन्तः द्विविधाः सर्वजीवा यावत् दशविध : सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः । तत्र ये ते एवमाख्यातवन्तो द्विविधाः सर्वजीवास्त एबमाख्यातवन्तः सिद्धाश्चन मसिद्धाश्चैव । अथवा द्विविधाः सर्व जीवा इन्द्रियाश्चैवानिन्द्रियाश्चैव अथवा सकायाश्चैवा कायाश्चैव सयोगिनश्चवायोगिनश्चव । अथवा द्विविधाः सर्वजीवा वेदकाश्चैवावेद काश्चैव एवं कषायिणश्चैवाकषायिणश्चैव । अथवा द्विविधाः सर्वजीवा सलेश्याश्चवालेश्याश्चैव अथवा झानिननवाज्ञानिनश्वव । अथवा द्वि. आहारकाश्चैवानाहारकाश्चैव । अथवा द्वि० भाषकाचव भाषकाश्चैव । अथवा द्विविधाः शरीरिणश्चैवाशरीविणदैव । अथवा द्वि०चरमाश्चैवाचरमा चैन । अथवा द्वि. साकारोपयुक्ताश्चैवानाका
R OKAR
कलाकार

Page #23

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
M
जी. वि०
सटीक.
दुविधा सव्वे जीवा पण्णता । द्विविधप्रतिपचौ १३ भेदाः। ज(त)त्थ जे ते एवमाहिंसु तिविहा सबजीया पणता ते एवमाहिम, तंजहा-सम्मदिट्ठी मिच्छादिट्ठी सम्ममिच्छादिट्ठी १। अहवा तिविहा-परिचा य अपरिचा य नोपरित्तानोअपरित्ता य २ । अहवा तिविहा-पज्जत्तगा अपज्जत्तगा नोपज्जत्तगानोअपजत्तगा ३ । अहवा ति०-मुहुमा बायरा नोसुहुमानोबायरा ४ । अहवा तिकसण्णी असण्णी नोसण्णीनोअसण्णी ५। अहवा ति०-भवसिद्धिया अभवसिद्धिया नोभवसिद्धियानोअभवसिद्धिया ६ । अ. हवा ति०-तसा थावरा नोतसानोथावरा ७ । से तिदिहा सबजीवा पण्णत्ता । तत्थ० चउबिहा सव्वजीवा पण्णता, ते एवमाहिसु, तंजहा-मणजोगी वयजोगी कायजोगी अजोगी य१ । अहवा च०-इथिवेयगा य पुरिसवेयगा य नपुंसकवेयगा य अवेयगा य २ । अहवा च०-चक्खुदंसणी अचक्खुदंसणी ओहिंदंसणी केवलदसणी ३ । अ० च०संजया असंजया संजयासंजया नोरोपयुक्ताश्चैव । तदेते द्विविधाः सर्वे जीवाः प्रज्ञप्ताः । तत्र ये त एवमाख्यातवन्तखिविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः त एवमाख्यातवन्तस्तद्यथा-सम्यग्दष्टयो मिध्यादृष्टयः सम्यग्मिध्यादृष्टयोऽथवा त्रिविधाः पीताश्चापीताश्च नोपरीताश्च नोऽपरीताश्च अथवा त्रिविधाः पर्याप्ता अपर्याप्तका नोपर्याप्तकानोऽपर्याप्त काश्च अथवा त्रि० सूक्ष्मा बादरा नोसूक्ष्म नोबादराः । मथदा त्रि. संज्ञिनोऽसंज्ञिनः नो संज्ञिनोअसं ज्ञनः । अथवा त्रि. भवसिद्धिका अभवसिद्धिका नोभवसिद्धिकनोअभवसिद्धिकाः । अथवा त्रि० साः स्थावरा नोत्रसनोस्थावराः । तदेते त्रिविधाः सर्वजवाः प्रज्ञप्ताः । तत्र. चतुर्विधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः त एवमाख्यातवन्तस्तथधा-मनोयोगिनो पाग्योगिनः काययोगिनोऽयोगिनश्च । अथवा च० स्त्रीवेदकाश्च पुरुषवेदकाश्च नपुंसकवेदकाश्च अवेदकाश्च । अथश र. चक्षुर्दर्शनिनोऽचक्षुर्दर्शनिनः अवधिदर्शनिनः केवलदर्शनिनः । अथवा च. संयता असंयताः संयतासंबता नोसंयतनोभसंयता. । इत्येते चतुर्विधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः। तत्र ये त एवमाख्यातवन्तः
ECRETARIA

Page #24

www.kobaith.org
संजयानोअसंजया ४ । से तं चउबिहा सव्वजीवा पण्णत्ता । तत्थ जे ते एवमाहिंसु पंचविहा, से तं-णेरड्या तिरिक्खजोणिया मणुस्प्ता देवा सिद्धा य १ । अहवा पंचविहा-कोहकसाई माणकसाई मायाकसाई लोहकसाई अकसाई ५ । से तं पंचविहा । तत्थ छबिहा-एगिदिया बेइंदिया तेइंदिया चउरिदिया पंविदिया अणिदिया १ । अहवा छबिहा-उरालियसरीरी वेउब्बिअसरीरी आहारगसरीरी तेयगसरीरी कम्मगसरीरी असरीरी।से तं छविहा सबजीवा। सत्तविहा-पुढविकाइया आउकाइया तेउकाइया वाउकाइया वणस्सइकाइया तसकाइया अकाइया ११ से तं सत्तविहा सव्वजीवा । से किं तं अट्ठविहा सव्वजीवा पण्णत्ता-णेरइया तिरिक्खजोणिया तिरिक्खजोणिणीओ मणुस्सा मणुस्सणीओ देवा देवीओ सिद्धाय १। अहबा अट्ठविहा आभिणिबोहियनाणी सुयनाणी ओहिनाणी मणपज्जवनाणी केवलनाणी मइअनाणी सुयअन्नाणी विभंगनाणी २। सेतं अट्ठविहा सन्चजीवा । जे ते एवमाहिंसु नवविहा सब्बपञ्चविधा अथ एते-नैयिकास्तिर्यग्योनिका मनुष्या देवाः सिद्धाश्च । अथवा पाविधा:-क्रोधकषायिणः मानकषायिणः मायाकषायिणः लोभ कषायिणः अषायिणः । इत्येते पञ्चविधाः । तत्र पबिधा:-एकेन्द्रिवा द्वीन्द्रियाः त्रीन्द्रियाश्चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रिया अनिन्द्रियाः । अथवा षड्विधा औदारिकशरीरिणो वैक्रियशरिण आहारकशरीरिणः तैजसशगणिः कार्मणशरीरिणः अशरीरिणश्च । इत्येते षड्विधाः सर्व जीवाः । सप्तविधा:-पथ्वोकाधिका महायिकाः तेजस्कायिका वायुकायिका वनस्पतिकायिक खसकायिका अकायिकाः । इत्येते सप्तविधाः सर्वजीवाः । अथ के तेऽष्टविधाः सर्वजीवाः प्राप्ताः-नैरयिकाः तिर्ययोनिकाः तिर्यग्योनिस्त्रियः मनुष्या मानुष्य देवा देव्यः सिद्धाश्च । अथवा अष्टविधाः आभिनियोधिकज्ञानितः श्रुतशालिनः अवधिज्ञानिनः मनःपर्यायज्ञानिनः केवलज्ञानिनः मत्यज्ञानिनः श्रुतःज्ञानिनः विभङ्गज्ञानिनः । इत्येतेऽष्टविधाः सर्वजीवाः । ये ते खनाल्यातवन्तः नवविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्तास्तद्यथा-एकेन्द्रिया द्वीन्द्रिया
52655

Page #25

www kobarth.org
Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
जी. वि०
सटीक.
BRARIASISASAREERASHREE
जीवा पण्णत्ता । तंजहा-एगिदिया वेइंदिया तेइंदिया चउरिदिया नेरइया तिरिक्खजोणिया मणुस्सा देवा सिद्धाय ११ अहवा नवविहापढमसमयनेरइया अपढमसमयनेरइया एवं तिरियमणुयदेवा सिद्धा य । से तं नवविहा । दसविहा सव्वजीवा-पुढविकाइया आउकाइया तेउवाउ०वणस्सइकाइया बीयतियचउरिंदियपंचिंदिया अणिदिया १। अहवा दसविहा सव्वजीवा-पढमसमयनेरइया अपढमसमयनेरइया, पढ० ति०, अप० ति०, पढ० मणु, अप० मणु०, पढ० देवा, अप० देवा, पढ० सिद्धा, अपढ० सिद्धा। से तं दसविहा सव्वजीवा । से तं सबजीवाभिगमे । अथवा सर्वजीवानां चतुर्विंशतिभेदा:-"नेरइया असुराई पुढवाइबिइंदियाइओ चेव । नर वितर जोइसिया वेमाणिय दंडओ एवं ॥१॥" एते चतुर्विंशतिभेदा जीवाः । यद्वा द्वात्रिंशद्भेदा अपि-" विगलिंदियजीवाणं, स्त्रीन्द्रियाश्चतुरिन्द्रिया नैरयिकाः तिर्यग्योनिका मनुष्या देवाः सिद्धाश्च । अथवा नवविधाः प्रथमसमयनैरयिका अप्रथमसमयनैरयिका एवं तिर्यग्मनुष्यदेवाः सिद्धाश्च । इत्येते नवविधाः । दशविधाः सर्वजीवाः-पृथ्वीकायिका भकायिकाः तेजस्कायिका वायुकायिका वनस्पतिकायिका द्वित्रिचतुरिन्द्रियपश्चेन्द्रिया अनिन्द्रियाः । अथवा दशविधाः सर्व नोवाः प्रथमसमयनैरयिका अप्रथमसमयनैरयिकाः, प्र. ति अप्रति०, प्रथ. म० अप्र० म०, प्रथ० देवा. अप्र. देवाः, प्रथमसमयसिद्धा 'अप्रथमसमयसिद्धाश्च इत्येते दशविधाः सर्वजीवाः इत्येष सर्व जीवाभिगमः ।
नैरयिकाः १ असुरादयः १० पृथिव्यादयः ५ द्वीन्द्रियादयः ४ नरा १ व्यन्तर १ ज्योति का १ वैमानिकाः १ ॥१॥ विकले न्द्रय जीवानां पर्याप्तापर्याप्ता भवन्ति षड् भेदाः । पञ्चन्द्रियाणां चत्वारो द्वाविंशतिरेकेन्द्रियाणामपि ॥ २ ॥ पृथ्व्युदकाग्निवायुबादरसूक्ष्मपर्याप्तापर्याप्ताः । चत्वारोऽपि चतुर्भेदाः वनस्पतिः पुनः भवति षडभेदः ।। ३ ॥ पञ्चेन्द्रियाणां चत्वारः द्वाविंशतिः साधारणपूर्वकः षट्भेदः (विकलः) प्रत्येकं पर्याप्ते द्वात्रिंशत् जीवभेदाः ॥ ३ ॥
BREARREARRIER

Page #26

पज्जत्तापज हुति छन्भेया। पंचिंदियाण चउरो,बाबीसमिगिदिए संपि[याणंपि]॥१॥पुढविदगभगणि वाऊ,बायरसुहुमपजत्तभपज्जत्ता। चउरो वि चउरभेया, वणस्सइ पुण होइ छन्भेया॥२॥ पंचिंदियाण चउरो, बावी साहारणपुवओ य छन्भेओ। पत्तेयं पज्जत्ते, बत्तीसं जीवभेयाई ॥३॥ व्याख्या-द्वित्रिचतुरिन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तभेदात् षट् । पञ्चेन्द्रियाणां संज्यसंज्ञिपर्याप्तभेदाच्चत्वारः । बादरपृथ्व्यप्तेजोवायुप्रत्येकवनस्पतीनां पर्याप्तापर्याप्तभेदादश । सूक्ष्मपृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतीनां पर्याप्तापर्याप्तभेदाइश । साधारणवनस्पतिरपि द्विधा पर्याप्तापर्याप्तभेदात् । मिलिताः सर्वेऽपि द्वात्रिंशभेदाः। तथाण्डजादयोऽप्यष्टौ भेदा उक्ताः सन्ति । ते प्रतीता एव । चेतनादयः षट् भेदास्तेऽपि विदिताः गौरवभयानात्र लिख्यन्ते । इह सामान्यतया पृथ्व्यादीनां नामान्युक्तानीति गाथार्थः ॥२॥
अथ केषां पृथ्वीकायतेति तद्विज्ञानाय सूत्रकृदाथाद्वयेन तद्विशेषानाहफलिहमणिरयणविद्दमहिंगुलहरियालमणसिलरसिंदा । कणगाइधाउसेढी, वण्णियअरणेट्टयपलेवा ॥ ३ ॥ अब्भयतूरीऊसं, मट्टियपाहाणजाइओ णेगा । सोवीरंजणलुणाइ, पुढविमेयाइ इच्चाइ ॥ ४ ॥ . ___ व्याख्या-"फलिह ति" स्फटिकनामग्रहणेन अंकतैलिकादयो ग्राह्याः, मणयश्चन्द्रकान्तादयः, रत्नानि वज्रकर्केतनादीनि, यद्वा मणयः समुद्रोद्भवाः रत्नानि (च) खनीसमुद्भवानि, विद्रुमः प्रवालः, हिङ्गुलहरितालमनःशिलादयः प्रतीता एव, रसेन्द्रः पारदः, एषां द्वन्द्वः । तथा कनकादयः सप्त धातवः, ते चामी-चामीकररूप्यताम्रत्रपुखर्परसीसकलोहानि, एषां धातूनां खनीदलानि पृथ्वीकायः । “सेढि ति" खटिका । वर्णिका रक्तमृत्तिका । अरणेट्टकी देशप्रसिद्धः। पलेवकः पाषाणविशेषः । अभ्रकाणि पश्चवर्णानि । तूरी वस्त्राणां पाशहेतुर्मत्तिकाविशेषः । “ओस ति" क्षारभूमिर्यत्राङ्करोत्पत्तिर्न जायते । द्वन्द्वसमासानपुंसकत्वं चैकत्वं
PRABADASHAGRAA5%
CCE

Page #27

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
A
जी. वि०
सटीक
| चेति । मृत्तिका प्रतीता एवं । पापाण नायोऽने प्रकाराः । सौवीराजन श्वेतकृष्णभेदभित्रमञ्जन । लवणं प्रतीतं, 'उपलक्षणास्सिन्धवसमुद्रलवणादि । एवम नेकप्रकारैः पृथ्वीकायभेदा इत्यादय उक्ता अनुक्ता अपि स्वबुध्ध्या ज्ञेया इति गाथाद्वयार्थः ॥३-४॥
इति पृथ्वीकायभेदानुक्वाऽप्कायभेदान् कथयन्नाह - का भोमंतरिक्खमुदगं, ओसाहिमकरगहरितगूमहिया । हुँति घणोदहिमाई, भेया णेगा य आउस्स ॥ ५ ॥
___व्याख्या-भौम कूपादिशिराजलं । आन्तरिक्षं मेघज पयः । ओस ति" अवश्यायस्नेहनलं । हिमं तुषारं । करको घनो पलः । " हरितणू ति" स्नेहकाले दर्भाग्रेषु जलविन्दवः । “महिय ति" महिका धमरी, प्राकृतत्वादीर्घः । “घणोदहि ति" पृथ्व्या आधारभूतमसङ्ख्यातयोजनप्रमाणं पयःपिण्डरूपं पृथ्वीपर्यन्तं तद् घनोदधिः अप्काय, इत्यादयोऽनेकेऽपकायभेदाः स्युरिति गाथाऽक्षरार्थः ॥॥ अथापकायभेदानुक्त्वाऽग्निकायभेदानाहइंगालजालमुम्मुर-उक्कासणिकणगविज्जुमाईया । अगणिजियाणं भेया, नायव्वा निउणबुद्धीए ॥६॥
व्याख्या-अङ्गारो ज्वालारहितोऽङ्गारः । ज्वालाऽग्निसम्बद्धाचिविशेषः । मर्मरा विरलाग्निकणभस्म लोके कारीपोऽग्निरिति प्रसिद्धः। उल्का गगनाग्निरुत्पातकारण व्योम्नि विविधाकारवती रेखारूपा । " असणि ति" आकाशात्पतिता भुवि वहिकणाः ।
१ आदिशब्दात् स्यात् परं बहुत्वविवक्षयैवम् २ हरितणू इत्यत्र.
AAAAAAAPK

Page #28

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
SACROSACROSSARDAR
PI "कणग ति" गगनात्तारकवत्कणरूपः पतन्ननिर्दश्यते । विद्युत् प्रतीता । शुद्धाग्निनिरिन्धनो वहिवंशघर्षणादेरुत्पन्नः । उपलक्षणा
सूर्यकान्त्या (न्ता) देरुत्पन्नश्च । इत्यादयोऽनुक्ता अप्यग्निकायभेदा निपुणबुध्ध्या ज्ञातव्या इति गाथाक्षरार्थः ॥ ६॥ प्रक्रमाद्वायुकायभेदान् विवृण्वन्नाहउभामगउक्कलिया मंडलिमुहसुद्धगुंजवाया य । घणतणुवायाईया, भेया खलु वाउकायस्म ॥ ७॥
व्याख्या-उभ्रामकवातः, उत्कालिकाबातः, मण्डलिकावातः, मुखवातः, शुद्धवातः, गुञ्जवातादीनां स्वरूपनाम्नैव बुध्ध्या ज्ञेयं । अथवाऽयं विशेषः, तद्यथा-उद्भ्रामकवातोऽपरनामा संवर्तकः यो बहिःस्थितमपि तृणादि विवक्षितक्षेत्रान्तः क्षिपति । उत्कलिकावातो यः स्थित्वा स्थित्वा वाति । मंडलिकाबातो वातोलीरूपः। मुखबातः प्रतीत एव । शुद्धवात उत्कलिकादिविकलो मन्दानिलः । गुञ्जबातो यो गुञ्जन् वाति । अथ घनवाततनुवातयोः स्वरूपं किश्चिदुच्यते-रत्नप्रभादिपृथ्वीनां सौधर्मादिदेवलोकानां यदाधारभूतौ घनवाततनुवातौ । तयोरावस्त्यानघृतरूपः, अन्यस्तु तापितघृतवददृदरूपः । तौ द्वावपि असङ्ख्यातयोजनप्रमाणपिण्डौ । इत्यादयो वायुकायभेदा ज्ञेया नामतः, विस्तरार्थोऽन्यशास्त्रेभ्योऽबसेय इति गाथार्थः ॥७॥ प्रस्तावादथ वनस्पतिकायभेदान् कथयन्नाह -- साहारणपत्तेया, वणसइजीवा दुहा सुए भणिया । जेसिमणंताणं तणू , एगा साहारणा ते उ ।। ८ ॥
REAAAAAAEE

Page #29

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
जी, वि०
सटीक
BARDASHAILOSE
व्याख्या--वनस्पतिजीवाः श्रुते आगमे द्विधा भणिताः-उक्ता इति सम्बन्धः । तत्रके साधारणः, अन्ये प्रत्येकाः। “वणस- | इत्ति" छन्दोभाभयाद्वित्वं न । इह पूर्व तावत्साधारणस्वरूपं व्याख्यानयति "जेसिति" येषां-वनस्पतिकायजीवानामनन्तानामेका तनुः-शरीरं ते साधारणाः, अन्ये प्रत्येकाः । तथा चोक्तं श्रीप्रज्ञापनायां-"समगं वक्ताणं समगं तेसिं सरीरनिष्फत्ती । समपमाहारगहणं समगं उस्तासनिस्सासा ॥१।। एगस्स उजं गहणं बहुणं साहारणाण तं चेव । जं बहुआणं गहणं समासओ तं पि एगस्स ॥२॥ साहारणमाहारो साहारणमाणपाणगहणं च । साहारणजीवाणं साहारणलक्खणं एय । ३ ॥" आसां सुगमार्थत्वान्न व्याख्यायाते, भावार्थः स्वयमेव भावनीयः । तथा ते साधारणा द्विधा-एके सूक्ष्मसाधारणा एके बादरसाधारणाः, सिद्धान्ते साधारणस्य निगोद इत्यपि संज्ञाऽस्ति । इह तावत्पूर्व सूक्ष्मनिगोदस्वरूपं दर्शयति, यदुक्तं सग्रहिण्या-"गोलो य असंखिज्जा असंखनिगोयगोल
ओ भणिओ । इक्किकाम्म निगोए अणंतजीवा मुणेयव्वा ॥१॥" सुगमैव । यथागमसम्प्रदाय किश्चिदुच्यते-इह हि द्विधा जीवाः| सांव्यवहारिका असांव्यवहारिकाश्च । तत्र येऽनादिसूक्ष्मनिगोदेभ्य उद्धृत्य शेषजीवेषूत्पद्यन्ते, ते पृथिव्यादिविविधव्यवहारयोगासांव्यवहारिकाः । ये पुनरनादिकालादारभ्य सूक्ष्मनिगोदेष्वेवावतिष्ठन्ते ( ते ) तथाविधव्यवहारातीतत्वादसांव्यवहारिकाः । अथ १ समकं व्युत्क्रामतां समकं तेषां शरीरनिष्पत्तिः । समकमाहारग्रहणं समकमुच्छावसनिःश्वासौ ॥१॥ एकस्य तु यग्रहणं बहूनां साधारणानां तदेव । यदबहुकानां ग्रहणं समा सतस्तदपि एकस्य ।। २ ।। साधारण आहारः साधारणमानप्राणग्रहणं च । साधारणजीवानां साधारणलक्षणमेतत ॥ ३ ॥ २ गोलाश्चाऽसंख्याता असंख्यनिगोदको गोलको भणितः ।। एकै कस्मिन्निगोदे अन-ता जीवा ज्ञातव्याः ॥ ४ ॥
AAAAAAABAR
॥६

Page #30

Acharya Shi Kailassagersuri Gyanmandie
किमसांव्यवहारिकराशेः सांव्यवहारिकराशावागच्छन्ति न वा ? तदुच्यते-उक्तं च विशेषणवत्यां-“सिझंति जत्तिया किर, इह संववहारजीवरासीओ । इति अणाइवणस्सइरासीओ तत्तिया तम्मि ॥१॥" प्रकटार्था । तथा च सांव्यवहारिकाः सूक्ष्मनिगोदेभ्य उद्धृत्य शेषजीवेघृत्पद्यन्ते । तेभ्योऽप्युध्धृत्य केचिद्भूयोऽपि तेष्वेव निगोदेषु गच्छन्ति, परं तत्रापि सांव्यवहारिका एव ते, व्यवहारे पतितत्वात् । तत्र चोत्कर्षतोऽवस्थानकालमानमसङ्ख्याता उत्सपिण्यवसर्पिण्यः, यदागमः-" सुहुमनिगोए णं भंते ! मुहुमनिगोयत्ता कालओ केच्चिर होइ ? गोयमा! जहण्णेणं अतोमुहुत्तं,उक्कोसेगं असंखिजा उस्सप्पिणीओसप्पिणीओ कारओ खित्तउ ति" व्याख्याअसङ्ख्येयेषु लोकाकाशेषु प्रतिसमयमेकैकप्रदेशापहारे यावत्य उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यो भवन्ति तावत्प्रमाणाः, असङ्ख्येया उत्सर्पिण्यवसपिण्य इत्यर्थः । सूक्ष्मनिगोदविशेष संदर्य वादरनिगोदस्वरूपं दर्शयति-वादरनिगोदकायस्थितिस्तु सप्ततिः सागरकोटीकोटयः यदाह-"बादरनिगोए णं भंते ! पुच्छा, गोयमा ! जहणेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं सत्तरि कोडाकोडीओ."सामान्यनिगोदस्थितिमानं तु साडौं द्वौ पुदलपरावत्तौं । तथा पञ्चसङ्ग्रहे-"सौहारणाण दो सपुग्गला निबिसेसाणं" । अत्र साधारणनिगोदानां-सूक्ष्मेतरप
१ सिध्यन्ति यावन्तः किल इह संव्यवहार जीवराशितः । आयान्ति अनादिवनस्पतिराशेस्तावन्त स्तस्मिन् ॥ १ ॥ २ सूक्ष्मनिगोदो भदन्त ! सूक्ष्मनिगोदत्वे कालतः क्रियश्चिरं भवेत् ! गौतम ! जघन्येन अन्तर्मुहर्तमुत्कर्षतः असङ्ख्येयोत्सपिण्यवसर्पिण्यः
कालतः क्षेत्रतः ३ बादरनिगोदो भदन्त ! पृच्छा, गौतम ! जघन्येनान्तर्मुहर्त उत्कर्षतः सप्सति: कोटीकोटयः । ४ साधारणानां द्वौ साधौं पुद्गलपरावती निविशेषाणाम् ।
SAGAR
APEHADAAAAAAE

Page #31

नी. वि.
सटीक.
॥७॥
IBOARDARSHEESHOPUR
प्तिापर्याप्तविशेपरहितानामिति । तथा आर्यश्यामोऽपि प्रज्ञापनायामाह-"निगोए णं भंते ! निगोयत्ताए कालओ केचिरं होइ ? गोयमा ! जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उकोसेणं अणतं कालं,तस्थ णं अणंताभो उस्सणिणिओसप्पिणीओ खेत्तओ अड्डाइज्जा पुग्गलपरियट्टा" इति प्रसङ्गेनालं । प्रकृतं प्रस्तूयते-एकस्मिन् सूक्ष्मवालाग्रप्रदेशप्रमाणक्षेत्रेऽसङ्ख्याता निगोदाः गोलकाकारतया " गोला " इति संज्ञा। तत्रैकस्मिन् सूक्ष्मवालाग्रप्रदेशप्रमाणक्षेत्रेऽसङ्ख्याता निगोदास्तेष्वेकैकस्मिनिगोदेऽनन्ता जीवाः, निगोदस्वरूपं प्राग्व्यावर्णितं ज्ञातव्यमिति गाथार्थः ॥ ८॥ ___अथ येषां लोकप्रसिध्ध्याऽनन्तकायता तेषां कानिचिन्नामानि गाथा ये नाह| कंदा अंकुरकिसलयपणगासेवालभूमिफोडा य। अद्दयतिगंगज्जरमोत्थवत्थुलाथेगपल्लंका ॥ ९ ॥ कोमलफलं च सव्वं, गूढसिराइं सिणाइपत्ताई । थोहरिकुँआरिगुग्गुलिगलोयपमुहाइ छिन्नरुहा ॥ १०॥
व्याख्या-कन्दाः-भूमध्यगा वृक्षावयवास्ते चाशुष्का एन ग्राह्याः, शुष्काणां तु निर्जीवत्वादनन्तकायिकत्वं न संभवति । तथा अङ्करा:-उगमनावस्थायां अव्यक्तदलाद्यवयवा घोषातकीकरीवरूणवटनिम्बादितरूणामङ्कराःसर्वेऽप्यनन्तकायिकाः। किश (स) लयानि उगच्छन्नूतनकोमलपत्राणि तान्यप्यनन्तकायिकानि प्रौढपत्रादग्विीजस्योच्छूनावस्थालक्षणानि सर्वाणि, न तु कानिचिदेव । यतः
१ निगोदो भदन्त ! कालतः कियश्चिरं निगोदत्वे भवति ! गौतम ! धन्येनान्तर्मुह समुत्कणानन्त काल । तत्र अनन्ता उत्सर्पिण्यवसपिण्यः क्षेत्रतः अर्धतृतीयाः पुद्गलपरावर्ताः । २ अल्लपतिय इति वा पाठः ।
ABSHSAASHA
RE

Page #32

Acharya Shri Kailassagersun Gyanmandir
SA
PI "सब्बोऽवि किसलओ खलु, उग्गममाणो अणतओ भणिओ । सो चेव विवद्धृतो, होइ परित्तो अणंतो वा ॥१॥” इति पनका
-पञ्चवर्णा फुल्लिः । सेवालं प्रतीतं । भूमिस्कोटानि ग्रीष्मवर्षाकालभावी नि छत्राकृतीनि लोकप्रतीतानि वा । “अद्दयतिय ति" आर्द्रकत्रिकं आर्द्रका-शृङ्गबेरः, आर्द्रहरिद्रा, कच्चूरकास्तिक्तद्रव्यविशेषः । गर्जराणि प्रतीतानि । तथा मुस्तादीनां चतुर्णा स्वरूपं द्वात्रिंशदन
न्त कायव्याख्यायां व्याकरिष्यते । तथा सर्व कोमलं फलं अनिबद्धास्थिकं तिन्दुकाम्रादीनां । "गूढसिराईत्ति" गूढानि सिराणि अप्रकटका सन्धीनि गजपर्णपत्राणीवाविज्ञातसंन्धीनि पत्राणियेषांतानि । बहुव्रीहाविवलोपेसिद्धिः। एतदुक्तलक्षणं, न तुद्वात्रिंशदनन्तकायेषु सङ्ख्या
पूरणामिति । "थोहरित्ति" स्नुबादीनां चतसृणामौषधोनां छिन्नरुहाणां च स्वरूपं द्वात्रिंशदनन्तकायिकषु व्याख्यानयिष्यति। इह हि ग्रन्थकृता समग्रतया द्वात्रिंशदनन्तकाया नोक्ताः सूचनात्सूत्रमिति कृत्वा, तथाप्युच्यन्ते, तद्यथा-'सया हु कंदजाई" इत्यादि गाथापञ्चकं सूत्रतो न लिख्यते विदितत्वाद्, अर्थाद्वित्रियते-हुशब्दोऽवधारणे, सर्वैवकन्दजातिरनन्तकायिका । तथा सूरणकन्दोऽर्शोघ्नः, बजोऽपि कन्दविशेषः, आकत्रिकं पूर्व व्यावर्णितं ज्ञातव्यं, शतावरी विरालिके वल्लो भेदौ, कुमारी मांसलप्रणालाकारपत्रा, थोहरी स्नुहीतरुः, गहूच्यपि वल्ली प्रतीतैव, लशुनः कन्दविदेषः, "वंसकरेल्ल त्ति" कोमलानि नववंशावयवरूपाणि करेल्लकतया प्रतीतानि, गर्जर: प्रागुक्तो रक्तकन्दः, लवणको वनस्पतिविशेषः येन दग्धेन सर्जिका स्यात्, लोढः पद्मिनीकन्दः, गिरिकर्णिका वल्ली विशेषः तस्याः किशलयानि पत्राण्यप्यनन्तकायिकानि, खीरिंशुकथेगावपि कन्दो, मुस्ता वराहप्रिया तस्या आद्रकन्दः, तथा कवणवृक्षस्य वक्, न त्वन्येऽवयवाः, खिल्लूडः कन्दविशेषः, अथवाऽ(चा)मृतवल्ली तन्तुकाकाररूपा, तथा मूलको विदित एव, भूमिरुहाणि भूमि
१ सर्वोऽपि किसलयः खाद्छन् अनन्तको भणितः । स एवं विवर्धमानो भदति प्रत्येकोऽनन्तो वा ॥१॥
CTRESCR5464k

Page #33

Shri Mahavirlain Aradhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
सटीक
जी. वि. ॥८॥
A
स्फोटानि प्रागुक्तस्वरूपाणि, विरूदानि अङ्करितानि द्विदलधान्यानि, दक्वात्थुलः शाकविशेषः स च प्रथमोदत एव, शूकरसंज्ञितो वल्लः स एवानन्तकायिको न तु धान्यविशेषः, पल्यतः शाकभेदः, " कोमलंबिलिय ति" अबद्ध स्थिका आम्लिका, आलुकपिण्डालुको कन्दविशेषौ, इत्येतेऽनन्तकायिका यत्नेन परिहार्याः श्रावकैबुद्धिमद्भिः, पुनस्तेष्वनन्तजीवघाततया कथमपि विराधना न विधेया तेषामिति गाथाद्वयार्थः ॥९-१०॥
अथानन्तकाया द्वात्रिंशदधिका वेति संदेहनिरासार्थ सूत्रकद्वाथयाह8. इच्चाइणो अणेगे, हवंति भेया अणंतकायाणं । तेसिं परिजाणणत्थं, लक्खणमेयं सुए भणियं ॥ ११ ॥
- व्याख्या--इत्यादयः-सूत्रोक्ता एव न, किं तु अनेकेऽनन्तकायिकानां भेदा भवन्ति । सिद्धान्ते द्वात्रिंशदेव तकि ? उच्यतेआर्यदेशप्रसिद्धत्वाल्लोकानां कार्योपयोगनियुक्ताः अन्ये त्वप्रसिद्धत्वादनुपयोगित्वाच्च सङ्ख्यायां नान्तर्भाविताः । अतस्तेषां परिज्ञानार्थमेभ्योऽधिकानामेतल्लक्षणं श्रुते भणितं-व्यावर्णितमिति गाथार्थः ॥ ११ ॥ ___अथ तदेव लक्षणं व्याचिख्यासुराह-- गूढसिरसंधिपब्वं, समभंगमहीरुहं (रंग) च छिन्नरुहं । साहारणं सरीरं, तविवरीयं तु पत्तेयं ॥ १२ ॥
व्याख्या-"गूढसिरेत्यादि" गूढानि--प्रकटवृत्त्याजायमानानि सिरास्सन्धयः पर्वाणि च यस्य पत्रकाण्डनालशाखादेः तत्तथा । यस्य भज्यमानस्य शाखादेखोटथमानस्य पत्रादेः समोऽदन्तुरः छेदो भवति तत्समभङ्गं । तथा छिद्यमानस्य न विद्यन्ते हीरकास्तन्तु
PRASHASABHA
॥
८
॥
%

Page #34

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
AAIबकक
ता लक्षणा मध्ये यस्य तदहीरकं । तथा छित्वा गृहाद्यानीतं शुष्काद्यवस्थाप्राप्तमपि जलादिसामग्री प्राप्य गडूच्यादिवत्पुनरपि यत्प्ररोहति |
तच्छिन्नरुहं । तदेतैर्लक्षणैः साधारणं शरीरं ज्ञेयं तदनन्तकायिकमित्यर्थः । एतल्लक्षणव्यतिरिक्त प्रत्येकशरीरमिति । चः पुनरर्थे । तुरेवार्थे । तथा पुनरन्यदप्यनन्तकायलक्षणमिदं शास्त्रे नोपदर्शितं तथाप्युच्यते, तद्यथा-"चक्कं व भज्जमाणस्स, जस्स गंठी हविज्ज चुनघणो । तं पुढ विसरिसभेयं, अणंतजीवं वियाणाहि ॥१॥"इति । प्रकटावेति गाथाक्षरार्थः ॥ १२ ॥
अथ प्रत्येकवनस्पतिलक्षणं शरीरे क्व केषु स्थानेषु तज्जीवास्तत्प्रश्चेित्येतत्प्र)कटयन्नाह-- एग सरीरे एगो, जीवो जेसि च ते उ पत्तेया। फलफुल्लछल्लिकट्ठा, मूला पत्ताणि बीयाणि ॥१३॥
व्याख्या--एकस्मिन् शरोरे, विभक्तिलोपे, एको जीवो यासां वनस्पतीनां, प्राकृतत्वात्पुंस्त्वं', ताः प्रत्येकवनस्पतयः इति सामान्यलक्षणं । विशेषलक्षणं व्यनक्ति । चः समुच्चये । तुरेवार्थे । यासां सप्तम स्थानेषु पृथक पृथक् जीवा भवन्ति, तानीमानि
स्थानानि, विभक्तिव्यत्ययात्सप्तम्याः स्थाने प्रथमा, तत्र फलेषु पुष्पेषु त्वचि काष्ठे मूले पत्रेषु बीजेषु सर्वत्र जीवसद्भावादायं क्रमः 21 फलबीजयोः पञ्चानामन्तर्गतत्वेनेत्युपदर्शितः यदुत्पत्तिस्तयोरनुयायिनी। तथा सप्तस्वेषु स्थानेषु एकजीवत्वमित्यर्थः । इहसूत्रकुताप्रत्येकवनस्पतीनां नाममात्रमुपदर्शितं, विशेषो न कश्चिदर्शितः तथापीह नाममात्रविभेदो दर्यते, तद्यथा-"क्खा १ गुच्छा २ गुम्मा
१ चक्रवद्भज्यमानस्य यस्य प्रन्धिर्भवेच्चूर्णधनः । तत् पृथिवीसदृशभेदमनन्तजीवं विजानीहि ॥ १॥ २ चिन्त्यम् समासाभावात् स्त्रीवाभावाच्च. ३ वृक्षा गुच्छा गुल्मा लखाश्च वल्लयश्च पवेगाश्चैत्र । तृणानि वनलता हरितानि औषध्यः जलरुहः कुहणाश्च बोद्धव्याः ॥
NEAAAAAAAAAP७

Page #35

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
जी. वि०
सटीक
॥९
॥
३, लया य र वल्ली य ५ पन्धगा ६ चेव । तिण ७ वणलय ८ हरियो ९ सदि १०, जलरुह ११ कुहणा य १२ बोद्धव्वा ॥१॥"
इति द्वादशधा प्रत्येकवनस्पतिकायः । एषां विस्तरार्थः प्रज्ञापनादिम्गोऽजसेयः,ग्रन्थगौरवभयान्नात्र लिख्यत इतिगाथाक्षरार्थः॥१३॥ म अथ सवैकेन्द्रियानाश्रित्य पृथ्व्यादयः पश्चापि (कीदृशाः ?) क्व क्व भवन्ति (इति) तद्विशेष (च) दर्शयन्नाह-- P पत्तेयतरं मुत्तुं, पंच वि पुढवाइणो सयललोए । सुहुमा हवंति नियमा, अतमुहुत्ताउ अदिस्सा ॥ १४ ॥
___व्याख्या-प्रत्येकतरु मुक्त्वा प्रत्येकवनस्पति विहाय पृथ्व्यादयः पश्चापि कायाः सूक्ष्मनामकर्मोदयात्सूक्ष्मैकेन्द्रियाः केवलिनां
ज्ञानगोचराश्चर्मचक्षुपां छद्मस्थानामदृश्याश्चर्मचक्षुर्ज्ञानगोचरा (तीतत्वात् ) निरवकाशतया सर्वत्र चतुर्दशरज्जुप्रमाणे लोके भवन्ति । | इह सूक्ष्मजीवानां विशेषः सूत्रकृताऽत्र शास्त्रे स्वयमेवोक्तः । बादराणां तेषां तावदागमादर्शयति । तथा चोक्त-"ऐगिदिय पंचिंदिय, उड्रेय अहे अ तिरियलोए य । विगलिंदियजीवा पुण, तिरिएलोए मुणेयव्वा ॥१॥ पुढवी आउ वणस्सई, बारसकप्पेसु सत्त पुढवीसु । पुढवी जा सिद्धसिला, तेऊ नरखित्ततिरिलोए ॥२॥ सुरलोए वाविमझे, मच्छाई नस्थि जलयरा जीवा । गेविज्जे न हु वावी, वाविअभावे जलं नत्थि ॥ ३ ॥” इति विशेष उक्तः । तथा सूत्रकृता सूक्ष्माणां सर्वव्यापित्वं दर्शितं । अत्राह शिष्यः-प्रभो !
१ एकेन्द्रियाः पञ्चेन्द्रिया ऊर्ध्व च अधश्च तिर्यग्लोके च । विकलेन्द्रियजीवाः पुनस्तिर्यग्लोके ज्ञातव्याः । १ । पृथ्वी भापो बनस्पतयः द्वादशसु कल्पेषु सप्तसु पृथ्वीषु । पृथ्वी यावत्सिदशिला तेजो नरक्षेत्रे तिर्यग्लोके । २ । सुरलोके वापीमध्ये मत्स्याचा न सन्ति जलचरा जीवाः । अवेयकेषु नव वाप्यः वाप्यभावात् जलं नास्ति । ३ ।
BAERENIPOries

Page #36

Acharya Shri Kailasagarsur Gyanmandir
MARCLOCALCALCCALCHUREGA
| सर्वत्राञ्जनभृतसमुद्रकवद्विश्वं व्याप्य स्थितास्ते सूक्ष्मजीवास्तहि मनुष्यादीनां धावनवल्गनशयनासनादिभिरुपघातो भविष्यति ।।
गुरुराह-न तेषां मनुष्यादिभिरुपघातः स्यादतिसूक्ष्मत्वात् , तीक्ष्णखगधारया छिद्यमानेऽपि वज्रघातेनाप्युपधातो न स्यात् , वं Bा वह्नयादिभ्योऽपि नोपघातः। अतो ये व्यापारैर्न विनश्यन्ति ते सूक्ष्माः, इह तेषां कार्यानुपयोगिताद् बादरैरेव कार्यकारिता, ये | चादरनामकर्मोदयवशाचर्मचक्षुषां गोचराः स्युरिति । तथा पुनः सूक्ष्माणामुत्पत्तिस्थानमभिधायायुःस्वरूपं दर्शयति-नियमादन्तर्मुह
र्तायुपः । कोऽन्तर्मुहर्त्तः ? नवसमयेभ्य उपरि समयोनं घटीद्वयं, आगमे नवसङ्ग्यायाः पृथक्त्वसंज्ञा, तदन्तर्मुहुर्तमायुरिति । बादराणामायुः पुरो वक्ष्यति । अथ प्रसङ्गात्पश्चानां स्थावराणां संस्थानविशेष दर्शयति । तथा (च) सङ्ग्रहिण्या "मुरा समा हुंडिया सेसत्ति" वचनात् सर्वावयवेष्वलक्षणं हुण्डं तत्संस्थानवन्तः। हुण्डत्वेऽपि विशेषं निर्दिशति पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतीनां । तथा चागमे-"पुढबाइणं किं संठाणं पण्णता ? गोयमा ! पुढवी मसरसंठाणा पण्णत्ता, आउथिबुगबिंदुसंठाणा पण्णता, ते ऊ सूईकलावसंठाणा पण्णत्ता, वाऊ पडागासंठाणा पण्णता, वणस्सई णाणासंठाणा पण्णता, बेइंदिया तेइंदिया चउरिंदिया समुच्छिमपंचिंदियतिरिया हुंड
१ सुराः सम चतुरस्राः हुण्डसंस्थानाः शेषाः (उक्तशेषाः) .
२ पृथ्व्यादीनां भदन्त ! किं संस्थानं प्रज्ञप्तम् ? गौतम ! पृथ्वी मसूरसंस्थाना प्रज्ञप्ताः, आपः स्तिबु कबिन्दुसंस्थानाः प्रज्ञप्ताः, तेजः & सूचीकला पसंस्थान प्रज्ञप्त, वायुः पताकासंस्थानः प्रज्ञप्तः, वनस्पतिर्नानासंस्थानः प्रज्ञप्तः । द्वीन्द्रियास्त्रीन्द्रिय श्चतुरिन्द्रियाः संमूछिमपञ्चन्द्रियतिर्यश्चः हुण्डसंस्थानाः प्रज्ञप्ताः, गर्भयुक्रान्ताः षाविध संस्थानाः, संमुर्छिममनुष्या हुण्डसंस्थानसंस्थिताः।

Page #37

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
सटीक.
जी. वि० ॥१०॥
संठाणा पण्णता, गम्भवक्कंतिया छन्विहसंठाणा, संमुच्छिमामणूसा हुंडसंठाणसंठिया"। तथा कार्मग्रन्थिकास्तु संमूच्छिमतिरश्चामपि पट् षट् संस्थानानि वर्णयन्ति । "त (था च तत्पाठः) 'वेउब्विया वि हुंडसरीरा पडागासंठिया,पंचिंदियतिरियनराणं वेउब्धिया अच्चुअंताणं देवाणं उत्तरवेउब्बिया वि नाणासंठाणसंठिया पण्णता, नारगाणं उत्तरवेउब्बिया वि हुंडसंठाणसंठिया चेव" । तथा सुराणां संस्थानभणनावसरे द्वीन्द्रियादीनामप्युक्तं प्रत्प्रसङ्गतो नात्र सूत्रेऽन्त वितामिति गाथार्थः ॥१४॥
NAGAR
इत्युक्तः स्थावराणां विशेषः प्रक्रमादथ त्रप्तानां प्रोच्यते, पूर्व तावद्द्वीन्द्रियविशेष प्रकटयन्नाह - संखकवड्डयगंडोलजलोयचंदणगअलसलहगाई । मेहरकिमिपूयरगा, बेइंदिय माइवाहाई ॥ १५ ॥
व्याख्या-शङ्खः प्रतीतः, कपईको वराटकः, गण्डोलका उदरान्तबृहत्कृमयः, जलौकसः प्रतीताः, चन्दनका जलचरजीवविशेषाः ते तु समयभाषयाऽक्षत्वेन प्रतीताः, अलसा भूनागाः, येऽश्लेषास्थे भानौ जलदवृष्टौ सत्यां समुत्पद्यन्ते,लहको जीवविशेषो विपयप्र| सिद्धः। आदिशब्दाच्छुक्त्यादयो ग्राह्याः । मेहरकः काष्ठकीटविशेषः । कृमय उदरान्तर्वर्तिनो हर्षा (अशों) मूलमपानकण्डूकराःस्त्रीयो| न्यन्तर्गता वा । पूतराजलान्तर्वतिनो रक्तवर्णाःकृष्णमुखाः। मातृवाहिका गुर्जरदेशप्रसिद्धाःचुडेलीति । आदिग्रहणादीलिकादयोऽनुक्ता
१ वैक्रियाण्यपि हुण्डशरीराणि पताकासंस्थितानि । पञ्चेन्द्रियतियग्नराणां वैक्रियाणि अच्युतान्तानां देवानामुत्तरवैक्रियाण्यपि नाना | संस्थानसंस्थितानि प्रज्ञप्तानि, नारकाणामुत्तस्वैक्रियाण्यपि हुण्डसंस्थानसंस्थितानि चैव ।
॥१०॥

Page #38

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
छ
ABASAHASRAEROPSARA
| अपि द्वीन्द्रिया ग्राह्याः। सूत्रत्वाच्छन्दोभङ्गभयाद् द्वीन्द्रियपदे विभक्तिलोपः, अथवा कर्मधारयो वा । तथेहोभयत्रापि आदिशब्दग्रहणेन | | जलजाः स्थलजाः (श्च) भेदभिन्नत्वेन ज्ञेया इति गाथार्थः ॥ १५ ॥
इति द्वीन्द्रियजीवविशेषानुक्त्वा कतिचित्रीन्द्रियजीवनामानि गाथाद्वयेनाह-- 5 गोमी मंकुणजूआ, पिपीलि उद्देहिया य मक्कोडा । इल्लिय घयमिल्लीओ, सावयगोकीडजाईओ॥१६॥
गद्दहयचोरकीडा, गोमयकीडा य धनकीडा य । कुंथुगु (गो) वालिय इलिया, तेइंदिय इंदगोवाई ॥१७॥ ___व्याख्या-गोमीति गुल्मिः कर्णशृगाली । मत्कुणयूके प्रसिद्धे, उपलक्षणाल्लिक्षा अपि। पिपीलिकाः कीटिकाः। आसां जातिग्रहणादन्या अपि जातिविशेषेण लघुवृद्धभावेन ग्राह्याः । उपदेहिका वाल्मीक्यः। चः समुच्चये। मत्कोटका प्रतीताः। इल्लिका धान्यादिघू. त्पन्नाः । “घयमिल्लि ति" घृतेलिकाः, प्राकृतत्वान्मकारागमः । “सावयेति" लोकभाषया सावाः, ते मनुष्याणामशुभोदर्कतः प्रागभाविनि कष्टे शरीरकेशेषूत्पद्यन्ते । तथा गोकीटकाः प्रतीता एव । जातिग्रहणेन सर्वतिरश्चां कर्णाद्यवयवेपूत्पन्नाश्च जम्बुकचिच्चडादयो ग्राह्याः। तथा गर्दभका लोकविदिताः। चौरकीटा जीवविशेषाः । गोमयकीटाछगणोत्पन्नाः । धान्यकीटा घुणत्वेन प्रसिद्धाः। चकाराद्वातेरिकादयोऽपि मन्तव्याः । कुन्थुः प्रतीतः । गुवाली जीवविशेषः । ईलिका लट्टाः । इन्द्रगोपा ये आषाढ | प्रथमवृष्टौ जीवा उत्पद्यन्ते, द्रष्टुः शिरोधृता ये वमनहर्तारो लोके मामलात्वेन प्रतीताः । इति त्रीन्द्रिया नामतः केऽप्युक्ताः । इहापि विभक्तिलोपश्छन्दस्त्वादिति गाथाद्वयार्थः ॥ १६-१७ ॥

Page #39

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
जी. वि०
UAE
सटीक
॥११॥
ESSERE LICE!
अथ केपाश्चिच्चतुरिन्द्रियाणां नामतो (मानि) गाथया दर्शयनाह--- चउरिदिया य विच्छू, टिंकुणभपरा य भमरिया तिडा मच्छी डंसा मसगा, कंसारियकविलडोला य॥१८॥
व्याख्या-चतुर्भिरिन्द्रियैरुपलक्षिताश्चतुरिन्द्रिया इति पदं सर्वपदेषु संबध्यते । ततो वृश्चिकः प्रतीतः । टिंकुणो जीवविशेषः । भ्रमरा भ्रमरिका च, वर्णाकारादिविविधभेदबत्तया पदद्वयदर्शनं । तिड्डाः-शलभाः तद्ग्रहणात्पतङ्गादयोऽपिज्ञेयाः। मच्छीत्ति"मक्षिका उपलक्षणान्मधुमक्षिकादयोऽपि । दंशाः सिन्धुविषयप्रसिद्धाः प्रावृडुद्भवाः । मशकास्तु दंशाकारवन्तः सर्वर्तुभाविनश्च । एषां ग्रहणादणकुत्तिकादयो ग्राह्याः । कंसारिका विख्यातैव । “कविलडोल नि" कपिलको जीवविशेषः कस्मिंश्चिद्विषये टिंटण इति प्रसिद्धः । इत्यादयश्चतुरिन्द्रिया अनेके ज्ञेयाः। इह येषां नामोक्तं परं सम्यक्तया नोपलक्ष्यन्ते ते तत्तद्विषयभाषाविशेषैरप्रसिद्धत्वात, परं त्विन्द्रियविशेपैरेकेन्द्रियादयो मन्तव्याः । तथैकेन स्पर्शनलक्षणेनेन्द्रियेणोपलक्षिता एकन्द्रियाः । एवं स्पर्शनरसनाभ्यां द्वीन्द्रियाः। तथा स्पर्शनरसनघाणैस्त्रीन्द्रियाः । पूर्वोक्तैः सचक्षुभिरिन्द्रियैश्चतुरिन्द्रियाः । एतैः सश्रोत्रैरिन्द्रियैः पञ्चेन्द्रियाः । एवमिन्द्रियविभागैरेकेन्द्रियदया उपलक्षणीयाः । अथवाऽन्यदपि स्वरूपं किश्चिद्दयते, यथा-प्रायशो द्वीन्द्रियाणां चरणा न भवन्ति । त्रीन्द्रियाणां चतुर्व्यश्चरणेभ्य उपरि षड् बहवो वा चरणा भवन्ति कर्णशृगालीव । चतुरिन्द्रिशणां तु षडुताष्टौ चरणाः स्युः । पञ्चेन्द्रियाणां तु द्वौ चत्वारोऽष्टौ वा, अथवा सर्पमत्स्यादीनामिव न तु नियमः । अथवा मूनों मुखस्योभयोः पार्श्वयोर्वा वालौ स्यातां येषां ते त्रीन्द्रियाः । तथा पुनमूर्ध्नि येषां वालाः शृङ्गवद्भवन्ति ते चतुरिन्द्रियाः । इत्युक्तो द्वीन्द्रियादीनामुपलक्षणोपाय इति गाथार्थः ॥ १८ ॥
१ चत्वारि इन्द्रियाणि येषामिति.
॥११॥

Page #40

www koba
.org
Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
CORRECORRIOR
अथ पश्चेन्द्रियाणां भेदान् गाथापकेन व्यक्तीकुर्वनाह-- पंचिंदिया य चउहा, नारय तिरिया भणुस्सदेवा य । नेरइया सत्तविहा, नायव्वा पुढविभेएणं ॥ १९ ॥ जलयस्थलयरखयरा, तिविहा पंचिदिया तिरिक्खा य। सुसुमार मच्छ कच्छव,गाहा मगराय जलचारी॥२०॥ चउपय उरपरिसप्पा, भुयपरिसप्पा य थलयरा तिविहा । गोसप्पनउलपमुहा बोद्धव्या ते समासेणं ॥२१॥ खयरा रोमयपक्खी, चम्मयपक्खी य पायडा चेव । नरलोयाओ बाहि, समुग्गपक्खी विययपक्खी ॥२२॥ सव्वे जल थलखयरा, समुच्छिमा गम्भया दुहा हुंति । कम्माकम्मगमहिआ-अंतरदीवा मणुस्सा य ॥ २३ ॥ दसहा भवणाहिवई, अट्ठविहा वाणमंतरा हुंति । जोइसिया पंचविहा, दुविहा वेमाणिया देवा ॥ २४ ॥
व्याख्या-स्पर्शनरसनघाणचक्षुःश्रोत्रलक्षणानीन्द्रियाणि पश्च येषां ते पञ्चेन्द्रियाः। ते चतुर्विधाः नारकतिर्यमनुष्यदेवभेदैः। तत्र नारका रत्नप्रभादिपृथ्वीभेदेन सप्तधा । तद्यथा-"कै गै रै शब्दे" नरानुपलक्षणात्तिरश्चोऽपि योग्यतानतिक्रमेण कायन्त्याकारयन्तीति नरकाः सीमन्तकादयस्तेषु भवा नारकाः । एते नारकाः का भवन्ति तद्विशेष दर्शयति । तथा रत्नप्रभादिषु पृथ्वीषु । तत्र रत्नानि वज्रादीनि, प्रभाशब्दोऽत्र रूपवाची बाहुल्यवाची बा, ततो रत्नानि प्रभा स्वरूपं स्वभावो रत्नानां प्रभा बाहुल्य यस्याः सा रत्नप्रभा रत्नबहुला इत्यर्थः । तद्बाहुल्यं च खरकाण्डगतप्रथमरत्नकाण्डापेक्षं, तथाप्य(ह्य)स्यां षोडश योजनानां सहस्राः(णि) प्रथम
#HIGH SCHOOLS

Page #41

Shri Mahavir Lain Aradhana Kendra
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
जी. वि.
सटीक.
॥१२॥
AAAAACARE
खरकाण्ड, चतुरशीतिद्वितीयं पङ्कबहुलकाण्डं, अशीतिस्तृतीयं जलबहुलकाण्डमिति । शेषास्तु पृथिव्यः सर्वा अपि पृथ्वीस्वरूपाः। केवलं शर्कराप्रभा शर्कराबहुला इत्यादिनामानुसारतोऽन्वर्था भारनीयाः यावत्तमस्तमसः प्रकृष्टतमसः तमतमसो वाऽत्यन्ततमसः प्रभा बाहुल्यं यस्यां सा तमस्तमःप्रभा तमतमःप्रभा वेति । उक्तं च-"तत्थ सहस्सा सोलस, खरकंडं पंकबहुलकंडं तु । चुलसीइ सहस्साई, असीइ जलबहुलकंडं तु ॥१॥ एवं असीइ लक्खा, खरकंडाईहि घम्मपुढवीए। सेसा पुढविसरूवा, पुढवीओ हुंति बाहुल्ला ॥२॥" ततो रत्नप्रभा १ शर्कराप्रभा २ वालुकाप्रभा ३ पकप्रभा ४ धूमप्रभा ५ तमःप्रभा ६ तमस्तम प्रभा ७। आसां पृथ्वीनामेव नामानि । तथा चासां निरन्वया नामसंज्ञाः प्रोच्यन्ते-'धम्मा १ वंसा २ सेला ३, अंजण ४ रिट्ठा ५ मघा य ६ माघबई ७ । नामेहिं पुढवीओ, छत्ताईछत्तसंठाणा ॥१॥" सुगमैव । नवरं सप्तापि पृथिव्यः समुदिताश्छत्रमतिक्रम्य छत्रं तत्संस्थानाः। यथा युपरि च्छत्रं लघु,तस्याधो महत्, ततोऽप्यधो महत्तरं, एवमेवाधोऽधो महाविस्ताराः। अथासां पिण्डवाहुल्यान्तरादिवक्तव्यता प्रज्ञापनादिशास्त्रेभ्योऽवसेया । पुनरेतासु नारकाणां गतिस्थितिअवगाहना (वेदना) दि प्रस्तुतमपि ग्रन्थकृता नोक्तं, मयाऽपि ग्रन्थगौरवभयानात्र लिख्यते । इत्युक्तो नारकपदस्यार्थः ।। १९ ॥ अथ तिरश्चां नामार्थजात्योर्विशेष व्याकुर्वनाह-जल. पूर्व तिर्यक् छब्दार्थः, स चाय-तिर्यगश्चन्तीति यदि वा तिरोहिताः स्वकर्मवशवर्तिनः सर्वासु गतिषु गच्छन्त्युत्पद्यन्त इति तिर्यश्चः, त्रिधा जल
१ तत्र षोडश सहस्राणि खरकाण्डं पङ्कबहुल काण्डं तु । चतुरशीतिः सहस्राणि अशीतिलबहुलकाण्डं तु ॥१॥ एवमशीत्याधिक लक्षं खर काण्डादिभिः धर्मपृथिव्याः । शेषाः पृथ्वोस्वरूपाः पृथ्यो भवन्ति बाहुल्यात् ॥२॥ .
२ घर्मा वंशा शैला अञ्जना रिष्ठा मघा च माधवती । नामभिः पृथिव्य छत्रातिच्छत्रसंस्थानाः ॥ १॥
॥१२॥

Page #42

www.kobatiran.org
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
चरादिभेदैः । जले पानीये चरन्तीति जलचराः। "चर गतिभक्षणयाः" इति प्रसिद्धं, तदभावे विपत्तिमाप्नुवन्ति । तथा स्थले भूम्यां (भूमेः उपरि चरन्तीति स्थलचराः । खे आकाशे चरन्तीति खचराः, अलुप्तविभक्तिके खेचरा इत्यपि स्यात् । अथ अपूर्वपदस्य विशेष दर्शयति-सुसुमारो जलचारी जीवविशेषः प्रसिद्ध एव । मत्स्योऽपि विदित एव, परं मत्स्यनामग्रहणेन सर्वे भेदास्तेषां ग्राह्याः, विविधाकारवतया । यदुक्तं श्रीआवश्यकवृहद्वृत्तौ पञ्चशतादेशाधिकारे-"तत्य जे पढमज्जा नेगमसंगहववहारा य ते तिविहं पि
उप्पति इच्छंति, समुट्ठाणेणं जहा-तित्थगरस्स सरणं उट्ठाणेणं वायणाए वायणायरियस्स निस्साए जहा भगवया गायमसामी वा | दो ( भगवओ गोयमसामिणो२), लद्धी (इ)वा-अभवियस्स णस्थि, भवियस्स पुण उवदेसगमंतरेणावि पडिमादि दणं सामाइया वरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमेणं सामइयलद्धी समुएजदि, जहा-सयंभुरमणसमुद्दे पडिमासंठिदा य मच्छा पउमपत्नावि पडिमा
* जलचरलक्षणस्य १ अत्र प्राचीनो भाग उत्पत्त्यधिकारऽर्थतः पाश्चात्यस्तु कथनिपञ्चशतादेशाधिकार
२ तत्र ये प्रथमवर्जा नैगमसंग्रहन्यवहाराश्च ( पाठस्तु पढमे नयत्तए तिविहं ) ते त्रिविधामप्युत्पत्तिमिच्छन्ति. समुत्थानेन ( शरीरेण ) यथा-तीर्थकरस्य स्वकेनोत्थानेन १, वाचनया-वचनाचार्यनिश्रया यथा भगवतो गौतमस्वामिनो २, लब्ध्या-अभव्यस्य नास्ति, भव्यस्य पुनरुपदेशकमन्तरेणापि प्रतिमादि दृष्ट्वा सामायिकावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमेन क्षयोपशमलब्धिः समुत्पद्यते, यथा स्वयम्भूरमणप्तमुद्रे प्रतिमासंस्थिता मत्स्याः पनपत्राण्यपि प्रतिमासंस्थितानि साधुसंस्थितानि च । सर्वाणि किल तत्र संस्थानानि सन्ति, मुबत्या वलयसंस्थानम् , ईदृशं नास्ति जीवसंस्थानमिति । तानि संस्थानानि दृष्ट्वा कस्याचित् सम्यक्त्वश्रुतचारित्राचारित्रसामायिकलब्धिः समुत्पद्येत ।
GEOGRAE%-99-%E
IGIPE

Page #43

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
जी. वि०
॥१३॥
LEGEGENSEREGAIRE SAREGG
संठिया साधुसंठिदा य, सवाणि किर तत्थ संठाणाणि अस्थि मोत्तूण वलयसंठाण, एरिसं णस्थि जीवसंठाणं ति, ताणि संठाणाणि |
सटीक. दणं कस्सइ सम्मत्तसुयच्चरित्ताचरित्सामाइयलद्धी समुप्पज्जेजा' इति । तथा कच्छपः कूर्मः । ग्राहो जीवविशेषस्तन्तुकतयेति प्रसिद्धः । मकरो महान्मत्स्यः । इत्यादयो जलचरा अनेके ज्ञेयाः । अधुना स्थलचारिणां विशेष प्रकटयनाह-" चउपय." स्थलचरास्तियश्चविधा-चतुष्पदा उर परिसर्पा भुजपरिसपश्चि। तत्र चतुर्भिः पदैश्चरणैश्चरन्ति गच्छन्ति ये ते चतुष्पदाः । उरसा हृदयेन परिसर्पन्ति ये ते उरःपरिसर्पाः, " आदिमध्यलोप" इतिकृत्वा विसर्गलोपः, कृष्णोरगादयः । भुजाभ्यां परिसर्पन्ति ये ते भुजपरिसर्पाः गृहगोधादय । इत्येतैर्लक्षणैरुपलक्षितास्तियनः। समासेनेति नामद्यकथनेन स्वयमेव ज्ञेयाः॥२१॥ इत्युक्तः स्थलचरविभा- 1 गोऽथ खचरविशेष व्याकरोति-"खयरा०" रोम्णो जाता ये पक्षास्ते रोमजपक्षाः, रोमजपक्षाः सन्त्येषामिति रोमजपक्षिणः शुककाकादयः । चर्मणो जाता ये ते चर्मजाः, चर्मजाश्च ते पक्षाच, ते सन्त्येषामिति चर्मजपक्षिणः वल्गुलीचर्मचटिकादयः। ते द्विधा अपि प्रकटा एव पक्षोपलक्षितत्वात् । चः समुच्चये। एवकारस्तु विविधजातिविशेषदर्शनार्थः । एते हि पश्चचत्वारिंशल्लक्षयोजनप्रमाणमनुष्यलोकान्तर्वर्तिनः। तत्र मनुष्यलोकसंज्ञा कियधावत्तदर्शयति-तथा जम्बूद्वीपो धातकीखण्डः पुष्करवरद्वीपार्ध चेत्यर्धतृतीयद्वीपाः । लवणः कालोदश्चेति द्वौ समुद्रौ । एते समुदिता हेममयमानुषोत्तराचलपरिक्षितं मनुष्यक्षेत्रं, अत्र मनुष्याणां जन्मनो मरणस्य च संभवात् । तत्र पञ्चचत्वारिंशत्सङ्ग्येषु भरतादिक्षेत्रेषु षट्पश्चाशत्सङ्कथेषु चान्तरद्वीपेषु जन्ममरणं प्रतीतं, न तु वर्षधरपर्वतादिषु । प्रायो जन्म न घटते, मरणं तु संहरणतो विद्यालब्धितो वातत्रगताना संभवति। मनुष्यक्षेत्रावहिर्जन्ममरणभाजो मनुष्या न भूता न भवन्ति न भविष्यन्ति। यद्यपि कश्विदेवो दानवो विद्याधरो या रनिर्यातनार्थ बुद्धिमेवं विधत्ते, यथाऽस्मात्स्थानादुत्पाटथमनुष्यमेनं नरक्षेत्राबहिः
a ॥१३॥
AAAAAA

Page #44

www.kobatiran.org
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
ALSAALAAAAAAAEE
प्रक्षिपामि, येनायमूर्ध्वशोषं शुष्यन्नियत इति, तथापि लोकानुभावादेव सा काचिबुद्धिर्भूयोऽपि जायते, यथासंहरत्येव न, संहृत्य वा पुनरानयति । तथा येऽपि जङ्घाचारिणो विद्याचारिणो वा नन्दीश्वरादीनपि यावद् गच्छति, तेऽपि तेभ्यो मनुष्यक्षेत्रमागत्यैव म्रियन्ते, तेनाधतृतीयद्वीपसमुद्रपरिमाणमेव मनुष्यक्षेत्र न शेषमिति । तच्चागामविष्कम्भाभ्यां पञ्चचत्वारिंशल्लक्षयोजनानामिति । अथ तद्वहिरपि द्विप्रकारा एव । के ते? एके समुद्रकपक्षिणः अपरे विततपक्षिणः। तत्र समुद्रकवत्संपुटीभूताः पक्षा एषां सन्तीति, वितता विस्तृताएवपक्षाः सन्त्येषामिति । तेषामाकाश एवोत्पत्तिविपत्ती श्रूयेते संप्रदायादिति ॥२२॥ इत्युक्तः खचारिणां विशेषः। अथ तिरश्चां सर्वसामान्यतया विशेष गाथान दर्शयन्नाह-"सव्वे जल" सर्वे तिर्यश्चो जलचरस्थलचरखचरादिभेदभिन्ना द्विधा-संमूर्छिमगर्भजभेदाभ्यां । तत्र संमूर्छनासंमूर्छिमाः मातृपितृनिरपेक्षतया, तथा गर्ने जाता यदि वा गर्भाज्जाता वेति गर्भजाः, ते तु पञ्चेन्द्रिया एवं तिर्यश्वोऽन्ये | एकद्वित्रिचतुरिन्द्रयास्तिर्यञ्चः संमूर्छिमा एव । अथैषां संमूर्छिमानुत्पत्तिविशेषं दर्शयति, यथा-एकेन्द्रियाः द्वीन्द्रिया स्वजातिमलनिरपेक्षतयोत्पद्यन्ते, त्रीन्द्रियास्तु स्वजातिपुरीषादिषुत्पद्यन्ते, चतुरिन्द्रियास्तु स्वभातिलालामलस्पर्शादिभ्य उत्पद्यन्ते । पञ्चेन्द्रियेषु मत्स्यादयो जलचरा द्विधाऽपि स्युः । स्थलचरेषु उर परिसर्पा भुजपरिसर्पाः प्रायशा द्विधा स्युः। चतुष्पदतिर्यञ्चः संमूर्छिमाः क्याप्युत्पद्यन्ते । गर्भजतिर्यछमनुष्याः प्रसिद्धा एव । संमूर्छिममनुष्याणामुत्पत्तिस्वरूपं पुरतः प्रादुष्करिष्यति । तथा खचरेषु संमूर्छिमाः शुकदहिकखञ्जरीटादयः क्षेत्रेष्वीतिकारणतयोत्पद्यन्ते, तज्जात्यखिलावयवत्वेन निष्पद्यन्ते । गर्भजखचरास्तु अण्डजास्ते प्रसिद्धा एव । इत्युक्तस्तिरवां विशेषःप्रस्तावान्मनुष्यजातिविशेष गाथार्धनाह-"कम्माकम्म०" कर्म-कृषिवाणिज्यादि मोक्षानुष्ठान-श्रुतचारित्ररूपं | वा तत्प्रधाना मह्यो-भूमयस्ताः पञ्चदश भवन्ति । तद्यथा-एकं भरतक्षेनं जम्बूद्वीपे, द्वे भरते धातकीखण्डे, द्वै भरते पुष्कराधे, एवं
-ॐॐॐॐॐॐॐ

Page #45

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
वि०
सटीक.
१४॥
छिमछाट
पञ्च भरतानि । एवमेव पञ्च महाविदेहाः तथैरवतानि च प्रत्येकं पञ्च पञ्चेति । तामु जाताः कर्ममहीजाः। कर्म पूर्वोक्तं, तद्यत्र न ता अकर्ममयः शिन्मिताः। तद्यथा-"हैमवंत १, इरिवर्ष २, देवकुरवः ३, तथोत्तरकुरवः ४, रम्यकं ५, ऐरण्यवतं ६ चैताः षण्मह्यः । पञ्चभि मेरुभिर्गुणितास्त्रिंशत्सकथा भवन्ति । तासु महीषु जाता अकर्ममहीनाः एताश्च सर्वा अपि युगलधार्मिकाणां स्थानमाश्रयाः, युगलधार्मिका एव नरतिर्यग्चस्तत्र बसन्तीतिभावः । ते दशविधकल्पद्रुमाप्ताशनपानवसनालङ्कारादिभिः प्राप्तेन्द्रियमुखाः । इत्युक्तः कर्माकर्ममहीजानां विशेषः । अथान्तरद्वीपस्वरूपं प्रस्तावयति । उक्तं च-"हिमवंतता विदिसीसाणाइगयाइ चउसु दाढासु । सग सग अंतरदीवा, पढमचउकं च जगईओ ॥१॥जोयणतिसएहि तो, सय सय वुड्डी य छसु चउक्केसु । अन्नुन्ननगइअंतर, समअंतरि अंतरा सव्वे ॥२॥" हिमवदुभयप्रान्ताभ्यां द्वे द्वे दंष्ट्र निर्गते । ततस्तासु चतसृषु दंष्ट्रासु विदिश्वीशानादिषु सप्त सप्तान्तरद्वीपा भवन्ति । तेष्वन्तरद्वीपेषु प्रथमचतुष्क जगतीतो योजनानां त्रिभिः शतैरस्ति । ततः परं पट्सु चतुष्केषु अन्योऽन्यान्तरे जगतीद्वीपान्तरे च योजनशतवृद्धिश्च भवति योजनशतं वर्धत इत्यर्थः । तथा सर्वेऽपि द्वीपा अन्तरसमविस्तारा भवन्ति । अयमर्थः-जगतीद्वीपान्तराले द्वीपानां च विस्तारे प्रथमद्वीपचतुष्कमाश्रित्य योजनशतत्रय, द्वितीयं चतुष्कमाश्रित्य योजनशतचतुष्टयं, इत्याधेकैकयोजनशतवृध्ध्या यावत्सप्तमं द्वीपचतुष्कमाश्रित्य योजनशतनवकं भवतीत्यर्थः। अन्तरद्वीपानामेव जलोपरिगतं प्रमाणमाह-"पढमचउक्कुच्चवहिं, अड्डाइय जोयणे य वीसंसा । सयरिंस बुडि परओ, मज्झदिसि सबकोसदुगं॥ ३॥” द्वीपानां प्रथमचतुष्क बहिर्जम्बूद्वीपदिशि उच्चत्वं जलोपरि | सप्रकाशं सार्धे द्वे योजने विंशतिः पञ्चनवतिभागाश्च । एतदकानयनविधिः क्षेत्रसमासवृत्तेरवसेयः । स्थूलवृत्त्या चतुष्के चतुष्के सप्ततिसयानां पञ्चनवतिभागानां वृद्धिः क्रियते सर्वेषामन्तरद्वीपानामेवं जलोएरिगतं प्रमाणं भवति । अथैषामन्तरद्वीपानां नामान्याह
॥१४॥

Page #46

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
COACHECA
| " सव्वे सवेइयंता, पढम चउक्कम्मि तेसि नामाई । एगोरुग आभासिय, बेसाणिय चेव लंगूले ॥४॥" सर्वेऽन्तरद्वीपा वेदिकावनखण्डमण्डिता ज्ञेयाः ।तथा प्रथमचतुष्के तेषामुत्तरपूर्वादिदिशमादितः कृत्वा प्रादक्षिण्येन नामानि यथा-एकोरुकः १, आभाषिकः २, वैपाणिकः ३, लाङ्गुलश्चेति ४ नामानश्चत्वारो द्वीपा वर्तन्ते । अथ "बीयचउक्के हय १ गय २, गो३ सक्कुलिपुत्वकण्ण ४ नामाणो। आयरस १ मिंढग २ अओ ३, गोपुव्वमुहाउ ४ तइयम्मि ॥ ५॥ अथ द्वितीयचतुष्के हयकर्ण १ गजकर्ण २ गोकर्ण ३ शष्लीकर्ण ४ नामानश्चत्वारो द्वीपा वर्तन्ते । तृतीयचतुष्क आदर्शमुख १ मिण्डमुख २ अयोमुख ३ गोमुख ४ नामानश्चत्वारो द्वीपा वर्तन्ते । अथ-" हयगयहरिवग्यमुहा, चउत्थए आसकण्णहरिकण्णो । अकन्नकन्नपावरण, दीव पंचमचउक्कम्मि ॥६॥" चतुर्थचतुष्केऽश्वमुख १ गजमुख २ सिंहमुख ३ व्याघ्रमुख ४ नामानश्चत्वारो द्वीपा वर्त्तन्ते । पञ्चमचतुष्के अश्वकर्ण १ हरिकर्ण २ आणि ३ कर्णप्रावरण ४ नामानश्चत्वारो द्वीपा वर्त्तन्ते । अथ-"उकमुहो मेहमुहो, विज्जुमुहो विज्जुदंत छट्टम्मि। सत्तमगे दंतता, घणलट्ठनिगूढसुद्धा य ॥७॥ षष्ठे चतुष्के उल्कामुख १ मेघमुख २ विद्युन्मुख ३ विद्युहन्त ४ नामानश्चत्वारो द्वीपा वर्तन्ते । सप्तमके चतुष्के घनदन्त १ लष्टदन्त २ निगृढदन्त ३ शुद्धदन्त ४ नामानश्चत्वारो द्वीपा वर्तन्ते । “एमेव य सिहरिम्मिवि, अडवीसं सव्व हुँति छप्पना । एएसु जुयलरूवा, पलियासंखंस आउ नरा ॥८॥ एवमेव पूर्वोक्तरीत्या हि शिखरिणि पर्वतेऽप्यष्टाविंशतिीपा भवन्तीति । सर्वे मिलिताः षट्पञ्चाशदन्तीपा भवन्ति । एतेषु षट्पञ्चाशदन्तीपेषु युगलरूपा मनुष्याः पल्योपमासङ्ख्येयवर्षायुषो वसन्ति । अथ शरीरप्रमाणादिविशेष दर्शयति-"जोयण दसमंसतणू, पिट्टिकरंडाण मेसि चउसट्ठी । असणं च चउत्थाओ, गुणसी दिणवच्चपालणया ॥९॥" तेषां युगलधर्मिणां तनुः-शरीरं योजनदशांशोच्च अष्टशतधनुरुच्छ्रितमित्यर्थः। तथैतेषां शरीरे पृष्ठिकरण्डानां चतुःपष्टिर्भवति । तथैतेषामाहारेच्छा
SASRAEASE

Page #47

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
L
जी. वि०
सटीक.
वक
एकान्तराहाद्भवति । तथै तेषामेकोनाशी तिर्दिनान्यपत्यपालनभावतश्चेति । अथ सूत्रपदं व्याख्यानयति-तत्र मनुष्यशब्दस्य निरुक्तिः मनोरपत्य मानुष्यः मनोर्याणौ पश्चान्तः(६-१-९४)यप्रत्यये मनुष्यः अण्प्रत्यये मानुषः मानवानि (इ) ति, पुनः के मनुष्याः? आन्तरद्वीपाः समुद्रान्तभूतषट्पश्चाशद्वीपसमुद्भवाः । चः समुच्चये । इत्युक्ता एकोत्तरशतक्षेत्रसमुद्भवा मनुष्याखिविधाः । अथ प्रक्रमाद्देवभेदान् विवृण्वन्नाह-" दसहा." पूर्व तावदेवानां चत्वारो भेदा भवनाधिपतिव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकादिकभेदैर्भवन्ति । इह प्रस्तावाद्भवनाधिपतीनां नामान्वयसङ्ख्याविशेष व्यक्तीकुर्वमाह-तत्र सामान्येन भवनवसनशीला भवनवासिनः । यद्यपि कायमानसभिभेषु परमरमणीयकभूमिषु आवासापरनामसु महामण्डपेषु प्रायोऽसुरकुमाराः परिवसन्ति कदाचिदेव भवनेषु । शेषास्तु नागकुमारादयो भूम्ना भवनेषु कदाचिच्चावासेष्विति । स्थानस्थानिनोरभेदाद्भवना असुरकुमारादयो देवास्तेषामधिपतय इन्द्रा भवनाधिपतयश्चेति । ते दशधा, तद्यथा-"असुर १ नाग २ तडित् ३ सुवर्ण ४ अग्नि ५ द्वीप ६ उदधि ७ दिक ८ पवन ९ स्तनिताः १०"। एतेऽसुरादयो दशापि कुमाराः शान्ता (कुमारशब्दान्ता) शेयाः । अथ ते का वसन्ति ? तदर्शयति, तथाहि"इह मंदरस्स हिवा, पुढवी रयणप्पहा मुणेयव्वा । तिसु भागेमु विभत्ता, अस्सीयं जोयणं लक्ख ॥ १॥ तत्थेव भवणवासी देवा निवसंति दोसु भागेसु । तइए पुण नेर:या, डवंति बहुवेयणा निययं ॥२ ।" क्वचिदित्यपि दृश्यते-ऊर्ध्वाध एकं सहस्र मुक्त्वा एकलक्षाप्टसप्ततिसहस्रबहुमध्ये रुचकाधोऽष्टशतयोजनेषु भवनपतिस्थितिः, शेषे तु नारकाणामिति दृश्यते । अन्ये वाहुः-नवतियोजन
१ इह मन्दरस्याधस्त त् पृथ्वो रत्नप्रभा मुणिनव्या त्रिभि गर्विभक्ता अशीतिसहस्राधिक लक्ष योजनानाम् ॥१॥ तत्रैव भवनवामिनो देवा निवसन्ति यो गयो : तृतीये पुनःरथिका भवन्ति बहुवेदनाः सततम् ॥ २ ॥
Rॐॐॐॐॐॐ
॥१५॥
AER

Page #48

www.kobatiran.org
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
AURANCE
सहस्राणामधस्ताद्भवनानि अन्यत्र चोपरितनमधस्तनं च योजमसहसं मुक्त्वा सर्वत्रापि यथासंभवमावासा इत्यपि । तत्त्वं तु केवलिनो विदन्ति । परं नरकप्रस्तटान्तराले भवनपतय इति संगम्यं । उक्तं च-"बारसमु अंतरेसुं, इक इक्कं अहोवरिं पुत्तुं । मनंतरेसु जाई, वसंति दस भवणवासीणं ॥१॥" सुगमाथैव । परं रत्नप्रभायां त्रयोदश नरकप्रस्तटास्तेषु द्वादशान्तराणि तेभ्य एकमुपर्येकमधोऽन्तरमपनीयते शेषेषु दशस्वन्तरेषु भवनवासिन इति तापर्यमिति । एषां दशानामपि एकैकस्मिन्निकाये द्वौ द्वाविन्द्रौ स्यातां, दक्षिणोत्तरश्रेण्याश्रयणात्, सर्वाग्रेण चमरादयो विंशतिरिन्द्रा भवेयुरिति । तथैतेषां भवनसङ्ख्यावगाहनाशक्तिवर्णायुश्चिह्नादयो नात्र लिख्यन्ते, सूत्रकृतापि प्रस्तुतं नोपदर्शितमतोऽन्यशास्त्रेभ्योऽवसेयमिति । अथ भवनवासिवक्तव्यतां निरूप्य गाथाया द्वितीयपादेन व्यन्तराणां सूचयति-"अट्टविह त्ति" विविधमन्तरं वनान्तरादिकमाश्रयतया येषां ते व्यन्तराः । तथाक्नानामन्तरेषु शैलान्तरेषु कन्दरान्तरेषु वसन्ति तत्प्रसिद्धमेव यथा (अथवा विगतं) भृत्यवच्चक्रवर्त्याचाराधकत्वेन (अन्तरं ) विशेषो मनुष्येभ्यो येषां ते व्यन्तराः । तथा वनानामन्तरेषु भवाः पृषोदरादितान्मागमे वानमन्तरा इत्यपि । तेऽष्टविधाः अष्टप्रकारा भवन्ति । ते चामी-पिशाचाः १ भूताः २ यक्षाः ३ राक्षसाः ४ किन्नराः ५ किंपुरुषाः ६ महोरगाः ७ गन्धर्वाः ८ इति । अर्थतेषां क्वावस्थानं ? तदाह-"रयणाइ पदमजोयण-सहसे इक्विकसयमहोवरि मुत्तुं । अट्ठसयए अट्ट य, वितरजाईउ पत्तेयं ॥१॥" पुनरन्ये त्वष्टप्रकारा व्यन्तराः, तद्यथा-"एवं
१ द्वादशस्वन्तरेषु एकमेकमध उपरिच मुक्त्वा । मध्यान्तरेषु जातयो वसन्ति भवनवासिनाम् ॥ १॥ २ स्नायाः प्रथमे योजनसहने एकमेकं शतमध उपरि च मुक्त्वा । अष्टसु शतेपु भष्टौ च व्यन्तरजातयः प्रत्येकम् ॥ २ ॥
३ एवं प्रथमे शते योजनदशकमध उपरि च मुक्त्वा । अष्टसु दशकेषु जातयः अणप्रज्ञाद्याः परिवसन्ति ।। १॥ अणप्रज्ञः (अर्णपत्री) पञ्चप्रज्ञः ऋषिवादी भूतवादी चैव । क्रन्दी च महाक्रन्दी कूष्माण्डश्चैव पतङ्गश्च ॥ २ ॥
नऊॐॐॐॐॐ

Page #49

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
सटीक.
जी. वि० ॥१६॥
ISISRA-STARRERNAGARRORS
पढममि सए, जोयणदसगं अहोवरि मुत्तुं । अदसगेसु जाई, अणपन्नाई परिवसन्ति ।। १॥" ते स्विमे-" अणपनी १ पणपनी २ इसिवाई ३ भूइवाइए ४ चेव । कंदी य ५ महाकंदी ६ कोहंडे ७ चेव पयए य ८॥२॥" द्वयोरपि जात्योः श्रयणात् षोडश भेदा भवन्ति । एषामप्येकैकस्यां जातौ द्वौ द्वाविन्द्रौ । एवं त्रिंशदिन्द्रास्तेषु भवेयुरिति । आयुर्वर्णादि शास्त्रान्तरेभ्योऽवसेयमिति । इत्युक्तो व्यन्तरविभागः। अथ ज्योतिष्कस्वरूपं निरूप्यते-द्योतनं ज्योतिरोणादिकत्वात्तदेषामतीति (ब्रीह्यादिभ्यस्तौ) ७-२-५) इति इक प्रत्ययः इकारलोपे ज्योतिप्काः । ते पञ्चविधाः तद्यथा-चन्द्राः १ सूर्याः २ ग्रहमण्डलादयोऽष्टाशीतिसङ्ख्याः ३ अनुचन्द्र नक्षत्राण्यश्चिन्यादीन्यष्टाविंशतिः ४ अनुचन्द्रं तारकाः षट्षष्टि सहस्राः कोटाकोटयो नव शतानि कोटाकोटयः पञ्चसप्ततिकोटयोऽनुचन्द्रं ज्ञेयाश्चेति ५ । एपामयस्थितिस्वरूपं प्रस्तावयति । उक्तं च सङ्ग्रहिण्यां-'समभूयलाउ अट्ठहि, दसूणजोयणसएहि आरम्भ । उपरि दमुत्तरजोयण-सयम्मि चिट्ठति जोइसिया ॥१॥ तत्थ रखी दसजोयण, असीइ तदुवरि ससी य रिक्खेमु । अह भरणि साइ उवरिं, बर्हि मूलोभितरे अभिई ॥२॥ ताररविचंदरिख्खा, बुहसुक्काजीवमंगलंसणिया। सगसयनउ दस असीइ, चउ चउ कमसो तिया च उसु ॥३॥ एताः प्रकटार्थी एव । तथैते द्विप्रकाराश्चराः स्थिराश्चेति । तत्र मनुष्यलोकान्तर्वतिनश्वराः, तद्बहिस्तु स्थिराः । तेषां स्थिराणां मनुष्यलोकवर्तिभ्यो ज्योतिष्कभ्यो विमानान्यायामविष्कम्भाभ्यामुच्चत्वेन चार्धप्रमाणानि । विस
१ सममूतलादष्टभिः दशं नैर्यो जनशतैराग्भ्य उपरि दशोत्तरयोजनशते तिष्ठन्ति ज्योतिकाः ॥१॥ तत्र र निर्दशसु योजनेषु अश'तो तदुपरि शशी च ऋक्षेषु अधो भरणिः स्वातिरुपरि बहिर्मूलमन्यन्तरेऽभिजित् ॥२॥ तारकारविचन्द्रनक्षत्राणि बुधशुक्रजीवमङ्गलशनैश्चराः शनानि नवत्यधिकानि दश अशीतिः चत्वारि च वारि क्रमशत्रिकाश्चतुर्प ।।३।।
CRESCARRORAKAR
॥१६॥

Page #50

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
l
*
IP सास्वाभाव्याच सदावस्थाना (स्थिता) नीत्यर्थः । तेऽपि पञ्चप्रकारा एव सन्ति । तेषामायुःप्रमाणादि प्रकटत्वानोच्यते । इत्युक्तं
ज्योतिष्काणां स्वरूपं । अथ क्रमायातं वैमानिकस्वरूपं निरूपयति-तथा दुविहा० तत्र विशिष्टपुण्यैर्जन्तुभिर्मान्यन्ते उपभुज्यन्त इति विमानानि तेषु भवा वैमानिकाः, ते च द्विधा कल्पोपपन्नाः कल्पातीताश्च । तत्र कल्पः स्थितिमर्यादा जीतमित्येकार्थाः। स चेन्द्रस्तत्सामानिकादिव्यवस्थारूपस्तं प्रतिपन्नाः कल्पोपपन्नाः। ते तु सौधर्म १ ईशान २ सनत्कुमार ३ माहेन्द्र ४ ब्रह्म ५ लान्तक ६ शुक्र७ सहस्रार ८ आनत प्राणत १० आरण ११ अच्युत १२ निवासिनः । परतस्तु ग्रैवेयकानुत्तरविमानवासिनः सर्वेषामपि तेषामहमिन्द्रत्वात्ते कल्पातीताः सामान्यतया । अथ नामतो ग्रैवेयकानां विशेषो निरूप्यते, तद्यथा-'सुदरिसण १ सुप्पबुद्धं २, मणोरमं ३ सबभद ४ सुविसालं ५ । सोमणस ६ सोमाणस ७, पियंकरं ८ चेव नंदिकरं ९ ॥१॥ विजयं १ वेजयन्तं २, जयन्त ३, मपराजितं च ४ सवढे । एएसु चेव गया, कप्पाईया मुणेयव्वा ॥२॥” इत्युक्ता द्विधा अपि वैमानिका देवाः । एवं सर्वे पञ्चेन्द्रियाणां भेदा ज्ञेयाः ॥ २४॥ ___अथाद्याद्वितीयगाथायां जीवा द्विधा उक्ताः सिद्धाः सांसारिकाश्च । तत्र सांसारिकाणां जीवानां गणनिकामात्रं विशेषो दर्शितः । अथ सिद्धस्वरूपं निरूपयति । अत्र सूत्रकृता व्यत्ययः प्रदर्शितः । तत्तु सर्वसांसारिकव्यवहारातीतत्वात्पूर्व तेषां सिद्धानां विशेषो
१ सुदर्शनं सुप्रबुद्ध मनोरमं सर्वभद्रं सुविशालं सुमनसं सौमनस्यं प्रियङ्करं चैव नन्दिकरम् ॥ १॥ विनयं च वैजयन्तं जयन्तमपराजितं Bाच सर्वार्थम् । एतेषु चैव गताः कल्पातीताः ज्ञातव्याः ॥२॥
२ संसारवासादेव मुक्तिरिति हेतुरपि प्रोक्त एवं प्राक्
निA5AASHA
****
***
*
*
*

Page #51

Shri Mahavirlain Aradhana Kendra
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
॥१७॥
%%ACKHETC
जी. वि.
न दर्शितः अधुना तद्वयक्ति| मिद्धा पनरसभेया, तित्थअतित्था य सिद्धमेएणं । एए संखेवेणं, जीवविगप्पा समक्खाया ॥ २५॥
P सटीय ____ व्याख्या-सिद्धा निष्ठितार्थाः क्षीणाशेषकर्माणः । ते पञ्चदशधा । सूत्रे तु तीर्थकरातीर्थकरभेदावुक्तौ । चकारादन्येऽपि त्रयोदश भेदा ग्राह्याः । सूत्रत्वात्करलोपे सिध्यति । तद्यथा-तीर्थकराः सन्तो ये सिद्धास्ते तीर्थकरसिद्धाः १ । अतीर्थकराः-सामान्यकेवलिनः सन्तो ये सिद्धास्तेऽतीर्थ (कर) सिद्धाः २॥ इति सामान्यं, अथो विशेष व्यनक्ति-तीर्यते संसारोऽनेनेति तीर्थ यथावस्थितजीवाजीवादिपदार्थप्ररूपकं परमगुरुपणीतं प्रवचनं, तच्च निराधारं न भवतीति स संघः प्रथमगणधरो वा वेदितव्यः, तस्मिन्नुत्पन्ने ये सिद्धास्ते तीर्थसिद्धाः ३ । तथा च स्वलिङ्गे रजोहरणादिरूपे व्यवस्थिताः सन्तो ये सिद्धास्ते स्वलिङ्गसिद्धाः४। तथाऽन्यलिङ्गे परिव्राजकादिसम्बन्धिनि वल्कलकपायादिरूपे द्रव्यलिङ्गे व्यवस्थिताः सन्तो ये सिद्धास्तेऽन्यलिङ्गसिद्धाः। यदाऽन्यलिङ्गिनां भावतः सम्यक्त्वादि प्रतिपनानां केवलमुत्पद्यते, तत्समयं च कालं कुर्वन्ति, तदैवान्यलिङ्गसिद्धत्वं द्रष्टव्यं, अन्यथा यदि दीर्घमायुष्कमात्मनः पश्यन्ति ज्ञानेन | ततः साधुलिङ्गमेव प्रतिपद्यन्ते ५। तथा स्त्रिया लिङ्गं स्त्रीलिङ्ग स्त्रीत्वस्योपलक्षणमित्यर्थः। (तच्च)वेदः शरीरनिवृत्तिर्नेपथ्यं च । तत्रेहशरीरनिवृत्त्या प्रयोजनं न वेदनेपथ्याभ्यां. वेदे सतिसिद्धाध्य)भावाद, नेपथ्यस्य चाप्रमाणत्वात् । तस्मिन्स्त्रीलिङ्गे वर्तमानाःसन्तोयेसिद्धाः प्रत्येकबुद्धवर्जिताः केचित् स्त्रीलिङ्गसिद्धाः६ ।तथा पुरुषलिङ्गशरीरनिवृत्तिरूपे व्यवस्थिताः सन्तो ये सिद्धास्तेपुरुषलिङ्गसिद्धाः। तथा
नपुंसकलिङ्ग वर्तमानाः सन्तो ये सिद्धास्ते नपुंसकलिङ्गसिद्धाः८ गृहस्थाः सन्तो ये सिद्धास्ते गृहिलिङ्गसिद्धाः। तथा तीर्थस्याभावोऽM तीर्थ, तीर्थस्याभावस्तुअनुत्पादेऽपान्तराले वा व्यवच्छेदे तस्मिन समये सिद्धाः जातिस्मरणादिना निर्दग्धकर्माणोऽतीर्थसिद्धाः। तत्र- ॥१७॥
ववव
+4-M%A4%

Page #52

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
ABPBHARA
तीर्थस्यानुत्पादे सिद्धा मरुदेवीप्रभृतयः, न हि मरुदेव्याः सिद्धिगमनकाले तीर्थमुत्पन्नमासीत् । तीर्थव्यवच्छेदश्च सुविधिप्रभृतीनां तीर्थकृतां सप्तस्वन्तरेषु । यदाह-निणंतरे साहुवुच्छेओ"त्ति । तत्रापि ये जातिस्मरणादिना प्राप्तापवर्गमार्गाः केवलिनो भूत्वा सिध्य|न्ति ते तीर्थव्यवच्छेदे सिद्धाः१०। प्रतीत्यक किश्चिद् वृषभादिकं अनित्यतादिभावनाकारणं वस्तु बुद्धाः-बुद्धवन्तः परमार्थमिति प्रत्येकबुद्धाः (तथा) सन्तो ये सिद्धास्ते प्रत्येकवुद्धसिद्धाः)द्धाः ११ । स्वयमात्मना बुद्धास्तत्त्वं ज्ञातवन्तःस्वयंबुद्धा तथा सन्तो ये सिद्धास्ते स्वयंबुद्धसिद्धाः १२ । स्वयबुद्धप्रत्येकबुद्धानां च बोध्युपधिश्रुतलिङ्गकृतो विशेषः। तथाहि-स्वयंबुद्धानां बाह्यनिमित्तमन्तरेणैव बोधिः, प्रत्येकबुद्धानां तदपेक्षया । श्रूयते च-“वसभे य इंदकेऊवलए अंबे य पुरफिए बोही । करकंडुदुम्मुहस्सा नमिस्सगंधाररणे य ॥१॥” इति सूत्रे बाह्यवृषभादिप्रत्ययसापेक्षतया करकण्ड्वादीनां प्रत्येकबुद्धानां बोधिरिति। उपधिः स्वयंबुद्धानां पात्रादि
दशविधः । तद्यथा-पत्तं १ पत्ताबंधो ३, पायट्ठवणं ३ च पायकेसरिया ४ । पडलाइ ५ रयत्ताणं ६, गोच्छओ ७ पायनिजोगो ॥१॥ तिन्नेव य पच्छागा १०, रयहरणं चेत्र ११ होइ मुहपोत्ती १३॥" प्रत्येकबुद्धानां तु जघन्येन रजोहरणमुखपोतिकारूपो द्विविध उपधिः । उत्कृष्टतस्तु पुनश्चोलपट्टकमात्रककल्पत्रिकवजों नवविध उपधिः । स्वयंबुद्धानां पूर्वाधीतं श्रुतं संभवति न वा, प्रत्येक बुद्धानां तु पुनस्तनियमाद्भवति जघन्येनैकादशाङ्गान्युत्कृष्टतोऽभिन्नदशपूर्वाणीति। लिङ्गप्रतिपत्तिस्तु स्वयंबुद्धानां यदि पूर्वाधीतश्रुतंनास्ति
१ जिनान्तरे साधुविच्छेदः । २ वृषभश्च इन्द्रकेतुर्वलयं माम्रश्च पुरिपता । बोधिः करकण्डोदुर्मुखस्य, नमेन्धिारराज्ञश्च ॥ १ ॥
३ पात्रं पात्रबन्धः पात्रस्थापनं च पात्र प्रमाजेनिका । पटलानि रजवाणं गोच्छकः पात्रनिर्योगः ॥ १।। त्रय एवं प्रछादका रजोहरणं || चैत्र मुखवखिका भवति ।

Page #53

www.kabarth.org
Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
S
AR
जी. वि०
॥१८॥
ततो नियमाद् गुरुसमीपे भवन्ति, गच्छे च विहरन्ति, अथ श्रुतं भवति ततो देवता लिङ्गं प्रयच्छति गुरु समीपे वा तत्प्रतिपद्यन्ते । यदि चैकाकिविहारेच्छावन्तस्तदैकाकिन एव विहरन्ति, अन्यथा गच्छ एवासते इति । प्रत्येकबुद्धानां पुनर्लिङ्ग देवतैव ददाति,लिङ्गवजिता वा भवन्ति १२ । तथैकैकस्मिन् समये एकका एव सन्तो ये सिद्धास्त एकसिद्धाः १३। एकसमये द्वयादीनामष्टशतानांसेधनादनेकसिद्धाः । तत्राने कसमयसिद्धानां प्ररूपणार्था गाथा-"वत्तीसा अडयाला, सट्ठी बावत्तरी य बोदव्या । चुलसीई छपाउई, दुरहियमहुत्तरसयं च ॥१॥" एतद्विवरण-यदै कस्मिन्समये एकादिर्वा उत्कर्षेण द्वात्रिंशसिध्यन्ति तदा द्वितीयसमयेऽपि द्वात्रिंशत्, एवं नैरन्तर्येणाष्टौ समयान यावद्द्वात्रिंशसिध्यन्ति, तत ऊर्ध्वमवश्यमेशन्तरं भवति । एवं यदा पुनस्रथस्त्रिंशत आरभ्याष्टचत्वारिंशदन्ता एकसमयेन सिध्यन्ति तदा निरन्तरं सप्त समयान सिध्यन्ति, ततोऽवश्यमेवान्तरं भवति । एवंयदैकोनपश्चाशतमादि कृत्वा यावत् षष्टिः एकन समयेन सिध्यन्ति तदा निरन्तरं पद समयान सिध्यन्ति, तदुपरि अन्तरं समयादि भवति, एवमन्यत्रापि योज्यं । यावदष्टशतमेकसमयेन सिध्यन्ति तदाऽवश्यमेव समयाद्यन्तरं भवति इति १४ ॥ तथा बुद्धा आचार्यास्तोंधिताः सन्तो ये सिद्धास्ते बुद्धबोधितसिद्धाः १५।। इत्युक्तास्तीर्थकरत्वादिभेदैः सिद्धानां पञ्चदशभेदाः ननु तीर्थकरसिद्धातीर्थकरसिद्ध रूपभेदद्वयेऽवशेषाः सिद्धभेदाः सर्वेऽप्यन्तर्भवन्ति, तत्किमर्थ शेषभेदोपादानमुच्यते ? सत्यं अन्तर्भवन्ति, परं न विवक्षितभेदद्वयोपादानमात्रात् शेष भेदपरिज्ञानं भवति विशेषपरिज्ञानार्थ चष शास्त्रारम्भप्रयासोऽतः शेषभेदोपानामिति । इत्येते जीवविकल्पाः सांसारिका असांसारिका एकेन्द्रियादयो वा संक्षेपणेति-तेषां जीवानामसङ्ख्यातानन्तत्वान्नामजातिकथनद्वारेण समाख्याता-भणिता इति गाथार्थः ॥२५॥
अथैकेन्द्रियादिजीवानां शरीरायुःस्वकायस्थितिप्राणयोनि प्रमाणानि प्रकटयन्नाह
HRISHRA
॥१८॥

Page #54

Acharya Sh Kailassagersun Gyanmandir
SASARA
एएसि जीवाणं, सरीरमाउं ठिई सकायम्मि । पाणा जोणिपमाणं, जेसिं जं अस्थि तं भणिमो ॥२६॥
व्याख्या-एतेषां पूर्वव्यावर्णितस्वरूपाणामेकेन्द्रियादीनां जीवानां येषां यावत्प्रमाणं शरीरं । प्रमाणशब्दः मर्वत्राभिसम्बध्यते, ततो येषां यजघन्योत्कृष्टायुःप्रमाणं । तथा येपां यावती स्वकायस्थितिः, किमुच्यते ? यथैकेन्द्रियाः पृथ्व्यादयो मृत्वा पुनः पृथ्व्यादिषु कियत्काल मुत्पद्यन्ते सा स्वकायस्थितिः, तस्याः प्रमाणं । तथा प्राणा:-जीवधारणलक्षणा येषां जीवानां दशसु प्राणेषु ( मध्ये) यावन्तः प्राणास्तत्प्रमाणं । तथा चतुरशीतिलक्षप्रमाणा योनयो येषु जीवेषु यावत्प्रमाणाः । अस्थीरपत्र प्राकृतत्वादेकत्वद्विस्वबहुत्वे । न कश्चिद्विशेषः, यद्वाऽस्तिशब्दोऽव्ययेषु सर्ववचनवाची वर्तते, अतोऽत्र न कश्चिद्दोषः । ततो यच्छब्देनापेक्षितमर्थ तच्छब्देनाह-"तं भणिमो" तद्भणाम इति गाथार्थः ॥ २६॥
पूर्वोक्तकथनद्वारेणैकेन्द्रियादीनां शरीरद्वारं व्याकुर्वन्नाह-- अंगुलअसंखभागो, सरीरमेगिदियाण सव्वेसि । जोयणसहस्समहियं, नवरं पत्तेयस्क्वाणं ।। २७ ॥
व्याख्या-शीर्यत इति शरीरं । ततोऽगुलासयभागं सर्वेषामप्येकेन्द्रिया (णां) दीनां शरीरप्रमाणं । नवरं विशेषश्चायप्रत्येकवनस्पतीनां योजनसहस्रमधिकं शरीरमिति । तथेह सूत्र पृथ्व्यादीनां शरीरप्रमाणे सामान्यतयोक्तेऽपि विशेपो दर्श्यते । उक्तं च सङ्ग्रहिण्यां-"अंगुलअसंखभागो, सुहुमनिगोओ असंखगुण वाऊ । तो अगणि तओ आऊ, तत्तो सुहुमा भवे पुढबी ॥१॥ तो बाय
१ भमुलासंख्यभागः सूक्ष्मनिगोदोऽसंख्यगुणो वायुः । ततोऽग्निस्तत आपस्ततः मूक्ष्मा पृथ्वी । १ । ततो बादरवावग्न्यपृथ्वीनिगोदा अनुक्रमशः । प्रत्येकवनस्पतिशरीरं अधिक योजनसहस्रं तु ।।
P ESAMAU
RSHASHRSHASHASHASHREE
to

Page #55

जी. वि०
॥१९॥
खाउगणी आऊ - पुढवीनिगोय अणुक्रमसो । पत्तेयवणसरीरं, अहियं जोयणसहस्सं तु ॥२॥ द्विधा वनस्पतिः - प्रत्येकः साधारणश्च । साधारण निगोदोऽनन्तकायिक इत्येकार्थाः । तत्र प्रत्येको बादर एव, पृथिव्यप्तेजोवायुनिगोदास्तु सूक्ष्मा वादराश्च । तत्राद्यन्तयोनिगोदपृथिव्योःसूक्ष्मविशेषणात्तदन्तर्वर्तिनां वाय्वग्निजलानामपि सूक्ष्माणां ग्रहणादयमर्थः सूक्ष्मनिगोदशरीरम गुलस्यासङ्ख्यो भागोऽङ्गुलासङ्ख्यातभागमित्यर्थः १ । तदसङ्ख्यातगुण मे कंसूक्ष्मवायुकायशरीरं २ । ततोऽसङ्ख्यातगुणमेकं सूक्ष्मतेजस्कायिकशरीरं ३ । ततोऽसङ्ख्यातगुणमेकं सूक्ष्ममष्कायिकशरीरं ४ । ततोऽप्यसङ्ख्यातगुणमेकं सूक्ष्मपृथ्वीकायिकशरीरं ५ । ततोऽप्यसङ्ख्यातगुणमेकं बादरवायुशरीरं ६ । ततोऽप्यसङ्ख्यातगुणमेकं वादराग्निशरीरं ७। ततोऽप्यसङ्ख्यातगुणमेकं वादराप्कायशरीरं ८ । ततोऽप्यसङ्घयातगुणमेकं बादरपृथ्वी कायिकशरीरं ९ । तस्मादसङ्ख्यातगुणमेकं बादर निगोदशरीरं १० । स्वस्थाने तु सर्वाण्यप्यगुलासङ्कयेयभागमात्राणीति । तथा च भगवत्यामेकोनविंशतितमे शतके तृतीयोदेशके - "के' महालए णं भंते ! पुढविसरीरे पण्णत्ते ? गोयमा ! अनंताणं सुहुमवणस्सइकाइयाणं जावइया सरीरा से एगे सुहुमवाउसरीरे, असंखेज्जाणं सुहुमवाउकाइयाणं सरीरा से एगे मुहुमतउसरीरे, असंखेज्जाणं सुहुमते उकाइयाणं जावइया सरीरा से एगे पुढवीसरीरे, असंखिज्जाणं सुहुमपुढविकाइयाणं जावइया
१ कियन्महत् पृथ्वीशरीरं भदन्त ! प्रज्ञप्तम् गौतम ! अनन्तानां सूक्ष्मवनस्पतिकायिकानां यावच्छशरीरं तावत् एकं सूक्ष्मवायुशरीरं, असंख्यानां सूक्ष्मवायुकायिकानां शरीराणि तावत् एकं सूक्ष्मतेज शरीरं, असंख्येयानां सूक्ष्मतेजस्कायिकानां यावन्ति शरीराणि तावदेकं पृथ्वीशरीरं, असंख्येयानां सूक्ष्मपृथ्वी कायिकानां यावन्ति शरीराणि तावत् बादराछरीरं, असंख्येयानां बादराकायिकानां यावन्ति शरीराणि तावदेकं बादरपृथ्वीशरीरं, इयन्महत् गौतम ! पृथ्वीशरीरं प्रज्ञप्तम् ।
सटीक.
॥१९॥

Page #56

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
FHSHA
वार
सरीरा से एगे बायरतेउसरीरे, असंखिज्जाणं बायरतेउकाइया जावइया सरीरा से एगे बायरआउसरीरे, असंखिज्जाणं वायरआउकाइयाणं जावइया सरीरा से एगे वायरपुढविसरीरे एवंमहाल र णं गोयमा ! पुढविसरीरे पण्णत्ते" । अत्र " अणंताणं सुहुमवणस्सइकाइयाणं जावइया सरीरा" इति यावद्ग्रहणादसङ्ख्यातानि ग्राह्याणि, अनन्तानामपि वनस्पतीनामेकाद्यसङ्ख्येयान्तशरीरत्वेनानन्तानां शरीराणामभावात् । सूक्ष्मवनस्पत्यवगाहनापेक्षया सूक्ष्मवायवगाहनाया असत्यातगुणत्वेन चागमेऽभिधानात् । यदुक्तमन्यत्राप्यागमे-"गोयमा ! सव्वत्थोवा सुहुमनिगोयस्स अपज्जत्तगस्स जहणिया ओगाहणा असंखिजगुणा जाव बायर पुढविअपज्जत्त जहणिया असंखिज्जगुणा पत्तेयसरीरबायरवणस्सइकाइयस्स वायरनिगोयस्स य एएसिणं अपजत्तगाणं जहणिया ओगाहणा दोण्ण वि तुलाऽसंखेज्जगुणा" इत्यादि । प्रत्येकवनस्पतीनां तु समुद्रादिगतपद्मनालादीनां शरीरं किश्चिदधिक योजनसहस्रं । ननु शरीरस्य मानमुत्सेधाङ्गुलेन समुद्रहदादीनां तु प्रमाणाङ्गुलेन, ततः समुद्रादीनां योजनसहस्रावगाहनात्तद्भतपअनालादीनामुत्सेधा मुलापेक्षयाऽत्यन्तं दैथ्य स्यादत आह विशेषणवत्यां-"जोयणसहस्समइ (हिय) वणस्सईदेहमाणमुक्किटुं । तं च
१गौतम सर्वस्तोका सूक्ष्मनिगोदस्य अपर्याप्तकस्य जघन्या अवगाहना असंख्येयगुणा यावत् बादरपृथ्व्यापर्याप्तानां जघन्या असंख्येयगुणा प्रत्येकशरीर बादरवनस्पतिकायिकस्य बादरनिगोदस्य च एतेषां अपर्याप्तानां जघन्या अवगाहना द्वयोरपि तुल्याऽसंख्येयगुणा ।
२ योजनसहस्रमधिकं वनस्पतेर्देहमानमुत्कृष्टम् । तच्च किल समुद्रगतजलरुइनालं भवति भूम्ना ॥ १॥ उत्सेधाङ्गुलेन तदभवति प्रमाणागुलेन च समुद्रः । परस्परतो वे अपि कथमविरोधिनी भवतः ! ॥२॥ पृथ्वीपरिणामानि तानि तु श्रीनिवासपद्मवत् । गोतीर्थेषु बनस्पतिपरिणामानि च भवेयुरपि ।। ३॥ यत्रोत्सेधागुलतः सहस्रमवशेषेषु च जलेषु । वल्लीलतादयोऽपि च सहस्रमायामतो भवन्ति ॥ ४॥
%34343

Page #57

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
जी. वि.
॥२०॥
RABISEASSAGARMA
गि (कि) ल समुहगयजलरुहनालं हवइ रमा (भूमा) ॥१॥ उस्सेहंगुलओ तं, होइ पमाणंगुलेण य समुद्दो । अवरोप्परओ दुषि वि, 181 कहमविरोहिणी हुज्जाहि ? ॥३॥ पुढवीपरिणामाई, ताई (तु) सिरिनिवासपउमं व । गोतित्थेसु वणस्सइपरिणामाई (च) हो
सटीक ज्जाहि ॥३॥ जत्थुस्सेहंगुलओ, सहस्समवसेसएसु य जलेसु । वल्लीलयादोवि य, सहस्समायामओ होति ॥ ४॥" तथा सूक्ष्माणां पञ्चानामपि पृथ्व्यादीनामसङ्ख्यातान्यपि शरीराण्येकत्रीभूतानि, न चर्मचक्षुषां गोचराणि भवन्ति । तथा पुनर्बादराणां चतुर्णामपि पृथ्व्यादीनां शरीराण्यसङ्ग्यातानि पिण्डीमूतानि दृष्टिगोचरतां भवन्ति । यतः-अहामलयपमाणे, पुढविकायम्मि हुंति जे जीवा । ते जइ सरिसवमित्ता, जंबुद्दीव न मायति ॥१॥" तथा-"एगम्मि उदगबिंदुम्मि जे जीवा जिणवरेहि पणत। ते पारेवयतुल्ला, जंबुद्दीवे न मायति ॥२॥" यथा वनस्पतिकायस्य जघन्यतोऽगुलासङ्घथेयभागमात्रमुत्कृष्टतस्तु योजनसहस्रमधिकमतः परं तत्पूध्वीकायमिति गाथार्थः ॥२७॥
अथ द्वीन्द्रियादीनां शरीरप्रमाणं यथाक्रम व्याविकीपुराह-- बारस जोयण तिन्नेव गाउयाई जोयणं च अणुकमसो । बेइंदिय तेइंदिय, चउरिदिय देहमुच्चत्तं ॥२८॥
व्याख्या-देहसहस्रशब्दौ पुनपुंसकौ, अथ प्राकृते लिङ्गव्यत्ययमि(इ)ति प्रतीतमेव । तथा द्वादश योजनानि, प्रीणि गव्यूतानि,
१ आमलकप्रमाणे पृथ्वीकाये भवन्ति ये जीवाः ते यदि सर्पपमात्राः ( स्युः ) जम्बूद्वीपे न मान्ति ॥ १ ॥ एकस्मिन्नुकबिन्दी ये जीवाः जिनवरैः प्रज्ञप्ताः । ते पारापतमात्रा जम्बूद्वीपे न मान्ति ॥ २ ॥
॥२०॥
REAGERE

Page #58

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
कर
योजनं च । अनुक्रमशोऽनुक्रमेण । समासाद्विभक्तिलोपे सूत्रत्वात्पुंस्त्वनिर्देशे योजनादिषु शब्देषु, द्वीन्द्रियाणां त्रीन्द्रियाणां चतुरिन्द्रि- । याणां, इहापि विभक्तिलोपो। देहं शरीरमुञ्चत्वेन भगवता भणितं । तृतीयार्थे द्वितीया । तथा चोक्तं सङ्ग्रहिण्या-"बारसे जोयण संखो, तिकोस गुम्मी य जोयणं भमरो" इतिवचनात् ।। तत्र द्वीन्द्रियपदे द्वादश योजनानि शरीरावगाहना स्वयम्भूरमणादिशङ्खादिनामवसेया । एवं त्रीन्द्रियेष्वप्यवगाहना भावनीया। नवरं गव्यूतत्रयं शरीरावगाहना बहिर्दीपवर्तिकर्णश्रृगाल्यादीनामवगन्तव्या । एवं चतुरिन्द्रियेष्वपि । नवरं गव्यूतचतुष्टयं शरीरमानं बहिर्दीपवर्तिनां भ्रमरादीनामित्यनुयोगद्वारवृत्तायुक्तं । तथा पञ्चन्द्रियाणां तिर्यङ्नराणां शरीरमानं पुरतो व्याकरिष्यतीति गाथार्थः ।। २८॥ ____ अथ पश्चेन्द्रियेषु पूर्व नारकाणां शरीरप्रमाणं बिभणिपुराह-- धणुसयपंचपमाणा, नेरइया सत्तमाइ पुढवीए । तत्तो अद्भघृणा, नेया रयणप्पहा जाव ॥ २९ ॥
व्याख्या-धनुःशतपश्चप्रमाणशरीरा नारकाः तमस्तमःप्रभायां नरकपृथिव्यां ज्ञेयाः। ततो व्युत्क्रमेणार्धा?ना देहप्रमाणा नारका रत्नप्रभा यावज्ज्ञेयाः । तद्यथा-नमस्तमःप्रभायां पञ्चधनुःशतानि देहप्रमाणं ७ । तमःप्रभायां सार्धे द्वे धनुःशते देहप्रमाणं ६ । धूमायां पश्चविंशं शतं धनुपां देहप्रमाणं ५। पङ्कायां द्वापष्टिधषि द्वौ हस्तौ देहप्रमाणं ४ । वालुकायामेकत्रिंशद्धनूंषि एको हस्तो शरीरप्रमाणं ३। शर्करायां पश्चदश धपि द्वौ हस्तौ द्वादशाङ्गुलानि देहप्रमाणं २ । रत्नप्रभायां सप्त धषि त्रयो हस्ताः पडङ्गुलानि देहप्रमाणं १॥
१ द्वादशयोजनःशङ्खः त्रिक्रोशो गुल्मी च योजनं भ्रमरः
RASACRECCACACADE

Page #59

www kobarth.org
Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
RECER
जी. वि.
सटीक.
॥२१॥
%
इह हि शरीरप्रमाणमुत्सेधाङ्गुलि(ल)निष्पन्न, यच्च धनुपश्चतुर्हस्तप्रमाणं निष्पन्न, तेषां नारकाणां शरीरप्रमाणं प्रतिपृथिवि विज्ञेय । एतत्स्वाभाविक शरीरप्रमाणं । उत्तरक्रियं तु स्वाभाविकशरीरप्रमाणात्सप्तस्वपि पृथिवीषु द्विगुणं ज्ञेयं । अथ जघन्यतस्तु सप्तस्वपि पृथिवीपु द्विविधोऽपि स्वाभाविक उत्तर क्रियश्च क्रमादङ्गुलस्याङ्ख्यातांशः सङ्ख्यातांशश्च, इयं द्विधाऽप्यवगाहना उत्पत्तिसमये नान्यदा । केचित्तु जघन्यमुत्तरवैक्रियमप्य गुलासङ्घयातभागप्रमाणमाहुः। यदागमः “जहणं' भवधारणिज्जा अंगुल स असंखज्जइभागं, उत्तर वेउब्बिया वि अंगुलस्त असंखेज्जइभागं" इति । इह ग्रन्थकृता जघन्याऽवगाहना नोक्ता तथापि प्रस्तावादुक्ता । तथा प्रतिप्रस्तटं जघन्यमध्यमोत्कृष्टदेहप्रमाणविशेषो ग्रन्थगौरवभयानोच्यते, तच्चान्यशास्त्रेभ्योऽवसेयमि(इ)ति गाथार्थः ॥२९॥
अथ प्रस्तावान्नारकाणां शरीरप्रमाणमुक्त्वा पंञ्चानामपि गर्भजसंमूछिमपश्चेन्द्रियतिरश्चां शरीरप्रमाणमाह - जोयणसहस्समाणा, मच्छा उरगा य गव्भया हुंति । धणुहपुहुत्तं पक्खी, भुयचारी गाउयपुहुत्तं ॥३०॥
व्याख्या--योजनसहस्रप्रमाणशरीरा मत्स्या उरगाश्च गर्भजा भवन्ति । तत्र योजनसहस्रमानं स्वयम्भूरमणमत्स्यानामवसेयं । तथौघत उरगाणां गर्भजानां वहिद्वीपवर्तिनामुत्कृष्टतो देहप्रमाणमवसेयमिति । मत्स्यशब्देन जलचरा ग्राह्याः । चकारात्संमूर्छिमा अपि मत्स्यास्तत्प्रमाणशरीरा भवन्ति । तथा पक्षिणो गर्भजा धनुःपृथक्त्वं । पृथक्त्वसंज्ञा पूर्वोक्तैवात्र ज्ञेया । प्राकृतत्वाद्वचनव्यत्ययः ।
१ जघन्येन भवधारणायमङ्गुलस्याङ्ख्येयभागः उत्तरक्रियमप्यसङ्गुलस्यासंख्येयभागः २ मत्स्या द्विप्रकारा इति पञ्चानामिति
TASHATARKARSHAN
ARA-%
AL
|॥२२॥

Page #60

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
SA-KI-KA-SA-AAKASAR
PI:तथा भुजचारिणो गृहगोधादयो गव्यूतपृथक्त्वशरीरप्रमाणेन भवन्तीति गाथाक्षरार्थः ॥३०॥ । इति गर्भजतिरश्चां चतुष्पदवर्जानां विशेष उक्तः अथान्येषां संमूर्छिमतिरश्चां संमूर्छिमचतुष्पदानां च दहमानविशेष विवक्षुराहखयरा धणुहपुहुत्तं, भुयगा उरगा य जोयणपुहुत्तं । गाउयपुहुत्तमित्ता, समुच्छिमा चउप्पया भणिया ॥३१॥
व्याख्या-खचराः पक्षिणो गृध्रादयो धनुःपृथक्त्वं शरीरेण भवन्ति । उरगा भुजगाश्च संमूर्छिमा योजनपृथक्त्वं देहप्रमाणेन भवन्ति । संमूर्छिमचतुष्पदाअपि गव्य॒तपृथक्त्वमा । माशशब्दोऽत्र प्रमाणवाची । तत्प्रमाणशरीरा इत्यर्थः । क्वापि भुजपरिसर्पाणां धनुःपृथक्त्वमप्युक्तं । तथाहि--"मुच्छिमचउपयभुयगुरुरा(ग)गाऊअधणुजोयणपुहुत्तमितिवचनात् । इति गाथाक्षरार्थः ॥३१॥ ____ अथ गर्भजचतुष्पदानां देहप्रमाणविशेष गाधापूर्वार्धन व्याकुर्वन्नाहछच्चेव गाउआई, चउप्पया गब्भया मुणेयव्वा । कोसतिगुच्च मणुस्सा, उकोससरीरमाणेणं ।। ३२ ॥
व्याख्या-पड्गव्यूतानि गर्भजाश्चतुप्पदाः "मुणेयब्बेति" देहप्रमाणेन ज्ञातव्याः। तदेहप्रमाणमुक्कतो देवकुवादिगतगर्भजद्विरदानाश्रित्य निश्चेतव्यमिति । चकारोऽनुक्तसमुच्चयार्थः । एवेति निश्चयार्थः । इति तिरश्चामुत्कृष्टशरीरप्रमाणं व्याख्याय क्रमागतं मनुप्याणामुत्कृष्टदेहप्रमाणं गायोत्तरार्धेनाह-क्रोशत्रिकोच्चा मनुष्याः समासाद्विभक्तिलोपे उत्कृष्टशरारप्रमाणेनेति । एतत्प्रमाणं प्रथमे:सुषमसुषमारके युग्मिनां नृणामवसेयमिति गाथाक्षरार्थः ।। ३२ ॥
१ संमूर्षियमचतुष्पदभुजपरिसपोर परिसर्पाणां गब्यूतधनुर्योजनपृथक्त्वम्
SHRSHAALASARA
%A5%

Page #61

जी. वि०
॥२२॥
नारकतिर्यग्नराणां शरीरप्रमाणं सूत्रकृद्वयाख्याय देवानामुत्कृष्टं देहप्रमाणं पार्थक्येन व्याचिकीर्षुराह-
ईसागंत सुराणं, रयणीओ सत्त हुंति उच्चत्तं । दुग दुग दुग चउ गेवि-ज्जणुत्तरेक्किकप रिहाणी ॥ ३३ ॥
व्याख्या -- ईशानान्तम् - ईशानदेवलोकं यावत्सुराणां देवानां सप्त रत्नयः सप्त हस्ता उच्चत्वं शरीरस्य भवन्ति ( ति ) । अन्तमिति प्राकृतत्वाद्विन्दुलोपो मात्राभङ्गभयात् । ईशानान्तग्रहणेनोपलक्षणाद्भवन पतिव्यन्तरज्योतिष्क सौधर्मेशाना ग्राह्याः । तदग्रतस्त्रिकयुगले एकैकहस्तहान्या शरीरप्रमाणं । एवमष्टौ देवलोकाः । किमुक्तं भवति ? सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः षड् हस्ताः ब्रह्मलान्तकयोः पञ्च. शुक्रसहस्रारयोश्वत्वारो हस्ता देहमानं । तदग्रतो देवलांकचतुष्टये नवग्रैवेयकानुत्तरसुरेष्वेक हस्तान्योत्कृष्टशरीरप्रमाणं भवति । कथं ? तदुच्यते - आनतप्राणतारणाच्युतेषु त्रयो हस्ताः, नवग्रैवेयकेषु द्वो हस्तौ अनुत्तरेषु हस्तप्रमाणं शरीरमिति । तच्च शरीरप्रमाणं प्रमाणागुलेभ्योऽथवोत्सेधाङ्गुलेभ्यः केन मिनुयात् ? तद्वचा चष्टे, तद्यथा- "सरीरमुस्सेहमंगु लेण तहा" इतिवचनाच्छरीरप्रमाणमुत्सेधागुलेन ग्राह्यं । उत्सेधाङ्गुलप्रमाणं त्विदं, यथा-" परमाणू तसरेणू, रहरेणू वाळअग्ग लिक्खा य । जुआ जवो अट्ठगुणा, कमेण उस्सेमंगलयं || १ ||" इति । स्पष्टैव । एतच्च शरीरप्रमाणं भवधारणीयं । उत्तरवैक्रियं तु लक्षयोजनप्रमाणं, यदुक्तं - "भैवधारणिज्ज
१ शरीरोत्सेध उत्सेधाङ्गुळेन.
२ परमाणुत्रसरेणुः रथरेणुला दिक्षा च । यूका यवः अष्टगुणाः क्रमेण औत्सेधमङ्गुलकम्
3 भवधारणीया पासका वैक्रियं / औत्तां ) योजनानि लक्षम । ग्रैवेयकानत्तरेष उत्तरवै क्रियाणि न सन्ति ।
सटीक.
॥२२॥

Page #62

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
एसा, उक्कोस विउब्बि जोयणा लक्खं । गेविजणुत्तरेसु, उत्तर वेउब्विया णत्थि ॥१॥" प्रकटाएँ । तथा ग्रैवेयकेष्वनुत्तरेघूत्तरबैक्रियं नास्ति । तत्सत्यामपि शक्तौ प्रयोजनाभावे तदकरणादिति संटकः, (एतच्च ) ग्रन्धकृता नोक्तं तथापि प्रक्रमादुक्तमित्यर्थः ।।
एतावतै केन्द्रियादीनां शरीरप्रमाणद्वारं व्याख्यातं, अथायुर विवरीपुराह-- बावीसा पुढवीए, सत्त य आउस्स तिन्नि वाउस्म । वाससहस्सा दस तरुगणाण तेऊ तिरत्ताऊ ॥३४॥ ___ व्याख्या-आयाति भवाद्भवान्तरं सङ्क्रमतांजन्तूनां निश्चयेनोदयमित्यायुः। आयुपिना(चा)यं न्यायः, तस्यतद्भवेऽवे(व एव वे)दनात्। तथा तेजस्कायं विहाय चतुर्यु कायेषु उत्कृष्टायुःस्थित्या सह सहस्रशब्दोऽभिसम्बध्यते। बावीसेति स्त्रीत्वाच्च निर्देशः । तथाहि द्वाविंशतिवर्ष सहस्राः पृथ्वीकायिकानामुत्कृष्टायुःस्थितिः। एवमप्कायिकानां सप्त वर्षसहस्राः उत्कृष्टायुःस्थितिः । वायुकायिकानां त्रयो वर्षसहस्रा उत्कृष्टायुःस्थितिः। " तरुगणाणं ति" तरुग्रहणात्प्रत्येकवनस्पतिकायिकानां दश वर्षसहस्रा उत्कृष्टायुःस्थितिः । "तेऊ तिरत्ताउत्ति" विभक्तिव्यत्ययात् पष्ठयर्थे प्रथमा, ततस्तेजःकायिकानां त्रीण्यहोरात्राण्युत्कृष्टायुः स्थितिः। इत्युक्ता पश्चानामपि स्थावराणामुत्कृष्टायुः स्थितिः। जघन्या तु सर्वेषामपि आन्तमौहर्तिकी । जघन्योत्कृष्टान्तर्वर्तिनी स्थितिमध्यमा। जघन्यमध्यमस्थिती अनुक्ते अप्यवसेये । तथा यद्यपि सूत्रकारेण पृथ्वीकाय भेदेषूत्कृष्टस्थितविशेषो विशेषेण नोक्तः, तथापि प्रपञ्चयते, तथाहि-"सण्डा य १ सुद्ध २ वालुय ३, मणोसिला ४ सकरा य ५ खरपुढवी ६। इग बार चउद सोलसद्वार बावीस
१ लक्ष्णा शुद्धपृथ्वी च वालुका मनःशिला शर्करा च खरपृथ्वी । एकद्वादशचतुर्दशषोडशाष्टादशद्वाविंशतिसहस्रवर्षाणि (यथाक्रम पूर्वासां)१।
PBEॐॐॐॐनाकर

Page #63

श्री. वि०
॥२३॥
समसहस्सा ॥ १ ॥ " श्लक्ष्णा-मरुस्थल्यादिगता पृथ्वी १ शुद्धा - कुमारमृत्तिका २, वालुकाः सिकताः ३, मनःशिला - प्रसिद्धा ४, शर्करा - दृपत्कर्करिका ५, खरपृथ्वी - शिलापापाणरूपा ६, आसां षण्णामपि क्रमादुत्कृष्टस्थितिरेको द्वादश चतुर्दश षोडशाष्टादश द्वाविंशतिः वर्षाः समाः सहस्रास्तावन्मितवर्षसहस्रा इत्यर्थः ॥ ३४ ॥
इत्युदिता पृथ्व्यादीनामुत्कृष्टायुः स्थितिः, द्वीन्द्रियादीनामथोत्कृष्टायुः स्थितिं स्पष्टयन्नाह -
वासाणि वारसाऊ, बेइंदियाणं तेइंदियाणं च । अउणापन्नदिणाणं, चउरिंदीणं तु छम्मासा ॥ ३५ ॥
व्यापा- आयुः शब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते । वर्षाणि द्वादश द्वीन्द्रियाणामुत्कृष्टायुः स्थितिः । त्रीन्द्रियाणां त्वेकोनपञ्चाशदिनान्युत्कृष्टायुःस्थितिः । अत्र च्छन्दोभङ्गभयात् इस्वरस्य पृथगभिधानं । चः पृथगभिधाने । चतुरिन्द्रियाणां तु षण्मासा उत्कृष्टायुः स्थितिः । तुरेवार्थे । इति गाथाक्षरार्थः ।। ३५ ।।
द्वीन्द्रियादीनामुत्कृष्टायुः स्थितिमभिधाय देवादीनां चतुर्णामपि पञ्चेन्द्रियाणामुत्कृष्टायुः स्थिर्ति विवृण्वन्नाह-सुरनेरइयाण दिई, उक्कोसा सागराणि तित्तीसं । चउपयतिरियमणुस्सा, तिन्निय पलिओवमा हुंति ॥ ३६ ॥
व्याख्या सुरनारकाणामुत्कृष्टायुः स्थितिस्त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि । उभयोस्तुल्यस्थितिकत्वादुत्कृष्टस्थितावित्ये कत्राभिधानं । तथा (चतुष्पद तिर्यग्मनुष्याणां त्रीणि पल्योपमा नि यदुक्तं "मणुआण सम गयाई, हयाई चउरंसऽजाइ अहंसा । गोमहिमुट्टखराई, पर्णससाणाइदसमंसा || १ || इच्चाइ तिरिच्छाण वि, पायं सन्धारएस सारिच्छं" इति। प्रायो बाहुल्येन सर्वारकेषु मनुजायुः समायुषो गजसिंह
सटीक.
॥२३॥

Page #64

Acharya Shit Kailassagarsur Gyanmandir
SCEGLI ASSESSE
सदियः, मनुजायुश्चतुर्थाशायुषस्तुरगवेसरादयः । अष्टांशायुषोऽजोरणकादयः । पञ्चमांशायुषो गोमहिप्युण्ट्रखरादयः । दशमांशायुषश्च वृकचित्रकादयः । इत्यादि तिरश्चां सर्वारकेषु सादृश्यं दृश्यते । उत्कृष्टस्थितेरधो मध्यमजघन्यस्थिती अबसेये । अत्र षष्टयर्थे प्रथमा । तथेह पल्योपमसागरोपमयोः स्वरूप सूत्रेऽनुक्तमपि प्रदश्यते, तद्यथा-तत्र धान्यपल्यवत्पल्यस्तेनोपमा यस्य काळप्रमाणस्य तत्पल्योपमं । तस्त्रिधा-उद्धारपल्योपम, अद्धापल्योपम, क्षेत्रपल्यापमं च । तत्र वालग्राणां तत्खण्डानां वा प्रतिसमयमुद्धारस्तद्विषयं तत्प्रधानं वा पल्योपममुद्धारपल्योपमं १। अद्धा:-काल:, स च कालं प्रस्तावाद्वालग्राणां वत्खण्डानां वा प्रत्येक वर्षशतलक्षणः)णं तत्प्रधानमद्धापल्योपमं २ । क्षेत्रमाकाशप्रदेशरूप तत्प्रधान क्षेत्रपल्योपमं ३। तत्पल्योपमं पुनरेकैकं द्विधा-बादरं सूक्ष्मं च । तत्रायामविस्ताराभ्यामवगाहेनोत्सेधागुलनिष्पन्नैकयोजनप्रमाणो वृत्तत्वाच्च परिधिना किश्चिन्यूनषइभागाधिकयोजनत्रयमानः पल्यो मुण्डिते शिरसि एकेनासा द्वाभ्यामहोभ्यां यावदुत्कर्षतः सप्तभिरहोभिः प्ररूढानि यानि वालाग्राणि तानि प्रचयविशेषाभिविडतरमाकर्ण तथा भ्रियते यथा तानि वालाग्राणि वहिर्न दहति वायु पहरति जलं न कोथयति । यदुक्तम्-" तेणं वालग्गा नो अग्गी डहेज्जा नो वाऊ हरेज्जा नो सलिल कुत्थिज्जा" इत्यादि । ततः किमित्याह-"तत्तो समए समए, इकिक्के अवहियम्मि जो कालोत्ति" ततः समये समये एकैकवालाग्रापहारेण यावता कालेन स पल्यः सकलोऽपि सर्वात्मना निर्लेपो भवति, तावत्कालः समयसमयमानो बादरमुद्धारपल्योपमो भवति । एतेषां च दश कोटी कोटयो बादरमुद्धारसागरोपम, महत्त्वात्सागरेण समुद्रेणोपमा यस्येतिकृत्वा, | बादरे च प्ररूपिते सूक्ष्मं सुखावसेयं स्यादिति बादरोद्धारपल्योपमसागरोपमयोः प्ररूपणं । न पुनरेतत्प्ररूपणेऽन्यद्विशिष्टं फलमस्तीति । एवं चादरेवद्धाक्षेत्रपल्योपमसागरोपमेष्वपि वक्तव्यं । एकैकं वालाग्रं असङ्कथेयानि खण्डानि कृत्वा पूर्ववत्पल्यो
REGAAAA

Page #65

Acharya Sh Kailassagersun Gyanmandir
जी. वि०
सटीक
॥२४॥
FASHAHESHARIRSS
भियते । तानि खण्डानि द्रव्यतः प्रत्येकमत्यन्तशुद्धलोचनछद्मस्थो यदतीव सूक्ष्मपुदलद्रव्यं चक्षुषा पश्यति तदसङ्ख्येयभागमात्राणि, क्षेत्रतस्तु सूक्ष्मपनकशरीरं यावति क्षेत्रेऽवगाहते ततोऽसङ्घयेयगुणानि, बादरपर्याप्तपृथ्वीकायिकशरीरतुल्यानीति वृद्धाः । ततः प्रतिसमय एकैकखण्डापहारेण सों निर्लेपनाकालः सङ्ख्येयवर्षकोटीप्रमाणः सूक्ष्ममुद्धारपल्योपम तद्दश कीटीकोटयः सूक्ष्ममुद्धारसागरोपमं । आभ्यां च सूक्ष्मोद्धारपल्योपमसागरोपमाभ्यां द्वीपसमुद्राश्च मीयन्ते । तथा वर्षशते वर्षशतेऽतिक्रान्ते पूर्वोक्तपल्यादेकैकवालाग्रापहारेण सकलो निर्लेपनाकालः सायेयवर्षमानो बादरमद्धापल्योपमं । तद्दश कोटीकोटथो चादरमद्धासागरोपमं । तथैव वर्षशते वर्षशते एकैकवालाग्रासङ्ख्येयतमखण्डापहारेण निर्लेपनाकालोऽसङ्ख्यातवर्ष कोटीमानः सूक्ष्ममद्धापल्योपमं । तद्दश कोटीकोटयः सूक्ष्ममद्धासागरोपमं । तद्दश कोटीकोटयोऽवसर्पिणी । एतावत्प्रमाणैव चोत्सर्पिणी । उत्सपिण्योऽनन्ताः पुदलपरावर्तः । अनन्ताः पुदलपरावर्ता अतीतादा, तथैवानागताद्धा । अत्रातीताद्धातोऽनागताद्धाया अनन्तगुणत्वं समयावलिकादिभिरनवरतं क्षीयमाण या अप्यनागताद्धाया अक्षयात्, एतच्च मतान्तरं। तथा च भगवतीविवरणे वृद्धगाथा"अहवा पडच्च कालं, न सबभधाण होइ बुच्छित्तो । जं तीयाण गयाओ, अद्धाओ दोवि तुल्लाओ ॥१॥" अयमभिप्रायःयथाऽनागताद्धाया अन्तो नास्ति एवमतीताद्धाया आदिरिति व्यक्तं समत्वमिति । तथाऽऽभ्यां च सूक्ष्माद्धापल्योपमसागरोपमाभ्यां सुरनारकनरतिरश्चां कर्मस्थितिः कायस्थितिः भवस्थितिश्च मीयते । तथा प्राग्वत्पल्यो वालाग्रस्पृष्टनभःप्रदेशानां प्रतिसमयमकैकापहारेण निर्लेपनाकालोऽसङ्कथेयोत्सर्पिणीमानो वादरं क्षेत्रपल्योपमं । तद्दश कोटीकोटथो बादरं क्षेत्रसागरोपमं ।
१ अथवा प्रतीत्य काल न सर्वभयानां भवति व्युन्छित्तिः । यदतोतानागते अद्धे द्वे अपि तुल्ये ॥ १॥
ABPBABASAAR
॥२४॥

Page #66

www.kobatiran.org
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
तथैवासङ्ख्यातखण्डीकृतवालाग्रैः स्पृष्टानामस्पृष्टानां च नभःप्रदेशानां प्रतिसमयमेकैकनभःप्रदेशानामपहारेण निलेपनाद्बादरादसङ्ख्येयगुणकालमानं सूक्ष्म क्षेत्रपल्योपम, प्राग्वत्सागरोपमं च । एताभ्यां सूक्ष्मक्षेत्रपल्योपमसागरोपमाभ्यां पृथिव्युदकाग्निवायुवनस्पतित्रसजीवानां प्रमाणं ज्ञातव्यं, एतच्च प्राचुर्येण, प्रायो दृष्टिवादे द्रव्यप्रमाणचिन्तायां प्रयोजनं सकृदेव, अन्यत्र चोद्धाराद्धाक्षेत्र| पल्योपमानामप्येतान्येव प्रयोजनानि द्रष्टव्यानि, इह हि सूक्ष्मातापल्योपमेन प्रयोजनं ॥ ३६ ॥
ततः सुरनारकमनुष्यचतुष्पदतिरश्चामुत्कृष्टायुःस्थिति ब्रुवन्नाहजलयरउरभुयगाणं, परमाऊ होइ पुव्वकोडीओ। पक्खीणं पुण भणिओ, असंखभागो य पलियस्स ॥३७॥ _ व्याख्या-जलचरग्रहणेन गर्भजसंमूर्छिमजलचरग्रहणमेकस्थितिकत्वात् । जलचरोरगभुजगानां परमायुः-उत्कृष्टायुःस्थितिः पूर्वकोटिः । मकारोऽलाक्षणिकः । इह हि पूर्वप्रमाणमेतत् "पुब्बस्स य परिमाणं, सेयरिं खलु वासकोडिलक्खाओ । छप्पन्नं च सहस्सा, बोद्धव्या वासकोडीणं ॥१॥” इत्येकपूर्वप्रमाणं । एतादृक्पूर्वकोटीप्रमाणमुत्कृष्टायुरिति तात्पर्य । तथा पक्षिणां पुनः पल्योपमस्यासङ्घयातभागमुत्कृष्टायुरिति । इत्युक्ता जलचरोरगभुजगानामुत्कृष्टायुःस्थितिः । इह हि.सूत्रकृता संमूर्छिमपश्चेन्द्रियाणां स्थलचराणामुत्कृष्टायुःस्थिति!क्ता तथापि प्रक्रमादुच्यते--"संमुच्छिमपणिदियथलखयरुरगभुयगजिठिइ कमसो । वाससहस्सा चुलसी, विसत्तरि तिपण्ण बायाला ॥१॥" इति संमूर्छिम पश्चेन्द्रिया ये स्थलचरागादयः १ । खचराः पक्षिणो बककाकादयः २ ।
१ पूर्वस्य च प्रमाणं सप्ततिः खलु वर्षकोटीरक्षाः । षट्पञ्चाशच सहस्राणि बोद्धव्या वर्षकोट नाम् ।। १॥
453

Page #67

र
39
सटीय
॥२५॥
उग्गाः सर्पादयः ३ । भुजगा गृहगोधादयः ४ । मात्तेपा ज्येष्ठा स्थितिश्चतुरशीतिः १ द्वासप्ततिः २ त्रिपश्चाशत् ३ द्विचत्वारिंशच४ वर्षसहस्रा इत्यर्थः ॥ ३७॥ ____ इयता पञ्चानामपि संमूर्छिमपञ्चेन्द्रियतिरवामुत्कृष्टायुःस्थितिमुक्त्वा सामान्येन जघन्योत्कृष्टैकस्थितिकानां सूक्ष्मसाधारण
पञ्चेन्द्रियमनुष्याणां विशेष प्रकटयन्नाह४ सव्वे सुहमा साहारणा य संमुच्छिमा मणुस्सा य । उक्कोसजहन्नेणं, अंतमुहत्तं चिय जियंति ॥ ३८॥
___ व्याख्या-सर्वे मूक्ष्माः पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिरूपाः, साधारणा अनन्तकायिकाः । च: समुच्चये । संमूर्छिमा मनुष्याः। चः
पुनरर्थे । तत्र के ते संमूछिममनुष्याः ? एकोत्तरशतक्षेत्रसमुत्पन्नगर्भजमनुष्याणां वान्तादिपुत्पन्नाः, यदुक्तमागमे-"कहिणं' भंते ! ७ समुच्छिमा मणुस्सा संमुच्छंति ? गोयमा ! अंतोमणुस्सखेत्ते पणयालीसाए जोयणसयसहस्सेसु गम्भवक्कंतियमणुस्साणं चेव उच्चारेसु
वा पासवणेसु वा खेलेसु वा संघाणेसु वा बंतेमु वा पित्तेसु वा मुक्कसु वा सोणिएसु वा सुक्कपुग्गलपरिसाडेसु वा विगयजीवकडेवरेसु | वा थीपुरिससंगमेसु वा नगरनिद्धमणेसु वा सव्वेसु चेव असुइटाणेसु इत्थ णं समुच्छिममणुस्सा संमुच्छंति अंगुलस्स असंखिज्जभाग
१ क्व भदन्त ! संमूछिमा मनुष्याः संमूर्छन्ति ! गौतम ! अन्तर्मनुष्यक्षेत्रस्य पञ्चचत्वारिंशति योजनशतसहस्रेषु गर्भव्युत्क्रान्ति कमनुष्यामेव उच्चारेषु वा प्रश्रवणेषु वा अलेष्मसु वा सिहाणकेषु वा वान्तेषु वा शुक्रेषु वा शोणितेषु वा शुक्रपुलपरिशाटेषु वा विगतजीवकलेवरेषु वा
स्त्रीपुरुषसंगमेषु वा नगरनिर्धमनेषु वा सर्वेष्वेवाशुचिस्थानेषु अत्र संछिममनुष्याः संमूछन्ति । अङ्गुलस्य असंख्यभागमात्रया अवगाहनया MPII असंज्ञिमिथ्यादृष्टिः सर्वाभिः पर्याप्तिभिरपर्याप्तः अन्तर्मुहू तयुष एव कालं कुर्वन ।
-5
॥२५॥

Page #68

मित्ताए ओगाहणार असनिमिच्छादिट्ठी सव्वाहिं पज्जतीहिं अपज्जते: अंतोमुहुत्तोउयं चेव कालं करेंति " । तथा बादरनिगोदविशेषं पुनरागमादर्शयति तथा चोक्तं-"" निगोयपज्जत्तर बायर निगोयपज्जत्तए य पुच्छा ? गोयमा ! दोन्ह वि जहश्रेण वि उक्को सेण वि अंतोमुहुत्ताउअमिति”। अथैते सर्वे पूर्वोका उत्कृष्टतो जघन्यतोऽप्यन्तर्मुहूर्त्तायुपस्तत्किम् ? उच्यते, मुहूर्त्तस्यासङ्ख्यात भेदत्वादितिगाथार्थः ३८ पूर्वोक्तद्वारद्वयं निगमयन्नाह -
ओगाहणाउमाणं एवं संखेवओ समक्खायं । जे पुण इत्थ विसेसा, विसेससुत्ताउ ते या ॥ ३९ ॥
व्याख्या - मानशब्द उभयत्र योज्यते । तत्रौगाहनेति- अवगाहन्ते ऽवतिष्ठन्ते जीवा अस्यामित्यो गाहनाऽवगाहना वा शरीरमानमायुर्मानं च पूर्वोक्तप्रकारेण । संक्षेपेणेति सर्वजीवाश्रयणात् सर्वेषामेकेन्द्रियादिपञ्चेन्द्रियपर्यन्तानां समाख्यातमुत्कृष्टतया । तथौगाहना सर्वजघन्याऽङ्गुलासा धेयभागमात्रा । जघन्यमायुरन्तर्मुहूर्त्तमेव सामान्यतयोक्तं । ये पुनरोगाहनायुर्विशेषा उत्कृष्टमध्यमजघन्यप्रमाणरूपा जात्यादिविशेषाश्रयेण नोक्ताः ते विशेषसूत्रात् प्रज्ञापनोपाङ्गरूपादेवसेया इति गाथार्थः ॥ ३९ ॥
अस्त्रका स्थितिद्वारं विवृणोति -
एगिंदिया य सव्वे असंखउस्सप्पिणी सकायम्मि । उववज्जंति चयंति य, अगं काया अणंताओ ॥४०॥ व्याख्या-एकेन्द्रियाः सर्वे पृथिव्यप्तेजोवायवोऽसङ्घयेयोत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः स्वकाये मृत्वा तत्रैवोत्पद्यन्ते विपद्यन्ते च एत१ निगोदपर्याप्ते बादरनिगोदपर्याप्ते च पृच्छा ? गौतम ! द्वयोरपि जघन्येजाप्युत्कर्षेणापि अन्तर्मुहूर्त्तायुरिति

Page #69

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
जी. वि. ॥२६॥
FITSAAऊवारा
कायस्थितिमान । यदुक्त प्रज्ञापनायां स्वकायस्थित्यष्टादशे पदे-"पुढ विकाइए णं पुढविकायताए कालो केवच्चिरं होइ पुच्छा ? | गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं असं खिज्जाओ उस्सप्पिणिओसप्पिणीओ कालो खेतो असंखेज्जालोगा"।इदमुक्तं भवतिअसङ्ख्थेयेषु लोकाकाशेषु प्रतिसमयमेकैकप्रदेशापहारेण सर्वप्रदेशापहारे यावत्योऽसमथेयोत्सपिण्यवसर्पियो भवन्ति, एवं आउतेउवाउकाइया वि । चतुर्णा कायानां पृथगभिधानं । तथाऽनन्तकायिकास्ता एवोत्सर्पिण्योऽनन्ताः । यदुक्तमन्यत्राप्यागमे-“वणस्सइकाइयाणं पुच्छा ? गोयमा ! जहन्नेगं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अणंतं कालं अणंताओ उस्सप्पिणीओसप्पिणीओ कालो खेत्तो अर्णता लोगा असंखेज्जा पोग्गलपरियट्टा आवलियाए असंखेज्जइभागे।" इयं स्थितिः सांव्यवहारिकानाश्रित्य द्रष्टव्या, असांव्यवहारिकजीवानां त्वनादिरवसे या, ततो न मरुदेव्यादिभिर्व्यभिचारः। तथा च क्षमाश्रमणः-तह काल(य)टिईकालादओ विसेसे पडुच्च फिर जीवे । नाणाइवणस्सइणो, जे संववहारबाहिरिया ॥ १॥ इति गाथार्थः ॥ ४०॥
१ पृथ्वीकायिकः पृथ्वीकायिकतया कालतः कियश्चिरं भवति पृच्छा ! गौतम ! जघन्येन अन्तर्मुहूर्तमुत्कर्षतः असंख्येया उत्सपिण्यवसर्पिण्यः कालतः क्षेत्रतः असंख्येया लोकाः ।
२ वनस्पतिकायिकानां पृथ्छा ! गौतम ! जघन्येनान्तमहत्तमुत्कर्षतोऽनन्त कालं अनन्ता उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालत: क्षेत्रतोऽनन्ता लोका असंख्येयाः पुद्गलपरावा आवलिकाया असंख्येयतमभागः
३ तथा कायस्थितिकालादयोऽपि विशेषान्प्रतीत्य बिल जीवान् । नानादिवनस्पतीन् ये संव्यवहारबाह्य : ।। १ ।।
ॐॐॐॐ
॥२६॥

Page #70

www.kobairt.org
Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandie
SARDARSHRE
SAASAHASR-RARY
इत्युक्तमेकेन्द्रियाणां स्वकायस्थितिद्वारं, अथ विकलादीनां स्वकायस्थितिद्वारं निरूपयन्नाह-- संखिज्जसमा विगला, सत्तट्ठभवा पणिदितिरिमणुआ। उववज्जति सकाए, नास्य देवा य णो चेव ॥४१॥
व्याख्या-सयातसमाः सङ्ख्यातवर्षसहस्राः “विगलाइए वाससहससंखज ति" पञ्चसङ्ग्रहवचनात् विकलाः स्वकाये उत्पद्यन्ते । तथा संजिनः पर्याप्ताः पञ्चेन्द्रियतिर्यङ्मनुष्याः सप्ताष्टौ भवाः । तत्र सप्त भवाः सङ्कथेयवर्षायुषोऽष्टमस्त्वसङ्ख्यातवर्षायुरेव । तथाहि-पर्याप्तसंज्ञिमनुष्याः पर्याप्तसंक्षिपञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चो वा निरन्तरं यथासङ्कथं सप्त नरभवांस्तियग्भवांश्चानुभूय यद्यष्टमे भवे भूयस्तेष्वेवोत्पद्यन्ते, ततो नियमादसङ्ख्यातवर्षायुष्केष्वेवोत्पद्यन्ते, असङ्ख्यातायुष्कश्च मृत्वा सुरेष्वेवोत्पद्यते, ततो नवमोऽपि नरभवस्तिर्यग्भवो वा, परं निरन्तरं न लभ्यते । अष्टभवेत्कर्षतः कालमानं त्रीणि पल्योपमानि पूर्वकोटीपृथक्त्वाधिकानि, जघन्या | तु सर्वत्रापि कायस्थितिरन्तर्मुहर्त्तमिति । नारकदेवाश्च स्वकाय नोत्पद्यन्ते । इति गाथार्थ: ।। ४१॥
इत्युक्तं स्व कायस्थितिद्वारं, अथ प्रक्रमात्केषां कति प्राणास्तदाथाद्वयेन दर्शयन्नाहदसहा जियाण पाणा, इंदिउसासाउजोगबलरूवा । एगिदिएसु चउरो, विगलेसु छ सत्त अद्वेव ॥ ४२ ॥ असन्निसन्निपंचिंदि-एसु नव दस कमेण बोद्धव्वा । तेहि सह विप्पओगो, जीवाणं भण्णए मरणं ॥४३॥
व्याख्या-दशधा दशप्रकारा जीवानां प्राणाः । ते के ? पूर्व पञ्चेन्द्रियाणि स्पर्शनरसनघाणचक्षुःश्रोत्ररूपाणि । तथोच्छवासशब्देनाविनाभावित्वानिःश्वासोऽपि गृह्यते । तत उच्छ्वासनिःश्वासरूप एकः प्राणः आयुश्च प्राग्व्यावर्णितस्वरूपं, तथा त्रयाण मनोवाकायलक्षणानां योगानां बलरूपा इत्येते दश प्राणाः। अस्यां व्याख्यायामयं पाठो ग्राह्यः " इंदिउसासाउजोगवलरूवत्ति"।
STHAHABHA

Page #71

www.kobalbirth.org
Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
जी. वि०
सटीक.
॥२७॥
अथवा योगाः पूर्वोक्ता एवं बलग्रहणेनायुवलं, शेपं तथैव । अथ केषां कति प्राणास्तदाह-एकेन्द्रियेषु पृथिव्यादिषु चत्वारः प्राणाः स्पर्शनेन्द्रियोच्छ्वासायुःकायबलरूपाः । द्वीन्द्रियेषु चत्वारस्त एव वाग्बलरसनेन्द्रिययुताः षट् प्राणा भवन्ति । तथा त्रीन्द्रियेषु पद प्राणास्त एव घ्राणेन्द्रियान्विताः सप्त भवन्ति । तथा चतुरिन्द्रियेषु सप्तैव चक्षुरिन्द्रियसहिता अष्टौ प्राणा भवन्ति । तथाऽसंज्ञिपश्चेन्द्रियेषु अष्टौ त एव श्रोत्रेन्द्रिययुता नव प्राणा भवन्ति । तथा संज्ञिपञ्चेन्द्रियेषु नव त एव मनोयुक्ता दश प्राणा भवन्ति । तैः सह विप्रयोगे जीवानां मरणं भव्यते । इति गाथाक्षरार्थः । तथाऽसंज्ञिसंझिनोविशेषो निर्दिश्यते, तद्यथा-संज्ञाऽस्यास्तीति संजी, न संज्ञी असंज्ञी, तत्रासंज्ञिनः पृथिव्यादयःसंमृच्छिमपञ्चेन्द्रियान्ताः इतरे संज्ञिनः पश्चेन्द्रिया मनःपर्याप्त्या पर्याप्ताः । ननुप्रज्ञापनापामेकेन्द्रियादीनामपि आहार १ भय २ मैथुन ३ परिग्रह ४ क्रोध ५ मान ६ माया ७ लोभ ८ ओघ ९ शोक १० रूपा दश संत्रा उताः ततस्तेऽपि संज्ञिनः ? उच्यते-दशविधाऽपीयमोघसंज्ञारूपत्वात्स्तोका तथा मोहोदयजन्य त्वादशोभनाऽतो नानया संज्ञयाऽधिकारः, किंतु महत्या शोभनया च विशिष्टज्ञानावरणीयकर्मक्षयोपशमजन्यया मनोज्ञानसंज्ञया चेति । तथाऽमुमेवार्थ भगवान् क्षमाश्रमण आह-"जइ 'सन्ना संबंधेण, सनिणो तेण सनिणो सव्वे । एगिदियाइयाण वि, जं सना दसविहा भणिया ॥ १ ॥ थोवा न सोहणाऽविय, जं सना नाहिगार धिप्पइ यति"। अथवा संज्ञा त्रिविधा दीर्घकालिक्युपदेशेन १ हेतुवादोपदेशेन २ दृष्टिवादोपदेशेन ३ च । तत्र यः सुदीर्घकालमतीतमर्थ स्मरति भविष्यच्च वस्तु चिन्तयति कथं नु कर्तव्यमिति त्रिकालविषया संज्ञा यस्य स
१ यदि संज्ञ संबन्धेन संज्ञिनरतेन संज्ञिनः स । एकेन्द्रियादि कानामपि यत्संज्ञा दशविधा भणिता । १॥ स्तोका न शोभनाऽपि च या | संज्ञा ( तया) नाधिकारः गृह्यते च.
CARRA
||२७||

Page #72

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
RAKESA
| प्रथमसंज्ञी । यदुक्तं-इह दीहकालिगी कालिगि ति सन्ना जया मुदीहपि । संभरइ भूयमेस्सं, चिंतेइ य कहं णु कायव्वं ॥१॥" इति । तथा यः संचिन्त्येष्टानिष्टेषु छायातपादिवस्तुषु स्वदेडपालनाहेतोः प्रवृत्तिनिवृत्ती विधत्ते सा द्वितीया संज्ञा, तद्वान् द्वितीयसंज्ञी। यदाह-"जे 'पुग संचिंते उं, इटाणिढेसु विसयवत्सुं । वट्टति नियत्तंति य, सदेहपरिपालणाहेउं ॥ १॥ पाएण संपए चिय, कालम्मि नयाइ(वि)दीहकालना(न्नू)। हेऊवएससन्नी, णिचिट्ठा हुँति हुअस्सण्णी॥२॥"तृतीयस्तुसंज्ञीसम्यग्दृष्टिरेव,शेपास्त्वसंज्ञिन: हिताहितप्राप्तिपरिवर्जनसंज्ञिलक्षणसंज्ञिसाध्यप्रयोजनाकरणात् । उक्तंच-"सम्मट्ठिी सण्णी, संते णाणे खोवसमयम्मि । अस्सनी मिच्छत्ती, दिद्विवाभोवएसेगं ॥१॥" अर्थतासां मध्ये कस्य जन्तोः का संज्ञा भवतीति व्यक्ताभ्यां क्षमाश्रमणगाथाभ्यामेव प्रदर्शपति, तथाहि--"पंचण्ठ मू (मो)ह सन्ना, हेऊसन्ना बिईदियाईणं । सुरनारयगम्भुन्भवजीवाणं कालिगीसना ॥ १॥ सन्ना सम्मट्ठिीण, | होइ इह दिद्विवाउ सुयनाणं । मइवावारविमुक्काण, सनाईवा(या)उ केवलिणो ॥२॥" इत्यसंज्ञिसंज्ञिविशेषमभिधाय पुनः सूत्रोक्तमे
१ इह दीर्घकालिका कालिकीति संज्ञा यया सुदीर्घमपि । संस्मरति भूतमेष्यन्तं चिन्तयति च कथं नु कर्तव्यम् ॥ १ ॥
२ ये पुनः संचिन्त्येष्टानिष्टेषु विषयवस्तुषु । प्रवर्तन्ते च स्वदेह परिपालनाहेतोः ॥ १॥ प्रायेण साम्प्रत एव काले न चापि दीर्घकालज्ञः । | हेतुवादोपदेशसं जनः निश्चेष्टा भवन्त असंज्ञिनः ॥ २॥
३ सम्यग्दृष्टयः संज्ञनः सनि ज्ञ ने क्षायोपशमि के । असंज्ञिनः मिथ्यात्विनः दृष्टिवादोपदेशेन । १।
४ पञ्चानां ओधसंज्ञो हेतुसंज्ञा द्वीन्द्रियादीनाम् । सुरनारकगर्भोद्भवजीवानां कालि कीसंज्ञा ११ संज्ञा सम्यादृष्टीनां भवतीह दष्टिवादः श्रुतज्ञानम् । मतिव्यापारविमुक्ताः संज्ञातीताः केवलनिः ॥ २॥
R
VACANCY

Page #73

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
जी. वि०
शा सटीक.
॥२८॥
RECASIA
वान्यक्रमेण प्राणस्वरूपं व्यनक्ति, यत उक्त-"पञ्चेन्द्रियाणि त्रिविध बलं च, उच्छ्वासनिःश्वासमथान्यदायुः प्राणा दशैते भगवद्भिरुक्ता एषां वियोगीकरणं तु हिंसा ॥१॥” इति गाथाद्वयार्थः॥४२-४३॥
सर्वजीवप्राणद्वारमभिधाय क्रमप्राप्तमपि योनिद्वारमुपरिष्टावक्ष्यति, ततोऽत्र संसारे स्वरूपग्राहकजीवस्वभावं व्याकुर्वनाहएवं अणोसारे, संसारे सायरम्म भीमम्मि ! पत्तो अगंतखुत्तो, जीवहिं अपत्तधम्मे हि ॥ ४४ ॥
व्याख्या-एवमिति प्राणवियोगलक्षणेन अणोरपारेऽप्राप्तपर्यन्ते दुस्तरत्वात्संसारे सागरे इवशब्दलोपात्समुद्रोपमेयत्वेनभीमे-रौद्रे जन्मजरामरणरोगशोकादिभिः कारणभूतैः प्राप्तमुपलक्षणान्मरणं । “अणंतखुत्तो ति" अनन्तशोऽनन्तवारान् । कैः ? -जीवैः । कीदृशैः ?-अप्राप्तजिनधर्मेरिति ।। उक्तं च-"कोटिशो विषयाः प्राप्ताः, संपदश्च सहस्रशः । राज्यं तु शतशः प्राप्तं, न तु धर्मः कदाचन ॥ १ ॥ इति गाथार्थः ॥ ४४ ॥ ___ क्रमप्राप्तं योनिद्वारमभिधित्सुराह-- तह चउरासी लक्खा संखा जोणीण होइ जीवाणं । पुढवाईण चउण्हं, पत्तेयं सत्त सत्तेव ॥ ४५ ॥
व्याख्या-इह योनिरिति कः शब्दार्थः ? पूर्व तदुच्यते-यु मिश्रणे,युवन्ति तैजसकार्मणशरीरवन्तः सन्तः श्रीदारिकादिशरीरप्रायोग्यपुदलस्कन्धसमुदायेन मिश्रीभवन्त्यस्यामिति योनिरुत्पत्तिस्थानं, औणादिको निः प्रत्ययः । तथेति गणनाद्वारप्रकारेण चतुरशीतिलक्षा योनीनां । विभक्तिव्यत्ययात्तृतीयार्थे प्रथमा । सङ्घयया । केषां ? जीवानां । द्वितीयार्थे सप्तम्यर्थे वा षष्ठी । इति सामा
BHARAॐॐॐॐ
॥२८॥

Page #74

www.kobatiran.org
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
CARE
न्यतयाऽभिधाय विशेष दर्शपति-पृथिव्यप्तेजोवायुषु चतुषु प्रत्येकं सप्त सप्त लक्षा इति गाथाक्षरार्थः॥४५॥ ___ इत्येतावताऽष्टाविंशतिर्लक्षा योनीनामुक्ताः अन्यासां योनीनां स्थानविशेपं गाथाद्वयेन दर्शयन्नाहदस पत्तेयतरूणं, चउदस लक्खा हवंति इयरेसु । विगलिंदियाण दो दो, चउरो पंचिंदितिरियाणं ॥ ४६॥ चउरो चउरो नारय-सुरेसु मगुआण चउदस हवंति। संपिडिया उ सव्वे, चुलसी लक्खा उ जोणीणं ॥४७॥ __व्याख्या-सप्तम्यर्थे षष्ठी । प्रत्येकतरुषु दश योनिलक्षाः । इतरेषु सूत्रत्वात्कायग्रहणेन वा पुंस्त्वं । साधारणवनस्पतिषु चतुर्दश लक्षा योनयो भवेयुः । तथा विकलेन्द्रियेषु द्वित्रिचतुरिन्द्रियेषु द्वे द्वे लक्षे भवेतां । तथा पञ्चेन्द्रियतिर्यक्षु चतुर्लक्षा योनीनां भवेयुः ॥ ४६॥ तथा चतस्रश्चतस्रो लक्षा योनयो नारकेषु सुरेषु । समासेन विभक्तिलोपः । तथा मनुष्येषु चतुर्दश लक्षा योनयः । तुः पूरणार्थे । चः समुच्चये । एवं संपिण्डिता एकराशीकृताः । “सव्वे ति" प्राकृतत्वाल्लिङ्गव्यत्यये सर्वाश्चतुरशीतिर्लक्षा योनीनां भवन्ति । इति निर्दिष्टं योनिद्वारमिति गाथार्थः ॥४७॥
तथेह ग्रन्थे पूर्व ग्रन्थकारेणादौ द्वितीयगाथायाः पूर्वार्द्ध जीवानां भेदकथने प्राक् सिद्धस्वरूपं दर्शितं, तत्तेषामव्ययत्वान्निष्ठितार्थRT वात्सांसारिककृत्यानुपयोगितात्माक सिद्धानां पश्चदशभेदव्यावर्णनप्रस्तावेऽपि शरीरादिविशेषो न दर्शितः, तद्विचित्रगतिकत्वा
सूत्रस्येति, इह तं व्यावर्णयन्नाहसिद्धाण नत्थि देहो,न आउकम्म न पाणजोणीओ। साइअणंता तेसिं, लिई जिणंदागमे भणिया॥४८॥
PRAKASHASHISHAS
१५
ABA

Page #75

Acharya Sh Kailassagarsun yanmandir
जी. वि.
सटीक.
॥२९॥
विरासस
व्यांख्या-सिद्धानां नास्ति देहः । यत उक्तं श्रीआचाराने-"सिद्धाणं इंगतीसगुणा पाणता, तंजहा-गोयमा ! से' नदीहे १ न हस्से २ न वड्ढे ३ न तंसे ४ न चउरंसे ५ न परिमंडले ६ न लोहिए ७ न हालिदे ८ न सुकिल्ले ९ किण्हे १० न नीले ११ न दुरभिगंधे १२ न सुरभिगंधे १३ न तित्ते १४ न कड़ए १५ न कसाइले १६ न अंबिले १७ न महुरे १८ न कक्खडे १० न मउर २० न गुरुए २१ न लहुए २२ न सीए २३ न उण्हे २४ न निद्धे २५ न लुक्खे २६ न कायसंगे २७ न रुहे २८ न इत्थी २९ न पुरिसे ३० न नपुंसए ३१ इत्येकत्रिशसिद्धगुणाः। अथ सूत्रव्याख्या-आश्रयाश्रयिणोरभेदाधस्मादेहो न, अत एवायुरपि न, यस्मादायुने अत एव मरणमपि न । ततो निमित्त निमित्तवतोरभेदात्सप्तापि कर्माणि न, बन्धोदयोदीरणासत्तानामभावात् । यतः कर्माणि न अत एव प्रागा योनयोऽपि न, पुनः संसारेऽनुत्पादात् । अथ तेषां स्थिति व्याचष्टे । ततस्तेषां सिद्धानां स्थितिः कीदृशी? सादिरनन्ता, यतस्तत्रोत्पत्तिकालात्सादिस्ततश्चयवनाभाशदनन्तैव । यदुक्तं शक्रस्तवे-""सिवमयलमरुअमणंतमक्खयमव्याबाहमपुणरावित्ति सिद्धिगइनामधेयं ठाणं संपत्ताणं" इति वचनात् जिनेन्द्रागमे स्थितिमणिता-प्रोक्ता । यथा संसारिणां जीवानां प्राणयोन्यायुःकर्म स्थित्यादयस्तथा सिद्धानां न भवन्तीति गाथार्थः ॥ ४८ ॥
इत्पेतावता सिद्धानां स्वरूपमभिधाय पुनः संसारिणां जीवानां स्वभावं व्याकुर्वन्नाह
* सिद्धानामेकत्रिंशद्गुणाः प्रज्ञप्तः: तद्यथा-गौतम ! सन दीर्घः न हवः न वृत्तः न यस्रः न चतुरस्रः न परिमण्डलः न लोहितः न हारिहः न शुक्छः न कृष्णः नमीलः न दुर्गन्धः न सुरभिगन्धः न तिक्तः न कटुकः न कषायः नाम्लः न मधुरः न कर्कशः न मृदुः न गुरुः न लघुः न शीतः नोष्णः न स्निग्धः नःरुक्षः न कायसङ्गः न रोहकः न खी: न पुरुषः ने नपुंसकः
१ शिवमचलमरु जमनन्तमव्याबाधमपुनरावृत्ति सिद्धिगतिनामधेयं स्थानं संप्राप्तेभ्यः
॥२९॥

Page #76

Shri Mahavirlain Aradhana Kendra
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
REASAल
AAAAAAAAC
काले अणाइनिहणे, जोणीगहणम्मि भीसणे इत्था भमिया भमिर्हिति चिरं,जीवा जिणवयणमलहंता ॥४९॥ __व्याख्या-कालेऽतीतानागतलक्षणे वर्तमानस्यैकसामयिकत्वात्स्वल्पत्सान्नात्र विवक्षित(सचं)कथंभूते काले ?-अनादिनिधनेऽनाद्य| पर्यवसिते । तथा पुनः कथंभूते ? "जोणीगहणम्मि भीसणे त्ति" चतुरशी तिलक्षयोनिग्रहणेतत्तदाश्रयणेनानवस्थानात् । अथवाकीदृशे संसारे ? योनिगहने-उपलक्षणादुत्पत्तिविपत्तिरोगशोकादिभिर्गहने विचित्रकर्मगत्याऽतिगुपिले जीवानां कर्मविपाककारणभूतत्वादीषणे -भयकारिणि तस्मिन्नधिकरुणभूते जीवा भ्रान्ता भ्रमिष्यन्ति चिरं-प्रभूतं कालं । कीदृशाः सन्तः ?-जिनवचनं-भगवद्वचनं हितोपदेशमलभमाना:-अप्राप्नुवन्तः । तथा क्वचिदित्यपि पाठः-"भमिया भमंति भमिहिति ति" तत्र त्रिकालाश्रयणेन धातोरर्थविशेषो ज्ञेय इति गाथाक्षरार्थः ॥४९॥ ___ अथ ग्रन्थकारः सम्यग्ज्ञानाद्धर्मफलं विधेयं चाविष्कुर्वन्ग्रन्थमुपसंहर्तुं शिक्षारूपं स्वनामगर्भितं च सूत्रं व्याख्यानयन्नाहता संपइ संपत्ते, मणुअत्ते दुल्लहे य सम्मत्ते । सिरिसंतिसूरिसिढे, करेह भो उज्जम धम्मे ॥ ५० ॥ || ___ व्याख्या-ताबद्धो भव्याः! साम्प्रतं मनुजत्वे दशभियान्तैर्दुर्लभे संप्राप्ते तत्रापि सम्यक्त्वेऽचिन्तितफलप्रदे चिन्तार नपाये। चकारात्सम्यग्ज्ञानचारित्र । संप्राप्तशब्दो मनुजस्वसम्यक्त्वयोरुभयत्र संबध्यते। ततश्चिन्तारत्नमिव प्राप्ते सम्यक्त्वे । यत्करणीयं तदाहधर्मे उद्यम कुरुत । किंविशिष्टे ? "सिरिसंतिम रिसिटेत्ति" सिरि ति श्रीः उपलक्षणात् ज्ञानश्रीः, तथा शमनं शान्तिः रागादीनामुपशमः, ताभ्यां सूरयः पूज्याः, गुणगुणिनोरभेदानीर्थकरा गणधरा वा, तैः शिष्टेऽर्थादुपदिष्टे । इयता ग्रन्थकृता स्वनामाप्याविष्कृतं ।
वाल

Page #77

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
जी. वि०
सटीक.
तत्र कर्तपदं शान्तिमरिः उपदिशति-शिष्टे प्रशस्तेऽनुपमे जिनधर्मे । क्रियासंबन्धस्तथैव योज्य इत्यक्षरार्थः ॥ ५० ॥ ___अथ सूत्रं निगमयन्नाहएसो जीववियारो, संखेवरुईण जागणाहेऊ । संखित्तो उद्धरिओ, रुंदाओ सुयसमुद्दाओ ॥ ५१ ॥
व्याख्या-जीवानां विचारो जीवविचारः त्रसस्थावरै केन्द्रियादिविचारवान् । रूपरूपिणोरभेदाद् ग्रन्थनामापि जीवविचार | इति समर्थितं । एष आत्मनाऽविनाभावेनेति । ततः श्रीशान्तिमरिणाऽयं संक्षेपरुचीनामर्थात्स्वल्पमतीनां प्राणिविशेष जिज्ञासायै संक्षिप्यानुग्रहबुद्धया रुद्राद्-अनवगाह विस्तारात् श्रुतसमुद्रादुद्धतः । इयता न स्वमनीषिकया, किंतु परम्परया जिनैरुपदिष्टं श्रुतं महार्थ तस्मादित्यक्षरार्थः ॥५१॥ ____ अत्र अद्यावधि मुद्रितेषु पुस्तकादिषु 'रुदाओ' इति पाठो दृश्यते, परं प्राचोनादर्शेषु 'रुंदाओ' इति पाठो लभ्यते स एव पाठः अर्थदृष्ट्या समीचीनः प्रतिभाति इति ध्येयम् ।
॥ अथ प्रशस्तिः ॥ बुद्धर्मन्दतयाऽथ बालिशत या वाचालताया वशा-दालस्यादनुपासनान्निनगुरोस्तत्वानभिज्ञेन ह (हा)। उत्सूत्रं यदवाचि किश्चिदधिकं श्रीभागवत्या गिर-स्तत्तत्वार्थविशारदैः करुणया ग्रन्थेऽत्र शोध्य बुधैः ॥१॥ यावन्मेरुमहीधरः क्षितितले तस्मिम् वनं नन्दनं, यावच्छेषफणी दधाति धरणीं सप्ताव(प्तर्ष) यो यावता ।
AURABAR
॥३०॥
Far Private and Personal Use Only

Page #78

Acharya Shut Kailassagarsuri Gyanmandir
RECAS
यावच्चन्द्रदिवाकरौ सुरसारित् खे तारका यावता, तावन्नदतु पठयमानमिमकं शास्त्रं हि विद्वज्जनैः ॥२॥ स्वस्तिश्रीर्जयताद्वीरो नाम्ना तपसां श्रिया । वर्धमानतया ख्यातो, वर्धमानो दिने दिने ॥ ३ ॥ तच्छिष्या एकादश, गौतममुख्या गणाधिपा आसन् । आद्यो गुणिषु गणे यो, पञ्चम(०णे च पश्चमक) स्तेषु च सुधर्मा ॥४॥ तस्पट्टानुक्रमतो रत्नत्रयधारिणोऽम्बुधीयन्ते । भूरिगुणाः सूरिंगणास्तावद्यावच्च चन्द्रकुलम् ॥ ५ ॥ जिनशासनसुरशिखरिणि, चन्द्रकुलं नन्दनायते तत्र । खरतरगणेन सुगणेन, कल्पतरूयितमभिमतार्थे ॥ ६ ॥ तस्मिन् प्रद्योतन इव, सूरिरु (थो) द्योतनो गुणनिधानम् । पटुक्रमेण जिनभद्रसरिराष्टदशोऽथासीत् ।। ७ ॥ तच्छिष्योऽजनि वाचकेषु विदुरो भानुप्रभः सुप्रभः, चत्वारोऽन्तिपदो बभूवुरमलप्रज्ञाश्रयं तस्य तु । आद्यो वाचकसेनधीनपटुधीयों मन्त्रविद्या ग्रणी-रन्योऽभून्महिमाग्रलाभसहितः पुण्यश्रिया संहितः ॥ ८॥ सुगुणगणिस्तृतीयः सरलमतिः कुशलसिंहनामान्यः । विख्यातचन्द्रवर्धनगणिरप्यासीत्क्रमेण ततः ॥ ९ ॥ तेषां शिष्यत्रितयं समजनि जगतीतले विदितविद्यम् । श्रीमेघनन्दनदयानन्दनजयविजयनामानः ॥ १० ॥ श्रेष्ठश्रेष्टिकुलोत्तंसा, वाचका मेघनन्दनाः । वृत्तिं जीवविचारस्याकापीद्रत्नस्तदन्तिपत् ॥ ११ ॥ वृत्तिं जीवविचारस्य, कुर्वता यन्मयाऽजितम् । पुण्यं तेनैष भव्यौधः, शिवसौख्यमथाश्नुताम् ॥ १२ ॥ नृपविक्रमवत्सरतः, प्राणकायेन्दु (१६१०) शरदि नभसि सोमे । कृष्णाष्टम्यश्विन्यां, वृत्तिर्घल्लूस्थितेन कृता ॥ १३ ॥
A

Page #79

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
सटीक.
भी. वि० ॥३१॥
FA5-%
A
राज्ये सलेमसाहेः, सूरान्वयकमलबोधनखरांशोः गणनायक विजयवति, श्रीजिनमाणिक्यसूरिवरे ॥ १४ ॥ प्राकृतवृत्तेः संस्कृतवृत्तिमकार्ष यथागमं शिष्यैः । अभ्यर्थितोऽलमहमिति, पाठकरत्नाकरः सुगमम् ॥ १५॥
॥ इति जीवविचारप्रकरणस्य वृत्तिः ॥
संसारी जीवोना ५६३ मेद (१) नारकीना........ रत्नप्रभादि-७ तेना ७ पर्याप्ता अने ७ अपर्याप्ता........१४ (२) तियंचगतिना .... .... .... .... .... ....४८
पृथ्वी-अप्-तेउ-वायु-साधा० वनस्पति ए ५ सूक्ष्म अने ५ बादर १०, प्रत्येक वन० वादर-१. एटले एकेन्द्रियना ११ पर्याप्ता अने ११ अपर्याप्ता-२२ विकलेन्द्रियना-बेइंदिय-तेइन्द्रिय-चउरिंद्रिय-३, तेना पर्याप्ता-३ अने अपर्याप्ता-३६
(एकेन्द्रिय अने विकलेन्द्रिय संमूच्छिम ज.) तियंच पश्चेन्द्रिय-जलचर-स्थलचर-खेचर-उर परिसर्प-भुजपरिसर्प ए ५ गर्भज
A-%
ARIA
॥३१॥

Page #80

www.kobatiran.org
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
अने ५ संमूञ्छिम कुल=१० तेना पर्याप्ता-१० अने अपर्याप्ता-१०-२०
(एकेन्द्रियना-२२, विकलेन्द्रियना-६, तिर्यश्च पश्च०-२०४८) (३) मनुष्यगतिना .... ... ... ... .... ....३०३
कर्मभूमि-५-भरत, ५-ऐरवत, ५-महाविदेह=१५ । अकर्मभूमि-५-हैमवत, ५ ऐरण्यवत, ५-हरिवर्ष
५-रम्यक् , ५-देवकुरु, ५-उत्तरकुरु=३० अन्तर्वीप-८ दाढा उपर ७ अन्तर्वीप................५६
HPLAATATATAPANGASALAIRES
१०१
RORSRDASTISGAऊऊमरमर
(गर्भज पर्याप्ता-१०१, गर्भज अपर्याप्ता-१०१, संमूच्छिम अपर्याप्ता-१०१-३०३) ता. क. संमू० मनुष्य अपर्याप्ता ज छे, ते गर्भज मनुष्यना मल-मूत्रादि
अशुचि पदार्थोमां ज उत्पन्न थाय छे. (४) देवगतिना ... .....
... ....१९८ १. भवनपति १० तेना १० भेद । परमाधामी १५ तेना १५ भेद |

Page #81

Shri Mahavir Lain Aradhana Kendra
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
सटीक.
जी. वि. ॥३२॥
२. व्यतर-८, वाणव्यंतर-८=१६ भेद ।
तिर्यगज़म्भक-१० तेना १० भेद ३. ज्योतिषी-१० (चर-५, स्थिर-५) तेना १० भेद ४. वैमानिक-३८ (कल्पोपपन्न-२४ जेमां सौधर्मादि १२ देवलोक, सारस्वतादि ९ लोकान्तिक देवलोक, किल्बिषि-३ नो समावेश थाय छे तथा कल्पातीत-१४ जेमां सुदर्शनादि ९ ग्रैवेयक अने विजयादि ५ अनुत्तरनो समावेश थाय छे) २५+२६+१०+३८-९९.
९९ पर्याप्ता अने ९९ अपर्याप्ता-१९८ (नरकगतिना-१४, तियश्च गतिना-४८, मनुष्य गतिना-३०३, देवगतिना-१९८=५६३) ERESEHORERATURERENERSEENERENERREARINEERENIRRESS
ARRAऊर
इति श्रीजीवविचारप्रकरणं सटीकं समाप्तम्.
॥३२॥

Page #82

www.kobatiran.org
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
SCHOLARSCISS
॥ ॐ ह्रीं अहं नमः॥ । राजनगर मंडन श्रीमूलेवा पार्श्वनाथाय नमः ।। ।। शासनरत्न श्री वृद्धि-नेमि-उदय-मेरुप्रभसूरीश्वरेभ्यो नमः ।।
सावचूरीकम् ॐ श्री नवतत्त्व प्रकरणम् ----
___ - सं...पा...द...क :प्रशान्तमूर्ति पू० आ० भ० श्री विजय उदयसूरीश्वरजी म. सा.
__ पट्टालंकार निडरवक्ता पू. आ. भ. श्री विजयमेरुप्रभसूरीश्वरजी म. सा. आजीवन अन्तेवासी पू. पं० श्री इन्द्र सेन विजयजीगणि.
छ संकलन-पू० गणि० श्री सिंहसेन विजयजी म. र प्रकाशक-श्री जैन ग्रन्ध प्रकाशक सभा-अहमदाबाद वि० सं० २०४२ ॥ वीर सं० २५१२७ नेमि सं० ३७.
RREARSAHASRHARS
ISTI

Page #83

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
म. ते
अव०
॥
१
॥
|| जीवाऽजीवा पुण्णं पावासवसंवरो अ निज्जरणा । बंधो मुक्खो अ तहा, नवतत्ता हुंति नायब्वा ॥१॥
(अव०) जयति श्रीमहावीरः श्रेयः श्रीश्रेणिसंश्रयः । सम्यग् जीवादितत्त्वानामवयोधनिबंधनम् ॥१॥
नवतत्त्वस्य परिमितपरिमाणस्य प्रभूततरार्थस्य अतीवगंभीरार्थस्य मुग्धजनाववोधाय विचारः किंचिदुच्यते । तथाहि Kा जीवेति-एतानि नवानां तत्त्वानां नामान्युक्तानि । तथाहि-जीवतत्त्वं १ अजीवतत्त्वं २ पुण्यतत्त्वं ३ पापतत्त्वं ४ आश्रवतत्त्वं ५
संवरतत्त्वं ६ निर्जरातत्त्वं ७ बंधतत्त्वं ८ मोक्षतत्त्वं ९ तत्त्वमिति कोऽर्थः स तत्त्वं स्वरूपमिति यावत् । तत्र प्रथमं जीवतचं । जीवः कीदृश उच्यते । जीवति दशविधान् प्राणान् धारयतीति जीवः । दशविधप्राणाश्च कीदृशाः । “पंचेंद्रियाणि त्रिविधं बलं च उच्छ्वासनिःश्वासमथान्यदायुः । प्राणा दशैते भगवद्भिरुक्ता स्तेषां वियोजीकरणं तु हिंसा ॥१॥" ___ एवंविधदशप्राणधारको जीवः तस्य स्वरूपं यद्विचायते तज्जीवतत्त्वं । द्वितीयं अजीवतत्त्वं जीवादन्योऽजीवः प्राणचेतनारहित इतिभावः तस्य तचं स्वरूपं यत्तदजीवतत्वम् । तृतीयं पुण्यतचं पुण्यं कीदृशं यत् शुभप्रकृत्यात्मकं कर्म जीवानां सौरव्यं ददाति तत्पुण्यं तस्य तत्वं पुण्यतत्वं । चतुर्थं पापतत्त्वं पापं किमुच्यते यद् अशुभप्रकृत्यात्मकं कर्म जीवानां दुःखं ददाति तत्पापं तस्य तत्त्वं पापतत्वम् । पंचम आश्रवतत्त्वं आवंति आगच्छति यस्मात्पापानि जीवेषु स आश्रवः तस्य तचं स्वरूपं आश्रवतत्त्वं । षष्ठं संवरतत्वं संबियंते निवार्यते कर्माणि यस्मात्स संवरः तस्य तत्त्वं स्वरूपं संवरतत्त्वं । सप्तमं निर्जरातत्त्वं नितरां अतिशयेन जीर्यते क्षीयं ते कर्माणि यया सा निर्जरा द्वादशधा तपोरूपा तस्यास्तत्त्वं स्वरूपं निर्जरातत्त्वं । अष्टमं बंधतत्वं बध्यते जीवेन

Page #84

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
लकमक
सह संबद्धानि कर्माणि क्रियते येन स बंधः तस्य तत्त्व-स्वरूपं बंधतत्त्वं । नवमं मोक्षतत्त्वं सकलकर्मणां सर्वथा क्षयलक्षणो मोक्षः तस्य तत्त्वं मोक्षतत्वं । च शब्द एवार्थे । एतान्येव नव तत्वानि यथासिद्धांतोक्तप्रकारेण ज्ञेयानि न तु कुतीर्थिक कल्पितानि । कुत्रापि पुण्यपापयोबंधे अंतर्भावात् सप्तैव तत्वानि उक्तानि । एवं नवानां तत्त्वानां नामान्युक्तानि । इत्येकगाथा व्याख्याता ॥
अथ नवतत्त्वानां भेदसंख्यानं कथयति चउदस चउदस बाया-लीसा बासीअ हुंति बायाला । सत्तावन्नं बारस, चउ नव भेया कमेणेसिं ॥२॥ ___ चउइति-एतेषां नवानां तत्त्वानां क्रमेण एते भेदा ज्ञातव्याः। यथा चतुर्दश भेदा जीवानां । चतुर्दश भेदा अजीवानां । द्विचत्वारिंशभेदाः पुण्यप्रकृतीनां । द्वथशीतिभेदाः पापप्रकृतीनाम् । द्विचत्वारिंशद्देदा आश्रवद्वाराणां । सप्तपंचाशद्भेदाः संवरस्य । द्वादशभेदा निर्जरायाः । चत्वारो भेदा बंधस्य । नवभेदा मोक्षस्य । एवं नवानां तत्त्वानां भेदसंख्या २७६ निगद्य अथ एतेषां भेदानां क्रमेण विवरणं वक्ति-- एगविह दुविह तिविहा, चउविहा पंचछविहा जीवा । चेयण तस ईयरेहि, वेय गइ करण काएहि ॥३॥ एगिदिय सुहुमियरा, सन्नियर पणिदिआ य स बि ति चउ। अपज्जत्ता पज्जत्ता चउदस जियठाणा ॥४॥
(अव०) एगविहेति एगिदियेति-इह अत्र जिनशासने चतुर्दश जीवस्थानानि ज्ञातव्यानि । यथा एकेंद्रियाः

Page #85

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
1.त.
मा अव०
॥२॥
एकं शरीरलक्षणं इंद्रियं येषां ते एकेंद्रियाः। ते च द्विधा सूक्ष्मा बादराश्च । तत्र सूक्ष्माश्चर्मचक्षुषा अदृश्याः । बादराः पुनदृश्याः। ते च द्वयेऽपि पृथिवीकाय-अपकाय-तेजाकाय वायुकाय-वनस्पतिकायरूपाः। तथा द्वींद्रियाः द्वे शरीररसनालक्षणे इंद्रिये येषां ते द्वींद्रियाः । शंख-कपर्दक-गडोल-जलूका-कृमि-पूतरक प्रमुखाः । तथा त्रींद्रियाः त्रीणि शरीररसनाघ्राणलक्षणानि इंद्रियाणि येषां ते त्रींद्रियाः । पिपीलिका-का-मस्कूणोपदेहिका-मत्कोटकगर्दभक-गोकीटक-धान्यकीटक-कुंथुकप्रमुखा ज्ञातव्याः । तथा चतुरिंद्रियाः चत्वारि शरीररसनाघ्राणचक्षुलक्षणानि इंद्रियाणि येषां ते चतुरिंद्रियाः । मक्षिका-भ्रमर-दंश-मशक-कंसारिका शलभ-पतंग-वृश्चिकप्रमुखा ज्ञातव्याः। तथा पंचेंद्रियाः पंच शरीर-रसना-घाण-चक्षुः कर्णलक्षणानि इंद्रियाणि येषां ते पंचेंद्रियाः। ते च द्विधा संज्ञिनः असंज्ञिनश्च । तत्र असंज्ञिनः संमूर्छिमाः खंजन-दर्दुर-मत्स्य सर्प-प्रमुखाः बांतपित्तश्लेष्मशुक्रमूत्ररुधिरादिप्रभवजंतवश्च मनोरहिता ज्ञेयाः। संज्ञिनःपुनर्गर्भजाः ते च तिर्यंच जलचराः खेचराः स्थलचरास्तथा मनुष्या देवा नारकाः सर्वेप्येते संझिनो मनः संयुक्ताः। एवं एकेंद्रिया द्विभेदाः। द्वींद्रियाः त्रींद्रिया चतुरिद्रियाः, पंचेंद्रिया द्विभेदाः। इत्येते सप्तभेदा जीवाः सर्वेऽपि पर्याप्ता अपर्याप्ताश्च भवन्ति । ततश्चतुर्दशभेदा जीवाः संजाताः। तत्र पर्याप्तास्ते कथ्यन्ते ये स्वकीयपर्याप्तिभिः सर्वाभिः संपूर्णा भवंति । पर्याप्तयः पुनः षड् भवंति । आहारपर्याप्तिः १ शरीरपर्याप्तिः २ इंद्रियपर्याप्तिः ३ उच्छ्वासपर्याप्तिः ४ भाषापर्याप्तिः ५ मनः पर्याप्तिः । ६ पर्याप्तिशब्देन शक्तिरुच्यते । तत्र एकेंद्रियाणां आहार- शरीर-इंद्रियउच्छ्वास-निःश्वास लक्षणाश्चतस्त्रः पर्याप्तयो भवंति । द्वींद्रियत्रींद्रियाणां आहार-शरीर-इंद्रिय-उच्छ्वास निश्वास-भाषालक्षणाः पंचपर्याप्तयः स्युः। पंचेंद्रियाणां पुनः आहार-शरीर-इंद्रिय-उच्छ्वासनिःश्वास-भाषा-मनोलक्षणाः षट्पर्याप्तयः स्युः। एवं
॥२॥

Page #86

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
येषां जीवानां यावन्मात्राः पर्याप्तयो भवंति ते जीवास्तावन्मात्राभिः पर्याप्तिभिः पर्याप्ताः कथ्यते । तद्विपरीता पुनः अपर्याप्ता | मंतव्याः । सूक्ष्मैकेन्द्रियपर्याप्ता सूक्ष्मैकेंद्रियापर्याप्ताः बादरैकेंद्रियपर्याप्ता बादरैकेंद्रियापर्याप्ताः । एवं द्वित्रिचतुः पंचेंद्रियसंझ्यसज्ञिनः पर्याप्तापर्याप्ताः सर्वे जीवाश्चतुर्दशभेदा ज्ञातव्याः। इति जीवतत्त्वं प्ररूपितम् ।
अथ अजीवतत्त्वम् Eg धम्माधम्मागासा, तिय तिय भेया तहेव अद्धाय । खंधा देस पएसा, परमाणु अजीव चउदसहा ।। ५॥
धम्माधम्मेति-एते चतुर्दशभेदा अजीवानां । धर्मास्तिकायः अधर्मास्तिकायः आकाशास्तिकायः एते प्रत्येकं त्रिधा । तथाहि- स्कंधः देशः प्रदेशः धर्मास्तिकायस्य तथा अधर्मास्तिकायस्य त्रयः तथा आकाशास्तिकायस्य त्रयः । एवं नवभेदा अभूवन् । तत्र अस्तीनां प्रदेशानां कायः समूहः अस्तिकायः। तत्रस्कंधः कीदृगुच्यते । चतुर्दशरज्ज्वात्मके लोके सकलोऽपि यो धर्माऽस्तिकायः स सर्वोऽपि स्कंधः कथ्यते । तस्य धर्मास्तिकायस्य कियन्मात्री भागो देश उच्यते । तस्य धर्मास्तिकायस्य निर्विभागो भागः प्रदेशः। एवं अधर्मास्तिकायाऽऽकाशास्तिकाययोरपि स्कंध-देश-प्रदेशा ज्ञेयाः । तथा ऽद्भाकाल: समयादिलक्षणः स च दशमो भेदः । तथा पुदलानां चत्वारो भेदाः स्कंध-देश-प्रदेश-परमाणवश्च । तत्र द्वयणुकादयः क्रमेण एकादिवृद्धया अगंताणुकावसानाः स्कंधाः । तेषां कियन्मात्रा भागा देशाः प्रोच्यते । तेपां निर्विभागा भागाः पुनः प्रदेशा उच्यते । परमाणवः पुनः परस्परमसंबद्वा अतीव सूक्ष्माः स्कंधादिकारण रूपा निर्विभागा एव ज्ञातव्याः ।
READAR.RRAPE

Page #87

अब
एवं अजीवाः चतुर्दशभेदा भवंति । अथ एतेषां विशेषस्वरूप प्रापयति । न. त. 15 धमाधम्मापुग्गल, नह कालो पंच हुँति अज्जीवा । चलणसहावो धम्मो थिरसंठाणो अहम्मो अ॥६॥
धम्मेति-धर्मास्तिकायाधर्मास्तिकायपुदलास्तिकायाः नभ आकाशास्तिकायः कालः समयादिः एतानि पंचद्रव्याणि अजीवाः प्रोच्यन्ते षष्ठं जीवद्रव्यं एवं जिनशासने पद द्रव्याणि कथ्यन्ते । अथ क्रमेण धर्मास्तिकायादीनां लक्षणमाह । चलणेति चलनस्वभावो धर्मास्तिकायः। जीवानां पुदगलानां च गमनं कुर्वतां यद्रव्यं साहाय्यं ददाति तद्धर्मास्तिकायः । यथा मत्स्यानां जलं धर्मास्तिकायः (अपेक्षा कारणरूपं ) इत्यर्थः । स्थिरसंस्थानः पुनः अधर्मास्तिकायः। स्थिरसंस्थान इति किमुच्यते । यद् द्रव्यं जीवपुद्गलानां स्थितिं कुर्वतां सानिध्यं ददाति सः अधर्मास्तिकाय इति भावः । एतौ धर्माधर्मास्तिकायौ यत्र वर्तते | स लोकाकाशः । चतुर्दशरज्जुप्रमाणः । ततः परस्तु अकोकाकाशः। एवं धर्माधर्मास्तिकाययोविशेषस्वरूपं प्ररूपितम् ॥६॥
___अथ आकाशपुद्गलयोः स्वरूपमाह । अवगाहो आगासं, पुग्गलजीवाण पुग्गला चउहा। खंधा देस पएसा, परमाणु अ चेव नायव्या ॥७॥ __ अवगाहो-इति जीवपुद्गलानां अवकाशः जीवानां पुद्गलानां च यद् अवकाश, ददाति तत् आकाशं तत् आकाशद्रव्यमिति भावः । पुद्गलाचतुर्विधाः स्कंध-देश-प्रदेश-परमाणु भेदैर्ज्ञातव्याः । स्कंधादीनां स्वरूपं पूर्व मेवोक्तं झालयं ॥७॥
ROSSESCRICROREOGRCit!

Page #88

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
%
%
%
ANCHOREOG
अथ कालस्वरूपमाह। | एगाकोडी सतसहि लक्खा सतहत्तरीसहस्या य । दोयसया सोलहिया आवलिया इग मुहुत्तम्मि ।। ८॥ समयावली मुहुत्ता, दीहा पक्खा य मास वरिसा य।।
भणिओ पलिआ सागर, उस्सप्पिणी सप्पिणी कालो॥९॥ समयावलीति-समयोऽत्यंतसूक्ष्मकालः । आवलिका असंख्यातसमयप्रमाणा। निगोदजीवानां एकश्वासोच्छ्वासमध्ये सप्तदशवारान् यावन्मरणं अष्टादशसंख्योतत्तिरपि भवति तेषां आयुः (२५६) आवलिका । मुहूर्त घटीद्वयप्रमाणं । दिवसोअहोरात्ररूपः त्रिंशन्मुहुर्तप्रमाण । पक्ष पंचदशाहोरात्ररूपः । मासः पक्षद्वयप्रमाणः। वर्ष द्वादशमासप्रमाणं । पल्योपमं कूपदृष्टांतेन प्रसिद्धम् । सागरोपमं दशकोटाकोटी पल्योपमप्रमाणम् । उत्सर्पिणी प्रमाणा एव अवसर्पिणी। एप सर्वोऽपि कालः सूर्यगति| क्रियापरिच्छिन्नो ज्ञातव्यः । एवं अजीवतत्त्वस्य चतुर्दश भेदाः प्रोक्ताः । ॥ इति अजीवतत्वम् ।।
छ अथ पुण्यतत्वभेदान् द्विचत्वारिंशत् विवृणोति सा उच्चगोअ मणुद्ग, सुरदुग पंचेंदि जाइ पणदेहा । आइ तितणूणु वंगा, आइमसंघयण संठाणा ॥१०॥ वण्ण चउक्काऽगुरुलहु, परघा ऊसास आयवुज्जोअं।
सुभ खगइ निमिण तसदस, सुरनर तिरिआउ तित्थयरं ॥ ११ ॥
%A5
A
RESS

Page #89

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
अव०
न. त. ॥४॥
-
MARA
साउच्चगोअ इति, वण्णचउक्त इति पुण्य तत्त्वस्य एते द्विचत्वारिंशभेदा भवंति । यथा-सातं सातावेदनीयं कर्म येन जीवः सौख्यानि लभते ॥१॥ उच्चैर्गोत्रं यस्मिन्नुत्पन्नो जीवः सर्वजन मान्यः स्यात् ।।२।। मनुष्यद्विकं मनुष्यगति-मनुष्यानुपूर्वीरूपम् ॥३-४॥ यया कर्मप्रकृत्या जीवो मनुष्यगतित्वं लभते सा मनुष्यगतिः। यया कर्मप्रकृत्या मनुष्यगतिबद्धायुः जीवोऽन्यत्र गच्छन् मनुष्यगतौ आनीयते सा मनुष्यानुपूर्वी । सुरद्विकं सुरगति-सुरानुपूर्वीरूपं ॥४॥ सा मनुष्यगति-मनुष्यानुपूर्वीवत् ज्ञेया ।। पंचेंद्रियजाति: यया जीवस्य पंचेंद्रियत्वं स्यात् ।।७॥ पंच देहाः शरीराणि । औदारिकं वैक्रिय आहारकं तैजसं कार्मणं च ।
औदारिकं उदारैः स्फारैः पुद्गलैः निष्पन्नं तत् औदारिकम् ॥८॥ तिर्यग्मनुष्याणां योग्यं शरीरम् ॥८॥ वैक्रियं विविधक्रियाया निष्पन्नं ॥९॥ देवनारकाणां शरीरं वैक्रियलब्धिकृतं शरीरं ज्ञेयम् । आहारकशरीरं यत्र चतुर्दशपूर्वधरैः संदेहोच्छेदाय | तीर्थकरद्धिदर्शनाय वा महाविदेहगमनाथ एकहस्तप्रमाणात्यंतविशिष्टरूपसंपन्न विधीयते शरीरं तत आहारकशरीरम् ॥१०॥
तैजसशरीरं तत् येन शरीरेण जीवः आहारो गृहीतः खलु रसादिधातुरूपतया परिणति नीयते यद्वशात्तपोलब्ध्या तेजोलेश्या| निगमश्च क्रियते तत्रैजसं ॥११॥ कार्मणशरीरं अष्टविधकर्मविकाररूपं सर्वशरीरकारणभूतं ॥१२॥ तैजसकामपशरीरे संसारिजीवानां अनादिकाल संबद्ध भवतः । मोक्षगमनं विना तयोः कदापि वियोगो न स्यात् । एवं द्वादशपुण्य प्रकृतयोऽभूवन् । आदिशरीरत्रयस्य उपांगानि । औदारिकस्य १३ चैक्रियस्य १४ आहारकस्य १५ तैजसकार्मणयोन भवति । आदिसंहननं वरिषभनाराचसंहननलक्षणं १६ संस्थानं समचतुरस्ररूपं १७ वर्णचतुष्कं वर्ण १८ गंध १९ रस २० स्पर्श २१ रूपम् । अत्र पुण्यप्रकृत्यधिकारे प्रशस्तं ग्राह्यं अप्रशस्तं पुनः पापप्रकृत्यधिकारे कथयिष्यते । अगुरुलघुनामकर्म येन कर्मणा जीवानां शरीरं
ALRAGARAA%
VAN
॥४॥
%

Page #90

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
AAAAAAAECE
न गुरुलघु स्यात् किंतु समताभावे स्यात् २२ पराघातनामकर्म येन परेषां बलवतामपि जीवः अनाकलनीयः स्यात् २३ उच्छ्वासनामकर्म येन जीवः श्वासोच्छ्वासलब्धि युक्तः स्यात् ।२४। आतपनामकर्म येन जीवस्यस्वयमनुष्णमपि उष्णप्रकाशसंयुक्तं शरीरं स्यात् यथा सूर्यमंडले पृथ्वीकायजीवानां इदं सूर्यमंडले एव नान्यत्र ।२५। उद्योतनामकर्म यत्र जीवानां अनुष्णप्रकाशयुक्तं शरीरं स्यात् यथाचंद्रमंडले ज्योतिश्चक्रादिषु ।२६। शुभखगति शुभविहायोगति नामकर्म विहायसा नभसागतिः गमनं विहायोगतिः ।२७। विहायोग्रहणं चतुर्गतिव्यामोहविच्छेदार्थ । यया जीवानां शुभा गतिः स्यात् यथा हंसगज | वृषभादीनाम् । निर्माण नामकर्म येन जीवशरीरे अंगप्रत्यंगानां नियतप्रदेशव्यवस्थापनं क्रियते यथा सूत्रधारेण पुत्तलिकादौ ॥२८ त्रसदशकं अग्रेतनगाथाया व्याख्यास्यते ।२९ थी ३८। सुरनरतिर्यगायुत्रितयं यैः कर्मभिः देवमनुष्यतिर्यग्भवेषु जीव्यते
३९ थी ४१ । तीर्थकर नामकर्म येन चतुस्त्रिंशदतिशयादि तीर्थकरऋद्धिसंयुक्तो जीवः त्रिभुवनस्यापि पूज्यः स्यात् ४२ । केवल्य| वस्थायां तस्योदयः स्यात् ॥ इति द्विचत्वारिंशत् भेदाः पुण्यप्रकृतिनां ज्ञेयाः॥
अथ पूर्वोक्तं त्रसदशकं व्याख्यानयति छ तस बायर पज्जतं, पत्तेअ थिरं सुभं च सुभगं च । सुस्सर आइज्ज जसं, तसादिदसगं इमं होइ ॥१२॥
तसइति गाथाव्याख्या-त्रसनाम कर्म येन " त्रस्यति उष्णाद्यभितप्ताः छायादौ गच्छंतीति त्रसाः" द्वींद्रियादिनाम| कर्मोदयः । १ बादर नामकर्म येन जीवा बादरा स्थुलाश्चक्षुद्या भवंति येन मनुष्यैर्जीवशरीरं दृश्यते इति भावः । २ पर्याप्ति
5555
अ
IL

Page #91

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
AAS
न. त.
नामकर्म येन जीवा निजपर्याप्तियुक्ता भवति । ३ प्रत्येक नामकर्म येन एकस्मिन् जीवशरीरे एक एव जीवः। ४ येन बहवो जीवा एकशरीरे भवंति तत्साधारणं नामकर्म .पापप्रकृतिमध्ये कथयिष्यते । स्थिरनामकर्म येन जीवानां दंतास्थ्यादि स्थिरं स्यात् । ५ शुभनामकर्म येन जीवानां नाभेरूवंशरीरं शुभं स्यात् । ६ सुभग नामकर्म येन जीवः सर्वजनवल्लभः स्यात् । ७ सुस्वरनामकर्म येन जीवानां माधुर्यादिगुणः सुस्वरः स्यात् । ८ आदेयनामकर्म येन जीवः सर्वजनमान्यवचनः स्यात् । ९ यश-कीर्तिनामकर्म येन जीवो यशःकीर्ति युक्तो भवति । १० एवं द्विचत्वारिंशद्भेदभिन्नं तृतीयं पुण्यतत्त्वं प्ररूपितम् ।
इति पुण्यतत्त्वम्
rea अथ चतुर्थ पापतत्त्वं कथ्यते नाणंतरायदसगं, नव वीए नीअ साय मिच्छत्तं । थावरदस नस्यतिगं, कसायपणवीस तिरियदुगं ॥१३॥ इग वि ति चउ जाईओ, कुखगइ उवघाय हुंति पावस्स । अपसत्थं वण्णचउ, अपढम संघयण संठाणा ॥१४॥
नाणंतरायदसगं इति इगवितिइति-ज्ञानावरणीयपंचकं, पंचकं अंतराय च एवं दशकं ज्ञातव्यं । ज्ञानावरणपंचकं उच्यतेमतिज्ञानावरणं १ श्रुतज्ञानावरणं २ अवधिज्ञानावरणं ३ मनःपर्यायज्ञानावरणं ४ केवलज्ञानावरणं ५। तत्र मतिज्ञानावरणं पंचभिः | इंद्रियैः षष्ठेन मनसा जीवस्य यद् ज्ञानं स्यात् तन्मतिज्ञानम् । तस्य आवरणं मतिज्ञानावरणं ।१। श्रुतं द्विधा द्रव्यश्रुतं भावश्रुतं च द्रव्यश्रुतं द्वादशांगीलक्षणं । भावश्रुतं द्वादशांगीसमुत्पन्नोपयोगरूपं तस्य श्रुतज्ञानस्य आवरणं श्रुतज्ञानावरणं ।२। अवधिज्ञानं द्विप्रकार
बाकर
ॐA
RESS
॥५॥

Page #92

READHA
गुणहेतुकं भवहेतुकं च । देवनारकाणां भवहेतुकं, श्राद्धसाधूनां गुणहेतुकं स्यात् । तस्य आवरणं अवधिज्ञानावरणं ।३। मनःपर्यवज्ञानावरणं मनःपर्यायज्ञानं सार्द्धद्वितीय द्वीपसमुद्रस्थितसंज्ञिपंचेंद्रियमनोविषयं द्विभेदं ऋजुमति विपुलमति रूपं साधूनामेव भवति । तस्य आवरणं मनःपर्यवज्ञानावरणं ।४। केवलज्ञानावरणं घनघातिचतुष्टयक्षयसमुत्पन्नं सकललोकालोकविषयं केवलज्ञानं तस्य आवरणं केवलज्ञानावरणं ।५। तथा अंतरायपंचकं व्याख्यायते । तच्च दानांतराय-लाभांतराय-भोगांतराय-उपभोगांतराय -वीर्यातराय रूपं । येन कर्मणा वित्ते पात्रे च प्राप्ते. सति दानफलं जाननपि न ददाति तद्दानांतराय ।१ येन सामग्रीसमायोगेऽपि लाभो न स्यात् तल्लाभांतरायं ।२ येन भोग्यवस्तुप्राप्तावपि भोक्तुं न लभते तद्भोगांतरायं ।३ येन उपभोग्यवस्तुषु विद्यमानेष्वपि भोक्तुं न शक्नोति तत् उपभोगांतरायम् ।४ येन नीरोगोऽपि वयस्थो हीनबल: स्यात् तद्वी-तरायं ५ पंचकद्वयमीलने दशकं ज्ञातव्यम् । अथ द्वितीये कर्मणि नवभेदाः। ते चेत्थं । चत्वारि दर्शनावरणानि पंच निद्राश्च । तत्र दर्शनावरणानि चक्षुर्दर्शनावरणं-अचक्षुर्दर्शनावरण-अवधि दर्शनावरणं केवलदर्शनावरणं । येन चक्षुर्दर्शनमावियते तच्चक्षुर्दर्शनावरणम् ११ येन अपरेंद्रियदर्शनमात्रियते तत् अचक्षुर्दर्शनावरणम् १२ येन अवधिदर्शनमात्रियते तत् अवधिदर्शनावरणं । १३ येन केवलदर्शनमात्रियते तत् केवलदर्शनावरणम् । १४ घटपटादिसार्थसामान्याकारपरिज्ञानं दर्शनं ज्ञातव्यम् । पदार्थविशेषाकार परिज्ञानं पुनर्ज्ञानं ज्ञातव्यं । अयमेवं च ज्ञानदर्शनयोर्भेदः । अथ निद्रापंचकं निद्रा-निद्रानिद्रा-प्रचला-प्रचलाप्रचला-स्त्यानदि लक्षणं । तत्र यस्यांसत्यां सुखेन जागर्ति सा निद्रा । १५ यस्यां पुनर्दुःखेन जागति सा निद्रानिद्रा । १६ स्थितस्य उपविष्टस्य वा या (निद्रा) समागच्छति सा प्रचला । १७ मार्गे गच्छतः स्वतः या समागच्छति सा प्रचला-प्रचला । १८ या दिनचिंतितं कार्य रात्रौ
A
ROHRSHA

Page #93

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
S
न. त
अव०
AMAALHAECASSEOHD
करोति वासुदेवार्द्धबला च स्यात् सा स्त्यानदिः । १९ एवं दर्शनचतुष्कनिद्रापंचकमीलने नव भेदाः पूर्वोक्तसहिता एकोन-51 विंशतिर्जाता। नीचैर्गोत्रं यदुदयाज्जीवानां नीचकुले जन्मस्यात् । २० असातावेदनीयं येन जीवा दुक्खपरंपरां लभते तच्च प्रायस्तिर्यग्नरकेषु स्यात् । २१ मिथ्यात्वं-"अदेवे देवबुद्धिर्या गुरुधीरगुरौ च या। अधर्मेधर्मबुद्धिश्च मिथ्यात्वंतभिगवते" ॥१॥ इत्यादि लक्षणम् । २२ स्थावरदशकं अग्रेतनग थायां व्याख्यास्यते । २३ थी ३२ नरकत्रिकं नरकगति-नरकायु-नैरकानुपूर्वीलक्षणं । यया जीवो नरके याति सा नरकगतिः । ३३ येन जीवो नारके तिष्ठति तनरकायुः । ३४ यया जीवो बलानरकेनीयते सा नरकानुपूर्वी । ३५ कपायाः पंचविंशति ते चैवं पोडश कषायाः नव नोकषायाः। तत्र कषायाः क्रोध-मान-माया-लोभरूपाः । प्रत्येकं चतुः प्रकाराः। अनंतानुबंधिक-अप्रत्याख्यानक-प्रत्याख्यानक-संज्वलनभेदैर्बोदव्याः। तत्र अनंतानुबंधिका आजन्मावधिभाविनः नरकगतिप्रदायिनः सम्यक्त्वघातिनो ज्ञेयाः । अप्रत्याख्याना वर्षावधिभाविनः तिर्यग्गतिदायिनः देशविरतिघातिनः। प्रत्याख्याना मासचतुष्टयमाविनः मनुष्यगतिदायिनः साधुधर्मघातिनः। संज्वलनाः पुनः पक्षावधयो देवगतिप्रदाः केवलज्ञानघातिनः। एवं क्रोधादयः प्रत्येक चतुर्भेदाः षोडशाऽभुवन् । नोकपाया नव हास्यादिषट्कवेदत्रयरूपाः। तत्र हास्यषट्क हास्य-रति-अरति-शोक-भय जुगुप्सालक्षणं ज्ञातव्यम् । तत्र येन सनिमित्तं निनिमित्तं वा हास्य स्यात् तत् हास्य मोहनीयं । येन मनोहरेषु शब्दरूपादिपदार्थेषु रागः स्यात्तत् रतिमोहनीयम् । येन पुनः अमनोहरेषु तेषु उद्वेगः स्यात् तत् | अरतिमोहनीयं । येन अभीष्ट वियोगादिदुःखं ध्रियते तत् शोकमोहनीयं । येन जीवानां नानाविधनिमित्तैर्भयमुत्पद्यते तत् | भयमोहनीयं । येन बिभत्सवस्तुदर्शनेन निंदादिकं करोति तत् जुगुप्सामोहनीयं । अथ वेदत्रयं पुंवेद-स्त्री वेद-नपुंसकवेदरूपं ।
AE
॥६
॥

Page #94

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
AAAA
तत्र येन खियं प्रति अभिलाषः स्यात् स पुंवेदः तृणदाहतुल्यः। येन पुरुषं प्रत्यभिलाषः स्यात्स स्त्रीवेदः करीपदाहतुल्यः । येन पुंस्त्रीविषये अभिलाषः स्यात् स नपुंसकवेदः नगरदाहतुल्यः । एवं षोडशकषायः नव नोकषायैः कषायपंचविंशतिर्व्याख्याता । एवं पूर्वोक्तपंचत्रिशत्कषायपंचविंशतिमीलने षष्टिर्भेदाः । ६० । तिर्यगद्विक तिर्यग्गति तिर्यगानुपूर्वी रूपं । येन तिर्यग्गतौ गम्यते सा तिर्यग्गतिः । ६१ । येन तिर्यग्गतौ बलान्नीयते सा तिर्यगानुपूर्वी । ६२ । एकेंद्रियजातिः यया जीवानां एकेंद्रियत्वं भवति सा एकेंद्रियजातिः । ६३ । एवं द्वि-त्रि-चतुरिंद्रियजातयो ज्ञेयाः । ६४-६५-६६ । कुखगतिः यया जीवानां अशुभगतिः यथा खरोष्ट्रादीनाम् । ६७। उपघातनामकर्म येन स्वशरीरावयवः प्रतिजिहा-गलकंठिका-चोरदंतादिभिः उपहन्यते तत उपघातनाम कर्म । ६८। अप्रशस्तं वर्ण-गंध-रस-स्पर्शस्वरूपं । ६९-७०-७१-७३ । प्रथमं संहननं संस्थानं वर्जयित्वा शेषाणि पंच संहननानि पंच संस्थानानि च पापप्रकृतिमध्ये ज्ञातव्यानि । प्रथमं संहनन प्रथमं संस्थानं पुण्यप्रकृतिमध्ये पूर्वमेव कथितं । तत्र संहननानि वज्रऋषभनाराच १ ऋषभनाराच २ नाराच ३ अर्द्धनाराच ४ कीलिका ५ सेवाःरूपाणि । यस्मिन् अस्थिसंधौ उभयतो मर्कटबंधः पट्टकीलिका च स्यात् तत् वज्रऋषभनाराचं तत्पुण्यप्रकृतिमध्ये ज्ञातव्यम् । कीलिकारहितं ऋषभनाराचं । ७३ । अस्थिसंधौ उभयतो मर्कटबंधः स्यात् तन्नाराच । ७४ । यत्रैकपाधैं मर्कटबंधोऽपरपार्वे च कीलिका स्यात् तत् अर्द्धनाराचं । ७५। यत्रास्थीनि कोलिकामात्रबद्धानि स्युः तत्कीलिकाख्यं
। ७६ । यत्र पुनः अस्थीनि पृथक् स्थितानि परस्परं संलग्नानि भवंति तत् सेवाः । ७७ । नित्यं स्नेहाभ्यंगादिसेवया हैऋतं व्याप्त सेवा इति नामार्थः । एवं पंचसंहननानि पापप्रकृतिमध्ये गतानि व्याख्यातानि । अथ संस्थानानि तान्या
ऋषभनाराचं । ७३ | भगा । ७५ । यत्रास्थावात । ७७ । ि

Page #95

Sri Mahavir Jain Aradhana Kendra
अव०
कारविशेषरूपाणि समचतुरस्रपर्यक-न्यग्रोधपरिमंडल-सादि-कुब्जक-वामन-हुंडाख्यानि । तत्र समचतुरस्रपर्यकं पर्यकासनी-19 पविष्टजिनबिंबानामिव ज्ञातव्यं तच्च पुण्यप्रकृति पूर्वोतं । न्यग्रोधं यथा न्यग्रोधो वटः उपरि संपूर्णावयवः अधस्तु हीनः तथा र नाभेरुपरिलक्षणोपेततया संपूर्ण अधस्तु हीनं यत्संस्थानं तन्न्यग्रोधपरिमंडलं । ७८ । सादि संस्थानं सह आदिना वर्तते तत्सादि । नाभेरधस्तात् यथोक्तलक्षणप्रमाणोपेतं पुनः उपरिहीनं इति भावः । ७९ । कुब्जसंस्थानं यत्र पादपाणिशिरोग्रीवादिकं प्रमाणलक्षणोपेतं उरउदरादि च हीनं तत् कुब्ज । ८०। तद्विपरीतं वामनसंस्थानं । ८१। सर्वावयवैरशुभं हुंड-16 संस्थानं । ८२। सांप्रतं प्रायो मनुष्याणां तदेव । एवं द्वधशीतिः पापप्रकृतयो व्याख्याः ।
अथ पूर्वमुक्तं स्थावरदशकं व्याख्यानयति थावर सुहुम अपज्जं, साहारणमथिर मसुभदुभगाणि । दुस्सरणाइज्जजसं, थावर दसगं विवज्जत्थं ॥१५॥
थावर० इति-गाथा-तिष्ठंति उष्णादितापिता अपि तत्परिहारासमर्था भवंति ते स्थावराः ते सर्वेप्येकेंद्रिया ज्ञातव्याः । स्थावरत्व प्रदायककर्म स्थावरनामकर्म । १ सूक्ष्मनामकर्म येन जीवाश्चर्मचक्षुषामदृश्या भवंति यथा निगोदादयः । २ अपर्याप्तनामकर्म-येन जीवा पर्याप्ति विना नियंते । यथा सर्वकालं निगोदाः३ साधारणनामकर्म-येन एकस्मिन् शरीरे अनंतानां जीवानां || अवस्थानं भवति यथा कंदाद्यनंतकायमध्ये । ४ अस्थिरनामकर्म-येन जीवानां ओष्ठजिहादयोऽवयवा अस्थिराः स्युः । ५
अशुभनामकर्म-येन नाभेः अधः शरीरं अशुभं स्यात् । ६ दुर्भगनामकर्म-येन जीवा दौर्भाग्यवंतो भवन्ति । ७ दुःस्वरनामकर्म
*ARREAUSERLEGTE BESCHICHTE
॥७॥

Page #96

www.kobaith.org
Acharya Shri Kailassagarsun Gyarmandir
येन जीवानां अमनोज्ञः स्वर: स्यात् । ८ अनादेयनामकर्म-येन जीवानां वचनं केनापि न मन्यते । ९ अयश कीर्तिनामकर्मयेन जीवानां लोके अयश-कीर्तिः स्यात् । १० एवं स्थावरदशकं व्याख्यातं । इति चतुर्थ पापतत्त्वं प्ररूपितम् ।
अथ पंचमं आश्रवतत्वं व्याख्यानयति छ इंदिय कसाय अव्वय, जोगा पंच चउ पंच तिन्नि कमा ।
किरियाओ पणवीसं, इमा उ ताओ अणुकमसो ॥१६॥ इंदिअ० इति इंद्रियाणि कषायाः अत्रतानि योगाः एतेषां क्रमेण पंच चत्वारः पंच त्रयः भेदा भवंति । तत्र इंद्रियाणि पंच श्रोत्रादीनि प्रसिद्धान्येव सामान्यतः । विशेषतः पुनस्तानि द्विधा द्रव्येद्रियाणि भावें द्रियाणि । तत्र द्रव्येंद्रियाणि पुद्गलद्रव्यरूपाणि भावेंद्रियाणि लब्ध्युपयोगलक्षणानि । पुनःद्रव्ये द्रियाणि निवृत्तिउपकरणभेदात् द्विधा । निवृत्तिरपि द्विधा अंत:बहिश्च । तत्र श्रोत्रंद्रियमध्ये कदंबकुसुमाकारा देहावयवरूपा निवृत्तिरस्ति या शब्दप्रकारग्रहणे वर्तते । चक्षुरिंद्रयस्य धान्यमसराकारा, घाणेंद्रियस्य अतिमु तकपुष्पाकारा, काइलिकासदृशी वा रसनेंद्रियस्य क्षुरप्राकारा, स्पर्शने द्रियस्य नानाकारा
अभ्यंतरा निवृत्तिः । वाह्या निवृत्तिः पुनः सर्वेषां इंद्रियाणां या दश्यमानास्ति सैव ज्ञातव्या । उपकरणं तेषामेव पुनः कदंबा| कारादीनां खड्गस्य छेदनशक्तिरिव स्वस्वविषयग्रहणशक्तिः तद्पं ज्ञातव्यं । एवं द्रव्येंद्रियस्वरूपं प्रोक्तं । भावेंद्रियाणि लब्ध्युपयोगरूपाणि | जीवस्य ज्ञानावरणादिकर्मक्षयोपशमभावात् या शब्दादिग्रहणशक्तिः सा लब्धिः । येन पुनः शब्दादीनां ग्रहण
SAKASERESTROREGA

Page #97

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
न.
त.
अव०
परिणामः स उपयोगः। एतद् द्वयरूपाणि भावेंद्रियाणि । इति पंचापि इंद्रियाणि व्याख्यातानि । चत्वारः कषायाः पंच
अव्रतानि त्रयो योगाः इति सप्तदश भेदा आश्रवस्य व्याख्याताः । शेषाः पंचविंशतिक्रियारूपाः प्रोच्यन्ते । क्रियाः पंच| विंशतिः ताः पुनः इमा वक्ष्यमाण लक्षणानुक्र भेण ज्ञातव्याः । तासामेव लक्षणमाह ।
काइअ अहिगरणीया, पाउसिया पारितावणी किरिया। पाणाइवायरंभिअ, परिग्गहिया मायवत्तीया॥१७॥ | मिच्छादसणवती, अप्पञ्चक्खाणा य दिट्ठी पुट्ठी अ। पाडुच्चि य सामंतो, वणीअ नेसत्थि साहत्थि ॥१८॥ आणवणि विआरणिआ, अणभोगा अणवकंख पच्चइआ।
अन्नापओगसमुदाण, पिज्जदोसेरिआ वहिआ ॥१९॥ ___ काइअ, इति मिच्छादंसण इति आणवणि इति-कायेन अयतमानेन निवृत्ता सा कायिकी कथ्यते ।।
अधिकारणिकी पशुवधादिप्रवर्तनेन खड्गादि निवर्त्तनेन चाधिकरणेन निवृत्ता अधिकरणिकी । २ । जीवाजीक्योरुपरि प्रद्वेषण ॥ प्राद्वेषिकी ।३। क्रोधादेः स्वपरयोः परितापेन पारितापनिकी ।४। प्राणातिपातेन प्राणातिपातिकी ।५। कृष्याचारंभनेन
आरंभिकी ।६। धान्यादिपरिग्रहेण परिग्रहिकी ७। मायया परवंचनेन संजाता मायाप्रत्ययिकी । ८ जिनवचनविपरीतपरिणामेन | मिथ्यादर्शनेन संजाता मिथ्यादर्शनप्रत्ययिकी ।९। अप्रत्याख्यानेन अविरत्या जाता अप्रत्याख्यानिकी ।१०। कौतुकानिरीक्षणेन | दृष्टिकी ।११। रागाद् द्वेषाद्वा जीवाजीवयोः स्वरूप पृच्छ नेन अथवा रागादेश्ववृषभबालकादिविशिष्टवस्तूनां हस्त स्पर्शनेन
MEAARAA
कर

Page #98

www.kobatiran.org
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
SAHARASHTRA
निर्वृत्ता पृष्ठिकी तथा स्पृष्टिकी वा ।१२। जीवाजीवादौ प्रतीत्य-आश्रित्य कर्मबंधनेन संजाता प्रातित्यको ।१३। स्वकीयगजाश्ववृषभादिविशिष्टपदार्थ विलोकयितुं लोकं सर्वतः समागच्छंतं प्रशंसां कुर्वतं दृष्ट्वा हर्षकरणेन अथवा अनाच्छादितस्नेहादि भाजने त्रसाणां जीवानां निपातनेन संजाता सामंतोपनिपातिकी ।१४। राजाद्यादेशानितरां यंत्रशस्त्राद्याकर्षणेन संजाता नैशस्त्रिकी ।१५। जीवेन श्वानादिना अजीवेन शस्त्रादिना शशकादिकं स्वहस्तेन मारयतः स्वास्तिकी ।१६। जीवाजीवयोराज्ञापनेन स्वेच्छया व्यापाररूपेण आनयनेन वा आज्ञापनिकी आनयनिकी वा ।१७। जीवाजीवयोर्विदारणेन स्फोटने न वैदारणिकी ।१८। शून्यचित्ततया वस्तूनामादान-ग्रहणेन अनाभोगिकी ।१९। इह परलोकविरुद्धाचरणेन अनवकांक्ष प्रत्ययिकी ।२०। अन्या अपरा एकविंशतितमा । मनोवचनकाययोगदुःप्रणिधानेन निवृत्ता प्रायोगिकी ।२१। अष्टानां कर्मणां समुदायेन या भवति सा | सामुदायिकी ।२२। मायालोभाश्रिता प्रेमिकी ।२३। क्रोधामानाश्रिता द्वेषिकी ।२४केवलिनां केवलकाययोगजनितबंधेन संजाता ऐर्यापथिकी ।२५। एवं क्रियाः पंचविंशतिः। एवं पूर्वोक्त सप्तदशभेदानां पंचविंशतिक्रियाणां च मीलने द्विचत्वारिंशत् भेदा आश्रवस्य ज्ञातव्याः । इत्थं पंचमं आश्रवतत्वम् ।
षष्ठं संवरतत्त्वं विवृणोति ES समिइ गुत्ति परीसह, जइधम्मो भावणा चरित्नाणि । पण ति दुवीस दस बार, पंच भेएहिं सगवन्ना ॥२०॥
समिइ इति-संवरतचस्य सप्तपंचाशत् भेदाः। ते च एवं ज्ञातव्याः। यथा समितयः पंच, गुप्तयस्तिस्रः, परीषहाः
RECARALLECTOR

Page #99

न. त०
॥९॥
द्वाविंशतिः यतिधर्मो दशभेद: भावना द्वादशधा चारत्राणि पंच एवं क्रमेण समित्यादीनां पण्णां उत्तरार्द्धप्रोक्तं भेदसंख्या योजने सर्वाग्रे सप्तपंचाशद् भेदा ज्ञातव्याः । तत्र समितयः पंच ईर्यासमितिः १ भाषासमितिः २ एषणासमितिः ३ आदाननिक्षेपणास मिति: ४ पारिष्टापनि समितिः ५ तत्र सम्यक् प्रशस्तात्प्रवचनानुसारेण इति गमनं चेष्टासमितिः । ईर्यायाः गमनस्य समितिः ईर्यासमितिः । मांगें गच्छत् धूसर - युग प्रमाणभूमौ दत्तदृष्टिः साधुः समस्तजीवानां रक्षां कुर्वन् याति साईर्यासमितिः इतिभावः |१| भाषासमितिः भाषाया निरवद्यवचनस्य समितिः |२| एषणासमितिः या द्विचत्वारिंशद्दोषविवर्जितः आहारः साधुमिः गृह्यते सा एषणासमितिः | ३| आदाननिक्षेपसमितिः आदानं वस्तूनां ग्रहणं निक्षेपों वस्तूनां स्थापनं तयोः आदाननिक्षेपयोः समिति यद् वस्तूनां ग्रहणं मोचनं च प्रथमं चक्षुषा निरीक्ष्य ततो रजोहरणादिना प्रमाय विधीयते सा आदाननिक्षेपसमितिः इति भावः |४| पारिष्टा पनिकासमितिः परिष्टाप्यते परित्यज्यते सदोषादि वस्तु सा पारिष्टानिका समितिः ॥५॥ यत्र कफमूत्रमलादि निर्जीवस्थाने यतनया परिष्टाप्यते सा पारिष्टाप निकास मिति: । एवं पंच समितयः व्याख्याताः अथ गुप्तयः तिस्रः मनोगुप्तिः १ वचनगुप्तिः २ कायगुप्तिः । ३ । तत्र मनोगुप्तिः त्रिधा आर्त्तरौद्र ध्यानानुबंधिकल्पनाजालपरिहारः १ धर्म ध्यानानुबंधिनी माध्यस्थ्यपरिणतिः २ केवलज्ञानयोगनिरोधावस्थायां स कलमनोद्रव्यनिरोधच ३ इति मनोगुप्तिः । वचनगुप्तिः द्विधा - भ्रूसंज्ञादिपरिहारात् मौनाभिग्रहः |१| वाचनापृच्छनादिषु मुखाच्छादित वक्त्रस्य भाषमाणस्यापि वाग्रनियंत्रणं |२| वचनगुप्तिः सर्वथा वचननिरोधः निरवद्यसम्यकवचनभाषणाभ्यां कृत्वा द्विभेदा भाषासमिति पुनः सम्यक्वचनप्रवृत्तिरूपतया एकभेदा एव इति वचनगुप्ति भाषा समित्योद्रः । कायगुप्तिः
अव०
॥ ९ ॥

Page #100

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
DIL ४ द्विधा उपसर्गादिसद्भावे कायोत्सर्गादचलन, कंवलिनां योगनिरोधावस्थायां सर्वथा शरीरचेष्टापरिहारः बा ॥१॥ तथा सिद्धांतोक्तविधिना मुनीनां कायव्यापारस्य ।२। एवं तिस्रो गुप्तयः व्याख्याताः ।२०।
अथ परीषहाः द्वाविंशतिः P खुहा पिवासा सी उण्हं, दंसा चेला रइथिओ। चरिआ निसिहियासिज्जा, अकोस वह जायणा ॥२१॥ | अलाभ रोग तण फासा, मल सकार परीसहा । पन्ना अन्नाण सम्मत्तं, इअ बावीस परीसहा ॥ २२ ॥
खुहा इति अलाभ-इति क्षुधापरीपहः निरवद्याहारालाभे क्षुधा सहनीया न पुनः सावद्याहार ग्रहणं कार्य इत्येवंस्वरूपः ।१। पिपासापरीषडः तृपा सहनीया न पुनः गाढ तृषापीडितैरपि सचित्तजलं पेयं ।२। शीतपरीपहः कायोत्सर्ग विहारादि कुर्वतां शीतं लगति तत् सहनीयं अग्निसेवादि न चिंतनीयं ।३। उष्णपरीषहः ग्रीष्मतापाक्रांतैरपि स्नानवायुव्यंजन वातायनश्रयणादि न विधेयं आतापनादि कष्टं सहनीयं ।४। दंशमशकपरीषदः कायोत्सर्गादिषु दंशमशक-18 कृता विघाताः सहनीयाः ५। चेलपरीपहः मानप्रमाणोपेतैर्वस्वैर्मलिनजीर्णशीर्णैरपि खेदोमनसि न कार्यः ।। भरतिपरोषहः अमनोज्ञोपाश्रयाहारादिषु अरतिः न कार्या ७। स्वीपरीषहः स्त्रीणां मनोहररूपविभूषाविलास वाक्यहावभावादिकं दृष्ट्वा चित्तक्षोभो न कार्यः ।८। चर्यापरीषहः वायुवत् अप्रतिबद्धतया विहारः कार्य न पुनः एकत्र वासः ।९। नैषेधिकीपरीषहः स्मशाने शून्यागारे सर्पबले सिंहगुहादिषु कायोत्सर्गस्थैः नानाविधोपसर्गसद्भावेऽपि
AAAAAAA-R

Page #101

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
अब
न. त० ॥१०॥
अशिष्टा चेष्टा न कार्या ॥१०॥ शय्यापरीषहः उच्चावचासु शय्यासु शीतोष्णकालादौ मनसि उद्वेगो न विधेयः ॥११॥ आक्रोशपरीषहः अज्ञानलोकप्रोक्तवैभाष्यवाक्य श्रवणे कोपो न कार्यः दृढप्रहारिवत् ॥१२॥ वधपरीषहः कोऽपि दुरात्मा साधूनां वधं करोति तथापि साधुभिः क्रोधो न विधेयः स्कंदकसूरिशिष्यवत् ॥१३॥ याञ्चापरीषहः भिक्षावृत्तिकाले परगृहेषु याचने दुःखं मनसि न धार्य ।१४। अलाभपरीषहः अंतरायकर्मोदयात् निर्दोषभिक्षालाभाभावेऽपि चित्ते उद्वेगो न कार्यः ढंढणकुमारवत् ।१५। रोगपरीषहः उग्ररोगसंभवेपि आर्तध्यान न कार्य सम्यक् सह्यं सनत्कुमारवत् ।१६। तृणपरीषहः संस्तारकादौ दर्भादितृणव्यापारे देहपीडायामपि दुःखं न चिंत्यं ।१७। मलपरीपहः मलस्वेदादि शरीरात् न स्फेटनीयं किंतु यावज्जीवं सम्यक् सहनीयं ॥१८॥ सत्कारपुरस्कारपरीषहः बहुलोकनरेश्वरादिकृत स्तुतिवंदनादेः चित्तोन्मादो न कार्यः उत्कर्षों | मनसि न कार्यः ।१९। प्रज्ञापरीषहः बहुज्ञान संभवेऽपि आत्मीयचित्ते गर्यो न कार्यः ।२०। अज्ञानपरीषहः ज्ञानावरणीयकर्मोदयात् पठतामपि पाठो नागच्छति तथापि दुःखं मनसि न कार्य किंतु कर्मविपाक एव चिंत्यः ॥२१॥ सम्यक्त्वपरीषाः | जिनशासनविषये देवगुरुधर्म विषये च संदेहो न विधेयः ।२२। एवं द्वाविंशतिः परोषहा व्याख्याताः ॥२१-२२।
अथ यतिधर्मों दशधा-दशप्रकार: खंति मद्दव अज्जव, मुत्ती तव संजमे अबोधव्वे । सच्चं सोअं आकि-चणं च बंभं च जइधम्मो ॥२३॥
खति इति-क्षमा-मार्दव-आर्जव-निर्लोभता -तपः-संयम-सत्य-शौच-अकिंचनत्व-ब्रह्मस्वरूपः । तत्र क्षमा क्रोधजयः
RECC-%ESAAC
REAs55
-काबाट

Page #102

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
| स च उपशमेन स्यात् ।। मार्दवं मृदोर्भावः मार्दवं अहंकारपरिहारः ।। आर्जवं ऋजोर्भावः मायात्यागः ।३। निर्लोभता लोभपरिहारः ।४। तपः बाह्यांतरभेदैदिशधा ।५। संयमः प्राणातिपातविरमणरूपः ।६। सत्यं सद्भ्यो जीवेभ्यो हितं पथ्यं सत्यं ।७। शौचं सर्वजीवेषु मुखकारि वत्तनं शौचं अदत्तादानपरिहारः ।। अकिंचनत्वं न विद्यते किंचन यस्य सः | अकिंचनः अकिंचनस्यभावः अकिंचनत्वं सर्वपरिग्रह त्यागः ।९। ब्रह्म औदारिकवैक्रियसंबंधमैथुनपरिहारः ।१०। (२३)
अथ द्वादश भावना छ | पढममणिच्चमसरणं, संसारो एगया य अण्णत्तं । असुइत्तं आसव, संवरो, अ तह णिज्जरा नवमी ॥२४॥ लोगसहावो बोही, दुल्लहा धम्मस्स साहगा अरिहा । एआओ भावणाओ, भावेअव्वा पयत्तेणं ॥२५॥
पढम इति लोग सहावोइति-अनित्यभावना १ अशरणभावना २ भवभावना ३ एकत्वभावना ४ अन्यत्वभावना ५ अशौचभावना ६ आश्रवभावना ७ संवरभावना ८ निर्जराभावना ९ धर्मभावना १० लोकभावना ११ बोधिभावना १२ तत्र संसारे सर्वपदार्थानां अनित्यता यचित्यते सा अनित्यभावना ।।। अशरणं देहिनां मरणादिभये संसारे शरणं किमपि नास्ति इत्यादिचिंतनं अशरणभावना ।२। जीवानां चतुरशीतिलक्षजीवयोनिपरिभ्रमण चिंतनं भवभावना ।३। एकाक्येव जीवः उत्पद्यते विपद्यते कर्माण्युपार्जयति भुक्ते चेत्यादिचिंतनं एकत्वभावना ४ जीवानां देहात् पृथक्त्वे सति पुत्रकलत्रादिधनादिपदार्थेभ्यः अत्यंतभेद एकत्वं अतः तत्त्वृत्या कोऽपि कस्यापि संबंधी नास्ति-इत्यादि चिंतनं अन्यत्वभावना 1५। देहस्य सप्त
नट

Page #103

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
न. त०
अव०
धातुमयस्य नव स्रोतांसि निरंतरं सर्वति मलमूत्रश्लेष्मादि-वस्तूनि वीभत्सानि सहचारीणि संति अतः शुचित्वं कुतः स्यादिति चिंतनं अशौचभावना ।६। संसारमध्यस्थितसमस्तजीवानां मिथ्यात्वकषायाविरतिप्रमादारौद्रध्यानादिहेतुभिः निरंतरंकर्माणि बध्यमानानि संति इतिचिंतनं आश्रवभावना 19 मिथ्यात्वादीना बंधहेतुभूतानां संवरणोपायाः सम्यक्त्वादयः तेषां चिंतनं संवरभावना ।८। निर्जराभावना कर्मनिर्जराख्या द्विधा सकामा अकामा च । तत्र सकामा साधूनां । अकामा च अज्ञानकष्टजनिताजीवानां । तत्र सकामा द्वादशप्रकारतपोहितकर्मक्षयरूपा ।१। अकामा पुनः तिर्यगादिजीवानां तृषाबुभुक्षा छेदनभेदनमारो द्धारसावद्यकामकष्टसहनेन या कर्मक्षयः तद्रूपा ज्ञातव्या । एवंविधा या निर्जरायाः चिंतनं निर्जराभावना ।९। दुस्तरसंसारसागरसमु
तारणप्रवणप्राय श्रीजिनप्रणीतश्रीधर्मभावचिंतनं धर्मभावना ।१०। चतुर्दशरज्ज्यात्मकलोकस्य कटिसंस्थापितकर तिर्यकप्रसारित & पादपुरुषाकारस्य धर्माधर्मास्तिकायादिषद्रव्यैः परिपूर्णस्य लोकस्य चिंतनं लोकभावना ।११। अनंतानंतकालदुर्लभमनुष्यादिसामग्रीयोगेऽपि दुःप्रापं प्रायो वोधिबीजं जीवाना इत्यादि चिंतनं बोधिभावना ।१५। एवं द्वादशभावनाः व्याख्याताः
छ अथ पंच चारित्राणि सामाइअत्थ पढमं, छेओवठावणं भवे वीअं। परिहारविसुद्धीअं, सुहुमं तह संपरायं च ॥ २६ ॥ तत्तोअ अहक्खायं, खायं सव्वंमि जीवलोगंमि । जं चरिऊण सुविहिया, वच्चंति अयरामरं ठाणं ॥२७॥
सामाइ इति तत्तोभ इति-चारित्राणि पंच सामायिक १ छेदोपस्थापनीय २ परिहारविशुद्धिक ३ सूक्ष्मसंपराय ४
AAAAAS
॥११

Page #104

www.kobatiran.org
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
यथाख्यात ५ नामानि । तत्र सामायिक सर्वसावधव्यापारपरित्याग निरवद्यव्यापारासेवनरूपं ज्ञातव्यं ।। छेदोपस्थापनीयं गणाधिपेन प्रदत्तं प्राणातिपात विरमणादिपंचमहाव्रतरूपं ।२। परिहारविशुद्धिकं नव साधवो गच्छात् पृथग् भूत्वा अष्टादशमासान् यावत्यत्सिद्धांतप्रोक्तरीत्या तपः कुर्वति तत्परिहारविशुद्धिकं ज्ञेयं ।३। सूक्ष्मसंपरायं सूक्ष्मसंपरायाख्यदशमगुणस्थानक प्राप्तानां साधूनां यच्चारित्रं तत् सूक्ष्मसंपरायं ।४। यथाख्यातं सर्वेषु कपायेषु सर्वक्षयं प्राप्तेषु साधूनां यच्चारित्रं तत् यथाख्यातं ॥५॥ एतेषां चारित्राणां मध्ये सांप्रत प्रथमचारित्रद्वयं विद्यमानमस्ति शेषाणि त्रीणि चारित्राणि व्युच्छिन्नानि । एवं चारित्रपंचकं व्याख्यातं । एवं समितीनां पंच भेदाः गुप्तीनां त्रयः परीपदानां द्वाविंशतिः यतिधर्मस्य दश भावनानां द्वादश चारित्राणां पंच भेदाः इति सप्तपंचाशद्भेदाः संवरतत्त्वस्य संजाताः । इति षष्ठं संवरतत्त्वं संक्षेपतो व्याख्यातम् ।२६-२७॥
ड अथ सप्तमं निर्जरातत्त्वं व्याख्यानयति 8 अणसण मूणोअरिया, वित्ती संखेवणं रसबाओ। कायकिलेसो संली-णया य बज्झो तवो होइ ॥२८॥ पायच्छित्तं विणओ वेयावच्चं तहेव सज्झाओ । झाणं उस्सगो विअ, अभितरओ तवो होई ॥२९॥ बारसविहं तवो णि ज्जरा य बंधो चउ विगप्पो अ। पयई ठिइ अणुभागो, पएस भेएहिं नायव्वो ॥३०॥ ___अणसण इति पायच्छितं इति-धारसविहं इति । तत्र वारसविहं इति-गाथामध्यात् पदमेकं । (व्याख्यानयति ) द्वादशप्रकारं तपो निर्जरा प्रोच्यते । तत् तपो बाह्याभ्यंतरभेदाभ्यां द्विधा स्यात् । तत्र बाह्यं तपः पविधं अनशन १
ALSARALATKAAR

Page #105

Shri Mahavir Lain Aradhana Kendra
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
न.
त
॥१२॥
ऊनोदरता २ वृत्तिसंक्षेप ३ रसत्याग ४ कायक्लेश ५ संलीनता ६ लक्षणं । तत्र अनशनं आहारपरित्यागरूपं द्विधा इत्वरं यावत्कथिकं च । १ इत्वरंचतुर्थषष्ठाष्टमादि यावत्कथिकं यावज्जीवमनशनग्रहणरूपं । उनोदरता एकद्विग्यादिकवलहान्या ज्ञेया १२। वृत्तिसंक्षेपः द्रव्यक्षेत्रकालभावविषयाभिग्रहण रूपः।३। यथा श्री महावीरस्य चतुर्विधाभिग्रहश्चंदनवालया पूरीतः। रसत्यागो विकृति परित्यागः।४। कायाक्लेशो लोचादिकष्टसहनं ।। संलीनता चतुर्विधा इंद्रियकषाययोगनिवारण स्पादि विवर्जितोपाश्रयनिवसनभेदैर्ज्ञातव्या ।६। एवं बाह्य तपः षड्विधं लोकप्रसिद्धं व्याख्यातम् ।
अथ आम्यंतरं तपः षडविधं । प्रायश्चित्त १ विनय २ वैयावृत्य ३ स्वाध्याय ४ ध्यान ५ उत्सर्ग ६ नामकं । तत्र प्रायश्चित्तं निजानि पातकानि | यथालग्नानि गुरूणां पुरस्तात् यत् आलोच्यते गुरूप्रदत्तं च तपः समाचर्यते तत् प्रायश्चित्तम् ॥१॥ विनयः सप्तप्रकारः ज्ञान १७ दर्शन २ चारित्र ३ मनो ४ वचन ५ काय ६ विवेककल्प प्रचारिक ७ भेदैर्ज्ञातव्यः ।२। वैयावृत्यं आचार्योपाध्यायतपस्विग्लानादीनां अन्नपानादिसंपादन विश्रामणादिरूपं ।३। स्वाध्यायःवाचना-पृच्छना-परावर्त्तना-ऽनुप्रेक्षा-धर्मकथालक्षणः पंचभेदः ।४। ध्यानं आरौद्रधर्मशुक्लरूपं ।। तत्र आतरौद्रयोः परिहारः धर्मशुक्लयोः स्वीकारः एतौ परिहारस्वीकारौ ध्यानं कथ्यते । उत्सगों द्रव्यभावभेदाद् द्विधा ।६। तत्र आद्यःचतुर्धा गण १ देहो २ पधि ३ भक्त ४ त्याग भेदात् । भावतः पुनः क्रोधादिपरित्यागो ज्ञातव्यः। एवं पट् प्रकारं आभ्यंतरं तपः प्ररूपितं । आभ्यंतरं कस्मात्प्रोच्यते । यतो मोक्षप्राप्तौ अंतरंगकारणमिदं ततः आभ्यंतरं कथ्यते । इति सप्तमं निर्जरातत्त्वं व्याख्यातं ।
AAAAEववार

Page #106

www.kobatrtm.org
Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
SAGA
छ अथ अष्टमं बंधतत्त्वं प्ररूपयति छ ___बंधो इति बंधः कर्मभिः सह जीवानां संश्लेषः यथा क्षीरनीरयोः अग्न्यःपिंडयोर्वा । स चतुर्धा प्रकृति १ स्थिति २ | अनुभाग ३ प्रदेश ४ भेदैतिव्यः ।
एतानेव चतुरो भेदान् प्रक्षेपगाथया व्याख्यानयति । पयइ सहावो वुत्तो, ठिई कालावहारणं । अणुभागो रसो णेओ, पएसो दलसंचओ ॥३१॥
पया इति-प्रकृतिः स्वभावः परिणाम इतिभावः। स्थितिबंधः कालपरिमाणं । अनुभागो रसः कथ्यते । प्रदेशः पुद्गलपरिमाणरूपः। एते चत्वारोऽपि भेदा मोदकदृष्टांतेन ज्ञातव्याः। यथा कश्चिन्मोदकः तत्तद्रव्यसंयोगनिष्पन्नो वातं पित्तं श्लेष्माणं वा येन स्वरूपेण हंति स स्वभावः कथ्यते ॥१॥ यथा पुनः स एव मोदकः पक्षं मासं द्विमासं त्रिमासं चतुर्मासादि यावत् यत्तेनैव रूपेण तिष्ठति सा स्थितिः कथ्यते ।२। यथा पुनः स एव मोदकः कश्चित्तीवोभवति यत् स रसः कथ्यते ।३। यथा पुनः स एव मोदकः कश्चित् अल्पदलपरिमाणनिष्पन्नः कश्चित्पुनः बहुदलनिष्पन्नः कश्चिद् बहुतरदलनिष्पन्नः एवं मोदकेषु पुद्गलपरिमाणं स्यात् स प्रदेशः ।।। एवं कर्मणां बंघोऽपि चतुः प्रकारो ज्ञातव्यः । तथाहि-कानिचति ज्ञानावरणीयादीनि कर्माणि ज्ञानं दर्शनं चारित्रं वा नंति येन स्वभावेन स प्रकृतिबंधः प्रोच्यते । तान्येव पुनः कर्माणि कानिचित् जघन्यतः अंतर्मुहूर्तस्थितिकानि भवंति उत्कृष्टतश्च कानिचित् विंशति कोटाकोटिसागरोपमप्रमाणस्थितिकानि भवति ।
वरल

Page #107

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
न. त.
अव०
॥१३॥
PRORREARS
कानिचित् त्रिंशत्कोटाकोटीसागरप्रमाणस्थितिकानि भवति, कानि पुनः सप्ततिकोटाकोटीसागर प्रमाणस्थितिकानि भवति । एवं यावतं कालं बद्धानि कर्माणि तिष्ठति स स्थितिबंधः कथ्यते । तेषामेव पुनः कर्मणां केषांचिन्मधुररसः स्यात् केषांचित कटुकरसः स्यात् केषां पुनस्तीवरस: स्यात् स रसबंधः कथ्यते । तेषामेव पुनः कर्मणां तत्तत्पुद्गलपरिमाणं भवति स प्रदेशबंधः कथ्यते । एवमष्टमं बंधतत्वं व्याख्यातम् ।
अथ नवमं मोक्षतत्त्वं व्याख्यानयति छ संतपयपरूवणया, दव्वपमाणं च खित्तफुसणा य । कालो अ अंतरं भाग, भावे अप्पा बहुं चेव ॥३२॥
संतपय इति मोक्षतत्वस्य नवभेदा भवंति । ते च एवं ज्ञातव्याः। सत्पद प्ररूपणा १ द्रव्यप्रमाणं २ क्षेत्रप्रमाणं ३ स्पर्शना ४ काल: ५ अंतरं ६ भागः ७ भावः ८ अल्पबहुत्वं ९।
अथ एतेषांनवानां मोक्षतत्वभेदानां स्वरूपं प्ररूपयति । संतं सुद्धपयत्ता, विज्जतं खकुसुमब्व न असंतं । मुक्खत्ति पयं तसउ, परूवणा मग्गणा ईहिं ॥ ३३॥ ||
संत सुद्ध इति-सतमितिसत् विद्यमानंमोक्ष इति पदं । मोक्ष इति नाम कस्मादेतोः । शुद्ध पदत्वात् असंयुक्तपदत्वात् एकपदत्वादित्यर्थः। खकुसुमवत् आकाशपुष्पवत् न असतं न असत् अविद्यमानं । अयं भावः सकलेऽपि जगति यस्य यस्य पदार्थस्य एकपदं नाम भवति स स पदार्थः अस्त्येव यथा घटपटलकुटादि । एवं मोक्षस्यापि मोक्षइति एकपदं नाम अतः
॥१३॥

Page #108

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
CAUCC
कारणात् मोक्षोऽस्त्येव । (न) पुनः आकाशकुसुमस्य एकपदं नाम नास्ति किंतु द्विपदं नामास्ति । यत् यत् वस्तु द्विपदनाम वाच्यंभवति तत् तत् एकांतेन विद्यमानं न भवति । किंतु किंचित् गोश्रृंगमहिषश्रृंगादिवत् विद्यमानं किंचित् पुनः खरश्रृंग -अश्वश्रंग-आकाशकुसुमादिवत् अविद्यमानं । मोक्षइति पदं पुनः एकपदत्वात् अस्त्येव । अनेन अनुमानप्रमाणेन मोक्षो विद्यमानोऽस्ति इति सिद्धयते । तत्र मोक्षस्य सत्पदरूपस्य प्ररूपणा विचारणा गत्यादिमार्गणाद्वारा एव विधीयते ॥३३॥
तां सत्पदप्ररूपणां एतास्वेव प्ररूपयति । | नरगइ पर्णिदि तस भव, सन्नि अहक्खाय खइअ सम्मत्ते । मुक्खोणाहारकेवल, देसणनाणे न सेसेसु॥३४॥
नरगइ इति-गतिः नरकगतिः तिर्यम्गतिः मनुष्यगतिः देवगतिः तत्र मनुष्यगतौ मोक्षो भवति न शेषगतित्रयेऽपि ॥१॥ इंद्रियमार्गणास्थानं पंचधा एकेंद्रियादिभेदात् ज्ञातव्यं यत्र पंचेंद्रियद्वारे मोक्षो भवति एकेंद्रियादि चतुष्टये न भवति ।। | कायमार्गणास्थानं पइविधं पृथ्वीकाय-अप्काय-तेजःकाय-वायुकाय-वनस्पतिकाय-त्रसकायभेदै ज्ञातव्यं । तत्र त्रसकायवर्तिनो जीवा योग्यतायां मोक्षं यांति शेषपंचकायस्था जीवा मोक्षं न यांति ॥३॥ भवसिद्धिकमार्गणा स्थानं द्विधा ।।। भवसिद्धिका अभवसिद्धिकाश्च । तत्र भवसिद्धिकाः भव्या एतद्विपरीता अभवसिद्धिकाः। तत्र भवसिद्धिका मोक्षं यांति अभवसिद्धिकास्तु न सिद्धयति । संज्ञिमार्गणा स्थानं द्विधा संजिनः असंज्ञिनश्च ५। तत्र संज्ञिनां मोक्षो भवति न असंज्ञिनां । चारित्रमार्गणास्थानं पंचधा-सामायिकचारित्रं १ छेदोपस्थापनीयं २ परिहारविशुद्धिकं ३ सूक्ष्मसंपरायं ४ यथाख्यातचारित्रं ५

Page #109

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
अव०
न. त ॥१॥
तत्र प्रथमचरमतीर्थकरतीर्थवर्तिसाधूनां सामायिकं द्विधा देशसामायिक सर्वसामायिकं । तत्र देशसामायिकं श्रावकाणां भवति । सर्वसामायिकं यावज्जीवं सर्वसावधव्यापार निषेधरूपं । इदं सर्व तीर्थवर्विसाधूनां । १ द्वितीयं छेदोपस्थापनीयं तच्च | प्रथमचरमतीर्थकरतीर्थवर्तिसाधूनां पूर्वपर्यायच्छेदनं पंचमहाव्रतेषु उपस्थापनरूपं । २ तृतीयं परिहारविशुद्धिकं तत् नव | साधूनां समुदायेऽष्टादशमासान यावत्तपो विशेषरूपं पश्चात् जिनकल्पं प्रतिपद्यते स्थविरकल्पिकं वा । ३ चतुर्थ सूक्ष्मसंपरायं ईषन्मात्रसंज्वलनलोभाणुमात्रोपशमरूपं दशमगुणस्थानवर्ति साधूनां भवति । ४ पंचमं यथाख्यातं सर्वमोहनीयाष्टाविंशति प्रकृतीनां षोडशकषाय नवनोकषाय मिथ्यात्वमिश्र सम्यक्त्व त्रिपुंजरूपाणां उदयभावाद् भवति । ५ तत्र ययाख्यातचारित्रेण मोक्षो भवति न शेषचतुश्चारित्रेषु । सम्यक्त्वमार्गणास्थानं पंचधा । औपशमिकं १ सास्वादनं २ क्षायोपशमिकं ३ वेदकं ४ क्षायिकं ५ । तत्र औपशमिकं सम्यक्त्वे एवं लाभः स्यात् । ज्ञानावरणीय-दर्शनावरणीय-वेदनीय-अंतरायकर्मणां त्रिंशत्कोटाकोटी सागरोपमस्थितिप्रमाणानां एकोनत्रिंशत्कोटाकोटीसागरोपमस्थितेः क्षयात् मोहनीयकर्मणः सप्ततिकोटाकोटीसागरोपमस्थितिकस्य एकोनसप्ततिकोटाकोटीसागरोपमस्थितेः क्षयात् नामगोत्रयोविंशतिकोटाकोटीसागरोपमप्रमाणयोरेकोनविंशतिकोटाकोटीसागरोपमस्थितेः क्षयात् तेषां एकैक कोटाकोटीसागरोपमस्थितिमध्यप्रतिष्ठानां यथाप्रवृत्तिकरणेन निबिडरागद्वेषपरिणामरूपौ दुर्भदौ ग्रंथिदेशौ प्राप्तोजीवः अपूर्वकरणेन ग्रंथिदेश भिनत्ति । समय समयं प्रति अनंतविशुद्धथा विशुद्धमानो जीवः तत्र अंतरकरणेन
मिथ्यात्वस्थितिरेककोटाकोटिसागरोपमस्थितिप्रमाणस्य स्थितिद्वयं करोति । प्रथमा स्थितौः अंतर्मुहूर्तिकी द्वितीया तदूना 51 शेषस्थितिः । प्रथमस्थितौ प्रतिसमयं मिथ्यात्वपुद्गलान् अनुभवन् क्षीणायां सत्यां अंतरकरणस्य आधसमय एव औपशमिक-
छनञ्छना
॥१४॥

Page #110

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
CEOS
Pसम्यक्त्वं लभते जीवः । तत् अपौगलिकं ज्ञेयं अंतर्मुहुर्तकालं यावद्भवति । या द्वितीया स्थितिः मिथ्यात्वस्य वर्त्तते तत्र
पुंजत्रयं करोति शुद्धं अर्द्धविशुद्ध अशुद्धं च । यथा कोद्रवाणां गोमयपानीयादिभिः उत्तारित मदनभावानां शुद्धपुंजं । अर्दोत्तारितः अर्द्धशुद्धपुंजः । अनुत्तारितमदनानां अशुद्धः पुंजः। एवं मिथ्यात्वदलिकस्यापि क्षपितमिथ्यात्वानुभावस्य यः पुंजः स शुद्धः । क्षायोपशमिकसम्यक्त्वरूपः कथ्यते । यः अर्द्धशुद्धपुंजः स मिश्रः कथ्यते । योऽशुद्धपुंजस्तन्मिथ्यात्वं । तत्र औपशमिकसम्यक्त्वकालस्य जघन्यतः एकसमयशेषे उत्कृष्टतः पडावलिकाशेषे अनंतानुबंध्युदयो भवति । येन औपशमिकसम्यक्त्वं कलुषीभवति । तदा सम्यक्त्ववमनकाले सास्वादनं भवति । २ पूर्वोत्तरपुंजत्रयमध्ये यदा शुद्धपुंजोदयस्तदा क्षायोपशमिकसम्यक्वं भवति । ३ पुंजत्रयमध्ये क्षपणकाले क्षपणसमये वेदकसम्यक्त्वं भवति । ४ क्रोधमानमायालोभानां अनंतानुबंधिनां चतुर्णा क्षये मिथ्यात्वमिश्रपौद्भलिकसम्यक्त्वक्ष यरूपपुंजत्रयक्षायिकं सम्यक्त्वं लभते जीवः तदपि अपौगलिकं । ५ तत्र क्षायिक सम्यक्त्वे भवति मोक्षः न शेषसम्यवत्व चतुष्टये । अनाहार मार्गणा स्थानं द्विधा आहारक-अनाहारक भेदात् । तत्र अनाहारकस्य मोक्षो भवति न आहारकस्यापि । ज्ञानामार्गणास्थानं पंचधा मतिज्ञान १ श्रुतज्ञान २ अवधिज्ञान ३ मनःपर्यवज्ञान ४ केवलज्ञान ५. भेदात् । तत्र केवलज्ञाने मोक्षो भवति न शेष ज्ञानचतुष्टये । दर्शन मार्गणास्थानं चतुर्दा चक्षुर्दर्शन १ अचक्षुर्दर्शन २ अवधिदर्शन ३ केवलदर्शन ४ भेदात् । तत्र केवलज्ञाने मोक्षो भवति न शेषदर्शनत्रयेऽपि । इति सत्पद प्ररूपणाद्वारं व्याख्यातं ।
अथातः परं द्रव्यप्रमाणं कथ्यते । दव्वपमाणे सिद्धा-णं जीव दव्वाणि हुंति णताणि । लोगस्स असंखिज्जे, भागे इको य सव्वेवी ॥३५॥
SAGAREFERRIEREIRORS

Page #111

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
छ
न. त०
अव०
॥१५॥
ters-IACI
दव्य इलि द्रव्यप्रमाण द्वारे चिंत्यमाने सिद्धानां जोवद्रव्याणि अनंतानि भवंति । इति द्रव्यप्रमाणे द्वार समाप्त ।।
क्षेत्रद्वारे चित्यमाने लोकाकाशस्य असंख्येयतमे भागे एकः सिद्धो वर्तते । सर्वे वा सिद्धा लोकाकाशस्य असंख्येयतमे भागे वर्तते । परं एकसिद्धच्याप्तक्षेत्रापेक्षयासर्वसिद्धव्याप्तक्षेत्रमधिकप्रमाणं । इति क्षेत्रद्वारं समाप्तम् ।
अथ स्पर्शनादि द्वारत्रयं कथ्यते । फुसणा अहिआ कालो, इग सिद्ध पडुच्च साइ ओणंतो। पडिवाया भावाओ, सिद्धाणं अंतरं नत्थि ॥३६॥
फुसणा इति क्षेत्रात स्पर्शना अधिका । यथा एकस्मिन् आकाशप्रदेशे स्थितस्य परमाणोः सप्त आकाशप्रदेशस्य स्पर्शना भवंति । एवं सिद्धानामपि क्षेत्रात् स्पर्शना अधिका भवति । एवं स्पर्शनाद्वारं व्याख्यातं । अथ कालद्वारं व्याख्यायते । एकं सिद्धं प्रतित्य आश्रित्य कालः सादिः अनंतश्च वर्तते । सर्व सिद्धानाश्रित्य कालः अनादि अनंतः । यत्र ये कंचन सिद्धाः यदा सिद्धा स्तदा तेषां आदिः तदनु प्रतिपाताभावात् अंतो न भवति । एवं कालद्वारं व्याख्यातं । अथ अंतरद्वारं कथयते । अप्रतिपातस्य अभावात् सिद्धानां अंतरं नास्ति । यतः अंतरं तदुच्यते यत् तं भावं प्राप्य पुनरन्यत्र गत्वा पुनरपि स स भारःप्राप्यते । एवं विधं अंतरं सिद्धानां नास्ति । प्रतिपाताभावात् । एवं अंतरद्वारं समाप्तम् ।
अथ भागादिद्वारद्वयं लिख्यते । सबजियाणमणते, भागे ते तेसि दंसणं नाणं । खइएभावे परिणामिए अ पुण होइ जीवनं ॥३७॥
COACHESECCARE
॥१५॥

Page #112

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
TEAM
AAAAAAR
सम्वजियाण इति सर्वजीवानां अनंततमे भागे वर्त्तते सर्वेऽपि द्वारसिद्धाः। एवं भागद्वारं समाप्त । अथ भावद्वारं लिख्यते । तेषु सिद्धेषु केवलज्ञानं केवलदर्शनं च क्षायिक भावे वर्तते । पारिणामिके भावे जीवितव्यं वर्तते ।
एवं भावद्वारं समाप्तं ।
अथ अल्पवहुत्वद्वारं लिख्यते न ७थोवा नपुंससिद्धा, थी नरसिद्धा कमेण संखगुणा। इअ मुक्ख तत्तमेअं.नव तत्ता लेसओ भणिओ॥३८॥
थोवा इति-मोक्षगमनभवे नपुंसकत्वं अनुभूय ये सिद्धाः ते स्तोकाः, जन्म नपुंसकनां चारित्रमपि न भवति कुतो मोक्ष6) गमनं । एते नपुंसका ये पश्चात् वर्द्धितादि विशेषेण कृतास्ते ज्ञेयाः । नपुंसकसिद्धेभ्यः स्त्रीवेदमनुभूय ये सिद्धास्ते संख्यातगुणाः ।
स्त्रीसिद्धेभ्योऽपि ये पुरुष वेदमनुभूय सिद्धास्ते संख्यातगुणाः । इति अल्पबहुत्वद्वारं समाप्तम् । एतावता ग्रंथन संतपयषरूपणयेत्यादि गाथा सकलापि व्याख्याता ज्ञेया । इति मोक्षतत्त्वमेतत् ज्ञातव्यम् । मोक्षतचभणनेन नवरात्वानि देशतो भणितानि ज्ञातव्यानि ।
अथ नवतत्त्वपरिज्ञान फलमाह Eg जीवाइनवपयत्थे, जो जाणइ तस्स होइ सम्मत्तं । भावेण सदहतो, आयाणमाणेवि सम्मत्तं ॥ ३९ ॥
जीवह-इति जीवादि नव पदार्थान् यो जानाति श्रद्धते च भवति सम्यक्त्वं । भावेन " तमेव सच्चं नीसंकं जं
CARRIE%ACHER

Page #113

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
न. त.
अब०
॥१६॥
BALAME
SHARA
जिणेहिं पवेईयं" इत्यादि शुभात्मपरिणामरूपेण श्रद्धाति कोऽर्थः श्रद्धानं कुर्वति । जीवादिपदार्थज्ञानरहितेऽपि जीवे सम्यक्त्वं भवति ।
अथ सम्यक्त्वस्वरूपं कथयति । सन्वाइजिणेसर भासिआई वयणाइ नन्नहा हंति । इय बुद्धि जस्स मणे, सम्मत्तं निचलं तस्स ।। ४०॥ ४ सव्वाइ-इति सर्वाणि जिनेश्वरभाषितानि वचनानि न अन्यथा भवंति । इति बुद्धिर्यस्य मनसि सम्यक्त्वं निश्चलं तस्य भवति ।
अथ सम्यक्त्व फलमाह 3 • अंतो मुहुत्त मित्तं, पि फासिअं हुज्ज जेहिं सम्मत्तं । तेसिं अवड्डपुग्गल परिअट्टो चेव संसारो॥४१॥
अंतो मुहुत्त-इति अंतर्मुहूर्त्तमपि कालं यैः सम्यक्त्वं स्पष्टं भवति । तेषां अपार्द्धः अर्द्धपुद्धलपरावर्तरूपः संसारो भवति । आशातना बहुलानामपि न अधिकसंसारः स्यात् । शुद्ध सम्यक्त्वाराधनेन केचन तेनैव भवेन सिद्धथंति केचन तृतीयसप्ताष्टभवान्नातिकामति किंतु सिद्धलं शीघ्रं प्राप्नुवन्ति ।
अथ पुद्गलपरावर्तस्वरूपमाह । उस्सप्पिणी अणंता, पुग्गलपरिअट्टओ मुणेअब्बो । तेणंताती अद्धा, अणागयद्धा अणंतगुणा ॥ ४२ ॥
(अवचूरि नास्ति)
व
॥१६॥
लन

Page #114

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
अथ सिद्धानां पंचदश भेदान् कथयति छ | जिण अजिण तित्थ तित्था, गिहि अन्न सलिंगथी नर नपुंसा ।
पत्तेय सयंबुद्धा, बुद्धबोहिय इक्कणिकाय ॥४३॥ जिण-इति तीर्थकराः संतो ये सिद्धाः ते तीर्थकर सिद्धाः। अतीर्थकर सिद्धाः सामान्यकेवलिनः । अतीर्थसिद्धाः भगवती मरुदेव्यादिवत् । स्वलिंगे रजोहरणादिरूपे व्यवस्थिताः संतो ये सिद्धास्ते स्वलिंग सिद्धाः। तदा अन्यलिंगे पारिव्राजकादिसंबंधिनि वल्कलचीर्यादिवत् द्रव्यलिंगेसिद्धाः ते अन्यलिंगसिद्धाः । यथा अन्यलिंगिनां भावतः सम्यक्त्वादिप्रतिपमानां केवलज्ञान प्रतिपद्यते तदान्यलिंगत्वं दृष्टव्यं अन्यथा यदि दीर्घमायुष्कमात्मनः पश्यंति ज्ञानेन ततः साधुलिंगमेव प्रतिपद्यते । तथा स्त्रिया लिंग वेदः शरीर निवृत्तिवेदे सति सिद्धाभावात् तस्मिन् स्त्रीलिंगे वर्तमानाः संतो ये सिद्धाः प्रत्येकबुद्धवर्जिताः केचित् स्त्रीलिंग सिद्धाः। तथा पुरुषलिंगे शरीरनिवृचिरुपे व्यस्थिताः संतो ये सिद्धाः ते पुरुषलिंगसिद्धाः। तथा नपुंसकलिंगे वर्तमानाः संतो ये सिद्धास्ते नपुंसकलिंगसिद्धाः। गृहस्थाः संतो ये सिद्धास्ते गृहस्थंसिद्धा भरतादयः। प्रत्येक किंचिद् वृषभादिकं अनित्यतादिभावना कारणं वस्तु बुद्धा बुद्धवंतः परमार्थमिति प्रत्येकबुद्धाः संतो ये सिद्धाः ते प्रत्येकबुद्धाः । तथा एकैकसमये एकैकावसंतो ये सिद्धास्ते एकसिद्धाः। एकसमये ऋषभादिअष्टशतोत्तराःसेधनादनेकसिद्धाः । बुद्धा आचार्याः तै| धिता ये सिद्धाः ते बुद्धबोधित सिद्धाः । इति पंचदशभेदाः
इति नवतत्वावचूरी समाप्ता।
SAHESHEESEEAPER

Page #115

न. त० ॥१७॥
सावचूरीकम् श्री नवतत्त्वप्रकरणम्
॥ समाप्तम् ॥
वि. सं. २०४२वीर सं. २५१२ नेमि सं. ३७ XXXXXXXXXXXXXXXX
अव ०
॥१७॥

Page #116

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
VACAOAT

Page #117

www.kobatiran.org
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
न. त.
अव०
॥१८॥
१४-.
...
नवतत्त्वना जीव-अजीव, रुपी अरूपी भेदोनी संख्यानो तथा हेयादिमां क्या तत्त्वना केटला उत्तरभेद प्राप्त थाय के ते जाणवानो यन्त्र :तत्त्वना नाम २७६ भेदमा २७६ भेदमा
२७६ भेदमा जीव-अजीव रूपी-अरूपी हेय ज्ञेय उपादेय (१) जीव तत्त्व....
.-१४ - . (२) अजीव तत्व....
०-१४ ४-१०
• - १४ - . (३) पुण्य तत्त्व.... ०-४२ ४२ - .
.- .-४२ (४) पाप तच....
०-८२ ८२- .
८२- . - . (५) आश्वव तच... .-४२
४२ - ० - . (६) संवर तत्त्व....
५७- ० (७) निजरा तत्व....
१२- .
०-१२ (८) बन्ध तख....
४ - . (९) मोक्ष तव....
| ९२-१८४ । १८८-८८ । १२८-२८-१२८
.....
REAK
..
...
A..
|.
|
॥१८॥

Page #118

www.kobatiran.org
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
SHASHIKARSHA
राजनगरमंडन श्रीमुलेवापार्श्वनाथाय नमः। ॥ शासनप्रभावक श्रीवृद्धि-नेमि-उदयसूरीश्वरेभ्यो नमः । स्वोपज्ञावचूर्णि-श्रीरूपचन्द्रमुनिविनिर्मितविवृत्यलङ्कृतं
श्रीगजसारमुनिप्रणीतं।। श्री दण्डकप्रकरणम् ॥
(विभागः ३) (अव०) श्रीवामे महिमामेयं, प्रणिधाय बालधीगम्यम् । स्वोपज्ञं कुर्वेऽहं, विचारषदनिशिकास्त्रम् ॥१॥ इह चतुर्विंशतिदण्ड केषु प्रत्येक संक्षिप्तसंग्रहणी २४ पदानामवतारणं चिकीर्पितम् , तच्चाह द्विज्ञप्तिद्वारा प्रकटयन्नाह सूत्रकृत्
नमिउं चउवीसजिणे, तस्सुत्तवियारलेसदेसणओ।
दण्डगपएहिं. ते च्चिय, थोसामि सुणेह भो भव्वा ! ॥१॥ (अ.) नत्वा मनोवाक्कायैः प्रहीभूय, कान् ?, चतुर्विशतिजिनान् , अत्र भरते साम्प्रतीनाऽवसर्पिणीमाश्रित्य, 8 अन्यथाऽतीतानागतकालपश्चदशकर्मभूमीश्च प्रतीत्य जिनबहुत्वापतेः । अहं तानेव जिनान् , स्तोष्ये । कुतः?, तेपां सूत्रमागमो
SARAAT

Page #119

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
नस-34-%
A
सटोक. अव०
%
जिनागमस्तच्चेह " सरीरमोगाहणा य संघयणा सण्णेत्यादिरूपं" तस्य विचारो विचारणं तस्य लेशस्तस्य देशनतः कथनतः । | कैः सह ?, श्रीभगवत्यादिगाथाक्रमनिबद्धदण्डकसंज्ञित २४ जीवस्थानः, श्रृणुत 'भो भव्या इति-"अप्रतिबद्ध श्रोतरि, !! वक्तुर्वाचः प्रयान्ति वैफल्यम्" इतिवचनात् श्रोतसम्मुखीकरणार्थम् ॥१॥ अथ दण्डकमाह
(टीका) प्रणम्य परया भक्त्या, जिनेन्द्रचरणाम्बुजम् । लघुसङ्ग्रहणीटीका, करिष्येऽहं मुदा बराम ॥१॥
नमि० चतुर्विशतिजिनान् नत्वा-अभिनम्य चतुर्विंशतिदण्डकैः कृत्वा तानेव-जिनाने शदिनाथप्रभृतीनई स्तोप्यामिस्तवीमीत्यर्थः । कस्मान् ? तस्सुनत्ति 'तत्सूत्रविचारलेशदेशनतः । तेषां-भगवतां सूत्रं-सिद्धान्तस्तत्सूत्र तत्सूत्रस्य विचारस्तस्सूत्रविचारः तत्सूत्रविचारस्य लेशो-लवः तत्सूत्रविचारलेशः तत्सूत्रविचारलेशस्य देशन-कथनं तस्मात् इति तस्सूत्रविचारलेशदेशनतः 'भो भव्वा!' भो भविक, ! यूयं श्रृणुत-श्रवणविषयं कुरुत इत्यर्थः। सुकरत्वाल्लेशतः प्रथमनाथाया व्याख्यानं कृतम् ॥ १॥ अथ चतुर्विंशतिदण्डकनामान्याह
नेरइआ असुराई, पुढवाई बेइंदियादओ चेव ।
गमयतिरियमणुस्सा वन्तरजोइसियवेमाणी ॥२॥ (अव०) सप्तपृथिवीनैरयिकाणामेको दण्डकः, भवनपतीनामसुरादिदशनिकायभेदादश दण्डकाः, पृथिव्यादीनां पञ्च,
4

Page #120

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
PEASE
कककककका
विकलानां त्रयः, गर्भजतिर्यगमनुष्यव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकदण्डकाश्चेति सर्वे २४, इह सूक्ष्मा अपर्याप्तकाश्च प्रायो
नाधिक्रियन्ते ॥२॥ RM (टीका) नेरेति० अत्र नैरयिकाः पृथिवीभेदेन सप्तघा ज्ञातव्याः, सप्तविधाः सप्त प्रकारा येषां ते सप्तविधाः । यथा-१
रत्नप्रभा २ शर्कराप्रभा ३ वालुकाप्रभा ४ पङ्कप्रभा ५ धूमप्रभा ६ तमःप्रभा ७ तमस्तमःप्रभा । एतासु भवानां नैरयिकानामेको PL दण्डको ज्ञेयः । इह हि दण्डकाधिकारत्वात् चतुर्विंशतिस्थानेषु पूर्वगाथोक्तदण्डकशब्दो योजनीयः । असुरकुमारादीनां भवनपXII तिनिकायभेदेन दश दण्ड काः म्युरित्यर्थः, अस्यन्ति क्षिपन्ति देवान् सुरान् ते असुराः, कुमाराकाराः कुमारवस्क्रीडाप्रियत्वाच्च
कुमाराः, ते च ते कुमाराश्च असुरकुमाराः । ते आदौ येषां ते अमुरकुमारादयः। तेषां दशप्रकारत्वादश दण्डकाः स्युरित्यर्थः | तथा पृथिव्यादीनां पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिनिकाय भेदानां पञ्च दण्डका स्युः । द्वीन्द्रिया आदौ येषां ते द्वीन्द्रियादयः । | तत्र (द्वे) शरीररसनालक्षणे इन्द्रिये येषां ते द्वीन्द्रियाः। यथा-शङ्खकपर्देत्यादयः । त्रीणि शरीररसनावाणलक्षणानि इन्द्रियाणि येषां ते त्रीन्द्रियाः । यथा-पिपीलिकामत्कुणेत्यादयः । चत्वारि शरीररसनाघ्राणचक्षुर्लक्षणानि इन्द्रियाणि येषां ते चतुरिन्द्रियाः। यथा-मक्षिकाभ्रमरपतवृश्चिकेत्यादयः । एवं द्वित्रिचतुरिन्द्रियैः कृत्वा दण्डकास्त्रयो जाताः स्युरित्यर्थः । गर्भे भवाः गर्भजाः ते च ते तियश्चश्च मनुष्याश्च गर्भजतियन्मनुप्यास्तेषां द्वौ दण्डको स्यातामित्यर्थः। तथा विविधमन्तरं बनान्तरादिकमाश्रयतया येषां ते व्यन्तराः यद्वा भृत्यवच्चक्रबाराधकत्वेन विगतोऽन्तरं विशेषो मनुष्येभ्यो येषां ते तथा, वनानामन्तरे भवाः पृषोदरादित्वान्मागमः वानमन्तराः तेषामेको दण्डका स्यात् । ज्योतिष्काणां चन्द्रसूर्यग्रहनक्षत्रताराणामेको दण्ड को ज्ञेयः । वैमानिका

Page #121

द. प्र०
॥ २ ॥
नामेको दण्डकः । ते च द्विधा - कल्पोपपन्नाः कल्पातीताश्च । तत्र कल्पः स्थितिर्जीत मर्यादेत्येकार्थाः । स च इन्द्रतत्समानिकादिव्यवस्थारूपस्तं प्रतिपना कल्पोपपन्नाः ग्रैवेयकानुत्तरवासिनस्तु कल्पातीताः, तेषां सर्वेषामप्यहमिन्द्रत्वात् । विमान्ति वर्त्तन्तेsस्मिन् देवा इति विमानं तत्र भवा वैमानिकाः । नैरयिकादिवैमानिकान्ता एते चतुर्विंशतिदण्डकाः ज्ञातव्याः । अत्र चकारः समुच्चयार्थः एवशब्दो ग्राह्यः । अत्र गाथायां दण्डकशब्दोऽनुक्तोऽपि दण्डकशब्दो ग्राह्यः । अत्र दण्डक शब्देन किमुच्यते ? तदाह - तज्जातीय समूहप्रतिपादकत्वं ज्ञेयमित्यर्थः । संक्षेपतो गाथाद्वितीयस्य ( द्वितीयगाथायाः) व्यथाख्यानं विहितं । इह सूक्ष्मा अपर्याप्ताश्च प्रायो नाधिक्रियन्ते ॥ २ ॥
अथ चतुर्विंशतिद्वारेषु गाथाद्वयेन शरीरादिवरूपवक्तव्यमाहसंखित्तयरी उ इमा, सरीरमोगाहणा य सङ्घयणा । सन्नासंगणकसाय, लेसिन्दियदुसमुग्धाया ॥ ३ ॥ दिट्ठी दंसणनाणे, जोगुवओगोववायचवणटिई । पज्जत्तिकिमाहारे, सन्निगइआगई वे ॥ ४ ॥
(अत्र०) गाथाद्वयं लघुसंग्रहणीसत्कमिदेषामेव पदानां विचारणीयत्वात् षट्त्रिंशिकायां लिखितम्, व्याख्यालेशश्च यथा-स्त्राभाविकशरीरं च पञ्चधा, औदारिकवैक्रियाहार कतैज स कार्मणभेदात् | १| एषां चावगाहनोच्छ्रयमानं जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदात् त्रिधा |२| कार्मग्रन्थिकाभिप्रायेण अस्थिरचनाविशेषः संहननं तच्च पोढा वज्रऋषभनाराच १ ऋषभनाराच २ नाराचा ३ र्धनाराच ४ कीलिका ५ सेवार्त्त ६ भेदात् संहननादिलक्षणं तल्लक्षणशास्त्रादव सेयम् | ३| संज्ञा चतस्रः - आहार - भय - परिग्रह - मैथुनलक्षणाः,
सटीक.
अव०
॥ २ ॥

Page #122

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
A%-
55921
दश वा एतास्ते च चतुष्कषायसंज्ञा ४ लोकसंज्ञा १ ओघसंज्ञा २ क्षेपात् ।४। समचतुरस्र १ न्यग्रोध २ सादि ३ वामन ४ कुन्ज ५ हुंडक ६ भेदानि संस्थानि 1५। कषायाश्चत्वारः ।६। लेश्याः पट्-कृष्ण १ नील २ कापोत ३ तैजस ४ प ५ शुक्ल ६ रूपाः परमत्र ता द्रव्यरूपा अवस्थिता विचार्याः न भावरूपाः ।७। इन्द्रियाणि पश्च ।८। द्वौ समुद्घातौ-समवहननमात्मप्रदेशविकरणं समुद्घातः स चाजीवविषयोऽचित्तमहास्कन्धरूपः, नोजीवविषयः सप्तधा, 'वेयण १ कसाय २ मरणे ३, वेउव्विय ४ तेउए य ५ आहारे ६ । केवलिए चेव भवे, जीवमणुस्साण सत्तेव ॥१॥" ति ।९। दृष्टिविधा-मिथ्यावसास्वादनमिश्रभेदात् ।१०। दर्शनंचक्षुरचक्षुरवधिकेवलभेदाच्चतुर्विधम् ।११। ज्ञानं मतिश्रुतावधिमनःपर्यायकेवल भेदात् पञ्चधा ।१२। अत्र ज्ञानसाहचर्यादनुक्तमप्यज्ञानं ग्राह्यम् । तच्च त्रिधा मत्यज्ञानं श्रुताज्ञान विभङ्गज्ञानरूपम् । १३ । योगाः पञ्चदश, मनोयोगश्चतुर्धा, औदारिको १ दारिकमिश्र २ वेक्रिय ३ क्रियमिश्रा ४ हारका५ हारकमिश्र ६ तैजसकार्मणरूप ७ सप्तधा काययोगभेदेन ।१४। उपयोगो द्विधा, तत्र ज्ञानाज्ञानभेदाष्टकरूपः साकारोपयोगः, चतुर्भेददर्शनरूपोऽनाकारोपयोगः, संयोगे द्वादश ।१५। एकसमये उत्पद्यमानानां च्यवमानानां सङ्ख्थेति द्वारद्वयं ।१६।।१७। स्थितिरायुषो जघन्योत्कृष्टमानं ।१८। आहारादिग्रहणशक्तयः पर्याप्तयस्ताश्वषट् आहार १ | शरीरे २ न्द्रिय ३ श्वासोच्छ्वास ४ भाषा ५ मनः ६ स्वरूपाः ।१९। के जीवाः कतिभ्यो दिग्भ्य आगतमाहारद्रव्याहारयन्तीति किमाहारद्वारं ।२०। विशिष्टाः संज्ञास्तिस्रः । यया त्रिकालमर्थ जानाति सा दीर्घकालिकी संज्ञा मनस्कानामेव १, यश्च देहपालनाहेतोरिष्टवस्तुषु प्रवर्तते अहिताच्च निवर्तते वर्तमानकालविषयं च चिन्तनं यस्य तस्य हेतुवादोपदेशसंज्ञा द्वीन्द्रियादीनामेव २, यश्च सम्यग्दृष्टिः क्षायोपशमिकज्ञानयुक्तो यथाशक्ति रागादिनिग्रहपरस्तस्य दृष्टिवादोपदेशिकी संज्ञा ३।२१। गतिर्भवान्तरगमनं ॥२२॥

Page #123

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
जी. वि०
॥३॥
GRECRUIRECACARR
आगतिः परभवात् , २२। वेदश्च स्त्री पुनपुंसकभेदात् ।२४।॥३-४॥ अथैतानि द्वाराणि २४ दंडकेऽवतारयति
(टीका)-सङित्त० दिट्टी० गाथाद्वयस्य व्याख्यानं सुकरमपि तु पुनः किमपि क्रियते-मयेति कर्तृपदं बहिर्गम्यं । संक्षिसतरा तु संग्रहणी इयं शरीरादिचतुर्विशतिद्वारात्मिका । तत्र शरीराणि पश्च औदारिकादीनि । शीर्यते इति शरीरः विनाशकारित्वात् (विनाशित्वात् ) । पुंक्लीवलिङ्गः। अवगाहन्ते अवतिष्ठन्ते जीवा अस्यामिति अवगाहना । संहन्यन्ते दृढीक्रियन्ते शरीरपुद्गला येन तत् अथवा संहन्यन्ते संहति विशेष प्राप्यन्ते शरीरावस्थावयवा यैस्तानि संहननानि । तानि (च) वर्षभनाराचादिभेदात् पोढा । संस्थान द्वेधा, जीवानां अजीवानां च । संतिष्ठन्ते प्राणिनोऽनेनाकार विशेषेणेति संस्थानं तच्च पोढा समचतुरस्रन्यग्रोधसादिवामनकुब्जहुंड भेदं संस्थानानि भवन्ति । द्वितीयं तु अजीवानां रूपिणां पश्चधा संस्थानं यथा-परिमण्डल वृत्तं व्यसं चतुलमायतं च । इह तु जीवानां संस्थाने (न) प्रयोजनमित्यर्थः । संज्ञाश्चतुर्धा दशधा वा भवन्ति । चत्वारः प्रकारा यासां ताः । अथवा दश प्रकारा यासां ताः। यथा-आहारभयपरिग्रहमैथुनभेदाच्चतुर्धा । (पूर्वोक्तभेदचतुष्क) क्रोधमानमायालोभओघलोकभेदाच्चेति दश संज्ञाः स्युरित्यर्थः । तथा ग्रन्थान्तरोक्तः सुखदुःखमोहधर्मरूपाश्चतस्रः एतास्वेवान्तर्भवन्ति इत्यर्थः (अनया) संजानातीति संज्ञा । कष्यन्ते हिंस्यन्ते प्राणिनोऽस्मिन्निति कषः संसारस्तस्यायो लाभो येभ्यस्ते कषायाः क्रोधादयश्चत्वारोऽप्यनन्तानुबन्ध्यादिभेदेन पोडश भवन्ति । ले झ्याः कृष्णाद्या: पोढा स्युः। लिप्यते-श्लिष्यते कर्मणा सह जीवाः । आभिरिति लेश्याः। यदुक्तं-"कृष्णादिद्रव्यसाचिव्यान् , परिणामो य आत्मनः। स्फटिकस्येव तत्रायं, लेश्याशब्दः प्रवर्तते ॥१॥ कृष्णानीलकापोततेजःपयशुक्लरूपाः, परमत्र ना द्रव्यरूपा अस्थिता विचार्या न भावरूपाः। इन्द्रियं श्रोत्रादि
AAAAAAAABार
॥३॥

Page #124

G-
SROCELECCESCENC
भेदात् पञ्चधा । दुसमुग्धायेति० द्वौ समुद्घातो जीवाजोवसम्बन्धिनौ भवतः तत्राद्यं जीवसमुद्घातमाह-तथाहि-सम्यक् आत्मनो वेदनादिभिरेकीभावेन उत्प्राबल्येन घातः समुद्धातः । स च सप्तधा, यथा-वेदत्ताकषायमरणवैक्रियेत्यादि । वेदनादीनां पण्णां मानमन्तमुहूत्त स्यात् सप्तमस्तु केवलिसमुद्घातो दण्डादिना लोकव्यापी दण्डादि क्रमेण सकललोकस्य पूरणात् , बालतोऽष्टसामायिकः । द्वितीयस्तु समुद्घातोऽचित्तमहास्कन्धरूपः, स च केवलिसमुद्घातवत् अष्टसामायिकः परमिहानधिकारास्नोक्तं । दिट्ठी० दृष्टिविधा, यथा सम्यग्दृष्टिः १ मिथ्यादृष्टिः २ सम्यग्मिथ्यादृष्टिः ३ (च) ॥ दर्शनानि चत्वारि भवन्तिः यथा-चक्षुर्दर्शनं अचक्षुर्दर्शनमवधिदर्शनं केवलदर्शनं (च) घटपटादिपदार्थसार्थसामान्याकारपरिज्ञानं ज्ञातव्यं । पदार्थविशेषाकारपरिज्ञानं पुनर्ज्ञानं ज्ञातव्यम् । अयमेव ज्ञानदर्शनयोर्भेदः । पश्च ज्ञानानि भवन्ति । यथा पञ्चभिरिन्द्रियैः पष्ठेन मनसा जीवस्य यत् ज्ञानं स्यात् तन्मतिज्ञानं । श्रुतं द्विधा भवति। द्रव्यश्रुतं भावश्रुतं च, यथा-द्रव्यश्रुतं द्वादशाङ्गीरूपं, भावश्रुतं द्वादशाङ्गीसमुत्पन्नोपयोगरूपं । अधिज्ञानं द्विप्रकार-भवहेतुकं श्राद्धसाधुतिरश्चां (गुणहेतुक) च । मनःपर्यायज्ञानं सार्धद्वौ (द्वय) द्वीपसमुद्रस्थितसंज्ञिपञ्चेन्द्रियमनोविषयं द्विभेदं ऋजुमतिविषुलमतिरूपं साधूनामेव भवति । केवलज्ञानं घनघातिकर्मचतुष्टयक्षयसमुत्पन्न सकललोकालोकविषयं । ज्ञानसाहचर्यादत्राप्यनु(त्रानु)क्तमपि विधाऽज्ञान, यथा-मत्यज्ञानं श्रुताज्ञानं विभाज्ञानं । सप्त द्वीपसमुद्रान् यावत् विभङ्गज्ञानं तु पश्यति मिथ्यादृष्टीनामेव त्रीण्यज्ञानानि भवन्ति । एतत्सूत्रे नोक्तं बहिर्गम्यं । वाचां मनसां चाग्रतो वक्ष्यमाणाः प्रत्येकं चतुर्धा ( चत्वारो) योगाः । तथा कायानां योगाः सप्तधा ( सप्त ) सर्वमीलनेन पश्चदश योगाः स्युरित्यर्थः । उपयोगो द्विधा-तत्र ज्ञानाज्ञानभेदाष्टकरूपाः साकारोपयोगाः (इतरे) चत्वारः, यथा-चक्षुर्दर्शनाचक्षुर्दर्शनावधिदर्शनकेवलदर्शन
AAAAववव
EO)

Page #125

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
A
द.प्र०
सटीक.
॥४॥
RRC5
रुपाः । संयोगे एवं द्वादश उपयोगाः स्युरित्यर्थः । उत्पद्यन्ते (पपत्तिः) उपपातः। च्यवन्ते चेति (च्युतिः) च्यवनं । जीवानां उपपातच्यवनयोरिहापि सम्बन्धादुपपातच्यवनविषययोविरहकाललक्षण-अपान्तरालकाललक्षणमेकसमयसङ्ख्या चेति गृह्यते इत्यध्याहारः। तिष्ठन्ति नरकादिभवे श्रृङ्खलाबद्धा इव जन्तवः पाप(पुण्य)कर्मपरिणत्या स्थितिरायु वितमित्येकार्थाः। ‘पज्जत्तित्ति' आहारादीनामत्र निर्वृत्तिनिष्पत्तिर्यतो दलिकाद्-दलभूतात्पुद्गलसमुहाद् भवति तस्य दलिकस्य तामेवाहाराधभिनिवृत्ति स्वस्वविषयपरिणमनरूपां प्रति यत् करणं जीवसम्बन्धिशक्तिरूपं सा पर्याप्तिः । ताश्च पोढा आहुः, यथा-आहारशरीरेन्द्रियश्वासोच्छवासभाषामनःस्वरूपाः । किमाहारेत्ति० किमाहारकोऽनाहारको वा जीवः ? यद्वा किंस्वरूपः सचित्तादि आहारकः ? केन वा शरीरेणादारोऽस्येति किमाहारः ? । आहरणं आहारः । सन्नीत्ति० विशिष्टा संज्ञास्तिस्रः। यया त्रिकालविषयमर्थ जानाति | सा दीर्घकालिकी(क्ये)वसमनस्कानामेव । यश्च स्वदेहपालनतोरिष्टवस्तुषु प्रवर्तने अहिताच निवर्तते वर्तमानकालविषयं च चेतन ज्ञानं यस्य तस्य हेतुवादोपदेशिकीसंज्ञा द्वीन्द्रियादीनामेव । यश्च सम्यग्दृष्टिः क्षापोपशमिकज्ञानयुक्तो यथाशक्तिहेयोपादेयनिग्रहपरसस्य दृष्टिवादोपदेशिकीसंज्ञा छद्मस्थसम्यग्दृशामेव इति संज्ञात्रिकमबमन्तव्यं । गमनं गतिः । आगमनमागतिः । अथ वेदत्रयमाह-पुवेदः स्त्रीवेदः नपुंसकवेदः । प्रज्ञापनादिषु विस्तरेणाभिहिताः अर्थाः ततः संक्षिप्य गृह्यन्ते प्रतिपाद्यन्तेऽभिधीयन्ते वाऽस्यामिति ग्रहेरणिरित्यौणादिके अणिप्रत्यये डीप्रत्यये च सङ्ग्रहणीति निष्पन्नं । संक्षेपतो द्वारगाथाद्वयस्य व्याख्यानं कृतमित्यर्थः । अत्र चकारः समुच्चयार्थः ॥ ३ ॥ ४ ॥
॥४॥

Page #126

Acharya Shri Kailassagersun Gyanmandir
SHADARSHABAEHEAA53
अथ चतुर्विशतिदण्डकेषु चतुर्विशतिद्वाराणि निरूपपन्नाह| चउ गम्भतिरियवाउसु, मणुआणं पंच सेस तिसरीरा। थावर चउगे दुहओ, अंगुलअसंखभागतणू ॥५॥
(अव०) 'दुव्ययणे बहुवयण' मिति प्राकृतलक्षणेन गर्भजतिर्यक्वायोश्चत्वारि शरीराणि सम्भवन्ति, सम्भवश्च न भवन्त्येवेति का निश्चयः, एवं सर्वत्रापि ज्ञेयम् । आहारकत्यागेन कदाचित्तयो क्रियकरणेन चतुर्णा सम्भवः, मनुष्याणां पञ्चापि । शेषा दण्ड
कास्त्रिशरीरा औदारिकयुक्ताभ्यां च तैजसकार्मणाभ्यां । १ । स्थावरचतुष्के पृथिव्यप्तेजोवायुरूपे 'दुहतोत्ति' द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां जघन्योत्कृष्टरूपाभ्यां अङ्गुलासंख्येयभागानि शरीराणि, यद्यपि वादराणां वाताग्न्यप्पृथिवीनां शरीराणि मिथोगुलासङ्ख्येय गुण वृद्धानि तथापि यथोक्तमानान्येव ॥५॥
(टीका)-चउगम्भेत्ति० गर्भजतिर्यग्यायोश्चत्वारि औदारिकवैक्रियतेजसकार्मणलक्षणाणि शरीराणि भयन्ति, भवन्तीत्यध्या- 10 हारः। " दुवयणे बहुवयणमिति" प्राकृतलक्षणेन (द्वित्वेऽपि बहुवचनं ) गर्भजतिर्यग्वायोश्चत्वारि शरीराणि सम्भवन्ति, संभव एव न निश्चयेन । आहारकत्यागेन वैक्रियकरणेन च चतुण्णां संभवः । 'मणुआणं पञ्चेति०' मनुष्याणां पश्चऔदारिकवैक्रियआहारकतैजसकार्मणलक्षणाः शरीराः स्युः । सेसेति० शेषेषु दण्डकेषु त्रीणि शरीराणि भवन्ति, तान् दण्डकान् विस्तरेणाह-त्रयोदश देवानां सप्तपृथिवीभेदेनैकः नैरयिकाणां सर्वमीलनेन चतुर्दश दण्डकाः जातास्तेषु त्रयो वैक्रियतैजसकार्मणलक्षणाः शरीरा भवन्ति । तथा पृथिव्यप्तेजोवनस्पतीनां चत्वारः पञ्चमो द्वीन्द्रियाणां षष्ठस्त्रीन्द्रियाणां सर्वमीलनेन सप्त दण्डका जातास्तेषु त्रीणि औदारिक
ABPMACHAR

Page #127

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
मौ. नि०
SGARCANCERNA
सटीक. अव०
AAAAAAAA
तैजसकामणलक्षणानि भवन्ति । सर्वमीलनेनैकविंशतिर्दण्डका जातास्तेषु त्रीणि शरीराणि भवन्ति इत्ययं भावः । प्रथमं शरीरद्वार व्याख्यातं । अथावगाहनाद्वारमाह-यावरेति० वनस्पति मुक्त्वा स्थावरचतुष्केषु शरीरं द्विधा, यथा जघन्यतः उत्कृष्टतश्चाइगुलासङ्ख्येयभागप्रमाणं शरीरं स्यात् , अमुलासंख्यातभागवपुर्मानं स्यादित्यर्थः, परं जघन्यापेक्षया उत्कृष्टमसङ्ख्येयगुणमित्यर्थः ॥५॥ सव्वेसिपि जहन्ना, साहाविय अंगुलस्ससंखंसो । उक्कोस पणसयधणू, नेरइया सत्तहत्थ सुरा ॥ ६ ॥
(अव०) शेषाणां सर्वेषां विंशतिदण्डकजीवानां स्वाभाविकस्य मौलस्य शरीरस्य जघन्यावगाहना अङ्गुलस्यासङ्ख्यातो भागः । उत्कृष्टतः पञ्चशतधनुरुच्चा नैरयिकाः, सुराः सप्तहस्तोच्चाः ॥६॥
(टीका)-सव्वेसिपि जहन्नेति. पृथिव्यप्तेजोवायून् स्थावरचतुष्कान् संत्यज्य विहाय सर्वेषामपि विंशतिदण्डकानां स्वभावतो जघन्या मुलासंख्यातभागतनुः स्यात् । सर्वनिकृष्टं वपुर्मानं स्यादिन्यर्थः । अथ उत्कृष्टदेहमानमाह-उकोस पणसयेति० 8| सप्तम्यां माधवत्याख्यायां नरकपृथिव्यां धनुःपञ्चशतप्रमाणवपुषः पञ्चशतकोदण्डशरीरमानाः नैरयिकाः जीवाः स्युः, स्युरित्यध्या
हारः। ततोऽद्धों ((!) ना ज्ञेया रत्नप्रभा यावत् । सौधर्मेशानयोर्देवानां तथा भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्काणां तूच्चत्वं वपुः प्रमाणं उत्कृष्टतः सप्त हस्ताः ज्ञेयाः, सप्त रत्नयो भवन्ति इत्यर्थः, “वद्धमुच्टिरसौ रत्निः इति वचनात् ॥६॥ गम्भतिरि सहसजोयण, वणस्सई अहियजोयणसहस्सं । नरतेइंदि तिगाऊ, बेइंदिय जोयणे बार ॥७॥
G AR

Page #128

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
जोयणमेगं चउरिं-दिदेहमुचत्तणं सुए भणिों । वेउब्बियदेहं पुण, अंगुल संखं समारंभे ॥ ८॥
(अव०) गर्भजतिरश्वां मत्स्यादीनां योजनसहस्रं, वनस्पतेः साधिकयोजनसहस्रं तवं तु पृथ्वीविकारः । नरास्त्रीन्द्रियाश्च त्रिगव्यूतोच्चाः। द्वीन्द्रिया 'जोयणे बारत्ति' द्वादशयोजनोच्छ्याः । चतुरिन्द्रियदेहमुच्चत्वेन योजनमेकं । श्रुते प्रज्ञापनादौ भणितमुक्तं प्रस्तावादाह-चैक्रियदेहं पुनः प्रारम्भेऽङ्गुलसङ्ख्यातभागमानं, उत्कृष्टं 'देवनरअहियलक्खंति' । २द्वा० ॥७-८॥
टीका)-गम्भतिरिसहसेति० मत्स्योरगादयो गर्भजास्तियञ्चः सहस्रयोजनमानाः सहस्रयोजनप्रमाणा भवन्ति, भवन्ती-2 | त्यध्याहारः । वणस्सेति. प्रत्येकवनस्पतीनां सागरादिगतपद्मनालादीनां शरीरं देहमानं किश्चिदधिकं योजनसहस्रमुच्चत्वं स्यात् ।। ननु शरीरमानं उत्सेधांगुलेन समुद्रपद्माइदादीनां प्रमाणांगुलयोजनयोजनसहस्रावगाहत्वात् तद्गतपद्मनालादीनां तु उत्सेधांगुलापेक्षयात्यन्तदैध्यं स्यात् ? अत आह-उत्सेधांगुलयो जनसहस्रमाने जलाशये गोतीर्थादिस्थाने वनस्पतेः साधिकं योजनसहस्रं, तद्वं तु पृथिवीविकार इत्यर्थः । नरतेइन्ति० श्रुते सिद्धान्ते नराणां मनुष्याणां त्रीन्द्रियाणा कर्णसगालिकादीनां क्रोशत्रिकं देहोच्चत्वं भणितं कथितं अईतेति कर्तृपदं । गन्यूतित्रयमुच्चले शरीरमानेन नरत्रीन्द्रियौ भवत इत्यर्थः । बेइंदियेति द्वीन्द्रियाणां शङ्खप्रभृतीनां द्वादशयोजनप्रमाणं देहोच्चत्वं वपुर्मानं स्यादित्यर्थः ॥७॥ जोयणेति चतुरिन्द्रियाणां मक्षिकाभ्रमरदंशककंशारिशलभपतनवृश्चिकप्रमुखाणामुत्कृष्टतो योजनमेकं देहमानमुच्चत्वं भणितं कथितं । अत्र खण्डान्वयो ज्ञेयः, गाथात्रयेणावगाहनास्वरूपं व्याख्यातं । अथ पुनक्रियावगाहनामाह-वेउन्वियेति, पुनक्रिय देहस्य प्रारम्भे जघन्यतोऽङ्गुलस्य संख्यांशः संख्येयभागं
AAAAAAAEE

Page #129

Acharya Sh Kailassagersun Gyanmandir
द.प्र०
सटीक.
अव०
॥६॥
ABARRAREASE
| वपुर्भवति उत्तरवैक्रियशरीरापेक्षया । भवधारणीयं तु अङ्गुलासंख्येयभागं प्रारम्भे ।। ७-८ ॥
अयोत्कृष्टां वैक्रियावगाहनामाहदेवनर अहियलक्खं, तिरियाणं नव य जोयणसयाई । दुगुणं तु नारयाणं, भणियं वेउब्वियसरीरं ॥९॥18
(अव०) लब्धिवैक्रियशरीरिणो जीवतोऽन्तर्मुहूर्तात् परतो न वैक्रियशरीरेऽवस्थानमस्ति । पुनरोदारिकशरीरस्य अवश्य प्रतिपत्तेरिति ॥ ९॥
(टीका) देवनरेति० असुरकुमारादिव्यन्तरज्योतिष्कसौधर्माद्यच्युतावसान्तदेवानां च उत्कृष्टतः सहजशरीरग्रहणोत्तरकालं | कार्यमाश्रित्य विविधा क्रियत इति उत्तरवैक्रिया च पुनर्देवानां उत्तरवैक्रियतनोर्योजनानां किश्चिदधिकं लक्षं । तथा नराणां वैक्रियशरीरं किञ्चिदधिकं योजनलक्षं भणितं कथितं । अवेयकानुनरेषु देवानामुत्तरवैक्रियतनुर्नास्ति, सामर्थे सति कार्याभावात्तदकरणमित्यर्थः । तिरियेति०, अत्र तुशब्दः पुनरर्थे तिरश्वां उत्कृष्टा वैक्रियतनुर्नवयोजनशतप्रमाणा भणिता । तु पुनः नैरयिकाणां | स्वस्वाभाविकदेहादुत्तरक्रियशरीरं द्विगुणं ज्ञेयं, यथाऽऽद्यायां रत्नप्रभायां धनुःपञ्चदशकं हस्तद्वयं द्वादशांगुलप्रमाणं । ततो द्वितीयायां धनुष(चूंषि) एकत्रिंशद्धस्तमेकं । तृतीयायां द्वापष्टिहस्तद्वयं । तुर्यायां धनुषः (षां) पञ्चविंशत्यधिकं शतं । पश्चम्यां पञ्चाशदधिकं शतद्वयं नैरयिकाणां देहमानमुच्चत्वेन स्यात् । षष्ठयां नारकाणां धनुःपञ्चशतानि शरीरं स्यात् । पुनः सप्तम्यां नैरयिकाणामुच्चत्वेन धनुःसहस्रमेकं उत्तरवैक्रियदेहमानं स्यादित्यर्थः। जघन्यतस्तु तदेव नारकाणां द्विविधोऽपि स्वाभाविक
RECORECASIBHASABHAIBHARA
॥६॥

Page #130

www.kobalbirth.org
Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
CRE
| उत्तरवैक्रियश्च क्रमादंगुलासंख्यातांशोऽङ्गुलसंख्यातांशश्च, जघन्यश्चोत्पत्तिसमय एवं नान्यदा ॥९॥ ___ अथ उत्तरवैक्रियशरीरमानमाहअंतमुहुत्तं निरए, मुहुत्त बत्तारि तिरियमणुएसुं, । देवेसु अदमासो, उक्कोस विउठवणाकालो ॥ १० ॥ (अब०) इति वचनसामर्थात् अन्तर्मुहुर्तचतुष्टयं तेषां देशबन्ध इत्युच्यते तन्मतान्तरमित्यवसेयम् । तृतीयसंहननद्वारमाह॥१०॥ ___टीका-अन्त हुत्तन्ति० नरकस्थजीवानां चैक्रियशरीरस्यान्तर्मुहूर्त्तमुत्कृष्टमानं भवति । तिर्यग्मनुष्ययोक्रियशरीरस्य चत्वारो मुहर्ताः उत्कृष्टाः स्थितयो भवन्ति (तिर्भवति ) इत्यध्याहारः। भवनपत्यादिसौधर्माद्यच्युतान्तदेवानां उत्कृष्टतः उत्तरवैक्रियवपुपोऽर्द्धमासः कालः स्यात् । किश्चिद्विशेषमाह-देवनैरयिकयोः स्वाभाविकवैक्रियदेह उत्तरवैक्रियदेहश्च स्यात् , च पुनः तिर्यग्नरयो'वैक्रियदेहः ( अस्वाभाविकः ) स्यात् । वायोरस्वाभाविकं स्वाभाविकदेहं स्यात् । केपाश्चिन्मते औदारिक वैक्रियं च, केषाश्चिन्मते क्रियमेवेत्यनुयोगद्वारवृत्तौ प्रो कमित्यर्थः । पृथिव्यप्तेजोवनस्पतिषु विकलेन्द्रियेषु च वैक्रियदेहा न स्युरिति भावः। देहशब्दः पुंक्लीवत्वं (वः)। अवगाहनाद्वारं द्वितीयं प्ररूपितं ॥ १० ॥
अथ संहननद्वारं तृतीयमाहथावरसुरनेरइया, अस्संघयणा य विगलछेवट्ठा । संघयणछकं, गन्भय-नरति रएसुं मुणेयव्वं ।। ११ ॥
(अव०) स्थावरसुरनरयिकाः संहनन रहिताः अस्थ्यभावादेव । चः समुच्चये किं समुच्चिनोति सैद्धान्तिकमतेन सुरा नारकाच

Page #131

www.kobatirm.org
Acharya Shet Kailassagersuri Gyanmandir
द. प्र०
म सटीक.
अव०
॥७॥
RESSUSCEX*
X
प्रथमसंहनिनः विकलाः सेवा" इति अस्थिसम्बन्धमात्रसंहननवन्तः, गर्भजनरतिरश्चोः संहननषट्कं ज्ञातव्यम् । ३ द्वा० ॥११॥ चतुर्थ संज्ञाद्वारमाह___टीका-थावरसुरेति० पश्चानां स्थावराणां, त्रयोदशदेवानां, सप्तपृथिवीभेदेनैकः नारकाणां सर्वमीलने नेकोनविंशतिर्दण्डका जातास्तेषु दण्डकेषु पडपि संहननानि न सन्ति न ज्ञातव्यानि इत्यर्थः । विकलेन्द्रियाणां द्वित्रिचतुरिन्द्रियाणां संच्छिमपञ्चेन्द्रियतियग्नराणां च संहननं सेवा ज्ञातव्यम् । कामग्रन्थिकास्तु संमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिरश्चां अपि पडप्याहुः । क्वचिदेकेन्द्रि
याणां सेवा देवानां च वर्षभनाराचमुक्तं, तदौपचारिकं । तुशब्दार्थे अपिशब्दः, तु पुनः गर्भजतिर्यग्मनुष्ययोः पडपि A संहननानि ज्ञातव्यानि । को भावः ? गर्भनतिर्यग्नरेपु पडपि संहननान्याहुः विकलेध्वेकं सेवार्तमन्येष्वेकोनविंशतिदण्डकेषु न
संहननानि भवन्ति इत्यर्थः । अत्र चकारः समुच्चयार्थः ॥ ११ ॥ ___ संहननद्वारं तृतीयं निगमयन्नथ संज्ञाद्वाराभिधित्सया चतुर्थ संज्ञाद्वारं व्याख्यानयतिसव्वेसि चउ दह वा, सन्ना सव्वे सुग य चउरंसा । नर तिरि छस्संठाणा, हुंडा विगलिन्दिनेग्इआ ॥१२॥ ___ (अव०) संज्ञा सर्वजीवानां चतस्रो दश वा, केषाश्चिन्नृणां षोडशापि परमल्पवान विवक्षितम् । ४द्वा० । पञ्चमं संस्थानद्वारमाह-सर्वे सुराश्च भीमो भीमसेन इतिन्यायेन समचतुरस्रसंस्थानाः । नरतियश्चौ षट्संस्थानी । विकलेन्द्रियनैरयिका हुण्ड संस्थानाः ॥१२॥ स्थिराणां पइविधसंस्थानराहित्येऽपि संस्थानानां आकारभेदत्वादेव एतच्छरीराकारानाह -
HA%AE%
AEA5
X

Page #132

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
AAAAAAEERE
टीका-सव्वेसिं चउ दहेति० सर्वेषां चतुर्विंशतिदण्डकजीवानां आहारभयमैथुनपरिग्रहलक्षणाश्चतस्रः संज्ञाः स्युः । अथवा दश संज्ञाः स्युः । यथा-पूर्वोक्ताश्चतस्रः क्रोधमानमायालोभलोकओघलक्षणाः (णाश्चेति) संज्ञाः दश भवन्ति, भवन्तीत्यध्याहारः। चतुर्थ संज्ञाद्वारं व्याख्यातं । अथ पश्चमं संस्थानद्वारं प्रोच्यते । सम्वे सुरेतिक भवनपत्यादिवैमानिकान्ता देवाः सर्वेऽपि समचतुरस्रसंस्थानाः स्युः, समाश्चतस्रोऽस्रयश्चतुर्दिग्विभागोपलक्षिताः शरीरावयवाः यत्र समा वा चत्वारोऽस्राः कोणाः यत्र ते (तत्) समचतुरस्राः (सं) गर्भजनरा गर्भनतिर्यञ्चश्च तयोः समचतुरस्रन्यग्रोधपरिमण्डलसादिकुब्जबामन हुण्डाख्यानि पडपि संस्थानानि भवन्ति । हुंडा वीति० विकलेन्द्रियाणां नैरयिकाणां स्थावराणां च हुण्डाख्यसंस्थानं स्यात् । हुण्डस्य किं लक्षणं स्यात् ? तदुच्यते । यथा-सावयवेषु अलक्षणं स्यात् , शुभाकाररहित हुण्डं भवति इत्यर्थ । ननु चतुर्विंशतिदण्डकानां षडपि संस्थानानि प्रोक्तानि, यदि स्थावराणां नानाविधध्वजसूचिवुवुदार्धमसूरा (आ)कारा वर्तन्ते तर्हि बहुनि संस्थानानि भवन्ति ! प्रोच्यते. अमी भेदा हुण्डान्तर्गता भवन्ति इत्यर्थः ॥१२॥
हुण्डस्य भेदनाहनाणाविह धयसूइ, बुब्बुय वणवाउतेउअपकाया । पुढवीमसूरचंदा-कारा संठाणओ भणिया ॥ १३ ॥ ___ (अब०) नानाविधं, १ ध्वजः पताका, २ सूची, ३ बुबुदाकाराणि क्रमेण वनस्पतिवायुतेजोऽप्कायशरीराणि । पृथ्वी अर्द्धममुरा कारा भणिता भगवत्यादौ ॥ १३ ॥ षष्ठं कपायद्धारमाह
ॐॐॐॐॐॐॐॐॐ

Page #133

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
द. प्र.
सटीक.
वजनधA
॥८॥
अब
SHETRAPARASISASAR
टका-नाणाविहेति बनस्पतयो नानाविधसंस्थाना विचित्रसंस्थानाः भणिताः। च पुनः वायवो ध्वजसंस्थाना भणिता । अग्नयः सूचिकलापसंस्थानाः भणिताः प्रोका । आपः स्तिबुकबिन्दुसंस्थानाः बुबुदाकाराः भणिताः कथिताः पंपोटा इति लोकोक्तिः । पृथिव्यो मर रचन्द्राकारा अर्धमसराकारा इत्यर्थः ॥ १३ ॥ __पश्चमं संस्थानद्वार संहरन् षष्ठं कषायद्वारं प्ररूपयति ।। सव्वेवि चउकसाया, लेसछगं गम्भतिरियमणुएसुं । नारयतेऊवाऊ, विगला वेमाणिय तिलेसा ॥ १४ ॥ _ (अव०) सर्वेपि जीवाः चतुष्कषायवन्तः । निष्कपायाश्च केचन मनुष्येषु । सप्तमं लेश्याद्वारमाह-लेश्याषट्कं गर्भजतिर्यग्मनुप्येषु, नारकतेजोवायुविकला वैमानिकाच त्रिलेश्याः, प्रथमद्वितीययोः पृथिव्योः कापोता । तृतीयस्यामुपरि कापोता अधो नीला। पंकायां नीला धूमायां नीला कृष्णा च । पष्ठीसप्तम्योः, कृष्णा एव । तथा सौधर्मेशानयोस्तेजः कल्पत्रये पद्मा, लान्तकादिषु शुक्ल एवेति ॥ १४ ॥
टीका-सब्वेवि चउ० इति केवलिसिद्धजीवान मुक्त्वा चतुर्विशतिदण्डकानां जीवेषु चत्वारः कषायाः भवन्ति । षष्ठं कषायद्वारं वर्णितं । अथ सप्तमं लेश्याद्वारं विवृणोति । लेसेति गर्भजतिर्यग्मनुष्ययोर्लेश्याः पडप्याहुः । च पुनः नारयेति. नैरयिकानां तेजसा वायूनां विकलेन्द्रियाणां च कृष्णाद्यास्तिस्रो लेश्या भवन्ति । वैमानिकानां देवानां तेज भाद्यास्तिस्रो लेश्या भवन्ति, भवन्तीत्यध्याहारः ॥ १४ ॥
%ABAR
॥८॥

Page #134

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
-%AALCCCCCRACCORECAS
| जोइसिय तेउलेसा, सेसा सव्वेवि हुंति चउलेसा । इंदियदारं सुगमं, मणुआणं सत्त समुग्घाया ॥१५॥
(अव०) ज्योतिष्काः केवलतेजोलेश्यावन्तः शेषाः सर्वेऽपि पृथिव्यवनस्पतिभवनपतिव्यन्तराश्चतुर्लेश्या भवन्ति । तेजोलेश्यावतां केपाश्चिद्देवानां भूजलबने पुत्पादात् कियत्कालं तल्ले श्यासम्भवः ॥७॥ इन्द्रियद्वारं सुगमम् ॥ ८॥ नवमं समुद्घातबारमाह-मनुष्येषु सप्त समुद्घाताः ॥ १ सप्तसमुद्घातानां नामान्याह
टीका-जोइसियेति तेजोलेश्याका ज्योतिप्काः भवन्ति । आद्यपदं व्याख्यातं । गाथाद्वितीयपादस्य व्याख्यानमाहसेसा सव्वे वित्ति० शेषाः सर्वेऽपि चतुर्लेश्यावन्तः स्युः । को भावः ? चतुर्दशदण्डकेषु चतस्रो लेश्याः भवन्ति । तद् विस्तरेणाहभवनपतीनां व्यन्तराणां च कृष्णा नीला कापोता तैजसी चेति चतस्रो लेश्याः स्युः। च पुनः पृथिव्यब्धनस्पतीनां कृष्णाद्याश्चतस्रो लेश्याः स्युः, अत्रापि विशेषमाह-परमाधार्मिकाणां कृष्णव ज्योतिप्केषु आद्यकल्पद्विके च तेजोलेश्या । कल्पत्रिके सनत्कुमारादिके पद्मलेश्या, लान्तकादिषु चानुत्तरान्तेषु शुक्ललेश्या भवति, भवति इत्यध्याहारः। सप्तमं लेश्याद्वारं निरूपितं । अथ अष्टम इन्द्रियद्वारं व्याख्यानयति-इंदियेति० इन्द्रियद्वारं सुगममपि बहिस्तः किमपि विशेषमाह-तत्र इन्द्रियाणि पश्च श्रोत्रादीनि प्रसिद्धान्येव सामान्यतः, विशेषतः पुनस्तानि द्विधा द्रव्येन्द्रियाणि भावेन्द्रियाणि (च)। तत्र द्रव्येन्द्रियाणि पुद्गलद्रव्यरूपाणि भावेन्द्रियाणि लब्ध्युपयोगलक्षणानि, तत्र पुनद्रव्येन्द्रियाणि निवृत्युपकरणभेदात् द्विधा । निवृत्तिरपि द्विधा अन्तबहिश्च । तत्र श्रोत्रेन्द्रिस्यान्तर्मध्ये कदम्बपुष्पाकारदेहावयवरूपा चक्षुषोर्मसराकारा घाणयोरतिमुक्तपुष्पाकारा रसनायाः क्षुरप्राकारा
5555555

Page #135

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
D
द. प्र०
सटीक
॥९॥
SHASABALI
का स्पर्शेन्द्रियस्य च नानाकारा विचित्रसंस्थाना निवृत्तिरस्ति इत्यर्थः। द्रव्येन्द्रियस्वरूपं प्रोक्तं, अथ भावेन्द्रियाणि लब्ध्युपयोगदा रूपाणि जीवस्य ज्ञानावरणादिकर्मक्षयोपशमभावात् या शब्दग्रहणशक्तिः सा लब्धिः, येन पुनः शब्दादीनां ग्रहणपरिणामः स
उपयोगः, एतद्द्वयरूपाणि भावेन्द्रियाणि । द्रव्येन्द्रियभावेन्द्रिययोः संस्थानं स्वरूपं च व्याख्यातं । अथ एपां पञ्चेन्द्रियाणां विषयमाह-श्रवणयोर्दादशयोजनविषयः स्यात् , द्वादशयोजनात् मेघादीनां शब्दग्रहणशक्तिरस्ति इत्यर्थः। च पुनः चक्षुषोः किश्चिदधिकं एक लक्षं विषयः स्यात् , उत्कृष्टतः किश्चिदधिकमेकं लक्षं दृष्टिप्रसरणं भवति इत्यर्थः, अत्र ज्ञातं विष्णुकुमारदृग्गोचरता । च पुनः घाणेन्द्रियस्य नव योजनानि यावत् विषयः स्यात् , नवयोजनात् विषयं गृह्णाति इत्यर्थः । पुनः उत्कृष्टतो रसनायाः नव योजनानि यावद्विषयः स्यात् , नवयोजनात्पुद्गलरसमास्वादयतीत्यर्थः। यथा दूरतस्तितिडीरसालक्षारादीन् दृष्ट्या मुखे जलं समेति इति दृष्टान्तो ज्ञेयः । तथा स्पर्शेन्द्रियस्य नवयोजनानि यावत् विषयो भवति, स्वशरीरं प्रारभ्य नवयोजनप्रान्तं यावत् पुद्गलद्रव्यं स्पर्शेन्द्रियो गृह्णाति इत्यर्थः। च पुनरेषां पश्चानां विषयभेदं विवृणोति-श्रोत्रयोराकर्णनंश्रवणं त्रिधा भवति, यथा-शुभः अशुभः मिश्रश्च । अथवा जीवेभ्यो द्वीन्द्रियादिभ्यः, अजीवेभ्यः पटहादिभ्यो मिश्रेभ्यो भेर्यादिभ्यः, (शब्दानामुत्पन्नानां) कर्णयोराकर्णनं त्रिविधं स्यात् । च पुनः चक्षुषोर्विलोकनभेदाः पञ्चधा भवन्ति, यथा-चक्षुषा पञ्च शुक्लपीतरक्तनीलकृष्णा वर्णा गृह्यन्ते, पञ्चवर्णा दृष्टिगोचरा भवन्ति इत्यर्थः । तथा घ्राणेन्द्रियस्य द्वौ सुगन्धदुर्गन्धविषयभेदौ भवतः, घाणेन्द्रियं सुगन्धदुर्गन्धे गृह्णाति इत्यर्थः, घाणविपये समभ्येत इत्यर्थः। रसनायाः पञ्च कटुकादिविषयभेदा भवन्ति । केऽपि पडप्याहुः, यथा कटुकतिक्तकपायाम् लमधुरक्षारभेदात् । पण्णामपि रसानां स्वादं निहा जानाति इत्यर्थः। तथा स्पर्श

Page #136

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
न्द्रियस्याप्टौ सुकुमालादिविषयभेदा भवनि, यथा-सुकुमालकर्कशगुरुलघुशीतोष्ण स्निग्धरूक्षभेदात् , स्पर्शेन्द्रियः स्पर्शेन स्पर्श जानाति इत्यर्थः । पञ्चेन्द्रियाणां सर्वेऽपि त्रयोविंशतिर्विषयभेदा जाता इत्यर्थः । अथ श्रवणादीनामवगाहनामाह-चतुर्णा कर्णचक्षुर्घागरसनानामगुलासंख्येयभागावगाहना भवति । च पुनः स्पशेन्द्रियस्य स्वदेहप्रमाणावगाहना ज्ञातव्या । अथ केपामिन्द्रियाणां कामभोगेच्छा भवति तल्लक्षणमाह-श्रवणचक्षुषोः कामेच्छा भवति, च पुनः घ्राणरसनास्पर्शेन्द्रियाणां भोगेच्छा भवति, आद्यौ द्वी कामिनी ज्ञेयो त्रयः प्रान्ताः भोगिनो ज्ञेया इत्यर्थः । अथ एषां पञ्चेन्द्रियाणां पुनरुपकरणं किं स्यात्तदाहकर्णन्द्रियादीनां निजनिजविषयग्रहणशक्तिर्यथा चन्द्रहासस्य छेदनशक्तिरिख । इन्द्रियाणां सदृष्टान्तो विचारः प्रवचनसारोदारवृत्तितो भावनीयः । अष्टममिन्द्रिय द्वारं व्याख्यातं । अथ नवमं समुद्घातद्वारं प्ररूपयति-मणुएसु इति० मनुष्ये सप्त समुद्राता भवन्ति ॥१५॥ वेयणकसायमरणे, वेउब्बिय तेअर अ आहारे । केवलिय समुग्धाया, सत्न इमे हुंति सन्नीणं ॥१६॥ ____टीका-वेयणकसायेति० संज्ञिमनुष्याणाममी सप्त वेदनाकषायमरणादि (द्याः) समुद्घाता भवन्ति, भवन्तीत्यध्याहारः ॥१६॥ एगिदियाण केवल-तेउआहारग विणा उ चत्तारि । ते विउव्वियवज्जा, विगला सन्नीण ते चेव ॥१७॥
टीका-एगिन्दियाणेति० एकेन्द्रियाणां केवलतै जसाहार काविना-वजयित्वा चत्वारो वेदनाकपायमरणवैक्रियलक्षणाः सद्घाता भवन्ति । तु पुनः वैक्रियवस्तेि पूर्वज्ञाः (काः)। के ते ? केवलतैजसआहारकक्रियसमुद्घातवर्जा विकला भवन्ति,
AAPASS-ज्वच्छ

Page #137

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
द. प्र. ॥१०॥
सटीक. अव०
विकलानां त्रयो वेदनाकषायमरणरूपाः समुदाता भवन्तीत्यर्थः । संज्ञिनां ते सप्त समुद्धाता भवन्ति । तुः पुनरर्थे । एव निश्चयार्थे । चः समुच्चयार्थे ॥ १७ ॥ पण गम्भतिरिसुरेसु, नारयवाउसु चउर तिय सेसे। विगल दुदिट्ठी थावर, मिच्छत्ति सेस तिय दिट्ठी ॥१८॥
(अब०) गर्भजतिर्यक्सुरयोः पञ्च, नारकवाययोश्चत्वारः । शेषे स्थावरे विकले च त्रयः समुद्घाताः सर्वत्रानुक्रमेण ।९।। दशमं दृष्टिद्वारमाह-विकलेषु दृष्टिद्विकं सम्यवत्वमिथ्यात्वरूपं, स्थावरा मिथ्यात्विनः । शेषास्तिर्यक्सुरनारकस्त्रिदृष्टयः सम्यक्मिथ्यात्वमिश्र सहिता भवन्ति ।१०। ।। १८ ॥ अथैकादशदर्शनद्वारमाह
टीका-पणगब्भेति गर्जजतिर्यक्षु भवनपत्यादिर्वैमानिकान्तेषु देवषु चाद्याः पञ्च समुद्घाता भवन्ति । तत्राहारककेवलिसमु| दाताभावात् । नारयेति नैरयिकवायवोराद्याश्चत्वारः समुद्घाता भवन्ति । तियसेसे इति०, शेषेषु त्रयः समुद्धाता भवन्ति । चकरात् चतुर्पु पृथिव्यप्तेजोवनस्पतिषु विकलेन्द्रियेषु चाद्यास्त्रयः समुद्घाता भवन्ति । अर्थात् सप्तदण्डकेषु त्रयः समुद्धाता भवन्तीत्यर्थः । नवमं समुद्घातद्वारं व्याख्यातं । अथ दशमं दृष्टिद्वारं कथ्यते । विगलेति विकलेषु द्वित्रिचतुरिन्द्रयेषु द्वे दृष्टी भवतः, सम्यग्दृष्टिमिथ्यादृष्टिश्चेत्यर्थः । स्थावराणामेका मिथ्यादृष्टिः स्यात् । सेसेति० शेषेषु दण्डकेषु तिस्रो दृष्टयो भवन्ति । सविस्तरेणाह-नैर| यिकाणां भवनपत्यादिवैमानिकान्तानां देवानां मनुष्याणां गर्भजतिरश्चां च तिस्रो दृष्टयः प्राप्यन्ते । कोऽर्थः ? पोडशदण्डकेषु तिस्रो ६ दृष्टयो भवन्तीत्यर्थः । दशमं दृष्टिद्वारं व्याख्यातं । चः समुच्चयार्थः ॥ १८ ॥
SANSAR
॥१०॥

Page #138

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
RECENSHREE
AAAAACARALA
अथ एकादशं दर्शनद्वारमाह| थावरबितिसुअचक्खू , चउरिदिसु तदुगं सुए भणियं । मणुआ चउदंसणिणो, सेसेसु तिग तिगं भणिअं ॥१९॥
(अव० ) स्थावरद्वीन्द्रियत्रीन्द्रियेषु केवलमचक्षुर्दर्शनं, चतुरिन्द्रियेषु तद्विकं चक्षुरचक्षुरूपं श्रुते कर्मग्रन्थादौ भणितं, मनुष्या-2 श्चतुर्दर्शनिनः । शेषेषु सुरनारकतिर्यक्षु त्रिकं त्रिकं दर्शनस्य चक्षुरचक्षुरवधिरूपं ।११। ॥१९॥ द्वारद्वयं समकमाह
टीका-थावरवितिसुत्ति पञ्चसु स्थावरेषु द्वीन्द्रियेयु त्रीन्द्रियेषु च अचक्षुर्दर्शनमेकं भणितं प्रोक्तं श्रुते । चतुरिन्द्रियेषु तद्द्विकं भणितं तयोश्च चक्षुरचक्षुर्दर्शनयोकिं तद्विकं । च पुनः मनुष्याः चतुर्दर्शनिनो भवन्ति, मनुष्येषु चत्वारि चक्षुरचक्षुरव धिकेवलरूपाणि दर्शनानि भणितानीत्यर्थः । सेसेसु तिगं तिगति० शेषेषु दण्डकेषु त्रिकं त्रिकं भणितम् । नैरयिकेषु भवनपत्यादि- | वैमानिकावसानेषु तिर्यक्षु चाद्यानि त्रीणि दर्शनानि भवन्ति एतावता पश्चदशदण्ड केषु त्रीणि आधानि दर्शनानि भवन्तीत्यर्थः । दर्शनद्वारं समुदीरितम् ॥ १९ ॥ अथ द्वादशं त्रयोदशं अज्ञानद्वारंज्ञानद्वारं व्याख्यान यति
अन्नाण नाण तिय तिय, सुरतिरिनिरए थिरे अनाणदुगं ।
नाणन्नाण दु विगले, मगुए पण नाण ति अनाणा ।। २० ॥ (अव०) द्वन्द्वैकवद्भावात् सुरतियग्निरयेऽज्ञानत्रिकं ज्ञानत्रिकं च भवंति सम्यक्त्वप्राप्तौ, स्थिरे अज्ञानद्विकं, यद्यपि भूदकवनेषु
AARE

Page #139

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
वाहन
सटोक. अब
| सैद्धान्तिकमतेन सम्यत्ववं वमतां देवानां तेषूत्पादे सास्वादनसद्भावाच्च श्रुतमती भवतः, पर नेहाधिकृते, विकले ज्ञानाज्ञानयोकिं, द. प्र०
मनुष्येषु पञ्चज्ञानानि त्रीण्यज्ञानानि भवन्ति ॥२०॥ चतुर्दशं योगद्वारमाह॥११॥
____टोका-अन्नाणनाणेति० सर्वेषु देवेषु तिर्यक्षु नैरयिकेषु च ज्ञानत्रिकं भवति, त्रीणि मतिज्ञानश्रुतज्ञानावधिज्ञानरूपाणि भवन्तीत्यर्थः । च पुनः विकलेषु द्वित्रिचतुरिन्द्रियेषु ज्ञानद्विकं भवति, मतिज्ञानश्रुतज्ञाने स्यातामित्यर्थः । च पुनः मनुष्येषु | पश्चज्ञानानि भवन्ति, मतिज्ञानश्रुतज्ञानावधिज्ञानमनःपर्यायज्ञानकेवलज्ञानरूपाणि भवन्तीत्यर्थः । द्वादशं ज्ञानद्वारं प्ररूपितम् ।
अथगाथान्तर्भूतं त्रयोदशमज्ञानद्वारं निरूप्यते-सर्वेषु देवेषु तिर्यक्षु नैरयिकेषु त्रीणि मत्यज्ञानश्रुताज्ञानविभङ्गज्ञानरूपाणि अज्ञानानि
भवन्ति । च पुनः स्थावरेषु अज्ञानद्विकं भवति, मत्यज्ञानं श्रुताज्ञानं च स्यादित्यर्थः । पुनः विकलेषु अज्ञानद्विकं भवति, Dil मत्यज्ञानं श्रुताज्ञानं च स्यादित्यर्थः । मनुष्येषु मत्यज्ञानश्रुताज्ञानविभङ्गज्ञानरूपाणि त्रीण्यज्ञानानि भवन्ति । ज्ञानद्वारान्तोऽज्ञानद्वार|| मन्तर्भूतं तच्च प्रादुष्कृतं । अत्र चकारः समुच्चयार्थः ॥२०॥ | अज्ञानद्वारं संहरन्नथ चतुर्दशं योगद्वारमाह| सच्चेअरमीस असच्च-मोस मणवय विउविआहारे । उरलं मीसा कम्मण, इय जोगा देसिया समए ॥२१॥
टोका-सच्चेअरेति० प्रथमः सत्यमनोयोगः १ । इतरो द्वितीयोऽसत्यमनोयोगः । तृतीयो मिश्रमनोयोगः ३ । चतु|| र्थोऽसत्यामृषामनोयोगः ४ । तथैव वचनस्यापि चत्वारो योगा ज्ञेयाः ८ । नवम औदारिकयोगः ९ । दशम औदारिकमिश्रयोगः १०
॥११॥

Page #140

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
मौदारिकादीनां
प्र
पञ्चदश योगा
॥२१॥
उनका
एकादशो वैक्रिययोगः ११ । द्वादशो वैक्रियमिश्रयोगः १२ । त्रयोदश आहारकयोगः १३ । चतुर्दश आहारकमिश्रयोगः १४ । त्रयाणामौदारिकादीनां प्रत्येकं मिश्रशब्दः प्रयोज्यः । पश्चदशस्तु तैजसकार्मणयोगः १५। को भावः ? मनोवचनयोरष्टौ योगाः कायस्य सप्त योगाश्च स्युः, सर्वे पञ्चदश योगा ज्ञेया इत्यर्थः । समये सिद्धान्ते भगवता इति योगा दर्शिताः, आगमे योगाः कथिता इत्यर्थः । कथमितीति किं ते पूर्वोक्ता एवेत्यर्थः ॥ २१ ॥
केषां कियन्तो योगा भवन्ति तदाहइकारस सुरनिरए, तिरिएसुं तेर पनर मणुएसुं । विगले चउ पण वाए, जोगतियं थावरे होइ ॥२२॥
(अव०) औदारिकद्विकाहारकद्विकाभावात्सुरनिरययोर्विषये एकादश योगाः । तिर्यक्षु त्रयोदश, केषांचिद्वैक्रियलब्धिसम्भवेन BI तद्विकसम्भवात् । पञ्चदश मनुष्येषु, विकले औदारिकद्विककार्मणान्तिमभाषारूपं योगचतुष्कं, पञ्च वाते औदारिकद्विकवैक्रिय
द्विककार्मणरूपं, योगत्रिकं स्थावरचतुष्के भवति ।। २२ ॥ पञ्चदशमुपयोगद्वारमाह___टीका-इक्कारेति० भवनपत्यादिवैमानिकान्तेषु नरयिकेषु चौदारिकौदारिकमिश्राहारकाहारकमिश्रवर्जाकएकादश योगा भवन्ति । ते के ? मनोवचनयोरष्टौ कायस्य त्रयो वैक्रियवैक्रियमिश्रतै नसफार्मणरूपाः योगाः स्युः । तथा तिर्य क्षु आहारकाहारकमिश्री विहाय अन्ये त्रयोदश योगा भवन्ति । च पुनः मनुष्येषु पञ्चदश पूर्वोक्ता योगा भवन्ति । च पुनः विकलेषु द्वित्रिचतुरिन्द्रियेषु असत्यवचनौदारिकौदारिकमिश्रतैजसकार्मणभेदाच्चत्वारो योगाः स्युः। च पुनः चायौ औदारिकौदारिकमिश्रवैक्रियवै क्रियमिश्र
PRESE

Page #141

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
अव०
॥१२॥
PिERICALCALCALCC
तैजसकार्मणलक्षणभेदात् पञ्च योगा भवन्ति । वायुन् वर्जयित्वा चतुर्पु स्थावरेषु औदारिकौदारिकमिश्रतैजसकार्मणलक्षणाः त्रयो
सटीक योगाः स्युः । योगद्वारं व्याख्यातम् । अत्र चकारोऽध्याहारः ॥ २२॥ अथ पञ्चदशमुपयोगद्वारं व्याख्यानयति
ति अनाण नाण पण चउ, दंसण वार जिअलक्खणुवओगा।
इय बारस उवओगा, भणिया तेलकदंसीहि ॥ २३ ॥ टीका-तिअनाणनाणेति०, त्रिलोकदर्शिभिर्दादश उपयोगा इति भणिताः। त्रयाणां लोकानां समाहारस्तत्रिलोकं, त्रिलोकं पश्यन्ति ते त्रिलोकदर्शिनस्तैः कथमितीति किं ते ? तानाह-मत्यज्ञान-श्रुताज्ञान-विभङ्गज्ञानरूपाणि त्रीण्यज्ञानानि तथा पञ्चज्ञानानि च प्रसिद्धानि, च पुनः चत्वारि चक्षुरचक्षुरवधिकेवलदर्शनलक्षणानि दर्शनानि, सर्वेऽपि मिलिता द्वादश उपयोगा जाता भवन्ति, भवन्तीत्यध्याहारः तत्र ज्ञानानि विशेषार्थावगाहीनि । दर्शनानि तु सामान्यार्थावगाही नि। एतेषां (एते) द्वादश जीवलक्षणानि, इति स्वरूपकथनम् । उपयोगा नाम्नेति ज्ञातव्याः ।। २३ ।।
केषु केषु कति कति उपयोगा भवन्ति ? तानाह|| उवओगा मणुएसु, वारस नव निरयतिरियदेवेसु । विगलदुगे पण छक्कं, चउरिदिसु थावरे तिअगं ॥२४॥
(अब०) मनुष्येषु द्वादशोपयोगाः अष्टौ साकाराश्चत्वारो निराकाराः, एते एव मनःपर्यायकेवलज्ञानकेवलदर्शनरहिता नब 12 ॥१२॥
RAHASA-PHHAEX
ACADA

Page #142

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
REACHESHARIRAASHAREHERE
निरयतिर्यगदेवेषु, विकलद्विके मति १ श्रुत २ मत्यज्ञान ३ श्रुताज्ञान ४ अचक्षुदर्शनरूपाः पञ्चोपयोगाः। चतुरिन्द्रियेषु पञ्च पूर्वोक्ताः चक्षुर्दर्शनसहिताः षट् उपयोगाः । स्थावरे त्रिकं मत्यज्ञानश्रुताज्ञानाचक्षुर्दर्शनरूपम् ॥ २४ ॥ पोडशं सप्तदशं च संख्याद्वारमाह
टीका-उवओगा मेति मनुष्येषु द्वादश उपयोगा भवन्ति । च पुनः नैरयिकेषु तिर्यक्षु च भवनपत्यादिवैमानिकान्तेषु नव उपयोगा भवन्ति, त्रीण्यज्ञानानि आद्यानि त्रीणि ज्ञानानि केवलदर्शनरहितानि त्रीणि दर्शनानि ज्ञेयानि, सर्वेऽपि मिलिता नव उपयोगा जाता इत्यर्थः । च पुनर्विकलद्विके द्वीन्द्रिये त्रीन्द्रिये च मतिज्ञान-श्रुतज्ञान-मत्यज्ञान-श्रुताज्ञान-अचक्षुदर्शनभेदात् पश्च उपयोगा भवन्ति । तथा चतुरिन्द्रियेपु मतिज्ञानश्रुतज्ञानमत्याज्ञानश्रुताज्ञानचक्षुर्दर्शनाचक्षुर्दर्शनभेदान् पट् उपयोगा भवन्ति । पञ्चमु स्थावरेषु मत्पज्ञानश्रुताज्ञानचक्षुर्दर्शनभेदात्त्रय उपयोगा भवन्ति । उपयोगद्वारं व्याख्यातम् ॥ २४ ॥ ___अथ षोडशमुपपाताख्यं सप्तदशं च्यवनाख्यं चेति द्वारद्वयं गाथयाऽऽह (एकयैवाह)संखमसंखा समए, गम्भयतिरिविगलनास्यसुरा य। मगुआ नियमा संखा, वणगंता थावर असंखा ॥२५॥
(अब०) चतुर्दशरज्ज्वात्मकेऽपि लोके एकस्मिन् समये उत्पद्यमाना नियमेति पदं सर्वत्र ग्राह्यं तेन नियमानिश्चयेन गर्भजतिर्यविकलनारकसुराश्च एको द्वौ त्रयोदश विंशतिर्यावत्सङ्ख्याताअसङ्ख्याता वा प्राप्यन्ते नवनन्ताः । मनुष्यास्तु नियमात्सङ्४ ख्याता एव । वनस्पतयोऽनन्ताः " निञ्चमसंखो भागो अर्थतजीवो चयइ एइ" इतिवचनात् शेषाश्चत्वारः स्थावरा असङ्ख्याता
AAAACARE

Page #143

wwwbarth.org
Acharya Shekilassagersuri Gyanmandie
द. प्र०
सटीक. अव०
॥१३॥
एव न सङ्ख्याता नै चनिन्ताः ॥ २५ ॥ प्रस्तावादाह
टीका-गर्भजतियश्चो विकला द्वित्रिचतुरिन्द्रिया नैरयिका भवनपत्यादिवैमानिकान्ताश्चैकस्मिन् समये जघन्यत एक द्वौ त्रयो वा उत्कृष्टतः संख्याता असंख्याता वोपपाते तयैव च्यवने च भवन्ति । को भावः ? एकस्मिन् समये उत्कृष्टतः संख्याता असंख्याताश्च गर्भजतिर्यगादयः उत्पद्यन्ते च्यवन्ते चेत्यर्थः । विशेषमाह-केवलं सहस्रारार्ध्व सर्वत्र देवा संख्याता उत्पद्यन्ते च्यवन्ते च, यतस्तत्र मनुष्या एव यान्ति, आनतादिच्युतादेवाश्च नरेषागच्छन्ति अयं विशेषः । तथा एकस्मिन् समये एकादिसंख्यानां चोपपाते तथैव च्यवने ज्ञेया, अथवा नियमेति पदं सर्वत्र योज्यम् । सम्मूच्छिममनुष्या असंख्येया उत्पद्यन्तेच्यवन्ते च । च पुनः | वनस्पतिकायिका जीवाः स्वस्थानतः प्रतिसमयमनन्ता एत्रोत्पद्यन्ते तथैव च्यवन्ते, यद्यस्मात् कारणात् एकै स्मादपि निगोदाव
तदसंख्य भागोऽनन्त जीवात्मको नित्यं च्यवते उद्वर्तते एति चोत्पद्यते । यदा तु परस्थानत उत्पद्यमानाश्चिन्त्यन्ते तदा संख्याता ३ असंख्याता एवेत्यर्थः । अथ स्थावराः पृथिव्याद्याः एकेन्द्रियाः स्वस्थानतः परस्थानतो वेत्यनपेक्ष्य सामान्यतः उत्पत्तौ चिन्त्यA माना प्रत्येकमनुसमयमसंख्याता भवन्त्युत्पद्यन्ते तथैव असंख्याता एव च्यवन्ते, न पुनः समयाद्यन्तरेण नाप्येकाद्याः संख्याताः ॥ २५॥ असन्निनर अमंखा, जह उववाए तहेव चवणे वि। बावीससगतिदसवास-सहस्स उक्किट्ठ पुढवाई ॥२६॥ (अव०) असंज्ञिनो नरा उत्पद्यमाना असङ्ख्याता लभ्यन्ते । अत्रैवातिदेशमाह-यथोपपातद्वारं सख्यामाश्रित्य व्याख्यातमेव
ॐिॐॐॐॐ
॥१३॥

Page #144

Shri Mahavirlain Aradhana Kendra
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
EAR-कराट
च्यवनद्वारमप्यवसातव्यम् , समानत्वादुपपातच्यवनयोः । अष्टादशं आयुरमाह-अग्रेस्थितमप्यायुरिति पदं सर्वत्रानुवर्तनीयम् , तेन पृथिव्याः द्वाविंशतिवर्षसहस्राण्युत्कृष्टमायुरिति सर्वत्र योज्यम् । एवं उदकस्य सप्त, वायोस्त्रीणि, बनस्पतेर्दशवर्षसहस्राणि ॥२६॥ ___टीका-असन्नित्ति असंज्ञिनो मिथ्यादृष्टयः सर्वपर्याप्तिभिरपर्याप्तताश्च एवंविधा नरा असंख्याताः प्रादुर्भवन्ति तथैवासंख्याता एव च्यान्ते-म्रियन्ते च । यथा उपपातो भवति तथैव च्यवनमपि ज्ञेयमित्यर्थः । अपिशब्दः समुच्चयार्थः । उपपातच्यवन द्वारमभिधाय अथाष्टादशं स्थितिद्वारमाह-बावीससेति० पृथिवीकायजीवानां द्वाविंशतिवर्षसहस्रा उत्कृष्टाः स्थितिः स्यात् । अथाप्कायस्थितिमाह-अप्कायस्य सप्तवर्षसहस्रा उत्कृष्टा आयुःस्थितिर्भवति । अथ वायुकायस्य स्थितिमाह-वायुकायस्यत्रयो वर्षसहस्रा उत्कृष्टा स्थितिः स्यात । अथ वनस्पतिकायस्योत्कृष्टां स्थितिमाह-वनस्पतीनां तरुगणानां उत्कृष्टा दशवर्षसहस्रा स्थितिर्भवति ॥२६॥ तिदिणग्गि तिपल्लाऊ, नरतिरिसुरनिस्यसागरतित्तीसा। वंतरपल्लं जोइस, वरिस लक्खाहियं पलियं ॥२७॥
(अब०) अग्नेः त्रीणि दिनान्यायुः । गर्भनतिर्यग्नराः त्रिपल्यायुपो देवकुर्वादिषु मुरनारकाणां त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि, व्यन्तराणां पल्योपमम् , ज्योतिषां वर्षलक्षाधिकं पल्योपमम् ॥ २७ ।। असुराणामायुःस्थितिमाह___टीका-तिदिणग्गीति० तेजस्कायस्य उत्कृष्टा स्थितिः त्रीणि दिनानि भवन्ति । स्थावराणां स्थिति प्ररूप्याथ नरतिरश्वोः स्थितिमाह-तिपल्ले ति नरतिरश्वोस्त्रीणि पल्योपमानि स्थितिर्भवति । अथ सुरनरयिकानां स्थितिमाह-सुरनैरयिकयोस्त्रयस्त्रि

Page #145

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
सटीक
कर
अव०
॥१४॥
--
शत्सागराणि उत्कृष्टा स्थितिर्भवति । अथ व्यन्तराणां स्थितिमाह-वन्तरेति० व्यन्तरदेवदेवीनां दशवर्षसहस्राणि जघन्या | स्थितिः स्यात् । अथ उत्कृष्टां स्थितिमाह-व्यन्तरदेवानां पल्योपमं व्यन्तरदेवीनां तु पल्यार्द्ध ज्योतिप्काणां चन्द्ररविग्रहनक्षत्राणां च वर्षाणां लक्षेण धिकं पल्योपममुत्कृष्टमायुरवगन्तव्यम् । एपां किश्चिद्विवरणमाह-चन्द्राणां लक्षणाधिकं पल्योपममायुस्ततो रवीणा वर्षाणां सहस्राधिकं पल्योपमं ततो ग्रहाणां पल्योपमं ततो नक्षत्राणां पल्योपमार्द्ध ततस्तारकाणां पल्यस्य चतुर्थो भागः । एषां Bा देवीनां स्थितिमाह-चन्द्रविमानवासिदेवीनां पञ्चाशद्वर्षसहस्राधिकं पल्यार्द्ध ततः सूर्य देवीनां पञ्चशतवाधिकं पल्याच ततो ग्रह
देवीनां पल्यार्द्धमेव नक्षत्रदेवीनां विशेषाधिका पल्यस्य चतुर्थों भागः ततस्तारकदेवीनां किश्चिदधिकः पल्यस्याष्टमो भागः । अथ ज्योतिष्काणां जघन्यां स्थितिमाह-चन्द्रादिदेवदेवीरूपाणां चतुर्णा युगलानां पल्यस्य चतुर्थो भागः पञ्चमके युगले तारकदेवदेवीरूपे पल्याष्टमो भागः ॥२७ ।।
अमुराणां स्थितिमाहअसुराण अहियअयरं, देसूणदुपल्लयं नवनिकाए । बास्स वासुणपणदिण, छम्मासुकिट्ठ विगलाउ ॥२८॥
(आ०) असुराणां चमरादीनां कियताप्यधिकमंतरं सागरोपमम् , शेषे निकायनवके देशोनपल्योपद्विक, दक्षिणदिशमाश्रित्य द्वयर्धपल्योपम, उत्तरस्यां तु द्वे देशोनपल्योपमे । द्वीन्द्रियाणां द्वादशवर्षाणि । त्रीन्द्रियाणामेकोनपश्चाशदिनानि । चतुरिन्द्रियाणां पण्मासा उत्कृष्टामायुः । २८ । उक्तोत्कृष्टा स्थितिः । अथ जघन्यान्तामेवाह
ऊबर
॥१४॥

Page #146

Acharya Shri Kailassagarsun Gyarmandir
5555
__टीका-असुराण अहियेति० असुराणां किञ्चिदधिकमेकमतरमेकं सागरोपममित्यर्थः । तत्र दाक्षिणात्यानामसुराणामेकमतरमौत्तराणां साधिकमतरमित्यर्थः । दाक्षिणात्यानां धरणेन्द्रादीनां नवनिकायानां द्वितीयमई यस्य (द्वितीयस्यार्ध यत्र ) तद् द्वयर्दै सार्द्धपल्योपमा स्थितिर्भवति इत्यर्थः । तथा उत्तरदिग्पतिनां नवनि कायानां देशोने किञ्चिद्ने द्वे पल्योपमे भवतः । तरीतुमशक्यं प्रभूतकालतरणीयत्वादतरं सागरोपमं । असुराणां स्थिति प्ररूप्य अथ विकलानां स्थिति प्ररूपयति । बारसेति० विकलानां-द्वीन्द्रि| याणां त्रीन्द्रियाणां चतुरिन्द्रियाणां च दादश वर्षाणि, एकोनपञ्चाशदिनानि, पण्मासश्च क्रमेणोत्कृष्टा स्थिति या ज्ञातव्या | इत्यर्थः ॥ २८ ॥
पृथिव्यादिदशपदानां जघन्यां स्थितिमाहपुढवाइदसपयाणं, अंतमुहतं जहन्नआउठिई । दससहमपरिसठिइआ, भवणाहिवनिरयवंतरिया ॥ २९ ॥
(आ.) स्थावरपंचकषिकलत्रिकतिर्यकनराणामतर्मुहूर्त जघन्यायुः स्थितिः । भवनाधिपनरकव्यतरा जघन्यतो दशसहस्रस्थितिका भवंति ॥ २९ ॥ अथ वैमानिकानामायुः स्थितिमाह । ___टोका-पुढवाइदसेति० पश्च स्थावरानयो विकलेन्द्रिया द्वौ मनुष्यतियश्चौ सर्वाणि मीलितानि पृथिव्यादीनि दश पदानि जातानि । एतेषां पृथिव्यादिदशपदानामन्तर्मुहूत्त जयन्यमायुभवति । अथ भवनाधिपानां जघन्यस्थितिमाह-दससहसेति. भवनाधिपानां नैरयिकाणां व्यन्तराणां च दशवर्षसहस्राणि जयन्या स्थितिइँया ॥ २९ ॥

Page #147

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
द. प्र.
FASARA
सटीक
॥१५॥
AACARREARSACRORECARE
अर्थ वैमानिकानां स्थितिमाह-- 8 वेमाणिअजोइसिया, पल्लनयट्ठसआउआ हंति । सुरनरतिरिनिरएसुं, छ पज्जत्ती थावरे चउगं ॥३०॥
(अव० ) वैमानिका ज्योतिषिकाच जघन्यतः क्रमेण एकपल्योपमाष्टभागायुषो भवन्ति । अथैकोनविंशतितमं पर्याप्तिद्वारमाह । सुरनरतिर्यकनिरयेषु पर्याप्तेषु षट्पर्याप्तयो भवन्ति । स्थावरे आहारशरीरइंद्रियश्वासोवासरूपं पर्याप्तिचतुष्कं, अपर्याप्ता अपि जीवा पर्याप्तित्रयं समाप्यैव नियंते नक् ॥ ३० ॥
टीका--वेमाणीति० वैमानिकानां जघन्यं पल्योपममायुर्भवति । ज्योतिष्काणां च तदष्टांश आयुर्भवति । तस्य पल्यस्य अष्टांशः पल्यस्याष्टांशोऽ( पल्याष्टांशोऽ) टमो भागो भवतीत्यर्थः । उत्कृष्टजघन्योः स्थितिमभिधाय अथैकोनविंशतितमं पर्याप्तिद्वारमाह-मुरनरेति भवनपत्यादिवैमानिकान्तेषु सुरेषु नरेषु नैरयिकेषु तिर्यक्षु च पडपि पर्याप्तयो भवन्ति । पञ्चमु | स्थावरेषु आहारशरीरेन्द्रियश्वासोच्छ्वासभेदात् चतस्रः पर्याप्तयो भवन्ति ॥ ३०॥
अथ विकलानां पर्याप्तिमाह| विगले पंच पज्जत्ती, छद्दिसि आहार होइ सव्वेसि । पणगाइपए भयणा, अह सन्नतियं भणिस्सामि॥३१॥
(अव०) पूर्वोक्तं पर्याप्तिचतुष्क भाषापर्याप्त्यधिक विकले पर्याप्तिपञ्चकम् । अथ विंशतितममाहारद्वारमाह । सर्वेषां जीवानां पदिक आहारो भवति । सर्वे जीवा दिक्षट्कस्थानाहार पुदलान् गृह्णन्तीतिभावः । पञ्चदिकादिके आहारे भजना । यथा लोका-D॥१५॥
ट

Page #148

Si Mahavir Jain Aradhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
AAI
|न्तर्वर्तिजीवानां पञ्चदिक्कः । लोकनिष्कूटस्थानां त्रिचतुर्दिक्कः । एकविंशं संज्ञाद्वारमाह । अथ संज्ञात्रिकं भणिष्यामि ॥३१॥
टीका-विगले पञ्चेति विकलानां द्वित्रिचतुरिन्द्रियाणामाहारशरीरेन्द्रियश्वासोच्छ्वासभाषाभेदाव पञ्च पर्याप्तयो भवन्ति । पर्याप्तिद्वारं व्याख्यातं । विंशतितममाहारद्वारं विवृणोनि । छद्दिसित्ति० पट्सु दिक्षु सर्वेषां संसारिणां जीवानां गत आहारो भवति । षड्भ्यो दिग्भ्यो जीवा आहारं गृह्णन्ति इत्यर्थः । लोकान्ते लोकप्रान्ते च पुनः लोककोणे लोकाखे ये जीवास्संति तेषां जीवानां पञ्चसु अथवा चतसपु तिमषु यथा संभवमाहारो भवति, पश्चकादिपदेषु भजना कोऽर्थः ? केचन जीवाः पञ्चसु दिक्ष गतान् पुद्गलान केचन चतसृषु दिक्षु गतान् पुद्गलान केचन तिसृषु दिक्षु गतान् पुद्गलान् आहारयन्ति इति भावः । किमाहारद्वारं व्याख्यात । अथैकविंशतितमं संज्ञाद्वारं व्याख्यानयति । अहेति० अथ संज्ञात्रिकं भणिष्यामि भणामीत्यर्थः ॥३१॥ चउविहसुरतिरिएसुं, निरएसु य दीहकालिगी सन्ना। विगले हेउवएसा सन्नारहिया थिरा सव्वे ॥३२॥
(अव०) चतुर्विधसुरतिर्यक्षु निरयेषु च दीर्घकालिकी संज्ञा । दीर्घोऽतीतानागतवर्त्तमानविषयः कालो ज्ञेयो यस्या इति व्युत्पत्तेः, | विकले हेतूपदेशिकी संज्ञा । किश्चिन्मनोज्ञानसहिता वर्तमानविषया संज्ञेत्यर्थः । विशिष्टैतत्संज्ञात्रयरहिताः सर्वे स्थिरा ज्ञेयाः॥३२॥
टीका-चउविहेति. चतुर्विधसुरेषु तिर्यक्षु नैरयिकेषु च दीर्घकालिकीसंज्ञा भवति । अत्र चकारः समुच्चयार्थः, भवतीत्य ध्याहारः । यः पुरुषः दीर्घमपि कालं विषयमतीतमर्थ स्मरति भविष्यच्च वस्तु चिन्तयति । कथं नु नाम मया कर्तव्यमिति स दीर्घकालिक्युपदेशेन युक्तः। विकलेषु विकलेन्द्रियेषु हेतूपदेशिकी संज्ञा स्यात् । यस्तु संचिन्त्येष्टानिष्टेषु छायातपादिवस्तुषु स्वदेह
4JALA

Page #149

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
द, प्र. ॥१६॥
ASSICAEROEN
पालनहेतोः प्रवृत्तिनिवृत्ती विधत्ते स हेतूपवादोपदेशेन युक्तः। सर्वे स्थावराः संज्ञारहिता भवन्ति । स्थावरेषु संज्ञा न भवन्तीत्यर्थः ॥३२॥
केषु केषु काः संज्ञा भवन्ति ? ता आह-. मणुआण दीहकालिय, दिट्ठीवाउवएमिया केवि। पज्ज पण तिरिमणुअचिय, चउविहदेवेसु गच्छंति ॥३३॥
(अव०) मनुजानां दीर्घकालिकी संज्ञा । दृष्टिवादोपदेशिकी क्षायोपशमिकादिसम्यक्त्वसहिताः केऽपि । पञ्चेन्द्रियतिर्यंचोऽप्येत संज्ञायुक्ता भवन्ति । केचित् परमल्पत्यान्न विवक्षिताः, द्वाविंशं गतिद्वारं त्रयोविंशमागतिद्वारं चाह । पर्याप्ताः पञ्चेन्द्रियाश्च तिर्यचो मनुनाश्चतुर्विध देवेषु गच्छन्ति । न शेपजीवाः । इति देवानामागति द्वारम् ॥३३॥ अथ देवानां गतिद्वारमाह---
टीका---मणुआणेति मनुष्यानां सामान्यतः दीर्घकालिकोसंज्ञा भवति, विशेषस्तु केऽपि मनुजाः दृष्टिवादोपदेशिकाः स्युः। यस्तु सम्यग्दृष्टिहें तोर्यथाशक्ति रागद्वेषादिरिपून् पराभवति जयतीत्यर्थः, स दृष्टिवादोपदेशिक्या सम्यग्दृष्टिरेवेत्यर्थः। केऽपि पञ्चेन्द्रियतिर्यश्चोऽपि एतत्संज्ञायुक्ता अपि, परमल्पत्वान्न विवक्षिताः। सुखावबोधाय स्वामितया संज्ञात्रयं योजयति, यथाद्वीन्द्रियादीनां अर्थात् सम्मूच्छिमपञ्चेन्द्रियाणां च हेतूपदेशिकीसंज्ञा, गर्भजतिर्थग्नरसुरनारकाणां दीर्घकालिकीसंज्ञा, छद्मस्थसम्यग्दृशां मनुष्याणां केपाश्चित् तिरश्चां च दृष्टिवादोपदेशिकी संज्ञा, तु पुनः मनुष्याणां दीर्घकालिकीसंज्ञा स्यात् , अतो मनुष्येषु द्वे || दृष्टी भवत इत्यर्थः । पृथिव्यायेकेन्द्रियाणां बल्लयारोहणाद्यभिप्रायरूपा ओघसंज्ञैवेत्यर्थः । संज्ञाद्वार प्ररूपितं । अथ द्वाविंशतितमं
॥१६॥

Page #150

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
SABASAHABAR
गतिद्वारमाह-पणपज्जेति. चतुर्विधदेवेषु पर्याप्तिभिः पूर्णाः गर्भजपञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चो मनुष्याच गच्छन्ति-यान्तीत्यर्थः। | चतुर्विधदेवेषु संख्यातायुषो मनुष्यास्तेषां गमनं अत्र गमनं प्राप्तिः स्याद्वादो भवतीत्यवसेयम् । देवानां गतिद्वारं समाप्तम् ॥३३॥
___अथ देवानामागतिद्वारमाहB संखाउ पज्जपणिदि, तिरियन रेसु तहेव पज्जते । भूदगपत्तेयवणे, एएसुच्चिय सुरागमणं ॥ ३४ ॥
(अव०) संख्यातायुःपर्याप्तपञ्चेन्द्रियतिर्यग्नरेषु । तथैव पर्याप्ताभूदकप्रत्येकवने एतेष्वेव सुराणामागमनमुत्पादो भवति । इति सुरेषु गत्यागती, नारकाणां गत्यागती आह ॥३४॥ दो टीका-संखाउ पज्जेति० संख्यातायुष्षु पञ्चेन्द्रियति यक्षु तथा मनुष्येषु च तथैव पर्याप्तयोभूदकयोभूजलयोः प्रत्येक
वनस्पतौ च एतेष्वेव पश्चस्वेवेत्यर्थः सुराणामागतिरागमनं भवति । सुराणामागतिद्वारं व्याख्यातं ॥३४॥ पज्जत्तसंखगब्भय, तिरियनरा निरयसत्तगे जंति । निरयउवट्टा एएसु, उववज्जति न सेसेसु ॥ ३५ ॥
(अव०) पर्याप्तसंख्यातायुषो गर्भजतिर्यग्नराः नरकसप्तके यांति 'असनि खलु पढम मिति वचनात् असंज्ञिनोऽपि प्रथमां पृथिवीं यावद्यांति। परं तेषामिह नाधिकृतत्वात् । नरकादुद्धृताश्च जीवा एतल्लक्षणेषु एतेष्वेव तिर्यङ्नेरघूत्पद्यते न शेषेषु | जीवेषु । इति नारकगत्यागती ॥३६॥ अथ पृथ्व्यब्वनस्पतीनां गत्यागती आह

Page #151

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
बर
द. प्र० ॥१७॥
अव०
टीका--पज्जत्तेति० पर्याप्ताः संख्यातायुषो गर्भजतियश्चः संख्यातायुषो नराश्च सप्तमु निरयेषु यान्ति-गच्छन्ति । "असन्नी खलु पढमं” इति इति वचनात् असंज्ञिनोऽपि प्रथमां पृथिवीं यावत् यान्ति, परं तेषां इहानधिकृतत्वात् नोक्तं । नैरयिकगतिद्वारा
सटीक. व्याख्यातं । अथ नैरयिकागतिद्वारं व्याख्यानयति । निरउत्ति० तथा निरयानरकात् उधृताश्च्युता जीवा एतेष्वेव संख्यातायुष्षु गर्भजतिर्यग्मनुष्येष्वप्युत्पद्यन्ते आयान्तीत्यर्थः, शेषेभ्यो द्वाविंशतिद्वारेभ्यो नैरयिका जीवा न भवन्ति, एतेषु च नोत्पद्यन्ते नायान्तीत्यर्थः । नैरयिकागतिद्वारं प्ररूपितं ॥३५॥ ___ अथ पृथिव्यब्बनस्पतिषु जीवानां गतिद्वारमाहपुढवीआउवणस्सइ, मज्झे नारयविवज्जिया जीवा । सव्वे उववज्जंति, नियनियकम्माणुमाणेणं ॥३६॥ 11
(अव०) पृथिव्यब्बनस्पतिकायमध्ये नारकविवर्जिताः सर्वे त्रयोविंशतिदंडकस्था जीवा उत्पद्यते । निजनिजयथाकृतकारितानुमोदितकर्मणामनुमानेन । निजनिजेतिवदता सूत्रकृता स्वयं कृतं कर्म भुज्यते न परकृतमित्यावेदितम् । कर्मानुमानेनेति सत्कर्मणा शुभस्थाने असत्कर्मणाशुभस्थाने । ३६।। एतेषामेव गतिद्वारमाह।
टीका-पुढवीति. पृथिव्यवनस्पतीनां मध्ये नारकविवर्जिता इति, कोऽर्थः-निरयजीवान् विहाय अन्ये सर्वे त्रयोविंशति-13 दण्डक सत्कजीवा निजनिजकर्मानुमानेन-निजशुभाशुभकर्मानुसारेणोत्पद्यन्ते प्रादुर्भवन्तीत्यर्थः । गतिद्वारं विवर्णितम् ॥३६ ।
॥१७॥
RREARRRRREARS
A
CCORA

Page #152

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
AAAAAAAA
अथ पृथिव्यबनस्पतीनां त्रयाणामागतिद्वारमाहP पुढवाइ दसपएसु, पुढवीआऊवणस्सई जंति । पुढवाइ दसपएहि य, तेऊवाऊसु उववाओ ॥ ३७॥
(अव०) तस्यैव दंड कत्रयस्य जीवानां गतिद्वारमाह । पृथिव्यादिदशपदेषु अनुक्रमस्थितिषु पृथिव्यब्बनस्पतिजीवा यांति । न नारकसुरेष्वित्यर्थः । इति पृथ्व्यवनस्पतीनां गत्यागती । तेजोवाग्बोरागतिद्वारमाह । तेजोवाय्बोर्विषये पृथिव्यादिदशपदेभ्य एव उत्पद्यन्ते जीवाः ॥ ३७॥ अथ तेजोवाखोगतिमाह___टीका-पुढवाइत्ति० पृथिव्यादिदशपदेषु-स्थावरविकलेन्द्रियतिर्यग्मनुष्येषु पृथिव्यवनस्पतयः पृथिव्यबनस्पतिसत्कजीवा है यान्ति गच्छन्तीत्यर्थः । पृथिव्यादिभ्यः दशपदेभ्यः जीवानां तेजोवाय्वोरुपपात उत्पत्तिर्भवति इत्यर्थः । त्रयाणां पृथिव्यवनस्पतीनामागतिद्वारं व्याख्यातम् ॥ ३७॥ ___ अथ तेजोवाखोर्गतिद्वारमाह|| तेऊवाऊगमणं, पुढवीपमुहंमि होइ पयनवगे । पुढवाइठागदसगं, विगलाइतियं तहिं जंति ॥ ३८॥
(अव०) तेजोवाय्योरागमनं पृथिवीप्रमुख पदनवके भवति इति तेजोवायुगत्यागती । विकलेन्द्रिया पृथिव्यादिदशस्थानेभ्य एवोत्पद्यते मृत्वा च तत्रैव यांति नान्यत्र । इति विकलगत्यागती ॥ ३८ ॥ अथ गर्भजतिर्यग्मनुष्याणां गत्यागती आह ।

Page #153

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
॥१८॥
PERSNEPAL
___टीका-तेउवाज इत्ति० तेजोवायोर्गमनं पृथिव्यादिनवपदेषु स्थावरविकलेन्द्रियतिर्यक्षु तेजोवायुजीवानामुपपातः स्यात् ,
सटीक. स्यादित्यध्याहारः। पृथिव्यादिनवपदसम्बन्धिनो (पु) जीवा (वेषु) (गच्छ) भवन्तीत्यर्थः। प्राकृतत्वात् द्विवचनं न स्यात्
अव० एकवचन बहुवचनं च स्यात् , (तां), द्वयोस्तेजोवायवोर्गतिद्वारं कथितम् । अथ विकलानां गतिद्वारमाह-पुढवाइठाणेति. विकलेन्द्रियेषु पृथिव्यादिस्थान दशका जीवा यान्ति, स्थावर विकलेन्द्रियतिर्यग्मनुष्या गच्छन्ति इत्यर्थः । विकलानां गतिद्वारं व्याख्यातम् । अथ विकलानामागतिद्वारमाह-तेषु पृथिव्यादिस्थानदशकेषु विगलेति. द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियत्रिकं याति विकलेन्द्रियास्तेषु भवन्तीत्यर्थः, विकलानामागतिद्वारं विवणितम् ॥ ३८ ॥
___ अथ गर्भजतिरश्वां गत्यागतिद्वारमाह| गमणागमणं गम्भय-तिरिआणं सयलजीवठाणेसु, । मब्वत्थ जंति मणुआ, तेऊवाऊहिं नो जंति ॥३९॥
(अव०) गर्भनतियंचो मृत्वा चतुर्विशतिदंडकेषु यांति । चतुर्विंशतिदंडकेभ्यश्चोत्पद्यते इति गर्भजतिर्यगगत्यागती । मनुजा मनुष्या सर्वत्र यांति । सर्वत्रेतिवचनबलात् चतुर्विंशतिदंडकजीवेषु कालक्षेत्रसंहननसद्भावे च सिद्धावपि यांति । आयांतश्च मनुजास्तेजोवायुवजितेभ्यो द्वाविंशतिदंडकेभ्यः समायोति । इति समर्थिते सविस्तरं गत्यागतिद्वारे । अथ चतुर्विशं वेदद्वारमाह।।
___टीका- गमणेति. सकलजीवस्थानेषु चतुर्विशतिदण्डकेषु गर्भनतिरश्वां गमनागमने-गत्यागती भवतः । अथ मनुष्याणां BI गतिमाह-सर्वत्र चतुर्विंशतिदण्डकेषु मनुष्या यान्ति गच्छन्ति । अथ मनुष्याणां गतिद्वारं प्रोच्यते-द्वाविंशतिदण्डकेभ्यो उद्धृ- MH
८ ॥१८॥
CREASURES

Page #154

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
ताश्च्युता जीवा मनुष्या भवन्ति, तेजोवायुभ्याम् च्युता जीवा मनुष्यत्वेन नोत्पद्यन्ते, न मनुष्या भवन्तीत्यर्थः । सूत्रपाठत्वात् अब क्यापि व्यस्तं प्रतिपादितं, अनुक्रमेण नोक्तमित्यर्थः । गत्यागतिद्वारे विवणिते ॥ ३९ ॥ ___अथ चतुर्विंशतितमं वेदवारमाहवेयतिय तिरिन रेसु, इत्थी पुरिसो य चउविहसुरेसु । थिरविगलनारएसु, नपुंसवेओ हवइ एगो ॥४०॥ ॥
(अव०) वेदत्रिकं तियङ्नरेषु, स्त्रीवेदः पुरुषवेदश्च, चतुर्विधसुरेषु, स्थिरविकलनारकेषु नपुंसमवेद एक एव भवति । अथ संक्षिप्तसङ्ग्रहणीगाथाद्वयानुक्तमपि सोपयोगित्वात्किचिज्जीवाल्पबहुत्वं दर्श्यते ॥४०॥ ___टीका-वेअतियेति तिर्यग्नरेषु पुरुषस्त्रीनपुंसकलक्षणा वेदा भवन्ति । तथा चतुर्विधसुरेषु स्त्रीपुरुषलक्षणौ वेदौ भवतः । च पुनः स्थावरविकलेन्द्रियनैरयिकेष्वेको नपुंसकलक्षणो वेदो भवति । अत्र चकारः समुच्चयार्थः। तत्र येन स्वियं प्रति अभिलाषः स्यात् स नरवेदः तृणदाहतुल्यः । येन पुरुषं प्रति अभिलापः स्यात् स स्त्रीवेदः करीपदाहतुल्यः। येन पुंस्त्रीविषये अभिलाषः स्यात् स नपुंसकवेदः नगरदाहतुल्यः । वेदद्वारं प्ररूपितम् ॥४०॥
अथ गाथाद्वयेनाल्पबहुत्वद्वारमाहपज्जमणु वायरग्गी, वेमाणियभवणनिरयवंतरिया । जोइस चउ पणतिरिआ, बेइंदि तेइंदि भूआऊ ॥४१॥
F

Page #155

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
DI
सटीक.
अव०
॥१९॥
-
-
वाऊ वणस्सइच्चिय, अहिआ अहिआ कमेणिमे हुंति। सम्बेवि इमे भावा, जिणा ! मएऽणंतसो पत्ता ॥४२॥
(अब०) पज्जत्तिपदं वायरत्तिपदं च वदतः सूत्रकृतोऽयमाशयः, यदहं पर्याप्तवादरजीवविषयमेवाल्पबहुत्वं वदिष्यामि नोऽपर्याप्तसूक्ष्मविषयमिति । इह संसारे म्तोकाः पर्याप्तमनुप्याः । मनुष्येभ्यो बादराग्निजीवाः असंख्यातगुणाः । एभ्यो वैमानिका असंख्यातगुणाः । एभ्यो भवनपतयोऽसंख्यातगुणाः। एभ्यो नारका असंख्यातगुणाः । एभ्यो व्यंतरा असंख्यातगुणाः । एभ्यो ज्योति
फाः संख्यातगुणाः । एभ्यश्चतुरिंद्रियाः संख्या तगुणाः । एभ्यो पंचेन्द्रियास्तिर्यचो विशेषाधिकाः । एभ्यो द्वींद्रिया विशेषाधिकाः । एभ्यस्त्रीन्द्रिया विशेषाधिकाः । एभ्यः पृथ्वीकाया विशेषाधिकाः। ततोऽप्काया विशेषाधिकाः । अप्कायिकेभ्यो वायुकायिका असंख्यातगुणाः । ततो वनस्पतयोऽनन्तगुणाः । संख्यातगुणेन असंख्यातगुणेन अनन्तगुणेन च यथासम्भवमिमे जीवाः क्रमेणाधिका भवन्ति । अथ ग्रन्थकारो जिनान् स्तौति । सर्वेऽपि च इमे पूर्वोक्ता भावाः तेषु तेषु जीवस्थानकेषु गमनागमनरूपाः हे जिनाः मया भवे भ्रमता अनन्तशः अनन्तकृत्वः प्राप्ताः यथा मया तथाऽन्यैरपि जीवैः एतेन स्वामिनः पुर: स्वदुःखं निवेदितम् । अथ तद्विमोचनलक्षणां प्रार्थनामाह ।
टीका-पज्जमणुइत्ति० पजत्ति वायरत्ति पदं बदनः सूत्रकृतोऽयमाशयः-यदई पर्याप्तवादरजीवविषयमेवाल्पत्वबहुत्वं वदिप्यामि नापर्याप्तसूक्ष्मविषयमिति । इह संसारे सर्वजीवेभ्यः सर्वस्तोकाः गर्भजमनुष्यास्तेभ्योबादराग्नयः पर्याप्ताः असंख्येयगुणाधि कास्तेभ्यो वैमानिका देवा असंख्येयगुणाधिकास्तेभ्यो भवनवासिनो देवा असंख्येयगुणाधिकास्तेभ्यो नैरयिका असंख्येयगुणा
॥१९॥

Page #156

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
*
धिकास्तेभ्योव्यन्तरा असंख्येयगुणाधिकास्तेभ्यो ज्योतिष्काः संख्येयगुणाधिकास्तेभ्यश्चतुरिन्द्रियाः पर्याप्ताः संख्येयगुणाधिकास्तेभ्यः संजिनः पञ्चेन्द्रिया विशेषाधिकास्ततो द्वीन्द्रिया विशेषाधिकास्ततस्वीन्द्रिया विशेषाधिकास्तेभ्यः पृथवीकायिका जीवा असंख्यातगुणाधिकास्तेभ्योऽप्कायिका जीवा असंख्यगुणाधिकास्तेभ्यो वायुकायिका जीवा असंख्येयगुणाधिकास्तेभ्यो वनस्पति कायिका जीवा अनन्तगुणाः क्रमेण इमे पूर्वोक्तपदार्थाः अधिका अधिका भवन्ति, मनुष्यादिवनस्पत्यासानान् शब्दान् प्रति प्रत्येक भवन्तीति क्रिया प्रयोज्यत्यर्थः । अत्र चकारः समुच्चयार्थः । घण्टालालान्यायेन पूर्वमग्रतः सर्वत्र अधिका भवन्ति च इति ग्रहणीयम् , | अल्पबहुत्वद्वारं समाप्तम् । अथ गायोत्तरार्धेन (दण्डकभ्रान्ति दर्शयति-) सर्वेऽपि च इमे पूर्वोक्ता भावाः पर्याप्तास्तेषु तेषु जीवस्थानेषु गमनागमनरूपाः हे जिना ! मया भवे भ्रमता अनन्तशोऽनन्तकृत्वः प्राप्ताः । यथा मया तथाऽन्यैरपि जीवैः । एतेन स्वामिनां पुरः सदुःखं निवेदितम् । अथ तद्विमोचनलक्षणां प्रार्थनामाह-सब्वेवि इमे भावेति० हे जिना! हे परमेष्ठिनो! मया सर्वेऽपि इमे चतुर्विशतिदण्डकभावाः अनन्तशः प्राप्ताः अनन्तवारान् संप्राप्ता इत्यर्थः अनन्तवारान् अनन्तशः ॥४१॥४२॥ | संपइ तुम्ह भत्तस्स, दंडगपयभमणभग्गहिययस्स । दंडतियविरय(इ) सुलहं, लहुं मम दितु मुक्खपयं ॥४३॥
(अव०) हे जिना इति पदं पूर्वस्थितमिहापि गृह्यते । तेन हे जिनाः ! सम्प्रति इह भवे भवतां भक्तस्य त्रिकरणशुद्धया भक्तिमतः। दण्डकपदेषु सूक्ष्मवादरपर्याप्तरूपेषु भ्रमणं पुन: पुनर्गत्यागतिरूपं तस्माद्भग्नं निवृत्तं हृदयं मनो यस्य एवंविधस्य मम विज्ञप्तिकर्तुः । दण्डत्रिकात् मनोवाक्कायानर्थप्रवृत्तिरूपाद्विरतानां सुलभं सुप्रापं दण्डत्रिकविरतसुलभं मोक्षपदं लघु शीघ्रं भवन्तो
जिमा ! मया मदण्डकधान्ति वयानन्यायेन पूर्वमतः वनस्पत्यासानान
**

Page #157

द. प्र०
॥२०॥
ददतु वितरन्तु ||४३|| ग्रन्थकारः स्वनाम कथयति
टीका - सम्पइ तुम्हेति० हे जिना ! हे परमेष्ठिनो भवन्तः सम्प्रति शीघ्रं मम मोक्षपदं - शिवपदं ददतु दिशन्तु दिन्तु इति क्रियापदं भवन्त इति कर्तृपदमध्याहार्थं । अथवा प्राकृते हि सर्वे विधयो विकल्प्यन्ते इतिवचनात् युष्मदर्थे अन्यदर्थवचनप्रवृत्तिरित्यर्थः । कथम्भूतं ? मोक्षपदं दण्डत्रिकविरतिसुलभं दण्डूयन्ते सर्वस्वापहारेण लुप्यन्ते जन्तवः प्राणिन एभिरिति दण्डाः मनोवाक्कायरूपा इत्यर्थस्तेषां त्रिकं दण्डत्रिकं दण्डत्रिकस्य विरतिर्विरमणं दण्डत्रिकविरतिः दण्डकत्रिकरित्या सुलभं सुप्रापं दण्डत्रिकविरतिसुलभं किभूतस्य मम भक्तस्य-भक्तिमतः केषां ? युष्माकं पुनः किंभूतस्य मम ? दण्डक पदभ्रमण भग्नहृदयस्य दण्डपदेषु सूक्ष्मवादरपर्याप्तापर्याप्तरूपेषु भ्रमणं पुनर्गत्यागतिरूपं तस्मात् भग्नहृदयस्य निवृत्तचित्तस्येत्यर्थः । दण्डकानां पदानि दण्डपदानि दण्डपदेषु भ्रमणं दण्डक पदभ्रमणं दण्डक पदभ्रमणात् भग्नं-निवृत्तं हृदयं चित्तं यस्य स दण्डकपद भ्रमण भग्नहृदयस्वस्य दण्डपदभ्रमण भग्नहृदयस्य इति गाथार्थः ॥ ४३ ॥
सिरिजिण हंसमुणीसर- रज्जे सिरिधवलचंदसी सेण । गजसारेण लिहिया, एसा विन्नत्ति अपहिया || ४४||
(अत्र०) श्रीजिनस मुनिनामानो ये श्रीजिनसमुद्रसूरि पट्टप्रतिष्ठिताः मुनीश्वराः खरतरगच्छाधिपतयः । तेषां राज्यं गच्छाधिपत्यलक्षणं तस्मिन् विजये सैद्धान्तिकशिरोमणीनां श्रीधवलचन्द्रगणीनां शिष्येण संविग्नपण्डिता भयोदयगणि ललितपालितेन गजसारगणिना नाम्ना साधना । एपा विचारपटत्रिंशिकारूपा श्रीतीर्थकतां विज्ञप्रिलिखिते तिपदेनौद्धत्यं परिहतं । यद्रा पूर्व
सटीक
अब ०
॥२०॥

Page #158

૧૧
यन्त्र पत्र तथा लिखिता ततः सुगमतायै सूत्रतया गुम्फिता इत्यर्थः । किंभूता आत्महिता अनेन " न भवति हि धर्मः श्रोतुः, सर्वस्यैको हितश्रवणात् । ब्रुवतोऽनुग्रहबुद्धया वक्तुस्त्वेकान्ततो भवति ||१|| ” इति सूक्तं स्थापितम् ||४४||
निधिमुनिशरेन्दु (१५७९) संवल्लिपीकृता पत्तनेऽवचूर्णिरियम् । संशोध्या धीमद्भिर्मत्वेदं बालचापल्यम् ॥१॥ ॥ श्रीगजसारमुनिप्रणिता स्वोपज्ञाऽवचूर्णिः समाप्ता ॥
टीका-सिरिजिणेति० हे जिना: ! जिनहंसमुनीश्वरराज्ये गजसारेण एषा विचारपट्त्रिंशिकाकरणरूपा विज्ञप्ति - लिखिता । किंभूतेन गजसारेण ? - श्रीघवलचन्द्रशिष्येण श्रिया युक्तो धवलचन्द्रः श्रीघवलचन्द्रस्तस्य शिष्यः श्रीघवलचन्द्रशिष्यस्तेन श्रीवलचन्द्रशिष्येण, किंभूता विज्ञप्तिः ? - आत्महिता आत्मने हिता आत्महिता, परेषां बोधो भवतु वा मा भवतु परं वक्तुर्बोधो भवति, यदुक्तं -अस्तु वा माऽस्तु वा बोधः परेषां कर्मयोगतः । तथापि वक्तुर्महती, निर्जरा गदिता जिनैः || १ ||४४ ॥ अथ टीकाकारप्रशस्तिः
(आर्या ) श्रीहीरविजयसूरीश्वरा बभूवुर्जगत्त्रयीविदिताः । तद्वाचका महोदयराजः श्रीभानुचन्द्राहा ॥ १ ॥ जयन्तु ते वाचकभानुचन्द्रा, अभ्यस्तसद्वाङ्गमय वीततन्द्राः ।
ये मानसे हंसता बभूवुर कम्बरक्षोणिपतेस्तु भूतेः ॥ २ ॥

Page #159

ब
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
द. प्र.
सटीक अव०
॥२१॥
EAREKAR
श्रीभानुचन्द्रामलपहचारुपासादशृङ्गार्जुनकुम्भकल्पाः ।
ते सन्तु चारूदयचन्द्रसन्तः, सुखापनाः सूरिकलालसन्तः ॥ ३॥ सर्वार्थसार्ककृतिकामधेन्वाः, यस्य प्रसादाद गुणचक्रधाम्नः।
षत्रिंशिकायाः किल रूपचन्द्रो, वृत्तिं चकारोदयचन्द्रशिष्यः॥४॥ संवतशरर्ण्यङ्गनिशेश १६७५ वर्षे, ज्येष्ठस्य कृष्णेतरचारुपक्षे ।
षष्टयां तिथौ वाक्पतिवर्यवारे, स्वस्यावयोधाय विनिर्मितेयम् ।। ५ ॥ अनुष्टुभ-ग्रन्थाग्रगणितं सर्व, संख्ययाऽत्र विनिश्चितम् ।
षट्त्रिंशदधिकं पञ्च, शतं जातमनुष्टुभाम् ॥ ६ ॥ ॥ श्रीरूपचन्द्रमुनिप्रणिता वृत्तिः समाप्ता ।।

Page #160

E
Xx श्रीदंड प्रकरण - परिशिष्टम्
-: अ.... ल्प.... .... हु....त्व :
दंडक पदोमां उतारखा योग्य २४ द्वारोमां जो के अल्पबहुत्व द्वार नथी, तो पण जाणवामां अति उपयोगी होवाथी अहीं
अल्पबहुत्व द्वार' पण उताराय छे ( एटले क्या दंडकना जीवो अल्प अने क्या दंडकना जीवो तेथी अधिक छे ते कहेवाय छे. ) * पर्याप्त मनुष्यो सर्वथी अल्प छे. पर्याप्त मनुष्यथी बादर अनिकायना जीवो 'अधिक (अधिक एटले पूर्व संख्याथी असंख्यात गुण जीवो जाणवा.) * बादर अग्निकायथी वैमानिक देवो 'अधिक छे. * वैमानिक देवोथी नारको 'अधिक छे, * नारकोधी व्यंतर - देवो 'अधिक छे, * व्यंतर देवोथी ज्योतिषी देवो 'अधिक छे, * ज्योतिषी देवोथी चतुरिन्द्रिय जीवो 'अधिक छे. * चतुरिन्द्रिय जीवोथी पंचेन्द्रिय तिर्यञ्चो 'अधिक छे, [ 'अधिक एटले पूर्व संख्याथी विशेषाधिक (एटले संपूर्ण द्विगुण नहि ) जीवो जाणवा ] ॐ पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्चोथी द्वीन्द्रियजीव अधिक छे. * द्वीन्द्रिय जीवोथी त्रीन्द्रियजीव अधिक छे. * त्रीन्द्रिय जीवोथी पृथ्वीकायजीवो 'अधिक छे. * पृथ्वीकाय जीवोथी अप्कायजीवो

Page #161

www.kobabirth.org
Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
15 अधिक छे. * अप्काय जीवोथी वायुकायजीवो अधिक (असंख्यगुण ) छे. * वायुकाय जीवोथी वनस्पतिकाय जीवो द. प्र०
अधिक ( अनन्तगुण ) छे. ए प्रमाणे ए २४ दण्डको अनुक्रमे निश्चय एक बीजाथी अधिक अधिक छे. ॥२२॥
छ इति दण्डक प्रकरण - परिशिष्टम् छ
सटीक. भव०
* सावचूर्णीकम् - सटीकम् * श्रीदंडकप्रकरणं समाप्तम्.
॥२२॥

Page #162

www.kobatiran.org
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
UAE
95%E
॥ ॐ ही अई नमः ।। ॥ राजनगरमंडन श्री मूलेवापार्श्वनाथाय नमः॥
॥शासनरत्न श्री वृद्धि-नेमि-उदय-मेरुप्रभसूरीश्वरेभ्यो नमः ॥ ॥ सटीकः श्रीलघुसङ्ग्रहणी (श्रीजम्बूद्वीपक्षेत्रसङ्ग्रहणी) ॥
स....म्पा....द....क . प्रशान्तमूर्ति पू. आ. भ. श्री विजयउदयसूरीश्वरजी म. सा. पट्टालंकार निडरवक्ता पू. आ. भ. श्री विजयमेरूप्रभासूरोरजी म. सा. अन्तेवासी पू. पं. श्रीइन्द्रसेन विजयजी गणिवर्य
• संकलक - पू. गणि. श्री सिंहसेनविजयजीम. . • प्रकाशक- श्री जैन ग्रन्थ प्रकाशक सभाअहमदाबाद
वि. सं. २०४२ + वीर सं. २५१२ जनेमि सं. ३७ नत्वा श्रीवीरजिनं संदर्शितविश्वविश्ववस्तु चयं । श्रीक्षेत्रसंग्रहण्या वृत्तिं कुर्वे यथाशक्तिम् ॥१॥
555

Page #163

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
ज. टीका ॥१॥
दकान्तवादि संदोहारसादीनां गिरा स्वर्गाऽपवर्गानावानुवादानां श्री हरिभद्रसरिपादानां कृतौ सचिख्यासायां मादृशस्याल्पमेधसः कोऽवकाशस्तथाऽप्यर्थनिपुणप्रकरणरागात् स्वशक्तिमजानानोऽप्युपचक्रमे ।
इह तावत् सूत्रकारः प्रथमचतुरतिशयस्वरूप भगवन्नमस्कार-मङ्गलाद्यभिधायिका शिष्टोपदिष्ट मार्गानुसरणार्थमाधगाथामाहनमिय जिणं सव्वन्नूं जयपुज्जं जयगुरुं महावीरं । जंबुद्दीवपयत्थे वुच्छं सुत्ता सपरहेउं ॥१॥ नमियजिणेत्यादि । महावीरं नत्वा जम्बूद्वीपपदार्थान् वक्ष्ये इति सम्बन्धः । तत्र कर्मविदारणादिगुणाद् वीरः। उक्तं च
विदारयति यत् कर्म तपसा च विराजते । तपो वीर्येण युक्तश्च तस्माद् वीर इति स्मृतः॥ ततो महांश्चासौ वीरश्व महावीरश्वरमतीर्थकरस्तं नत्वा प्रणम्य किंविशिष्टमित्याह-रागादीनष्टादशान्तरकारीन् जयत्यभिभवतीति जिनस्तं तथोक्तम् । इत्यनेनापायापगमातिशयः अपायरूपान्तरारिक्षयात् तथा सर्वज्ञं सर्व जीवाऽजीवगतिस्थित्यादिकं जानाति वेत्तीति सर्वज्ञस्तं तथाविधम् । इह ज्ञान ग्रहणेन दर्शनमपि गृहीत तेन सर्वदर्शिनमित्यपि प्रत्येतव्यम् । तन्नान्तरीयकत्वाद् एतेन तु ज्ञानातिशयः सूचितः तथा जगज्यस्तं तथाप्रकारम् । अनेन तु विशेषणेन पूजातिशयः पुनः कीदृशं जगद्गुरुं इह जगच्छन्देन चर्तुदशरज्जात्मक लोकपरिग्रहस्ततो जगच्चराचरं गृणाति कथयति जगद्गुरुस्तम् । अनेक द्वीप-सागरसुरालय नैरयिकालयादिपूर्ण जगवार(१)मित्यर्थः । मूक केवलिनो हि सर्वदर्शिनोऽपि वचनसामर्थ्याभावान विश्वस्वरूपं निरूपयितुमलंभूष्णवो भवन्त्यनेन तदव्यवच्छेदाद् वचनातिशयः प्रत्यपादि एवं गावाः भगवन्नमस्काररूपं मङ्गलमुक्तम् । अपराः तु अभिधेयादीनाह
॥१॥

Page #164

जंबुद्दीवेपयत्थे त्ति । जम्बूवृक्षविशेषस्तेन उपलक्षितो द्वीपो जम्बूद्वीपः । उत्तरकुरुक्षेत्रे हि नीलवद् वर्षधर माल्य बद्धयस्त्रन्तर (2) शीतोदानदीनां बहुमध्यदेशभाग बहुविधवृक्षलक्षितो जम्बूवृक्षोऽस्ति तन्नाम्नाऽयं जम्बूद्वीपः । उक्तं च भगवत्यङ्गे—
सेकेणणं भंते । एवं बुच्चइ ? जंबुद्दीवे दीवे गोयमा ! जंबुद्दीवे णं दीवे मंदरस्स पव्त्रयस्त उत्तरेणं लवणस्स दाहिणेणं जाव तत्थ तत्थ बहवे जंबुरुक्खा जंबुवणा जाव उवसोहेमाणा चिद्वंति से तेणद्वेणं गोयमा एवं बुच्च जंबुद्दीवे दीवे । तत्र पदार्थाः क्षेत्र पर्वत नदी वनादयोऽभिधेय-वस्तुस्वरूपास्तान् किं करिष्यामीत्याह- वुच्छं त्ति वक्ष्यामि अभिधास्यामि इहाऽस्मदर्थक्रियायोगान सूत्रे ऽनुक्तेऽप्यहमित्यात्मनिर्देशो ज्ञातव्यः । जम्बूद्वीपपदार्थान् वक्ष्याम्यनेन त्वभिधेय निगदितं न भवतोऽतिशायि - ज्ञानमन्तरेण चक्षुरगोचरस्तावत् क्षेत्रस्वरूप प्ररूपणप्रवीणताऽस्तीत्यादि परप्रश्ननिराकरणायाह-सूत्त ति सूत्र- सिद्धान्तो गणधरादिरचितं जंबूद्वीप प्रज्ञप्ति क्षेत्रसमासादि तस्मात्, न स्वमत्यनुसारेण किमर्थमेतावान् प्रयासः क्रियत इत्याह- सपरहेउ ति स्व आत्मा परोऽन्यस्तयोनिमित्तं तदर्थमित्यर्थः एनेन सम्बन्धोऽभिहितः । स च स्वपरभेदाद् द्विधा । पुनरेकैकोऽनन्तरपरम्पर भेदाद् द्वेषा । तंत्रानन्तरकर्तर्भव्य सत्त्वानुग्रहः परस्य श्रोतुस्त्वेतदर्थावगमो जंबूद्वीप विचारज्ञानरूपः परम्परस्तु द्वयोरपि परमपदावाप्तिरिति ॥१॥ अभिधानं तूत्तरत्र गाथायां स्वयमेव सूत्रकारो भणिष्यति इदानीमभिधेयरूपदशद्वारपुरस्सरं कविः प्रकरणाभिधानमाह-खंडा १ जोयण २ वासा३ पव्वय४ कूडा य५ तित्थ६ सेढीओ७ ।
विजय८ द्दह९ सलिलाओ१० पिंडेसि होइ संघयणी ॥२॥

Page #165

Shri Mahavirlain Aradhana Kendra
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
न० टीका
॥२॥
खंदेति । तत्र खंडानि विस्तारेण भरतप्रमाणानि योजनानि घनीकृतरूपाणि वर्षाणि भरतक्षेत्रादीनि पर्वता वैताद्वयादयः । कूटानि वैतादयादिपर्वतशिरः स्थितानि शृङ्गरूपाणि सिद्धायतनकूटादीनि तीर्थानि मागधादीनि श्रेणयो दीर्घवैतादथेषु पार्श्वद्वयेऽपि
विद्याधर नगरऽऽभियोगिकदेवनिवासश्रेणयः विजया कच्छादयः हूंदाः पादयो महादःसलिला गङ्गायाः । इह समास ६ एवं कर्तव्यो योजनानि च वर्षाणि च योजनवर्षाणि प्राकृतत्वाल्लिङ्गव्यत्ययः एवमग्रेऽपि नवरं तीर्थानि च श्रेणयश्च
तास्तीर्थश्रेणयः स्त्रीपुंनपुंसकानां सहवचने स्यात् परं लिमिति वचनात् स्त्रीत्वम् एवमग्रेऽपि विज्ञेयं पिंटेसि होइ संघयणि त्ति । एषां दशानां वर्णनीयपदार्थानां पिण्डःसमवायः सङ्ग्रहणिर्भवति पिण्डशब्दः समृहेऽप्यस्ति यदाह-हैमाऽनेकार्थ:-पिंडो वृंदे जपा पुष्पे गोलेवो लिंगसिरहयो रिति एतानि खंडादीनि दशापि परमार्थतः क्षेत्रमेव तत एवं निरुक्तिःक्षेत्रं जम्बूद्वीपलक्षणं संगृह्यते उपादीयतेऽनयेति क्षेत्रसमहणिः अवयवे समुदायोपचारात् । इमानि दश द्वाराण्यत्र प्रकरणेऽभिधास्यन्त इति ॥ छ ॥ २ ॥
अथ यथोदेशस्तथा निर्देश इति न्यायमाश्रित्य प्रथमं गाथात्रयेणखंडान्याहनउयसयं खंडाणं भरहपमाणेण भाइए लक्खे । अहवा नउय सयगुणं भरहपमाणं हवइ लक्खं ॥३॥
नउयसये त्ति । समस्तमपि जम्बूद्वीपं नवत्युत्तरं शतं खंडानां भणिष्यमाणप्रकारेण भवतीति शेषः । क्षेत्रपर्वतविस्तारमाश्रित्य खण्डानि ज्ञातव्यानि । यतः धनुष्पृष्टाकारत्वादाद्य भरतक्षेत्र लधीयस्ततःपराणि क्रमेण दीर्घतराणि यावन्महाविदेहो मध्यविभागे योजन लक्षदैर्ध्यः । कियत्प्रमाणानि खण्डानि भवन्तीत्याह-भरहपमाणेणेत्यादि भरतं परमवर्षे तस्य प्रमाणं-मानं पइविंशत्यधिक
SAHARSA

Page #166

२
पंच योजनशतानि स योजनैकोनविंशषड्भागानि तेन भाजिते भागे हृते सति यल्लभ्यते तत्समानि खण्डानि भवन्ति । तद्यथाजम्बूद्वीप विष्कम्भो योजनलक्षं एक एकस्तदग्रे पञ्चशून्यानि प्रियन्ते १००००० एष भाज्यराशिः भरतमानं तु प्राक्कथितं यो० ५२६ क०६ । अयं च भागहारस्ततो लब्धं नवत्युत्तरशतं १९० एतानि सर्वजम्बूद्वीपखण्डानि । पुनर्विधानान्तरेण खण्डानयनायोपायनाहअहविग खंडे भरहे दो हिमवंते य हेमवई चउरो । अट्ठ महा हिमवंते सोलसखंडाई हरिखासे ||४||
अहवेत्यादि । अथवा प्रकारान्तरेण भरतप्रमाणमुक्तस्त्ररूपं नवत्यधिकेन शतेन गुणितं जम्बूद्वीपविष्कम्भमानं लक्षयोजनरूपं भवति । तथाहि भरतमानं यो० ५२६ क० ६ । एष मूलराशिः नवत्युत्तर शतं च १९० गुणकारः ततो गुणिते लब्धं योजनानि लक्षं १००००० । एतत् पुनर्जम्बूद्वीपमानमिति ।
धनवर्षाणि आश्रित्य तृतीयं प्रकारमाह – अहवेत्ति -
बत्तीसं पुण निसढे मिलिया तेसट्ठि बीयपासेऽवि । चउसट्ठी उ विदेहे तिरासिपिंडे उ नउयसगं ||५|| बत्तीसमिति | अहवेत विकल्पान्तरे भरते भरत नाम्नि क्षेत्रे एकमेकसंख्याकं खंडं भवतीत्यादि । शेषोऽध्याहार्थ्यः खण्डप्रमाणत्वात् तस्य यदुक्तम्
पंचसए छन्वी से छच्चकला वित्थडं भरहवासम् इति । तथा दो हिमवंत त्ति हिमवति वर्षधरे द्वे द्विसंख्ये खण्डे भवतः । यतो भरतक्षेत्रात् पराणि वर्षधरवर्षाणि क्रमेण द्विगुण द्विगुण विस्ताराणि । तदुक्तम्
66

Page #167

www.kobatirm.org
Acharya Shet Kailassagersa Gyanmandir
ज० टीका
भरहेरवयप्पभिई, दुगुणादुगुणो य होइ विक्खंभो। वासावासहराण, जाव य वासं विदेहं ति ।। तथा हेमवइ चउरुत्ति हेमवते द्वितीये क्षेत्रे चत्वारि चतुः संख्याकानि खण्डानि । अढेत्यादि महाहिमवति द्वितीये वर्षधरेऽष्टौ खण्डानि हरिवर्षे तृतीयक्षेत्रे षोडशखण्डानि तथा बत्तीसमित्यादि निषधे तृतीयवर्षधरे पुनात्रिंशत् खण्डानि भवन्तीति सर्वत्र सम्बध्यते । इति महाविदेहव्यतिरिक्तेषु दक्षिणदिग्वर्तिषु वर्षवर्षधरेषु सर्वमीलने त्रिषष्टिखण्डानि जातानि । इदानी. मुत्तरदिग् व्यवस्थित क्षेत्र वर्षधरखण्डानि निरूपयति-मिलियेत्यादि । एवमेव मिलितानि समुदितानि त्रिषष्टिःखण्डानि द्वितीयपार्श्वेऽपि भवेयुस्तद्यथाएकखण्डमैरावते, द्वे शिखरिगिरौ, चत्वारि हैरण्यवतक्षेत्रे, अष्टौ रुक्मिपर्वते, पोडशरम्यक्षेत्रे, द्वात्रिंशत
तु नीलवति वर्षधर इति । चउसट्ठीत्यादि । इह पदैकदेशेऽपि पदसमुदायोपचाराद् विदेह इति महाविदेहे सर्ववर्ष वर्षधरमध्यवर्तिनि || क्षेत्रे चतुःषष्टिःखण्डानि भवनि । एतावता सर्वसंख्या किं जातमित्याह-तिराशीत्यादि त्रयश्च तेराशयश्च त्रिराशयस्तेषां पिण्डः समूहः | यद्वा त्रयाणां राशीनां समाहार खिराशि तस्य पिण्डस्तस्मिन् तु पुनरर्थे नवत्यधिकं शतं खण्डानि स्युरिति गाथाद्वयार्थः ॥५॥ ___ अथ जम्बूद्वीपे योजनपरिमाणानि खण्डानि कियन्ति भवन्तीत्यादिकं घनीकृतयोजनद्वारं गाथापचकेनाहजोयण परिमाणाई समचउरंसाइं इत्थ खंडाई । लक्खस्स य परिहीए तप्पायगुणे य हुंतेव ॥६॥
जोयणे त्ति । खण्डप्रमाणमजानानं शिष्यं प्रति गुरुस्तत्प्रमाणमाचष्टे । अत्राऽस्मिन् जंबुद्वीपे प्रक्रान्तप्रकरणे वा घनीकृत5|| योजनपरिमाणानि सम चतुरस्राणि खण्डानि योजनानि भण्यन्ते । समास्त्वल्पप्रमाणाश्चत्वारोऽस्राः कोटयो येषां तानि तथोक्तानि
॥३॥

Page #168

www.kobatiran.org
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
Pr-
%
%
तथाहि-कल्पनया किल कश्चिदेवः सकलमपि जम्बूद्वीपं योजनप्रमाणेष्टिकश्चितं करोति प्रतरविस्तारेण तत्प्रमाणा यावन्त्य इष्टिका भवन्ति तावन्त्येव योजनखण्डानि भवेयुः तदानयनाय करणमाह-लक्खस्सेत्यादि । लक्षस्येति योजनलक्षत्रमाणे वृत्तक्षेत्रं तस्य परिधिर्वाद्यपरिमण्डलं, भविष्यमाणप्रमाणं तस्य । तप्पायगुणे ति तस्य लक्षस्य यः पादश्चतुर्थोशः पञ्चविंशतिसहस्ररूपस्तेन गुणो गुणकारस्तस्मिन् कृते सति । चःसमुच्चये । किं भवतीत्याह-ते हुंति ति प्राकृतत्वाल्लिङ्गव्यत्ययः ततस्तानि योजनप्रमाणानि खण्डानि भवन्ति सम्पद्यन्ते तथाहि लक्षस्य परिधौ पञ्चविंशत्या सहस्त्रगुणिते वाञ्छिते को लभ्यत इति भावः स चोत्तरत्र प्रपञ्चेन भणिष्यते ॥छ॥६॥
अधुना यदुक्तं लक्खस्स य परिहीए इति परिधेर्नामकीर्तनं तस्यानयनाय करणगाथामाहविक्खंभ वग्गदहगुणकरणी वट्टस्स परिरओ होइ । विक्खंभपायगुणिओ परिरओ तस्स गणियपयं ।।७।।
विक्खंभे ति । इह जम्बूद्वीपपरिधिना प्रयोजनं स च वेदिका शिरः कटकजालकबाह्यदिग्विभागवर्ती ग्राह्यः । अतो मूले द्वादश योजनानि पृथुला वेदिका तस्याश्च मध्यान्यष्टौ योजनानि जम्बूद्वीपमध्ये ज्ञातव्यानि योजनचतुष्टयमानो बाह्यप्रदेशो लवणसमुद्रमध्ये गण्यते । विक्खंभेत्यादि विखंभो विस्तारः तस्य वर्गस्तावतैव गुणनं यथा चत्वारश्चतुभिर्गुणिताः पोडश भवन्तीत्यादि । स च दशगुणो दशकेन गुणितः तस्य करणिविषमसमेत्यादिना वर्गमूलानयनम् एवं कृते किं भवतीत्याहवहस्सेत्यादि वृत्तस्य वर्तुलक्षेत्रस्य परिरयः परिधिर्भवति स्यात् । विक्खंभस्य पादेन-चतुर्थाशेन गुणितः सन् परिरयो गणितपदं
%
%a3
-
2

Page #169

ज० टीका || 8 ||
भवति । किं च सर्ववृत्तक्षेत्राणां परिधिर्गणितपदयोरानयनायायमेव करणविधिरिति गाथाक्षरार्थः । भावार्थ-स्त्वयं । यथा-जम्बूद्वीपस्य विष्कम्भो योजनलक्ष्मानस्तत एको न्यस्यते तदग्रे पञ्च शून्यानि १००००० तस्य वर्गों विधीयते एककस्याग्रे दशशून्यानि १०००००००००० पुनर्दशगुणने एकशून्यवृद्धिः १००००००००००० एतस्य राशेर्मूलमेतदार्याद्वयानुसारेणाऽऽनेतव्यं । यथाविषमात् पदतस्त्यक्त्वा, वर्गस्थानच्युतेन मूलेन । द्विगुणेन भजेच्छेषं, लब्धं विनिवेशयेत् पङ्क्तयाम् ||१||
तदर्द्ध संशोध्य द्विगुणीकुर्वीत पूर्ववल्लब्धं, उत्सार्य ततो विभजेच्च शेषं द्विगुणीकृतं दलयेत् ||२|| इति ततो लब्धाङ्कस्य छेदराशि: पद लक्षाणि द्वात्रिंशत् सहस्राणि चत्वारि शतानि सप्तचत्वारिंशदधिकानि ६३२४४७ एतानि च प्रान्तवर्ति सप्तकं मुत्वा सर्वाण्यद्ध क्रियन्ते ततो जातानि त्रीणि लक्षाणि पोडशसहस्राणि द्वे शते सप्तविंशत्यधिके ३१६२२७ शेषमुपरीदमुद्धरति चत्वारि लक्षाणि चतुरशीति चत्वारि शतान्येकसप्तर्गलानि ४८४४७१ अमूनि च योजनानि गव्यूतं चतुर्थां शस्तत चतुर्भिर्गुणितानि जाता एकोनविंशति लक्षाः सप्तत्रिंशत् सहस्रा अष्टौ शतानि चतुरशीतियुतानां गव्यूतानां १९३७८८४ ततः छेदराशिना पद् लक्षादिना नवमन्त्यसप्तकमपि द्विगुणं कृला भागे हृते लब्धं गव्यूतत्रितयं शेषमिदमुपरिष्टात् तिष्ठति । चत्वारिंशति सहस्राणि पञ्चशतानि द्वाविंशत्यधिकानि ४०५२२ एकेन गव्यूतेन धनुसहस्रद्वयं भवति तावता च गव्यूतरूपं उद्धरितरा शिर्गुण्यते । तद्यथाअग्रे शुन्यत्रयं दत्वा मूलराशिद्विगुणो विधीयते जाता अष्टौ कोटयो दशलक्षाश्चतु चत्वारिंशत् सहस्राः ८१४४००० पूर्वोक्तच्छेदराशिना भागो हियते लब्धाष्टाविंशत्यधिकं धनुः शतं १२८ शेषमिदमुपरि धनुरूपं तिष्ठति एकोननवतिः सहस्राण्यष्टाशीत्यधिकान्यष्टौ शतानि ८९८८८ ततोऽङ्गलानयनाय पण्णवत्या एतस्य गुणकारेदत्ते जातानि षडशीतिलक्षाण्येकोनत्रिंशत् सहस्राणि
॥ ४ ॥

Page #170

द्वे शतेऽष्टचत्वारिंशत्यधिके ८६२९१४८ प्राक्तनरीत्या छेदराशिमधो विधाय भागे हृते लब्धानि त्रयोदशाङ्गुलानि १३ उपरोदमवशिष्यते चत्वारिलक्षाणि सप्त सहस्राणि षट्चत्वारिंशत्यधिकानि त्रीणि शतानि ४०७३४६ अर्द्धगुलानयनाय एष राशि गुणी क्रियते जातान्यष्टौ लक्षाणि चतुर्दशसहस्राणि पट्शतानि द्विनवत्यर्गलानि ८१४६९२ प्राक्तन नैवच्छेदराशिना भक्ते लब्धमर्द्धमङ्गुले शेषमुद्धरति एका लक्षा द्वाशीतिः सहस्राणि द्वे शतेऽष्टात्रिंशदधिके एप जम्बूद्वीपस्य परिधि रिति ॥ ७ ॥ अमुमेवार्थ स्पष्टतरमाह
12२४५४
परिही तिलक्ख सोलस सहस्स दो य सय सत्तवी सहिया । कोसतिगट्ठावीसं धणुसय तेरंगुलद्धहियं ॥८॥
परिही ति । योजनानां तिस्रो लक्षाः पोडशसहस्रा द्वे शते सप्तविंशत्यधिके क्रोशत्रयमष्टाविंशं धनुःशतं त्रयोदशागुलान्यर्द्ध चाङ्गुलं साधिकं जम्बूद्वीपस्य परिधिः परिक्षेषो भवति । इहाऽधिकग्रहणादेका यूका लिक्षा चैका लभ्यत इत्यादि विशेषार्थिना स्वयमेवाभ्युद्यम् । सूत्रकारेणोपेक्षितत्वान्मयाऽपि न लिखितमित् ि॥ ८ ॥
अधुना जम्बूद्वीपस्य गणितपदे कृते यत् सम्पद्यते तदभिधित्सुराह—
सत्तेव य कोडिसया नया छप्पन्नसयसहस्साइं । चउणउयं च सहस्सा सयं दिवढं च साहियं ॥ ९ ॥ गाउयमेगं परसधणूसया तह धणूणि पन्नरस । सट्ठि च अंगुलाई जंबुद्दीवस्स गणियपयं ॥ १०॥

Page #171

Acharya Sh Kailassagarsuri Gyanmandir
ज० टीका ॥५॥
ISHETRINA
कर
सत्तेवयेत्ति । गाउये । ति । एवावधारणे सप्तकोटीशतानि नवति कोटयः पदपंचाशरलक्षानि चतुर्नवतिसहस्राणि द्वितीया शतं च द्वितीयशतं अर्दै यत्र तद्वितीयाई सार्द्धशतमित्यर्थः चः समुचये कीदृशमित्याह-साधिकमधिकेन सहित
आधिक्यमेवाविष्करोति । Pा गाउयत्ति । एकमेक सख्याक गव्यूतक्रोशं पश्चदशधनुः शतानि पञ्चदशोत्तरागीत्यर्थः स च भिन्न- क्रमस्तत
एवं योज्यते पष्टिरगुलानि च जम्बूद्वीपस्य गणितपदं भवतीति शेषः इदमुक्तं भवति यदि समचतुरस्राणि समस्तजम्बूद्वीपस्य योजनप्रमाणानि खण्डानि क्रियन्ते तदा यथोक्तसंख्यानि गव्यूताधिकानि भवन्ति तद्यथा जम्बूद्वीपस्य परिधिर्योंजनानां तिस्रो लक्षाः षोडश सहस्राणि सप्तविंशशतद्वयाधिकानीत्येवंरूपं पञ्चविंशत्या सहस्रर्गुणनीयं ततो भवन्ति सप्तकोटीशतानि नवति कोटयः षद पश्चाशल्लक्षाणि पश्चसप्ततिः सहस्राणि ७९०५६७५००० पुनर्गन्यूतित्रितयं पश्चविंशत्या सहस्रगुणितं जातानि पञ्चमप्ततिः सहस्राणि क्रोशानां ७५००० एषां चतुभिर्भागे हृते लब्धा अष्टादश सहस्रा सप्तशती पश्चाशदधिका योजनानां १८७५० एपोऽङ्कराशिमूलराशौ मीलनीयः ततोऽष्टाविंशं धनुःशतं पञ्चविंशत्या सहर्गुणनीयं जातानि द्वात्रिंशद्धनुषां लक्षाणि ३२००००० अष्टभिर्धनुःसहस्र्योजनं भवतीति कृत्वा तदानयनयाऽष्टाभिरेव सहस्रैर्भागो ह्रियते लब्धाश्चत्वारो योजनशताः ४०० एतेऽपि मूलराशिमध्ये प्रक्षेप्तव्याः ततः सार्द्धत्रयोदशाङ्गुलेषु पञ्चविंशत्यैव सहस्रगुणितेषु लब्धानि त्रीणि लक्षाणि सप्तत्रिंशत् सहस्राणि पश्चशताधिकानि ३३७५०० एषां धनुरानयनार्थ पण्णवत्या भागो ह्रियते जातानि त्रीणि धनुःसहस्राणि पञ्चदशोत्तरपञ्चशताधिकानि ३५१५ षष्टिरङ्गुलानि चोपरिष्टात् पुनर्गव्यूतनयनाय धनुःसहस्रद्वयेन भागे हृते लब्धंगन्यूत
॥

Page #172

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
मेकमधस्तादुद्धरितानि पञ्चदशशतानि पञ्चदशोत्तराणि धनुषां १५१५ सर्वाङ्कमीलने जातानि सप्तकोटीशतानि नवतिः कोटयः षट्पञ्चाशल्लक्षाणि चतुर्नवतिः सहस्राणि सार्द्धशताधकानि समचतुरस्राणां योजनप्रमाणखण्डानां तथैकं गव्यूतं पञ्चदशोत्तराणि पञ्चधनुःशतानि षष्टिरञ्जुलानि च यो०७९०५६९४१५० गाउ १ धनुः १५१५ अंगुल ६० इति सर्वजम्बूद्वीपप गणितपदं अपश्चितं तत्प्रपश्चनेन समर्थितं द्वितीय योजनद्वारम् ॥९-१०॥
सम्प्रति क्रमायातं तृतीय क्षेत्रद्वार गाथायाः प्रथमपादेनाहभरहाइ सत्तवासा वियइढ चउचउरतीसवट्टियरे। सोलसवक्खारगिरी दो चित्तविचित्त दो जमगा॥११॥18
भरहाइ त्ति । वर्षाणि क्षेत्राणि मनुष्यनिवासस्थानानीत्यर्थः। तानि कियत्संख्यानि किं नामानि च भवन्ति ?-इत्याहसत्ति ति सप्त संख्यानि नामतस्तु भरतादीनि आदिशब्दादेमवतहरिवर्ष महाविदेह रम्यकैरण्यवतैरवतानां ग्रहः तथा वर्षशब्दो नपुंसकलिङ्गःपुंस्त्वे प्रयुक्तोऽपि प्राकृतत्वान्न दोषायलिङ्गं व्यभिचार्यपीति वचनात् अमूनि च सर्वक्षेत्राणि स्वाधिष्ठातृदैवतसमाननामानि तथाहि भरताधिपतियों यो देव उत्पद्यते तं तं तत्सामानिकाद्यादेवा भरत इत्याहयन्ते ततस्तन्नाम्ना तदधिष्ठितं क्षेत्रमपि
भरतमिति कथ्यते । तथा चागमः-से केणटेणं भंते । भरहे वासे २ इति गोयमा ! भरहे देवे महड्डीए महज्जुए जाव पलिओBI वमटिइए परिवसइ से एएणडेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ-भरहे वासे भरहे वासे इति एवं हेमवतादिषपि भावनीयमिति सक्षेपार्थः।
विस्तरार्थस्त्वयं सर्वद्वीपसमुद्राणां मध्ये परिपूर्णचन्द्रमण्डलसंस्थानः सर्वतो लक्षयोजनमानो जम्बूद्वीपोऽस्ति । यदागमः-से णं

Page #173

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
जंबूडीवे एगार जगदेववखंभण उवरिं चत्तारि जाव पडिरूवत्ति तस्यदध्या परिक्षेपेण जगतीसमवरवइया पउमवरवेइया ।।
न० टीका
GRAPHAA-
जंबूद्दीवे एगाए जगईए सव्वओ समंता सपरिक्खित्ते साणं जगई अट्ठजोयणाई उड्डे उच्चत्तेणं मूले वारस जोयणाई विक्खंभेणं नई मज्झे अट्ठ जोयणाई विक्खंभेणं उवरिं चत्तारि जोयणाई विक्खंभेणं मूले वित्थिना मज्झे संकिमा उवरि तणुया गोपुच्छ संठाण संठिया सव्ववइरीमया अच्छा सण्डा जाव पडि रूवत्ति तस्याश्वोपरिष्टादर्धयोजनोच्चेन पञ्चधनुः शतविस्तीणों गवाक्षकटकस्तथा तस्या एवं बहुदेशमध्यभागे गवाक्षकटकप्रमाणोच्छ्रायदैयौं परिक्षेपेण जगतीसमाना नानारत्ननिर्माणा विविधपद्ममंडिता पद्मवरवेदिकाऽस्ति । यदुक्तंराजप्रश्नीयोपांगे-से केणटेणं भंते ! एवं बुच्चइ पउमवरवेइया पउमवरवेइया गोयमा ! पउमवर वेइया णं तत्थ तत्थ देसे देसे तहिं तहिं वेइयासु वेइयाबाहामु य वेइयाफलएमु य वेइयापुडंतरेसु य खंभेसु खंभवाहासु खंभफलएसु खंभपुडंतरेसु सूईस सूईमुहेसु सूईफलएमु सूईपुडंतरेसु पक्खेसु पक्खबाहासु पक्खफलएमु पक्खपुडंतरेसु बहुयाई पउमाई कुमुयाई नलिणाई सुभगाई सोगंधियाइं पुंडरीयाई सयवत्ताई सहस्सवत्ताई सव्वरयणामयाई अच्छाई पडिरूवाई महया वासिक्कयछत्तसमणाई पन्नत्ताई समणाउसो से एणं अटेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ पउमवरवेइया इत्ति तस्याः पार्श्वद्वयेऽपि द्वौ वनखण्डौ वेदिकामानदैयाँ विद्यते नवरं विस्तारेणाभ्यन्तरः सार्द्धधनु शतद्वयोनयोजन युग्मप्रमाण बाह्यस्तु वनखण्डोऽष्टिमधनु शतहीन योजनयुग्ममानो यतस्तत्र अन्यान्यप्यभ्यन्तराद् वनखण्डादधिकानि पश्चधनुशतानि जालकटकेनावरुद्धानि परं श्रीमलयगिरिपादैनॆतद् विवक्षितं द्वयोरपि वनखण्डयोरेकमेवमानमुक्तम् । तत्त्वं तु बहुश्रुता विदन्ति । तस्यां च वेदिकायां मेरुपर्वतात् पश्चचत्वारिंशद् योजनसहस्राणि दक्षिणस्यां दिश्यतिगत्य अष्टयोजनोच्छ्रायं चतुर्योजनविस्तार प्रत्येकमेकैकक्रोशविस्तारया द्वारशाखया कलितं ततःसामस्त्ये न सार्द्धयोजनचतुष्टयविस्तारं वैडूर्यमयाभ्यां कपाटाभ्यां वज्रमय्या
A
॥६॥

Page #174

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
ortunerAAARIN
परिघया निर्जटितं अनेक सामानिक सुरादिदेवाग्रमहिष्यादिदेवीकृतसेवार्द्धपल्योपमायुर्वेजयंतमानदेवाधिष्ठितं वेजयंताभिधानं द्वारमस्ति ॥९॥
तथाऽमुतो द्वारा उदीच्यां हिमवन्तं पूर्वापरयोस्तु लवणोदन्वतं यावद्गतं भरतनामकं विजयक्षेत्रं तच्च बहुमध्य देश भागे पूर्वापरयोलवणसमुद्रप्राप्तेन पश्चाशद् योजनविस्तीर्णेन तदोच्चेन रजतमयेन वैताढयपर्वतेन द्विधा कृतं तेन दक्षिणभरतार्द्धमुत्तरभरताद्धं चेति भण्य ते हिमवत्पर्वतोर्द्धतलस्थितात् प्रथमं पूर्वापरयोर्गत्वा स्वस्वनामधेय कूटादावृत्य दक्षिणां दिश| मनुश्रित्य विजयादयपर्वतं विभिद्य दक्षिणलवणोदधिप्रविष्टाभ्यां गङ्गासिन्धूभ्यां तच्च कृतपट्खण्डं तत्र च प्राणिप्राण व्यपरोपणं प्रवणान्तःकरणम्लेच्छ व्याप्तत्वादनार्याणि पञ्च खण्डानि एकं च वैताढ्यादक्षिणस्यां दिशि एकादश कलाधिकं चतुर्दशोत्तरं योजनशतमतिगत्य नवयोजन विस्तीर्णया द्वादश योजनदीधयाऽयोध्यया नगर्या विराजितं गङ्गासिन्धुवैतादयदक्षिणसमुद्राणां मध्यस्थितं जिनचक्रवर्द्धचक्रिप्रमुखोत्तमपुरुषाध्यासितमार्यम् । उक्तं च-आर्यावर्ती जन्मभूमिर्जिनचक्रयर्द्धचक्रिणाम् इति ॥१०॥
तथा वैताढथेऽपाच्यां तमिस्रा गुहाऽस्ति । सा च द्वादशयोजनायामा पञ्चाशयोजनदैर्ध्या कृत कृतमालदेवनिवासा वेजयंत समान द्वारा तस्याश्च बहुमध्यदेशे द्वियोजनान्तराले प्रत्येकं त्रियोजनविस्तारे उन्मग्नजला निमग्नजले नद्योः स्तः एवं प्राच्यां वृत्तमालदेवाधिष्ठिता खण्डप्रयाता गुहा तस्य च गिरेर्मूलाद् दशयोजनान्युत्प्लुत्य वेदिका वनखण्डमण्डितं पर्वतप्रमाणदैर्ध्य प्रत्येकं दशदश योजनविस्तारं विद्याधर नगरश्रेणिद्वयं विद्यते किश्च दक्षिण दिनतिन्यां श्रेणी सुप्रजाभिर्जनपदैविराजितानि स्थनूपुरचक्रवालपुरस्सराणि पश्चाशद् विद्याधरनगराणि उत्तरश्रेणौ तु गगनवल्लभादीनि षष्टिःपुराणि तेषु धरणेन्द्र

Page #175

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
• टीका ॥७॥
A
प्रकाशिताऽष्टाचत्वारिंशत् सहस्र महाविद्याप्रसादोपनम्रकसमस्त मनो मनोरथा तिथिपदार्थसमासादित परमानन्द संदोहा गगनगमनसामर्थ्यसमन्वित विद्याधराः मुखमासते पुनर्दशयोजनान्युपरिष्टादारुह्य विद्याधरश्रेणिसमा विषमोभत भूमिरिन्द्राभियोगिकदेवकृतनिवासा श्रेणिद्वयी समस्ति । ततोऽपि पञ्चसु योजनेषूपरिदश योजनानि विस्तीर्ण वेदिकां वनखण्डमनोहरमनल्पकल्पवासि देवक्रीडायोग्यं स्थानमास्ते ॥११॥ ___ तत्र सपादषट्योजनोच्छ्रयाणि तावन्त्यूल(?)विस्ताराणि उपरिष्टा सार्द्ध द्वादशक्रोशायामानि नवकूटानि । तथाहि-सिद्धायतन १ दक्षिणार्द्धभरत २ खंडप्रपात ३ मणिभद्र ४ विजयाढय ५ पूर्णभद्र ६ तमिस्रागुह ७ उत्तरार्द्धभरत ८ वैश्रमणनामानि । तेषु माणिभद्रविजयादथपूर्णभद्रक्टानि हिरण्यमयानि अपराणि षट् रत्नमयानि । प्रथमे पूर्वदिग्वर्तिनि क्रोशदैय क्रोशा विस्तीर्ण चत्वारिंशदर्गलचतुर्दश धनुःशतोच्छ्रायं सिद्धायतनं तस्मिन् पश्च धनुः शतोच्चानि तदर्द्धविस्ताराणि त्रीणि द्वाराणि तिसृषु | दिक्षु तद्यथा-प्राच्यां प्रथमं द्वारं द्वितीयं दक्षिणस्यां तृतीय मुदीच्या प्रतीच्या तु न किञ्चिदिति । किश्च सर्वेषु सिद्धायतनेषु च जम्बूद्वीपमध्येऽयमेव द्वारदिगविभागः तस्य हि बहुमध्यदेशे क्रोशचतुर्थायामविष्कम्भा तदर्दपृथुला मणिपीठिका तस्या उपरि पञ्च धनुः शतायामविस्तारस्तदधिकोच्छायो देवच्छन्दकस्तत्राष्टोत्तरं शतं प्रतिमाः । ता हि जघन्यतः सप्त हस्तप्रमाणा उत्कर्षतः पश्च धनुःशतोच्चा ऋषभ वर्द्धमान चन्द्रानन वारिषेणाख्याः सन्ति पूर्ण कलशनागदन्तक शालभंजका जालकटकादिरचना विशेषाः सर्व चैत्येषु ज्ञेया। ततः परं भरतार्द्धकूटं तत्र भरतदेवस्य सिद्धायतनप्रमाणः प्रासादः खण्डप्रपात तमिस्रागुहयोवृत्तमालकृतमालौ देवौ। अन्येषु पञ्चमु स्वनामानो देवाः प्रासादेषु विलसन्ति तथा हिमयभितम्बदक्षिणदिशि
SARASIRSASAR

Page #176

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
K मूले द्वादश योजनानि उपरि चत्वारि विस्तीर्णोऽष्टयोजनोच्छायो ऋषभदेवनिवासो रत्नमयऋषभक्ट नामा पर्वतोऽस्ति । Mस च भूमिकूट इतीहप्रकरणे प्रसिद्धः चक्री षट् खण्डां वसुन्धरां विजित्यास्मिन् स्वनामलिखति ॥१२॥
भरतमुत्तरेण पूर्वापरयोर्लवणसमुद्रं प्राप्तो भरताद् द्विगुणविस्तारो योजनशतोच्छ्यो हेममयो हिमवान् वर्षधरः तदुपरि | बहुमध्यदेशभागे योजनसहस्रदैर्ध्यस्तदर्द्धविस्तारो दशयोजनावगाढो जलपूर्णः पद्महूदः तस्य रजतमयवज्रमयाः पापाणाश्चतुर्दिश्यां मणिसोपानाः तन्मध्ये योजनायामविस्तारं अर्द्धयोजनपिण्डं दशयोजनोच्चनालं गव्यूतद्वयं जलादुपरिस्थितं पद्म विद्यते । वज्रमयं तस्य मूलं अरिष्टमयः कन्दः वैडूर्यमयो नालः बाह्यपत्राणि च मध्यानि तु जाम्बूनदमयानि कनकमयी कर्णिका स्वर्णमयानि केसराणि विविधमणिमयं पुष्करं सा च कर्णिका द्विगव्यूतप्रमाणा पृथुला त्वेकं गव्यूतं तस्या उपरि पीठिका देवच्छंदकादियुतं श्रीदेवीभवनं एतादृशेनाप्रमाणेन कमलानामष्टशतेन घृतं तत्र श्रीदेव्या आभरणानि तद् बाह्ये वायव्यौदीच्यैशानेषु दिग्भागेषु चत्वारि कमलसहस्राणि ४००० तेषु तावन्त एवं सामानि का देवा देव्यौ वा पूर्वस्यां दिशि चतुषु पद्धेषु चतसृणां महामन्त्रिसदृशीनां स्थानानि आग्नेय्यामष्टसु पद्मसहस्रेषु श्रीदेव्या अभ्यन्तरायां पर्षदि देवानामष्टौ सहस्राः ८००० दक्षिणस्यां दिशि दशसु पद्मसहस्रेषु १०००० तावन्त एव मित्रस्थानीयादेवाः नैऋत्या द्वादशसु पद्मसहसेषु १२००० तावन्त एव किंकरस्थानीयाः सुरा बाह्यपर्षदि पश्चिमायां सप्तम पद्धेषु सप्तानामनीकाधिपतीनामाश्रयाः तथा चतसृषु दिक्षु पूर्वादिकासु षोडशमु पद्मसहस्रेषु १६००० आत्मरक्षकदेवानां स्थानानि एतद् वेष्टनकत्रयं मध्यं अपरेऽपि बाह्यास्त्रयः परिरयास्तेष्यभ्यन्तरे परिक्षेपे द्वात्रिंशल्लक्षाणि ३२००००० मध्यमे चत्वारिंशच्छतसहस्राणि ४०००००० अष्टचत्वारिंशल्लक्षाणि
CAMESCREERAEER

Page #177

Shri Mahavirlain Aradhana Kendra
Acharya Shri Kailassagarsuni Gyanmandir
10 टीका ॥ ८॥
REGAAAAKAAR
४८००००० पमानां बाह्ये भवन्ति एवं सर्वाग्रेण एका कोटी विंशतिलक्षाणि पश्चाशत् सहस्राणि विंशत्यधिकमेकं शतं च I १२०५०१२० पाहूदे पद्मानि महापद्मादिषप्येषैव कमलानां संख्येति ॥१३॥ ___तस्मात् ह्रदात् पूर्वद्वारतोरणात् पश्चयोजनशतानि पूर्वस्यां पर्वतस्योपरिगङ्गावर्त्तकूटादावृत्य दक्षिणाभिमुखं पश्चयोजनशतानि त्रयोविंशानि साधिकान्यष्टकलायुतान्यतिक्रम्य द्विगव्यूतदीर्घात् मकरमुखाग्निमृत्य गंगाप्रपातकुण्डे निपतति । तच्च कुण्डे पष्टि योजनायाम विस्तारमुपरिष्टादधस्तु दशयोजनन्यूनं दशयोजनावगादं वज्रमयतलं त्रिद्वारतोरणं सोपानादियुतं तन्मध्ये गङ्गाद्वीपोऽष्टयोजनायामविष्कम्भो गव्यूतद्वयं जलादुपरिगतस्तन्मध्ये भवनं तत्र पीठिकाया गङ्गादेव्याः शय्येति ततो दक्षिणतोरणाद् विनिर्गत्य विजयादथपर्वतं जगतीं च विभिद्य चतुर्दश नदीसहस्रपरीता जलधि प्रविवेश गङ्गा तस्या ह्रदाद् : विनिर्गमे मकरमुखे कुण्डाद प्रवाहे च सक्रोशानि षटु योजनानि विस्तारः क्रोशार्द्धमुद्वेधः मुखप्रस्तारः प्रवाहाद दशगुणः । उक्तं च
जो जीसे वित्थारो सलिलाए होइ आढवंतीए । सो दसहि पडिपुनो मुहवित्थारो मुणेयवो ॥ उद्वेधस्तु सर्वत्र प्रस्तारात् पश्चाशत्तमो भागः । यत उक्तम्
जो जस्स उ वित्थारो सलिलाए होइ जंबूदीवम्मि ।
पन्नासाइमं भागं तस्सुवेई बियाणाहि ।। तथाऽस्या अपि द्वे अपि तटे वेदिका वनखण्डवती न चैतद् यादृच्छिकं । यदागमः-गंगा णं महानदी जाव उभओ पासे
RSHABAR
-
॥८
॥
5

Page #178

दोहिय परमवर वेइयाहिं दोहि य वणसंडेहिं संपरिक्खित्ता एवं पश्चिमतोरणद्वारा निर्गता सिन्ध्यावर्त्तकूटादावृत्य विवृतमुखाकाराwarfare सिन्धुदेव निवास कुण्डमध्ये कृत्य तथैव जलधिं गता सिन्धुनदी || १४ ||
तोरतोरणाद् विनिर्गता गङ्गा द्विगुणमानपरिवारा स्त्रनामकुण्डे निपत्य शब्दापातिनं गव्युतद्वयेनाऽसंस्पृशंती ! हैमवतं क्षेत्र मध्ये कृत्यापरोदधिं गता रोहितांशा हिमवति सर्वरत्नमयान्येकादशकूटानि । तद्यथा क्षुल्ल १ हिमवद् २ भरत ३ इला ४ गङ्गा ५ श्री ६ रोहितांशा ७ सिंधु ८ सूरा ९ हेमवत १० वैश्रमणा ११ ख्यानि तेषां मूलविस्तार उच्चत्रं पञ्च योजन शतानि शिखर विस्तारस्तु तदर्द्धमानः प्रथमकूटे क्षुल्लनाम्नि सिद्धायतनं पञ्चाशद् योजनानि दीर्घं तदद्धे पृथुलं पट्त्रिंशद् योजनोच्छ्रायं, तस्मिन् त्रीणि द्वाराणि तेषामायामाऽष्टौ योजनानि तदर्द्ध विष्कम्भः । अष्टयोजनायाम विष्कम्भा तस्य मध्ये मणिपीठिका सा चत्वारि योजनानि पृथुला तदुपरिदेव च्छंद कस्तत्प्रमाणः आयामोच्छ्रायाभ्यां किञ्चिदधिकः तत्र प्रतिमा यथा वैतादद्याद्यकूटे प्रोक्ताः शेषेषु दशसु कूटेषु सार्द्धद्वापष्टि योजनोच्छ्रयाः साक्रोशक त्रिंशद् योजन विस्ताराः सिंहासनादियुताः प्रासादाः सन्ति || १५ |
हिमवन्महाहिमवतोरन्तराले भरताच्चतुर्गुण विस्तारं पूर्वापरयोर्लवणजलधि प्राप्तं स्वनामदेवाधिष्ठायकं दशविधकल्पपादपं प्रभावो पढौ किताऽभिलपिताहारनेपथ्याभरण शयनीया वासादिलालितवपुभिर्युगलिकैर्विराजितं । हैमवतनामकं द्वितीय क्षेत्रमस्ति । तत्र ते युगल धर्मिणचतुः पष्टि पृष्ठ करण्डक भ्राजितमेकगव्यूतोच्चं चतुर्थभक्तान्ते कृतमनोभिलषिताऽऽहारं रोगजरापमृत्यु दुःख दौर्मनस्यादि रहितमेकपल्योपमायुर्देहं दधानाः पर्यन्ते एकोनाशीति दिनान्यपत्यानि पालयित्वा स्वस्य समस्थितिष्वल्पस्थितिपु वा देवेषूत्पद्यन्ते । अत्र च केचिदेतेषां चणक बदरामलक प्रमितमाहारमेकद्वित्रिणव्यूतप्रमाण शरीराणां क्रमेणापरे चाष्टादश

Page #179

www.kobatiran.org
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
१० टीका
RECRORSCAROACARA
व्यञ्जनाकुलां रसवती भोजनतयाऽभिदधति तत्र सकर्णानां कर्णमवतंसति । यतः-सर्कराजित्वररसा पृथ्वीकल्पवृक्षाणां पुष्पानि फलानि च तेषामाहारतयोपयुज्यन्ते । आह चागमः-पुढवी पुप्फ फलाहारा तेणं मणुया पन्नत्ता, तत्र च सिंह व्याघ्रसर्प विडालादयो दुष्टतियश्चोऽपि क्षेत्रस्वाभाव्यात् मिथो हिंस्य हिंसकभाववर्जिताः प्रतनु कपायतयाऽवतिष्ठन्ते । अतस्तद्भवभावितत्त्वा अपि देवगतिमेवाऽश्नुवते । दंशमशकयूका मत्कुण प्रमुखाः शरीरसंतापकारिणः क्षुद्रजन्तवस्तुमूलतोऽपि न भवन्ति । कालस्तत्र सुषम दुःषमारूप एक एव । तन्मध्ये पश्चवर्णरत्नमयः सर्वतः सहस्रयोजनप्रमाणः पल्याकारः शब्दापाती वृत्तवैताढथपर्वतः येऽसुं रजतमयमभिदधति तेषां जम्बूद्वीपप्रज्ञप्त्या सह विरोधः तत्र ह्येवमुक्तम्-कहि णं भंते ! हेमवए वासे सद्दावइ नाम बट्टवेयड्ड पचते गोयमा रोहियाए महानईए पुनपच्छिमेणं रोहियंसाए महानईए पुरथिमेणं हेमवयवासस्स बहुमज्झदेसभागे इत्थ ण सहावइनाम बट्टवेयड्डपव्वर पन्नत्ते एगं जोयणसहस्सं उद्धं उच्चत्तेणं अड्डाइज्जाई जोयणसयाई उव्वेहेणं सव्वत्थसमे पल्लगसंठाण एग जोयण सहस्सं आयाम विक्खंभेणं तिनि जोयणसहस्साई एगं च वावडं जोयणसयं किंचि विसेसाहियं परिक्खेवेणं सबरयणामए अच्छे इत्यादि उमास्वाति वाचकोऽप्येवमेवाह-तथा च तद् वाक्यं वृत्तो विविधरत्नमयः सर्वतः साहस्रः शब्दापाती गिरिरिति अत एतद्वर्णके पक्षेऽत्र समासे स्ययमधा इत्युक्तं तन्न संवावदीति किन्तु 'रयणमया' इति संवादीपाठ इति । तथा तदुपरि स्वाति देवभवनं हिमवत् कूटप्रासाद सदृशं तदुत्तरो हैमवतक्षेत्राद् द्विगुणविस्तारोऽर्जुनमयो योजनशतद्वयोच्चो महा हिमवान् तत्र बहुमध्ये पाहदादिद्विगुणायामविष्कम्भो महा पद्महूदः कृत ह्रीदेवीनिवासः पद्मानि पद्महुदसन्त्यत्र एतद्दक्षिणतोरणानिःमृत्य पञ्चकलाधिकानि पश्चोत्तराणि पोडशयोजनशतानि पर्वतमुल्लय रोहितादेव्याधिष्ठितगङ्गाप्रपात कुण्डाद् द्विगुणायामविष्कम्भे दश
SISTERIERSIRSAGAR
॥
९
॥

Page #180

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
RGARCARRRRRRRRIALS
योजनोद्वेधे रोहिता प्रपातकुण्डे निपत्य निपत्य शब्दापातिनं चतुर्थाशेन परिधाय गव्यूतद्वयेना स्पृशन्त्यष्टाविंशत्या नदीसहस्रैः समं रोहितांशा समविस्तारा रोहिता पूर्वोदधि प्राविशत् तथोत्तरद्वारानिर्गत्य प्रबहे पश्चविंशति योजनायामा सुरे चतुर्दशगुणविस्तारा स्वनाम्निकुण्डे नित्य एकयोजना स्पृष्टगन्धापातिका प्रबहेमुखे च क्रमेणार्द्ध पञ्चयोजनोद्वेधा पदपश्चाशनदीसहससहिता हरिकान्ता पश्चिमोदधि गता तस्मिन् पर्वतेऽष्टौ कूटानि तद्यथा-सिद्धायतन १ महा हिमवद् २ हैमवत ३ रोहिता ४ ही ५ हरिकान्ता ६ हरित ७ वैडूर्य ८ नामानि हिमवत्कूट तुल्यानि स्वनामधेयदेवतानि ॥१६॥
तस्मादुत्तरस्यां दिशि हरिवप क्षेत्रं तत्र युगलिनः प्रागुक्तयुगलिकेभ्यो द्विगुणविशेषणाः केवलं कृत चतुःपष्टि दिनाऽपत्यपालनाः पष्टप्रान्तविहिताहाराश्च तस्य बहुमध्यदेशभागेऽरुणदेववसतिः शब्दापाती च शिष्टो गन्धापाती कालस्तु तत्र सुषमारूप सदैव ॥
तदुत्तरो हरिवर्षक्षेत्राद् द्विगुणविस्तारश्चतुःशतयोजनोच्छ्रयस्तपनीयमयो निपधगिरिः तदुपरि महापद्माद् द्विगुणायामविष्कम्भो दशयोजनावगाढ पद्महूद विशिष्ट पद्मपूर्णे धृतिदेवीनिवासस्तिगिच्छि हृदस्तदक्षिणदिग्भागे सैकलानि सप्तसहस्राणि चत्वारि शतान्येकविंशति योजनानां पर्वतमुल्लङ्घ्य सनामकुण्डमध्ये कृत्यहरिकान्तावत् केवलं पूर्वोदधिंगता हरिच्छलिला उत्तरेण शीतोदा निर्गता तस्याः प्रवाहा जिविका च पञ्चाशद् योजनानि हरिनदीकुण्डाद् द्विगुणकुण्डा निषध १ देवकुरु २ सूर्य ३ मुलस ४ | विद्युत्प्रभ ५ हृदान् विभिद्य चतुरशीत्या नदीसहस्ररन्वीता भद्रशालवनमध्यप्रवृत्ता योजनद्वयान्तरमलगती अपरदिगभिसुखं विद्यप्रभविदारिकाऽपरविदेहं द्विधाविधाय एकैकस्मात् विजयादष्टाविंशति नदीसहस्रानुगता जयन्त द्वारादधो जगतीं विदार्य पञ्चाशद्योजनायामा दशयोजनो द्वेधा पश्चिमजलधिमधिगता तस्मिन् पर्वते नव कूटानि । तद्यथा-सिद्धायतन १ निपध २ हरिवर्प३

Page #181

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
टीका ॥१०॥
कलन
प्राग्विदेह ४ हरिन् ५ धृति ६ शीतोदा ७ ऽपरविदेह ८ रुचकाभिधानानि हिमवत्कूटसदृशानि ॥
निषधादुत्तरो वैडूर्यमयस्तिगिच्छिप्रतिच्छन्दः केसरिहृदमध्यो नीलवान् वर्षधरस्तत्र नक्कूटानि । तथाहि-सिद्धायतन १ नील २ प्राविदेह ३ शीता ४ कीर्ति ५ नारी ६ अपरविदेह ७ रम्यको ८ पदर्शन कूटा ९ ख्यानि निषधकूटमानानि । ततः केसरिहृदादक्षिणदिशि सैककलानि सप्तयोजनसहस्राणि चत्वारि शतान्येकविंशत्यधिकानि पर्वताधित्यकामुल्लङ्घथ स्वनामदैवत कुण्डमध्ये | कृत्यनीलो १ तरकुरु २ चन्द्ररवत ४ माल्यव ५ हृदान् विभिद्य भद्रशालसत्क चतुरशीति नदीसहस्रपरीतामाल्यवद् विदेह विजयद्वारच्छेदिनी पूर्वोदधिं गता सीता शेषं शीतोदावत् ॥
निषधनीलवंत वतरा(?)महाविदेहः लक्षं योजनानि तस्य मध्यदैध्य विष्कम्भस्तु निषधाद् द्विगुणः तन्मध्ये सहस्रयोजनावगाढो नवनवति योजनसहस्रोच्चः भूमितले दशसहस्रविस्तारः उपरि सहस्रयोजनायामः रत्नमध्यः स्वर्णमयो मेरुगिरिः तदुपत्यकायां पूर्वापरयोविंशति द्वाविंशति योजनसहस्रायाम उत्तरदक्षिणयोस्तु प्रत्येक साईयोजनशतद्वयविस्तारं नानावृक्षकलितं भद्रशालवनं तन्मध्ये मेरुपर्वतात् पञ्चाशत् पश्चाशत् योजनैर्हिमवत् सिद्धायतनप्रमाणानि चतुर्दिश्यानि चत्वारि सिद्धायतनानि तातैव विदिक्षु पञ्चाशत् पश्चाशयोजनायामास्तदर्द्धविष्कम्भा दशदश योजनावगाढाश्चतस्रश्चतस्रो वाप्यः । तन्नामानि यथा-पद्मा १ पद्मप्रभा २ कुभुदा ३ कुमुदप्रभा ४ उत्पलगुल्मा १ नलिनी २ उत्पला ३ उत्पलोज्ज्वला ४ ,गी १ भृङ्गनिभा २ अञ्जना ३ कज्जलप्रभा ४ श्रीकान्ता १ श्रीमहिता २ श्रीचन्द्रा ३ श्रीनिलया ४ पूर्वोत्तरक्रमादवगन्तव्याः तन्मध्ये प्रासादाः पञ्चशतयोजनोच्चास्तदर्द्ध विस्ताराः सिंहासनरुचिराश्चत्वारस्तेषु दाक्षिण्यात्यो सौधर्मेन्द्रस्य उदीच्यौ त्वीशानेन्द्रस्य शीता शीतोदयोनद्योः कूलद्वयेऽपि द्वौ द्वौ कूट
माधASEASORRECTACTORar

Page #182

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
AA%%%
पर्वतौ दिग्गजनामानी तन्नामानि शीता नद्या उत्तरदिग्भागाद् दक्षिणावर्त्तनेन गण्यानि तानि चेमानि-पद्मोत्तर १ नील २ सुहस्त ३ अंजन ४ कुमुद ५ पलाश ६ वडंश ७ रोचन ८ इति एते कूटगिरयः स्वनामदेवा ततो मेरुमूलादुत्पत्य योजनानां पञ्चशत्या नन्दनं वनं तत्र दिक्षु चतसृष्वपि हिमवत्कूटसमानि चत्वारि सिद्धायतनानि विदिक्षु प्राग्वत् प्रासादान्विताः पुष्करिण्यस्तथाहि-नन्दोत्तरा १ नन्दा २ सुनन्दा ३ नन्दिवर्द्धनी ४ नन्दिषेणा १ अमोघा २ गोस्तूपा ३ मुदर्शना ४ भद्रा १ विशाला २ कुमुदा ३ पुंडरीकिणी ४ विजया १ वेजयंती २ जयंती ३ अपराजिता ४ अस्यां च मेखलायामष्टौ दिक्कुमारीणां कूटानि तथाहि-नंदन १ मन्दर २ निषध ३ हैमवत ४ रजत ५ रुचक ६ सागरचित्र ७ वज्र ८ नामानि । एतेष्वष्टौ दिकुमार्यो ऽवतिछन्ते । ताश्चेमाः-मेघकारा १ मेघवती २ सुमेघा ३ मेघमालिनी ४ तोयधरा ५ विचित्रा ६ वारिषेणा ७ बलाहकेति ८ एता देव्यो जिनजन्मनि मेघवां विदधति । तथैशानकोणे सहस्रयोजनोच्छ्राय विस्तारमुपरिष्टादायाम बलकूटं स्वनामदैवतं तच्च पश्च योजनशतानि नन्दनवनाद् बहिनिःसृतमुक्तं च--
नंदणवणं रुंभेत्ता पंचमए जोयणाई नीसरिउ । आयासे पंचसए रुंभेत्ता ठाइ बलकूडो ॥ ततो द्विषष्टिसहस्राणि पञ्चशताधिकानि योजनानामुपरिष्टादारुह्य सौमनसं वनं नन्दनवनसदृशं केवलं कूटानि तत्र न सन्ति वाप्यो यथा-मुमनाः १ सौमनसा २ सौमनान्ता ३ मनोरमा ४ उत्तरकुरु १ देवकुरु.२ वीरसेना ३ सरस्वती ४ विशाला १ माघभद्रा २ भयसेना ३ रोहिणी ४ भद्रोत्तरा १ भद्रा २ सुभद्रा ३ भद्रवती ४ शेपं तथैव ततः पड्विंशत् सहस्राणि योजनानामुपरि गत्वा सौमनसविशिष्टं पण्डकवनं तद्विस्तारः सहस्रयोजनानि बहुमध्यदेशभागे चूला चास्य सा उपर्यधो द्वादशचतुर्योजनायामा
%
ARS

Page #183

ज० टीका
॥११॥
चत्वारिंशद्योजनोच्चा वैडूर्यमयी तस्या उपरि सिद्धायतनं विजयार्द्धसदृशं मध्ये वनं विदिक्षु पोडशपुष्करिण्यस्तद्यथा- पुंद्रा १ पुंद्राभा २ सुरका ३ सुरक्तवती ४ क्षीररसा १ इक्षुरसा २ मृतरसा ३ वारुणी ४ शंखोत्तरा १ शंखा २ शंखावर्ता ३ बलाहका ४ पुष्पोत्तरा १ पुष्पवती २ सुपुष्पा ३ पुष्पमालिनी ४ प्रासादाः सिद्धायतनानि च प्राखत् वनान्ते चतसृषु दिक्षु एकैका जिनाभिषेकशिला तद्यथा- प्राच्यां पाण्डुशिला १ दक्षिणस्यामतिपाण्डुशिला २ अपाच्यां रक्ताशिला ३ उत्तरायामतिरक्ताशिले ति ४ ताथ सर्वा अर्द्धचन्द्रसंस्थानस्थिताः पञ्च योजनशतायामास्तदर्द्ध विस्ताराश्चतुर्योजनोत्सेधाः अर्जुनकनकनिर्माणाः तासु पण्डुकम्बलरककम्बलयोरुपरि द्वे द्वे सिंहासने शेषयोस्त्वेकेकं सिंहासनानां च सर्वेषामायामो विष्कमच पञ्च धनुःशतानि तदर्द्ध पृथुत्वं प्राच्यापाच्येषु विजयोद्भवा जिना अभिषिच्यन्ते इतरयोस्तु भरतैरावतोत्पन्नास्तीर्थकरा इति ॥
तथा चतसृष्वपि मेरोर्विदिक्षु गजदन्ता कारवक्षस्कारनामानः पर्वताः सन्ति इदमुक्तं भवति यथा गजस्यदन्ता मूल स्थूलास्ततः क्रमेण हीयमाना यावदन्ते सूक्ष्माः एवमेतेऽपि आदौ निषधनीलवन्तौ निकषा चतुर्योजन तोच्चाः पञ्च योजनशत विस्तारास्तत उच्चत्वे क्रमेण वर्द्धमाना विस्तारे तु हीयमानास्तुरगा कन्धराकृतयो यावन्मेरुसमया पञ्च योजनशतान्युच्चा अङ्गुलासङ्घयेयभागविस्तारा भवन्ति ते चामी -आग्नेय्यां रजतमयः सप्तकूट परिस्कृतः सौमनसः १ नैऋत्यां तपनीयमयो नव कूटान्वितो विद्युत्प्रभः २ वायव्यां हिरण्यमयः सप्तकूटो गन्धमादनः ३ ऐशान्यां वैडूर्यमयो नक्कूटाङ्कितो माल्यवान् ४ प्रत्येकमेतेषां त्रिंशद्योजनसहस्राणि नवोत्तरं शतद्वयं कलाषट्कं चायामः सर्वेषु प्रथम प्रथम कूटे सिद्धायतनं कूटानि चामूनि हिमवत्कूटप्रमाणानि एषां नामानि मेरुदिग्विभागाद् गणनीयानि तथाहि -सौमनसे वक्षस्कारगिरौ सिद्धायतन १ सौमनस २ मङ्गलापाति ३ देवकुरु ४ विमल ५ काश्चन ६
॥११

Page #184

Shri Mahavir Lain Aradhana Kendra
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
R
वशिष्टानि ७ पञ्चमपष्ठयोस्तोयधारा विचित्रेदेवते तथा विद्युत्प्रभ २ देवकुरु ३ पद्म ४ कनक ५ स्वस्तिक ६ शीतोदा ७ सदाजल ८ हरि ९ नामानि कनकस्वस्तिक कूटयोः पुष्पमालाऽनिन्दिते देवते तथा गन्धमादने सिद्ध १ गन्धमादन २ गन्धलाव ३ दुत्तरकुरु ४ स्फटिक ५ लोहित ६ आनन्दानि ७ पश्चमपष्ठयोर्मोगंकराभोगवत्यौ देव्यौ तथा मालवति सिद्ध १ माल्यव २ दुत्तरकुरु ३ कच्छ ४ सागर ५ रजन ६ शीता ७ पूर्णभद्र ८ हरित्सहानि ९ सागररजतयो गाभोगमालिन्यौ देव्यौ शेषाणि स्वनामतुल्यदैवतानि एतेषु हरिस्सहरिकूटे सहस्रयोजनोच्छ्रायायामे उपरिष्टात्तु पञ्चयोजनशतविस्तारे शेषाणि प्राकथित प्रमाणिानि ।।
मन्दरगन्धमादननीलबन्माल्यवतां मध्ये उत्तरकुरुक्षेत्रम् । तच्चैकादशयोजनसहस्राणि द्विचत्वारिंशान्यष्टौ शतानि च कलाद्वयाधिकानि विस्तीर्णम् । तत्र मिथुनधर्माणो युगलिनस्निगव्यूतोचाः अष्टमभक्तावसानकृताहारास्विपल्यपरमायुपः पडधिकार्द्धतृतीयपृष्टकरण्डिकाङ्किततनवः सुषमसुषमाकालमनुभवानः कल्पद्रुमफलसंतुष्टा एकोनपश्चाशदिनान्यपत्यानि पर्यन्ते प्रतिपाल्य मुखमृत्यवो देवेधूत्पद्यन्ते । अथ शीतायाः प्राच्यामपाच्यां च नीलवंतस्तु याम्यायामष्टौ शतानि चतुस्त्रिंशानि यादृशा सप्तभिर्योजनं भवति तादृशांश्चतुरो भागांश्चातिक्रम्य द्वौ यमकपर्वतो तयोर्मूलविस्तार उच्चत्वं च सहस्रं योजनानि उपरि | | तदर्दो विस्तारः तयोरुपरि कनकमयौ प्रासादौ हिमवद्वत् तावति च दक्षिणदिशि नीलाद्याः हृदाः । उक्तं च
जावइयम्मि पमाणं मिहुंति जमगाओ नीलवंताओ ।
तावइयमंतरं खलु जमगवहाणं दहाणं च ॥ इति ।। ते च उदग्दक्षिणयोदीर्घाः पूर्वापरयोर्दिशोरेकैकस्यदशदश काञ्चनगिरयः स्वनामदेववसतयस्तेषांउच्चत्वं मूलविस्तारश्च
PRECASHASASAR
RIAGE

Page #185

Shri Mahavir Lain Aradhana Kendra
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
9A%
ज० टीका
॥१२॥
AA-ARA
शतं शतं योजनानि उपरि तु पश्चाशद्योजनानि परस्परंशिखरव्यवधानं शतं शतं योजनानां मूले तु नास्त्यन्तरम् ॥
तश शीतायाः प्राच्यां पञ्चशतयोजनायामविस्तारअभ्यन्तरे द्वादशयोजनपृथुलं क्रमेण हीयमानं यावदड़योजनमानं जम्बूनदमयं जम्बूपीठमस्ति । तच्च द्विगव्यूतोच्चया पश्चधनु शतविस्तीर्णया पद्मवरवेदिकया परिक्षिप्तम् तस्य चतसृष्वपि दिक्षु द्विक्रोशोच्छ्याणि तदर्द्धविस्ताराणि श्वजतोरणवन्दनमालादिभासितानि चत्वारि द्वाराणि तथा च बहुमध्ये चतुर्योजनोच्छ्याऽष्टयोजनायामा मणिपीठिका तस्या उपरिष्टाजम्बूवृक्षा स चाष्टयोजनविष्कम्भोच्छ्रयः वज्रमयमूलः तस्यावगाहः स्कन्धश्च द्वे यजने पइयोजनदैर्ध्याः शाखाः ताश्च सौवर्णाः स्कन्धःपत्राणि च वैडूर्यमयानि प्रवालमयाः पल्लवाः रत्नमयानि फलानि प्राच्ये शाले भवनं तत्र मणिपीठिकायामनावृतदेवस्थानं शेषेषु प्रासादाः मध्ये सिद्धायतनं सर्वाणि विजयाचप्रमाणानि तत्परिवेष्टनेऽष्टोत्तरं शतं जम्बूनां | परिवार जम्बूसंख्या पद्मइद पद्मवत् एतदधिपतिरनाहतो देवः ततः पश्चाशतं योजनान्यतिगम्य प्रथमवनखण्डे चतसृषु दिक्षु भवनानि विदिक्षु चतमणां पुष्करिणीनां मध्ये प्रासादाः भवनप्रासादमध्येऽष्टी कूटानि ऋषभे कूटप्रमाणानि जाम्बूनदानि तेषु | सिद्धायतनानि शालिवनपूर्वोत्तरादिप्रासादेपु सिंहासनानि ॥
मन्दरादक्षिणे देवकुरु निपधोत्तरौ चित्रविचित्रौ यमकवत् हदास्तु निषधादयः तदपरार्दै गरुडावासः शाल्मलितरु जम्धा सदृशवर्णकः॥
प्रागपरयोर्विदेहयोद्वात्रिंशद् विजयाः। तथाहि-प्राग्विदेहः शीतयाऽपरवि देहस्तु शीतोदया द्विधा कृतः पुनरेकैको विभागश्चतुर्भिश्चतुभिर्वशस्कारैस्तिमृभिस्तिमृभिश्चान्त दीभिरन्तरा निपत्याष्टधाकृता ततोऽष्टभिश्चत्वारो गुणिता जाता यथोक्त |
AAAAAAAE
॥१

Page #186

Shri Mahavirlain Aradhana Kendra
Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
HP संख्या विजयाः, तथा दाक्षिणात्यागङ्गासिन्धुभ्यां नदीभ्यामौदीच्यास्तु रक्तारक्तोदाभ्यां विभज्य त्रिधा कृताः पुनः प्रतिविजय वैताढथेन निपत्यषट्खण्डानि कृतानि । उक्तं च
विजयं पडिवेयड्डो गंगा सिंधू समादुदुनि नई । तेहिं कया छ खंडा, विदेह बत्तीसविजयाण ॥ इति
तत्रैकस्य विजयस्यायामः षोडश योजनसहस्राणि द्विचत्वारिंशान्यष्टौ शतानि कलाद्वयाधिकानि तथा विस्तारोद्वाविंशतिशतानि त्रयोदशोत्तराण्यर्द्धगव्यूतनानि निषधनीलवंतयोनितम्बे प्रतिविजयमेकैकमृषभकूटं शीताशीतोदयोर्गङ्गासिन्धुसङ्गमे क्रमेण मागधप्रभासौ तीर्थे वरदामतीर्थे तु तयोबहुमध्यदेशभागे इति । इह भद्रशालमुखवनयोर्मध्ये चत्वारो वक्षस्कारास्तदन्तरे तिस्रो नद्यस्तासामन्तराले ऽष्टौ विजयाः। सर्वेऽपि चतुभिर्गुणिताजातान्यष्टौ वनानि, षोडश वक्षस्काराःद्वादशान्तनद्यो द्वात्रिंशद् विजयाः। प्रतिविजयं च द्वे द्वे महानद्यौ निषधसविधवत्तिकुण्डाद् विनिर्गते गङ्गासिन्धूनाम्न्यौ केवलमौदीच्येषु षोडशसु विजयेषु माल्यवदुपकण्ठस्थितकुण्डाग्निमृते नामतोरक्तारक्तवत्यौ सरितौ विद्यते । तत्र वक्षस्काराणां नामानि यथा-चित्र १ पद्म २ नलिन ३ एकशैलाः ४ त्रिकूट १ वैश्रमण २ सुदर्शना ३ जनाः अङ्कवत् १ पनवत् २ आशी विपन्नमुखावहा ४ चन्द्र १ सूर्य २ नाग ३ देव ४ गिरयः इति प्रतिवक्षस्कारा चत्वारि कूटानि सिद्धायतना १ स्वनाम २ पूर्व विजया ३ ऽपरविजयाख्यानि । तथान्तनद्यः कुण्डनिर्गमा कुण्डमध्यद्वीपाः स्वनामदेवीवसतयः शीताशीतोदानुगामिन्यः प्रत्येकं पञ्चविंशत्याधिकशतयोजनविस्तारा दशगव्यूताऽवगाहा:,
ताश्च द्वादशनामतो यथा-ग्राहवती १ ह्रदवती २ वेगवती ३ तप्तजला १ मत्तजला २ उन्मत्तजला ३ क्षीरोदा १ सिंहश्रोतोऽ IE२ न्तर्वाहिन्यः ३ ऊर्मिमालिनी २ फेनमालिन्य इति ३ ॥ विजया यथा-कच्छ १ मुकच्छ २ महाकच्छ ३ कच्छव ४ दावत
ASIGURARITASLAUGLJANA

Page #187

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
6 टीका
॥१३॥
P-3A%
%
५ मङ्गलाव ६ पुष्कर ७ पुष्करवंत ८ वच्छ १ मुवच्छ २ महावच्छ ३ वच्छव ५ द्रम्य ५ रम्यक ६ रमणीय ७ मंगलपंत ८ पद्म १ सुपद्म २ महापद्म ३ पद्मव ४ च्छड ५ कुमुद ६ नलिन ७ सलिलवंत ८ वप्र १ सुवन २ महावप्र ३ वप्रवद् ४ वल्गु ५ मुबल्गु ६ गंधिल ७ गंधिलवंत ८ गिरिभिनंदीभिश्च विभक्ताः। प्रतिविजयं चैकैका नगरी तद्यथा-क्षेमा १ क्षेमपुरी २ अरिष्टा ३ ऽरिष्टवती ४ खड्गी ५ मंजूषा ६ औषधी ७ पुंडरीकिण्यः ८ मुसीमा १ कुण्डला २ ऽपराजिता ३ प्रभाकरी ४ अङ्कवती ५ पद्मावती ६ शुभा ७ रत्नसंचया ८ अश्वपुरा १ सिंहपुरा २ महापुरा ३ विजयपुरा ४ राज्या ५ विराज्या ६ शोका ७ वीतशोका ८ विजया १ वैजयंती २ जयंती ३ अपराजिता ४ चक्रपुरी ५ खड्गपुरी ६ ऽवध्या ७ ऽयोध्या ८ एताः सर्वाः पुर्योभरताऽयोध्या प्रतिकृतय इति । इह वक्षस्कारान्तर्नदी विजयपुरीणां सर्वेषां गणनाक्रमो माल्यवद् वक्षस्कारादवगन्तव्यः तथा | विजयादीनां वैतादथेषु प्रत्येकं पार्श्वद्वयेऽपि पश्चपश्चाशन्नगराणि सन्ति यतो नितम्बद्वयमपि समानदैर्ध्य भरतैरावतयोस्तु धनुःपृष्ठाकारत्वान्मध्यबाह्ययोः पार्श्वयोर्महदन्तरमतः तत्रैकस्यां दिशि पश्चाशदन्यस्यां तु षष्टिः सजनपदानि पुराणीति । नीलवतपरतो रम्यकं क्षेत्र हरिवर्षवत् केवलं नाम्ना माल्यवानिह वृत्त वैतादयः, ततः परो महाहिमवत् प्रतिच्छायो रुक्मी शैलः तदुपरि बुद्धिदेवीनिवासो महापद्मप्रतिरूपो महापुण्डरीको इदः कूटानि अष्टावत्र तानि चामूनि सिद्ध १ रुक्म २ रम्यक ३ नरकान्त ४ बुद्धि ५ रौप्य ६ हैरण्यवत ७ मणिकाञ्चन ८ नामानि । तत्र दक्षिणा नरकान्ता पूर्वगा हरिकान्तावत् १ रूप्य कूलोत्तराऽपरदिग्गामिनी रोहितावत् तदनन्तरं हैरण्यवतक्षेत्र हैमवतप्रख्य, नवरं तन्मध्ये नामतो विकटापाती वृत्तवैतादयः प्रभासदेवाधिवासः किं च सर्वेऽपि वृत्तवैतादथा एकप्रमाणवर्णाः तदुत्तरः स्वर्णमयः शिखरि वर्षधरः लक्ष्मीनिवासः पद्मविशिष्टः
%
GISCESASCALESGUST
%
%
%
॥१३॥
%

Page #188

पुण्डरीको हृदस्तत्र तस्मादक्षिणां दिशमाश्रित्य रोहितांशा सदृशी सुवर्णकूला रक्कारक्तवत्यौ तूत्तरगे गङ्गासिन्धू इव प्रमाणतः । तदुपरिष्टाच्चैकादश कूटानि तद्यथा- सिद्धायतन १ हैरण्यवत २ शिखरी ३ सुरादेवी ४ रक्ता ५ लक्ष्मी ६ सुवर्ण ७ रक्तोदा ८ गन्धापाति ९ ऐवत १० तिगिंच्छि ११ संज्ञानि हिमवत्कूटसदृशं सर्व क्षेत्राणामुत्तरदिगवस्थितं भरत प्रतिकलमैरावतं वैतादयस्तु व्यत्यय नगरसंख्य इति । तथाऽस्माजम्बूद्वीपादसंख्येषु द्वीपसमुद्रेध्वतिक्रान्तेषु कश्चिजम्बूद्वीपाभिधानो द्वीपोऽस्ति तस्मिन् सर्वे विजयादिद्वारवर्षपर्वत कूटनदी हृदवृक्ष विजयाद्यधिष्ठातृणां देवानां राजधान्यः सन्ति । उक्तं च जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ - रायहाणीओ tigerd दीवे मंदरस पव्वयस्स दाहिणेणं तिरियं असंखिज्जेदीवसमुद्दे वीईवइत्ता अनम्मि जंबुद्दीवे दीवे वारसजोयणसहस्साई ओगाहेता इत्थ णं रायहाणीओ भाणियन्त्राओ । तासां विशेषवर्णनं क्षेत्रसमा सबृहद्वृत्तेरवसेयमिति समस्तप्रकरणसमुदायार्थः । दोसय कणयगिरिणं, चउगयदंता य तह सुमेरु य । छ वासहरा पिंडे, एगुणसत्तरि सया दुन्नी ||१२|| अथ पुनरक्षरार्थो भणिष्यते । तत्र व्याख्यायमानक्रमागतं चतुर्थ पर्वतद्वारमाह-एषां क्षेत्राणां द्वात्रिंशतो त्रियजानां च मध्यवर्त्तिनो वैतायास्ते च क्रमेण चत्वारश्रतुस्त्रिंशच्च वृत्ता वर्तुलाकारा इतरे तद्विपरीता दीर्घा इत्यर्थः इदमुक्तं भवति चत्वारो वृत्तत्वैतादयास्तेषां स्थानं प्रमाणं च प्रागेवोक्तं क्षेत्रसमासानुसारेण सिद्धान्तस्त्त्रनाद्यानां त्रयाणां स्थानकथनेऽन्यथा व्यवस्थितः । तथाहि शब्दापाती तद्वत् हरिवर्षे विकटापाती रम्यके गन्धापाती हैरण्यवते माल्यवानिति । तथा च तद्ग्रन्थः -कहि णं भंते हरिवासे विडावई नामं वट्टवेयड्डे पन्नत्ते । गोयमा ! हरिसलिलाए महानईए पच्चत्थिमेणं हरिकंताए महानईए पुरत्थिमेणं हरिवासस्स बहुमज्झसभागे इत्थ णं वियडावईणामं वट्टवेयड्डे पन्नत्ते । तथा कहि णं भंते ! रम्मए वासे गंधावई नामं बट्टवेय

Page #189

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
१० टीका ॥१४॥
| पन्नत्ते । तथा नरकताए पच्चत्थिमेणं नारीकंताए पुरथिमेणं रम्मय वासस्स बहुमज्मदेसभागे गंधावइनाम बट्टवेयड्डे पन्नत्ते । इति || तत्त्वं पुनः केवलिनो विदन्ति । दीर्घ वैतादयास्तु द्वात्रिंशत् विदेहेषु प्रतिविजयमेकैकस्य भावात् द्वौ च भरतैरावतयोः सर्वमीलने चतुत्रिंशत् वक्षस्कारगिरयः षोडशचित्रादयो ये विजयच्छेदिनः, तथा द्वाविति द्विसंख्यौ कावित्याइ-चित्तविचित्त त्ति प्राकृतशैल्थाद् | विभक्तिलोपः ततः चित्रश्च विचित्रश्च चित्रविचित्रौ एतयोहि निषधमुत्तरेण शीतोदाया अपरस्यां चित्रगिरिः प्राच्यां तु विचित्रः तथाऽन्यौ द्वौ यमको नीलवतो दक्षिणतः शीतायाः प्रागपरस्थितौ एतेषां चतुणी समुदितानामपि यमका इति क्वचित् संज्ञा दृश्यते कनक गिरयः काश्चन गिरयस्तेषां द्वे शते शतद्वयं तद्यथा-कुरुषु समुदिता नीलवदादयो दश ह्रदाः एकैकस्य हृदस्य वामतो दक्षिणतश्च प्रत्येकं दश दश कनकनगाः ततः पार्श्वद्वयेऽपि विंशति विंशति सर्वमीलने जातं शतद्वयम् । तथा गजदन्ताकारत्वात् गजदन्ता विद्युत्प्रभादयश्चत्वारः ते हि मेरोर्षिदिक्षु स्थिताः तथेति सादृश्योपन्यासार्थः । चः समुच्चये । सुष्ठु मनोहर: सुवर्णरत्नमयत्वात् मेरुर्मन्दरः वर्षधरा हिमवदादयः षट् । सर्वसङ्ख्यामाह-पिण्डेत्यादि पिण्डे सर्वसमूहे एकोनसप्तत्यधिके द्वे शते भवत इति शेषः ॥११-१२॥ उक्तं पर्वतद्वारमधुना कियत्सु पर्वतेषु कियन्ति कूटानि भवन्तीति पञ्चमद्वारमाहसोलस वक्खारेसु, चउ चउ कूडा य होंति पत्तेयं । सोमणस गंधमायण, सत्तट्ठ य रुप्पि महहिमवे ॥१३॥
सोलसे त्ति । षोडशसु चित्रादिषु वक्षस्कारनगेषु चत्वारि चत्वारि कूटानि पर्वतस्योपरिष्टादुच्चैर्गतानि शङ्गाणि कूटानीति सामयिकी संज्ञा तथा सौमनसगन्धमादनयोः सप्त सप्त इह विभक्तिलोपो वीप्सोत्तरत्रापि प्राकृत शैल्याद् विज्ञेया च पुनरर्थे रुक्मिमहाहिमवतोवर्षधरयोरष्टावष्टौ एकमेकं प्रति प्रत्येकं ततः प्रत्येकं कूटानि भवन्तीति सर्वत्र योज्यम् ॥१३॥
PिECIA%AIPAPAAS
॥१४॥

Page #190

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
AAAAAAAAAA
चउत्तीस वियड्ढेसं, विज्जुप्पहनिसद नीलवंतेसु । तह मालवंत सुरगिरि, नव नव कूडाइं पत्तेयं ॥१४॥
चउतीसे ति। चतुर्विंशति वैसाढयेषु विजयभरतैरावत विच्छेदकेषु दीर्घवैताढयेषु तथा विद्युत्प्रभश्च निपधश्च नीलवांश्च ते तथोक्तास्तेषु, तथेति सादृश्ये, माल्यवांश्च सुरगिरिश्च माल्यवत् सुरगिरीस्तयोस्तथोक्तयोः प्राकृतशैल्याद् विभक्तिलोपः एतेषु प्रत्येकमेकोनचत्वारिंशति पर्वतेषु नव नवकूटानि भवन्ति ॥१४॥ तथाहिमसिहरिसु इक्कारस, इय इगसट्ठी गिरिसु कूडाणं। एगत्ते सव्वधणं, सयचउरो सत्तसट्ठी य ॥१५॥
हिमेति-पदैकदेशेऽपि पदसमुदायोपचारात् हिमवान् , यथा भीमो भीमसेनश्च, हिमवांश्च शिखरी च हिमवच्छिखरिणौ तयोस्तथोक्तयोरिह प्राकृतत्वात् सूत्रे बहुवचनम् । यत उक्तम्-दुवयणे बहुवयणमिति। प्रत्येकमेकादशैकादशकूटानि भवन्ति । समस्तकूटगिरीणां कूटानां च सर्वाग्रहमाह-इय इगसट्ठीत्यादि इति वक्ष्यमाणप्रकारेण एकेनार्गला पष्टिकपष्टिस्तस्यामेकपष्टौ गिरिषु आधारभूतेषु पर्वतेषु एकत्वे सर्वाङ्के सर्वधनं निखिलसमुदायः सप्तपष्टयर्गलानि चत्वारि शतानि ४६७ कूटानां भवन्तीति शेषः ॥१५॥ अथ सर्वकूट संख्यानयनायकरणमाहचउसत्त अट्ठ नवगे,गारसकूडे हिं गुणह जह संखं । सोलस दुदु गुणयालं, दुवे य सगसहि सय चउरो॥१६॥
चउसेत्ति-चतुः सप्ताष्टनवकैकादशाभिः कृटैर्यथासङ्ख्यं यथाक्रम यथोपन्यासमिति यावत् गुणयतः गुणकारप्रवृत्तान् कुरुत हे गणितज्ञा इति गम्यते । कानित्याह-सोलसेत्यादि । षोडश द्वौ द्वौ एकोनचत्वारिंशतं द्वौ चेति । तद्यथा

Page #191

Acharya Shut Kailassagarsuri Gyanmandir
ज० टीका
॥१५॥
पोडशानां चतुर्भिर्गुणने. चतुः पष्टिः द्वयोस्तु सप्तभिर्गुणने चतुर्दश तथा द्वयोरेवाऽष्टभिर्हनने षोडश, एकोनचत्वारिंशतो नवभिरभ्यासे सैक पश्चाशानि त्रीणि शतानि, द्वयोः पुनरेकादशानां गुणकारे जाता द्वाविंशतिरिति एतावता साङ्केन का सङ्ख्या भवतीत्याह-सगसवेत्यादि सप्तषष्ठयधिकानि चत्वारि शतानि कुटानां भवन्तीति गाथार्थः ॥१६॥
इदानीं गिरिशिरः स्थितानि कूटान्यभिधाय भूमिस्थ(स्तमिच्छ)कूट संख्यानमाहचउतीसं विजएसुं, उसह कूडा अट्ठ मेरु जंबुम्मि । अट्ठ य देवकुराए, हरिकूड हरिस्सहे सट्ठी ॥१७॥
चउतीति । ऋषभकूटानि प्रागुक्तस्थानानि विजयेषु जिनाधुत्तम पुरुषोत्पत्तिक्षेत्रेषु चतुस्त्रिंशत् भवन्ति । तथा मेरो मन्दरगिरौ जम्ब्बामनादृतदेवनिवासवृक्षेषु प्रत्येकमष्टावष्टौ। चःसमुच्चये । देवकुराविति तदाधेये शाल्मलिवृक्षेऽष्टावष्टसञ्जयानि तथाहि मेरुकूटानि शीताशीतोदोभयकूलवर्तीनि दिग्गजनामानि उत्तरकुरौ जम्बूवृक्षसत्कवनमध्ये प्राप्रपश्चितान्यष्टौ कूटानि, एवमेव देवकुरौ शाल्मलिवनमध्येऽष्टावेव हरिकूटहरिस्सहकूटे विद्युत्प्रभमाल्यवतोर्वक्षस्कारयोरुपरिस्थिते सामस्त्येन किं जातमित्याह-सट्ठीति । पष्टिस्तिस्त्रो विंशतय इति गाथार्थः। इइ यत् हरिकूटहरिस्सही भूमिकूटानां मध्ये निबद्धौ तन्न घटते तयोर्वक्षस्कारयोरुपरि भावात् । तदुक्तम्
'विज्जुप्पहडरिकूडो हरिस्सहो मालवंतवक्खारे' इति । तथैतादृशाभिधानं भूमिकूटमपरं जम्बूद्वीपमध्ये न दृश्यते बृहत्क्षेत्रसमासाद्यनुसारतः ये तु वक्षस्कारशिरःस्थे
PRESEARSHAN
॥१५॥

Page #192

हरिकूट - हरिसहकूटे, ते गिरिकूटप्रस्तावे सप्तपष्टयधिक चतुःशतकूटमध्ये पठिते । तत इयं अडवनधरणिकूडा इति पाठो युक्तः । एतदर्थमाह-इत्युक्तप्रकारेण धरणिस्थानि कूटानि धरणि कूटान्यष्टापञ्चाशद् भवन्ति । तथा च यद्यपि भूमिस्थिताः शिलोच्चयाः पर्वत भण्यन्ते तथाऽप्येषां क्षेत्रसमासादिषु कूटानीति संज्ञा । इयं गाथा पुराण पुस्तकेषु न दृश्यते परमुपयोगिनीति कृत्वा व्याकृतेति गतं पञ्चमं पर्वतद्वारम् ||१७|| अधुना पष्ठं तीर्थ संख्यामाह
मागह वरदामप्रभास, तित्थ विजएसु एखयभरहे । चउतीसा तीहि गुणिया, दुरुत्तरसयं तु तित्थाणं ॥ १८ ॥
माहेति । मागधव वरदाम च प्रभासच मागधवरदामप्रभासास्त एव तीर्थानि मागधवरदामप्रभासतीर्थानि प्राकृतशैल्यात् सूत्रे विभक्तिलोपः । तथा तीर्थशब्दः प्रत्येकं सम्बन्धनीयस्तेन मागधतीर्थ १ वरदामतीर्थं २ प्रभासतीर्थं ३ चेति क्व चैतानि सन्तीत्याह - विजया महाविदेहमध्यवर्त्तिनः खण्डविशेषास्ते च सर्वसङ्ख्यया द्वात्रिंशत् तेषु तथा ऐरवतं च भरतं चेति समाहारद्वन्द्वस्तस्मिन्नैरवतभर ते श्रोतारमनुलक्ष्य चरमे प्रथमे च क्षेत्रे सन्तीति शेषः । उत्तरार्द्धन सर्वसङ्क्षयानयनाय करणमाह - चउती सेत्यादि तीर्थानां सर्वाग्रे द्वाभ्यामुत्तरमधिकं शतं दशदशकलक्षणं द्वयुत्तरशतं । तुः पादपूरणे । भवतीत्यध्याह्रियते कथमित्याह - चतुर्भिरधिका त्रिंशत् चतुस्त्रिंशत्, त्रिभिर्गुणिता गुणकार विषयीकृता सतीति गांथार्थः ॥ १८ ॥
अथ सप्तमं श्रेणिद्वारमाचिख्यासुराह
विज्जाहर अभिओगिय, सेढीओ दुन्नि दुन्नि वेयड्ढे । इय चउगुण चउतीसा, छत्तीससयं तु सेदीर्णं ॥ १९ ॥

Page #193

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
ज० टीका ॥१६॥
| विजाहरे ति । विद्याधराः खेचराः अभियोगा पारवश्यं, तत्र नियुक्ता आभियोगिकास्तेत्विह सम्प्रदायात् सौधर्मशानयोर्देवलोकयोः प्रेष्य प्रायाः सुरा ज्ञेयास्तेषां श्रेणयः प्रागुक्तस्वरूपाः वैताढये विजयाढयपर्वते एकैकस्मिन्निति गम्यते द्वे द्वे प्रत्येक ज्ञातव्येति शेषः। तथाहि एकैकस्मिन् वैताढथे एकस्यामेकस्यां दिशि एकैका विद्याधरश्रेणिरेकका चाभियोगिकदेवनिवासश्रेणिः समुदिताः पार्श्वद्वयेऽपि चतस्रश्चतस्रो भवन्ति । अपरार्दैन संख्यानयनाय करणमाह-इयेत्यादि इत्यनेन प्रकारेण चतुस्त्रिशचतुर्गुणा चतुर्भिर्गुणिता किं भवतीत्याह-श्रेणीनां षट्त्रिंशदधिकशतं भवति गतं श्रेणिद्वारम् ॥१९॥ अधुना गाथाद्धनाष्टमं विजयद्वारमाह-चकी जेयवाई विजयाई इत्थहंति चउतीसा।
चक्कीत्ति । इत्यत्र जम्बूद्वीपेऽस्मिन् प्रकरणे वा विजयाश्चतुस्त्रिंशद् भवन्ति । किं विशिष्टा इत्याह-चक्कीत्यादि । चक्र | सहस्रयक्षाधिष्ठितः प्रहरणविशेषस्तदस्त्यस्येति चक्री सार्वभौमः यः षट्खण्डां भुवं भुनक्तीत्यर्थः तेन जेतव्या वशमानेतव्या इति । तथा चतुर्विंशदिति वदता सूत्रकारेण भरतैरावते क्षेत्रे अपि विजयत्वेनारोपिते उत्तमपुरुप निषेवितत्वान्न चैतदनागमिकं यदुक्तं समवायाङ्ग
जंबुद्दीवे णं दीवे चउतीसं चक्वटि विजया पन्नता । तं जहा-बत्तीसं महाविदेहे भरहेरवइ ति । इह सूत्रे सविशेषणस्य विजयशब्दस्य नपुंसकता प्राकृतत्वान्न दोपायेति ॥ अथ नवमं हृदवारं गाथा पाश्चात्यानाहमहदह छप्पउमाई, कुरुसु दसगं ति सोलसगं ॥२०॥
॥१६॥

Page #194

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
बनाकर
महदहेत्ति। पद्मो हिमवद्भिरिशिरःस्थं आदिर्येषां ते पद्मादयः छेति षट्सङ्ख्याकाः आदिग्रहणान्महापद्मतिनिच्छिकेसरिमहापुण्डरीकपुण्डरीकाणां ग्रहः । क एते ? इत्याह-महदहत्ति । महते इतरहूदापेक्षया गुरुका हुदा नदा महाहूदाः तथा कुरवो देवकुरव उत्तरकुरवश्च तेषु दश सङ्ख्या मानमेषां दशकं हूदानामिति गम्यते पंच ह्रदा देवकुरुषु चेत्यर्थः । अथ सर्वाग्रमाह-समासप्राग्वत् षोडशकमिति मिलिताः सर्वेऽपि षोडश इह भवन्तीति ॥२०॥ इदानी दशमं नदीद्वारमाहगंगा सिंधु रत्ता, रत्तवई चउ नईओ पत्तेयं । चउदसहि सहस्से हिं, समगं वच्चंति जलहिम्मि ॥२१॥
गंगे त्ति । गङ्गा सिन्धु रक्ता रक्तवत्यः प्रागुक्तस्वरूपाश्चतस्रश्चतुःसङ्ख्याका नद्यो सरितः प्रत्येकं पृथक् पृथक चतुर्दशभिश्च| तुर्दशभिनंदीसहस्रैः सममेव समकं सार्द्ध जलधिं व्रजन्ति प्रविशन्तीति यावत् ॥२१॥
एवं अभितरिया चउरो पुण अट्ठवीससहस्सेहिं । पुणरवि छप्पन्नेहिं सहस्सेहिं जंति चउसलिला ॥२२॥ ___ एवं अभितरये त्ति । एवमित्यनेन प्रकारेण यथा एता गङ्गाद्या एकप्रमाणाश्चतस्रो जलधि प्रविशन्ति तथाऽभ्यन्तरं गच्छन्तीत्यभ्यन्तरगाः, मध्यवर्त्तिन्यश्चतस्रो नद्यो रोहितांशा रोहिता रूप्यकूला सुवर्णकूला लक्षणाः, पुनर्विशेषणे किं विशिनष्टि ? तदाहप्रत्येकमष्टाविंशत्याऽष्टाविंशत्या नदीसहस्रैःसमन्विता जलधि प्रविशन्तीति प्राच्यगाथा सम्बन्धोऽध्याहार्यः । तत्र रोहितांशा रोहिते हेमवत्क्षेत्रं रूप्यकूला सुवर्णकूले तु हैरण्यवतं च मध्येकृत्य प्रवहन्ति । तन्मध्यवर्तिनीनां पुनराधिक्यं दर्शयति-पुणरवीत्यादि । पुनरपि प्रागुक्तनदीभ्यो मध्यगामिन्यश्चतस्रो हरिकान्ता हरित्सलिला नारिकान्ता नरकान्ताभिधानाः सरितः पृथक् पृथक् पट्पश्चाशता
कारापमा

Page #195

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
ज०टीका
॥१७॥
SCRECACAAAAAACA
पट्पञ्चाशता नदीसहस्रः सह यान्ति जलनिधिमिति शेषः । तथा हरिकान्ता हरिच्छलिले हरिवर्ष नारिकता नरकान्ते पुना रम्यकं द्विधा विदधते । एवं महाविदेहव्यतिरिक्तेषु पदसु क्षेत्रेषु त्रीणि लक्षाणि द्विनवतिसहस्राणि ३९२००० नद्यो भवन्ति ॥२२॥ इदानीं महाविदेहनदीनां संख्यामाह
कुरुमज्झे चउरासी, सहस्साई तह य विजयसोलससु । बत्तीसाण नईणं, चउदससहस्साई पत्तेयं ॥२३॥ कुरुत्ति । कुरुव इत्युत्तरकुरवः पदैकदेशेऽपि पदसमुदायोपचाराद् यथा भामा सत्यभामेति तेषां मध्ये विचाले चतुरशीतिसहस्राणि नद्यः । तथेति शब्दोविशेषोद्योतकः । चः पादपूरणे । विजयेषु प्राग्विदेहमध्यवर्तिषु पोडशमु द्विरष्टसङ्ख्यावच्छिन्नेषु द्वात्रिंशतो गङ्गासिन्धु प्रायाणं प्रत्येक चतुर्दशसहस्राणि भवन्ति । तथाहि एकस्मात् कच्छदेशविजयात् प्रत्येक चतुर्दशभिश्चतुर्दशभिःसहस्रैः सह द्वे नद्यो रक्ता रक्तवती नाम्न्यौ शीतायां प्रविशतः प्राक् सामस्त्येन तत्राष्टौ विंशति सहस्राणि नद्यो भवन्ति। एष एव क्रमः सर्वेषु । विजयेषु यथा पूर्व विदेहेषु विजया षोडश १६ प्रतिविजयं चाष्टाविंशति सहस्राणि नद्यः अपरविदेहमाश्रित्योक्तं च
विजया वि य इक्केका अट्ठावीसाइ नइ सहस्सेहिं । आउरमाणसलिला अवरेणुदहिसमणुपत्ता ।। इति ततोऽष्टाविंशतेः सहस्राणां पोडशभिः गुणकारेजाताश्चतस्रो लक्षाः अष्टाचत्वारिंशत् सहस्राधिकाः ४४८०००नद्यः पुनः पूर्वोक्ताश्चतुरशीति सहस्रा उत्तरकुरुमध्यगा नद्य एतासां मध्ये प्रक्षिप्यन्ते, जातानि द्वात्रिंशत् सहस्राधिकानि पश्चलक्षाणि ५३२००० नदीनां तथाऽनेनैव पर्यायेण देवकुरुप्वपरमहाविदेहानां सम्बन्धिषु विजयेष्वपि एतावत्य एव ५३२०००
BAISABAऊवार
॥१७॥

Page #196

सरितः । ततोऽस्यांङ्कराशिद्वयस्य मीलने जातानि दशलक्षाणि चतुःषष्टिसहस्राधिकानि १०६४००० तथैकराशिमध्य पूर्वोक्तानि त्रीणि लक्षाणि द्विनिवति सहस्राधिकानि क्षिप्यन्ते ततो भवन्ति समस्त जम्बूद्वीपे पट्पञ्चाशत् सहस्राधिकानि चतुर्दशलक्षाणि १४५६००० सर्वाग्रेण नद्य इति ॥ २३ ॥
• एवं व्याख्याने कृते विजयच्छेदिनीनां ग्राहवत्यादीनां षण्णां नदीनां प्ररूपणा उपेक्षिता भवत्यतस्तद्वर्णनाय वाचनान्तरेण द्वितीय प्रकारमाह
चउदससहस्सगुणिया, अडती सनईओ विजयमज्झिल्ला। सीओयाए निवडंति, तह य सीयाइ एमेव ॥ २४ ॥
चउदसेति । अन्ये आचार्या एवमाचक्षतेऽष्टात्रिंशत् विजयमध्यवर्त्यः शीतोदायां निपतन्ति प्रविशन्ति किं विशिष्टास्ता ? इत्याहचतुर्दशभिर्नदीसहस्रैर्गुणित्वाऽभ्यस्ताः पुनः कीदृश्यस्तास्तद्यथा - द्वात्रिंशद् रक्ताद्या नद्यस्तथा पद्मावत्याद्या एवं सामस्त्येनाऽष्टात्रिंशत् षोडश विजयेषु सन्ति । ततचतुर्दशसहस्रैर्गुणिताऽष्टात्रिंशत् जातानि पञ्चलक्षाणि द्वात्रिंशत् सहस्राधिकानि ५३२००० । तथेति सादृश्ये, यथा शीतोदायामेवमेवेति । अनेनैव प्रकारेण पञ्चलक्षाणि द्वात्रिंशत् सहस्राधिकानि ५३२००० शीतायामपि भवन्तीति ततो राशिद्वयस्याप्येकी करणे चतुःपष्टिसहस्राधिकानि दशलक्षाणि १०६४००० सरितो भवन्ति ॥
इत्थं च व्याख्यायमाने कुरुमध्यगाचतुरशीतिसहस्राणि सरितो न गृहीतास्तासां स्थाने ग्राहवत्यादयः षडन्तर्नद्यः प्रत्येकं चतुर्दशनदीसहस्र-समन्वितास्ततश्चतुर्दशपट्कानि चतुरशीतिरिति गणनाक्रमेण चतुरशीतिनदीसहस्रसङ्घयां पूरयित्वा यथोक्ता सङ्ख्या समाहिता । परमयमपि प्रकाशे न सम्भवति । यतोऽन्तर्नद्यो गङ्गादिभ्यः सकाशाद् द्विगुणविस्ताराः प्रतीयन्ते - पणवीससमयं च

Page #197

ज. टीका
॥१८॥
SHADARSA
सलिलाओं' इति वचनात् ततो द्विगुणोऽष्टाविंशतिनदीसहस्रलक्षणः प्रत्येकमासां परिवारो न्याय्यः । आह चोमास्वाति वाचक नद्यो विजयच्छेदिन्यो रोहितावत् च कुण्डद्वोपाः स्वनामदेवीवासाः अष्टाविंशति नदीसहस्रानुगाः प्रत्येकं सर्वसमाः पञ्चविंशत्यधिक योजनशतं विस्तृताः अर्द्धतृतीययोजनावगाहाः ग्राह हृदपङ्कवत्यादि। अतः षण्णामप्येतासामष्ट षष्टिसहस्राधिकं लक्षमेकं सरितः परिवारः। तथा पञ्चलक्षाणि सद्वात्रिंशत् सहस्राणि पुनः सकुरूणां विजयानामन्त दीरहितानां भवन्ति एवं राशिद्वयस्य मीलने पूर्णानि सप्तलक्षाणि सरितः एतावत्य पवापर विदेहे देवकुरुसमन्विते ततः समस्तमहाविदेहे चतुर्दशलक्षाणि १४००००० सलिलाः। पुनःस्त्रीणि लक्षाणि नवति सहस्राधिकानि भरतादीनां शेषाणां पटक्षेत्राणां एवं सर्वाङ्के सप्तदशलक्षाणि द्विनवतिसहस्राधिकानि १७९२००० नधो भवन्तीत्युक्तं च सूत्रे
चउदसलक्खा छप्पन्नसहस्स जंबुदीवम्मि । हुंति उ सत्तरसलक्खा बाणवइसहस्ससलिलाओ ॥ इति तथा सिद्धान्तानुसारेण पुनरेवं ज्ञायते यन् ग्राहयन्यादीनां द्वादशनदीनां परिवारो न सम्भवति । यत एतद्व्यतिरिक्ता जम्बूद्वीपे या अन्याः सरितः सन्ति तासां प्रवाहात् मुखे सर्वामां दशगुणो विस्तारः सुप्रतीतब उक्तं च वाचकमुख्येन सर्वा नद्यः प्रवाहः दशगुणे मुखे विस्तार पश्चाशद् भागावगाहा इति । एतासां तु तथा न किन्नु प्रवाहमध्ये मुखे चैकरूपः पञ्चविंशत्यधिकयोजनशतलक्षणः प्रत्येकंविस्तार: नान्यः कश्चिद्विशेषो न च परिवारोऽप्यासा दृश्यते क्षेत्रसमासवृहबृत्यनुसारेण अतःप्रतीयते यद्येतास्वन्या अनेकानि सहस्राणि नद्यः प्रविशेयुः तदा कर्थ क्रमेण परतः परतो गच्छन्तीनां विस्तारविशेषो गङ्गादीनामिव न सम्पद्यतेति । अन्यच्च पूर्व विदेहे भद्रशालवनसमीपवर्तिनोः कच्छमङ्गलावतीविजययोस्तथा मुखवनोपकण्ठस्थयोः पुष्कलावतीवच्छनाम्नोश्च
॥१८॥

Page #198

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
विजययोरन्तनदीनामभाव एवास्ति अत एतेषु चतुर्धपि प्रत्येकं सामस्त्येनाष्टाविंशतिरष्टाविंशतिसहस्राणि नद्यःसन्ति । गङ्गासिंधुसम्बन्धिन्यो नापराः । यावती च कच्छविजये भूमिरन्तनदीमतां मुकच्छादीनां द्वादशानामप्येन्येषां च तावत्येव नाधिका, अतः कथं तेषु बहुतरा नद्यो ग्राहवत्याद्यन्तनदीसंयोगेऽपि विशेषभूमेरभावात् सम्भवन्ति ? अत्राह-नैतत् संवादकोटिमाटीकते यतो जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तावप्यन्तनदीनां प्रत्येकमष्टाविंशति नदीसहस्रलक्षणः परिवारो भणितस्तथा च तद्वाक्यं “गाहावई महानई पवढा समाणी सुकच्छमहाकच्छविजये दुहा विभयमाणी २ अट्ठावीसाए सलिला सहस्सेहिं समग्गा दाहिणेणं सीयं महानई समुप्पेई" अपरेऽनूचानाः पुनरित्थं प्रवदन्ति-यथा अष्टाशीतिग्रहाश्चन्द्रस्यैव परिवारतया प्रसिद्धा अपि सूर्यस्यैव एत एव परिवारः न पुनरन्यः पृथक् प्रतीयते। उक्तं च समवायाङ्गवृत्ती अष्टाशीति महाग्रहा पते यद्यपि चन्द्रस्यैव परिवारोऽन्यत्र श्रूयते तथापि सूर्यस्यापीन्द्रत्वादेत देवपरिवारतयाऽबसेया इति तथा गङ्गासिन्धुसम्बन्धिन्य एवाष्टाविंशतिरष्टाविंशतिर्नदीसहस्राणि अन्तर्नदीनामपि परिवार इति एवमपरविदेहेऽपि ज्ञातव्यमिति ॥ २४ ॥ ____ अथ सूत्रकारोऽमुमेवार्थ स्पष्टयन् सकलजम्बूद्वीप-नदीनां संख्यामाहसीया सीओया वि य, बत्तीससहस्स पंचलक्खेहि। सब्वे चउदसलक्खा, छप्पन्नसहस्स मेलविया ॥२५॥
सीया इति-शीता नदी पश्चभिलक्षात्रिंशता सहीनदीभिः समं जर्षि वजन्तीति पूर्वतरगाथायाः सम्बन्धो गृह्यते । तथा शीतोदा अपि पृथगेतावतैव परिवारेणावगन्तव्याः। ततः सर्वसंख्यया कि जातमित्याह-सव्वेत्यादि सर्वे नदीवाचिनोऽङ्का इति गम्यते। यदि वा प्राकृत्वाल्लिङ्गव्यत्यये सर्वा नद्यः मेलविय त्ति मेलिता इति णिगन्तोऽपि मूलार्थाद्योतकः यथा रामो
HALARIGLIATRICIANICO

Page #199

Acharya Shn Kailassagarsun Gyanmandir
ज०टीका
॥१९॥
SHAHARSASARASWATERS
राज्यमकारयदकरोदित्यर्थः, ततो मिलिताः समुदिताश्चतुर्दश लक्षाणि पट् पश्चाशत् सहस्राणि अष्टसप्ततेर्नदीनां परिवारस्तावेमाः चतुर्दशगङ्गाद्या ह्रदसम्भवाः तथा कुण्डप्रभवा गङ्गासिंधुप्रमाणाः प्रति विजयं द्वे द्वे इति कृत्वा द्वात्रिंशति विजयेषु चतुः पष्टिः, ग्रावहत्याद्या द्वादश तु परिवारहीना अन्तर्नद्य एवमेता नवतिर्महानद्यो भवन्ति जम्बूद्वीपे परं पूर्वोक्तात् पद पश्चाशत् सहस्राधिक चतुर्दशलक्षलक्षणात् परिवारादेताः समधिका विज्ञेयाः न पुनस्तन्मध्ये गणनीयाः । यतो 'गङ्गा सिन्धू रत्ता रत्तवई' इति गाथया चतुर्दशसहस्रसङ्ख्यः परिवारो मूलनदी व्यतिरिक्त उक्त इत्यादि । आशाम्बरमतानुसारिणोऽप्येवमेवाहुः तथा च तद् ग्रन्थः
जंबुद्दीवनराहिव संखासव्वनइ चउदहय लक्खा।
छप्पन्नं च सहस्सा, नवई नईओ कहंति जिणा ।। इति ।। २५॥ सम्प्रति महानदीनां प्रबहमुखयोविस्तारमाहछज्जोयण सकोसे, गंगासिंधूण वित्थरो मूले । दसगुणिओ पज्जंते, इय दुदुगुणणेण सेसाणं ॥२६॥
छज्जोयणे त्ति । गङ्गासिन्ध्वोः सादृश्याद् रक्तारक्तवत्योरपि मूले प्रबहे हुदान्निस्सारे इति यावत् , सक्रोशानि सगव्यूतानि पट्योजनानि विस्तरः प्रपञ्चः, पर्यन्ते समुद्रादिप्रवेशे दशगुणितोदशगुणः सार्द्धद्वाषष्टियोजनरूपो विस्तारो भवति । तथाऽभ्यन्तराणां | रोहितांशादीनां स्वरूपमाह-इय इत्यादि । इत्यनया दिशा शेषाणां द्वाभ्यां द्वाभ्यां गुणनं द्विद्वि गुणनं तेन द्वि द्वि गुणनेन विस्तारः शेषाणामवशिष्टानामनुक्तानामिति यावत् लभ्यते इति शेषः । तद्यथा-रोहितांशा-रोहिता-रूप्यकला-सुवर्णकूलानां प्रबहे द्वादशपर्यन्ते पञ्चविंशंशतं योजनानि विस्तारः । तथा तन्मध्यानां हरिकान्ता हरित्सलिलानारीकांता नरकान्तानां हटतोरणानिर्गमे
HEALCCASSEUSHARELI
CCESS
॥१९

Page #200

पञ्चविंशतिर्जलधिप्रवेशे तु सादेशतद्वयं योजनानि । पुनः शीताशीतोदयोस्तोरणान्निःसारे पञ्चाशत् पर्यन्त पञ्चशतानि योजनानां प्रपञ्च इति गाथार्थः ॥ २६ ॥
इदानीं सूत्रकारः स्वयमेव मुग्धावबोधार्थं वर्षधराणामुच्चत्वं वर्णयन्नाह-
जोयण सयमुचिट्ठा कणयमया सिहरि चुल्लहिमवंता । रुप्पि महाहिमवंता, दुसउच्चा रुष्पकणयमया ||२७|| जोय ति । शिखरी पर्यन्तवर्ती वर्गथरः, चुल्ल इति क्षुल्लो महाहैमवतापेक्षया घुर्हिमवान् क्षुल्लहिमवान् एतौ योजनशतमुच्चिद्धावुच्छ्रितौ कीदृशावित्याह--कनकं स्वर्ण तन्मयौ तद्वर्णावित्यर्थः । तथा रुप्पीत्यादि रुक्मिमहाहिमवतौ द्वे शते योजनानामिति गम्यते । उच्चिद्धावुच्छ्रितौ द्विशतोच्चौ तथा रूप्यकनकमयौ क्रमेण । तथाहि - रुक्मी रूप्यमयः, महाहिमवांस्तु हिरण्मय इति । इह यद्यप्यवगाहो नोकः सूत्रकारेण तथाऽप्युच्छ्रयस्य चतुर्थांशमानोऽवगम्यः । उक्तं च
सच्चे विपन्यवरा, समयवित्तम्मि मंदरविणा ।
धरणितले अवगाढा, उस्सेह चउत्थयं भायम्मियं ॥ इति ॥ २८ ॥
चत्तारि जोयणसए, उब्विद्धो निसट नीलवंतो य। निसढो तवणिज्जमओ, वेरुलिओ नीलवंत गिरी ॥ २८ ॥ चत्तारिति । निषधत्वारि योजन शतानि उच्चिद्ध उच्चः, न केवलमयं, नीलवांश्च तावदेवोच्चः । चः समुच्चये । तथा निः तपनीयमयो जात्यस्वर्ण निर्माणो रक्तवर्ण इत्यर्थः । माल्य (नील) वान् गिरिस्तु वैर्यमयो नीलवर्णः इति ॥ २८ ॥

Page #201

if
in Aranana Rendra
ज० टीका ॥२०॥
सम्प्रति स्वाभिधानप्रकाशनपुरःसरं सूत्रकारोऽर्थकरणोपसंहारमाहखंडाई गाहाए, दसहिं दारेहिं जंबूदीवस्स । संघयणी सम्मत्ता, रइया हरिभद्दसूरिहिं ॥२९॥
खंडाइत्ति जम्बूद्वीपस्यायद्वीपस्य क्षेत्ररूपस्य सङ्ग्रहणि समाप्ता इष्टार्थकथनेन पूर्णाकरित्याह-दशभिर्दशसङ्घयावच्छिन्नैः द्वारैरुक्त स्वरूपैः किं विशिष्टः खण्डाइत्ति खण्डादीनामुद्देशका गाथा खंडादि गाथा, तया तथोक्तया, दीर्घ ह्रस्वौ मिथो वृत्ताविति दीर्घत्वं ई। खंडाजोयणवासा इत्यनया सूत्रादिकथितया गाथयोपलक्षितरिति । कैः कृते यमित्याह-श्रीहरिभद्रसूरिभी रचिता सूत्रतया निबद्धेति भद्रम् ॥
अथ वृत्तिकारस्य प्रशस्तिः ।। नित्यं श्रीहरिभद्रसरिगुरखो जीयासुरत्यद्भुत-ज्ञान श्री समलकृताः सुविशदाचारप्रभा भासुराः । येषां वाक्प्रपया प्रसन्नतरया शाखाम्बुसम्पूर्णया, भव्यस्येह न कस्य कस्य विदधे सन्तापलोपोऽवनौ ॥११॥ चित्ते श्रीकृष्णगच्छे श्रवणपरिबृढश्रीप्रभानन्दसूरि,-क्षेत्रादेः सङ्ग्रहिण्या 'अकृत' समय गौसंवदन्ती सदर्यैः । एतां वृत्ति खनन्द ज्वलनशशिमिते १३९० विक्रमाब्दे चतुर्थी, भाद्रस्य श्यामलायामिह यदनुचितं तद् बुधाः शोधयन्तु ॥२॥
REFRESISTRARETARRARHATSAR है इति क्षेत्रसङ्ग्रहणिवृत्तिः समाप्ता BEACHRICHIGILICHOPRUCHA: SCARICHIATRIALS
AAAAAAAAESARS
॥२०॥

Page #202

Acharya Sher Kailasagarsuri Gyanmandir
તપોવન સંસ્કાર પીઠ જ્ઞાનકોષ(જ્ઞાન ભંડાર)માં મળેલ દાનની નામાવલિ
અનુ.
રકમ
નામ
ગામ
| અનુ.
રકમ
ગામ
સુરત
ડીસા
ཀྱེ ཚེ ཚེ ཚེ
(૧) ૨૫,000/- શ્રી જે.મૂ.પૂ.જૈન સંઘ નાનપુરા
૨૫,૦OO|-|અરિહંત આરાધના ટ્રસ્ટ ૨૫,૦OO)- બલસાર જૈન શ્વે, મહાવીર સ્વામી વલસાડ |૨૫,૦૦૦/- ડીસા..મૂ.પૂ.સંઘ ૨૫,૦૦૦/- શ્રી સૂઈગામ છે.મૂ.પૂ. જૈનસંધ સૂઈગામ(વાવ) |૨૧,૧૧૧/- શ્રી પુરૂષદાનીય પાર્શ્વનાથ
અમદાવાદ દેવકીનંદન જૈન સંધ,નારણપુરા ૨૧,૦0- બેણપ જૈન સંઘ T૧૫,૦૦|-|શ્રી કરચેલીયા જૈન શ્વેતામ્બર મહાજન ટ્રસ્ટ| કરચેલીયા ૧૧,0/- શ્રી તાલધ્વજ જૈન છે. તીર્થ કમિટી તળાજા (સૌરાષ્ટ્ર)

Page #203