Sutrakritanga Sutram Part 03

Author(s): Kanhaiyalal Maharaj
Publisher: Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020780/1

Page #1

जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराजविरचित्या समयानोधिन्याख्यया व्याख्यया समलढत
हिन्दी-गुर्जर-भाषाऽनुवादसहितम्
॥श्री-सूत्रकृताङ्गसूत्रम्॥
द्वितीयो भाग
नियोजक संस्कृत-प्राकृतज्ञ जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि
पण्डितमुनि श्रीकन्हैयालालजीमहाराजः
अष्ठिभी जयन्तीलालाराम पोशातो? सारणार्य सम्बापुर्या निवसतस्वपिता जयन्तीकाल हरिलाल प्रबेरी,
नादत्त-द्रव्यसाहाबेन अ० मा० ० स्वा० जैनशास्रोद्धारसमितिप्रमुखः घेहीबी-शान्तीलाल-मङ्गलदासभाई-महोदया
१० राजकोट
और संवा
विक्रम संवत्
संवीसन
अथमा-आवृत्तिा
प्रति १२००
मूल्यर-१०- २५-००

Page #2

GS
जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराजविरचितया समयार्थबोधिन्याख्यया व्याख्यया समलकृतं
हिन्दी-गुर्जर-भाषाऽनुवादसहितम्
॥श्री-सूत्रकृताङ्गसूत्रम्॥
YYYYYYYYYYYYYYYYYYY
(तृतीयो भागः)
नियोजकः संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि
पण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः
प्रकाशकः
NAKSASAR
श्रेष्ठिश्री जयन्तीलालात्मज सुधीरभ्रातोः स्मरणार्थ मुम्बापुर्यानिवसतस्तत्पिता जयन्तीलाल हरिलाल झवेरी,
तत्प्रदत्त-द्रव्यसाहाय्येन अ. भा. श्वे स्था. जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखः श्रेष्ठि-श्रीशान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः
मु० राजकोट प्रथमा-आवृत्तिः वीर-संवत् विक्रम संवत् ईसवीसन् प्रति १२०० २४१६ २०२६ १९७०
मूल्यम्-रू. २५-०-०

Page #3

મળવાનું ઠેકાણું : श्री स.सा. ३. स्थानवासी
જૈનશાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ, है. गठियावा 3. २२८, ( सौराष्ट्र ).
Published by: Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India,
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञा, जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैष यत्नः । उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, कालो ह्ययं निरवधिविपुला च पृथ्वी ॥ १ ॥
Serving jinshasan 10
071630. gyanmandir@kobatirth.org
gyanmandi@kobatirth.org froitaat:
करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये । जो जानते हैं तत्त्व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये ॥ जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तत्त्व इससे पायगा। है काल निरवधि विपुलपृथ्वी ध्यान में यह लायगा ॥ १ ॥
भूख्य: ३. २५%300
પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રત ૧૨૦૦ વીર સંવત્ ૨૪૯૬ વિક્રમ સંવત ૨૦૨૬ ઈસવીસન ૧૯૭૦
-
: मुद्र: મણિલાલ છગનલાલ શાહ નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ,
ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ,
*

Page #4

श्री सूत्रकृताङ्गसूत्र भाग तीसरे की विषयानुक्रमणिका अनुक्रमांक विषय
पृष्ठ प्र० श्रु० नववा अध्ययन १ धर्मके स्वरूपका निरूपण
१-८४ दसवां अध्ययन २ समाधिके स्वरूपका निरूपण
८५-१५८ ग्यारहवां अध्ययन ३ मोक्षके स्वरूपका निरूपण
१५९-२३७ बारहवां अध्ययन समवसरण के स्वरूपका निरूपण
२३८-३१५ तेरहवां अध्ययन याथातथ्य का निरूपण
३१६-२८९ चौदहवां अध्ययन ६ ग्रंथ के स्वरूपका निरूपण
३९०-४८२ पन्द्रहवां अध्ययन ७ आदानीय स्वरूपका निरूपण
४८३-५६० सोलहवां अध्ययन ८ विधिनिषेधका निरूपण
५६१-५८४
॥ समाप्त ॥

Page #5

સ્વર્ગસ્થ શ્રી સુધીરભાઈની જીવનઝરમર
સ્વર્ગથ શ્રી સુધીરભાઈને જન્મ સંવત્ ૨૦૦૭ ના માગશર સુદી છે તા. ૧૫ મી ડિસેમ્બર સને ૧૯૫૦ને શુક્રવારે થયેલ હતું. તેઓશ્રીના પિતાશ્રીનું નામ શ્રી. જયંતીલાલ હરીલાલભાઇ ઝવેરી છે, તેઓશ્રી પાલનપુરના વતની છે ને હાલમાં મુંબાઈમાં ઝવેરાતને ધ ધ કરે છે. જયન્તીલાલભાઈને બે પુત્ર રને હતા, એક વ સુધીરભાઈ ને બીજા શ્રી મનોજભાઈ તે પૈકી સુધીરભાઈ વ. થવાથી હવે તેઓશ્રીને એક જ પુત્ર રત્ન છે.
સ્વ. સુધીરભાઈએ મેટ્રિક પાસ કરી કોલેજમાં સારો ટાઈમ અભ્યાસ કર્યો હતે. કેલેજને અભ્યાસ જરૂર પુરતે કરી, તેમણે પિતાશ્રીના ઝવેરારાતના ધંધામાં પ્રવેશ કર્યો હતો. તેઓ શ્રી ધંધાર્થે ખાસ કરીને નવસારી રહેતા હતા. ફક્ત બેજ વર્ષમાં તેઓશ્રીએ ધંધામાં ખૂબ સારી પ્રગતિ કરી હતી.
સ્વ. શ્રી સુધીરભાઈ સવભાવે ખૂબ હસમુખાને શાન્ત સ્વભાવે હતા. તેઓ તેમની મીલનસાર પ્રકૃતિને લીધે જેના તેના સંબંધમાં આવતા તેઓનાં દીલ સહેલાઈથી જીતી લેતા.
એક દીવસ નવસારીથી થોડેક દૂર મોટરમાં ફરવા ગયેલા ને ઉભરાટ ગામે રસ્તામાં મોટર એકસીડેન્ટ થતાં તેઓ બેભાન થઈ ગયા હતા. તેઓ સહેજ ભાનમાં આવતાં માંદગીમાં પણ નવકાર મંત્રનું જ સ્મરણ કરતા હતા. પંચ પરમેશ્વરનું નામ દેતા હતાં, તેઓશ્રીનું ભાન ગયું તે ફરીથી આવ્યું જ નહિ, ને ધાર્મિક ભાવનાથી દેહ છે.
મટર એકસીડન્ટ થશે ત્યારે તેમનાં માતા પિતા પાલનપુર હતાં ને પાલનપુરથી તેઓ બને આવ્યા ત્યારે પણ ભાઈ સુધીરભાઈ બેભાન અવસ્થામાં જ હતા.
સ્વ. સુધીરભાઈને તેમના અંતીમ કાળે તેઓશ્રીના માતા પિતા સાથે વાત ચીતને લાભ નજ મળે, તેનું દુઃખ હજી પણ તેઓને ખેંચે છે, પરમ કૃપાળુ પરમાત્મા, રવ. સુધીરભાઈના પવિત્ર આત્માને પરમ શાંતિ આપે એજ અભ્યર્થના.
શાન્તિઃ શાન્તિઃ

Page #6

સ્વર્ગસ્થ સુધીરભાઈ જયંતીલાલ ઝવેરી
મુંબાઈ
સ્વર્ગવાસ : ૨૭-૫-૧૯ ૬૮
૧૫-૧૨-૧૯૫૦

Page #7

B
શ્રી શાંતિલાલ મંગળદાસભાઈ
su
આધમુરબ્બીશ્રીએ
અમદાવાદ.
શેઠશ્રી રામજીભાઈ શામજીભાઈ વીરાણી-રાજકાઢ.
(સ્વ.) શેઠશ્રી શામજીભાઇ વેલજીભાઈ વીરાણી–રાજકોટ
(સ્વ.) શેઠશ્રી છગનલાલ શામળદાસ ભાવસાર
અમદાવાદ.
વચ્ચે બેઠેલા લાલાજી કિશનચંદ્રજી સા. જૌહરી ઉભેલા સુપુત્ર ચિ. મહેતામચન્દ્રજીસા. નાના – અનિલકુમાર જૈન ( દાયા )

Page #8

આધમુરબ્બીશ્રીઓ
શ્રી વૃજલાલ દુર્લભજી પારેખ
રાજકોટ,
કેકારી હરગેવિંદ જેચંદભાઈ
રાજકોટ,
શેઠશ્રી મિશ્રી લાલજી લાલચ'દજી સા. લુણિયા તથા શેઠશ્રી જેવતરાજજી લાલચંદજી સા.
(વ.) શેઠશ્રી ધારશીભાઈ જીવણલાલ
માસી
સ્વ. શ્રીમાન શેઠશ્રી મુનચંદજી સા.
બાલિયા પાલી મારવા
-

Page #9

આઘમુરબ્બીશ્રીઓ
(સ્વ.) શેઠશ્રી હરખચંદ કાલીદાસ વારિઆ
ભાણવડ,
(સ્વ.) શેઠ રંગજીભાઈ મોહનલાલ શાહ
અમદાવાદ.
(સ્વ.) શેઠશ્રી દિનેશભાઈ કાંતિલાલ શાહ
અમદાવાદ,
શ્રી વિનોદકુમાર વીરાણી
શેઠશ્રી જેસિંગભાઈ પાચાલાલભાઈ
અમદાવાદ
સ્વ. શેઠશ્રી આત્મારામ માણેક્ષાલ
અમદાવાદ

Page #10

આમુરબ્બીશ્રીઓ
પટેલ ડોસાભાઈ ગોપાલદાસ મુ. સાણદ (જી. અમદાવાદ )
૧ અમીચંદભાઈ તથા ૨ ગીરધરભાઈ બાટવિયા
સ્વર્ગસ્થ ન્યાયમૂર્તિ રતીલાલભાઈ ભાયચંદભાઈ મહેતા
शहाजी श्री मोडीलालजी गलुन्डिया
श्रीमान शेठ सा. श्री कानुगा धिगडमलजी साब

Page #11

આદ્યમુરબ્બીશ્રીએ
સ્વ, શેઠશ્રી હરિલાલ અનેાષચંદ્ર શાહુ स्व. शेठ ताराचंदजी साहेब गेलडा
ખંભાત.
मद्रास.
श्रीमान् शेठ सा. चीमनलालजी सा. ऋषभचंदजी सा. अजीतवाले (सपरिवार)
વચ્ચે બેઠેલા મેાટાભાઇ શ્રીમાન્ મૂલચંદજી જવાહીરલાલજી ખડિયા ૨ બાજુમાં બેઠેલા ભાઈ મિશ્રીલાલજી ખરડિયા ૩ ઉભેલા સૌથી નનાભાઈ પૂનમચંદ ખરક્રિયા
श्रीमान् सेठश्री खीमराजजी सा. चोरडिया

Page #12

ZPREP
RUNREL
॥ श्री वीतरागाय नमः॥ श्री जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री घासीलालबतिविरचितया
समयार्थबोधिन्याख्यया व्याख्यया समलङ्कतम् श्रीसूत्रकृताङ्गसूत्रम्॥
(तृतीयो भागः)
॥ अथ नवमं धर्माऽध्ययनं धारभ्यते ॥ गतमष्टममध्ययनम् । साम्प्रतं नवममायते । तत्राऽटमे वालपण्डितभेदाद द्विविधं वीर्य प्राप्तम् । तत्र सावधकर्मणोऽनुष्ठानविषयक प्रयत्नविशेषो बालवीयम् , धर्म प्रति क्रियमागः प्रयत्नः पण्डितवीर्यम् । इति नवमं धर्माध्ययनमाह'कयरे धम्मे' इत्यादि। मूलम् कयरे धम्मे अक्खाए माहणेणं मईमया।
अंर्जु धम्मं जहा तंचं जिणाणं तं सुणेहै 'मे ॥१॥ छाया-कतरो धर्म आख्यातो माहनेन मतिमता।। ऋजु धर्म याथातथ्यं जिनानां तं शृणुत मे ॥१॥
नौवां धर्माध्ययन । आठवां अध्ययन पूर्ण हुआ, अथ नवम अध्ययन आरम्भ किया जाता है। आंठवें अध्ययन में पालवीर्य और पण्डितवीर्य के भेद से दो प्रकार का वीर्य कहा गया है। सावध कर्म के लिए किया जाने वाला प्रयत्न बालवीर्य और धर्मके लिए किया जानेवाला प्रयत्न पण्डितवीर्य कहा गया है। अत एव अब नौवां धर्म विषयक अध्ययन कहते हैं'कयरे धम्मे' इत्यादि।
નવા અધ્યયનને પ્રારંભ આઠમું અધ્યયન પુરૂં થયું હવે નવમા અધ્યયનને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. આઠમા અધ્યયનમાં બાલવીર્ય અને પંડિત વયના ભેદથી બે પ્રકારનું વીર્ય કહેવામાં આવેલ છે, સાવદ્ય ક્રિયા માટે કરવામાં આવેલ પ્રયત્ન બાલવીય, અને ધર્મ માટે કરવામાં આવનાર પ્રયત્ન પંડિતવીર્ય કહેવાય છે તેથી હવે नपभु म सधी अध्ययन अपामा मावे छे. 'कयरे धम्मे' त्यात
सू०१

Page #13

सूत्रकृताङ्गसूत्रे अन्वयार्थ:--(मईमया) मतिमता-उत्पन्न केवलज्ञानेन (माहणेण) माहनेनमाहनमाहन इत्युपदेशदायिना भगवता महावीरेण (कयरे धम्मे अक्वाए) कतरः किंभूतो धर्मः-दुर्गतिगमनोद्धरणलक्षणः, आख्याता प्रतिपादितः (जिणाणं) जिनानाम्-रागद्वेषजयिनाम् (तं अंजु धम्म) तम् ऋजु-मायापपञ्चरहितत्वात्सरलं धर्मम् (जहातच्च) याथातथ्यं-यथावस्थितम् (मे मुह) मे-मम कथयतः शृणुत यूयमिति ॥१॥ - टीका-जम्बूम्बामी सुधर्मस्वामिनं पृच्छति-'मईमया' मतिमता-मनुते अवगच्छति कालत्रयोपेतं जगत्त्रयं क्या सा मतिः केवलज्ञानाख्या, सा विद्यते - शब्दार्थ-'मईमघा-मतिमता' केवलज्ञान वाले 'माहणेण-माह
नेन' जीवों को न मारनेका उपदेश देने वाले भगवान महावीर स्वामीने 'कयरे धम्मे अक्खाए-कतरः धर्म आख्यातः' कौनसा धर्म बताया है 'जिणाणं-जिनानां रागद्वेष को जीतने वाले जिनवरों के 'तं अंजु धम्म -तम् ऋजु धर्मम्' उस सरल धर्मको 'जहातच्च-यथातथ्यम्' यथार्थ रूपसे 'मे सुणेह-मे शणुत' मेरेसे सुनो ॥१॥
अन्वयार्थ-मतिमान् अर्थात् केवलज्ञानी माहन-किसी भी प्राणीको मत मार ऐसा उपदेशक भगवान महावीरने किस प्रकार का धर्म कहा है? वीतरागों के उस माया प्रपंच से रहित धर्मको यथास्थित रूपसे मैं कहता हूं तुम लोग सुनो ॥१॥
टीकार्थ-जम्बू स्वामी सुधर्मास्वामी से पूछते हैं-तीनों कालों से युक्त तीनों लोकोंके स्वरूपको जिसके द्वारा जाने जाते हैं उस केवलज्ञान
Avan-'मईमया-मतिमता' 4 ज्ञानवाणा 'माहणेण-माहनेन' वार न मारवानी पहेश मा५५ वा भगवान महावीर स्वामी 'कयरे धम्मे अक्खाए-कतरः धर्म; आख्यातः' ये भ तास छ. 'जिणाण-जिनानां' रागद्वेषने छतावा नपशद्वारा Sष्टि 'तं अंजुधम्म-ततं ऋजु धर्मम्' मेस धमन 'जहातच्च-याथातथ्यं यथार्थ ३५थी 'मे सुणेह-मे शृणुत' મારી પાસેથી સાંભળે છે?
અન્વયાર્થ–બુદ્ધિમાન અર્થાત કેવળ જ્ઞાની માહન-ઈ પણ પ્રાણને ન મારો એ રીતના ઉપદેશક ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ કેવા પ્રકારના ધર્મને ઉપદેશ આપેલ છે? વિતરાગના તે માયા પ્રપંચથી રહિત ધર્મના સ્વરૂપને યથાવસ્થિત રૂપથી કહું છું તે તમો સાંભળે છે
ટીકાર્થ-જબૂ સ્વામી સુધર્મા સ્વામીને પૂછે છે, કે-ત્રણે કાળ વાળા ત્રણે લેકનું સ્વરૂપ જેનાથી જાણવામાં આવે, તે કેવળજ્ઞાનને મતિ કહેવાય છે,

Page #14

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् यस्य स मतिमान तेन, उत्पन्न केवलज्ञानेन 'माहणेण' माहनेन-मा प्राणिनी व्यापादय, इत्थं वाक्रमवृत्तिः शिष्येषु यस्याऽसौ माहनः । माहन माहन एता वाक्मयोक्ता भगवान् तीर्थकरो महावीरस्वामी तेन माहनेन उत्पन्न केवलज्ञाने. वता 'कयरे' कतरः 'धम्मे' धर्मः-दुर्गतिममृतान् जन्तून् धारयति-शुभस्थाने धत्ते इति धर्मः 'अक्खाए' आरूपात:-प्रतिपादित: १, सुधर्मस्वामी पाह-'जिणाग' जिनानाम्-जयन्ति मोहनीयान्तरायाख्यान् घनघातिकर्मचतुष्टयरूपशत्रून् ये ते जिनास्तेषां जिनानां सम्बन्धि धर्मम् 'त--धम्म' तं धर्मम् , कथं भूतं धर्म तत्राह'अंजु ऋजु-मायाशल्यरहितता सरलम् , 'जहातच्च याथातथ्य-यथावस्थितम् , एतादृशं धर्म मया के वलिमु बाच्छ्रतं तथैव बदतो मे-मम-मत्सकाशात् यूयम् 'मुणेई' णुत, यथाऽन्यदीयशास्त्रकारै मायाप्रधानो धर्मः प्रतिपादितः न तथा को मति कहते हैं । वह मति जिले प्राप्त हो वह मतिमान अर्थात् केवल ज्ञानी। किसी प्राणीका हनन मत करो' इस प्रकार का जो उपदेश करता है, वह माहन कहलाता है। भगवान महावीर 'माहन' मा हन' अर्थात् मत मारो, किसी जीयको मत मारो, इस प्रकारका वचन प्रयोग करते थे, अतएव वे माहन कहे गये हैं। ऐसे मतिमान् माहनने किस प्रकार का धर्म कहाँ है ? यह जम्बू स्वामी का प्रश्न है।
उत्तर में सुधर्मा स्वामी कहते हैं-चार घनघाति कमों रूप शत्रुओं को जीतने वाले जिनेन्द्रों के उस धर्मको, जो मायाशल्य से रहित होने के कारण सरल है, मैं यथार्थ रूप से रहूंगा-जैसा मैंने केवलज्ञानी भग. पान महावीर से सुना है, वैसा ही मैं कहूंगा। वह मुझसे सुनो। अभि. તે મતિ જેને પ્રાપ્ત થાય તે મતિમાન અર્થાત્ કેવળ જ્ઞાની કહેવાય છે. કેઈ પણ પ્રાણીનું હનન (હિંસા) ન કરે. આ પ્રકારને જેઓ ઉપદેશ આપે છે, त। माइन उपाय छ, भगवान महावीर स्वामी 'माहन' 'माहन' मात કઈ પણ પ્રાણિને ન મારે ન મારે આવા પ્રકારને વચન પ્રવેગ કરતા હતા તેથી તેઓને “મહન કહેવામાં આવે છે. એવા મતિ શાળી “માહને કેવા પ્રકારને ઉપદેશ-ધર્મ કહો છે? આ પ્રમાણે જ બૂ સ્વામીને પ્રશ્ન છે.
આ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં સુધર્મા સ્વામી જન્યૂ સ્વામીને કહે છે કે-ચાર પ્રકારના ઘનઘાતિ ક પ શત્રુઓને જીતવાવાળા જીતેન્દ્ર દેવેના તે ધર્મને કે જે માયારૂપી શલ્ય વિનાને, હેવાના કારણથી સરળ છે તે હું યથાર્થ રૂપે કહીશ, તે તમે મારી પાસે સાંભળે. મેં જે પ્રમાણે કેવલી ભગવદ્ મહાવીર સ્વામી પાસેથી સાંભળે છે, એ જ પ્રમાણે હું તમને કહીશ, કહેવાને હેતુ

Page #15

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
,
ममता कृत्रिममित्रेण धर्मः प्रतिपादितः सर्वेष्वयं जिनोदितो धर्मः श्रेष्ठः । तदुक्तम्- 'प्रधानं सर्वधर्माणां जैनं जयति शासनम्' इति ।
जम्बूस्वामिना - गुरो ! भगवता तीर्थकरेण कीदृशो धर्मः कथितो यद्विषयकप्रयत्नः पण्डितवीर्य इति भगवता प्रतिपादित इति परिपृष्टः प्राह सुधर्मास्वामी भो भोः ! अतिसरलं मायाविरहितं तीर्थकरो धर्म प्रोवाच, तमहं मोज्झितकैतवं भवद्भयः प्रतिपादयामि श्रुखाऽवधारयत तदनुकूलं वाऽऽचरणं चरत इति भावार्थः । १॥
प्राय यह है कि दूसरे शास्त्रकारों ने जिस प्रकारका माया प्रधान धर्म कहा है, सहज हितकर तीर्थकर भगवान् ने वैसा नहीं कहा। जिन प्रणीत धर्म सभी धर्मो में श्रेष्ट है । कहा है- 'प्रधानं सर्व धर्माणां जैनं 'जयति शासनम्' इति ।'
'समस्त धर्मों में प्रधान जिन धर्म जय शाली है ।' क्योंकि वह धर्म सब जीवों की दया करो ऐसा उपदेश देने वाला है ।
भाव यह है - जम्बूस्वामीने पूछा कि गुरुदेव भगवान् तीर्थंकर ने • किस प्रकार का धर्म कहा है, जिसके निमित्त किया जाने वाला प्रयत्न fusaar कहलाता है ? इस प्रकार प्रश्न करने पर सुधर्मा स्वामीने उत्तर दिया हे शिष्य ! तीर्थंकरने अत्यन्त सरल निष्कष्ट सर्व जीव रक्षक धर्म कहा है। मैं वर्ष तुम्हें कहता हूं। उसे सुनो, समझो और उसी के अनुकूल आचरण करो ॥ १॥
चत्
એ છે કે-અન્ય શાસ્ત્રકારે એ જે રીતને! માયા પ્રધાન ધર્મ કહેલ છે. તે પ્રમાણે સદુજ હિતકર તીર્થંકર ભગવાને કહેલ નથી. જીન પ્રાણીત ધમ દરેક धर्मो रतां त्तभ छे. उछु' पछे है- 'प्रधानं सर्वधर्माणां जैन जयति शास्त्रનમ્' ઈતિ સઘળા ધર્મોમાં શ્રેષ્ઠ જીત ધમ જયશાલી છે. કેમકે તે ધમ માં સઘળા જીવાની દયા કરે એ પ્રમાણે ઉપદેશ આપેલ છે.
લાવ એ છે કે—જમ્મૂ સ્વામીએ પૂછ્યું કે હે ગુરૂદેવ ભગવાન તીર્થંકરે કેવા પ્રકારના ધર્મના ઉપદેશ આપેલ છે ? જે માટે કરવામાં આવેલ પ્રયત્ન પડિતવીય કહેવાય છે, આ રીતે પ્રશ્ન કરવામાં આવતાં સુધર્મો-સ્વામીએ ઉત્તર આપ્યો કે હું શિષ્ય ? ભગવાન તીથ કરે અત્યંત સરળ નિષ્કપટ, સર્વ જીવોની રક્ષા કરવા વળા ધર્મના ઉપદેશ આપેલ છે, તે ધમ હૂ તમાને કહું છું તે તમા સાંભળે, સમજો, અને તેમાં કહ્યા પ્રમાણે આચ
28 11911

Page #16

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-भाहणा खत्तिया वेस्ता चंडाला अहूँ वोक्सा।
एसिया वेसिया सुद्दा जे ये आरंभणिस्सिया ॥२॥ छाया-ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैशा चाण्डाला अश बोकसाः ।
पिका वैशकाः शूद्रा ये चारम्भ नि:श्रिताः ॥२॥ अन्वयार्थः-(भाहणा खतिमा वेस्सा) ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः (चंडाला अदु वोकसः) चाण्डाला अध वौकसा:- भवान्तरजातीयाः (एसिया वेसिया सुद्दा) एषिकाः, एपितुं शीलं येषां ते मृगलुब्धकाः हस्तितापसाश्च वैशिका:-अन्य वेषधारिणः तथा शूदाः तन्तुबायादयः (जे य आरंभनिस्सिया) ये चारम्भनिःश्रिताः यन्त्रपीडनादिभिराजीविकाकारिणः ॥२॥
'माहणा खसिया वेस्सा' इत्यादि।
शब्दार्थ--'माहणा खत्तिया वेस्सा-ब्राह्मणाः क्षत्रियाः वैश्या' ब्राह्मण क्षत्रिय और वैश्य 'चंडाला अदु वोकसा चाण्डालाः अथ वोकमा' चाण्डाल और योकस 'एसिया वेसिया सुद्दा-एषिका: वैशिकाः शूद्राः' ऐषिक वैशिक और शूद्र 'जे य आरंभ निस्सिया-ये चारंभनि:श्रिताः' और जो आरम्भ में आसक्त रहने वाले प्राणी है वे दुःखरूप आठ प्रकार के कर्मों को छोड़ने वाले नहीं है ॥२।। ___ अन्वयार्थ- ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, चाण्डाल अथवा घुक्कस (अवानर जातीय) एषिक (शिकारी और हस्तितापस) वैशिक (वेश धारण करने वाला) और शुद्र तथा अन्य जो भी आरंभ करने वाले हैं (वे सब वैर बढाने वाले हैं) ॥२॥ 'माहणा खत्तिया वेस्सा' त्या
शा--'माहणा खत्तिया वेत्सा-ब्राह्मणा: क्षत्रियाः वैश्याः' प्रासय, क्षत्रिय भने वैश्य 'चंडाला अद् बोकसा' यांस सन मास 'एनिया वेसिया सहा:एपिका: वेशिकाः शूद्राः' मेशि वैशि मने शूद्र 'जे य आरंभनिस्सिया-येचा. रंभनिःश्रिताः' भनेरे सामने मात २६पापा। प्राणियो छ, तमे। દુઃખ રૂપ આઠ પ્રકારના કર્મોને છોડવાવાળા નથી. રા
सया--प्राण, क्षत्रिय, १५५, Aissa मा मुस (Aqidionती. વાળા) એશિક (શિકારી અને હસ્તિતાપસ) વૈશિક (વેશ ધારણ કરવાવાળા) અને શુદ્ર તથા અન્ય જે કઈ આરંભ કરવા વાળા હોય તેઓ બધા જ ૨ વધારનારાઓ છે. શા

Page #17

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
टीका - अन्वयव्यतिरेकाभ्यां प्रतिपाद्यमानः पदार्थः सुगमतया ज्ञायते, अतो धर्मप्रतिपक्षी भूतोऽधर्मः, तदाश्रितान तावत् प्रतिपादयति- 'माहणा' ब्राह्मणाः वेदपाठन:, 'खत्तिया' क्षत्रियाः - राजानः, 'वेस्सा' वैश्याः - व्यापारिणः, तथा'चंडाला' चाण्डाला:- प्रसिद्धा' 'अदु' अथ 'बोकसा' बोका:- निपादेन अंबष्टयां जाताः जातिविशेषाः । ' एसिया' एपिका - एषितुं शीलं येषां ते एषिका:वनाद्वनं भ्रमन्तो मृगयाभिरताः कन्दमूलादिभक्षकाः तापसाच 'वेसिया' वैशिकाः, वेषं निर्मायाऽन्यदीयं स्वात्मनि जीविकायाः कारकाः । कलामिजीविन इति यावत् । तथा-'सुद्दा' शूद्राः - तन्तुवायादयः, किं बहुनामुना परिगणितेन 'जे य' । ये च 'आरंभणिस्सिया' आरम्भनिःसृताः- यन्त्रपीडन निलन्छनकर्माङ्गारदाहा
टीकार्थ- वस्तुका प्रतिपादन यदि अन्वयव्यतिरेक रूप से अर्थात् विधि और निषेध रूप से किया जाय तो उसको समझना सरल हो जाता है। अत एव धर्म का प्रतिपादन करते हैं। ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, चाण्डाल, वोक्कस (निषाद पुरुष और अंबष्टा स्त्री से उत्पन्न सन्तान) एषिक अर्थात् एक वन से दूसरे वन में भटककर शिकार करनेवाले या कन्दमूल आदि भक्षण करने वाले तापस वैशिक दूसरेका वेष धारण करके जीविका करने वाले अर्थात् कलाजीवी शूद्र बनकर आदि, तथा इनके अतिरिक्त जो भी पुरुष यंत्रपीडन कोल्हू वगैरह चलाने घोडे बैल आदि को खस्सी करने, अंगार दाह आदि घोर आरंभ की क्रियाओंमें लगे हैं और जीवोंकी उपमर्दन (विराधना) करते हैं, इन सभी
ટીકા” —વસ્તુનું પ્રતિપાદન જોકે અન્વય અને વ્યતિરેકરૂપે અર્થાત્ વિધિ અને નિષેધ રૂપે કરવામાં આવે તે તે સમઝવું સરલ થઈ જાય છે. તેથી જ ધમ નું પ્રતિપાદન કરવાના ઉદ્દેશથી પહેલાં અધમનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે.
ા ાળુ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, ચાંડાલ એસ (નિષાદ પુરૂષ અને અવષ્ટા થી પૈદા થયેલ સંતતિ) એશિક એક વનથી બીજા વનમાં ભટકીને શિકાર કરવા થાળા અથવા કંદ, મૂળ વિગેરેને આહાર કરવાવાળા તાપસે, વૈશિક-બીજાઆના વેષ ધારણ કરીને આજીવિકા મેળવનારાએ અર્થાત્ કળ થી આજીવિકા મેળવનારાએ.. શૂદ્ર અર્થાત્ કપડાવણીને ગુજરાન કરનારાએ આશિવાય પણ જે કાઈ પણ પુરૂષ યત્ર પીડન એટલે કે કેલૂ વિગેરે ચલાવવા, ઘેાડા, અળદ વિગેરેને ખસી કરવા, અંગ ૨ દાહ વગેરે ઘર આરભની ક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્તિ કરી રહ્યા હોય છે, તથા જીવેનું ઉપમન (વિરાધના—હિંસા) કરે

Page #18

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
दिभिः क्रियाविशेषे जीवोपमर्दकारिणः एतेषां सर्वेषामेव जीवराधकानां वैरमेव प्रवर्धते इति उत्तरसूत्र क्रिया ॥२॥
मूलम् - परिग्गहनिविद्वाणं वेरं तेसि बड्डूई । आरंभसंभिया कामानं ते दुःखविमोयगा ॥३॥
छाया - परिग्रहनिविष्टानां वैरं शं वर्द्धते ।
―
आरम्भसंभृताः कामा न ते दुःखविमोचकाः ॥ ३ ॥
"
अन्वयार्थः - (परिम्गहनिविद्वाणं तेर्सि वेरं पवडू) परिग्रह निविष्टानां तेषां वैरं प्रर्द्धते परिग्रहो धनधान्यादिषु ममत्वम्, तत्र निविष्टानामभ्युपपन्नानां वैरं शत्रुभाः पापं वा वर्द्धते - वृद्धिमुपयाति (आरंभिया कामा) आरम्भसंभृताः कामा:- कामिनः विषयलोलुपास्ते आरम्भैः सम्यग्रभृताः- आरम्मपुष्टाः इत्थं
हिंसकों के वैरकी वृद्धि होती है । वैरकी वृद्धि होती है, इसका संबंध अगले सूत्र के साथ है ॥२॥
'परिग्गहनिविद्वाणं' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'परिग्गहाणं तेसिं वेरं पवडुइ - परिग्रह निविष्ठानां तेषां वैरं प्रवर्द्धते' परिग्रह में आसक्त रहनेवाले इन प्राणियोंका दूसरे प्राणियों के साथ वैर बढता है 'आरंभसंभिया कामा- आरंभ संभृताः कामा' वे विषयलोलुप जीव आरंभसे भरे हुए है 'ते न दुक्ख विमोगा - ते न दुक्खविमोचकाः' अतः वे दुःखरूप आठ प्रकार के कर्मों को छोड़ने वाले नहीं है ||३||
अन्वयार्थ - जो परिग्रह में आसक्त हैं, उनके वैर की वृद्धि ही છે. આ બધા હિંસા કરનારાઓના વેરની વૃદ્ધિ થતી રહે છે. વેરની વૃદ્ધિ થાય છે, આ કથનના સંબધ આગલા સૂત્ર સાથે છે. રા 'परिग्गहनिविद्वाणं' ४त्याहि
शब्दार्थ –'परिग्गहनिविद्वाणं तेसि बेरं पवड्ढइ - परिग्रहनिविष्टानां तेषां વૈર પ્રયતૢતે' પરિગ્રહમાં આસક્ત રહેવાવાળા આ પ્રાણિયાનું અન્ય પ્રાણિયા साथै वेर बधे छे. 'आरंभसंभिया कामा- आरंभसंभृताः कामाः' ते विषय सोलुप लवो मारलथी भरेला छे. 'ते न दुक्ख विमोयगा' - ते न दुक्ख विमोचकाः ' તેથી તેઓ દુઃખરૂપ આઠ પ્રકારના કર્મોથી છેડાવવાવાળા નથી. ઘા
અન્ત્યા —જેએ પરિગ્રહમાં આસક્ત હાય છે, તેના વેરના વધારેાજ

Page #19

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
भूताः (ते न दुःमिया) ते न दुःखविमोचकाः दुःखमष्टप्रकारकं कर्म तस्य
विमोचका न भवन्ति इवि || ३ ||
टीका - विश्व - 'परिगह निविद्वाणं'
परिग्रहनिविष्टानाम्-परि-समन्ताद् गृहान्ते इति परिग्रहाः - द्विपदचतुष्पदधनधान्यहिरण्यवर्णादयस्तेषु निविष्टानामासक्तानाम् ' तेर्सि' तेषां परिग्रहवरदानाम् वृद्धिभावयुपगतानाम् 'वेरं' वैरम्पारस्परिकवर्द्धिष्णु शत्रुता, वैरपरम्परा वर्द्धते इति, 'आरंभसंमिया कामा' आरम्भसंभृताः कामाः, यतो जनैरारम्भा उत्पादितः पूर्वं क्रियया पचादनुकूलैः प्रतिपाल्य विवृद्धि नीताः ये कामास्ते - आरम्भसंभृताः कामाः, आरम्भकारिणः कामिनस्ते 'न दुक्ख विमोयगा' न दुःखविमोचकाः, दुःखमष्टविधं कर्म तद्विमोचकाः - बन्धनादात्मानं मोचयितुं समर्था नैव भवन्ति ॥ ३ ॥
होती है। विषयलोलुप जन जो आरंभ करके पुष्ट हुए हैं, वे अर्थात् आठ प्रकार के कर्मके विमोचक नहीं हो सकते ||३||
दुःख के
टीकार्थ - द्विपद चतुष्पद धन धान्य हिरण्य स्वर्ण आदि परिग्रह में जो आसक्त हैं, उनके बैर की वृद्धि होती है। जैसे घी डालने से अग्नि की ज्वालाएँ बढ़नी हैं, उसी प्रकार परिग्रही जनों का अन्य प्राणियों के साथ वैर बढता है।
पहले लोगों ने आरंभ उत्पन्न किये, बाद में प्रतिपालन करके उनकी वृद्धि की। ऐसे आरंभ संभृत कालभोग उन जीवों को दुःखके बन्धन से कर्मों से छुड़ा नहीं सकते |३||
થાય છે. વિષયમાં લાલુપુજન જે આરંભ કરીને પુષ્ટ થાય છે, તેઆ દુઃખતા અર્થાત્ આઠ પ્રકારના કર્મને છેડનારા થઈ શકતા નથી. ૩!!
ટીકા”—દ્વિપદ કહેતાં એ પગવાળા પ્રાણિયા ચતુષ્પદ એટલે ચાર પગ वाजा आलियो धन, धान्य (अनार) हिरण्य (सोलु) स्वासु यांही विगेरेना પરિગ્રહમાં જે માસક્ત હાય છે. તેએાના વેના વધારા થતા રહે છે. જેમ ઘી નાખવાથી અગ્નિની જવાલા વધે છે, એજ પ્રમાણે પરિગ્રહુવાળા જનેને ખીજા પ્રાણિયા સાથે વેર વધે છે.
પહેલાં લેાકાએ આરંભ ઉત્પન્ન કર્યાં, તે પછી પ્રતિપાલન કરીને તેના વધારા કર્યાં, આવા આરસથી વધેલ કામલેગ તે જીવાના દુઃખના અન્ધનથી કર્માથી છેડાવી શકતા નથી. પ્રા

Page #20

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-आघायकिञ्च माहेउं नाईओ विसएपिणो ।
अले हरति तं वित्त कम्मी कम्मेहि किच्चती ॥४॥ छापा-आकृत्यमाधातुं ज्ञातयो विषयैषिणः ।
___ अन्ये हराना तद्वितं की कमिः कृत्यते ।।४।। अन्वयार्थ :--(विलियो नाईओ) लिपषिणः-सांसारिकमुखमिच्छन्तो ज्ञातयः पुत्रकलनादयः (आधानिमा) आधा कृत्यमाधातुम्-मरणकृत्यमा. धाय-कृया (तं वित्तं दरंति) तद्वत्तम्-वाजिन धन हान्ति-अपारन्ति-स्त्रीकुर्वन्ति (कम्मी कम्मेहि किचकी) करी-कर्मवान् सायानुष्ठानपान पापी, कर्मभिः स्वकृतैः कृत्यते-पीडयते इति ॥४॥
'आघाय किच्चमाहे उ" इत्यादि।
शब्दार्थ- 'विसएसिणो नाईओ-विषयैषिणः ज्ञातयः सांसारिक सुखकी इच्छा करने वाले ज्ञातिवर्ग 'आघायकिच्चमाहेउं-आघात कृत्यमाातुं' दाहसंस्कार आदि करके 'तं वित्तं हरंति-तद्वितं हरंति' मरे हुए प्राणी के द्रव्यको ले लेते हैं 'कम्मी कम्मेहि किच्चती-कर्मी कर्मभिः कृत्यते' परंतु उस द्रव्य को प्राप्त करने के लिये पाप कर्म किया हुआ वह पुरुष अकेला अपने किये कर्मका फल जो दुखारूप है उसे भोगतो है ॥४॥
अन्वयार्थ विषयों के अभिलाषी अर्थात् सांसारिक सुख के इच्छुक ज्ञातिजन-पुत्र कलत्र आदि मरणकृत्य करके उसके (भारंभ 'आघाय किच्चमाहेर' त्या
शाय- 'विसएसिणो नाईओ-विषयैषिणः ज्ञातयः' सांसा२ि४ सुमनी ॥२७॥ ४२वापस ज्ञाति 'आघायकिच्च माहेउ-आवातकृत्यमाधातु' हास'२४२ विगैरे शने 'त वित्तं हरति-तद्वित्तं हरन्ति' भरेला प्राधाना धनने स से छे 'कम्मी कम्मेहि किच्चती-कर्मी कर्मभिः कृत्यते' ५२तुत धनने पास ४२१॥ માટે પાપકર્મ કરેલ તે પુરૂષ પોતે કરેલ કમનું ફલ કે જે દુઃખરૂપ છે તેને मे गये छ. ॥४॥ અન્વયાર્થ–વિષયના અભિલાષી અર્થાત્ સંસારી સુખની ઇરછા રાખનાએ જ્ઞાતિજન પુત્ર, કલત્ર, (અ) વિગેરેનું મરણેત્તર ક્રિયા કરીને (આરંભ

Page #21

सूत्रकृतागसूत्रे - टीका-'नाईओ' ज्ञातयः-मातृपितृ पुत्रकलत्रायः 'सिएसिणो' विषय. षिणः-शब्दादिविषयान्वेषकाः-वैषयिकमुखमिच्छन्त इत्यर्थः, 'आघाय किच्चमाहे' आघातकृत्यमाधातुम् , आघातम्-मरणं तस्य कृत्यं मृतकमुद्दिश्य श्राद्धपिण्डदानादिकमेव कर्तुम् 'तं वित्तं' तस्य मृतपुरुषस्य वित्तं-द्विपदचतुष्पधनधान्यहिरप्यादि, यच्चाऽतीवदुःखेन जीवद्भिः सद्भिर्जितं तत् 'अन्ने' अन्ये जीवन्तः संसारिणो हस्ति-स्वाधीनं कुर्वन्ति, नवाऽऽ ऽनायासलब्धेन तेन धनसमु. दायेन मुखयन्त्याऽऽत्मानम् । तदुक्तं युक्तिवादिना--- ___'ततस्तेनाऽजित दैव्यै दीरथ परिरक्षितैः ।
क्रीडन्स्यन्ये नरा राजन् ! हृष्टा स्तुष्टा ह्यलताः ॥१॥इति॥ पाप कर्ताके) अर्जित धनका अपहरण कर लेते हैं और आरंभ करने वाला पापी अपने किये कमा से पीडिन होता है । ४॥
टीकार्थ--शब्द आदि विषयों के अन्वेषक माना, पिता, पुत्र, कलत्र आदि आघात कृत्य अर्थात् मृतक के निमित्त किये जाने वाले अनेक प्रकार के लोकाचार करके, उस मृतक के द्विपद, चतुष्पद, धन, धान्य, हिरण्य आदि वित्त को, जिसे उसने जीवित अवस्था में, अत्यन्त दुःख उठा कर उपार्जित किया था वह द्रव्य अन्य ग्रहण कर लेते हैं। वे अनायास प्राप्त हुए उस धन से सुख का उपभोग करते हैं। नीतिकार ने कहा है-'ततस्तेनाजिद्रव्यै' इत्यादि।
मनुष्य जव मर जाता है तो उसके द्वारा उपार्जित द्रव्य से, तथा दाराओं से दुसरे पुरुष क्रीड़ा करते हैं। हे राजन् ! वे सृष्ट, पुष्ट और भलंकृत होते हैं ॥१॥ પાપ કરનારના) મેળવેલ ધનનું અપહરણ કરી લે છે, અને આરંભ કરવાવાળો પાપી પિતે કરેલા કર્મોથી દુઃખી બને છે !
ટકાથ–શબ્દ વિગેરે વિષયનું અન્વેષણ કરનારા માતા, પિતા, પુત્ર, કલત્ર વિગેરેના આઘાત કૃય અર્થાત મરનારને નિમિત્તે કરવામાં આવનારા અનેક પ્રકારના લેકાચ ૨ કરીને, તે મરનારના દ્વિપદ, બે પગવાળા પ્રાણીને; ચતુષ્પદ ચાર પગવાળા જીવોને, ધન, ધાન્ય, હિસ્ય, વિગેરેને દ્રવ્યને કે જે મેળવવા મરનારે જીવિત અવસ્થામાં અત્યંત દુઃખ ઉઠાવીને મેળવ્યું હોય છે, તે દ્રવ્ય - ગ્રહણ કરી લે છે, તથા અનાયાસ એટલે કે વિના પ્રયાસે મળેલા તે ધનથી તેઓ सुमन। पास ४२ छे नीति -ततस्तेनाऽर्जितैव्यैः' त्यादि
મનુષ્ય જ્યારે મરી જાય છે, ત્યારે તેણે મેળવેલ દ્રવ્યથી તથા સ્ત્રી વિશેરથી બીજા પુરૂષે ક્રીડા કરે છે. હે રાજા તેઓ હૃષ્ટ પુષ્ટ અને અલંકૃત याय छ, ॥१॥

Page #22

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् ............ 'कम्मी' की-स तु द्रव्योपार्जनकर्ता विविध सावद्यकर्मवान् पापी 'कम्मेहि कर्मभिः स्वकुमदुस्कृतैः संसारमहोदधौ किच्चती' कृत्यते-पीडयते इति । धन लोभलुब्धा झातिगणाः मृतस्य दाहादयौर्ध्वदेहिककर्मकलापं सम्पाद्य संपादयन्त्यात्मवाञ्छितम् , अाहरन्ति च स तदीयं धनधान्यादि, परन्तु मृतक पापकर्मणा सञ्चितस्वकृतदुरुकृतस्य फल भूतं नरकनिगोदादिदु ख स्वयमनुभवति, न ते तद्धनग्राहिण इति भावः ॥४॥ मूलम्-माया पिया सा भाया भजा पुत्ता य ओरसी।
नालं ते तव ताणाय लुपंतस्स सकम्मुणा ॥५॥ छाया-माता पिता स्नुपा भ्राता भार्या पुत्रा चौरसाः ।
___ नालं ते तव त्राणाय लुप्यमानस्य स्वकर्मणा ॥५॥
और द्रव्यका उपार्जन करने वाला और उसके लिए विविध प्रकार के सावध कर्म करने वाला वह पापी अपने किये पापों के फल स्वरूप संसार सागर में पीडा पाता है। ___ तात्पर्य यह है कि धन के लोभी ज्ञातिजन मृतकका दाहकर्म आदि करके उसके सारे धनको ग्रहण कर लेते हैं, परन्तु पापकृत्य करके धनोपार्जन करने वाला वह मृतक जन अपने कृत्यों का फल भोगने के लिए नरक निगोद आदि में जाता है और वहां दुःख भोगता है ॥४॥
'माया पिया' इत्यादि।
शब्दार्थ-'सकम्मुणा स्वकर्मण' अपने पाप कमसे 'लुप्पंतस्सलुप्यमानस्य' संसारमें पी डत होते हुए सव-तव' तुम्हारे 'ताणाय
અને દ્રવ્યને પ્રાપ્ત કરવાવાળા અને તે માટે અનેક પ્રકારના સાવધ કર્મ કરનારા તે પાપી પોતે કરેલા પાપન ફલ રૂપ સંસાર સાગરમાં
भी थाय छे. કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે-ધનના લેથી જ્ઞાતિ જન મરેલાના દાહ કમ વિગેરે કરીને તેનું બધું જ ધન પિતે ગ્રહણ કરી લે છે, પરંતુ પાપ કર્મ કરીને ધન કમાવાવાળે તે મરનાર પુરૂષ પોતે કરેલા કર્મનું ફળ ભેગવવા માટે નરક નિગોદ વિગેરે માં જાય છે. અને ત્યાં દુઃખ ભોગવે છે. 'माया पिया' इत्यादि
शाय-'सकम्मुणा-स्व कर्मणा' पाताना ५.५४म'थी लुप्पंतस्स-लुर मानस्य' संसारमा पार पामता । 'तव-तव' तभ.२॥ 'ताणाय-त्राणाय' २क्षा ४२५॥

Page #23

...
सूत्रकृताङ्गसूत्रे - अन्वयार्थ:- (सकम्मुणा) स्वकर्मणा-स्वकृतेन प्राणातिपातादिपापकर्मणा (लुप्पंतस्स) लुप्यमानस्य नरकादिकगती गच्छतः (तव) तव (ताणाय) त्राणायरक्षणाय (माया पिया पहुसा भाया भज्जा पुत्ता य ओरसा) माता पिता स्नुषापुत्रवधूः भ्राता भार्या औरसाः-स्वनिष्पादिताः पुत्राश्च ते नालं-न समर्था भवन्ति, इति ॥५॥
टीका-'सकम्मुणा' स्वकर्मणा-स्वेनैव समुपाजितपाणातिपातादिकर्मणा संसारसागरे 'लुप्पंतस्स' लुप्यमानस्य विविधयोनिषु पीडामनुभवतः 'तव' तव साहशदुःखेभ्यः 'ताणाय' त्राणाय-रक्षणार्थम् 'माया' माता-जननी 'पिया' पिता-जनकः 'हुसा' स्नुषा-पुत्रस्य पत्नी 'भाया' भ्राता-समानोदरसञ्जातः 'मज्जा' भार्या 'पुना' पुत्रा:-औरसातिरिक्ताः एकादशसंख्यया संख्यातानां प्राणाय' रक्षा करने के लिये 'माया पिया ण्डया भाया'-माता पिता स्नुषा भार्या माता पिता स्नुषा पुत्रवधू भ्राता एवं 'मज्जा पुत्ता य ओरसा'भार्या :पुत्राश्च औरसा' भाई और अपने पुत्र कोई भी समर्थ नही होते हैं ॥५॥ . अन्वयार्थ-प्राणातिपात आदि द्वारा जनित अपने पापकर्मों से भरकगति आदि में जाते हुए तुझे अचाने के लिए माता, पिता, पुत्रवधू, पस्नी औरस पुत्र आदि कोई भी समर्थ नहीं हो सकते ॥५॥
टीकार्थ-स्वयं के द्वारा उपार्जित प्राणातिपात आदि कर्मों से संसार सागर में, विविध योनियों में पीड़ा पाने वाले तुझको उस पीड़ा से बचाने के लिए माता, पिता, पुत्रवधू , भ्राता भार्या और औरस (आत्मज) पुत्र तथा अन्य भी श्वसुर मित्र आदि कोई भी समर्थ नहीं भाटे. 'माया पिया ण्डया भाषा-माता पिता स्नुषा भार्या' भाता, पिता स्नुषा -पुत्रवधू भने म त 'मज्जा पुत्ताय ओरसा'-भार्या पुत्राश्च औरसाः' मा અને પિતાના પુત્ર વિગેરે કોઈ પણ સમર્થ થતા નથી. પા
અવયાર્થ–પ્રાણાતિપાત વિગેરે દ્વારા થનારા પિતાના કર્મોથી નરકગતિ વિગેરેમાં જનારાઓને બચાવવા માટે માતા, પિતા, પુત્રવધૂ પત્ની, કે પુત્ર વિગેરે કોઈ પણ તેઓને બચાવી શકવા સમર્થ થતા નથી. પ
ટકાર્થ–પોતે કરેલા પ્રાણાતિપાત વિગેરે કર્મોથી સંસાર સાગરમાં અનેક નિમાં પીડ પામવા વાળાઓને પીડાથી બચાવવા માટે માતા, પિતા, પુત્રવધૂ, ભાઈ સ્ત્રી અને પુત્ર તથા તે સિવાય પણ સસરા, મિત્ર વિગેરે કઈ

Page #24

सार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
मध्ये एकादशविधाः 'य' च 'ओरसा' औरसा:- स्वात्मजाः पुत्राः 'ते' एते पूर्वं परिगणिताः, तथाऽन्येऽपि श्वशुरमित्रादयः 'ना' नाले-न पर्याप्ताः नैव त्रातुं समर्थाः । यदिह भवेऽपि रागाद्यवस्थायाम् एते नालं त्राणाय भवन्ति तदा परलोके तु कदापि ते न स्युः ।
काळसौकरिकस्य पुत्रः अभयकुमारस्य मित्रमासीत् स च अभयकुमारस्य सदुपदेशात् प्राणातिपातादिभ्यो निवृत्तो जातः, ततस्तस्य तादृशं चेष्टितं दृष्ट्वा बन्धुवान्धवाः हिंसाकर्मकरणाय प्रेरितवन्तः । परन्तु प्राणातिपातादिकं घोरमनर्थहेतुकं ज्ञात्वा बन्धुवान्धवादिवचनं न स्वीकृतवान् किन्तु स्वकीयपादयो कुठारेण क्षतं कृश्वा बान्धवान् बोधयितुं तान प्रति उक्तवान् भोः भोः ! मम पीडामपहरत, तदा ते एवं कथितवन्तः, अहो मूढ ! स्वकृतं कर्म स्वयमेव व न वयं तव दुःखश्रपहर्त्तु समर्थाः ।
होते। जब इसी लोक में रोग आदि उत्पन्न होने की अवस्था में वे तेरी रक्षा नहीं कर सके तो परलोक में किस प्रकार त्राण कर सकते हैं ?
काल शौकरिक का पुत्र अभयकुमार का मित्र था । अभय कुमार के सदुपदेश से वह हिंसा आदि से निवृत्त हो गया । उसकी इस प्रकार की चेष्टा देखकर बन्धु बान्धवों ने उसे हिंसा करने की प्रेरणा की । परन्तु हिंसा आदि पापों को घोर अनर्थ का कारण जान कर उसने अपने पांवों में कुल्हाडे से घाव करके उनसे कहा- अरे, मुझे पीड़ा हो रही है! मेरी पीड़ा दूर कर दो। तब उसके बन्धुजन बोले-अरे मूढ ! तेरी पीड़ा हम कैसे दूर कर सकते हैं। अपने किये कर्म का फल तू
પશુ સમ થતા નથી. જ્યારે આ લેાકમાંજ રાગ ઉત્પન્ન થાય ત્યારે તે તારી રક્ષા કરી શકતા નથી, તે પછી પરલેાકમાં કેવી રીતે તે રક્ષણ
हरी शडे ?
કાલશૌરિકના પુત્ર અભયકુમારના એક મિત્ર હતા. અભયકુમારના સદુપદેશથી તેણે હિંસા કરવાનું બંધ કર્યું. આવા પ્રકારની તેની ચેષ્ટા જોઈને તેના બધુ વગ વિગેરેએ તેને હિંસા વા પ્રેરણા કરી, પરંતુ હિંસા વિગેરે પાપાને ઘેર અનનું કારણ સમજીને તેણે પેતાના પગમાં કુહાડીથી ઘા કરીને તેએાને કહ્યુ` મરે અને તે પીડા થાય છે, મારી પીડા મટાડા, આ પ્રમાણે સાંભળીને તેના 'ધુ સમૂડે કહ્યુ` કે-અરે મૂર્ખ તારી પીડા અમે શી રીતે મટાડી શકીએ ? તે' કરેલા કર્મોનુ ફળ તૂ' પોતે જ

Page #25

सूत्रकृताङ्गसूत्रे . तदा स कथयति यदि भवन्तः ऐहि शारीरपीडामपहत्तुं न समर्थाः तदा नरकनिगोदादिजनकं घोरमाणातिपातादि कृत्वा यत्यापमुपार्जयिप्यामि तत्समुद् भूतं दुःखं भुनानस्य मे का नयनः साहायं करिष्यन्तीत्यतोऽहं न प्राणातिपातादिकं करिष्यामीति कथयित्वा जीवहिंसादितः उपरतो जातः ॥५॥ मूलम् - एयमदूं से पेहाय परमाणुगामियं ।
निम्मो निरहंकारो चरे भिक्खू जिणाहियं ॥६॥ छाया- एतमर्थ स प्रेक्ष्य परमार्थाऽनुगामुकम् ।
निर्भमो निरहङ्कारश्चरे द्भिक्षु निनाहितम् ॥६॥ आप ही भोग । तब उसने कहा-जब आप लोग इसी भव में मेरी शारीरिक व्यथा दूर नहीं कर सकते तो प्राणातिपात आदि घोर दुष्कृत करके जब मैं नरक निगोद आदि में धचनागोचर (मुख से कह भी न सकते ऐसी) व्यथा का भाजन होऊँगा, तब आप लोग कैसे मेरी सहायता करेंगे?
तात्पर्य यह है कि मनुष्य पाप का आचरण करके धन उपार्जन करता है और उसे त्याग कर मरण शरण हो जाता है । वह परलोक में उस पापके फल स्वरूप विविध प्रकार की विषय वेदनाएँ भोगता है
और इधर उसके कुटुम्पी जन उसके अर्जित धनको भोगते हैं ! वे उस दुःख भोगने वाले का त्राण करने में समर्थ नहीं होते ॥५॥ 'एयमटुं स पेहाए' इत्यादि।
शब्दार्थ-'स भिक्खू:-सः साधुः' वह साधु 'एयम पेहाय-एत. ભગવે ત્યારે તેણે કહ્યું, જ્યારે તમો આ ભવમાં મારી શારીરિક પીડા મટાડી શકતા નથી, તે પછી પ્રાણાતિપાત વિગેરે ઘેર દુકૃત્ય કરીને જ્યારે હું નરક નિગોદ વિગેરેમાં વચનથી પણ અગોચર (મુખથી કહી પણ ન શકાય તેવી) વ્યથાને પાત્ર બનીશ, ત્યારે તમે મને કેવી રીતે સહાયતા કરશે?
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-મનુષ્ય પાપનું આચરણ કરીને ધનની પ્રાપ્તિ કરે છે, અને તેને ત્યાગ કરીને મરણને શરણે પહોંચી જાય છે. તે પરલેકમાં તે પાપને ફલ સવરૂપ અનેક પ્રકારની વિષમ વેદનાઓ ભોગવે છે. અને આ લેકમાં તેના કુટુંબીજને તેણે મેળવેલ ધનને ઉપભેગ કરે છે. તેઓ તે દુઃખ ભેગવનારની રક્ષા કરવામાં સમર્થ થતા નથી. પણ

Page #26

समयार्थबोधिनी टीका प्र.शु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् ___ अन्यार्थ:-- (स भिक्खू) स भिक्षुः-स साधुः (एयमद्वं पेहाय) एतमर्थसंसारे विलुप्यमानस्य कोऽपि न बातेत्याकारकं प्रेक्ष्य-विचाऽजगत्य (परमहा. णुपामिय) परमार्थानुगाप्नुकं-मोक्षमारकं संयमं सम्यग्दर्शनादिकं प्रायु प्रेक्ष्य च (निम्ममो) निर्म:- ममतारहित: (निरहंकारो) निरहङ्कारः-जातिकुलादिमदरहितः (जिणाहियं चरे) जिनाऽऽहितम्-अहंभाषितं मार्ग चरेत्-अनुतिष्ठेदिति ॥६॥ ___टीका-धर्मरहितानां स्वकर्मणा परिणीज्यमानानां कोऽपि रक्षको न भवतीति पूर्वोक्तम् 'एयमटुं' एनमर्थम्-अमु विषयम् 'पेहाय' प्रेक्ष्य-विचार्य ‘स मर्थ प्रेक्ष्य' अपने किये हुए पापों से दुःख भोगते हुए प्राणीको कोई रक्षा नहीं कर सकता है इस बातको विचार कर तथा 'परमट्टाणुगामियं-परमार्यानुगामुकम्' संयम या मोक्षका कारण सम्यक् दर्शन, ज्ञान और चारित्रको सोचकर 'निम्प्रमो-निर्ममः' ममता से रहित निरहङ्कारोनिरहङ्कारः' अहङ्कार से रहित होकर जिणाहियं चरे-जिनाहितम् चरेत्। जिन भाषित धर्मका आवरण करे ॥६॥ ___ अन्वयार्थ-साधु इस बात का विचार करके और सम्पग दर्शन
आदि को या संयम को मुक्ति प्रापक समझ कर निर्मम (ममता रहित होकर) निरहंकार होकर जिन भाषित मार्गका अनुसरण करे ॥३॥
टीकार्थ-धर्म से रहित और अपने किये कर्मो से पीडित होनेवालों का कोई रक्षक नहीं होता। साधु इस तथ्य का विचार करके तथा 'एयमटुं स पेहाए' त्या
हाथ-स भिक्खु-सः साधुः' ते साधु 'एयम? पेहाय- एतमर्थ प्रेक्ष्य' પિતે કરેલા પાપથી દુઃખ ભોગવવાળા પ્રાણની કોઈ પણ રક્ષા કરી શકતું नथी. मा वातना पिया२ ४री तथा ‘परमाणुगामियं-परमार्थानुगामुकम्' સંયમ અથવા મોક્ષના કારણું રૂપ સમ્યફ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રને સમ
ने निम्ममो निर्ममः' ममता विमान। 'निरहंकारो-निरहङ्कारः' मार विनानी थने जिणाहिये चरे-जिनाहितम् चरेत्' न भोषित मनु मायरय ४२ ॥६॥
અન્વયાર્થ–સાધુ આ બાબતને વિચાર કરીને અને સમ્યફ દર્શન વિગેરને અથવા સંયમને મુક્તિ પ્રાપ્ત કરાવવાળું સમજીને નિર્મમ (મમતા રહિત થઈને) તથા નિહંકાર-અહંકારને ત્યાગ કરીને જીન ભગવાને ઉપદેશેલ માર્ગનું અવલમ્બન કરે. દા
ટીકાઈ—ધર્મથી રહિત તથા પોતે કરેલા કર્મોથી પીડા પામવાવાળાઓનું ફેઈ રક્ષણ કરી શકતું નથી. સાધુએ આ તથ્યને સારા વિચાર કરીને તથા

Page #27

सूत्रकृताङ्गसूत्रे भिक्खू स भिक्षुः स साधुः 'परमाणुगामियं' परमार्थानुगामुकम् परम:-प्रधान भूतः सापेक्षया योऽर्थों मोक्षः संयमो वा न मनुगछत्तीति-तच्छीटश्च वा इति परमार्थाऽनुगामुकः-सम्यग्दर्शनादिः तमपि विचार्य-कारे संपारमागरेऽस्माकं पतितानां कोऽपि त्राता नास्ति एतमर्थ परितो शिलोका तथा-पर्वः प्रधानभूतस्य सर्वैः पार्थनीयस्य मोक्षस्य कारण सम्वदर्शनज्ञावचारित्रमेव निरतिशय सुखस्वरूप प्रापयति, इति सम्यगविचार्य निम्मयो' निर्ममः-निर्गतं ममं-बाह्याभ्यमारपरिग्रहादौ ममत्वं यस्यासौ निर्भमः-समत्वयुद्धरहितः । था-'निरहंकारो' निरहङ्कारः-कुलादिमदरहितः, 'म तपः स्वाध्यायादिकमीशमुन्कृष्ट विद्यते' एतादृशमभिमानमपहाय परित्यक्त पर्वाभिमानः, रागद्वेवरहितः इत्थं भूतः स भिक्षुः 'जिगाहियं जिनाऽहितम्-जिनः रागद्वेषरहितै स्तीर्थकरादिभिराहित:प्रतिपादितोऽनुष्ठितो वा यो मार्गः, अथवा-जिनानां सम्बन्धी यो मार्गस्तं चरेत्-अनुतिष्ठेत् ॥६॥ मूलम्-चिंच्चा वित्तं च पुते य जाईओ य परिग्गहं।
चिच्चा गणतंगं सोयं निरवेक्खो परिवंए ॥७॥ छाया-त्यक्त्वा वित्तं च पुत्रांश्च ज्ञातींश्च परिग्रहम् ।
त्यक्त्वा खल अनन्तगं शोकं निरपेक्षः परिव्रजेत् ॥७॥ संयम अथवा मोक्ष रूप परमार्थ को समझ कर और यह सोच कर कि संसार सागर में गिरे हुए हमारे लिए कोई रक्षक नहीं हैं, सब से उत्तम एवं सभीके द्वारा प्रार्थनीय मोक्ष का कारण सम्यग्दर्शन, ज्ञान, चारित्र और तप ही है-इन्हीं के द्वारा सर्वोत्तम सुख प्राप्त किया जा सकता है, इस प्रकार सोच विचार करके, बाह्य एवं आभ्यन्तर परिग्रह से ममता भाव हटा कर कुल आदि के मद से रहित होकर तथा तप एवं स्वाध्याय आदि का भी अहंकार न करता हुआ, राग द्वेष से रहित होकर तीर्थंकरों द्वारा प्रतिपादित मार्ग पर चले ॥६॥ સંયમ અને મેક્ષરૂપ પરમાર્થને સમજીને અને સંસારમાં પડેલા એવા અમારું રક્ષણ કરનાર કંઈ જ નથી એમ સમજી વિચારીને સૌથી શ્રેષ્ઠ તથા સઘળાઓ દ્વારા વાછનીય એવા મોક્ષનું કારણ સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તાજ છે, તેના દ્વારાજ સર્વોત્તમ સુખ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે, આવા પ્રકારને વિચાર કરીને બાહ્ય અને આત્યંતર પરિગ્રહથી મમતાભાવ હટાવીને કુલ વિગેરેના મદથી રહિત થઈને તીર્થકરો એ પ્રતિપાદન કરેલ માર્ગનું અવલમ્બન કરવું દા

Page #28

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् ___ अन्यार्थः- (वित्तं च पुत्ते य) वित्तं-द्रव्यजातं पुत्रांश्च त्यक्त्वा 'य गारो परिगह) च-पुनः ज्ञातीन पग्रिहम् एवं (गणंतर्ग) अन्तगम् (सोयं) शोकं (चिचा)
त्यक्ता-परित्य य (नि: वेकको परिचए) निरपेक्ष-पुत्रदारादिश्मनपेक्षमाणः परिव्रजेत् आमोक्षाय संवानुष्ठाने बजेविति ॥७॥
टीका-- वित्त वित्तम्-धनधान्यहिचुवर्णाविशम् , तथा-'पुत्ते य' पुत्रांच पुत्रेषु सर्मापेक्षयाऽधिकः स्नेहो दृश्यते-'म नापत्यसमः स्नेहः' इति नियमाव
'चिच्या वित्तं च पुत्ते य' इत्यादि।
शब्दार्थ-वित्तं च पुत्ते श-विसंग पुश्च' धन और पुगेको 'य गाइओ परिगह-च ज्ञातीन् परिग्रहम् तथा ज्ञातिवर्ग और परिग्रहकी 'चिच्चा-त्या त्यागकर णणन्तर्ग सोयं-अनन्नगं शोलम्' तथा सीतरके तापको 'चिच्चा-त्यक्त्वा' छोड़कर निश्वेश्वो परिरुपए-निरपेक्षा परिव्रजेत्' मनुष्य निरपेक्ष होकर संपनका अनुष्ठान करे ॥७॥ ____अन्वयार्थ--साधु वित्तको, पुत्रों को, ज्ञातिजनों को और परिग्रह को त्याग कर तथा दुस्त्यज शोकको त्याग कर किसी भी सांसारिक पदार्थ की अपेक्षा न रखता हुआ-आत्मा में ही लीन होकर संयम के अनुष्ठान में लगा रहे ॥७।
टीका --साधु वित्त अर्थात् धन, धान्य, हिरण्य, स्वर्ण आदि) त्याग दे । पुत्रों को भी त्याग है। मनुष्यका अपने पुत्रों पर सब से अधिक
'चिच्चा वित्तं पुत्ते य' या शहा- 'वित्तं च पुत्ते य-वितं च पुत्रांश्च' धन भने पुत्राने 'य णाइओ. परिगह-च ज्ञातीन् परिग्रहम्' तथा ति मने परिखने 'चिच्चा-त्यक्त्या' 'णणंतगं सोयं-अनन्तगं शोकम्' तथा अ६२न तापने 'चिच्चा-त्यक्त्वा' छ. अन 'निरवेक्खो परिव्वए-निरपेक्षः परिव्रजेत्' भनुष्य निरपेक्ष अपेक्षा विनानी ने સંયમનું અનુષ્ઠાન-પાલન કરે છે
અન્વયાર્થ સાધુએ વિત્તને, પુત્ર, જ્ઞાતિ જનોને અને પરિગ્રહને ત્યાગ કરે જોઈએ. તથા ન ત્યજાય એવા શકને ત્યાગ કરીને, સંસારિક કઈ પણ પદાર્થની ઈચ્છા રાખ્યા શિવાય આત્મામાં લીન થઈને સંયમના मनु०४ानमi all २३ ॥७॥
टी -साधु वित्त-मया धन, धान्य, &ि२९य, २१५-यही विमेंરેને ત્યાગ કરી, દે મનુષ્યને પિતાના પુત્ર ઉપર સૌથી વધારે પ્રેમ જોવામાં
सू० ३

Page #29

सूत्रकृताङ्गसूत्रे मतोऽन्याऽपेक्षया एतस्यैवोपादानम् , 'पुत्रत्यागो हि दुस्त्यजः' इति मत्वा, तथा'णाइओ' ज्ञातीन् 'य' च परिग्गह' परिगृह्यते इति परिग्रहः स वाह्यान्तरः, तमपि यद्यपि वित्तपदेन परिग्रहोऽपि संगृहीतस्तथापि साधुभिः सर्वपरिग्रहस्त्याज्य इत्यतः पुनः परिग्रहोपादानम् 'चिच्चा' त्यक्त्वा-संपरित्यज्य ‘णणंतर्ग' ण शब्दः खवय, 'तर्ग' अनन्तगम्-अन्तं गच्छतीति-अन्तगम् न अन्तगम् अनन्तगम्भारम् 'सोय' शोकं-स-तापं च कुटुम्बादि वियोगजनितम् 'चिच्चा' त्यक्त्वापरित्यज्य अथवा-अनन्तगं मिथ्यात्वाविरतिपमारकषायात्मकं कर्माश्रवद्वारं परित्यज्य 'निरवेक्खो' निरपेक्षः, नास्ति अपेक्षा ममत्वादिकं धनधान्यादिषु यस्य स निरपेक्षः-पुत्रदारहिरण्यादि अनपेक्षमाणः 'परिव्वए' परिव्रजेत् , परि-समन्नात् संयमानुष्ठाने व्रजेत्-संयमानुष्ठाननिरतो भवेत् । स्नेह देखा जाता है । 'अपत्य (पुत्र) के समान अन्य कोई स्नेह नहीं होता' ऐसा नियम है। अत एव यहां पुत्रका ही ग्रहण किया गया है, क्योंकि पुत्र को त्याग देना अत्यन्त कठिन होता है। इसी प्रकार ज्ञातिजनों
और बाह्याभ्यन्तर परिग्रह को भी त्याग दे। यद्यपि पूर्वोक्त वित्त शब्द से परिग्रह का भी ग्रहण हो जाता है तथापि साधुओं को सम्पूर्ण परिमह त्यागना चाहिए, इस कारण पुनः परिग्रह का ग्रहण किया है। इन सबको त्यागने के साथ ही अनन्तक अर्थात् विनाशकारी अथवा आस्मा * विद्यमान शोक संताप को भी त्याग दे। अथवा अन्तक अर्थात मिथ्यात्व, अविरति, प्रमाद, कषाय और योगरूप आश्रव द्वारोंका त्याग करे। एवं धन धान्य आदि, पुत्र कलत्र आदि तथा यश कीर्ति आदि किसी भी वस्तुकी अपेक्षा न रखता हुआ पूर्णरूपेण संयम के अनुष्ठान આવે છે. અપત્ય (પુત્ર) સમાન બીજે કોઈના પર નેહ નથી, એ નિયમ છે તેથીજ અહિયાં પુત્રનું જ ગ્રહણ કરેલ છે. કેમકે પુત્રને ત્યાગ કરે તે ઘણું જ કઠણે છે. એ જ પ્રમાણે જ્ઞાતિજનો અને બાહ્ય તથા આભ્યન્તર પરિગ્રહને પણ ત્યાગ કરે છે કે પહેલાં કહેલ વિત્ત શબ્દથી પરિગ્રહનું પણુ ગ્રહણ થઈ જાય છે. તે પણ સાધુએ સંપૂર્ણ પરિગ્રહને ત્યાગ કરે જોઈએ. તેથી ફરીથી પરિગ્રહ એ પદનું ગ્રહણ કરેલ છે. આ બધાના ત્યાગની સાથે જ અનેક અર્થાત્ વિનાશ કારી અથવા આત્મામાં વિદ્યમાન (રહેલા) શોક અને સંતાપને પણ ત્યાગ કરવો. અથવા અનન્તક અર્થાત મિથ્યાત્વ અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય, અને ગરૂપ આસવ દ્વારને ત્યાગ કરે. અને ધન, ધાન્ય, પુત્ર, કલત્ર (સ્ત્રી) વિગેરે તથા યશ કીર્તિ વિગેરે કઈ પણ વસ્તુની અપેક્ષા ન રાખતાં પૂર્ણ રૂપથી સંયમના અનુષ્ઠાનમાં તત્પર રહેવું

Page #30

सार्थबोधिनी टीका प्र. अं. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
उक्तश्च - 'छलिया अवयवंता निरावयक्खा गया अविग्वेणं । तुम्हा पत्रयणसारे निरावयक्खेण होय' ||१|| 'मोगे अवयववंता पडति संसारसागरे घोरे ।
भोगे हि निरवयवत्वा वरंति संसारकंतारं' ||२|| छाया - छलिता अपेक्षमाणा निरपेक्षमाणा गता अविघ्नेन । तस्मात् प्रवचनसारे निरपेक्षेण भवितव्यम् ॥ १ ॥ भोगानपेक्षमाणाः पतन्ति संसारसागरे घोरे । भोगेहि निरपेक्षा स्तरन्ति संसारकान्तारम् || २ || इति ॥७॥ मूळम् - पुढवी ऊ अंगणी वाऊ तैणरुक्खसबीयेगा । अंडया पोर्यजरीऊ रेस संसेउमिया ॥८॥
छाया - पृथिव्यापोऽग्निर्वायु स्तृणवृक्षाः सवीजकाः । अण्डजाः पोतजरायुजाः रसंस्वेदोद्भिज्जाः ||८||
१६
में तत्पर रहे। कहा भी है- 'छलिया अवयवत्ता' 'भोगे अवयक्ता' इत्यादि ।
जा परपदार्थ की अपेक्षा रखते हैं, वे छले जाते हैं। इसके विपरीत, जो सर्वथा निरपेक्ष होते हैं, वे सब विघ्नों से रहित हो जाते हैं। अतः एव संयम के पालन में साधु को निरपेक्ष होना चाहिए ॥१॥
जो भोगों की अपेक्षा रखते हैं, वे घोर संसार सागर में डूबते हैं और भोगों के प्रति निरपेक्ष रहनेवाले संसार रूपी अटवी को पार कर जाते हैं ||२|| ||७||
'पुढविऊ' इत्यादि ।
शब्दार्थ - - 'पुढवी उ अगणी बाउ तणरुत्रख सबी वगा - पृथ्वी आपणे
- 'छलिया अवयक्खता' भोगे अवयवखंता' छत्याहि
જેએ પરપદાથ ની અપેક્ષા રાખે છે. તેઓ છેતરાય છે. અને જેએ સૂથા અપેક્ષા રહિત હાય છે, તેઓ બધાજ વિશ્નોથી રહિત થઈ જાય છે. તેથી જ સયમના પાલનમાં સાધુએ નિરપેક્ષ થવુ જોઇએ ॥૧॥ જેઓ ભાગની અપેક્ષા રાખે છે, તેએ સંસાર સાગરમાં ડૂબે છે. તેમજ ભાગે પ્રત્યે નિરપેક્ષ રહેનારા સુસાર રૂપી અટવીથી પાર ઉતરી જાય છે. ારા પ્રા 'पुढवी उ' त्यिाहि
शब्दार्थ - 'पुढवी उ अगणी वाऊ तण रुक्ख सवीयगा पृथ्वी आपोमिर्वायुस्तुज

Page #31

सूत्रकृताङ्ग सूत्रे
अन्वयार्थ:- (पुढची क अगणी वाऊतणरुक्खसवीयगा) पृथिव्यवग्निवायु तृणवृक्षाः सवोजकाः (अंडया पोयजराऊ) अण्डजाः पोतजाः जरायुजाः (रससंसेउमिया) रससंस्वेदोद्भिज्जाः, ये जीवाः सन्ति ||८||
,
टीका - स एवं संसारात्मत्रजितोऽवहितात्मा हिंसादिवतेषु प्रमादं न करोति, तत्र के हिंसा ? केषां वा हिंसनं भवतीत्यत आह- 'पुडवी क' पृथिव्यापः पृथिवीकायिकाः सूक्ष्मवादरपर्याप्तकाऽपर्याप्तकादिभेदमिकाः, अष्कायिकाः, 'अगणी' अग्निकायिकाः 'वाऊ' वायुकाविकाः, एवं भूता विविधा जीवाः । तथा-वन
निर्वायुस्तृणवृक्षसबीजका' पृथिवी, अग्नी, वायु, तृण, वृक्ष, और बीज अंडया पोयजराउ - अंडजाः पोतजाः जरायुजाः' अण्डज, पोतज तथा जरायुज 'रससंसेउभिया-रस संस्वेदोद्विजाः' रसज, स्वेदज, और उद्भिज्ज (ये सब जीव हैं ) ॥८ ॥
अन्वयार्थ -- पृथ्वीकायिक अपकाधिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, तृण, वृक्ष, बीज, अंडज, पोतज जरायुज, रसज, संस्वेदज और उभि उसे ये सब जीव है । यतना के साथ इनकी रक्षा करनी चाहिए ||८||
टीकार्थ - - संसारसे प्रत्रजित और यतनावान् मुनि अहिंसा आदि ती में प्रमाद नहीं करता है । तो हिंसा क्या है ? और किनकी हिंसा होती है? इन प्रश्नका उत्तर देने के लिए कहते हैं- सूक्ष्म, बादर, पर्याक, अपर्यातक आदि भेद प्रभेद वाले पृथ्वी कायिक जीव हैं। इसी कार भेदोंवाले अप्रकायिक तेजस्कायिक और वायुकायिक भी हैं। वन
वृक्ष बीज का : ' 'पृथ्वी, अग्नि, वायु, तृयु, वृक्ष भने जी 'अंडया पाय जरायुअंडजाः पोटजाः, जरायुजाः' म पतन भने यु 'रस संसेयउभियारससंस्वेदोद्भिङ्गाः' २५०४, स्पेन, भने सिन (आ तमाम त्र छे.) ॥८॥
अन्वयार्थ - पृथ्वी, गाय, ते साय, वायुठाय तृणु, वृक्ष, पीत्र, सडक, पोतन ४यु, रस, संस्वेदन भने उहूमिन मा अधा જીવા છે, યતનાપૂર્વક તેઓનું રક્ષણ કરવું જોઈએ. ૮ાા
ટીકા સ સારથી પ્રત્રજીત અને ચતનાાત્ મુનિ અહિંસા વિગેરે કઞામાં પ્રમાદ કરતા નથી, હિંસા એ શું છે ? અને કૈાની ...િસા થાય છે ? આ પ્રશ્નોના ઉત્તર આપતા કડે છે કે-સૂક્ષ્મ, ખાદર, પર્યાપ્ત ગેિરે ભેદ પ્રભેદવાળા પૃથ્વીકાયિક જીવા છે, આજ પ્રકારના ભેદોવાળા અાયિક તેજ સાયિક અને વાયુ કાયિકા પણ હાય છે. વનસ્પતિ કાયિકાને સક્ષેપથી

Page #32

समथार्थवोधिनो टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् स्पतिकायिकान् संक्षेपतो दर्शयति-तण' इत्यादि । 'तण' तृणानि-कुशदीदीनि 'रुक्ख' वृक्षा:-आम्राशोकादिकाः 'सयोयगा' सवीनका:-बीजेन सह विधमाना, बीजानि शालिगोधूमचणकादीनि-एते पृथिव्यादिका बनस्पत्यन्ता जीवा एकेन्द्रिया एते पश्चैव । अतः परं पाठं त्रसकायं चलनस्वभावकजीरूपं दर्शयति'अंडका' अडना:-अण्डाजाताः केकिलसरीसृपमास्यकच्छपादयः। तथा'पोय' पोता एव जाताः पीतजा गजादयः । 'जरा जरायुजाः-जम्बालवेष्टिता जायन्ते गोनु यशनरादयः । तया-रस से यउन्भिया' रससंस्वेदोद्भिजाः, रसाद् विकृत मधुरादिरसेछु जायमानाः, संस्वेदाव-धर्मजलाज्जायमाना यूका मत्कुणादयः, उद्भिज्जाः-पृथिवीमुद्भिध जाताः शलभादयः, एते षट्कायजीवाः समाख्याताः ॥८॥ मूलम्-एएहि छहिं कायेहिं तं विजं परिजाणिया।
मणसा कायवक्केणं णारंभी ण परिगही ॥९॥ छाया--एमिः षभिः कायै स्तद्विद्वान् परिज्ञाय।।
मनसा कायवाक्येन नारम्मी न परिग्रही । ९॥ स्पति कायिकों को संक्षेप से दिखलाते हैं-कुशदर्भ आदि तृण, आम अशोक आदि वृक्ष, शालि, गेहूं, चना आदि बीज हैं। यह पृथिवीकायिक से लेकर वनस्पति कायिक तक पांचों प्रकार के जीव एकेन्द्रिय हैं। इनके पश्चात् चलन स्वभाव वाले त्रसकाय की गणना की गई है। वह इस प्रकार है-अंडज-अंडे से उत्पन्न होने वाले, संस्वेदज पसीने से उत्पन्न होनेवाले जू खटमल आदि, उद्भिज्ज-पृथ्वीको भेद कर उत्पन्न होनेवाले शलभ (पतंग) आदि। यह षटकाय के जीव कहे गये है ।।८।। मतावे -पुश-हम विगैरे तु मामा, म विगेरे वृशा, शी, घडू, ચણા વિગેરે બી કહેવાય છે. આ પૃથ્વીકાયિકથી લઈને વનસ્પતિકાય સુધી પાંચ પ્રકારના જ એકેદ્રિય કહેવાય છે. તે પછી ચલન સ્વભાવ વાળા ત્રસકાયની ગણત્રી કરવામાં આવી છે, તે આ પ્રમાણે છે.-એડજ-ઈંડામાંથી થવાવાળા કેયલ, સરસપ (સાપ) મી-માછલાં કારમા વિગેરે પિતજહાથી વિગેરે જરાયુજ મ ણપ, વાનર વિગેરે જેઓ એરથી લપેટાયેલા ઉત્પન્ન થાય છે. રસજ-વિકૃત થયેલા રસમાંથી ઉત્પન્ન થવાવાળા, સંવેદજ-પરસેવામાંથી ઉત્પન્ન થવાવાળા જૂ, માકડ, વિગેરે ઉદુભિન્ન-પૃથ્વીને ભેદીને ઉત્પન થનારા શલભ-(પતંગ) વિગેરે આ ત્રસકાય છે. કહેવાય છે. એટલે

Page #33

२२
सूत्रकृताङ्गसूत्र अन्वयार्थः-(विज्ज) विद्वान् साधुः (एएहि छहि कायेहिं) एतैः-उपरि दर्शितैः षड्मिः जीवनिकायैरारम्भं न कुर्यात् किन्तु-'तं परिजाणिया' तत्-जीवजातं परिवाय-परिजया ज्ञात्वा (मणसा कायवक्केणं) मनसा कायेन वाक्येन (णारंभी ण परिग्गही) नारम्भी-आरम्भवान् न भवेत् न परिग्रही-परिग्रहवान् न भवेत् प्रत्याख्यानपरिझया तद्विषयमारम्भं परिग्रहं च परित्यजेदिति ॥९॥
टीका-'विनं' विद्वान्-हेयोपादेयविवेकवान् 'एए' एतैः-पूर्वकथितः 'छहि' षभिः 'कायेहि' कायैः-स्थावरत्रसरूपैः सूक्ष्मबादरपर्याप्तकाऽपर्याप्त
'एएहिं छहिं काहिं' इत्यादि।
शब्दार्थ--विज्ज-विद्वान्' विद्वान् पुरुष 'एएहिं छहिकायेहिएभिः षभिः कायैः' इन छही कायों का आरम्भ न करे 'किंतु 'तं परिआणिया-तान परिजानीयात्' इन्हे जीव जाने तथा 'मणसा कायव. केणं-मनसा कायेन धाक्येन' मन वचन, तथा कायसे 'नारम्भी न परि
गही-नारम्भी न परिग्रही' आरम्भ और परिग्रह न करे ।९॥ ___अन्वयार्थ--विद्वान् पुरुष मन वचन काय से इन छह जीवनिकायों का आरंभ न करे, परिग्रह न करे, इन्हें ज्ञपरिज्ञा से जाने और प्रत्याख्यान परिज्ञा से आरंभ और परिग्रह का त्याग करे ॥१॥
टीकार्थ--विद्वान् अर्थात् हेय और उपादेय के विवेक से युक्त पुरुष पूर्वक्ति छहों निकायों में से किसी का भी आरम्भ और परिग्रह न करे। अर्थात् प्रस स्थावर रूप सूक्ष्म बादर पर्याप्तक अपर्याप्तक भेद से
'एएहिं छहिं कायेहि' त्यादि
शहा- 'विज्ज-विद्वान्' भुद्धिशाणी ५३५ 'पएहि छहि कायेहि-एभिः परभिः कायः मा छये योनी मान ४२ ५२तु 'त परिजाणिया-वान् परिजानीयात ते ७१ सभा तथा 'मणसा कायवकेणं-मानसा, कायेन, वाक्येन' भन, यन तथा याथी 'नारंभी न परिगही-नारम्भी न परिप्रही' मार' भने परिधान न ४२ । !
અન્વયાર્થ–વિદ્વાન પુરૂષ મન, વચન, અને કાયથી આ છ વનીકાને આરંભ ન કરે. પરિગ્રહ ન કરે. તેઓને પરિજ્ઞાથી જાણે અને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી આરંભ અને પરિગ્રહને ત્યાગ કરે છે
ટીકાર્થી—વિદ્વાન અર્થાત્ હેય અને ઉપાદેયના વિવેકવાળે પુરૂષ પહેલાં કહેલ છએ નિકામાંથી કેઈને પણ આરંભ, અને પરિગ્રહ ન કરે. અર્થાત્, વસ સ્થાવરરૂપ સૂક્ષ્મ બાદર, પર્યાપ્તક અપર્યાપ્તકના ભેદથી ભિન્ન આ જીવ

Page #34

समयार्थबोधिनो टीका प्र.श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् कभेदमिन्नै जीवममुदायै नारम्भी न परिग्रहो भवेदिति अग्रेतनेन सम्बन्धः । 'त' तदेतत्प्त जीवजातम् परिजाणिया' परिज्ञाय-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया 'मणसा कायवक्केणं' मनसा कायेन वाक्येन मनोवाकायैः ‘णारंभी' नारम्मी भवेत् ‘ण परिग्गही' न वा परिग्रही भवेत् , मनोवाकायैरेतेषां जीवनिकायानामारभ्भं परिग्रहं च परित्यजेत् । जीवोपमई विषयकमारभ्भं परिग्रहं च न कुर्यात् । विद्वान् पुरुषः एतान् षड्जीव नकायान् ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा, प्रत्याख्यानपरिज्ञया एतेषां विनाशप्रयोजकमारम्भं परिग्रहं च परित्यजेत् , आरम्भपरिग्रहयोरात्माऽहितजनकत्वादिति भावः ॥९॥ मूलम्-मुसावादं बहिद्धं च उग्गहं च अजाइया ।
संस्थादाणाइं लोगंसि तं विजं परिजाणिया ॥१०॥ छाया-मृषावादं बहिद्धं च अवग्रहं चाऽयाचितम् ।
शस्त्रादानानि लोके तद्विद्वान् परिजानीयात् ॥१०॥ भिन्न इन जीव समूहों का आरंभ और परिग्रह न करे। इन सब जीवों को ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से इनके आरंभ का त्याग कर दे अर्थात् इनकी विराधनाका त्याग कर दे। मन वचन, काय से इनके आरंभ और परिग्रह रूप में ग्रहण करनेका त्याग करे।
तात्पर्य यह है-विद्वान् पुरुष इन षट्जीवनिकार्यो को ज्ञपरिज्ञासे जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से इनका विनाशक आरम्भ और परिग्रह न करे, क्योंकि आरंभ और परिग्रह आत्मा के लिए हितकर नहीं होता।। 'मुसावायं पहिलंच' इत्यादि । शब्दार्थ-'मुसावायं-मृषावादम्' असत्य बोलना 'पहिद्ध-बहिद्धम्'
સમાનો આરંભ અને પરિગ્રહ ન કરે. આ બધા અને જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેઓના આરંભને ત્યાગ કરે અર્થાત તેમની વિરાધના ન કરે મન, વચન, અને કાયાથી તેઓને આરંભ અને પરિગ્રહ રૂપથી ગ્રહણ કરવાને ત્યાગ કરે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-વિદ્વાન પુરૂષ આ વડુ જવનિકાને જાણીને તેને વિનાશ કરવાવાળા આરંભ અને પરિગ્રહ ન કરે, કેમકે આરંભ અને પરિગ્રહ આત્માને માટે હિતકર હોતા નથી. લાલા 'मुसावाय पहिच' त्याल सम्हा---'मुखावायं-मुषावादम्' असत्य बाद 'बहिद-बहिद्धम्' भैथुनर्नु

Page #35

सूत्रकृताङ्गो
___ अन्वयार्थः ---(मुक्षावार्य) मृामदम् अपत्य भाषाम् वहिद्धं' मैथु रम् (उग्गह) अवग्रहम् (अजाइया) अयाचित , एतानि (लोगंसि सत्थादाणाई) लोके वादा. नानि-शस्त्रतुलपानि कर्मवध कारणानि च (तं विजं परिजाणिया) नत्-एनस विद्वान परिनानीयात्-अपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यान परिज्ञया परित्यजे दति ।१०।
टीका-अहिंसा प्रतिपाद्य मृगासदादिकं माह- मुसाशय' इत्यादि । 'मुसावाय' मृपावादम्-असत्य भाषाम् , तथा-'वहिद्धं' इति देशी यशब्दो मैथु गार्थः सेन मैथुनम् 'उग्गई' आग्रहं परिग्रहं च, तथा-'अनाइया' अयाचि म् अदत्ता दानमित्यर्थः, एतानि-असत्यभाषणादीनि पामिना निराधकानि साक्षात् परम्मश्या मैथुन सेवन करना 'उग्गह-अवग्रहस्' परिग्रह करना 'माया-प्रयाचितम्' तथा अदत्तादानलेना लोगसि सत्थादागाई-लोके शस्त्रादानानि' ये सब लोक में शस्त्र के समान और कर्म बन्धके कारण है' 'तं विजं परिजाणिया-एतत् सर्व विधान परिजानीयात्' विद्वान् पुरुष ज्ञ परिज्ञासे इसे जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञासे इसे त्याग करे ॥१०॥
अन्वयार्थ--मृषायाद, मैथुन, अदत्तादान को भी लोक में शस्त्र के समान समझे। विद्वान इन्हें ज्ञपरिज्ञा से जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग दे ॥१०॥
टीकार्थ--अहिंसा का प्रतिपादन करके मृषावाद आदि का कथन करते हैं-असत्यभाषण, मैथुन, परिग्रह और अदत्तादान, यह सब साक्षात् या परम्परा से प्राणियों की विराधना करने वाले हैं। अतएव ये से ४२ 'उगाह-अवग्रहमू' परिङ ४२वो 'अजाइया-अयाचित्तम्' तथा महत्तहान से लोगसि सत्थाद णाई-लोके शस्त्रादानानि' मा मा बाम शख सरमा भने मन्ना २५ ३५ छे. 'त'विजं परिजाणिया-एतत् सर्व विद्वान्. परिजानीयात्' विद्वान ५३५ ३५रिज्ञाथी माने जाने प्रत्याभ्यान परि. જ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે ૧૦
अन्वयार्थ-भूषापाई, भैथुन, परियड, महत्तानने पy a४मा शखनी બરાબર સમજવું. વિદ્વાન પુરૂષ આ બધાને જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી ત્યાગ કરે ૧૦
ટીકા અહિંસાનું પ્રતિપાદન કરીને મૃષાવાદ વિ. નું કથન કરે છે– અસત્ય ભાષણ, મૈથુન પરિગ્રહ, અને અદત્તાદાન આ બધા સાક્ષાત્ અથવા પરંપરાથી પ્રાણની વિરાધના કરવાવાળા છે. તેથી તે શસ્ત્ર સમાન છે.

Page #36

समयार्थबोधिनी दीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् वा, ततः 'सत्थादाणाई' शस्त्रादानानि, शस्त्राणीव शस्त्राणि, यथा-शरादि जीवो. पतापकं तयाऽप्रत्यभाषगादिकमपि, अतएव आदानानि-आदीयन्ते अष्टकारकाणि कर्माणि एभिरिश्यादानानि कोपादानकारणानि 'लोगंसि' लोके-इहलोके संपारे 'तं तदेतत्सर्वमसत्यप्रमुखम् , 'विज्ज' विद्वान् 'परिजाणिया' परिजानीयात्, ज्ञपरिक्षया ज्ञात्वा-प्रत्याख्यानपरिज्ञया सर्वमपि त्यजेद, एतेषां स्वरूपं कारणं कार्य च जानन् विद्वान् परिष्ठ रेत् , इति । मृपावादादिकं सर्वमेव दुःखजनकतया शस्त्रमित्र भयानकम्-तथा-कर्मवन्धकारकं चेवि ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरि. ज्ञया विद्वान् तत् परित्यजेदिति ॥१०॥ मूलम्-पलिउंचणं भयणं च थंडिल्स्प यणाणि य।
धूणादाणाई लोंगसि, तं विजं परिजाणिया ॥११॥ छाया--पलिकुश्चनं भजनश्च स्थण्डिलोच्छ्यणानि च ।
धूनयाऽऽदानानि लोके तद्विधान परिजानीयात् ॥११॥ शस्त्र के समान हैं, क्योंकि जैसे-घाण (तीर) आदि जीवों को संताप देते हैं उसी प्रकार असत्यभाषण आदि भी संतापजनक होते हैं अत. एवं इनका परिहार करना उचित ही है।।
असत्यभाषण आदि आदान है अर्थात् इनसे आठ प्रकार के कर्मों का बन्ध होता है । मेधावी पुरुष इन असत्य भादिके स्वरूप, कारण एवं कार्य को लोक में ज्ञपरिज्ञासे जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग दे।
अभिप्राय यह है कि यह सब मृषावाद आदि लोक में दुःखजनक होने से शस्त्र के समान भयानक हैं और कर्मबन्ध के कारण हैं। मेधावी पुरुष ज्ञपरिज्ञा से उसे जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञा से इनका त्याग करदे॥१०॥ 'पलिउंचणं' इत्यादि।
शब्दार्थ--'पलिउचणं-पलिकुश्चनम्' माया 'भयणं च-भजन' કેમકે જેમ બાણ (તાર) વિગેરે જેને સંતાપ દે છે. એ જ પ્રમાણે અસત્ય ભાષણ આદિપણ દુઃખ પહેંચાડે છે. તેથી તેને ત્યાગ કરે તેજ ઉચિત છે,
કહેવાને ભાવ એ છે કે આ મૃષાવાદ વિગેરે લોકમાં દુખ કારક હોવાથી શસ્ત્રની જેમ ભયંકર છે. અને કર્મબંધના કારણ રૂપ છે. મેધાવી પુરૂષ જ્ઞ પરિજ્ઞાથી તેને જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરે. ૧૦ 'पलिचणं' sanle शहा -'पलिउंचणं-पलिकुञ्चनम्' भाया 'भयणं च-भजनंच' भने: १ सु०४

Page #37

सूत्रकृताङ्गसूत्रे अन्वयार्थ:-(पलिउंचणं) पलिकुञ्चनम्-मायाम् (च भयणं) च-तथा भजनं. लोभम् (पंडिल्लुस्सयणाणि य) स्थण्डिलोच्छ्यणानि च-क्रोधमानौ (धूण) धूनयअपनय परित्यजेत्यर्थः, (तं विज्ज) तद्विद्वान (लोगसि) लोके (आदाणाई) आदा. नानि-कर्मबन्धकारणानि (परिजाणिया) परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यान परिज्ञया कषायान् परित्यजेदिति ॥११॥ ____टीका-ये कपायवन्तः सनि तेषां पञ्चाहाव्रतधारिणामपि न फलवत् , अपितु निष्पलमेव भवति । अतः कषायनिरोध आवश्यक इति तन्निरोधमेव दर्शयति-'पलिउंचणं' पलिकुञ्चनम् , परिता-समन्तात् कुच्यते-चक्रीभावमापद्यते
और लोभ 'थंडिल्लुस्सयाणि ध-स्थण्डिलोच्छ्यणानि च क्रोध और मानका 'धुण-धूनय' त्याग करो 'तं वि-तत् विद्वान विद्वान मुनि 'लोगसि-लोके' लोकमें 'आदाणाई-आदानानि' कर्मबन्धन के कारण है। ऐसा 'परिजाणिया-परिजानीयात्' ज्ञपरिज्ञासे जानकर प्रत्याख्यानपरिशासे उसका त्याग करे ॥११॥ ____ अन्वयार्थ--माया, लोभ, क्रोध और मान का परित्याग करे । मेधावी इन्हें कर्मबन्धनका कारण जाने । ज्ञपरिज्ञा से इन्हें जान कर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उनकात्याग दे ॥११॥
टीकार्थ--जो कषाय से युक्त हैं, उनका पांच महाव्रतों को धारण करना भी सफल नहीं, परन्तु निष्फल ही होता है। अतएव कषायोंको निरोध करना आवश्यक है। यही निरोष यहां दिखलाते हैं-जिसके कारण सब कार्यों में परिकुंचन अर्थात् वकता उत्पन्न हो जाती है, उसे 'थंडिल्लुस्सयणाणि य-स्थंडिलोच्छ्यणानि च' डोध ने मानने 'धुण-धुनय' त्याग
। 'त विज-तत् विद्व न्' विधा मुनि लोगसि-लोके' मा 'यादाणाईआदानानि' ४ सय ४१२९४ छ. मे प्रमाणे परिजा गया-परिजानीयात्' જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરે ૧૧
અન્વયાર્થ–માયા, લોભ, ક્રોધ અને માનનો ત્યાગ કરે. મેધાવી તેને કમ બંધનું કારણ સમજે. 1 વિજ્ઞાથી તેને જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરે છે?
टी -२॥ पायथी युवत है.य, ते सानु पाय मानतानु पा२५ કરવું પણ સફળ થતું નથી. પરંતુ નિષ્ફળ જ જાય છે. તેથી જ કષાયોને નિવેધ કરે, જરૂરી છે. એ નિરોધ અહિયાં બતાવવામાં આવે છે.-જેના કારથી સઘળા કાર્યોમાં પરિકુંચન અર્થાત્ વકપણું ઉત્પન્ન થાય છે, તેને

Page #38

समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् ............20 कार्याणि येन तत् परिकुश्चनम् -माया-परिश्चनं हि सर्वव्रत खण्डकम् । तया 'भयणं च' भजनं च-भज्यते सर्वत्र आत्मा प्रोक्रियते प्रसाद्य संमर्थ वा येन स भजनो-लोमः, तपपि । तथा-'थंडिल्लुस्सयणाणि स्थण्डिलोच्छ्रयणानि, तत्र'थंडिल्ल' स्थण्डिलः यस्मिन् कार्योन्मुखे सति सदसद्विवेकराहित्यात-आत्मा स्थण्डिलबद्भवति स स्थण्डिल:-क्रोधः । तया-'उस्सयणाणि' यस्योदयेन ऊर्ध्व श्रयति जात्यादिना दध्मातो भवति पुरुषः सः-उच्छ्रयो-मानः । सूत्रे मानस्य बहुत्वाद् बहुवचनम् , अत्र माया लोभतोऽनन्तरं क्रोधमानयोग्रहगो सौत्रत्वाद् व्य- । त्ययः, तेन क्रोधमानमायालोभरूपान् कपायान् 'धूण' धूनय-अपनय धूनय इति क्रियापदस्य प्रत्येकं सम्बन्धः, तेन क्रोधं धूनध, मानं धूनय, मायां धृनय, लोभं-- धूनयेत्यर्थों बोध्यः । कषायादीनां परित्यागेऽपरमपि कारणं दर्शयति-एतानि परिकुश्चनादीनि। 'लोगंसि' अस्मिन् लो के 'आदाणाई' आदानारि, एतानि कि कर्मबन्धकारणानि वर्तन्ते, तस्मादेतत्स्वरूपं स कारणकार्य ज्ञात्वा 'विज्नं' विद्वान् 'परिमाणिया' परिजानीयात् ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यान-परिशया परित्यजेदिति ।।११।। परिकुंचन अर्थात् माया कहते हैं। यह परिकुंचन सभी व्रतों को विराधना करनेवाला है। भजन का अर्थ लोभ है क्योंकि यह
आत्मा को भग्न करने वाला है। स्थण्डिल क्रोध को कहते हैं, क्योंकि क्रोध आने पर आत्मा सत् असत् के विवेक से रहित स्थंडिल के समान हो जाता है। उच्छ्य का अर्थ है मान, क्योकि इसके उदय से आत्मा जाति आदि के अभिमान से ऊंचा चढ जाता है इन सभी कषायों का स्याग कर देना चाहिए। कषाय त्याग का दूसरा कारण दिखलाते हुए शास्त्र. कार कहते हैं-यह कर्मयन्ध को उत्पन्न करने वाले हैं। अत एव मेधावी पुरुष इनके स्वरूप, कारण और कर्म को ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से राग देवे ॥११॥ પરિકુંચન અથર્ માયા કહેવામાં આવે છે, આ પરિકુંચન સઘળા બની વિરાધના કરવાવાળી છે. ભજનને અર્થ લે ભ છે. કેમકે તે આત્માને ભરમ કરવાવાળો છે થંડિલ ક્રોધને કહે છે, કેમકે-ક્રોધ આવવાથી આત્મા સત અસના વિવેક વિનાને ડિલ જે થઈ જાય છે.
ઉછૂય એટલે માન-કેમકે તેના ઉદયથી આત્મા જાત વગેરેના અભિમાનથી ઉચે ચઢિ જાય છે. કષાયના ત્યાગનું બીજું કારણ બતાવતાં શાસ્ત્રકાર કહે છે–આ કર્મ બંધને ઉત્પન્ન કરવા વાળું છે, તેથી જ બુદ્ધિશાળી પુરૂષ તેને સ્વરૂપ, કારણ અને કર્મને જ્ઞ પરિફ થી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેનો ત્યાગ કરી દે. ૧૧

Page #39

सूत्रकृताङ्गसूत्रे मूलम्-धायण रयणं चेव वैथी कम्मविरेयणं । . वैमणंजणपलीमथं तं विजं परिजाणिया॥१२॥ छाया-धावनं रञ्जनं चैव बस्तिकर्मविरेचनम् ।
वमनाञ्जनं पलिमन्यं तद्विद्वान् परिजानीयात् ॥१२॥ अन्वयार्थः-- (धोयण) धावन-हस्तपादादीनां वस्त्राणां प्रक्षालनम् (रयणं) रञ्जनं हस्तादीनाम् 'बत्थीकम्मं विरेयणं' बस्तिकमविरेचनम्-तत्र वस्तिकर्म-अधोमार्गेण जलाकर्षणम् (एनिमा) इति लोकमसिद्धम् , विरेचनम्-(जुलाव) इति प्रसिद्धम् , (वमणंजण) वमनाञ्जनम् , वमनम् -मसिद्धम् , अञ्जनम्-नेत्रे कज्जलादिकरणम् , तदेतत्सर्वम् , (पलीमंथं) पलिमन्थम्-संयमोपघातकरम् (विज्ज) विद्वान-पण्डितः (परिजाणिया) परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् ॥१२॥ ... 'धोयणं रयणं चेव' इत्यादि।
शब्दार्थ--धोयणं-धावनम्' हाथ पैर तथा वस्त्र आदि धोना 'रयणं-रञ्जनम्' तथा हस्तादिको रंगना 'बत्थीकम्मं विरेयणं-घस्तिकर्म विरेचनम्' बस्तिकर्म करना और विरेचन 'वमणंजण-वमनाञ्जनम्' दवा लेकर वमन करना तथा आखों में अञ्जन लगाना इत्यादि 'पलिमर्थ. मलिमन्ध' संयमको नष्ट करने वाले कार्यों को 'विज्जं परिजाणियाविद्वान् परिजानीयात्' विद्वान् पुरुष समझके त्याग करे ॥१२॥ - अन्वयार्थ-हाथ पग एवं वस्त्र आदि का धोना, रंगना, एनीमा लेकर विरेचन करना, वमन करना, अंजन लगाना, इन सबको संयम का घातक समझ कर ज्ञानी पुरुष इन को त्याग दे ॥१२॥ 'धोयणं रयणं चेव' त्या
शार्थ - 'धोयण-धावनम्' 14 41 तथा ४५i विणे३ धावा. रयणं-रञ्जनम्' तथा डा विरे २१। 'बत्थीकम्म विरेयणं-बस्तिकर्म विरेचनम्' मस्ति
भ ४२७ मन विरेयन 'वमणंजन-वमनाञ्जनम्' ने भन -3टी ४२वी तथा मासोमा मive et विगेरे पलिमंथ- पलिमन्थं' सयभने नाश ४२वापामा २ 'विज्ज परिजाणिया-विद्वान् परिजानीयात्' विद्वान् પુરૂષ સમજીને તેને ત્યાગ કરે ૧રા
અન્વયાર્ય–હાથ પગ અને વસ્ત્ર વિગેરેને ધવા, રંગવા, ઇનિમા લઈને રચ લેવો, ઉલટી કરવી, કાજળ લગાવવવું. આ બધાને સંયમના ઘાતક સમને જ્ઞાનિ પુરૂષે તેને ત્યાગ કરે ૧૨

Page #40

समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ.९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
टीका-'धोयणं' धावनम्-मक्षालनं शोभार्थ वस्त्रादीनाम् , 'रयणं' रञ्जनम् इस्तवस्त्रादीनाम् , 'बस्थीकम्म' बस्तिकम-गुदामार्गत उदरे जलमानीय तज्जछेन साकं निश्शेषमलानां बहिनिःसारणं बपतिकर्म । 'विरेयणं' विरेचनम्-वैद्यकोक्ताऽभयादि चूर्णपयोगेणाधोमार्गतो मलनिःसारणम् । 'चमणं' वमनम्-अङगुल्यादि प्रवेशेन भुक्ताऽऽहारस्य मुवमार्गेण वहि नि:सारणम् । 'अंजणं' अञ्जनम्-शलाकया नेत्रशोभाय मपी द्रव्याणां नेत्रयो निक्षेपणम् । तदेतद् धावनादिकं सर्वमपि 'पलीमंथ' पलिमन्थम्-संयमविघातकारसम् , इति ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिजया परित्यजेत् । वस्त्रादीनां प्रक्षालनं रञ्जनं वस्तिकम विरेचनं वमनं नेत्रा. ञ्जनं च संयमविनाशकारि ज्ञात्वा मुनिरेतान्न सेवेत ॥१२॥ मूलम्-गंध मल्लसिणाणं च दंतपक्खालणं तहा।
परिग्गहित्थिकम्मं च तं विजं परिजाणिया॥१३॥
टीकाथ-सुन्दरता के लिए वस्त्र आदि का प्रक्षालन करना, वस्त्र आदि को रंगना, गुदा के मार्ग से उदर में जल पहुंचा कर उस जल के साथ मल का बाहर निकालना अर्थात् वस्तिकर्म करना, वैद्यक के अनुसार हरड़ आदि का चूर्ण खाकर जुलाब लेना, वमन करना अर्थात् अंगुली आदि मुखमे रखकर मुक्त आहार को मुखसे बाहर निकालना आखों में अंजन आंजना, इन सब कार्यों को संयम का विघातक समझ कर त्याग देना चाहिए। ___ अभिप्राय यह है कि वस्त्र आदि को धोना, रंगना, वस्तीकर्म करना, विरेचन, वमन और अंजन लगाना इन सब को संयम का विनाशक जानकर मुनि उनका सेवन न करे उनका त्याग करे ॥१२॥
ટીકાર્ય–સુંદર પણ માટે વસ્ત્ર વગેરેનું પ્રક્ષાલન કરવું (ધવું) રંગવુ, ગુદાના માર્ગથી પેટમાં જળ પહોંચાડીને તે જળની સાથે મળ બહાર કહા ડે અર્થાત્ બસ્તિકર્મ કરવું. વૈદ્યક પ્રમાણે હરડે વિગેરેનું ચૂર્ણ ખાઈને જુલાબ લે, ઉલટી કરવી અર્થાત્ આપળી વગેરે મેંમાં રાખીને ભુક્ત આહાર મૂખથી બહાર કહાડે આંખોમાં અંજન આંજવું. આ સઘળા કાને સંયમના વિઘાતક સમજીને તેને ત્યાગ કરે જઈએ.
કહેવાને હેતુ એ છે કે–વસ્ત્ર વગેરેને ધોવા, રંગવા બસ્તી કર્મ કરવું વિરેચન, વમન, અને અંજ લગાડવું. આ બધાને સંયમના વિઘાતક સમ છને મુનિએ તેનું સેવન કરવું નહી અર્થાત્ તેને ત્યાગ કરી દે. ૧રા

Page #41

-
सुत्रकृताङ्गसूत्रे छाया- गन्धमारयस्नानानि दन्तप्रक्षालनं तथा।
परिग्रहस्त्रीकर्म च तद्विद्वान् परिजानीयात् ॥१३॥ अन्वयार्थः-(गधम पिणाणं च) गन्धमालयस्नानानि (तहा दंतपक्खालणं) तथा दन्तपक्षालनम् अकारणम् ओषध्यादिना (च परिग्गहित्यिकम्म) परिग्रहः-धनधान्यादिकस्वीकरणम् , स्त्रियाः स्त्रीकरणम् कर्म-हस्तमैथुनादिकर्म (त) तत् (विज) विद्वान् हेयोपादेय ज्ञानवान् (परिजाणिया) परिजानीयात्-तदेतत्सर्व कर्मबन्धकारकं ज्ञपरिज्ञ या ज्ञाता प्रत्याख्यान परिज्ञया परित्यजेत् इति ॥१३॥
टीका-'गंधमल्लसिणाणं च' गन्धमाल्यस्नानानि, गन्धाः-कोष्ठपुटादयः, माल्य-मल्लिकादि विशिष्टपुष्पग्रथितम् , स्नानम्-देशप्तर्वस्नानम् तत्र देशस्नानम् अकारणमक्षिभ्रुवादिप्रक्षालनं, सर्वस्नानम्-सङ्गिप्रक्षालनम् इति गन्धमाल्य
'गंधमल्लसिणाणं च' इत्यादि।
शब्दार्थ-'गंधमल्लसिणाणं च-गन्धमाल्यस्नानानि' शरीर में गन्ध लगाना तथा पुष्पमाला पहिनना एवं स्नान करना 'तहा दंतपक्खा. लणं-तथा दंतप्रक्षालनम्' तथा दातोंको धोना परिगहित्थिकम्म-परिग्रहस्त्रीकर्माणि' परिग्रह रखना, स्त्रीका उपभोग करना तथा हस्तकर्म करना तं विजं-तत् विद्वान्' विद्वान मुनि इनको पापका कारण जानकर त्याग करे ॥१३॥ ____ अन्वयार्थ--शरीर में सुगंध लगाना, माला धारण करना, स्नान करना, दातोंका बिना कारण प्रक्षालन करना, धन धान्य आदि परिग्रह को स्वीकार करना, हस्तकर्म करना, इन सब को मेधावी पुरुष कर्मबन्ध का कारण जान कर प्रत्यारान परिज्ञा से त्याग दे ॥१३॥
टीकार्थ--कोष्ट पुट आदि गंध को, मल्लिका आदि के पुष्पोंसे गूंथी 'गंधमल्लसिणाणं च' त्या
शब्दार्य--'गधमल्लसिणाणं च- गंधम ल्यस्नानानि च' शरीरमा 'ध ॥ तथा ५०५मा ५३२वी तथा स्नान २j 'तहा दंतपक्खालणं-तथा दंतप्रक्षा उनम् तथा हाताने धे। 'परिगहित्थिकम्म-परिग्रहस्त्रीकर्माणि' परियड ४२वो, तथा सी सेवन ४२ तथा तम ४२ 'तं विज्ज-तत् विद्वान्' विद्वान् મનિ આને પાપના કારણ રૂપ સમજીને તેને ત્યાગ કરે છે૧૩
અન્વયાર્થ–શરીરમાં સુગંધ લગાવી માળા પહેરવી. સ્નાન કરવું, વિના કારણ દાંત ધાવા, હસ્તકર્મ કરવું. આ બધાને બુદ્ધિમાન પુરૂષે કર્મબં ધના કારણ રૂપ સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરી ૧૩ ટીકાર્ય–કોણ, પુર, વગેરે ગંધને, મલ્લિકા વિગેરે ફૂલોથી ગૂંથેલી માળાને,

Page #42

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ.९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् स्नानानि 'तहा' तथा-'दंतपक्खाकणं' दन्तप्रक्षालनम्-अकारणमोपध्यादिना 'परिग्गहित्थिकम्मं च' परिग्रहः, स्त्री, कर्म च, तत्र परिग्रहः-सचित्ताऽचित्तपदार्थानां स्वीकारः, स्त्रियो देवमनुष्यादीनाम् , तत्स्वीकारः, कर्म-हस्तमैथुनादिकरणम् । 'त' तदेतत्सर्व बन्धजनकं संसारपर्यटने कारणम् । इति ज्ञात्वा 'विज्नं विद्वान्आत्महितार्थी परिजाणिया' परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञा ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् ॥१३॥ मूलम्-उदेसियं कीयगडं च पामिचं चेर्व आहडं।
प्रयं अणेसगिजं च तं वि परिजाणिया ॥१४॥ छाया--औदेशिकं क्रीतकृतं च पामित्यं चैवाहृतम् ।
पूयमनेषणीयं च तद्विद्वान् परिजानीयात् ॥१४॥ हुई माला को, बिना कारण नेत्र या भौंह आदि के प्रक्षान रूप देशस्नान को तथा सींग प्रक्षालन रूप सर्वस्नान को निष्कारण औषधि आदि. से दांतोंके माजने को तथा परिग्रह और हस्तकर्म को कमबन्ध का कारण जान कर उनको त्याग दे। ये सब कर्म संसारभ्रमण के कारण हैं।
ऐसा समझ कर आत्महित का इच्छुक पुरुष इन्हें ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग दे ॥१३॥ 'उद्देसियं कीयगडं च' इत्यादि।
शब्दार्थ- 'उद्देसियं-औदेशिकम्' साधुको एक नाम लेकर उनको देनेके लिये जो आहार आदि तैयार किया गया है 'कीयगडं-क्रीतकृतम्' तथा साधुके लिये जो खरीद किया, गया है तथा 'पामिच्च-प्रामिभ्यम्' કારણ વિના આંખ અને ભમરને ઘેવારૂપ દેશ નાનને તથા સવાંગ પ્રક્ષાલન રૂપ સર્વનામને, કારણ વિના એસડ વિગેરેથી દાંતને માંજવાને તથા પરિગ્રહ અને હસ્તકને કર્મબન્ધના કારણે સમજીને તેને ત્યાગ કરે. આ બધા જ કર્મો સંસાર ભ્રમણના કારણ રૂપ છે.
આ પ્રમાણે સમજીને આત્મિહિતને ઈચ્છનારા પુરૂષે જ્ઞપિરિજ્ઞાથી તેને સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેઓ ત્યાગ કરે ૧૩ 'उद्देसीय कीयगडं च' त्यादि
शहाथ - 'उद्देसिय-उद्देशिकम्' साधुने मा५१भाट २ मा २ विगैरे तैयार ४२वामा मा०ये डाय ते तथा 'कीयगडं-क्रीतकृतम्' साधुन भाटेरे भरी ४२१ामां आवे य ते तथा 'पामिच्च-प्रामित्यम्' साधुने भावा

Page #43

सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थ:-(उद्देसिय) औद्देशिक-यस्य कस्यचिदेकरय साधो मिग्राहेण कृतं तदौदेशिरम् (कीयगडं) क्रीतकृतम्-साध्वर्थ मूल्येन गृहीतम् (पामिचं) पामित्यम्साध्वर्थमन्यत उच्छिन्नरूपेणाऽऽनीतम् (चेव आहडं) चाहृतम्-साध्वर्थ यत् गृहस्थेन सम्मुखमानीतम् (पूर्व) पूयम्-आधाकर्मावयवसंपृक्तं शुद्धमप्याहारं पूयम् (अणेसणिज्ज) अनेषणीयम् -अशुदम् (त) तत्सर्वम् (विज्ज) विद्वान् (परिजाणिया) परिजानीयात्-अपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति ॥१४॥
टीका-'उदेसियं' औदेशिकम्-यं कमप्येकं साधुमुद्दिश्य यदाहारपान वस्त्र पावसत्यादि निमित्तं तदौदेशिकम् ‘कीयगडं' क्रीतकृतम्-साध्वयं यद्वस्तु मुल्ये. साधु को देने के लिये जो दूसरे से उधार लिया गया है चेत्र आहडंचैव आहृतम्' तश साधुको देने के लिये जो गृहस्थो के द्वारा लाया हुवा है 'पूर्व-पूयम्' जो आधाकर्मी आहार से मिला हुवा है 'अणेस. णिज्ज-अमेषणीयम्' तथा जो आहार, कोई भी दोषसे युक्त अशुद्ध है 'तं-तत्' उसको 'विज्ज-विज्ञान विद्वान मुनि 'परिजाणिया-परिजानी यात्' ज्ञपरिज्ञासे जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञासे त्याग करे ॥१४॥ ___अन्वयार्थ--औदेशिक, क्रीतकृत, प्रामित्य, आहत, पूय और अने. षणीय आहार को मेधावी ज्ञपरिज्ञा से जाने और प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनको त्याग दे ॥१४॥
टीकार्थ--जो आहार पानी वस्त्र पात्र एवं उपाश्रय आदि किसी एक साधु के उद्देश्य से निर्मित किया गया हो, वह औदेशिक कह लाता
भाट २ माननी पासेथी धार वाम मा डाय ते 'चेव आहडं-चैव
તથા સાધુને આપવા માટે ગૃહ દ્વારા લાવવામાં આવેલ હોય तथा 'प्रयं-पूयम्'२ माघाभी माहारथी भणे हाय 'अणेसणिज्ज-अनेषणी यम्' तथा २ २ ४ ५g ोष पाणी डाय भने अशुद्ध य 'तं- तत्' तर 'विज-विद्वोन्' विद्वान् मुनि 'परिजाणिया-परिजानीयात्' । परिशाथी જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરે. ૧૪
स-याथ-~-मोदशि, इतकृत, प्राभित्य, महत पूय भने भनेषणाय, આહારને મેધાવી પુરૂષ પરિજ્ઞાથી તેને જાણે અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે, ૧૪
ટીકાર્ય–જે આહાર, પાણી, વસ્ત્ર, પાત્ર અને ઉપાશ્રય વિગેરે કઈ એક સાધને ઉદ્દેશીને બનાવવામાં આવેલ હોય, તેને શિક કહેવામાં આવે છે,

Page #44

-
-
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् .... नाऽऽनीतम् , तथा-'पामिच्च' मामित्यम्-साघवे दातुमच्छिन्न गृहीतम् । तथा-'आइडं' आहृतम् - साधवे दातुं साधुसंमुखमानीतं तथा-'पूर्य' पूयम्-आधा कर्मावयवसंयुक्तम्-शुद्धेऽपि आहारे आधाकर्माहारस्य मिलनं पूतिकम् 'अणेसणिजं अनेषणीयम्-शङ्कितादिदोषेण युक्तम् 'ज्जि' विद्वान् ‘त त-सर्वमपि संयमाऽनु पकारितया संसारकारणतया च-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया 'परि जाणिया' परिजानीयात्-परित्यजेत् इति ॥१४॥ मूलम्-आसूणि मक्खिरागं च जिद्धघायकम्मगं ।
उच्छोलणं च क च तं विजं परिजाणिया ॥१५॥ छाया-आशूनि मक्षिरागं च गृद्धथुरघातकर्मकम् ।
उच्छोलनं च कल्कं च तद्विद्वान् परिजानीयात् ॥१५॥ है। साधु के लिए मूल्य चुका कर खरीदी हुई वस्तु क्रीनकृत कहलाती है। साधु को देने के लिए उधार ली हुई वस्तु शामित्य कहलाती है। साधु को देनेके लिए उसके सामने लाई हुई आहारादि वस्तु आहत कही जाती है। जिसमें आधाकर्मी का कुछ भाग मिला हो उसे पूतिक या पूय कहते हैं। जो शंकित आदि किसी भी दोष से युक्त हो, वह अनेषणीय कहलाती है। मेधावी पुरुष इन सब को संयम में अनुपकारी (संयम का घातक) और संसार का कारण जान कर परित्याग कर दे॥१४॥
'आसूणि मक्खिराग च' इत्यादि ।
शब्दार्थ-आणि-आशूनम्' रसायन आदि खाकर शरीरको स्थूल बनाना 'अक्खिराग च-अक्षिराग च' तथा शोभाके लिये नेत्री સાધુને માટે મૂલ્ય ચૂકવીને ખરીદેલી વસ્તુ કયફ્રીત કહેવાય છે. સાધુને આપવા માટે ઉધાર લીધેલ વરતુ પ્રાહિત્ય કહેવાય છે, સાધુને આપવા માટે તેની સામે લાવવામાં આવેલ આહાર વિગેરે વસ્તુ આહુત કહેવામાં આવે છે. જેમાં આધામિને કંઈક ભાગ મળે છે, તેને પૂતિક અથવા પૂય કહે છે, જે શંકિત આદિ કંઈ પણ દેષથી યુક્ત હોય તે અનેકણીય કહેવાય છે, મેધાવી પુરૂષે આ બધાને સયમમાં અનુપકારી અર્થાત્ સંયમના ઘાતક અને સંસારના કારણ રૂપ માનીને તેને ત્યાગ કર. ૧૪ 'आसूणि मक्खिराग च' त्या
शण्डा-'आसणि-बाशनम्' रसायन विशे३ मा ने शान स्थलमा मनाप 'अक्खिराग च-अक्षिरागच' तथा 20 भाट ५i wire

Page #45

सूत्रकृतामसूत्रे अनाया:-(आमणि) आशनि-घृतपानादिना शरीरस्थौलीकरणम् , तथा(अक्खिराग) . अतिरजम्-नेत्ररञ्जनम् (गिधुवघायकम्मर्ग) गृद्धयुषघातकर्मकम् पद्धि गाय-गृद्धिभावकरणम् उपघातकर्म-उपकारक्रिया (उच्छोलणं च) उच्छो. छनं च-अयत्नतः उदकेन पुनः पुनः हस्तपादनक्षालनम् (कक) कल्कं च लोध्रादि द्रव्येण शरीरस्योद्वर्तनकरणम् (तं) तदेतत्सर्वम् (विज्ज) विद्वान् (परिजाणिया) परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति ॥१५॥ ____टीका-'आमूर्णि' आशूनि-धृतपानादिना मकरध्वजादिरसायनिकौषधिविशेषेण च शारीरिकवलसंवर्द्धनम् , 'अक्खिरराग' अक्षिरागम्-अक्ष्णोः रागम्अञ्जन लगाना 'गिधुवाघायकम्मर्ग-गृथुपघातकर्मकम्' तथा शब्दादि विषयों में आसक्त होना, एवं जिस कर्म से जीवोका घात होता है उसे करना 'उच्छोरणं च-उच्छोलनंच' अयत्न पूर्वक ठंडा पानीसे हस्तपाद आदि का बार बार धोना तथा 'कक-कल्कम्' हल्दी आदिसे शरीर में पीठी लगाना 'तं विज्जं परिजाणिया-तत् विद्वान् परिजानीयात्' इन सभीको विद्वान् मुनि ज्ञपरिज्ञासे संसार भ्रमणका कारणरूप समझ कर प्रत्याख्यान परिज्ञासे उस का त्याग करें ॥१६॥ __अन्वयार्थ-घृतपान आदि करके शरीर को स्थूल बनाना, नेत्रोंको रंगना, गृद्धिभाव करनो, अपकार करना, बारबार हाथ पांव धोना, शरीर का उघटन करना इन सब को मेधावी पुरुष ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग दे ॥१५॥ .. टीकार्थ--घृतपान आदि करके तथा कस्तूरी मकरध्वज आदि रासा. wing'. गिधुवघायकम्मगं-गृद्धथुपघातकर्मकम्' तथा Avalle विषयमा भासत य तथा जे भयी ७वान धात थाय ते ४ ४२७'. 'उच्छो. लणंच-उच्छोलन च यत्न विना ४. पाणथी हाथ, ५, विरे पापा तथा 'कर्क-कल्कम्' सहर विशेश्थी शरीरमा पीही यावी-सगावी 'तं विज्ज परिजाणिया-तत् विद्वान् परिजानीयात्' मा प्रधान विद्वान मुनिश परिज्ञाथी સંસાર ભ્રમણના કારણરૂપ સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કર ૧૫ા
અન્વયાઈ–વૃતપાન વિગેરે કરીને શરીરને સ્થળ બનાવવું. અને રંગવી. शृद्धि भाव (IAS) राम. वा पार सय ५५ पापा, शरीरने शावु આ બધાને ડાહ્યો પુરૂષ જ્ઞ પરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે છે૧પ દ્રિીકાઈ–વૃતપાન વિગેરે કરીને તથા કસ્તુરી, મકરધ્વજ વિગેરે રસાયનિક

Page #46

..
.
समयार्थबोधिनी टीका प्र. व. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् ... .. अञ्जनादिकम्-नेत्रयोः कज्जलादिप्रक्षेपणम् , तथा-'गिधुवधायकम्मर्ग' गृदयः पघातकर्मकम्-अपकारिणां मन्त्रादिपयोगेश हननम् । 'उच्छोलणं च उच्छोलनम् - उदकेन अकारणं इस्तपादानीनां पुनः पुनः प्रक्षालनम् । तथा-'क' कल्कम्-येन लोध्रादि द्रव्यविशेषेण शरीरस्योदर्तनं क्रियते तत् कल्कम् । 'विज' विद्वान्-हेयोपादेयज्ञानवान् 'त' तदेतत्सर्व पूर्वोक्तं कर्भवन्धनाय भवतीति, 'परिजाणिया' परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदात्महितार्थी इति। १५॥ मूलम्-संपंसारी केयकिरिए पसिणायतणाणि य ।
सागारियं च पिंडं च तं विजं परिजाणिया ॥१६॥ छाया-संप्रसारी कृतक्रियः प्रश्नस्यायतनानि च ।।
सागारिकं च पिण्डं च तद्विद्वान परिनानीयात् ॥१६॥ यनिक औषधों का सेवन करके शारीरिक बल की वृद्धि करना अर्थात जिससे बहुत बलवान् बन जाय ऐसा उपाय करना, या अहंकार में चूर होना, नेत्रों में काजल या सुरमा डालना, अपकारी का मंत्र आदि का प्रयोग करके घात करना, निष्कारण जल से बार बार हाथ पग आदि धोना और उबटन करना, इन सब को मेधावी ज्ञपरिज्ञा से कर्मः पन्धन का कारण जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग दे ॥१५॥ 'संपसारी कयकिरिए' इत्यादि।।
शब्दार्थ--संपसारी-संप्रसारी' असंयतों के साथ साधुको संसार की बातें करना 'कयकिरिए-कृतक्रिया' असंयमके अनुष्ठानकी प्रशंस करना 'पसिणायतणाणि य-प्रश्नस्यायतनानि च तथा ज्योतिष संबंधी
ઔષધેનું સેવન કરીને શારીરિક બળને વધારવું. અર્થાત જેનાથી ઘણું બળ વાન બની જવાય તે ઉપાય કરવું, અથવા અહંકારમાં ચકચૂર રહેવું. આંખમાં કાજળ અથવા સુર આ મંત્ર વિગેરે પ્રયાગ કરીને અપકા રીને ઘાત કરે. કારણ વગર વારંવાર પાણીથી હાથ પગ દેવા. અને શરીરને શણગારવું. આ બધાને મેધાવી પુરૂષ જ્ઞ પરિણાથી કર્મ બન્ધનું કારણ સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે ૧પા 'संपसारी कायकिरिए' त्या
शाय-- 'संपसारी-संप्रसारी' मसयतानी साथै साधुझे सारी बात। ४२वी 'कयकिरिए-कृतक्रियः' असयभन! मनुहाना मा ४२११ 'परिणायतणाणि य-प्रश्नस्यायतनानि च' तथा ज्योतिष की प्रोन उत्तर आप

Page #47

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अन्वयार्थ : - (संपसारी) संप्रसारी - संप्रसारः - असंयतेन गृहस्थेन सार्धं सांसारिक विचारकरणम् तद्वान् एवम् - ( कयकिरिए) कृतक्रियः - कृता क्रिया
संयमानुष्ठानप्रशंसारूपा येन स तथाभूतः तथा - (पसिणायतणाणि य) प्रश्नस्यायतनानि च - प्रश्नस्य - सांसारिकमनादेरायतनम् - आविष्करणं कथनमित्यर्थः (सागारियं च पिंडं च ) सागारिकं च पिण्डं च - सागारिकस्य शय्यातरस्य पिण्डमाहारम् (तं) तदेतत्सर्वम् (विज्जे) विद्वान् (परिजाणिया) परिजानीयात्- ज्ञपरि झया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् ॥ १६ ॥
टीका - 'संपसारी' संपसारी- असंयत पुरुषैः सार्धम् संप्रसारः - परिचयःपर्यालोचनं सावधकर्मविचारः, एवमसंयमानुष्ठानं प्रति सांसारिक विषयस्य उपदेशादिदानम् तद्वान् संघसारीति कथ्यते । तथा - 'कय किरिए ' कृतक्रियः - प्रश्नो के उत्तर देना 'सागारिथं च दिंडं च- सागारिकं च विंडंच' शय्यातर पिंड 'तं - तत् ' ये सब 'विज्जं - विज्ञान' विद्वान् मुनि 'परिजाणिया-परिजानीयात् ज्ञपरिज्ञासे जानकर के प्रत्याख्यान परिज्ञासे उसका याग करे ॥ १६ ॥
अन्वयार्थ - गृहस्थ के साथ सांसारिक विचार करना, असंयमानु न की प्रशंसा करना, संसार व्यवहार संबंधी प्रश्नों का कथन करना शय्यातर का आहार ग्रहण करना, इन सब को मेधावी ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग करे || १६ ॥
टीकार्थ - असंयमी पुरुषों के साथ गाढ परिचय करना विचारवि मर्श करना, सावद्य कार्यों का विचार करना एवं असंयम संबंधी उपदेश देना संप्रसारण कहलाता है । 'बहुत सुन्दर मकान बनाया' इत्यादि
'नागारियं च पिंडंच - सागारिकं च पिंडं च' शय्यातर पिंड 'तं- तत्' मा अधाने 'विज्ज' - विद्वान्' विद्वान् भुनि 'परिजाणिया-परिजानीयात्' ज्ञ परिज्ञाथी लखीने પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરે. ૫૧૬૫
-
અન્વયા – ગૃહસ્થની સાથે સાંસારિક વિચાર કરવેશ. અસંયમાનુષ્ઠાનની પ્રશસા કરવી, સસાર વ્યવહાર સમધી પ્રશ્નાતુ' કથન કરવું શય્યાતરના આહાર ગ્રહણુ કરવા, આ મધાને બુદ્ધિમાન્ પુરૂષ જ્ઞ પરજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરે ૫૧૬૫
ટીકા મસયમી પુરૂષાની સાથે ગાઢ પરિચય કરવા, વિચાર વિમશ હવે, સાવદ્ય કાયના વિચાર કરવા અને અસંયમ સ'ખ'ધી ઉપદેશ આપવા તે સપ્રસારણુ કહેવાય છે. ઘણું જ સુંદર મકાન બનાવ્યુ” વિગેરે પ્રકારથી

Page #48

समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् कृता-संपादिता शोभना गृहकरणादिका क्रिया येन सः-कृतक्रियः । तथा-'पसि. गायतणाणि च' प्रश्नस्यायतनगनि च-आयतनमाविष्करणं कथनम्-यथाविवक्षितप्रश्ननिर्णयकरणानि अथवा लौकिकानां परस्परव्यवहारे मिथ्याशास्त्रमंशये वा प्रश्ने सति यथावस्थितार्थकथनद्वारेण निर्णय करणानि । तथा-'सागारियं च पिंडं च' सागारिकं च पिण्डं च, सागारिका-शव्यानर स्तस्य पिण्डमाहारादिकम् । अथवा सागारिकपिण्डम्-जुगुप्सितकुलपिण्डं वा 'ते' तत्-तदेतत्सर्व बन्धकारणत्वेन 'विज्ज' विद्वान् 'परिजाणिया' परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् इति ॥ असद्भिः सह सांसारिकवार्तालापका, तथाऽसंयतानुष्ठानस्य प्रशंसाकारकश्च न भवेत् तथा-प्रश्नशास्त्रपम्बन्धि प्रश्नोत्तरादिकं, शय्यातरस्य पिण्डादिकं वा विद्वान् परित्यजेदिति भावः ॥१६॥ प्रकार से असंयमी के कार्य की प्रशंसा करना, संसार संबंधी प्रश्नों का उत्तर देना, अथवा लौकिक जनोंके पारस्परिक व्यवहार में या मिथ्या. शास्त्र के विषय में संशय होने पर उसे दूर करने के लिए निर्णय देना, शय्यातर का आहार आदि लेना या धृणित कुल का आहार लेना, इन सप को मेधावी बन्ध का कारण जान कर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से त्याग दे।
आशय यह है-असत्पुरुषों के साथ सांसारिक वातीलाप करना, असंयममय अनुष्टान की प्रशंसा करना, गणित आदि लौकिक शास्त्र संबंधी प्रश्नों का उत्तर देना और शय्यातर का अर्थात् जिसके घर में ठहरा हो उसका आहार लेना, इन सषको कर्मबन्ध का कारण जान कर ज्ञानी पुरुष उनका परित्याग कर देखें ॥१६॥ અસંયમીને કાર્યની પ્રશંસા કરવી, સંસાર સંબંધી અને ઉત્તર આપો અથવા લૌકિક જનેતા પરસ્પરનો વ્યવહારમાં અથવા મિથ્યા શાસ્ત્રના સંબં. ધમાં સંશય થાય ત્યારે તેને દૂર કરવા માટે નિર્ણય આપે, શય્યાતરને આહાર વિગેરે ગ્રહણ કરે, અથવા નિન્દ્રિત કુળને આહાર લે આ બધાને બધનું કારણ સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરે.
કહેવાનો આશય એ છે કે-અસપુરૂષની સાથે સંસાર સંબંધી વાત લાપ કરવો, અસંયમવાળા અનુષ્ઠાનની પ્રશંસા કરવી ગણિત વિગેરે લૌકિક શાસ્ત્ર સંબંધી પ્રશ્નને ઉત્તર આપે અને શય્યાતરને અર્થાત્ જેના ઘરમાં રહ્યા હોય તેને આહાર લે, આ બધાને કર્મબંધનું કારણ સમજીને જ્ઞાની १३५ तना या ४२वी. ॥१६॥

Page #49

सूत्रकृताङ्गसूत्र मूलम्-अट्ठावयं ने सिक्खिजा वेहाईयं च णो वए। .
हत्थकम्मं विवायं च तं विजेज परिजोणिया ॥१७॥ छाया- अष्टापदं न शिक्षेत वेधातीतश्च नो वदेत् ।
हस्तकमै विवादं च तद्विद्वान परिजानीयात् ॥१७॥ अन्वयार्थः- (अट्ठावयं न सिक्खिज्जा) अष्टापदं-द्यूतक्रीडारूपं न शिक्षेतनाऽभ्यसेत् , (वेडाईयं च णो वए) वेधातीतम् अधर्मप्रधानं वचो नो वदेत् । (इस्थकम्म) हस्तकम-कलहादिकम् (विवायं च) विवादं य-शुष्कवादं न कुर्यात (त) तदेतद् अष्टापदादिकं संसारकारणमिति (विज्ज) विद्वान् (परिजाणिया) परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिक्षया परित्यजेदिति ॥१७॥ _ 'अट्ठावयं न' इत्यादि।
शब्दार्थ--'अट्ठावयं न सिक्खिज्जा-अष्टापदं न शिक्षेत' साधु जुआ खेलने का अभ्यास न करे 'वेहाईयं च णो वए-वेधातीतश्च न वदेत्' जो बात अधर्म प्रधान हो अर्थात् धर्म विरुद्ध हो ऐसी बात न बोले 'हत्यकम्म-हस्तकर्म' हस्तकर्म अर्थात् कलह विगैरह तथा 'विवायं-विवाद' विवाद न करे 'तं-तत्' साधु इन बातों को संसार भ्रमण का कारण ज्ञपरिज्ञा से जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञासे उसका त्याग करें ॥१७॥ ____ अन्वयार्थ-साधु अष्टापद अर्थात् धूत आदि का या चाणक्य शास्त्र
आदि का अभ्यास न करे। अधर्म प्रधान वचनों का प्रयोग न करे। हस्तकर्म तथा विवाद अर्थात् शुष्कवाद आदि न करे। यह सब संसार के कारण हैं, इस प्रकार जान कर मेधावी प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उनका त्याग देवे ॥१७॥
'अढावयं न' त्या
शहा-'अढावयं न सिक्खिज्जा-अष्टापदं न शिक्षेत' साधु ॥२ २. पानी मय.स न ४२. 'वेहाइयं च णो वए-वेधातीतच न वदेत' ने पात અધમ પ્રધાન હોય એટલે કે ધર્મ વિરૂદ્ધ હોય એવી વાત ન બેલે “રા. फम्म-हस्तकर्म' तम' अर्थात ४९ ३७यो विगेरे तथा 'विवाय-विवाद' વાદ વિવાદ ન કરે ‘-a7 સાધુ આ સઘળી વાતને જ્ઞપરિણાથી સંસાર ભ્રમણના કારણ રૂપ માનીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે છેલછા
અન્વયાર્થ–સાધુએ, અષ્ટાપદ અર્થાત્ દૂત વિગેરેને અથવા ચાણક્ય શાસ્ત્ર વિગેરેને અભ્યાસ ન કરો. અધર્મ પ્રધાન વચનને પ્રવેગ ન કરે. હરત કર્મ તથા વિવાદ અર્થાત્ શુષ્કવાદ વિગેરે ન કરે. આ બધું સંસારના કારણ ૩૫ છે. આ રીતે સમજીને મેધાવી પુરૂષે જ્ઞપરિજ્ઞાથી તેને અનર્થનું કારણ જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરે, ૧ળા

Page #50

समयार्थयोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
टीका-'अट्ठावयं' अष्टापदम्-छूतक्रीडाविशेषस्तम् 'न मिक्खिज्जा' न शिक्षेत-भूतक्रीडां न कुर्याद नापि पूर्वशिक्षितमनुशीळयेत् 'वेहाईयं च बेधातीतंच, वेधो धर्माऽनुबेधस्तस्मादतीतं सद्धर्माऽनुबंधातीतम् , यद्वा-अधर्मप्रधान वचनजातम् ‘णो वए' नो देव-अधर्मप्रधानकं वचनं नैवोच्चारणीयम् । 'हत्थकम्म' हस्तकर्म-हस्तव्यापारपधानकं कर्म-कलहं न कुर्यात कुचेष्टितं वा । तथा-'विवाय च' विवादं च-विरुद्धं वादं शुष्कचर्चाम् , वितण्डामधानकवचनजातं नैव संपादयेत् 'त' तत्सर्वम् 'पिज्ज' विद्वान् 'परिजाणिया' परिजानीयात् । द्यूतक्रीडनकादि सर्वमेवाधर्मजनकतया संसारकारणमिति ज्ञपरिझया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानगरिया परित्यजेदिति । उक्तञ्च
'घूताऽभ्यास स्तथाऽधर्मप्रधानवचनं बहु ।
कलहः शुष्कवादश्च सर्वो हि भवकारणम् ॥१॥ ॥१७॥ ___टोकार्थ--जिसमें आठ पद होते हैं यह एक प्रकार का द्यूत है। उसका अभ्यास करना अर्थात् यूतक्रीडा करना या पूर्वशिक्षित यूत क्रीड़ा का अनुशीलन करना योग्य नहीं है। जो धर्म से अनुगत न हो या जिसमें अधर्मकी प्रधानता हो, ऐसा वचन नहीं बोलना चाहिए। हस्त प्रधान कर्म या कुचेष्टा न करे। शुष्क चर्चा या वितण्डावाद भी नहीं करना चाहिए। यह सव धूतक्रीड़ा आदि अधर्मजनक होने से संसार के कारण है ऐसा ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनको त्याग दे। कहा भी है-'धूताऽभ्यासस्तथाऽधर्म' इत्यादि।
द्यूत का अभ्यास, अधर्मप्रधान वचन, कलह और शुष्कवाद ये सब संसार के कारण हैं ॥१॥॥१७॥
ટીકા–જેમાં આઠ પદ હેય આ એક પ્રકારનું છૂત-જુગાર છે, તેને અભ્યાસ કરે અથત છૂત-કડા કરવી અથવા પહેલાં શિખવાડેલ ઘૂતક્રીડાનું અનુશીલન કરવું ગ્ય નથી. જે ધમને અનુકૂળ ન હોય, અથવા જેમાં અધર્મનું પ્રધાનપણું હોય, એવા વચને ન બોલવા જોઈએ. હસ્ત પ્રધાન કમ અથવા કુચેષ્ટા કરવી નહીં આ બધું ધૂત ક્રીડા વિગેરે અધર્મના કારણ રૂપ હેવાથી સંસારના કારણ રૂપ છે, એ પ્રમાણે જ્ઞપરિણાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિ. साथी ना त्या रे ४ ५ छ ?-यूताऽभ्यासस्तथाऽधर्म याद
ઘૂતને અભ્યાસ કરે, અધર્મ પ્રધાન વચન, કલહ અને શુષ્કવાદ આ સઘળું સંસારના કારણું રૂપ છે. ૧૭

Page #51

सूत्रकृताङ्गसूत्रे मूलम्-पाणहाओ य छत्तं च, णालि यं वालवायणं।
परकीरियं अन्न मन्नं च, तं विज्ज परिजाणिया॥१८॥ छाया-उपानहौ च छत्रं च, नालिकं बालव्यजनम् ।
परक्रियामन्योऽन्यं च, तद् विद्वान् परिजानीयात् ॥१८॥ अन्वयार्थः-(पाणहाओ य) उपानहौ च (छत्तं च) छत्रं च (नालिय) नालिकम्जूतक्रीडाविशेषम् (बालवीयणं) वाळव्यजनम्, बालैमयूरपिच्छेनिर्मितं व्यजनम् (अन्नमन्न) अन्योऽन्यं परस्परम् (परकिरियं च) परक्रियाम्-परस्परतोऽन्यसंपाधामन्यः करोति तथा-परनिष्पाद्या परक्रियामिति (त) तत्-एतत्सर्वम् (विज) विद्वान् (परिजाणिया) परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिशया त्यजेदिति ॥१८॥ 'पाणहाओ य उत्तं च' इत्यादि।
शब्दार्थ-'पाणहाओ य-उपानही च' जूता पहनना 'छत्तं-छत्रम् छाता लगाना 'नालियं-नालिकं' जूमा खेलना 'बालवीयणं-बालव्यजनम्' मयूरपिच्छ निर्मित पंखा आदिसे पषन करना तथा 'अन्नमन्नं-अन्यो ऽन्यम्' परस्पर की 'परकिरिय-परक्रियां' एक दूसरे की क्रिया 'तंतत' उसको विज्ज-विद्वान् विद्वान् साधु परिजाणिया-परिजानीयात् ज्ञपरिज्ञासे जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उसका त्याग करे ॥१८॥
अन्वयार्थ--पगरखी पहनना, छतरी लगाना, नालिक जुआ खेलना, मयर पिच्छ आदि के बने पंखे का उपयोग करना और अन्योन्यक्रिया करना अर्थात् एक के द्वारा करणीय क्रिया दूसरा करे और दूसरे के करने की पहला करे-इन सब को मेधावी संसारबन्ध के कारणरूप जान कर उनको त्याग दे ॥१८॥ 'पाणहाओ य छत्त' च' त्या
हाथ-पाणहाओ य-उपानहोच' ले पर। 'छत्तं-छत्रम्' छत्री धारण ४२वी 'नालियं-बालिकम्' कुमार २मा 'बालवीयणं-वालव्यजनम्' मारना पाथी मनापामा मावे ५५ विमेथी पवन नाम तथा 'अन्नमन्नंअन्योऽन्यम्' : भीलनी 'परकिरियं-परक्रियां' मीना या तं-तत तर 'विज्ज-विद्वान्' विद्वान् साधु 'परिजाणिया-परिजानीयात्' परिसाथी જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે છે૧૮
અન્યવાર્થ–પગરખાં પહેરવા, છત્રી લગાવવી, જુગાર ખેલ, મેરના પીંછા વિગેરેથી બનાવેલા પંખાને ઉપયોગ કરવો તથા અન્ય અન્ય ક્રિયા કરવી અથત એને કરવાની ક્રિયા બીજે કરે અને બીજાને કરવાની ક્રિયા પહેલે કરે આ બધાને સમજીને ડાહ્યો પુરૂષ તેને ત્યાગ કરે. ૧૮

Page #52

समयार्थबोधिनी टीका प्र. क्षु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
टीका- 'पाणहाओ य' उपानहौ च उपलक्षणत्वात् काष्ठपादुकादीनामप्रि ग्रहणम्, 'छत्तं' छत्रम्-प्रसिद्धम्, 'नाहिये' नालिकम् - द्यूतक्रीडाविशेषम्, 'वाळबीयर्ण' वालव्यजनम् - वाले मैरपिच्छिकादिभिः संपादितं वालव्यजनम् 'पंखा' इतिलोकमसिद्धम् 'परकीरियं' पर क्रियाम् परस्य सम्बन्धिनी क्रिया कुचेष्टारूपा ताम् 'अन्नमन्नं' अन्योऽन्यं - परस्परम्- परस्परक्रियमाणां क्रियाम् 'तं' तत् सवम् 'विज्जं' विद्वान 'परिजाणिया' परिजानीयात् एवश्सर्वमशेषं ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परिहरेत्। उक्तञ्च
'उपानद्धारणं द्यूतक्रीडनं छत्रधारणम् ।
वालव्यजनमेतद्धि व्यतिहृत्य वजे सुधी ॥१॥ इति ||१८|| मूलम् -- उच्चारं पासवणं हरिएंस में करे गुणी | वियंडेण वावि साहद्दु णीयमेज कंयाइ वि ॥१९॥ छाया - उच्चारं प्रस्रवणं हरितेषु न कुर्यामुनिः । विकटेन वापि संहृत्य नाचमेत कदाचिदपि ॥ १९॥
t
टीकार्थ 'पाणहाओ' का अर्थ है चमड़े से बने पादत्राण किन्तु उपलक्षण से काष्ठपादुका (खडाऊ) आदि भी इनमें समाविष्ट होती हैं। इसी प्रकार छत्र, नालिक (द्यूतक्रीड़ा), वालों आदि का बना पंखा, परक्रिया ( पर संबंधी किया) तथा अन्योन्य क्रिया अर्थात् क्रियाओं का व्यत्यय, इन सब को मेघावी ज्ञपरिज्ञा से अनर्थ का मूल जाने और प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनको स्याग दे। कहा भी है- 'उपानद्धारणं द्यूत' इत्यादि । 'परखी पहनना, द्यूत क्रीडा करना, छाता धारण करना, पंखा चलाना, इत्यादि को त्याग कर ज्ञानी पुरुष संयम का अनुष्ठान करे ॥१॥ ॥१८॥
टीडार्थ – 'पाणहाओ' ना अर्थ याभडाथी मनावेस पगरमा अर्थात् भेडा એ પ્રમાણે છે, પર’તુ ઉપલક્ષણથી લાકડાની પાદુકા-ચાખડી વિગેરે પણ तेनाथी श्रद्धषु थाय छे. मेन प्रभाचे छत्र, नाहिङ (द्यूतङीडा) वाला विजे. રૈના બનાવેલ પંખા, પરિક્રયા (પરસંબધી ક્રિયા) તથા અન્યાન્ય ક્રિયા અર્થાત્ ક્રિયાઓના વ્યત્યય–ફેરફાર આ સઘળાને મેધાવી-ડાહ્યો પુરૂષ સરિજ્ઞાથી અનથકારક જાણીને અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરે. કહ્યું પણ छे- उपानद्धारणं द्यूत' इत्यादि पगरमा थडेश्वा, धूतप्रिया अरवी, छत्री धार કરવી. ૫'ખા ચલાવવા, વિગેરેના ત્યાગ કરીને જ્ઞાની પુરૂષ સયમનુ
अनुष्ठान रे ||१||॥१८॥
सू० ६

Page #53

सूत्रकृताङ्गसूत्रे ____ अन्वयार्थ:-(मुणी) मुनिः-साधुः (उच्चार) उच्चारम्-पुरीपोत्सर्गम् (पासवणं) मसवणम् (हरिएमु ण करे) हरितेषु-बीजादिषु उपरि न कुर्यात् (साहटु) संहृत्यपीजादिकमपनीय (वियडेग वावि) विकटेन-विगतजीवेनाप्युदकेन (कयावि) कदाचिदपि (गायमेज्जा) नाचमेत-न निलेपनं कुर्यादिति ॥१९॥ ____टीका-'मुणी' मुनिः-जिनवचनमननकर्ता 'हरिएम' हरितेषु उपरि बीजेषु षा यानि स्थानानि हरितबीज दिसंझानि तादृशस्थले 'उच्चारं' पुरीपपरित्यागम् 'पासवणं' प्रस्रवणम् ‘ण करे' न कुर्यात् 'साहटु संहृत्य हरितबीजादिकं चापनीयाऽपि तत्र स्थाने 'वियडे' दिल्टेन-अचित्तजलेन 'वावि' वाऽपि 'कयाइ वि' कदाचिदपि कथमपि 'णायमेज्जा' नाचमेव शौचमपि न कुर्यात् ।।१९।।
'उच्चारं पासवर्ण' इत्यादि।
शब्दार्थ--'मुणी-मुनिः' साधु 'उच्चार-उच्चारम्' पुरीपोत्सर्गसच्चार 'पासवणं-प्रस्रवण' पेशाय 'हरिएसु ण घ.रे-हरितेषु न कुर्यात्' हरित वनस्पति में न करें 'साहटु-संहत्य' बीज आदिको हटाकर 'वियरेण वावि-विकटेन वापि' अचित्त जलसेभी ‘कयाइ वि-कदाचिदपि' किसी समय भी 'णायमेज्जा-नाचामेत' आचमन न करे ॥१९॥
भन्वयार्थ-मुनि बीजादि वनस्पतिकाय पर उच्चार पासवण का स्वाग न करे और बीज आदि को हटा कर अचित्त जल से कदापि भाषमन न करे ॥१९॥
टीकार्य-जिन वचनों का मनन करने वाला मुनि बीज आदिधनस्पति पर या उससे युक्त स्थान पर उच्चार और 'पासवण' प्रस्रवण का 'उच्चारं पासवणं त्यात
शाय-'मुणी-मुनिः' साधु 'उच्चार-उच्चारम्' पुरीबाग-शरीरभसत्याग 'पासवणं-प्रसवणं' पेशाय 'हरिएसु ण करे-हरितेषु न फुर्यात्' हीतरी पनपतिमा न ४२. 'साहटु-संहृत्य' की विशेने मासे १२. 'वियडेण वाविविकटेन वापि' भयित्त पाथी ५ 'कयाइ वि-इदाचिदपि' समये ‘णायमेज्जा-नाचामेत' मायभन न ४२. ॥१६॥
અન્વયાર્થ–બીજ વિગેરે અસ્તિકાય પર મુનિ ઉચ્ચાર પ્રસ્ત્રવણ (મળ-મૂત્ર) ને ત્યાગ ન કરે અને બી વિગેરેને હટાવીને અચિત્ત જલનું કદાપિ આચમન ન કરે. ૧લા
ટીકાઈ–ઝવચનેનું મનન કરવાવાળા મુનિએ બીજ વિગેરે વનસ્પતિ પર અથવા તેનાથી યુક્ત સ્થાન પર ઉચ્ચાર (મલત્યાગ) અને પ્રસવણ

Page #54

संमयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-परऽमत्ते अन्नपाणं, ण मुंजेज कयाइ वि ।
परवत्थं अचेलो वि, तं विज्जं परिजाणिया ॥२०॥ छाया-पराऽमत्रेऽन्नपानं, न भुजीत कदाचिदपि ।
परवस्त्रमचेलोऽपि, तद्विद्वान् परिजानीयात् ॥२०॥ अन्वयार्थ:-(परऽमत्ते) पराऽमत्रे-परस्य-गृहस्थस्यामत्रे-पात्रे (कयाइ विण अँजेज्ज) कदाचिदपि न भुञ्जीत-आहारं न कुर्थात् (अवेलो वि) अवेलोऽपि-वस्त्ररहितोऽपि (परवत्थं) परवस्त्रं-परस्य-गृहस्थस्य वस्त्रं न विभृयात् (त) तत् (विज्ज) त्याग न करे। बीज, आदि को हटा करके अचित्त जल से भी कदापि आचमन न करे-कुल्ला तथा शौच भी न करे॥१९॥ 'परऽमत्ते' इत्यादि।
शब्दार्थ--परमते-पराऽमत्रे दूसरे के पात्र में अर्थात् गृहस्थके वर्तनमें 'कयाइविण भुंजेज-कदाचिदपि न भुञ्जीत' साधु अन्न जल का कभी भी उपभोग न करें 'अचेलोवि-अचेलोपि' वस्त्र रहित होने परभी 'परवत्थं-परवस्त्रं' परका अर्थात् गृहस्थके वस्त्रों को ग्रहण न करें 'तं-तत् इन बातों को 'विज्ज-विद्वान् मुनि 'परिजाणिया-परिजानी. यात्' ज्ञपरिज्ञासे संसार भ्रमणका कारणरूप समझ करके प्रत्याख्यान परिज्ञा से उसका त्याग करे ॥२०॥ ____ अन्वयार्थ--साधु गृहस्थ के पात्र में कदापि आहार न करे और गृहस्थ के पात्र में वस्त्र नहीं धोवे । वस्त्र रहित होने पर भी गृहस्थ के (પેશાબ) કરે નહીં. બીજ, લીલા ઘાસ વિગેરેને હટાવીને અથવા ઉખાડીને અચિત્ત જળથી કોઈ વાર આચમન પણ કરવું નહીં કેગળા કરવા નહિ. ૧ભા 'परऽमत्ते' त्या
शहा - 'परऽमत्ते-पराऽमत्रे' मीना पात्रमा अर्थात् सत्यना पासमा 'कयाइवि ण भुंजेज-कदाचिदपि न मुंजीत' साधु भन्न १५ पान ५५ समये अपना 3रे. 'अचेलो वि-अचेलोऽपि' पर हित य तो ५g 'परवत्थं-परवस्त्र" ५।२४॥ अर्थात् स्थना पत्रोन न. 'त-तत्' मा पाताने 'विज्ज-विद्वान्' विद्वान मुनि 'परिजाणिया-परिजानीयात्' परिज्ञायी સંસાર બ્રમણના કારણ રૂપ સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કર ારા
અન્વયાર્થ–સાધુએ ગૃહસ્થના પાત્રમાં કદાપિ આહાર ન કરો. અને ગૃહસ્થના પાત્રમાં વસ્ત્ર ધોવા નહીં. વા રહિત હેય તે પણું ગુહસ્થના વને

Page #55

DALCHAution
४४
सूत्रकृतास्त्र विद्वान् (परिजाणिया) परिजानीयात् तदेतत्सर्वम् परामत्रवस्त्रादिकमकल्प्यं ज्ञपरिज्या ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति ॥२०॥ ___टीका-'परऽमचे' परामत्रे-परस्य-गृहस्थस्य अमत्रे-भोजनपात्रे स्थाल्यादी 'अन्नपाण' अन्नं पानं च 'कयाइ वि' कदाचिदपि करिमश्चिदपि काले कुत्रचिदप्येकस्यामप्यवस्थायाम् ‘ण भुजेज्न न भुञ्जीत-गृहस्थपात्रादौ अन्नं पानं च व्यवस्थाप्य नैव भोजनं कुर्यात् । यतो हि गृहस्थस्य भोजनभाजनं सचित्तजलपक्षालितं हिंसादिदोषाधायकम् उपलक्षणत्वाद गृहस्थपात्रे जलशीतलकरणं वस्त्रादिधावनं सरायवस्थायां तत्पात्रे औषशदिसेवनमपि न कुर्यादिति । तथा-'अचेलो वि' अचेलोऽपि-वस्त्ररहितोऽपि अल्पवस्त्रोऽपि मुनिः 'परवत्थं' परकीयस्य-गृहस्थादे: बस्वं नैव गृह्णीयात् । 'त' तत्-एतत्सर्वमेवाऽन्यदीयगृहस्थादिपात्रवस्त्रादिसेवनं वस्त्रों को धारण न करे। मेधावी इस तथ्य को ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनको त्याग दे ॥२०॥
टीकार्थ- साधु, गृहस्थ के थाली आदि पात्र में अन्न और जल को किसी भी काल में और किसी भी अवस्था में न भोगे। अर्थात् अन्न या पानी गृहस्थ के पात्र में रख कर न खावे पीवे। क्योंकि गृहस्थ का भोजनपात्र सचित्त जल से धोया होता है, अतएव हिंसादि दोषों का जनक है । उपलक्षण से गृहस्थ के पात्र में जल शीतल न करे और न गृहस्थ के पात्र में वस्त्र धोवे और न ज्वर आदि की अवस्था में औषध मादि का सेवन करे। इसके अतिरिक्त मुनि चाहे वस्त्ररहित हो तो भी गृहस्थ के वस्त्रों को धारण न करे। यह सब गृहस्थ के वस्त्र पात्र आदि ધારણ ન કરવા, મેધાવી પુરૂષે આ તથ્યને પરિણાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કર પર
ટીકાર્થ–સાધુ ગૃહસ્થની થાળી વગેરે પાત્રમાં અન્ન અને જળને કઈ પણ કાળે અને કોઈ પણ અવસ્થામાં ભેળવે નહીં, અર્થાત અ અથવા પાણી ગૃહસ્થના પાત્રમાં રાખીને ખાય પીવે નહી કેમકે-ગૃહસ્થના ભજનપાત્ર સંચિત્ત જળથી ધેલ હોય છે, તેથી તે હિંસા વગેરે દે વાળું કહેવાય છે, ઉપલક્ષણથી ગૃહસ્થના પાત્રમાં પાણી ઠંડુ કરવું નહીં. તેમજ ગૃહસ્થના પાત્રમાં વસ્ત્ર પણ છેવા નહી. તથા તાવ આદિ અવસ્થામાં ગૃહસ્થના પાત્રમાં ઔષધનું સેવન કરવું નહીં. આ શિવાય ચાહે તે મુનિ નિર્વ-વસ્ત્રવિનાના હોય તે પણ ગુહસ્થના વસ્ત્રોને ધારણ ન કરે. આ ગૃહસ્થને વસ્ત્ર, પાત્ર

Page #56

समयार्थबोधिनी ढीका प्र. भु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
संसारकारणमिति 'विज्जं' विद्वान 'परिजाणिया' परिजानीयात् - ज्ञपरिज्ञया परिज्ञाय प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति ||२०||
मूलम् - आसंदी पेलियंके य, निर्सिंज्जं च गितरे । संपुच्छणं सरणं वा तं विज्जं परिजाणिया ॥२१॥
छाया - आसन्दी पर्य, निषद्यां च गृहान्तरे ।
ARE
संप्रच्छनं स्मरणं वा तद्विद्वान् परिजानीयात् ॥ २१ ॥ अन्वयार्थ :- (आसंदी ) आसन्दीम् (कुर्सी) इविप्रसिद्धाम् (पलिये के य) पर्यङ्कं च ( पलड़ ) इति प्रसिद्धम् (गिदंतरे णिसिज्जं च ) गृहान्तरे- गृहि गृहमध्ये का उपयोग संसार का कारण है। मेधावी इस तथ्य को ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनको त्याग दे ॥२०॥
'आसंदी पलियंके य' इत्यादि ।
शब्दार्थ - - ' आसंदी - आसंदी' मंचिका, आदि आसन विशेष को तथा 'पलियंके य- पर्यकं च' शयन योग्य आसन उसको 'गितरे णिसिज्जं च गृहान्तरे निषयाञ्च' गृहस्थ के घर में बैठना 'संपुच्छणंसंप्रश्नम् ' गृहस्थके घर में जाकर उसका कुशल पूछना सरणं वा-स्मरणं वा' तथा अपनी पूर्वक्रिया का स्मरण 'तं तत्' ये सब 'बिज्जं विद्वान् ' विज्ञान साधु 'परिजाणिया- परिजानीयात् ' ज्ञपरिज्ञा से जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उसका त्याग करे ॥२१॥
अन्वयार्थ - आनंदी (एक प्रकार का कुर्सी शरीखा आसन) और पर्य (पलंग) का सेवन करना तथा गृहस्थ के घर में बैठने से संयम વિગેરેના ઉપયાગ સંસારનું કારણુ છે. મેધાવી પુરૂષ મા તથ્યને સમજે તથા જ્ઞપરિજ્ઞાથી સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરે ઘરના 'आसंदी पलियंके य' इत्याहि
शार्थ'--'आसंदी - आसंदी' भांथा वगेरे शासन विशेष तथा 'पटियंके य - पर्यकं 'च' शयनने योग्य आसनने 'हिंतरे णिसिज्जं च गृहान्तरे निषद्यां च ' शृडेस्थना धरमां मेसवु' 'संपुच्छणं - स' प्रश्नम् ' गृहस्थना घेर कहने तेना पुराण सभायार पूछत्रा 'सरणं वा स्मरणं वा' तथा पोतानी पूर्व डियानु' स्मरण 'त'सत्' म मधाने 'विज्ञ' - विद्वान्' विद्वान् साधु 'परिजाणिया- परिजानीयात्' ज्ञथરજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિસાયી તેના ત્યાગ કરે ારા
अन्वयार्थ – भासही (खेड प्रभावनुं खुसि भेवु शासन) भने पर्यપલંગનું સેવન કરવુ તથા ગૃહસ્થના ઘરમાં બેસવાથી સયમની વિરાધના

Page #57

सूत्रकृताङ्गसूत्रे निषधां च-गृहस्थगृहे उपवेशनम् तथा-(संपुच्छणं) समच्छनम् गृहस्थगृहे कुशलादिप्रश्नम् (सरणं वा) स्मरणं वा-पूर्वक्रीडितस्मरणम् 'त' तत् (विज्ज) विद्वान् (परिजाणिया) परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति॥२१॥
टीका--'आसंही' आसन्दीम्-'कुरसी' ति प्रसिद्धाम्, इदं च उपलक्षणम् तेन गृहस्थस्य उपवेशने व्यवहतानि सर्वाण्यपि आसनानि परिग्रहीतव्यानि, तथा'पलियंके य' पर्यत च-विशिष्टखट्वाम्-'पलंग' इति लोकप्रसिद्धम् , तथा-'गिहतरे गृहस्थगृहाभ्यन्तरे 'णिसिज्ज च' उपवेशनम् , एतत्सर्व संयमपरिपन्थीति भिया परिहरेत् । तथाचोक्तम्--
'गंभीरझुसिरा एते, पाणा दुप्पडिलेहगा।
अगुत्ती बंभचेरस्स, इत्थीओ वावि संकणा ॥१॥इति । छाया-गम्भीरशुषिराण्येतानि, प्राणा दुष्पतिलेख्यकाः ।
अगुप्ति ब्रह्मचर्यस्य, स्त्रियो वापि शङ्कना ॥१॥इति॥ की विराधना होती है। गृहस्थ की कुशल आदि पूछना, गृहस्थ की शरण लेना या पूर्वभुक्त विषय भोगों का स्मरण करना इन सप को मेधावी ज्ञपरिज्ञा से जानकर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उनको त्याग दे ॥२१॥ ___टीकार्थ-आसंदी एक विशेष प्रकार का आसन है जो आजकल कुर्सी के नाम से प्रसिद्ध है। यह कथन उपलक्षण है। इससे उन सभी
आसनों का ग्रहण कर लेना चाहिए जिन्हें गृहस्थ अपने बैठने के काम में लेते हैं। पलियंक अर्थात् पलंग या खाट । 'णिसिज्ज' अर्थात् गृहस्थ के घर में बैठना। इन सब का उपयोग करना संयम से प्रतिकूल है अतएव इनको त्याग देना चाहिए। कहा भी है-'गंभीरझुसिरा एते' इत्यादि। થાય છે. ગૃહસ્થની કુશળતા પછી ગુથનું શરણ લેવું અથવા પહેલા ભોગવેલ વિષયનું સ્મરણ કરવું. આ બધાને બુદ્ધિમાને પરિણાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કર ર૧
ટીકાઈ–બાલંદી એ એક વિશેષ પ્રકારનું આસન છે. જેને હાલમાં ખુશિ કહેવામાં આવે છે. આ કથન ઉપલક્ષણથી કહેલ છે. આ કથનથી ગૃહસ્થ જે આસને પિતાના ઉપયોગમાં લેતા હોય તે સઘળા આસનેને નિષેધ સમoral. 'पलियंक' अर्थात ५६ मा 'णिसिज्ज' अर्थात् यन। घरमा બેસવું આ બધાને ઉપયોગ કરો તે સંયમની પ્રતિકૂળ છે, તેથી તેને स्या ४२३।. ५घु ५५ छ -'गंभीरझुसिरा एते' या मुशि', ५६ વિગેરેના છિદ્રો ઉંડા હોય છે, તેમાં રહેલા છે જેઈ શકાતા નથી. તેથી

Page #58

समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् आसन्धासनस्य छिद्रं गम्भीरं भवति अतस्तत्र प्रतिलेखनं न संभवति, तथा गृहस्य मध्ये गृहस्य अन्त व उपवेशनेन ब्रह्मचर्यस्य रक्षा न भवति तथा स्त्रीशङ्काऽपि विद्यते अतस्तत्रावस्थानं न समीचीनमिति भावः । 'संपुच्छणं' संबच्छनम् तत्र गृहादौ गृहस्थस्य कुशलादिप्रश्नः पृच्छा तम् । 'सरणं वा वि' स्मरणं वापि, यत् पूर्व क्रीडितं तस्येदानीं तेन सह परिचिन्तनम् । 'त' इत्यादिकं सबमेव 'विज्ज' विद्वान् ‘परिजाणिया' परिजानीयात्-ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परिहरेत् । एतानि पूर्वोक्तानि सर्वाण्यपि संसारकारणानीति ज्ञात्वा परित्यजेदिति । उक्तंच-'साधुनोपविशेन्मश्चे, पर्यः न शयीत वा।
गृहस्थानां गृहेऽथ वा, गृहयोरन्तरे पथि ।।१।। 'कुर्सी, पलंग आदिके छिद्र गहरे होते हैं। उनमें प्राणी दिखाई नहीं दे सकते, इस कारण उन पर बैठने से हिंसा हो सकती है : गृहस्थ के घर में बैठने से ब्रह्मचर्य अरक्षित होता है और स्त्रियों से आशंका उत्पन्न होती है ॥१॥ - इसी प्रकार गृहस्थ से कुशल प्रश्न पूछना, गृहस्थ का शरण लेना
या रोगादि की अवस्था में अपने अतीतकालीन गृहजीवन को स्मरण करना या पूर्वमुक्त भोगों को स्मरण करना, इन सब को मेधावी ज्ञप. रिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से इनका परित्याग कर दे, क्योंकि यह संसार के कारण हैं।
'साधु मंच 'खाट' पर आसीन न हो, पर्यंक पर शयन न करे, गृहः स्थोंके गृह में अथवा दो गृहों के मध्य मार्ग में या गलीमें न बैठे। गृहस्थ
તેના પર બેસવાથી હિંસા થવા સંભવ રહે છે. તેમજ ગૃહસ્થના ઘરમાં બેસવાથી બ્રહ્મચર્યનું રક્ષણ થતું નથી. તેમજ પ્રિયેના સંબંધમાં શંકા ઉપસ્થિત થાય છે. ૧
એજ રીતે ગૃહસ્થને કુશળ પ્રશ્ન પૂછ ગૃહસ્થનું શરણું લેવું અથવા રાગાદિ અવસ્થામાં પિતાના ભૂતકાળના ગૃહસ્થ જીવનને વિચાર કરો અથવા પહેલાં ભેગવેલા ભેગોને સ્મરણ કરવા, આ બધાને મેધાવી પુરૂષ જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરે. કેમકે આ બધા સંસા રને વધારવાના કારણ રૂપ કહેવાય છે.
સાધુએ ખાટલા પર બેસવું નહીં પલંગ પર સુવું નહી ગૃહસ્થોના ઘરમાં અથવા બે ઘરની વચ્ચેના માર્ગમાં અથવા ગલીમાં બેસવું નહી ગૃહ

Page #59

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
वीथ्यां नोपविशेन्नो बा, कुशलप्रश्नमाहरेत् ।। कृतां पूरी न वा क्रीडा, संस्मरेत् परिपन्थिनः ।।२।।
संयमस्येति संजानन्, एष शास्त्र विनिर्णयः ॥इति॥२१॥ मूलम्-जसं किति सिलोयं च, जाय वंदण प्रयणा ।
सम्वलोयंसि जे कामा, तं विज्जं परिजाणिया ॥२२॥ छाया-यशः कीश्चि श्लोकश्च, या च पन्दमपूजना।
सर्वलोके ये कामा, स्तद्विद्वान् परिजानीयात् ॥२२।। अन्वयार्थ:-(जस) यश:-ख्यातिः (शिति) कीति:-'अहो अयं पुण्यभागी. त्यादि सर्वदिव्यापि साधुवादः (च सिलोयं) च पुनः श्लोकः-गुणोत्कीर्तनम् से कुशल प्रश्न न पूछे। पूर्व जीवन में की हुई क्रीड़ा का स्मरण न करे, क्योंकि ऐसा करना संयम से विरुद्ध है। यह शास्त्रका निर्णय है ।।२।।॥२१॥ 'जसं किति सिलोयं च' इत्यादि।
शब्दार्थ--'जसं-यशः' ख्याति 'कित्ति-कीर्ति: कीर्ति-अर्थात् साधु बाद 'च सिलोयं-च श्लोक' श्लोक अर्थात् गुणवर्णन 'जाय वंदणपूयणाया च चंदनपूजना' और जो वंदन एवं वस्त्रादिप्रदानरूप सत्कार तथा 'सव्वलोयंसि जे कामा-सर्वलोके च ये कामा।' समस्तलोक में जो कामभोग है 'तं-तत्' उन सब को 'विज्ज-विद्वान्' विद्वान् मुनि 'परिजाणिया-परिजानीयात्' ज्ञपरिज्ञासे जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञासे उसका स्याग करे ॥२२॥
अन्वयार्थ-यश, कीर्ति, श्लोक, वन्दन, पूजन आदि समस्त लोक
મે કુશલ પ્રશ્ન પૂછવા નહીં પહેલાં કરેલ ક્રીડાનું સ્મરણ ન કરવું. કેમકે તેમ કરવું એ સંયમથી વિરુદ્ધ છે. આ પ્રમાણે શાસ્ત્રને નિર્ણય છે. ૧.રા.૨૧ 'जस कित्ति सिलोय च' त्याह
शपथ'--'जसं-यशः' यति 'कित्ति-कीतिः' प्रीति अथात् साधुवाई 'च. सिलोय'-च श्लोकः' as अर्थात् गुवन 'जा य वदणपूयणा-या ध वंदना प्रजना' तथा वहन अने. १६ महान ३५ स४२ तथा 'सबलोयासि जे कामा-सर्वलोके च ये कामाः' स भा २ मा छे, 'त-तत' से प्रधान विज्ज- विद्वान् विद्वान् भुनि परिजाणिया-परिजानीयात्' ज्ञपरिज्ञ.थी જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેનો ત્યાગ કરે છે૨રા ... -qया-यश, sld xx, 4-6न, पूजन विगैरे सपा सभा २

Page #60

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् (जा य वंदणपूषणा) या च वन्दनपूजना-चक्रवर्यादिमि वन्दना, तैरेन वस्त्रादिना सत्कारः पूजना (मक्लोयंसि जे कामा) सर्वस्मिन् लोके येऽन्येऽपि कामा:इच्छारूपाः (२) तसर्वम् (विज्ज) विद्वान् (परिजाणिया) परिजानीयातू-ज्ञपरिनया ज्ञासा भयाख्यानपरिझया परित्यजेदिति ॥२२॥
टीका-- 'जसं' यशः-ख्यातिः कित्ति' कीर्तिः–'अहो अयं पुण्यभागी' इत्यादि सर्वदिनमारि साधु शादः सिलोश 'च' लोकच-गुणवणनम्, 'जा य वंदणपूयणा' या न बन्दनपूरला, बलकामादिभिकारो वन्दना, तैरेव सत्कार सस्नेई खादीनां प्रदान पूमना। बहुन?- सालोपेसि ज़े कामा' सर्व ठोके ये कामाः, कमी मनोमामाः शब्दादिमाः यद्वा यशः कोत्यादिरूपाः पर्व के विद्यमानाः
नीति : विज्नं' विद्वान् ज्ञपरिजया ज्ञात्वा प्रत्यार पानविज्ञा समानता हरिहरेन् । यशः में जो भी इच्छा मदनरूप में उन सबकोषेधावी ज्ञपरिज्ञासे दुर्गति का कारण जाने और प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उनका परित्याग कर दे ॥२२॥ ___टीकार्थ-यश का अर्थ ख्याति है। 'अहा, यह बड़ा पुण्यभागी है इत्यादि सर्वकालिक साधुवाद यश को कीर्ति कहते हैं। गुणों की स्तुति श्लोक कहलाता है। बलदेव, चक्रवर्ती आदि के द्वारा की जानेवाली नमन क्रिया वन्दना है। और उनके द्वारा सत्कार पूर्वक स्नेह के साथ वस्त्र आदि का दिया जाना पूजा है। अधिक क्या, इस सम्पूर्ण लोक में जो भी कमनीय (सुन्दर) एवं मनोज्ञ शब्दादि काम है, वे सभी कर्मबन्धन के कारण हैं। मेधावी पुरुष ज्ञपरिज्ञा से उन्हें अनर्थ का कारण जाने और प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग दे। કાંઈ ઈચ્છા અર્થાત્ મદનરૂપ કામ છે, તે બધાને મેધાવી પુરૂષ જ્ઞપરિજ્ઞાથી દુર્ગતિના કારણ રૂપ સમજે અને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરે. રેરા
ટીકાઈ—યશને અર્થે ખ્યાતિ છે. “ઓહ, આ ઘણો જ પુણ્યશાળી છે વિગેરે સર્વ કાલ સંબંધી સાધુવાદ યશને કીર્તિ કહે છે. ગુણની સ્તુતિને લૅક કહે છે, બળદેવ ચક્રવતી વિગેરે દ્વારા કરવામાં આવનારી નમન ક્રિયાને વંદના કહે છે. અને તેઓ દ્વારા સત્કાર પૂર્વક સનેહની સાથે વસ્ત્ર વિગેરે આપવામાં આવે તે પૂજા છે, વિશેષ શું કહેવું? આ સમગ્ર લેકમાં જે કાંઈ કમનીય અર્થાત સુંદર અને મને શબ્દાદિ કામ છે, તે બધા બન્ધના કારણે રૂપ છે. મેધાવી પુરૂષ જ્ઞાવિજ્ઞાથી તેને અર્થનું કારણ સમજે અને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરે.

Page #61

सूत्रकृताङ्गसूत्रे कीर्तिलाधा वन्दनपूजनाऽऽद्याः लोकस्थितसर्वकामनाः संसारभ्रमणकारिण्य इति हात्वाऽवधार्याऽऽत्महितार्थी विद्वान् परित्यजेदिति सङ्कलितो भावः ॥२२॥ मूलम्-जेणेहं णिव्वहे भिक्खू, अन्नपाणं तहाविहं।
अणुप्पयाण मन्नेसि तं विजं परिजाणिया ॥२३॥ छाया-येनेह निर्वहे शिक्षु रन्न पानं तथाविधम् ।
___ अनुमदानमन्येषां, तद्विद्वान् परिहानीयात् ॥२३॥
अन्वयार्थ:--(भिक्खू) शिक्षुः-साधुः (जेण) येनाऽन्नेन पानेन 'इहं' इहछोके (निव्हे) निर्वहेत् संघमयानाया निचोड़ो भवेत् (वहाबिह) तथाविधं
आशय यह है कि यश, कीर्ति, श्लाघा, बन्दन, पूजन आदि जो भी लोक में काम हैं, वे सब संसार भ्रमण के कारण हैं। ऐसा जान कर आत्महितैषी मेधावी उनका त्याग करे ॥२२॥ 'जेणेहं निव्वहे भिक्खु' इत्यादि।
शब्दार्थ--'भिक्खू-भिक्षुः साधु 'जेण-येन' जो अन्न और जलसे 'इह-इह इसलोकमें 'निव्वहे-निर्वहेत्' संयम यात्रादिका विनाश न हो जाय 'तहाविह-तथाविधम्' द्रव्य क्षेत्र काल आदिकी अपेक्षासे अशुद्ध 'भन्नं पाणं-अन्नं पानं' आहार पानी की 'अन्नेसिं-अन्येषां दूसरे साधुको 'अणुप्पयाणं-अनुप्रदानम्' देना 'तं विज्जं परिजाणिया-तत् विद्वान् परिजानीयात्' विद्वान् मुनि ये सभी को ज्ञपरिज्ञासे जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञासे उसका त्याग करे ॥२३॥
अन्वयार्थ-जिस एषणीय शुद्ध आहार पानी से इस लोक में કહેવાને આશય એ છે કે-યશ, કીર્તિ, શ્રાધા, વન્દન પૂજન વિગેરે જે કઈ લેકમાં કામ છે, તે બધું સંસારભ્રમણનું કારણ છે. એમ સમજીને આત્મહિતૈષી બુદ્ધિમાન પુરૂષે તેને ત્યાગ કરે. રેરા
'जेणेहं णिव्वहे भिक्ख' त्यालि Avt-'भिक्खू-भिक्षुः' साधु 'जेण-येन' रे मन भने पालीथी 'इई-इइ' भाasvi 'निव्व-निर्वहेत्' सयभयात्रा न विनाश न याय 'तहाविहंतथाविधम्' तेव। ४१२ मात द्रव्य, क्षेत्र, ७ विरेनी अपेक्षायी मशुद्ध 'अन्नं पान' मा २ पाणीने 'अन्नेसि-भन्येषों' ollan साधुने 'अणुप्पयाणअनुप्रदानम्' भा५' 'त विज्ज परिजाणिया-तत् विद्वान् परिजानीयात्' विद्वान સુની આ બધાને જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરે છે૨૩ અન્વયા–જે એષણીય શુદ્ધ આહારપાણીથી આ લેકમાં સંયમ યાત્રાને

Page #62

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् द्रव्यक्षेत्रकालाधपेक्षया शुद्धम् (अन्नपागं) अन्नमाहारं पानं जलम् 'अन्नेसि' अन्येषां परसाधुभ्यः (अणुप्पयाणं) अनुदानम् कुर्यात्-गृहस्थादीनां संयमोपघातर्फ नानुशीलयेत् (तं पिज्जं परिजाणिया) तदेवताम् विद्वान् परिजानीयात् ज्ञपरिझया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति ॥२३॥
टीका--'भिक्खू भिक्षुः-साधुः इह इह-अस्मिन् जिनशासने 'जेण' येनअन्नपानादिना 'णिबहे' निर्वहेत्-संयमयात्रादिकं दुर्भिक्षरोगातङ्कादिक वा निर्वाहयेत् 'तहाविहं' तथाविधमेव 'अन्नपाग' अन्नं पानं-द्रव्यक्षेत्रकालभावापेक्षया शुदं कल्प्यं गृह्णीयात् तेनैव सायं निर्वाहं कुर्यात् । तथाविधान्नपानानाम् 'अन्नेसि' अन्थेषाम् अन्पेभ्यः साम्भोगिमान्यसाधुभ्यः 'अणुप्पयाणं' अनुपदानं कुर्यात् । अन्यस्मै साघवे तथविधानान्या जलपानानि दद्यात् ।
किन्तु इह-अस्मिन् लोके 'जेण' नाशुद्धेन अन्नपानादिना 'निरहे' निर्वा. संयमयात्रा का निर्वाह हो जाय, उसी प्रकार का द्रव्य क्षेत्र काल आदि से शुद्ध आहार पानी को ग्रहण करे और अन्य साधु को भी वैसा ही प्रदान करे । किन्तु जो संयम का उपधातक सदोष आहार पानी हो उसे अन्य को देने की इच्छा न करे। मेधावी मुनि ज्ञपरिज्ञा से अनर्थ का मूल जान कर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उसका त्याग कर दे ॥२३॥
टीकार्थ-इस लोक में जिस निर्दोष आहार पानी से संयमयात्रा का अथवा दुर्भिक्ष एवं रोगातंक का निर्वाह हो सके, वैसाही द्रव्यक्षेत्र काल भाव से शुद्ध कल्पनीय आहार पानी को साधु ग्रहण करे। उसी से अपनी संयम यात्रा का निर्वाह करले अन्य साधुओंको भी उसी प्रकार का शुद्र निर्दोष आहार पानी प्रदान करें। जिसके सेवन से संयम निस्सार बन जाय वै ।। आहार पानी तथा पात्र आदि अन्य कोई નિવહ થઈ જાય એજ પ્રમાણેના દ્રવ્ય ક્ષેત્રકાલ વિગેરેથી શુદ્ધ આહારપાણીને ગ્રહણ કરે અને અન્ય સાધુને પણ તે પ્રમાણેનું આહાર પણ આપે જે સંયમના ઉપઘાતક સદેષ આહાર પાછું હોય તે આડાપાણી બીજાને આપવાનું વિચાર ન કરે.
ટીકા–આ લેકમાં જે કાંઈ નિર્દોષ આહાર પાણીથી સંયમ યાત્રાને અથવા દુર્મિક્ષ અને રોગતંકને નિર્વાહ થઈ શકે એ જ પ્રમાણે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર કાળ ભાવથી શુદ્ધ કપનીય આહાર, પાણીને સાધુ ગ્રહણ કરે. તેનાથી જ પિતાની સંયમયાત્રાને નિર્વાહ કરીલે. અન્ય સાધુઓને પણ એજ પ્રમાણે ને શુદ્ધ નિર્દોષ આહારપાણી પ્રદાન કરે. જેના સેવનથી. સંયમ નિસાર બની જાય એવા આહારપાણ તથા પાત્ર વિગેરે અન્ય કઈ પણ વસ્તુ તે

Page #63

५२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
इयेत् संयमासारतामापादयेचादृशमन्नं पानं च न स्वयं भुञ्जीत न वा 'अन्नेसिं' अन्येभ्यः साधुभ्यः 'अणुष्याणं' अनुप्रदानं - वितरणं कुर्यात्, अशुद्धाहारस्य परिभोगोऽन्यस्मै प्रदानं च संसारकारणयिति 'बिज्जं' विद्वान 'त' तस्सर्वम् 'परिजागिया' परिजानीयात्- ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् ॥२३॥ यस्योपदेशेनैतत् कुर्यात्तदर्शवितुमाह- 'एवं उदाहु' इत्यादि । मूलम् एवं उदाहु निग्गंथे, महावीरे महामुनी । अनंतनाणदंसी से, धम्मं देसितं सुतं ॥ २४॥ छाया - एवमुदाहृतवान् निर्मन्थो, महावीरो महामुनिः । अनन्तज्ञानदर्शी स, धर्म देशितवान् श्रुतम् ||२४||
-
भी वस्तु न स्वयं ग्रहण करे और न दूसरे को देवे । स्वरूप एवं कारण की अपेक्षा अशुद्ध आहारके विपाक को संसारका कारणरूप परिज्ञासे जान कर मेधावी प्रत्याख्यान परिज्ञासे उसका परित्याग कर दे || २३॥ जिसके उपदेश से यह सब करें, उसे दिखाने के लिए कहते हैंएवं उदाह' इत्यादि ।
शब्दार्थ - - 'निग्गंथे महापुणी-निर्ग्रन्धो महा सुनि ।' निर्ग्रन्थ महामुनि "अनंतनागदंसणी- अनंत अनन्तज्ञानी 'से महावीरे-सा 'महावीरः' उस भगवान् महावीर स्वामीने एवं उदाह-एवमुदाहृतवान्' ऐसा कहा है 'धम्मं तं देखितवं धर्म श्रुतं देशितवान् ' धर्म ( चारित्र) और उन्होंने उपदेश किस है ||२४||
॥२४॥
ગ્રહણ ન કરે તથા બીજાઓને આજે પણ નહી' સ્વરૂપ અને કારણુની અપેક્ષાએ અશુદ્ધ હારના વિષયને પરિજ્ઞાથી જાણીને મૈયાવીએ પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરવા રા
જેના ઉપદેશથી આ સઘળું કરવામાં આવે તે ખતાવવા માટે કહે છે કે'पवं उदाहु' हत्याहि
शब्दार्थ –'निगथे महागुणी निर्ग्रन्थो महामुनिः' निर्मन्थ सडा मुनि 'अतणाणद'सणी - अनंतज्ञानदर्शनी' अनन्त ज्ञानवाणा 'से महावीरे - सः महावीर ः ' ममे भगवान् भडावीर स्वाभीमे ' एवं उदाहु - एवमुदाहृतवान्' मे प्रभा म्डेल 'मं सुत' देसि तवं धर्मं श्रुत' देशितवान् धर्म (थारित्र) भने श्रुतन तेथे उपदेश ४ये है. ॥२४॥

Page #64

समयार्थबोधिनी टीका प्र.शु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् __4:- (मिग्थे मणी) निल्यो हानि: (अणतनाणदंसी) अनन्तज्ञानदर्शनी, मन्तज्ञान-केरल ज्ञान शैला करदर्शनं पाविद्याले समासौ तथा, (से महावीरे) स महावीरस्मी (उमाह) एम-उतारेण उदाहतवान् उक्तवान् (धम्मं सुतं देसितव) धर्म श्रुतं च त्रिं देशिलदान-प्रकाशितवानिति ॥२४॥
टीका---नाहमेतस्य धर्मस्य वक्ता, किन्तु 'विगथे' लिम्रया-निर्गता-बायाभ्यन्तरा अविस्मात् स निग्रन्थः । 'महामुगा' महानः मननशीलो मुनिः महांचाली झुनिश्चेति महामुनिः। मुनौ महत्त्वविशेषणहानात् अद्यतनीयादारभ्य गणधरान्त मुनीनामयमेव स्वसंबुद्धो गुरुरिति पगते । 'अणंतनाणदंसी' अनन्त ज्ञानदर्शनो-अनन्त केवलज्ञानवान् था के बलदर्शवान चारित्र्यवांच। 'से' सा 'महानोरे' महातीरो वर्वमानस्साम एवं उदाहु एवमुदाहृतवान, एवम्-'बुझिन्जा' इत्यारभ्य एतत्पर्यन्तम् उदाहतवान् कथितवान् । स एव भगवान् अनन्तज्ञानादि. ___ अन्वयार्थ--अनन्तज्ञानी, अनन्तदर्शी निर्ग्रन्थ महामुनि श्रीमहावीर स्वामीने इस प्रकार कहा है। उन्होंने धर्म अर्थात् चारित्र एवं श्रुत को प्रकाशित किया है ॥२४॥
टीकार्थ-सत्रकार कहते हैं-मैं इस धर्मका मूल वक्ता नहीं हूँ, किन्तु श्रीमहावीर ने ऐसा कहा है और उन्होंने ही श्रुतधर्म तथा चारित्र धर्म का प्रकाशन किया है। भगवान महावीर निग्रन्थ थे अर्थात् बाह्य आभ्य. न्तर ग्रंथियों से रहित हो चुके थे। वे महामुनि थे। 'महा' विशेषण लगाने से प्रगट होता है कि आज से लेकर गणधरों पर्यन्त तक के मुनियों के वहीं स्वयंसम्वुद्ध गुरु हैं। भगवान् अनन्तदर्शी थे और अननतज्ञानी थे अर्थात् वे केवलज्ञानदर्शन के धारक थे। उन्हीं भगवान् बर्द्धमान स्वामीने 'धुज्झिज्जा' पहिला अध्ययन के प्रारंभकी पहिली गाथा
અન્વયાર્થ-અનંત જ્ઞાની, અનંત દર્શન વાળા નિન્થ મહામુનિ શ્રી મહાવીર સ્વામીએ આ પ્રમાણે કહેલ છે, તેઓએ ધર્મ અર્થાત ચારિત્ર અને શ્રત ને પ્રકાશિત કરેલ છે. ૨૪
ટકાથ– સૂત્રકાર વારંવાર કહે છે કે હું આ ધર્મને મૂળ ઉપદેશક નથી. પરંતુ મહાવીર સ્વામીએ આ પ્રમાણે કહેલ છે. અને તેઓ જ શ્રત ધર્મ અને ચારિત્ર ધર્મનું પ્રકાશન કરેલ છે. ભગવાન મહાવીર સ્વામી નિગ્રંથ હતા, અર્થાત બાહ્ય અને અંદરની ગ્રંથિ રહિત થઈ ચૂક્યા હતા. તેઓ મહ મુનિ હતા. “મહા” વિશેષણ લગાવવાથી એ પ્રગટ થાય છે કે-આજથી લઈને ગણધર પર્વત મુનિયેના તેઓ જ સ્વયં સંબુદ્ધ ગુરૂ છે. ભગવાન અનંત દર્શન વાળા હતા, અનંત જ્ઞાની હતા, અર્થાત કેવળ જ્ઞાન शन धारण ४२११ ता. मे भगवान् भान २१॥भी 'युज्ज्ञिज्जा'

Page #65

सूत्रकृतास्त्र सम्पन्नः 'धम्म' धर्म चारित्राख्यं संसारसागरात् उद्धारकम् । 'सुतं' श्रृंत चजीवाऽजीवादिपदार्थस्वरूपकम् ‘देसित' देशितवान्-कथितवान् , धर्मस्य चारिप्रलक्षणस्य जीजीवादिपदार्थानां च उपदेशं दत्तवान् इति ॥२४॥ मूलम्-भासमाणो न भासेज्जा, णे फेज मम्मयं ।
मातिहाणं विवज्जेज्जा, अणुचिंतिय वियागरे ॥२५॥ छाया-भाषमाणो न भाषेत, नैवभिलषेन्मर्मगम् ।।
__ मातृस्थानं विवर्जये, दनुचित्य व्यागृणीयात् ॥२५॥ अन्वयार्थः--(भासमाणो न भासेज्जा) यो भाषासमितिगुप्तः स भाषसे यहां तक सष कहा है। उन्हीं भगवान ने संसार सागर से उद्धार करने वाला चारित्रधर्म और जीव अजीव आदि पदार्थों के स्वरूप का निरूपक श्रुनधर्म कहा है ॥२४॥
'भासमाणो' इत्यादि।
शब्दार्थ-'भासमाणो न भासेजा-भाषमाणो न भाषेत भाषा समिति से संपन्न साधु भाषण करता हुआ भी भाषण नहीं करता है 'मम्मयं णेय बफेज-मर्मकम् नैवाभिलपेत्' साधु किसीके हृदय को चोट पहुंचाने वाली बात न बोले 'मातिहाणं विवेज्जेज्जा-मातृस्थान विव. जयेत्' साधु कपट युक्त आषा न बोले 'अणुचितिय वियागरे-अनुचिन्त्य पागृणीयात्' परंतु सोच समझ कर ही बोले ॥२५॥ __ अन्धयार्थ--जो भाषा समिति से समित है, वह करता हुआ भी પહેલા અધ્યયનના, પ્રારંભની પહેલી ગાથાથી આ કથન સુધી સઘળું કથન કરેલ છે. એજ ભગવાને સંસાર સાગરથી ઉદ્ધાર કરવાવાળા ચારિત્ર ધર્મ અને જીવ, અજીવ વિગેરે પદાર્થના સ્વરૂપને બતાવનાર યુત ધર્મ કહેલ છે. રજા 'भासमाणो' या
शहा- 'भासमाणो न भासेज्जा-भाषमानो न भाषेत' भाषा समिति सपन्न साधु मोते वा छतi ५ ते मोसत नथी. 'मम्मयं णेव वंफेज-मर्मकम् नैवाभिलषेत्' साधु ना (यमा । पाणे तेथी बात न मोवी. 'मातिद्वाणं विवजेज्जा-मातृस्थानं विवर्जयेत्' तथा ४५८ युत पाणी साधुसे मासकी नही 'अणुचिंतिय वियागरे-अनुचिन्त्य व्यागृणीयान्' ५२.तु समय पिया. રીને જ બેલે. ૨પ
અન્વયાર્થ–જે ભાષાસમિતિથી સમિત છે, તે ભાષણ કરવાવાળા હેવા

Page #66

समार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
५५
"
9
माण - धर्मामुपदिशन्नपि न भाषेत इति कथ्यते (मम्मयं व फेज) मर्मगं - परपीडोत्पादकं वचो नैवाभिलषेत्-नैव तद्वक्तु बांच्छेत् तथा - (मातिद्वाणं विज्जेना) मातृस्थानं मायाधानं वचो विवर्जयेत् - परित्यजेत् (अणुचिंतिय वियागरे) अनुचिन्त्य स्वपरयोरनुपघातकं वचनं विचार्य व्याग्रणीयात् वदेदिति । २५।
टीका--' भएमाणो न भासेज्जा' भावनाणो न भाषेत - यः साधुः भाषा समितिगुणः स धर्मसम्बन्धिनीं धर्मसम्बद्धां कथां समुच्चारयन्नपि 'न भासेज्जा' न भाषेत - प्रभाषक एवं कथ्यते । तदुक्तम्
वपणविसीकुलो वयं बहुवि विषाणं । दिवसंपि भासमाणो साहुवयगुत्तयं छाया - वचनविभक्तिकुशलो, बचोगतं बहुविधं
---
पत्तो ॥ १ ॥ विजानन् । दिवसमपि भाषमाणः साधुर्वचन गुप्त संमतः ॥ १ ॥
यः साधु वचनस्य विभागज्ञाने निपुणः तथा वाणिविषयस्यानेकमकारकज्ञानवान् सोऽधिककालमाषमाणोऽपि वचनगुप्तियुक्त एव अभाषक एवं स कथ्यते इति भावः ॥
•
न भाषण करनेवाले (मौनी) के समान है। साधु मर्मभेदी वचनों का उच्चारण न करे, माया प्रधान वचन का त्याग करे। वह विचार करके प्रयोग करे ||२५||
टीकार्थ--जो साधु भाषासमिति से सम्पन्न है, वह धर्म संबंधी वचनों (कथा) का उच्चारण करता हुआ भी अभाषक (मौनधारी) के ही समान है। कहा भी है- 'वयणविहती - कुसलो' इत्यादि ।
जो साधु वचन के विभागज्ञान में कुशल है, जो वाणी के विविध प्रकारों का ज्ञाता है, वह दिन भर बोलता रहे तो भी वचन गुप्ति से युक्त है ॥ १॥
છતાં પણું ભાષણુ ન કરવા વાળા (મૌની)ની ખરાખર છે. સાધુએ મમ લેક વચને ખેલવા નહીં, માયા પ્રધાન વચનને ત્યાગ કરવા, તે વિચારીને વચન મેલે ારપાા
ટીકા”—જે સાધુ ભાષા સમિતિથી યુક્ત હોય છે, તે ધમ' સબ ંધી વચના (કથાએ)નું ઉચ્ચારણ કરવા છતાં પણ અભાષક મૌન ધારીની સમાન ४. उधुं पछे है- 'वयणविद्दत्ती कुसलो' इत्याहि,
જે સાધુ વચનના વિભાગ રૂપ જ્ઞાનમાં કુશળ હોય છે, જે વાણીનાં જૂદા જૂદા પ્રકારોને જાણવા વાળા છે, તે આખા દિવસ ખાલે તેા પણ વચન शुप्ति वाजान देवाय हे ॥१॥

Page #67

२६
___ सूत्रकृताङ्गसूत्र अथश-यन्त्र निपुणो जनो भाषले, तन्मध्येऽहमेव महापण्डितः, इत्येवममि. नवान् सन् न भाषेत । 'मम्मयं मर्मग-भ गच्छतीति मर्मगम्-परमोद्घा. टकं वचनम् ‘णेव' नैव आक्षिप्तोऽपि परकीयवचनबाणैः 'बफेड' अभिलपे तादृशं वचनं वक्तुं न वाञ्छन् 'महरन्तं महरेत्' इति जाननपि पीडाजरकं वाक्यं न ब्रूयात् । 'मातिद्वार्थ' मातृस्थानम् मायामयं वचन परवञ्चनाशाक्यमित्यर्थः शिवजेज्जा' विवर्जयेत्-मायामधानकं वचनं नोचारणीयमिति । यदा किनापि वक्त कामो भवेत् तदा-'अणुर्विति' अनुचिन्त्य, मयासमुच्चार्यमाणं वचनं स्वेषां परेषां वा पीडाजनकं स्यान्नवेति विचार्य मुहुर्मुहुविचिन्त्य 'वियागरे' व्यागृणीमान वदेत वचनं मोचारणीयमिति । तदुक्तम् ‘पुनि बुद्धोए पेहित्ता पच्छा बक्कमुदाहरे' पूर्व बुद्धया पेक्ष्य पश्चाद्वाक्यम्मुदाह रेदिति । यः साधुः भाषासमितियुक्तः स धर्मोपदेशं कुर्च___ अधा-जहां निपुणा जन भाषण कर रहे हो, वहाँ उनके मध्य में अपने को महापण्डित मान कर अभिमान से भाषण न करे। तथा दूसरे के वचनवाणों से व्याकुल होकर भी दूमरे के मर्म को उधाड़ने वाले वचन का प्रयोग न करे। 'महार करने वाले पर प्रहार करना चाहिए' ऐसा जानता हुआ भी पीडाजनक वाक्य न बोले। मायाप्रधान अर्थात् दूसरे को ठगने वाले वचनों से बचता रहे । जब कुछ भी बोलने की अभिलाषा हो तो मेरा उच्चारित वचन दूसरों को या अपने को पीडा कारक तो नहीं होगा, इस प्रकार पारवार विचार करके ही बोलना चाहिये कहा भी है-'पहले बुद्धि से सोच विचार कर बादमें घोले'
અથવા – જયાં કુશળ જને ભાષણ કરતા હોય, ત્યાં તેઓની મધ્યમાં પિતાને મહા પંડિત માનીને અભિમાનથી ભાષણ કરવું નહીં તથા ઈજા એના વચનબાણેથી વ્યાકુળ થઈને પણ બીજાઓના મર્મને દવાવાળા વચ. નેને પ્રયોગ ન કરે. ‘પ્રહાર કરનારા પર પ્રહાર કરે જોઈએ એ પ્રમાણે જાણવા છતાં પણ પીડા પહોંચાડનાર વાકયને પ્રયોગ ન કરે. માયાપ્રધાન અર્થાત બીજાઓને ઠમવાવાળા વચનાથી બચતા રહે. જ્યારે કાંઈ પણ બેલવાની ઈચ્છા હોય તે તે વખતે “મારું બેલાયેલું વચન બીજાઓને અથવા પિતાને પીડા ઉપજાવનાર તે નહીં બને ” આ કમાણે વારંવાર વિચાર કરીને જ બેલિવું જોઈએ કહ્યું પણ છે કે પહેલા બુદ્ધિથી સમજી વિચારીને પછી જ બેલવું,

Page #68

-
-
--
-
-
--
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् न्नपि अभाषमाण सम एव पोच्यते, येन समुच्चार्यमाणेन वचनेन यथा न भवेदू यस्य कस्याऽपि आत्मनः पीडा, तथा मनसि विचार्य वदेत् ॥२५॥ मूलम्-तथिमा तइया भासा, जं वदित्ताऽणुतप्पती।
जं छन्नं तं न वत्तव्यं, एसा आणा णियंठिया ॥२६॥ छाया-तत्रेयं तृतीया भाषा, यां वदित्वा अनुतप्यते ।
यच्छन्नं तन्न वक्तव्यम् एषाऽऽज्ञा नन्धिकी ॥२६॥ ____ तात्पर्य यह है कि जो साधु भाषासमिति से युक्त है, वह धर्मोपदेश करता हुआ भी अभाषक के समान ही है। जिस वचन का उच्चारण करने से किसी भी प्राणी को पीड़ा न उपजे, ऐसा ही वचन सोष विचार कर घोलना चाहिए । ॥२५॥ 'तस्थिमा तइया भासा' इत्यादि ।
शब्दार्थ-तस्थिमा ताया भासा-तत्रेयन्तृतीया भाषा' चार प्रकारकी भाषाओं में जो तृतीय भाषा है अर्थात् जो झूठसे मिला हुआ सत्य है वह साधु न बोले तथा 'ज-यां' जो सत्यामृषा भाषाको 'बदि. साणुतप्पती-उक्त्वा अनुतप्यते' बोलकर पश्चात्ताप करना पडता है वह ऐसा पचन भी न बोले 'जछन्नं तं न वत्तव-यत् छन्नं तत् न वक्तव्यम् जिस थातको सबलोग छिपाते हैं वह भी साधु न कहे 'एसा णियंठिया आणा-एषा नैग्रंन्धिकी आज्ञा' यही निर्ग्रन्थकी आज्ञा है ॥२६॥
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–જે સાધુ ભાષા સમિતિથી યુક્ત હોય, તે ધર્મોપદેશ કરવા છતાં પણ અભાષક જેજ ગણાય છે. જે વચનનું ઉચ્ચારણ કરવાથી કેઈ પણ પ્રાણીને પીડા ન પહોંચે એવું જ વચન સમજી વિચારીને
લવું જોઈએ. રપા . 'तथिमा तइया भासा' त्या
Awt-'तथिमा तइया भासा-तत्रेय तृतीया भाषा' यार ४२नी कापा. આમાં જે ત્રીજી ભાષા છે અર્થાત્ જે જુઠાણાથી સત્ય હોય તેવું સાધુએ मोर नही' तथा 'ज-यांचे सत्याभूषा भाषाने 'वदित्ता णुतप्पती-उक्त्वा अनुतप्यते' मोवीन ४गयी पश्चात्ता५ ४२को ५ छ, ते या ५५. साधु मोसा नही ज छन्नं तं न वत्तव्य-यत् छन्नं तत् न वक्तव्यम्' पातने सास छुपा छे, ते वात ५ साधु वा नही 'एसा णिय ठिया आणा-एषा नैन्थिकी लाज्ञा' Air नि-- छ. ॥२६॥ .

Page #69

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अन्वयार्थ - ( तत्थिमा तझ्या भासा) तत्रेयं तासु चतसृषु भाषासु मध्ये इयं तृतीया सत्या मृषा तां न वदेत् (जं) यां सत्यामृषाम् (वदिचाणुतपती) वदिवा उक्त्वा पश्चादनुतप्यते पश्चात्तापं करोति (जं छन्नं तं न बत्तव्यं यत् छन्नं- हिंसाप्रधानं वचनं तदपि न वक्तव्यम् (एसा नियंठिया आणा) एषा नैर्ग्रन्थिको भगवत स्तीर्थकरस्याऽऽज्ञेति ॥ २६ ॥
टीका - भाषा हि चतुर्विधा भवति, सत्या? मथमा, असत्यार द्वितीया, सत्यामृषा३ तृतीया, असत्यामृषा४ चतुर्थी । एतासु 'तत्थिमा' तासु चतुर्विधासु मध्ये इयम् 'तइया' तृतीया भाषा - सत्यामृषा, अंशेन सत्या अंशेन च मृषा । यथा'अस्मिन् ग्रामे दश वालका जाता:' एतद्वचनम् उत्पत्यंशेन सत्या, संख्यायां मृषा न्यूनाधिक संख्यायाः संभवात् । एवं भूत तृतीय भाषां यो बदति सः 'जं'
अन्वयार्थ -- चार प्रकार की भाषाओं में यह जो तीसरी -सत्यामृषा भाषा है, जिसे बोलने पर बाद में पश्चात्ताप करना पड़ता है । इसी प्रकार जो हिंसाप्रधान वचन है, वह भी बोलने योग्य नहीं है। यह भगवान् तीर्थंकर की आज्ञा है ||२३||
टीकार्थ - - भाषा चार प्रकार की है - ( १ ) सत्या (२) असत्या (३) स्यामृषा और (8) असत्या मृषा । इन चार भाषाओं में तीसरी सत्यामुम्रा भाषा है जो आंशिक रूप में सत्य और आंशिक रूप में असत्य अर्थात् सत्यासत्य का सम्मिश्रण युक्त होती है। जैसे 'आज इस ग्राम में दश बालक जन्मे' यह वचन जन्मने की अपेक्षा सत्य है मगर संख्याकी अपेक्षा से असत्य है, क्योंकि जन्मने वाले बालकों की संख्या न्यूनाधिक भी हो सकती है। जो इस प्रकार की भाषा का प्रयोग करता
અન્નયા —ચાર પ્રકારની ભાષાઓમાં જે આ ત્રીજી સત્યા મૃષા ભાષા છે, કે જેને ખેલવાથી ખેલાયા પછી પશ્ચાત્તાપ કરવા પડે છે; એજ પ્રમાણે જે હિ...સા પ્રધાન વચના છે, તે પણ આલવા ચાગ્ય હાતા નથી. આ પ્રમાણે ભગવાન તીર્થંકરની આજ્ઞા છે. ારા
टीमर्थ - - सत्य ( १ ) असत्य (२) सत्याभूषा (3) भने असत्या भृषा (४) આ પ્રમાણે ચાર પ્રકારની ભાષા કહેલ છે. આ ચાર ભાષાઓમાં સત્યામૃષા જે ત્રીજી ભાષા છે, જે આંશિક રૂપથી અસત્ય અર્થાત્ સત્યાસત્યના મિશ્રણવાળી હોય છે. જેમકે-‘આજ આ ગામમાં દસ બાળકાના જન્મ થયા. આ વચન જન્મની અપેક્ષાએ સત્ય छे, परंतु મજાની અપેક્ષાથી અસત્ય છે, કેમકે જનમવા વાળા બાળકૈાની સખ્યા ન્યૂનાધિક–ઓછી વત્તી પણ હાઇ શકે છે. જેએ આવા પ્રકારની ભાષાના

Page #70

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् याम् इमां ततीयाम् ‘वदित्ता' वदित्वा-उक्त्वा 'अणुतप्पती' अनुतप्यते भाषणोंनन्तरमिहैव जन्मान्तरे वा तादृश सत्यमृपाश्चनजनितपापेन तप्यते, पीडामर्नुः भवति । अथवा-वचनप्रयोगानन्तरं पश्चात्तापं करोति । अयमाशयः-मिश्राऽपि वतीया भाषा कदापि न वक्तव्या, हिं पुन:-असत्या द्वितीया, सर्वाशे एवं विसंवादकत्वात् । तत्र प्रथमापि या सत्या साऽपि यदि प्राणिबधकारिणी भवेत् 'न वक्तव्या। चतुर्थी तु असत्यामृषा, सा वक्तव्या, सत्याऽपि यदि दोषानुषङ्गिणी भवेत् तदा तस्या अपि अवक्तव्यतामेव दर्शयति-'ज छन्नं' इत्यादि। 'जं छन्नं तं न वत्तव्वं' यत् छन्नं तत् न वक्तव्यम्-यद्वचनं छन्न-हिंसाकारकं यथा चौरोऽयं वध्यतामित्यादि तन्न वक्तव्यम् । अथवा-छन्नं यल्लोकैरपि प्रयत्नतः पच्छाधते, है उसे इस जन्म में अथवा जन्मान्तर में अनुताप (पश्चात्ताप) करना पड़ता है। वह सत्यामृषा भाषा से उत्पन्न पापके ताप का अनुभव करता है, पीडाका अनुभव करता है या उसे वचन प्रयोग के बाद ही पश्चात्तम करना पडता है।
आशय यह है कि तीसरी मिश्रित भाषा भी जय बोलने योग्य नहीं है तो फिर दूसरी असत्य भाषा का तो कहना ही क्या है। वह तो सर्वाश में ही विसंवादिनी (त्याज्य) होती है। प्रथमा जो सत्यभाषा है वह भी यदि प्राणिवधकारिणी हो तो नहीं बोलनी चाहिए। चौड़ी जो असत्याभूषा भाषा है, वह सोच विचार कर ही बोलनी चाहिए। ___ सत्यभाषा भी यदि दोषयुक्त हो तो बोलने योग्य नहीं है, पर दिखलाते हैं-जो वचन छन्न हिंसाकारक है, जैसे-'यह चोर है, इसका પ્રવેગ કરે છે, તેને આ જન્મમાં અથવા જન્માંતરમાં પશ્ચાત્તાપ કરે પડે છે. આ સત્યામૃષા ભાષાથી થવાવાળા પાપના તાપને અનુભવ કરે પડે છે, અર્થાત પાપના ફલસ્વરૂપ દુઃખ ભોગવવું પડે છે. પીડા ભોગવે છે, અથવા તેને વચનપ્રયોગ કર્યા પછી જ પશ્ચાત્તાપ કરે પડે છે. કહેવાને આશય એ છે કે ત્રીજી મિશ્રિત ભાષા પણ જ્યારે બોલવા
ગ્ય નથી તે પછી બીજી અસત્ય ભાષાના સંબંધમાં તે કહેવાનું જ શું હોય? તે તે સર્વ પ્રકારથી જ ત્યજવા લગ્ય છે. પહેલી જે સત્ય ભાષા છે, તે પણ જે પ્રાણિવધ કરનારી હેય, તે તે બલવી ન જોઈએ, જેથી જે અસત્યામૃષા' ભાષા છે, તે સમજી વિચારીને જ બલવી જોઈએ.
સત્ય ભાષા પણ જે ષવાળી હોય, તે બોલવી ન જોઈએ. તેજ કહે છે કે-જે વચન છન અર્થાત્ હિંસાકારક હોય છે, જેમકે “આ એર છે,

Page #71

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
वत्सत्यमपि न वक्तव्यम् | 'एसा' एषा 'नियंठिया' निर्ग्रन्थस्य भगवतो महावीर - य 'आणा' आज्ञा, न अस्माकमाज्ञा । चतस्रो हि भाषा भवन्ति तत्र तृतीया सत्यमिश्रिता मृषा, सानैव वक्तव्या साधुना । येन येन च समुञ्चारितेन वचनेन जनसमुदाये यस्य कस्यापि एकस्यापि पश्चात्तापो जायेत, तत्तदपि मनसा निश्चिस्य न वक्तव्यम् । तथा यद् यत्सर्वैरेव गोष्यम्, तत्तदपि वचनमवक्तव्यमवलम्बते' एषा जिनेश्वरस्याऽऽज्ञेति ||२६||
मूलम् - होलावार्य सेहीवार्य, गोयावायं च नो वेदे ।
तुमं तुमंति अमणुन्नं, सव्वसो तं णवत्ते ॥ २७॥ छाया - होलावादं सविवादं गोत्रवादं च नो वदेत् । एवं त्वमित्यमनोज्ञं, सर्वशस्तन्न वर्त्तते ॥२७॥
-वध करो' इत्यादि बोलने योग्य नहीं है। अथवा जो छन्न है अर्थात् लोग जिसे प्रयत्न करके छिपाते हैं, वह सत्य भी वक्तव्य नहीं है।
यह निर्ग्रन्थ की अर्थात् भगवान् महावीर की आज्ञा है, सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं यह कथन हमारा नहीं ।
तात्पर्य यह है कि चार प्रकार की भाषाएं हैं। उनमें तीसरी जो मिश्र भाषा है, उसका प्रयोग साधु को नहीं करना चाहिए। जिस वचन के उच्चारण से जनसमुदाय में से किसी एक को भी सन्ताप उत्पन्न होता हो, वह बोलने योग्य नहीं है। जो बात गोपनीय है, उसे प्रकाशित करने वाला वचन भी बोलने योग्य नहीं है। जिनेश्वर देवकी यह आज्ञा है ||२६||
તેના વધ કરા' વિગેરે વચનેા ખોલવા ચૈગ્ય કહ્યા નથી. અથવા જે છન્ન છે, અર્થાત્ લેાકેા જેને પ્રયત્ન પૂર્ણાંક સતાડે છે, તે સત્ય હાય તા પણ ખોલવા ચેાગ્ય હાતુ નથી,
આ પ્રમાણે નિગ્રન્થની અર્થાત્ મહાવીર ભગવાનની આજ્ઞા છે. સુધર્માં સ્વામી જંબૂસ્વામીને કહે છે કેઆ મેં કહેલ નથી. પરંતુ ભગવાને કહેલ છે.
કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે-ચાર પ્રકારની ભાષાઓ છે, તેમાં ત્રીજી જે મિશ્ર ભાષા છે, તેને સાધુએ પ્રયાગ કરવા ન જોઇએ, જે વચનના ઉચ્ચારણુથી જન સમુદાયમાં કાઈ એકને પણ સંતાપ પેદા થતા હાય તા તેવા વચના ખોલવા ચગ્ય નથી. જે વાત છુપાવવાની હાય છે, તેને પ્રકાશિત રવા વાળા વચન પશુ ખોલવા ચૈશ્ય હાતા નથી. આ પ્રમાણે જીનેશ્વર રતની આજ્ઞા છે. પુરા

Page #72

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थः- (होलावाय) होलानाद-निष्ठुरश्चनम् (सहीवायं) सखिवादहे मित्रेत्यादि-सम्बोधनवचनम् (व गोयावाय) च पुनः गोत्रवादम्-हे काश्यप गोविन् ! इत्यादिवचनम् (नो वदे) नो वदेत् साधुः (तुमं तुमं ति अमणुन्न) स्वं त्वमित्याकारकम् अमनोज्ञमप्रियं वचः ( सन्धसो णो वत्तए) तत्-एतद्वचनजात सर्वश:-सर्वथैव नो वर्तते-न वदिति ॥२७॥
टीका-'होलावाय' होलाबाद-श्रुाकटुनी च सम्बोधनपूर्वकमाह्वानम्-होला. पादस्तं न वदेत् इत्यग्रेतनेन सम्बन्धः । 'सहीवाय' सखिदम्-हे सखे हे मित्र!
होलावायं सहीवाय' इत्यादि
शब्दार्थ-'होलाथायं-होलाबाद' निष्ठुर तथा नीच संबोधन 'सही. वायं-सखिवाई' हे मित्र इस प्रकार का संबोधन ‘च गोयावायं-गोत्र पादच' हे काश्यप गोत्रिन् वसिष्ठ गोत्रिन इत्यादि प्रकार से गोत्र का माम लेकर 'नो वदे-नो वदेत्' साधुको कहना न चाहिये. 'तुमं तुमंति भमणुन्न-स्वत्वमित्याकारकम् अमनोज्ञम्' तथा अपने से बड़े को 'तू' कहना तथा जो वचन दूसरे को अप्रिय लगे 'तं सवओ णो वत्तए-तत् सर्वशो न वर्तते' ऐसा वचन कभीभी साधुको कहना न चाहिये ॥२७॥ ____ अन्वयार्थ-निष्ठुर वचन, हे मित्र इत्यादि वचन, 'हे काश्यप मोत्री' इस प्रकारका गोत्रवाद युक्त वचन साधु न बोले। तुम-तृ इस प्रकार का अमनोज्ञ वचन भी सर्वथान बोले ॥२७॥
टीकार्थ--होलाबाद अर्थात् कर्णकटुक एवं नीच संबोधन करके 'होलावाय सहीवाय' त्याle.
Av -'होलावाय-होलावाद' नि२ तथानीय समोधन 'सहीवायपखिवाद' भित्र प्रमाणे 'च गोयावाय-गोत्रवादश्च' तया १२५५ मावा सिगात्रा विगेरे प्राथी गोत्रनु नाम धन 'नो वदे-मो वदेत' साधु पुन २४ 'तुम तुमति अमणुन्नं-त्वं त्वमित्याकारकम् अमनोज्ञम्' तथा पोतानाथी मोटा-माने 'तु' में प्रभावना थी । तथा २ क्यन भीगने भप्रिय साणे 'तसव्व ओ णो वत्तए-तत् सर्वशो न वर्त' એવા વચન કેઈ પણ સમયે સાધુએ કહેવા ન જોઈએ. ૨૭
અન્વયાર્થ–નિપુર વચન છે મિત્ર ઈત્યાદિ વચન કે કાશ્યપ ગોત્રવાળા આવા પ્રકારના ગેત્રના ઉચ્ચાર વાળું વચન સાધુએ બોલવું નહીં' તું આ પ્રમાણેનું અમનેણ વચન પણ સર્વથા ન બોલવું રા ટીકાર્ય–હિલાવાદ, અર્થાત્ કર્ણ કઠેર અને નીચ સંબોધન કરીને બોલવું,

Page #73

.: ६२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
इत्यादिसस्नेहं सम्बोध्यो वादः प्रवर्त्तेत तं वादम् । 'गोयावायं' गोत्रवादम् - भो भोः काश्यपगोत्र ! इत्यादिरूपेण गोत्रपुरःसरं प्रयुज्यमानं वचः बहुभ्यः पृथक्कृत्य कंचनविशालकुलसंभवं व्यनक्ति अतो नैकजनबोधकं वचनमालपेत्, किन्तु भो भोः समागतवन्तः श्रद्धावन्तः ! इत्थं वदेत् । पूर्वोपदर्शितरूपेण साधुः कथमपि वचनजातं न व्यवहरेत् । तथा ' तुमं तुमं ति अमणुन्नं' त्वं त्वमित्यमनोज्ञम् 'तं सोण वच' तत् सर्वशो न वर्त्तते एतादृशमभियं वचनं न वदेत् कथमपि ॥ २७ ॥ मूलम् अकुसीले सेया भिक्खु णैव संसग्गियं भए ।
सुहरूवा तत्थुवस्सग्गा, पडिबुझेज ते विऊ॥२८॥ छाया - अकुशीलः सदा भिक्षुः नैव संसर्गितां भजेत् । सुखरूपास्तत्रोपसर्गाः प्रतिबुद्धयेत तद्विद्वान् ||२८||
"
बोलना सविवाद अर्थात् 'अरे मित्र, हे सखा, अरे यार,' इस प्रकार संबोधन करके बोलना, गोत्रवाद अर्थात् 'भो काश्यप ! इस प्रकार से गोत्रोच्चारण करके बोलना (यह वचन बहुतों से पृथक् करके किसी विशाल कुल में उत्पन्न एक को प्रगट करता है । अतः एक जन का वोधक वचन न बोले, किन्तु 'हे देवानुप्रिय ! ऐसा बोले )'
पुरुष
साधु पूर्व प्रदर्शित रूप से वचन का प्रयोग न करे। साथ ही मान्य को 'तू तुम' इत्यादि अमनोज्ञ या अशिष्ठ वचन न बोले ||२७|| 'अकुसीले सया भिक्खू' इत्यादि ।
शब्दार्थ - ' भिक्खू - भिक्षुः' साधु 'सया - सदा' सर्वकाल 'अकसीले - अकुशीलः' अकुशील बनकर ही रहे 'णेव संसग्गियं भए नैव સખિવાદ અર્થાત્ ‘અરે મિત્ર, હું સખા, અરે યાર,' આવા પ્રકારના સંબોધને हरीने जे!सवु, गोत्रवाह अर्थात् 'भो काश्यप' आ प्रभाहोना गोत्र' उभ्या કરીને ખેલવુ’. (આ વચન ઘણાએથી જુદા કરીને કોઈ વિશાળ કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલ, એકને બતાવનારા છે. તેથી એક જણના આધ કરાવનાર વચના ખોલવા ન જોઈએ. પરંતુ હું દેવાનુપ્રિય આ પ્રમાણુના વચના કહેવા)
સાધુએ ઉપર બતાવેલ રૂપથી વચનાના પ્રયાગ કરવા ન જોઈએ, તેમ જ સન્માનવા ચૈાગ્ય પુરૂષાને તુંકારથી 'તૂ'' ઇત્યાદિ પ્રકારના તાછડા વચન એટલે કે અમનેાન અથવા શિષ્ટાચાર વિરૂદ્ધના વચનેા ખોલવા નહી ધારણા
'अकुसीले सया भिक्खू' इत्यादि
शब्दार्थ –'भिक्खू - भिक्षुः ' साधु 'मया - सदा' सर्व' आज 'अकुसीले - अकु शीलः' मधुशील मनीने २डे 'णेष संस्रग्गियं भए नैव संवर्गितां भजेत्' तथा

Page #74

समयार्थबोधिनी का प्र. शु. अ.९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् ___- अन्वयार्थः-(भिक्खू) भिक्षुः-साधुः (सया) सदा-सर्वकाले (अकुसीले) अकुशील:-श्रेष्ठो भवेत् (णेव संसग्गियं भए) नैव-कथमपि कुशीलैः संसगिताम्संसर्ग-साङ्गत्यं मजेत-सेवेत, यतः (मुहरूबा) मुखरूपा:-सातगौरवस्वभावाः (तस्थुस्सग्गा) तत्र-तस्मिन् कुशीलसंसर्गे उपसगा:-संयमोपघातकारिणः प्रादु:ध्यन्ति (विऊ) विद्वान् (ते) तत् (पडिबुज्झेज्ज) प्रतिबुद्धयेत जानीयात् तथा ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेदिति ॥२८॥
टोका-'भिक्खू' भिक्षुः-निरवधभिक्षणशीलः साधुः, 'सया' सदा-सर्व रिमन्नेव काले 'अकुसीले' अकुशील कुत्सितं शीलं यस्य स कुशीला पावस्थादीनामन्यतमः न कुशीलोऽकुशीला सदा श्रेष्ठो भवेत् । साधुः कदापि कुशीलो न संसर्गिता भजेत्' तथा वह कुशील यानी दुराचारियों की संगति भी न करे 'सुहरूवा-सुखरूपाः' सुखरूप-अर्थात् सात गौरवरूप 'तस्थुवसग्गातत्रोपसर्गाः' कुशीलों के संसर्ग में उपसर्ग रहते हैं 'विउ-विहान्' विद्वान् मुनि 'ते-तत्' उसको 'पडिबुज्झेज्ज-प्रतिबुध्येत' समझे ॥२८॥ ...अन्वयार्थ--साधु कभी कुशील न बने और न कुशीलों का संसर्ग करे, क्योंकि कुशील के साथ संसर्ग करने में शातागौरव रूप उपसर्ग उत्पन्न हो जाते हैं। मेधावी पुरुष इसे समझे ॥२८॥
टीकार्थ-जिसका शील अर्थात् आचार कुत्सित है वह पार्श्वस्थ आदि कुशील कहलाता है। जो कुशील न हो अर्थात् उत्कृष्ट आचार धान हो वह अकुशील होता है। साधु सदैव अकुशील रहे और તેણે કુશીલ અર્થાત દુરાચારીને સમાગમ-સંસગપણ કરે નહીં “gरूवा-सुखरूपाः' सु५३५ मर्यात् सात गौरव ३५ 'तत्थुवनग्गा-तत्रोपसर्गाः' शी. सोना सभा ५२ छ. 'विऊ-विद्वान्' विद्वान्- मुद्धिशाली भुनी 'वे-सत्' तेने 'पडिबुझे-प्रतिबुध्येत' समरे ॥२८॥
અન્વયાર્થ–સાધુએ કઈ પણ વખતે કુશીલ બનવું નહીં. તથા કુશીલને સંસર્ગ પણ કરે નહીં કેમકે કુશીલની સાથે સંસર્ગ કરવામાં શાતા ગૌરવ રૂપ ઉપસર્ગ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. મેધાવી પુરૂષ તે સમજે. મારા
ટીકાર્ય–જેને શીલ અર્થાત આચાર-વભાવ નીદનીય હોય છે, તે પાર્શ્વસ્થ વિગેરે કુશીલ કહેવાય છે. જે કુશીલ ન હોય અથવા ઉત્તમ આચાર વાળા હેય, તે અકુશીલ કહેવાય છે. સાધુએ હમેંશાં અકુશીલ રહેવું જોઈએ.

Page #75

सत्रकृतागसूत्रे भवेद , तथा- कुशीलः-पावस्थैः सह 'संसग्गिय संपगिता-सम्बन्धम् ‘णेव भए' नैव भजेत् , न कुशीलः स्वयं भवेत् न वा कुशीलपावस्थावसन्नयथाछन्द संसक्तैः सह संसर्ग कदापि न कुर्यात् ननु किमिति कुशीलादिभिः संसर्ग न कुर्यात्-तत्राह-'मुहरू।। तत्थुवसम्गा' मुखस्वरूयास्तत्रावसमादिसंसर्गे सुखस्वरूपा उपसर्गाः संयमविघातका दोषा उत्पद्यन्ते । तथाहि अवसन्नादयस्तमुद्भाव्य कथयन्ति-कोनाम दोषोऽवित्त बलेन हस्तपादादीनां प्रक्षालने ? मुव्यवस्थितं शरीर न भवेच्चेत्कथमिशऽऽराधितो धर्मों भविष्यति, अतो या कामपि क्रियां कुर्वाणः शरीरं परिरक्षेत्, आधार्मिकभोजनच्छत्रोपानद्धारणाद्वा । तदुक्तम्
_ 'अप्पेण बहुमेसेज्जा एवं पंडियलक्षणं । छाया---अल्पेन बहु एषयेद् एतत् पण्डितलक्षणम् ।
अल्पदोषेगापि बहुसंयममाराधयेत् तत्र को दोषः । कुशीलों के साथ संसर्ग न रक्खे । सार यह है कि साधु न स्वयं कुशील हो और न कुशील, पार्श्वस्थ, यथाछन्द, संसक्त आदि की संगति करे। कुशील आदि के साथ संसर्ग क्यों न करे ? इसका कारण कहते हैंऐसा करने से सुखरूप संयम घातक उपसर्ग उत्पन्न होते हैं। जैसेअवसन्न साधु ऐसा तर्क करता है कि अचित्त जल से यदि हाथ पग धो लिये जाएँ तो क्या दोष है ? यदि शरीर सुव्यवस्थित न हुआ तो धर्म की आराधना कैसे होगी ? अमएव कोई भी क्रिया करके शरीर की रक्षा करनी चाहिए भले आधाकर्मी भोजन करना पड़े या छत्र धोरण करना पडे या जूते पहनने पड़े कहा भी हैं-'अप्पेण घटमेसेन्जा' इत्यादि। ___ 'अल्प दोष का सेवन करके भी महान् संयम की रक्षा करनी અને કુશીલ વાળાએની સાથે સંસર્ગ રાખ નહીં કહેવાને સાર એ છે કેસાધુએ પિતે કુશીલ થવું નહીં તેમજ કુશીલ, પાર્શ્વસ્થ, યથા છંદ સંસક્ત, વિગેરેને સંસર્ગ કર નહીં. કુશીલ વિગેરેની સાથે કેમ સંસર્ગ કરે ન જોઈએ? તેનું કારણ બતાવતાં કહે છે કે-તેમ કરવાથી સુખરૂપ સંયમને ઘાતક હપસર્ગ ઉત્પન્ન થાય છે. જેમ કે-અવસાન સાધુ એ તર્ક કરે છે ક-એગ્ય જળથી જે હાથપગ ધંઈ લેવામાં આવે, તે શું છેષ છે ? જે. શરીર સુવ્યવસ્થિત ન થયું હોય તો ધર્મની આરાધના કેવી રીતે કરવામાં આવે ? તેથી કંઈ પણ ક્રિયા કરીને શરીરની રક્ષા કરવી જોઈએ. પછી ભલે આધાકમ આહાર લેવું પડે. કે છત્ર ધારણ કરવું પડે, અથવા જડ પહે२वा प ५ छ -'अप्पेण बहु मेसेन्जा' त्या पोषन सेवन

Page #76

-
-
-
समयार्थबोधिनो टोका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् तथा-'शरीरं धर्मसंयुक्तं रक्षणीयं प्रयत्नतः।
शरीरात स्रवते धर्मः पर्वतात्सलिलं यथा ॥१॥ इत्यादि कुशीलोक्तं श्रुत्वाऽल्पपराक्रमी जीवस्तवाऽनुपाति इति । 'विऊ विद्वान विवेकमनुधावन् पुरुषः 'पडिबुज्ञेज्म' प्रतिबुद्धयेत-जानीयात् कुशीलसंपर्के दोषान् 'संसर्गजा दोषगुणा भवन्ति' इति । तत्र शीलसंसर्गे दोषान् विभाव्य ताश संसग परिहरेदिति।
'स्वयं कुशीलो न भवेत् कुशीलः, संपर्कमाधि विदधीत धीः । कुशीलसङ्गे बहतो हि दोषा,
हेयाः मुधीभिः सुतरां हिताय ॥१॥इति नाथासारः॥२९॥ चाहिए। थोड़ा गवां कर बहुत की रक्षा करना ही पण्डित का लक्षण है।
और भी कहा है-'शरीरधर्मसंयुक्तं' इत्यादि। - 'धर्म से युक्त शरीर की प्रयत्न पूर्वक रक्षा करनी चाहिए। जैसे पर्वत से जल प्रवाहित होता है, उसी प्रकार शरीर से धर्म उत्पन्न होता है. ॥१॥ इत्यादि।
कुशील साधु का ऐसा कथन सुन कर अल्प पराक्रमी साधु इसकी पातों में आ जाता है। अत एव विवेक का अनुसरण करने वाला पुरुष कुशील के संसर्ग से होने वाले दोषों को समझे, क्योंकि गुण और दोष प्रायः संसर्ग से उत्पन्न होते हैं। अतएव कुशील के संसर्ग है उत्पन्न होने वाले दोषों को जान कर बुद्धिमान साधु उसका परिहार करे।
'स्वयं कुशीलो न भवेत्' इत्यादि । કરીને પણ મહાન સંયમની રક્ષા કરવી જ જોઈએ. થોડુ ગુમાવીને પણ ઘણાની રક્ષા થતી હોય તે તે કરવી એજ બુદ્ધિમાનનું લક્ષણ છે. બીજું पर धुंछ -'शरीरधर्मसंयुक्तं' त्या
ધર્મથી યુક્ત શરીરની પ્રયત્ન પૂર્વક રક્ષા કરવી જોઈએ, જેમ કે-પર્વત પરથી જલને પ્રવાહ વહે છે, એ જ પ્રમાણે શરીરથી ધર્મ ઉત્પન્ન થાય છે, " કુશીલ સાધુનું આ પ્રમાણેનું કથન સાંભળીને અ૯પ પરાક્રમી સાધુ તેઓની વાતમાં ફસાઈ જાય છે, તેથી જ વિવેકનું અનુસરણ કરવાવાળા પુરૂષ કુશીલના સંસર્ગથી થવાવાળા દેને સમજે કેમકે ગુણ અને દેષ પ્રાય: સંસગથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી કુશીલના સંસર્ગથી ઉત્પન્ન થવાવાળા દેને જાણીને બુદ્ધિમાન સાધુએ તેને પરિહાર-ત્યાગ ક જોઈ એ. 'स्वयं कुशीलो न भवेत्' इत्यादि
सु०९

Page #77

सूत्रकृताङ्गसूत्रे मूकम्-नन्नत्थ अंतराएणं, परगेहे ण णिसीयए।
गामकुमारियं किड्, नातिवेलं हंसे मुणी ॥२९॥ छाया-नान्यत्रान्तरायण, परगेहे न निपी देत् ।
ग्रामकुमारिकां क्रीडा, नाविवेलं होन्मुनिः ॥२९॥ अन्वयार्थ:-(मुणी) मुनिः (मन्नत्य अंसा) नान्यत्रान्तरायेण अन्तरायाशक्तेरभावः स च जरमा रोगातकाभ्यां वा तथा व विनाऽन्तरायम् (परगेहे) परगृहे-गृहस्थगृहादौ (ण पीयर) न निधीदेव--नोपविशेत् तथा-(गामकुमारियं
गाथा का सार यह है-साधु न स्वयं कुशील घने और न कुशीलों के साथ संसर्ग करे। कुशीलों के संसर्ग से बहुत दोष उत्पन्न होते हैं, अतएव बुद्धिमान् पुरुष को उसका परित्याग स्वतः करना चाहिए।१।२८।
'ननस्थ अंतराएणं इत्यादि।
शब्दाथ-'मुणी-मुनिः' साधु 'नन्नस्थ अंतराएणं-नान्यत्रान्तरायेण' अन्तराय के (कारणके) बिना 'परगेहे-परगृहे' गृहस्थ के घर आदिमें 'ण जिसीयए-न निषीदेत्' न बैठे तथा 'गामकुमारियं किड्ड-ग्रामकुमारिकां नीडां' गांव के पालकों की क्रीडा-हास्य विनोदादिक को न करे तथा बातिवेलं हसे-नातिवेलं हसेत्' मर्यादा रहित हास्य साधु न करे ॥२९॥
अन्वयार्थ--साधु अन्तराय के बिना अर्थात् यदि वृद्धावस्था अथवा स्पांधि के कारण शक्ति का अभाव न हो गया तो गृहस्थ के घर में न
આ ગાથાને સારાંશ એ છે કે-સાધુએ સ્વયં કુશીલ બનવું નહીં તથા કુશીલ વાળાઓની સાથે તેને સંસર્ગ કરે નહીં કુશીલના સંસર્ગથી ઘણા દે ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી જ બુદ્ધિમાન પુરૂષે સ્વતઃ તેને પરિત્યાગ કરવું જોઈએ. ૨૮ 'नन्नत्थ अतराएण' त्या
शहाथ'--'मुणी-मुनिः' साधुझे 'नन्नत्थ अंतराएणं-नान्यत्रान्तरायेण' म तय विन 'परगेहे-परगृहे' स्थना १२ विगारेमा ‘ण णिसीयए-न निषीदेत' मेसनही तथा गामकुमारिय किडु-ग्रामकुमारिकां क्रीडां' आमना मामनी, ४ी मेट २५ विगेरे । ४३ 'नातिवेलं हसे-मातिवेलं हसेतू' साधु भर्याह! विनानु सत्य ४२७ नही ॥२६॥ આ અન્વયાર્થ–-સાધુએ અંતરાય શિવાય અથજે વૃદ્ધાવસ્થા અથવા વ્યાધિના કારણે શક્તિને અભાવ ન થયે હેય તે ગૃહસ્થના ઘરમાં બેસવું

Page #78

समयार्थबोधिनी टीका प्र.अ. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् किडं) ग्रामकुमारिका क्रीडाम्-ग्रामकुमाराणां या क्रीडा-हास्यविनोदादिका तामे कुर्यात् , तथा-(नातिवेलं हसे) नातिवेलं-मर्यादारहितं यथा स्यात्तथा न इसे हास्यादिकं न कुर्यात् ।।२९॥ ___टीका-'मुणी' मननशीलः साधु:-भिक्षादिप्रयोजनमासाद्य ग्रामादौ प्रविष्ट: 'परगेहे' परस्य-गृहस्थादे गैहे 'ण णिसोयए' न निषीदेव-गृहस्थगृहे नोपविशेष. उत्सर्गोऽयं विधिः, एतद्विषयेऽपवादं दर्शयति-'नन्नत्य अंतराएणं' नान्यत्र अन्तरायेण, शक्तेरभावोऽन्तरायः, स चाऽन्तरायो जरया व्याध्यादिना वा भवति, प्रामं गतस्य साधो यदि कदाचित्कश्चिदन्तराय आपतेत् , तदा सान्तरायस्य गृहस्थगृहोपवेशनं न दोषाधायकम् 'गामकुमारियं किडे' ग्रामकुमारिका क्रीडाम, प्रामे सजाता ये कुमारास्तेषाप्रियमिति ग्रानकुमारिका तां-तादृशीं क्रीडाम्पैठे। ग्राम कुमारों की हास्य विनोद रूप क्रीड़ा न करे तथा मर्यादा से परे हंसी मजाक न करे ॥२९॥
टीकार्थ--साधु भिक्षा आदि किसी प्रयोजन से जब ग्राम या नगर आदि में प्रवेश करे तो गृहस्थ के घरमें न बैठे। यह उत्सर्गविधि है। इसका अपवाद दिखलाते हैं-अन्तराय के विना अर्थात् शक्तिका न होना अन्तराय है । शक्ति का अभाव वृद्धावस्था के कारण होता है या व्याधि आदि के कारण ग्राममें गया साधु कदाचित् अन्तराय से ग्रस्त हो जाम अर्थात् चलने या खड़ा रहने में असमर्थ हो तो गृहस्थ के घर में बैठ जाने में दोष नहीं है।
ग्राम के कुमारों बालकों की क्रीड़ा का जैसे-हास्यवार्तालाप करना या कंदुक खेलना आदि का परिहार करे तथा मर्यादा का उल्लंघन करके નહીં. ગામના બાળકની સાથે હાસ્ય વિનેદરૂપ ક્રીડા કરવી નહીં. તથા મયદાથી, વિશેષ હાંસી કે મઝા કરવી નહીં. મારેલા
ટકાથ–સાધુ ભિક્ષા વિગેરે કોઈ પણ પ્રજનથી જ્યારે ગામ અથવા નગર વિગેરેમાં પ્રવેશ કરે તે ગૃહસ્થના ઘરમાં બેસવું નહીં આ ઉત્સર્ગવિધિ છે, તેને અપવાદ બતાવતાં કહે છે કે-શક્તિનું નવું તે અંતરાય કહેવાય છે. શક્તિનો અભાવ વૃદ્ધાવસ્થાના કારણથી થાય છે, અથવા તે વ્યાધિ અથવા તપસ્યા વિગેરેના કારણે ગામમાં ગયેલ સાધુ કદાચ અંતરાય વાળા બની જાય, અથવા ચાલવામાં કે ઉભા રહેવામાં અશક્ત થઈ જાય તે ગહ. સ્થના ઘરમાં બેસી જવામાં દોષ નથી.
ગામના કુમારે અર્થાત બાલકની કીડાને એટલે કે-હાસ્ય જનક વાર્તા લાપ કરે અથવા દડાથી રમત કરવી, વિગેરેને ત્યાગ કર, તથા મય

Page #79

सूत्रकृतामसूत्रे हास्यालापः कन्दुकादिभिः खेलनं वा एतत्कारिको बालसम्बन्धिनी क्रीडा मुनिः परिहरेत् । तथा-'नातिवेलं इसे' वेला-मर्यादा, तो वेलामतिक्रम्य न हसेत्हासपरिहासादिकममर्यादितं न कुर्यात्, तादृशहासादिकरणेऽष्टविधकर्मबन्धनं भवति । तदुक्तम्
'जीवे णं भंते ! हसमाणे उस्मृयमाणे वा कइकम्मपगडीयो बंधइ ? गोयमा! सत्तविहबंधए वा अट्ठविहबंधए का' इति । अन्तरायमन्तरेण साधु: परगृहे मोपविशेत्, न बा-बालक्रीडां कुर्यात् तथा-मर्यादामतिक्रम्प नैव हसेत् । एमि:कर्मवन्धसमुद्भवात् इति संक्षिप्तो गद्यार्थः ॥२९॥ मूलम्-अणुस्सुओ उरालेसु, जयमाणो परिव्वए ।
चरियाए अप्पमत्तो, पुट्ठो तत्थऽहियासए ॥३०॥ छाया-अनुत्सुक उदारेषु, यतमानः परिव्रजेत् ।
चर्यायामभमत्तः, स्पृष्टस्तत्राधिसहेत ॥३०॥ इंसे नहीं। मर्यादाहीन हास परिहास करने से आठों प्रकार के कर्मों का पन्ध होता है। कहा भी है-'जीवे णं भंते' इत्यादि __'हे भगवन् ! हंसता हुआ या उत्सुक होता हुआ जीव कितनी कर्मप्रकृतियों का पन्ध करता है ?'
हे गौतम ! सात या आठ प्रकृतियों का बन्ध करता है। (आयु का बन्ध न हो तो सात और हो तो आठ का बंध होता है।) - तात्पर्य यह है कि अन्तराय के विना साधु गृहस्थ के घर में न बैठे, बाल क्रीड़ा न करे और मर्यादा का उल्लंघन करके न हंसे, क्योकि इससे कर्मबंध होता है ॥२९॥
દાનું ઉલ્લંઘન કરીને હસે નહીં મર્યાદા વિનાનું હાસ્ય કે પરિહાસ કરવાથી मा १२ना भनि। म थाय छ, धुप छ -'जीवेणं भंते ! इत्यादि
હે ભગવાન હસતે એ અથવા ઉત્સુક થતે એ જીવ, કેટલી કર્મ પ્રકૃતિનો બંધ બાંધે છે? હે ગૌતમ! સાત અથવા આઠ પ્રકૃતિને બંધ કરે છે. (આસને બંધ ન હોય તે સાત અને આયુને બંધ હોય તો આઠ કર્મ પ્રકૃતિને બંધ કરે છે.) કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે અંતરાય વિના સાધુએ ગૃહસ્થના ઘરમાં બેસવું નહીં, બાલ કીડા કરવી નહીં, અને મર્યાદાનું ઉલ્લે ધન કરીને હસવું નહીં કેમકે તેનાથી કમને બંધ થાય છે. પરલા

Page #80

समंथार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् _____अन्वयार्थ:-(उरालेसु) उदारेषु-मनोज्ञेषु शब्दादिविषयेषु (अणुस्सुओ) अनु. त्सुकः-अभिलापवान न भवेत् (जयमाणो परिवए) यतमान:-यत्नपूर्वकं परिव्रजेत् संयमपालनं कुर्यात् (चरियाए अपनत्तो' चर्या -विहारभिक्षादिरूपायाम्-अभमत्तः-प्रमादरहिनो भवेत् (पुट्ठो तत्थ अधिपासए) तत्र-चर्यायां स्पृष्टः-उत्सगैरभिद्वतः सन् अदीतमनस्कः कर्मनिर्जरां मन्यमानः अधिसहेत-सहनं कुर्यादिति॥३०॥
टीका-'उरालेसु' उदारेषु-उदास मनोज्ञा ये शब्दादयो विषयाः, तथावस्त्राभरणगीतगन्धर्वगानयानवाहनादयः चक्रवादीनामैश्वर्यादयश्च तत्र साधुः
'अणुस्सओ उरालेसु' इत्यादि।
शब्दार्थ--'उरालेसु-उदारेषु' मनोज्ञ ऐसे शब्दादि विषयों में 'अणु. स्मओ-अनुस्सुका' उत्सुक न हो 'जयमाणो परिव्वए-यतमानः परित्र. जेत्' तथा यत्नपूर्वक संयमका पालन करे 'चरियाए अप्पमत्तो-चर्यायां अप्रमत्तः' तथा भिक्षाचर्या आदि में प्रमाद न करे तथा 'पुढो तस्थ अहियासए-पृष्टः तत्राधिसहेत' परीषह और उपसर्गों से पीडित होता हुआ सहन करे ॥३०॥
अन्वयार्थ-मनोज्ञ शब्द आदि विषयों में अभिलाषावान् न हो, यत्नपूर्वक संयम का पालन करे। भिक्षाचर्या आदि में प्रमाद न करे और उपसर्गसे पीड़ित होने पर अदीनभाव से उसे सहन करे ॥३०॥
टीकार्थ-उदार अर्थात् मनोज्ञ शब्द आदि विषयों में तथा वस्त्र, आभरण, गीत, गंधर्व, गान, यान, वाहन एवं चक्रवर्तीके ऐश्वर्य 'अणुस्सओ उरालेसु' त्या
सन्हा---'उरालेसु-उदारेषु' भनास ये॥ शह विषयोमा 'अणुस्सुओअनुत्सुकः' GK: थ नालं. 'जयमाणो परिवए-यतमानः परिव्रजेत्' तथा यत्न पूर्व ४ सयभनु पान ४२ 'चारियाए अप्पमत्तो-चर्यायां अप्रमत्तः' तथा मिक्षा यर्या विरेभा प्रभा न ४२ 'तथा 'पुट्ठो तत्थ अहियानए-पृष्ठः तत्राधिसहेत' પરીષહ અને ઉપસર્ગોની પીડાને સહન કરે ૩૦
અન્વયાર્થ–-મજ્ઞ શબ્દ વિગેરે વિષયમાં અભિલાષાવાળા થવું નહીં પ્રયત્ન પૂર્વક સંયમનું પાલન કરવું. ભિક્ષાચર્યા વિગેરેમાં પ્રમાદ કરે નહીં તથા ઉપસર્ગથી પીડા થાય ત્યારે દીન ભાવ વિના અર્થાત્ દીનતાપણુ બતાવ્યા શિવાય તેને સહન કરે ૩૫ - ટીકાર્ય--ઉદાર અથવા મને શબ્દ વિગેરે વિષયમાં તથા વસ્ત્ર, આભૂ५९, गीत, is, गान, यान, पान, त! यति ना अश्व विरमा

Page #81

-
सूत्रकृताङ्गखने 'अणुस्सुओ' अनुन्सुकः औत्सुक्यमभिलाषा, तद्रहितोऽनुत्सुकः-उत्कण्ठारहितः सन् विचरेत् । तथा-'जयमाणो' यतमानः-संयमाऽनुष्ठाने प्रयत्नं कुर्वाणः परिचए' परिव्रजेत्-मलोत्तरगुणेष उद्यम कुर्यात् । तथा-'चरियार चर्यायां-विहारभिक्षादि रूपायां तथा-दशविधवैयावृत्येषु 'अप्पमत्तो' अप्रमत्तः-प्रमादरहितो भवेत् , 'तत्य' तत्र तथा-'पुट्ठो' स्पृष्टः-परिषहोपसगैः स्पृष्टः सन् 'अहियासए' अधिसहेतसम्यक्सहनं कुर्यात् । साधुः कमनीय शब्दादिविषयजातं नैव समीहेत, किन्तु सयत्नः संयमाऽनुष्ठानं पालयेत् । तथा-उपसर्गादिभिर्वाध्यमानोऽपि तादृशबाधा कर्मनिर्जरां मन्यमानः सहेत इति ॥३०॥ मूलम्-हम्ममाणो ण कुप्पेज, वुच्चमाणो न संजले।
सुमणे अहियासिज्जा, ण य कोलाहलं करे॥३१॥ छाया--हन्यमानो न कुप्येत् , उच्यमानो न संज्वले ।
सुमना अधिसहेत, न च कोलाहलं कुर्याद ॥३१॥ आदिमें साधु उत्सुक अर्थात् अभिलाषावान् न हो । संयम के अनुष्ठान में यतनावान हो और मूल तथा उत्तर गुणों में उद्यम करे । चर्या अर्थात् भिक्षा में तथा दस प्रकार के वैयावृत्य में अप्रमत्त रहे। परीषह या उपसर्ग से स्पृष्ट होने पर उसे कर्मनिर्जरा का कारण मान कर सम्प प्रकार से सहन करे।
सारांश यह है कि साधु शब्दादि मनोज्ञ विषयों की कामना न करे वरन् यत्नपूर्वक संयमका ही अनुष्ठान करे। उपसर्ग आदि से पीडित होने पर उसे निर्जरा का कारण मान कर समभाव पूर्वक सहन कर ले ॥३०॥
સાધુએ ઉત્સુક અર્થાત્ અભિલાષાવાળા થવું નહીં સંયમના અનુષ્ઠાનમાં યતના વાન થવું. તથા મૂત્ર અને ઉત્તર ગુણેમાં ઉદ્યમ કર. ચર્યા અર્થાત્ ગચરીમાં તથા દસ પ્રકારના વૈયાવૃત્યમાં અપ્રમત્ત રહેવું. પરીષહ અથવા ઉપસર્ગ આવે ત્યારે તેને કર્મ નિર્જરાનું કારણ સમજીને સારી રીતે સહન કરવા.
કહેવાને સારાંશ એ છે કે-સાધુએ મને જ્ઞ એવા શબ્દ વિગેરે વિષયોની ઈચ્છા કરવી નહીં. તેમજ યાન પૂર્વક સંયમનું જ અનુષ્ઠાન કરવું. ઉપસર્ગ વિગેરેથી દુઃખિત થાય ત્યારે તેને નિજેરાનું કારણ માનીને સમભાવથી સહન કરવા, ૩૦૧

Page #82

समयार्थबोधिनो टीका प्र. श्रु. अ.९ धर्मस्वरूपनिरूपणम् :: अन्वयार्थः-(हम्ममाणो ण कुप्पेज) मुनिर्दण्डादिमि ईन्यमानोऽपि न कुप्येत्-न कोपवंशगो भवेत् (बुच्चमाणो न संबले) उच्यमानोऽपि परैर्दुर्वचनानि न संज्वलेन प्रतीपं न वदेत् (सुमणे अहियासिज्जा) सुमनाः-प्रसनमनस्कोऽधिसहेत सहनं कुर्यात् (ण य कोलाहलं करे) न च कोलाहलं कुर्यादिति ॥३१॥ ____टीका-'इम्ममाणो' इन्यमानः-दण्डमुष्टिचपेटादिभिराहतोऽपि साधुः ‘ण कुप्पेज्ज' नैव कुप्येत्-कोपं नैव कुर्यात् । ताडयमानोऽपि साधु ईन्तारं पति को न कुर्यात् । तथा-'बुच्चमाणो' उच्यमानः-निन्दावचनैरधिक्षिप्यमाणोऽपि स्वकीय
'हम्ममाणो न कुप्पेज्जा' इत्यादि।
शब्दार्थ--'हम्ममाणो ण कुप्पेज्ज-हन्यमानो न कुप्येत' लकड़ी आदि से मारने पर भी साधु क्रोव न करे 'वुच्चमाणो न संजले-उच्य. मानो न संज्वलेत्' तथा किसीके द्वारा गाली आदि देने पर साधु मनमें संताप न करे 'सुमणे अहियासिज्जा-सुमना अधिसहेत' परंतु प्रसन्नता के साथ इनको सहन करे ‘ण य कोलाहलं करे-न च कोलाहल कुर्यात्' कोलाहल न करे ॥३१॥
अन्वयार्थ-मुनि दंड आदि से हनन किये जाने पर भी कुपित नहो, दुर्वचन बोले जाने पर भी क्रोध न करे-विरुद्ध भाषण न करे। परन्तु प्रसन्न मन से सहन कर ले । कोलाहल न करे॥३१॥
टीकार्थ-साधु को कोई दंड, घूसे या थप्पड़ से आघात करे तो वह कोप न करे। यदि कोई निन्दाकारी वचनों से आक्षेप करे तो भी 'हम्ममाणो न कुप्पेज्जा' त्यादि।
शहाथ'--'हम्ममाणो ण कुप्पेज्ज-हन्यमानो न कुप्ये ' alsa विश्था भारवा छतi ५६५ साधु ओघ ४२व नही 'वुच्चमाणो न संजले-उच्यमानी न संज्वलेत' तथा मेमाण विगरे ४४।२ Awal &। हाय तो पर साधु छो५ ५२३ न . तेमा भनमा सताष पाय न ४२३1. 'सुमणे अहियासिज्जा-सगना अधिसहेत' पर प्रसन्नता पू तने सहन ४२१ 'ण य कोलाहलं करे-न च कोलाहलं कुर्यात्' तथा alse ५५] ४२३। नही ॥३१॥
અન્વયાર્થ—–મુનિને દંડા વિગેરેથી તાડન કરવામાં આવેલ હોય તે પણ તેમણે ક્રોધ કરે નહીં દુર્વચન બોલવામાં આવે તે પણ ક્રોધ કરે નહીં, વિરૂદ્ધ ભાષણ કરવું નહિં પરંતુ પ્રસન્ન મનથી તેને સહન કરી લેવું. કેલાહલ પણ કરવો નહીં. ૩૧
ટીકાથે-સાધુને કઈ દંડા, ઠોંસા અથવા થપ્પડ મારીને આઘાત પહો. ચાડે, તે તેણે ક્રોધ કરે નહીં જે ફેઈ નિંદાકારક વચને બોલીને આક્ષેપ

Page #83

सकृताङ्गसूत्रे निन्दादि श्रुत्वा 'न संजले' न संज्वलेत-नान्तस्तपेत्-तादृशाक्रोशादिवचनं श्रुत्वा तादृशाऽसयवचनप्रयोक्तारं प्रति क्रोधादिकं न कुर्यात् कोपाम्रातो न भवेत् , किन्तु 'मुमणे अहियासिज्जा' सुमना अधिसहेत, सौमनस्यपूर्वकं सर्वोपद्रवस्य सहनं कुर्वन्, दण्डपातपोडया निन्दया वा ‘णय' न च 'कोलाहलं करे' कोलाहलं कुर्यात् । यदि कचित्कश्चित्साधु दण्डादिना पहरेदपि, यद्वा निन्दा कुर्यात् तत्र साधुः प्रसअमना सर्व सहेत, तदर्थ कोलाहलं न कुर्यादिति सारांशः ॥३१॥ मूलम्-लद्धे कामे ण पत्थेजा, विवेगे एव माहिए।
आयरियाई सिक्खेजा, बुद्धाणं अंतिए सया॥३२॥ छाया- लब्धान् कामान्न प्रार्थयेत् , विवेक एव माख्यातः ।
आर्याणि शिक्षेत, बुद्धानामन्ति के सदा ॥३२॥ कुपित न हो। अर्थात् आक्रोशवचन श्रवण करके भी दुस्सह वचन बोलने वाले पर क्रोध न करे। प्रसन्न भाव से यह सब सहन कर ले। डंडा पड़ने से या निन्दावचन सुनने से कोलाहल न करे। सारांश यह है कि-कदाचित् कोई साधु पर दण्ड आदि से प्रहार करे अथवा उसकी निन्दा करे तो साधु समभाव से उसे सहन करे । उसके लिए कोलाहल न करे ॥३१॥ ___ 'लद्धे कामे न पत्थेज्ज्ञा' इत्यादि । - शब्दार्थ--'लद्धे-लब्द्धान्' प्राप्त हुए 'कामे-कामान' शब्दादि कामभोगों की 'न पत्थेजा-न प्रार्थयेत्' साधु इच्छा न करे 'एवं विवेगे आहिए-एवं विवेकआख्याता' ऐसा करने पर विवेक कहा जाता है કરે, તે પણ તેના પર કોઈ કર ન જોઈએ. અર્થાત્ નિંદાજનક વચને સાભળીને પણ તે વચને બોલનારાઓ ઉપર ક્રોધ કરે નહીં. પ્રસન્નભાવથી તે સઘળું સહન કરી લે. ઠંડા પડવાથી અથવા નિંદાવાળ વચને સાંભળવાથી કોલાહલ કરે નહીં, સારાંશ એ છે કે કદાચ કે સાધુ પર દંડા વિગેરેને પ્રહાર કરે અર્થાત મારે અથવા તેની નિંદા કરે તે સાધુએ સમભાવથી તેને सहन ४२०ी. ते भाटे सह-भूमासूम न ४२व.. tu 'सद्धे कामे न पत्थेज्जा' त्याह
शहाय--'लद्धे-लब्धान्' प्रात ५येसा क मे कामान्' शाहि मिसागोन 'न पत्थेज्जा-न प्रार्थयेत् साधुसे छ। २i nी एव विवेगे अहिए-एव विवे. कमाख्यातः' मेम ४२वाथा विवे उपाय छे. 'सया-सदा' स 'बुद्धाणं

Page #84

समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
अन्ययार्थ:-(लद्धे) लब्धान्-प्राप्तान (कामे) कामान्-शब्दादिविषयान् (न पत्थेज्जा) न प्रार्थयेत्-न गृह्णीयात् (एवं विवेगे आहिए) एवमुक्तपकारेण विवेक आख्यान:-कथितः (सया) सदा-सर्वकालम् (बुद्धाणं) बुद्धानाम्-आचार्याणाम् (अंतिए) अन्ति-समीपे (आयरियाई) आर्याणि-आर्याणां कर्त्तव्यानि (सिक्खे. ज्जा) शिक्षेत-अभ्यसेदिति ॥३२॥ ___टीका---'लद्ध' लब्धानपि 'कामे' कामान्-शब्दादिकामभोगान् साधुः ‘ण पत्थेजा' न प्रार्थयेत्-संभाप्तमपि मनोज्ञवस्तु जोपभोगे आनयेत्-तदुपभोग न कुर्यात् । कामान , तत्र कामाः मोविशेषलब्धा आसमपरकायप्रवेशादिकाः, तान् , नाऽपि अनागतान् वाऽभिलषेत् प्रत्युत विवेगे' विवेका-सदसद्विचाररूपः 'आहिए' आख्यातः करणीय इति भावः । तथा--'सया' सदा-सर्वकालम् 'सया-सदा' सर्वकाल 'बुद्धाणं-युद्धानान्' आचार्थ के अंतिए अंतिके' समीप 'आयरियाई-अर्याणि' आर्य के कर्तव्यों को 'सिक्खेज्जाशिक्षेत' सीखे ॥३२॥
अन्वयार्थ-साधु प्राप्त कामभोगों की भी अभिलाषा न करे, इस प्रकार का विवेक कहा गया है। वह सदा आचार्यों के समीप आयोचित्त कर्तव्यों को सीखे ॥३२॥ ___टीकार्थ--साधु प्राप्त हुए शब्द आदि कामभोगों की इच्छा न करें उनका उपभोग न करें' उसे आकाशगमन या दूसरे के शरीर में प्रवेश करने की सिद्धि प्राप्त हो जाय तो भी उसका प्रयोग न करे। ऐसा करने पर प्राप्त सिद्धि भी यदि नष्ट हो जाय तो भी कोई हानि नहीं। बुद्धानाम्' माया'नी 'अंतिप-अतिके' समीपे 'आयरियाई-आण' माना ४तयार 'सिक्खेज्जा-शिक्षेत' सीमे ॥३२॥
અન્વયાર્થ–-સાધુએ પ્રાપ્ત થનારા એવા કામની ઈચ્છા કરવી નહીં આ પ્રકારને વિવેક કહેવામાં આવેલ છે. અને સદા આચાર્યોની સમીપ આર્યને ગ્ય એવા કર્મોનું શિક્ષણ લેવું. ૩રા
ટીકાર્ય–સાધુએ પ્રાપ્ત થયેલા શબ્દ વિગેરે કામગની પણ નમિરાજાની માફક ઈરછા કરવી નહીં. તેને ઉપગ કર નહીં. તેને આકાશમાં ગમન કરવાની અથવા તે બીજાના શરીરમાં પ્રવેશ કરવાની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ જાય તે પણ તેને પ્રયોગ કરે નહીં, તેમ કરવાથી પ્રાપ્ત થયેલ સિદ્ધિને નાશ थाय तो पy म यतुं नथी. .
सू० १०

Page #85

सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'सुद्धाणं' बुद्धानां-ज्ञातपरमार्थानामाचार्याणाम् 'अंतिए' अन्तिके-समीपे वसन् 'आयरियाई आर्याणि-आर्याणां कर्तव्यानि-सम्यग्दर्शनचारित्ररूपाणि, 'सिक्खेज्जा' शिक्षेत-अभ्यसेत्-गुरूपदिष्टान्। अनेन सदैव गुरुकुले वासो धनितः ॥३२॥ - बुद्धानामन्ति के वसन् शिक्षेत-तदेव कथयति-'सुस्मुसमाणो' इत्यादि । मूलम्-सुस्सूसमाणो उवासेजा, सुवन्नं सुतवस्सियं ।
वीरों जे अत्तपन्नेसी, धिइमंता जिइंदिया॥३३॥ छाया-शुश्रूमाण उपासीत, सुप्रज्ञं सुतपस्विनम् ।।
वीरा ये आप्तपषिणो, धृतिमन्तो जितेन्द्रियाः ॥३३॥ __ साधुको सदैव परमार्थ के ज्ञाता आचार्यों के समीप में निवास करते हुए आर्यकर्त्तव्यों की अर्थात् सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र की शिक्षा लेनी चाहिए। इस कथन के द्वारा यह सूचित किया गया है कि साधु को सदा गुरुकुलवास करना चाहिए। ऐसा विवेक कहा गया है। ॥३२॥ ज्ञानियों के समीप बसता हुआ सीखे, यही कहते हैं-'सुस्सू०' इत्यादि।
शब्दार्थ---'सुपन्नं सुतवस्सियं-सुप्रज्ञं सुतपस्विनम्' अपने और दूसरे के सिद्धांतों को जाननेवाले उत्तम तपस्वी गुरु की 'सुस्सूसमाणो उवासेज्जा-सुश्रूषमाणः उपासीत' शुश्रूषा करता हुआ सोधु उपासना करे- 'जे वीरा-ये वीराः' जो पुरुष कर्मको विदारण करने में समर्थ है 'अत्तपन्नेसी-आप्तप्रज्ञैषिणः' तथा रागद्वेष रहित पुरुष की जो केवल
સાધુએ સદા સર્વદા પરમાર્થને જાણનારા એવા આચાર્યોની પાસે નિવાસ કરતા થકા આર્યના કર્તવ્યોની અર્થાત્ સમ્યફ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રની શિક્ષા લેવી જોઈએ, આ કથનથી એ સૂચવવામાં આવેલ છે કે–સાધુએ સદા ગુરૂકુળમાં વાસ કવો જોઈએ. આ પ્રમાણેને વિવેક બતાવેલ છે. ૩રા
જ્ઞાનીની પાસે રહીને જ્ઞાનને અભ્યાસ કરે એ બતાવવા કહે છે કે'सुरसूखमाणो' त्यादि
शा--'सुपन्न सुतवस्सिय-सुप्रज्ञ सुतपस्विनम्' पाताना तथा मन्य भतामियाना सिद्धांताने पापा उत्तम तपस्वी मे। शु३नी 'सुस्सूसमाणो-सुश्रषमाणः' उपासना अर्थात् सेवा ४२ता : तमनी 6पासना रे. 'जे वीरा-ये वीराः' २ ५३५ भने विहा२५ ४२वामा समय छे तथा 'अत्त पन्नेसी-आप्तप्रज्ञैषिणः' रागद्वेष २हित पु३पनी २ वज्ञान३५ प्रज्ञा छ,

Page #86

सार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
"
अन्वयार्थः - ( सुपन्नं सुतवस्सियं) सुप्रज्ञ शोभना मज्ञा यस्य तं सुमइन्, सुतपस्विनं शोभनं सबाह्याभ्यन्तरं तपो यस्य तम् सुतपखिनम् (सुस्समाणो उवा सेज्जा) शुश्रूषमाणः शुश्रूषा वैयावृत्यं तां कुर्वाणः गुरुम् उपासीत - सेवेत (जे वीरा) ये वीराः - कर्मविदारणसमर्थाः (अत्तपन्नेसी) आप्तमज्ञैषिणः- आप्ताः रागादिरहितास्तेषां प्रज्ञा - केवलज्ञानाख्या तामन्वेष्टुं शीलं येषां ते तथा, (धिरमंता' धृतिमन्तः- धृतिः- संयमे रतिः सा विद्यते येषां ते तथा (जिइंदिया) जितेन्द्रियाः- जितानि - वशीकृतानि इन्द्रियाणि ये स्ते तथा ॥ ३३ ॥
टीका -- 'सुस्समाणी' शुश्रूषमाणः - गुरोरादेशं प्रति श्रोतुमिच्छुः गुरुप्रभृति श्रेष्ठसाधूनामनुगमादिशुश्रूषां कुर्वन् 'उपासेज्जा' उपासीत - गुरोः सेवां कुर्यात् । यस्य गुरोः शुश्रूषोपासनं च कथितं कर्तव्यवया शिष्यं प्रति, तस्य गुरोर्विशेषण ज्ञानरूप प्रज्ञा है उसका अन्वेषण करने वाले है 'विइमता - धृतिमन्तः' एवं जो धृति से युक्त है 'जिह दिया-जितेन्द्रियाः' और जितेन्द्रिय है। वेही पूर्वोक्त' कार्यको कर सकते हैं ||३३||
अन्वयार्य -- वीर कर्मों का विदारण करने में समर्थ, वीतरागों की प्रज्ञा का अन्वेषण करने वाले, धैर्यवान् तथा जितेन्द्रिय मुनि सुप्रज्ञ और सुतपस्वी गुरु की शुश्रूषा करते हुए उपासना (सेवा) करें ॥३३॥
टीकार्य -- साधु गुरु के आदेश को श्रवण करने का इच्छुक हो गुरु आदि ज्येष्ठ एवं श्रेष्ठ साधुओं की अनुष्ठान आदि शुश्रूषा (सेवा) करे । जिस गुरु की शुश्रूषा करना शिष्यका कर्त्तव्य कहा गया है, उस गुरु के दो विशेषण दिखलाते हैं - गुरु शोभन प्रज्ञावाला अर्थात् स्वस
तेनु' अन्वेषाणु श्वावाण: छे. 'धिमता' ने पु३ष धैर्य युक्त भने 'जिइंदिषाजितेन्द्रियाः कुतेन्द्रिय छे से पु३ष पूर्वोतअर्थ उरी शडे छे. ॥33॥
અન્વયા -વીર- કર્માનું વિદ્યારથ્યુ કરવામાં સમથ વીતરાગવાળાએની પ્રજ્ઞાબુદ્ધિનું અન્વેષણ કરવાવાળા, ધૈયવાન્ તથા જીતેન્દ્રિય મુનિએ સુપ્રજ્ઞ, અને સુતપરવી ગુરૂની સેવા કરતા થકા તેએની ઉપાસના (આરાધના) કરવી. ૫૩૩૫
ટીકા--સાધુએ ગુરૂના આદેશ સાંભળવામાં તત્પર રહેવું. ગુરૂ વિગેર જજ્યેષ્ઠ અને શ્રેષ્ઠ સાધુએના અનુષ્ઠાન સેવા કરતા થયા તેઓની આરાધના કરવી.
જે ગુરૂની સેવા કરવાનુ શિષ્યનું કર્તવ્ય કહેલ છે, તે ગુરૂના એ વિશેષણા મતાવવામાં આવે છે. ગુરૂ ચેાલન પ્રજ્ઞાવાળા અર્થાત્ સ્વસમય અને પર્

Page #87

सूत्रकृतसूत्रे
इयं वक्ति - 'सुपनं' सुप्रझम् - शोभना प्रज्ञा यस्य स सुप्रज्ञः तम् स्त्रसमयपरसमयज्ञम् कथा - 'सुतवस्सियं' सुतपस्विनम् शोभनं तृपो बाह्याभ्यन्तररूपेण विद्यते यस्य स सुतपस्वी तम् एतादृशं गुरुं सेवेत । तदुक्तम् -
"
'नाणस्स होइ भागी, थिरयरओ दंसणे चरिते य । धनो आवकहाए, गुरुकुलवासं न मुंचइ ॥ १॥ छाया - ज्ञानस्य भवति भागी, स्थिरतरो दर्शने च चारित्रे । धन्यो यावत्कथं, गुरुकुलवासं न मुञ्चति ||१||
के एवं रूपेण गुरुसेवां कुर्वन्ति तत्राह - 'वीरा' वीराः - कर्मणां विदारणे समर्थाः । अथवा परीषहोपसर्गादि सहिष्णवः, आसन्न सिद्धिकाः । तथा-'अचपन्नेसी' आप्तमज्ञेषिणः- आप्तो रागद्वेषादिरहितस्तस्य प्रज्ञा- केवलज्ञानरूपा, तादृशीं तज्जातीयां प्रज्ञामन्वेष्टुं शीलं विद्यते येषां ते आप्तप्रज्ञेषिणः । यद्वा-आत्मनः प्रज्ञा ज्ञानम्, तदन्येषिणः- आत्मविषयक ज्ञानमभिलषन्तः । तथा - 'धिइमंता' धृतिमन्तः - धृतिः
मय और परसमय का विज्ञाता हो तथा बाह्य एवं आभ्यन्तर तप से मुक्त हो। ऐसे गुरु की सेवा करे। कहा है- 'नाणस्स होइ भागी' इत्यादि ।
'वह पुरुष धन्य है जो जीवनपर्यन्त गुरुकुलवास का परित्याग नहीं करता। ऐसा पुरुष ज्ञान का भाजन बनता है और दर्शन तथा चार मे अधिक स्थिर होना है।'
इस प्रकार से कौन गुरु की सेवा करते हैं ? इसका उत्तर देते हुए कहते हैं जो वीर अर्थात् कर्म विदारण में समर्थ होते हैं अथवा परी हों और उपसर्गों को सहन करने वाले शीघ्र मोक्षगामी होते हैं। तथा आप्त अर्थात् रागद्वेष से रहित महापुरुष की प्रज्ञा केवल ज्ञानकी प्राप्त
५
સમયને જાણવાવાળા થવું તથા બાહ્ય-બહારના અભ્યંતર–આંતરિક તપથી યુક્ત होय तेवा गुड़नी सेवा रवी. यासु छे डे-नाणस्स होई भागी' त्यिाहि તેવા પુરૂષને ધન્ય છે, કે જે આજીવન-અર્થાત્ જીવન પર્યંન્ત ગુરૂકુલ વાસના ત્યાગ કરતા નથી. એવા પુરૂષ! જ્ઞાનના પાત્ર બને છે. નથા દન અને ચારિત્રમાં અધિક સ્થિર થાય છે.
આવા પ્રકારથી ગુરૂની સેવા કાજી કરે છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તર આપતાં કહે છે—જેએ વીર અથવા કર્માંના વિદ્યારણમાં સમર્થાં હોય છે, અથવા પરીષહે અને ઉપસને સહન કરવા વાળા હાય છે. તેઓ શીઘ્ર મેક્ષગામી થાય છે. અર્થાત્ માક્ષમાં જાય છે. તથા આસ એટલે કે રાગદ્વેષ વિનાના મહાપુરૂષની પ્રજ્ઞા કહેતાં બુદ્ધી કેવળજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરવામાં અભિલાષી થાય છે. અથવા

Page #88

समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ९ धमस्वरूपनिरूपणम् संयमे रतिः सा विद्यते येषां ते धृतिमन्तः । संयमधैर्येण पञ्चमहाव्रतमारोद्वहनं मुकरं भवति । तदुक्तम्
'जस्स घिई तस्स तवो, जस्स तवो तस्स सुगई सुलहा ।
जे अधिइमंत पुरिसा, तवोऽवि खलु दुल्लहो तेसिं ॥१॥' छाया--यस्य धृति स्तस्य तपो, यस्य तपस्तस्य सुगतिः सुलभा।
येऽधृतिमन्तः पुरुषा स्तपोऽपि खलु दुर्लभं तेषाम् ॥१॥ करने के अभिलाषी होते हैं अथवा जो आत्मविषयक ज्ञान के इच्छुक होते हैं। तथा जो संयम में धैर्यवान होते हैं। क्योंकि संयममें धैर्य होने से पांच महाव्रतो का भार वहन करना सरल हो जाता है। कहा है'जस्स धिई तस्स तवो' इत्यादि। ____ 'जो धैर्यवान् होता है उसे तप की प्राप्ति होती है और जिसको तप की प्राप्ति होती है उसके लिए सुगति सुलभ हो जाती है। इसके विपरीत जो पुरुष धैर्यहीन होते हैं, उनके लिये तप भी दुर्लभ होता है।'
तथा जो इन्द्रियों के विजेता होते हैं अर्थात् अपनी श्रोत्रेन्द्रिय आदिको अपने वश में कर चुके हैं। इन विशेषणों से युक्त साधु स्वस मय और परसमय के ज्ञाता तथा सुतपस्वी गुरु की उपासना करते हैं। घही कर्म विदारण में समर्थ, केवल ज्ञानके अन्वेषण में तत्पर, धैर्यवान् और जितेन्द्रिय होते हैं ॥३३॥ જેઓ આત્મજ્ઞાનની ઈચ્છાવાળા હોય છે, તથા સંયમમાં ધીરજ વાળા હોય છે, કેમકે-સંયમમાં શૈર્ય હેવાથી પાંચ મહાવ્રતને ભાર વહેવામાં સરલતા थाय छे. यु ५४ छे है-'जस्स पिई तस्स तवो' त्या - જે પૈર્યવાન હોય છે, તેને તપની પ્રાપ્તિ થાય છે, અને જેને તપની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેને સુગતિ સુલભ થઈ જાય છે. તેથી ઉલટા જે પુરૂષે ધંય વિનાના હેય છે, તેઓને તપ પણ દુર્લભ જ બને છે.
તથા જેઓ ઇન્દ્રિયોને જીતવાવાળા હોય છે, અર્થાત્ પિતાની શ્રોત્રેન્દ્રિય વિગેરે ઇદ્રિને પિતાના વશમાં રાખી ચૂક્યા હોય, આ વિશેષણથી યુક્ત સાધુ સ્વ રસમય અને પર સમયના - જાણવાવાળા તથા સારા તપસ્વી એવા ગુરૂની ઉપાસના કરે છે. તેજ કર્મના વિવારણમાં સમર્થ, કેવળજ્ઞાનને શોધ વામાં તત્પર ધીરજવાળા અને જીતેન્દ્રિય અર્થાત્ ઇન્દ્રિયને જીતવાવાળા हाय छे. ॥३॥

Page #89

-
७८ .
सूत्रकृताङ्गसूत्र मूलम्-गिह दीवमपासंता, पुरिसादाणिया नेरा।
ते वीरा बंधणुम्मुक्का, नावखंति जीवियं ॥३४॥ छाया--गृहे दीपमपश्यन्तः पुरुषादानीया नराः।
ते वीरा बन्धनोन्मुक्ता नाऽवकांक्षन्ति जीवितम् ॥३४॥ अन्वयार्थः--(गिहे दीवमयासंता) गृहे-गृहवासे दीपं-भावदीपं श्रुतज्ञानलाभात्मकम् अपश्यन्त:-अमाप्नुवन्तः (नरा) नराः (पुरिसादाणिया) पुरुषादानीयाः-पुरुषाणा-मुमुक्षूणाम् आदानीया:-आश्रयणीया भवन्ति (बंधणम्मुक्का ते वीरा) बन्धनोन्मुक्ताः बन्धनेन सबाह्याभ्यन्तरेण पुत्रकलादिस्नेहेन प्राबल्येन मुक्ता बन्धनोन्मुक्ताः सन्तः (जीवियं) जीवितं-जीवनम् (नावकखंति) नावाक्षन्ति नाभिलपन्तीति ॥३४॥ 'गिहे दीवमपासंता' इत्यादि।
शब्दार्थ--'गिहे दीवमपासंता-गृहे दीपमपश्यन्तः' गृहवासमें ज्ञान प्राप्ति का लाभ न देखते हुए 'पुरिसा दाणियानरा-पुराषोदानीयाः नराः' मुमुक्षु पुरुषों के आश्रय लेने योग्य होते हैं 'वंधणुम्मुक्का ते वीरा-बंधनोन्मुक्ताः ते वीराः' बन्धन से मुक्त वे वीरपुरुष 'जीवियं-जीवितं' असं. यमी जीवनकी 'नावकंखंति-नावकांक्षन्ति':इच्छा भी नहीं करते हैं ॥३४॥ ___ अन्वयार्थ-गृह में दीपक न देखने वाले अर्थात् गृहस्थावस्था में श्रुतज्ञान का लाभ नहीं हो सकता, ऐसा सोचने वाले जो दीक्षा अंगी. कार करके उत्कृष्ट गुणों को प्राप्त करते हैं, वे पुरुषों के आश्रयणीय बन जाते हैं बाह्य और आन्तरिक बन्धकों से अथवा पुत्र कलत्र आदि 'गिहे दीवमपासंता' त्यादि
हा---'गिहे दीवमपासंदा-गृहे दीपमपश्यन्तः' यसमा सान पसिना are न याथी 'पुरिसादाणिया नरा- पुरुषादानीयाः नराः' भुभुक्षु५३षांनी माश्रय सेवा योग्य गाय छे. 'बंधणुम्मुक्का ते. वीरा-बंधनोन्मुक्ताः ते वीः' ५ धनथी भुत सवा ते वा२ ५३१ 'जीविय-जीवित" मसयम पनने 'नावकखंति-नावकांक्षन्ति' ६२७ ५५ ७२तां नयी ॥३४॥
અને યાર્થ-ઘરમાં દીવાને પ્રકાશ ન જોનારાઓ અથત ગૃહસ્થ અવસ્થામાં શ્રત જ્ઞાનને લાભ પ્રાપ્ત કરી શકાતું નથી એવા પ્રકારનો વિચાર કરવાવાળાઓ દીક્ષાને સ્વીકાર કરીને જે શ્રેષ્ઠ ગુણોને પ્રાપ્ત કરે છે, તેઓ પુરૂષના આશ્રય સ્થાન બની જાય છે. બાહ્ય અને આંતરિક એટલે કે બહારના અને અંદરના
.

Page #90

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ३ उ. २ अनुकूलोपसर्गनिरूपणम् । ७९
अन्वयार्थ:--(चिर) चिरचिरकालं (दुइजमाणस्स) विहरत: ग्रामानुग्राम गच्छतः (तव) व (दाणि) इदानी (दोसो) दोषः (को) कुतः नास्तिदोषः (इच्चेवं) इत्येवं क्रमेण (नीवारेण) नीवारेण ब्रीहिविशेषकणदानेन (सूयरं व) रकरमिव (निमंते ति) निमंत्रयति भोगवुद्धिं कारयन्तीति ॥१९॥
टीका-हे मुनिश्रेष्ठ ! 'चिर" चिरंबहुकालम् 'दुइज्जमाणस्स' विहरतःसंयमानुष्ठानपूर्वकं ग्रामानुग्रामं विहरतस्तव 'दाणि' इदानीमेतस्मिन् समये (कुतो)
पुनः कहते हैं-'विरं दुइज्जमाणस' इत्यादि।
शब्दार्थ-हे मुनि श्रेष्ठ 'चिरं-चिरम्' बहुत काल से 'दइज्जमा जस्त-विहरतः' संयम का अनुष्ठानपूर्वक ग्रामानुग्राम विहार करते हुए 'तब-तव' आप को 'दाणि-इदानी' इस समय 'दोसो-दोषः' दोष 'कओ-कुना कैसे हो सकता है 'इच्चेव-इत्येवम्' इस प्रकार 'निवा. रेग-नीवारेण' चावल के दानों का लोभ दिखाकर 'मयरंव-सूकरमिव' सूकर को जैसे लोग कसाते हैं इसी प्रकार मुनि को 'निमंतेति-निमंप्रयन्ति' भोग भोगने के लिए निमंत्रित करते हैं ॥१९॥ ___ अन्वयार्थ-चिरकाल तक संयम विहार करने वाले तुम्हें अब दोष कैसे लग सकता है ? इस प्रकार भोगों के लिए आमंत्रित करके वे लोग साधु को उसी प्रकार लुभाते हैं, जैसे चावल के कणों से शूकर को लुभाया जाता है ॥१९॥
पणी तो तन मे छे -'चिरं दूइज्जमाणस्स' त्या
शहाय- मुनिश्रेष्ठ 'चिरं-चिरम्' म सा था 'दूइज्जमापस्स -विहरतः' यमना मनुष्ठान श्राभानुश्राम विडार ४२त २i 'तव-तव' मापन 'दाणि-इदानों' मा समये 'दोसो-दोषः' होप 'कओ- कुतः' वी शते यध
छ ? 'इच्चेव- इत्येवम्' मा रे 'नीवारेण-नीवारेण' यामाना हासाना सोम हेमान 'सूयरंव-सूकरमित्र' सू४२ने थी माणसे। सावे तेवा आरे भनिन 'निमंति-निमंत्रयन्ति' -मेगवान माटे निभत्रित ४२ छ.११६॥
સૂત્રાર્થ –દી કાળથી આપ સંયમની આરાધના કરી રહ્યા છે, તે હવે આપને કેઈ પણ દેષ સ્પશી શકે તેમ નથી! જેવી રીતે ચોખાના દાણું પાથરી દઈને શકરને (સૂવરને) લલચાવવામાં આવે છે, એજ પ્રમાણે લેકે દ્વારા સાધુને ભેગોમાં આસક્ત કરવાને પ્રયત્ન કરાય છે. ૧લા
ટીકાર્થ– તેઓ તેને કહે છે) હે મુનિ ! આપે ચિરકાળ પર્યન્ત

Page #91

सूत्रकृताङ्गसूत्रे वीराः विशेषेण ईरयन्ति-गमयन्ति स्वस्मादष्टविधं कर्म ये ते वीराः। तथा-बंधगुम्मुक्का' बन्धनोन्मुक्ताः बन्धनेन-पुत्रकलत्रादीनां स्नेहपाशेन मुक्ताः-त्यक्ताः सन्तः, 'जीवियं' जीवितम्-असंयम जीवनम् 'नावकखंति' नाकाक्षन्ति तादृश जीवनाभिलाषमपि न कुर्वतीति । गृहवासे बसन्तो ज्ञानदीपमपश्यन्तः सम्यग्र विविध प्रवज्यामादाय उत्तरोत्तरान् गुणान् बर्द्धयन्त एव पुमांसो मोक्ष्यमाणानां पुंसामाश्रयभूता बन्धनोन्मुक्ता सताशमसंयमजीवनमपि नाभिलपन्ति, इति संक्षिप्तसारः ॥३४॥ ___ जम्बूस्वामिनं प्रति सुधर्मास्वामी पाह-'अगिद्धे' इत्यादि । मूलम्-अगिद्धे सदफासेसु, आरंभेसु अणिस्सिए ।
सव्वं तं समयातीतं, जमेतं लवियं बहु ॥३५॥ छाया--अगृद्धः शब्दस्पर्शेषु, आरंभेषु-अनिश्रितः ।
सर्व तत् समयातीतं, यदेतल्क पितं बहु ॥३५॥ वाले वीर, पुत्र कलत्र आदिके स्नेहपाश से विमुक्त होते हैं। ऐसे पुरुष रत्न असंयममय जीवन की अभिलाषा तक नहीं करते। ___ गृहवास में वसने वाले ज्ञान प्रदीप को न देखते हुए, सम्यक् प्रकार से विचार करके, दीक्षा अंगीकार करके और उत्तरोत्तर अपने गुणों की वृद्धि करते हुए अन्य मुमुक्षुओं के आश्रय भूत एवं बन्धन हीन हो जाते हैं। वे जीवन की अभिलाषा नहीं करते हैं ॥३४॥
सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं-'अगिद्धे' इत्यादि।
शब्दार्थ-'सहफासेसु-शब्दस्पशेषु' साधु मनोहर शब्द, रूप, रस, गन्ध और स्पर्श में 'अगिद्धे-अगृद्धा' आसक्त न हो 'आरंभेसु अणि. પુત્ર, કલત્ર વિગેરેના નેહ બંધનથી છૂટી જાય છે. એવા પુરૂષ રત્ન અસંયમવાળા જીવનની ઈચ્છા પણ કરતા નથી,
ગ્રહવાસમાં રહેવાવાળા જ્ઞાન રૂપી દીવાને જોઈ શકતા નથી. તેથી સારી રીતે વિચાર કરીને દીક્ષાનો સ્વીકાર કરીને તથા ઉત્તરોત્તર પિતાના ગુણેને વધારીને બીજા મુમુક્ષુઓના આશ્રય સ્થાન રૂપ અને બંધનથી મુક્ત થઈ જાય છે. તેઓ જીવનની ઈચ્છા કરતા નથી. ૩૪
सुधर्मा पाभी भूस्वामीन ४ छे. 'अगिद्धे' त्याह शहाथ----'सहफासेसु-शब्दस्पर्श षु' साधुसे भनाश । २०४, ३५, २८, अध, सन २५ मा 'अगिद्धे-अगृद्धः' भासत नाही. 'आरंभेसु अणि

Page #92

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ९ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थ:--(सदफासेसु) शब्दार्शादिषु विषयेषु (अगिद्धे) अगृधः-गृद्धि भावरहितः (आरंभेमु अणिस्सिए) आरंभेषु-सावद्यानुष्ठानेषु अनिश्रितः असंबद्धः (जमेतं बहुलवियं) यदेतद् बहुलपितम् निषिद्धत्वेन मोक्तं मया (सव्वं तं समयातीतं) सर्व तत् समयातीतम्-तदेतत्सर्व समयात् आईतागमात् अतीतं बाह्यमिति कृत्वा तमानुष्ठेयमिति ॥३५॥
टीका--'सदफासेसु' अनुकूलशब्दस्पर्शादिषु 'अगिद्धे' अगृद्धः-शब्दरूपगन्धरसस्पर्शयुक्तेषु मनोज्ञविषयेषु-आसक्तिरहितः । तथा-'आरंभेसु' आरम्भेषुसावधकर्मानुष्ठानेषु 'अगिस्सिए' अनिश्रित:-सम्बन्धरहितोऽप्रमत्त इति यावत् । 'जमेतं बहुलवियं' यदेतद्वहुलपितम्-एतदध्ययनादारभ्य प्रतिषेध्यत्वेन यल्लपि स्सिए-आरंभेषु अनिसृतः तथा सावद्य अनुष्ठान न करे 'जमेतं बहुल वियं-यदेतबहुलपितं' इस अध्ययन के आदिसे लेकर जो अनेक पाते कही गई है 'सव्वं तं समयातीतं-सर्व तं समयातीतम्' वे सब जिनागमसे विरुद्ध होने के कारण निषिद्ध है ॥३५॥ ____ अन्वयार्थ-मुनि शब्द आदि विषयों में गृद्धिसे रहित हो और सायद्यानुष्ठानों से असम्बद्ध रहे।
यहां मैंने जो निषेध रूपमें कहा है, वह सत्र आहेत आगम से विरुद्ध है, ऐसा समझ कर उसका अनुष्ठान नहीं करना चाहिए ॥३५॥
टीकार्य-अनुकूल शब्द स्पर्श आदि इन्द्रियों के विषय में अर्थात् मनोज्ञ शब्द, रूप, गंध, रस और स्पर्श में साधु को आसक्ति रहित होना चाहिए तथा आरंभों में असम्बद्ध होना चाहिए।
स्सिए-आरंभेषु अनिसृतः' तथा सावध अनुहान ४२वुनही 'जमेत बहुलविययदेतद्बहुलपितम्' मा अध्ययनना भारथी सन मने पाते। पामा भावी छ 'सव्वत समयातीत-सर्व त समयातीतम्' ते मधुथन नाय. મથી વિરૂદ્ધ હોવાના કારણે તેને નિષેધ કરેલ છે ૩૫
અન્વયાર્થ–-મુનીએ શબ્દ, સ્પર્શ વિગેરે વિષમાં વૃદ્ધિ એટલે કે આસક્તિ વિનાની થવું અને સાવદ્ય અનુષ્ઠાનેથી અસંબદ્ધ રહેવું. અહિયાં મેં જે નિષેધરૂપથી કહેલ છે, તે સઘળું અહંત ભગવાનના આગમથી વિરૂદ્ધ છે તેમ સમજીને તેનું અનુષ્ઠાન કરવું ન જોઈએ. આપણા
ટીકાથે--અનુકૂળ શબદ, રૂપ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શમાં સાધુએ આસક્તિ રાખવી ન જોઈએ. તથા આરંભેમાં અસંબદ્ધ થવું જોઈએ. આ અશ્યનના પ્રારંભથી નિષેધ રૂપથી જે કથન કરવામાં આવેલ છે. તે સઘળું કથન આહંત

Page #93

-
सूत्रकृताङ्गमने तम्-उक्तम् 'सन्नं तं समयातीतं' सर्वं तत् समयातीतम् समयात्-आई तशास्त्रात् अतीतम्-अतिक्रान्तमिति कृत्वा प्रतिषिद्धम् ! यदपि विधेयरूपेण कथितम्। तदेतत्सर्वमेव कुशास्त्रातीतम् लोकोत्तरं प्रधानं वर्तते । यदपि कुतीथिकै बहुलपितम्, सदपि समयातीतं शास्त्रविरुद्ध मिति कृत्वा नैवाऽनुष्ठेयमिति । ___ साधुर्मनोज्ञशब्दस्पर्शादिषु नैनासक्तो भवेत् तथा-सावद्याऽनुष्ठानेषु नैव प्रवृत्तो भवेत् ॥३५॥ मलम्-अइमाणं च मायं च, तं परिणाय पंडिएं।
गारवाणि य सव्वाणि, निवाणं संधए मुणी।त्तिबेमि।३६॥ छाया- प्रतिमानं च मायां च, तत्परिज्ञाय पण्डितः ।
गौरवाणि च सर्वाणि, निर्वाणं सन्धयेन्मुनिः ।३६। इति ब्रवीमि । इस अध्ययन के प्रारंभ से जो निषिद्ध रूपमें कहा है, वह सब आईत् शास्त्र से विरुद्ध है, इस कारण उसका निषेध किया है। और जो विधि रूप से कहा है वह सब कुशास्त्र से अतीत लोकोत्तर और प्रधान है । और कुनीधिकोंने बहुत कहा है, वह सब जैनसिद्धान्त से विरुद्ध है, अत एव उसका आचरण नहीं करना चाहिए।
तात्पर्य यह है कि साधु को मनोज्ञ इन्द्रिय विषयों में आसक्त नहीं होना चाहिए और सावद्य अनुष्ठानों से संबद्ध नहीं रहना चाहिए। ॥३५॥ . 'अहमाणं च मायं च'
शब्दार्थ-'पंडिए मुणी-पंडिनो मुनिः पण्डितमुनि 'अइमाणंअतिमानं' अतिमान 'मायं च-मायां च' माया एवं क्रोध, लोभ तथा 'सव्वाणि गारवाणि-सर्वाणि गौरवानि' और सष प्रकारके શાથી વિરૂદ્ધ છે, તે કારણે તેના નિષેધ કરવામાં આવેલ છે. અને વિધિ રૂપથી જે કથન કરેલ છે. તે સઘળું કથન કુશથી અતીત એટલે કે જુદા પ્રકારનું લકત્તર અને પ્રધાન છે. અને કુતીથિકે એ જેનું કથન કરેલ છે, તે સઘળું કથન જે સિદ્ધાંતથી વિરૂદ્ધ છે. તેથી જ તેનું આચરણ કરવું ન જોઈએ.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--સાધુએ મનેઝ એવા ઈન્દ્રિયના વિષયેમાં આસક્ત થવું ન જોઈએ. અને સાવધ અનુષ્ઠાનમાં બંધાઈ રહેવું ન જોઈએ રૂપા 'अइमाणं च माय च' त्यादि
शहाय--पंडिए मुणी-पण्डितो मुनि.' ति भुनि 'अइमाणं-अतिमान' गतिमान 'माय च-मायां च' भाया मने पसीन, तया 'सव्वाणि गार

Page #94

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ८ उ.१ धर्मस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थः- (पंडिए मुणी) पण्डिनो मुनेः (अइमाणं) अतिमानम् (मायं च) मायांच चकरात् लोभक्रोधौ (सन्याणि च गारवाणि) सर्वाणि च गौरवाणिऋद्धिरससातरूपाणि 'परिणाय' परिज्ञाय-सम्यग् ज्ञात्वा ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यज्य निव्याण'-मोक्षम् (संधए, सन्धयेत् -प्रार्थयेदिति ॥३३॥ ____टीका-'पंडिए' पण्डितः- हेयोपादेयज्ञानवान् 'मणी' मुनिः-साधुः 'अइमाणं अतिमानम्-अहङ्कारमित्यर्थः च शब्दात् तत्पूर्वस्थितं क्रोधम् ‘मायं च' मायां च शब्देन लोमम् 'सव्याणि' सार्माणि 'गारवाणि' गौरवाणि-ऋद्धिरससातरूपाणि, 'तं परिणाय' तं-मायादिकं परिज्ञाय-ज्ञपरिज्ञया चतुर्गतिभ्रमणहेतुरूपं ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् । एतानि सर्वाणि परिहत्य 'निव्वाणं' निर्वाण-मोक्षम अशेषकर्मक्षयरूपम् 'संधए' सन्धयेत्-मोक्षानुसन्धानयुक्तां क्रियां विषयभोगों को 'परिणाय-परिज्ञाय' सम्यक् प्रकार से ज्ञ परिज्ञाद्वारा जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञासे त्यागकर निन्धाणं-निर्वाणम्' मोक्षकी 'संघए-संघयेत्' इच्छा करे ॥३६॥ ____ अन्वयार्थ-विवेकवान् मुनि अतिमान, माया लोभ और क्रोधको तथा सघ गौरवों को ज्ञपरिजा से सम्पक रूप से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग करके निर्वाण की इच्छा करे ॥३६॥
टीका-हेय और उपादेय का ज्ञाता मुनि मान को 'च' शब्द से क्रोध को माया को और दूसरे 'च' शब्द से लोभ को तथा ऋद्धि, रस
और सातारूप सब (तीनों) गौरवों को ज्ञपरिज्ञा से चार गतियों में भ्रमण का कारण जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनको त्याग दे। इन सब को त्याग कर मोक्ष की कामना करे। वाणि-सर्वाणि गौरवाणि' भने मधा प्रश्न वियषलागाने 'परिणाय-परिज्ञाय' सभ्य ४२थी परिशायी याने प्रत्याभ्यान परिशाथी तन त्याग रीने 'निव्वाणं निर्वाणम्' भक्षनी संधर-संधयेत्' (२छ। ४२ ॥३६
અન્વયાર્થ–વિવેકવાન મુનિએ અત્યંત માન, માયા, લેભ, તથા કોઇને તથા સઘળા ગૌ ને જ્ઞપરિણાથી સારી રીતે જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરીને નિર્વાણની ઈચ્છા કરવી પારદા
ટીકાઈ——હેય અને ઉપાદેય જાણવાવાળા મુનિએ માનને “ઘ' શબ્દથી કોઇને, માયાને તથા બીજા “ર' શબ્દથી લેભને તથા અદ્ધિ, રસ, અને શાતારૂપ ત્રણે ગૌરને રૂપરિજ્ઞાથી ચાર ગતિમાં ભ્રમણનું કારણ જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરે. આ બધાને ત્યાગ કરીને મોક્ષની ઈરછા કરવી એજ કલ્યાણ કારક છે.

Page #95

सूत्रकृताङ्गसूत्रे कुर्यादिति। विवेकवान् मुनि:-अतिमानमायादीन् , तथा-सर्वप्रकारकऋदिरससातगौरवान् च परित्यज्य मोक्षं साधयेत् । 'त्ति बेमि' इत्येवं तीर्थकरोदितं सर्व ते कथयामि ! इति ।३६। ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-मसिद्धवाचक-पश्चदशभाषाकलितललितकलापालापकमविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घापीलालचतिविरचितायां श्री "सूत्रकृताङ्गसूत्रस्य" समयार्थबोधिन्याख्यायां व्याख्यायां धर्मनामकं
नयमाऽध्ययनं समाप्तम् ॥९॥ ___ अभिप्राय यह है कि विवेकी मुनि समस्त कषायों और समस्त गौरवों को त्याग कर मुक्ति की साधना करे। इस प्रकार तीर्थ कर द्वारा कहा हुआ ही सुधर्मा स्वामी कहते हैं हे जम्बू! मैं तुमसे कहता हूं॥३३॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत 'सूत्रकृता. सूत्र' की समयार्थबोधिनी व्याख्या का धर्मनामक
नववां अध्ययन समाप्त ॥९॥ કહેવાનો અભિપ્રાય એ છે કે વિવેક મુનીએ સઘળા કળા અને સઘળા ગૌરને ત્યાગ કરીને મુક્તિની સાધના કરવી. આ પ્રમાણે તીર્થ કરે ઉપદેશ રૂપે કહેલ કથન જ સુધમાં સ્વામી કહે છે. કે હે જંબૂ ભગવાન પાસેથી મેં જે પ્રમાણે સાંભળ્યું છે તે પ્રમાણે તેમને કહ્યું છે. દા જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની સાઈબેધિની વ્યાખ્યાનું ધર્મ નામનું નવમું અધ્યયન સમાપ્ત છેલ્લા

Page #96

बोधिनी टीका प्र. शु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
॥ अथ दशमं श्री समाध्ययनं प्रारभ्यते ।।
गतं नवमं धर्माध्ययनम् सम्पति- दशमं समाधिनामकमध्ययनं प्रारभ्यते, तत्र दशमाध्ययनस्य नवमाध्ययनेन सह अयमभिसम्बन्धः - नवमेऽध्ययने धर्मोऽभि हितः, स च अविकल समाधौ सत्येव भवतीति सम्पति -समाधिः प्रतिपाद्यते, इत्यनेन सम्बन्धेनाऽऽयातस्य दशमाध्ययनस्येदमादिमं सूत्रम् 'आ' इत्यादि । मूलम् - आघं मईमं अणुवीय धम्मं अंजू समाहिं तमिणं सुणे । अपनि भिक्खू उ समाहिपत्ते, अणियाणभूएसु परिवएज्जा ॥१॥
छाया - अख्यातवान् मतिमान् अनुविचिन्त्य, धर्ममृजुं समाधिं तमिमं शणुत । अतिशभिस्तु समाधि प्राप्तोऽनिदानो भूतेषु परिव्रजेत् ॥ १ ॥
મ
॥ दशवें अध्ययन का प्रारंभ ॥
Raf अध्ययन समाप्त हुआ। अब दसवां समधि नामक अध्ययन आरंभ किया जा रहा है। नौवें अध्ययन के साथ दसवें अध्ययन का यह संबंध है- नौवें अध्ययन में धर्म का प्रतिपादन किया गया है । धर्म परिपूर्ण समाधि होने पर ही होता है अतएव अब समाधि की प्ररूपणा की जाती है । इस सम्बन्ध से प्राप्त दसवें अध्ययन का यह प्रथम सूत्र है - ' आघं मईमं' इत्यादि ।
शब्दार्थ -- 'मईमं - मतिमान् केवलज्ञानी भगवान् महावीरस्वामीने 'अणुवीय - अनुविचिन्त्य' केवलज्ञान द्वारा जानकर 'अंजु ऋजु' सरल और 'समाहिं समाधिं' मोक्ष प्राप्त कराने वाला 'धम्मं - धर्मम्'
દશમા અધ્યયનને પ્રારભ
ધ્રુવે દસમા સમાધિ નામના અધ્યયનને પ્રાર'ભ કરવામાં આવે છે. નવમા અધ્યયનની સાથે દસમા અધ્યયનને આ પ્રમાણે સંબધ છે.-નવમા અયયનમાં ધમ નું પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે. ધમ પરિપૂર્ણ સમાધિ થય ત્યારે જ અર્થાત્ શાંતિ થાય ત્યારે જ આચરી શકાય છે. મા સબ થથી પ્રાપ્ત થયેલા દસમા અધ્યયનનું આ પહેલુ સૂત્ર છે. ‘લાવ મમ' ઇત્યાદિ
शब्दार्थ' - 'मई मं- मतिमान' ठेवणज्ञानवाणा भगवान् महावीर स्वामी यो 'अणुवीय - अनुविचिन्त्य' ठेवणज्ञान द्वारा लगीने 'अंजु " - ऋजु' सरस भने 'समहिं-समाधिं' भोक्षनी प्रतिशवावाला 'धम्मं धर्मम् 1 यस्त्रि ३५ धनु

Page #97

सूत्रकृतागसूत्र __ अन्वयार्थ:--'मईम' मतिमान-केवलज्ञ नीत्यर्थः 'अणुशीय' अनुविचिन्त्य केवलज्ञानेन ज्ञात्वा (अंजू) ऋजु-सरलम् (समाहि) समाधि-मोक्षमारकम् (धम्म) धर्म-श्रुचारित्राख्यम् (आघ) आख्यातवान्-कथितवान् (तमिण) तमिम धर्मम् (मुणेह) मत्तः शणुत हे शिष्याः ।, (अपडिन्न) अपतिज्ञः-इहलोकपलोकाशंसारहितः (पमाहिपत्ते) ज्ञानादिसमाधिपाप्तः (अणियाणभूएसु) भूतेषु अनिदान:, निदानम्-आरम्भरूपं तद्रहितः 'भिवख' भिक्षुः (परिब्बएज्जा) परिव्रजेत्संयमे पराक्रमेव इति ॥१॥
टीका--'मईमं मतिमान् मननं मतिः-समस्तपदार्थविषयकं ज्ञानम् ताश श्रुत चारित्र रूप धर्म का 'आघं-आख्यातवान्' कथन किया है 'तमिणं तमिमं' उस धर्म को 'सुणेह-शृणुत' हे शिष्यो तुम लोग सुनो 'अपडिन्न-अप्रतिज्ञा' अपने नपका फल न चाहता हुआ 'समाहिपत्तेसमाधिप्राप्त' समाधिको प्राप्त 'अणिधाण भूएप्सु-अनिदानो भूतेषु' प्राणियोंका आरंभ न करता हुआ'भिक्खू-भिक्षुः साधु 'परिवएजापरिव्रजेत्' शुद्ध संयमका पालनकरे ॥१॥ ___ अन्वयार्थ-मतिमान अर्थात् केवलज्ञानी ने, चिंतन करके अर्थात् केवळज्ञान से जान कर सरल समाधि धर्म का कथन किया है। इस धर्म को श्रवण करो। ऐहिक एवं पारलौकिक आकांक्षा से रहित, समाधि को प्राप्त भूतों (जीवों) के विषय में आरंभ न करने वाला भिक्षु सं-म में पराक्रम करे ॥१॥
टीकार्य-मनन करना मति है । यहाँ मति का अर्थ है-समस्त
'बाघ-आख्यातवान्' थन यु छे. 'तमिण-तमिम' मे धमन 'सणेहश्रृणुत' हे शिष्यो तमे ३t Hiभो 'अपडिन्ने-अप्रतिज्ञः' पाताना तपनु'३०० न २०1॥ ५५॥ 'ममाहिपत्ते-समाधिप्राप्तः' समाधिने प्राप्त 'अणियाण भूएसुअनिदानो भूतेषु' प्रारियान। अरमन ४२ता थभिक्खू-भिक्षुः' साधु परिव्वएज्जा-परिवजेत्' शुद्ध मे। मयभनु पावन रे ॥१॥
અન્વયાર્થ–મતિમાનું અર્થાત્ કેવળજ્ઞાનથી ચિંત્વન કરીને એટલે કે કેવળ જ્ઞાનથી જાણીને સરળ સમાધિ ધર્મનું કથન કરેલ છે. એ ધર્મનુ શ્રવણ કરે, અહિક-આલેક સંબંધી તથા પારલૌકિક-પરલેક સંબંધી આકાંક્ષાથી રહિત થઈ સમાધિને પ્રાપ્ત કરી છે સંબંધી અરંભ ન કરવાવાળા ભિક્ષ यममा ५२.४२ ॥१॥ ટીકાઈ–મનન કરવું તે મતિ છે, અહિયાં મતિને અર્થ સઘળા પદા

Page #98

-
-
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् समस्तपदार्थविषयकं ज्ञानं विद्यते यस्याऽसौ मतिमान-केवलज्ञानी थः । यद्यपि सन्ति बह: केवलज्ञानिनः, तथ पि प्रकृते मतिमानित्यसाधारणं विशेषणं तीर्थ करस्यैव वक्ति, तत्राऽदरवर्तिस्वान्महावीरस्वामीनो ग्रहणमेव भवतीति मतिमान महावीरः 'अणुवीय' अनुविचिन्त्य-के वलालोके नाऽलोक्य उपदेशयोग्यान् पदार्थानधिकृत्य 'अंजू ऋजुम्-सरलम् अकुटिलम् 'समाहि' समाधिम्-समाधि. मापकं-मोक्षपापकमित्यर्थः 'धम्म' धर्मम्-श्रुतचारित्राख्यम् 'आघं' आख्यातवान्, एतादृशकुटिलं समाधिपापकं धर्म मतिमान श्रीमहावीरस्वामी कथितवान् । कि कुत्ता 'अणुवीय' अनुविचिन्त्य कथास्य धर्मस्य अधिकारी ? केच-उपदेश योग्याः पदार्थाः ? कया भाषया श्रोतृगां बोधः ? इत्यादि सर्व स्वबुद्धया विचार्य प्रोक्तवान् । 'तमिण' तमिमं धर्मम्-तीर्थकरोच्चारितम् ‘सुणेह' शृणुत पूर्य सावधानतया, श्रोतव्यं किमस्ति तत्राह-'अपडिन्न' अमतिज्ञा-तपंऽनुष्ठान पदार्थों का ज्ञान ऐसे ज्ञानवान् को मतिमान् अर्थात् केवलज्ञानी कहते हैं। यद्यपि केवलज्ञानी बहुत होते हैं, परन्तु प्रकृन में 'मतिमान्' यह असाधारण विशेषण तीर्थकर को ही प्रकट करता है। उनमें से भी समीप होने के कारण श्रीमहावीर स्वामी को ही ग्रहण करना चाहिए । तात्पर्य यह हुआ कि श्रीमहावीर स्वामी ने केवलज्ञान से जानकर सरल अर्थात् माया आदि शल्यों से रहित धर्म का कथन किया है ।। ___जिनेन्द्र भगवान ने समाधि रूप धर्म का प्ररूपण किया है। इस धर्म का अधिकारी कौन है ? उपदेश करने योग्य पदार्थ कौन से हैं ? किस भाषा का प्रयोग करने से अधिक से अधिक श्रोताओं को सरलता से बोध होगा ? इत्यादि बातों का अपनी बुद्धि से विचार कर ઘેનું જ્ઞાન એ પ્રમાણે થાય છે. એવા જ્ઞાન વાનને કેવળ જ્ઞાની કહેવામાં આવે છે. જો કે કેવળ જ્ઞાની ઘણું હોય છે, પરંતુ આ પ્રકરણમાં મતિમાન એ અસાધારણ વિશેષણ તીર્થકરનો જ નિર્દેશ કરે છે. તેમાં પણ સમીપે હોવાથી શ્રી મહાવીર સ્વામીને જ ગ્રહણ કરવા જોઈએ કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-શ્રી મહાવીરસ્વામીએ કેવળ જ્ઞાનથી જાણીને સરલ અર્થાત્ માયા વિગેરે શ રહિત એવા ધર્મને ઉપદેશ આપેલ છે.
જીતેન્દ્ર દેવે સમાધિ રૂ૫ ધર્મની પ્રરૂપણા કરેલ છે. આ ધર્મને અધિકારી કોણ છે? તથા ઉપદેશ કરવા ગ્ય કયા પદાર્થો છે? કઈ ભાષાને પ્રવેગ કવાથી વધારેમાં વધારે શ્રોતાઓને સરળતાથી બંધ થઈ શકે? વિગેરે બાબતને પિતાની બુદ્ધિથી વિચાર કરીને તેઓએ ધર્મને ઉપદેશ

Page #99

सूत्रकृताङ्गसूत्रे कुर्वतो यस्य ऐहिकाऽऽमुष्मिकरूपा प्रतिज्ञा आकांक्षा न विद्यते सोऽप्रतिज्ञः । 'समाहिपत्ते' मसाधिपाप्ता-मोक्षाएकधर्मध्यानयुक्तः। 'भूएस आणियाण' भूतेषु-षड्जीवनिकायेषु अनिदान:-आरम्भरहितः स एवं भूतः 'भिक्ख' भिक्षुः सावधाऽनुष्ठानविरहितः सन् 'परिवएज्जा' परिव्रजेत् - संयमानुष्ठाने विहरेन्तिष्ठेन् संपमं परिपूर्ण पालयेदिति भावः ॥ १॥ उन्होंने धर्मका उपदेश दिया है । इस तीर्थकर कथित धर्म को तुम सावधान होकर सुनो।
सुनने योग्य क्या है ? इस प्रश्न का उत्तर देते हैं-तप का अनुटान करते हुए जिस साधक में इह-परलोक संबंधी आकांक्षा नहीं होती, वह अतिज्ञ कहलाता है । समाधि को जिसने प्राप्त कर लिया हो, वह समाधि प्राप्त कहा जाता है । ऐसा साधक ही समाधि प्राप्त कर सकता है। जो षट् जीवनिकायों के विषय में निदान अर्थात् आरंभ नहीं करता वह 'अनिदान' कहलाता है। इन सब विशेषणों से युक्त होकर साधु संयम को अनुष्ठान करे। अथवा साधु 'अनिदानभूत' हो अर्थात् कर्मों के ग्रहण से रहित होकर संयम का अनुष्ठान करे।
तात्पर्य यह है कि केवलज्ञानवान् भगवान् तीर्थ करने अत्यन्त सरल और मोक्षप्रद धर्म का निरूपण किया है। हे शिष्यों मेरे मुख से उस આપેલ છે, માટે આ તીર્થકર ભગવાને કહેલ ધર્મ તો સાવધાન થઈને સાંભળો.
સાંભળવાને ગ્ય શું છે? આ પ્રશ્નને ઉત્તર આપવામાં આવે છે, તપનું અનુષ્ઠાન કરનારા જે સાધકમાં ઈલેક (બલેક) તથા પલેક (પરભવમાં પ્રાપ્ત થનાર લેક) સબંધી આકાંક્ષા ઈછા હોતી નથી, તેને અપ્રતિજ્ઞ કહેવામાં આવે છે. જેણે સમાધિ પ્રાપ્ત કરી લીધી હોય, તે સમાધિ પ્રાપ્ત કહેવાય છે. અને એ સાધકજ સમાધિ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. જે એ ષટ્ જીવનિકાના સંબંધમાં નિદાન- અર્થાત્ આરંભ કરતા નથી તે “અનિદાન” કહે. વાય છે. આ બધા વિશેષણથી યુક્ત થઈને સાધુએ સંયમનું અનુષ્ઠાન કરવું. અથવા સાધુએ અનિદાન ભૂત થવું, અર્થાત્ કર્મોના ગ્રહણથી રહિત થઈને સંયમનું અનુષ્ઠાન કરવું.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે કેવળ જ્ઞાની ભગવાન તીર્થકરે અત્યંત સરળ અને મેક્ષ આપનાર ધર્મનું નિરૂપણ કરેલ છે. હે શિવે ? મારા મુખથી એ મને તમો સાંભળે પિતાનાં તપના ફળની ઈચ્છા કઈ પણ વખતે

Page #100

-
समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-उड्डूं अहेयं तिरियं दिसासु,
तसा य जे थावर जे य पाणा। हत्थेहिं पाएहि य संमित्ता,
अदिन्नन्नेसु य णो गहेजी ॥२॥ छाया-ऊर्ध्वमस्तियंग दिशासु-साथ ये स्थावरा ये च प्राणाः।
इस्ताभ्यां च पादाभ्यां संयम्य, अदत्तमन्यै च नो गृह्णीयात् ॥२॥ अन्वयार्थः-(उडू अहेयं तिरिय दिसासु) ऊर्ध्वमस्तिर्यदिशासु-पारयाधर्म को सुनो अपने तप के फल को कदापि कामना न करो। समाधि से युक्त होकर, सावद्य अनुष्ठान नहीं करते हुए विशुद्ध धर्मका पालन करो।। 'उडू अहेयं तिरिय' इत्यादि।
शब्दार्थ-'उर्दू अहेय तिरियं दिसासु-ऊर्वमधस्तियंग दिशासु' ऊपर नीचे और तिरछी दिशाओं में 'तसाय जे थावरा जे य पाणाप्रसाश्च ये स्थावराः ये च प्राणा' ऋस और स्थावर जो प्राणी रहते हैं उन प्राणियों को 'हत्थे पाएहिं य संजमित्ता-हस्ताभ्यां च पादाभ्यां संयम्य' हाथ और पैर अपने वशमें रखकर अर्थात् बांध कर पीडा न करनी चाहिये 'अन्नेतु य दिन्नं नो गहेज्जा-अन्यैश्चादत्तं न गृह्णीयात्' तथा अन्य के द्वारा विना दी हुइ चीज न लेनी चाहिये ॥२॥
अन्वयार्थ-अर्व दिशा, अधो दिशा और तिर्थी दिशामों-पूर्व કરવી નહીં. સમાધીથી યુક્ત થઈને, સાવધ અનુષ્ઠાન કર્યા વિના વિશુદ્ધ ધર્મનું પાલન કરે. તેમાંજ કલ્યાણ સમાયેલ છે.
'उड्ढे अहेयं तिरिय' या A14--'उनु अहेयं तिरिय दिसासु-ऊर्ध्वमधस्तियग् दिशासु' ७५२ नाय भने तिरछी हिशासभा 'तसा य जे थावरा जे य पाणा-त्रसाश्च ये स्थावराः ये च प्राणा: अनेस्था१२२ प्रालियो २ छ. ये प्राणियोन 'हत्थेहि पाएहि य संजमित्ता-हस्ताभ्यां चः पादाभ्यां च सयम्य' ५ भने ५० पोताना शमा राभान अर्थात् हाय ५ मांधीन पी31 ४२वी नन मे 'अन्नेसु य अदिन्नं नो गहे-अन्यैश्चादत्तं न गृह्णीयात्' तथा भीम द्वारा माया विनानी परत લેવી ન જોઈએ પરા અન્વયાર્થ– ઉર્ધ્વદિશા, અદિશા અને તિરછીદિશાએ-પૂર્વ દિશા વિગેરેમાં सू० १२

Page #101

सूत्रकृताङ्गसूत्र दिदिक्षु आग्नेयादिविदिक्षु च 'तसा य जे थावर जे य पाणा' प्रसा:-द्वीन्द्रियादयः ये च स्थावरा:-पृथिव्यादयः प्राणा जीवाः एतान् प्राणान् ‘हत्थेहिं पारहि य संजमित्ता' हस्ताभ्यां पादाभ्यां च संयम्य-बद्ध्वा न विराधयेत् 'अन्नेसु य अदिन्नं नो गहेज्जा' अन्यैश्चादत्त-परैरदत्तं न गृह्णीयादिति ।.२॥
टीका-प्राणातिपातादीनि कर्मणां निदानानि, प्राणातिपातश्च द्रव्यक्षेत्रकाल. भावभेदाच्चतुर्थ विभक्तो भवति । तत्र क्षेत्रमाणातिपातं प्रथमं दर्शयति मूत्रकारः'अटुं' ऊर्ध्वम्, योऽपि प्राणातिपातः क्रियते, स प्रज्ञापकापेक्षया ऊर्ध्वम्-उपरिदेशे क्रियते, यदि वा कर्तुरपेक्षया 'अहेय' अधः-अधोदेशे भवति । यदि वा 'तिरियं दिसासु' तिर्यदिक्षु क्रियते, कुत्रचित्-हिंसापेक्षया उपरिदेशे हिंसा भवति, कुत्रचिदधं देशे कुत्रचित्तिर्य-देशे, प्राच्यादिदिक्षु विदिक्षु जायते । सोऽयं क्षेत्रातिपातः । अथ-द्रव्यमाणातिपातमधिकृत्य ब्रूते-'तसा य' त्रसाश्च, ये सञ्चरणदिशा आदि में और विदिशाओं में विद्यमान प्रस और स्थावर प्राणियों के हाथों और पगों को बाँध कर या अन्य प्रकार से, विराघना न करे तथा दूसरों के द्वारा अदत्त वस्तु को ग्रहण न करे ॥२॥
टीकार्थ-प्राणातिपात आदि पाप कर्मबंध के कारण हैं। उनमें से प्राणातिपात द्रव्य, क्षेत्र, काल और भाव के भेद से चार प्रकार का है। उनमें से सूत्रकार क्षेत्र प्राणातिपात को पहले से दिखलाते हैप्रज्ञापक की अपेक्षा से अथवा प्राणातिपात कर्ता की अपेक्षा से ऊपर की ओर जो प्राणातिपात किया जाता है वह ऊर्ध्व कहलाता है। इसी प्रकार अधोदिशा और तिर्की दिशा का प्राणातिपात समझना चाहिए। हिंसा कहीं ऊपरी देश में की जाती है, कहीं अधोदेश में की जाती
તથા વિદિશાઓમાં રહેલા ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિઓના હાથ અને પગેને બાંધીને અથવા બીજી કઈ રીતે તેમની વિરાધના ન કરે. તથા બીજાઓ દ્વારા અદત્ત-આપ્યા વિનાની વસ્તુને ગ્રહણ ન કરે કેરા
ટીકાW--પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપ, કર્મ બંધના કારણ રૂપ છે, તેમાંથી પ્રાણાતિપાત દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવના ભેદથી ચાર પ્રકારને કહેલ છે. તેમાંથી સૌથી પહેલાં સૂત્રકાર ક્ષેપ પ્રાણાતિપાતને બતાવે છે,-પ્રજ્ઞા પાકની અપેક્ષાથી અથવા પ્રાણાતિપાત કરવા વાળાની અપેક્ષાથી ઉપરની તરફ જે પ્રાણાતિપાત કરવામાં આવે છે, તે ઉર્વ કહેવાય છે. એ જ પ્રમાણે અદિશા અને તિછ દિશાને પ્રાણાતિપાત સમજ જોઈએ હિંસા કેઈ સ્થળે ઉપરના દેશમાં કરવામાં આવે છે, કેઈ સ્થળે અધે દેશમાં કરવામાં આવે

Page #102

समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
सं
शीलाः प्राणिनः । तथा-' - 'जे य थावर पाणा' ये च स्थावरजन्तवः, सा द्वीन्द्रि यादयः, स्थावराः - पृथिव्यादयः । एतेषां विराधनं द्रव्पप्राणातिपातः । जे यं पाणा' इत्यत्र चकारः कालपाणातिपातं सूचयति, अतःपरं भावमाणातिपात दर्शयति- पूर्वोक्ताः प्राणिनः 'इत्थेदि' हस्ताभ्याम् 'पाहि' पादाभ्याम् 'संजमित्ता' संयम्य वा बन्धयित्वा च अथवा प्रकारान्तरेणापि कदर्थयित्वा यदेतेषां हिंसनं तत् कदापि न कुर्यात् । यदिवा स्वकीयौ हस्तौ पादौ संयम्य संयतकायः सन् प्राणिविराधनं न कुर्यात् ' च शब्दात् प्राणापानयोर्निःसरणसमये सर्वत्र मनोवाक्कायैः संयतः सन् सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूपभावसमाधिं पालयेत् । है, कहीं पूर्व आदि दिशाओं में या विदिशाओं में की जाती है। यह क्षेत्र प्राणातिपात है ।
अब द्रव्य प्राणातिपात के विषय में कहते हैं- जो बस अर्थात् संचरणशील और स्थावर प्राणी हैं उनकी विराधना करना द्रव्यप्राणातिपात है । द्वीन्द्रिय आदि जीव त्रस और पृथ्वोकायिक आदि स्थावर कहलाते हैं ।
'जे य पाणा' यहाँ 'य' (च) शब्द काल प्राणातिपात का सूचक है। इसके पश्चात् भावप्राणातिपात दर्शाया गया है। पूर्वोक्त प्राणियों के हाथों और पों से बाँध कर अथवा ऐसा अर्थ करना चाहिए कि साधु अपने हाथों और पगों को संयम में रखकर अर्थात् संयतकाय होकर प्राणियों की विराधना न करे । 'च' शब्द से यह भी समझना છે, કઈ વખત પૂર્વ વિગેરે દિશાઓમાં કરવામાં આવે છે, અથવા વિદિશાએમાં કરવામાં આવે છે. આ ક્ષેત્રપ્રાણાતિપાત કહેવાય છે.
હવે દ્રવ્ય પ્રાણાતિપાતના સંબંધમાં સૂત્રકાર કહે છે, જે ત્રસ અથવા સ‘ચરણુ સ્વભાવ વાળા અને સ્થવર પ્રાણીયેા છે, તેએાની વિરાધના કરવી તે દ્રવ્ય પ્રાણાતિપાત છે. દ્વીન્દ્રિય વિગેરે જીવા ત્રસ, અને પૃથ્વીકાયિક વિગેરે સ્થાત્રર કહેવાય છે.
'जे य पाणा' अड्डियां 'य' 'च' शब्द भणप्राणातिपातने मताववावाणी छे, તે પછી ભાવપ્રણાતિપાત બતાવવામાં આવેલ છે. પહેલાં ઉપર કહેલ પ્રાણિચાના હાથા અને પગેાને બાંધીને અને બીજા કાઈ પણ ઉપાયથી તેને સતાવીને કાઈ વાર પણ તેને વધ (નાશ) ન કરવેા. અથવા એવા પણુ અથ થાય છે કે સાધુએ પેાતાના હાથેા અને પાને સયમમાં રાખીને અર્થાત્ સચતકાય થઈને પ્રાણિયાની વિરાધના કરવી નહિં અહિયા ' શબ્દથી

Page #103

सुत्रकृतागसूत्र तथा-'अन्नेसु य' अन्यैश्च ‘अदिन्नं' अदत्तं किमपि वस्तु 'णो गहेज्जा' नो परिगृह्णीयात्, एतेन परिग्रह निषेधोऽपि कृतः, परिगृहीतमासेव्यते इति नियमात् मैथुनस्यापि निषेधोऽवगन्तव्यः। समस्तव्रतानां सम्यक् परिपालनोपदेशाद् मृषावादोप्यर्थत एव निषिध्यते। ऊ दिदिशासु वसतां प्राणानां प्रसस्थावरादीनां हस्तौ पादौ वधा ते न हिंसनीयाः। तथा-अदत्तं वस्तु न स्वीकुर्यादिति भावः।२। मूलम्-सुयक्खायधम्मे वितिगिच्छतिण्णे,
लाढे चरे आयतुल्ले पयासु। चाहिए कि प्राण और अपान वायु को बाहर निकालते समय सर्वत्र मन, वचन और काय से संयमयुक्त रहकर सम्यग्दर्शन ज्ञान और चारित्र तप रूप समाधिका पालन करे। __ इसके अतिरिक्त साधु दूसरे के द्वारा अदत्त किसी भी वस्तु को ग्रहण न करे। इस कथन से परिग्रह का भी निषेध कर दिया गया है और परिगृहीत का ही सेवन किया जाता है, इस नियम के अनुसार मैथुन का भी निषेध समझ लेना चाहिए । समस्त महावतों के सम्यक पालन के उपदेश से मृषावाद का भी निषेव हो जाता है।
तात्पर्य यह है कि उर्ध्व आदि दिशाओं में रहे हुए बस और स्थावर प्राणियों के हाथ पग बांध कर हिंसा नहीं करनी चाहिए, अन्य प्रकार से भी हिंसा नहीं करनी चाहिए और अदत्तवस्तु को ग्रहण नहीं करना चाहिए ॥२॥
એ પણ સમજવું કે પ્રાણ અને અપાન વાયુના બહાર નીકળતી વખતે બધા પ્રકારથી મન, વચન, અને કાયાથી સંયમ યુક્ત રહીને સમ્યગ્દર્શન શાન અને ચારિત્ર, તપ, રૂપ, સમાધિનું પાલન કરવું.
આ શિવાય સાધુએ બીજાથી અપાયા વિના કઈ પણ વસ્તુ ગ્રહણ કરવી નહીં આ કથનથી પરિગ્રહને પણ નિષેધ કરવામાં આવેલ છે. અને પરિગ્યહીતનું જ સેવન કરવામાં આવે છે. આ નિયમ પ્રમાણે મૈથુનનો નિષેધ પણ સમજી લેવું. સઘળા મહાવ્રતના પાલનના ઉપદેશથી મૃષાવાદને અર્થાત્ અસત્ય ભાષણને પણ નિષેધ થઈ જાય છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--ઉર્વ વિગેરે દિશાઓમાં રહેલા ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિના હાથ અને પગ બાંધીને હિંસા કરવી ન જોઈએ, તેમજ બી જે પ્રકારથી પણ હિંસા કરવી ન જોઈએ.

Page #104

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् आयं न कुजा इह जीवियट्ठी,
चयं न कुज्जा सुतवस्सि भिक्खू ॥३॥ छाया-स्वासपातधर्मा विचित्सा तीर्गः, लाहश्चरेदात्मतुल्यः प्रजासु ।
__ आयं न कुर्या दिह जीवितार्थी, चयं न कुर्यात् मुतपस्वी भिक्षुः॥३॥ अन्वयार्थ:-(सुयक्खायधम्मे) वाख्यातधर्मा-सु-सुष्ठु आख्यातः श्रुतचारित्ररूपो धर्मों येन तथाविधः (वितिगिच्छतिन्ने) विचिकित्सातीर्ण:-विचिकि
'सुयक्वायधम्म' इत्यादि - शब्दार्थ-'सुयक्खायधम्मे-स्वारूपातधर्मा' श्रुत और चारित्र धर्मको अच्छीतरह प्रतिपादन करने वाला 'वितिगिच्छति-ने-विचि, कित्सा तीर्णः' तथा तीर्थकर प्रतिपादित धर्म में शंका न करने वाला 'लाढे-लाढः' तथा प्रासुक आहार से अपना निर्वाह करनेवाला 'सुनवस्सि भिक्खू-सुनपस्विभिक्षुः' उत्तम तपस्वी साधु 'पपासु आयतुल्ले -प्रजासु आत्मतुल्यः पृथिवीकायिक आदि छकाय के जीवों को आत्मतुल्य समझता हुवा 'चरे-चरेत्' संयम का पालन करे 'इह जीवियट्ठीइह जीवितार्थी' तथा इसलोक में जीने की इच्छा से 'आयं न कुज्जा. आयम् न कुर्यात्' आश्रवों का सेवन न करे 'चयं न कुज्जा-चयम् न कुर्यात्' एवं भविष्य कालके लिये संचय न करे ॥३॥
अन्वयार्थ-श्रुत और चारित्र रूप धर्म का सुन्दर व्याख्यान करने वाला, विचिकित्सा अर्थात् चित्त की अस्थिरता या जुगुप्सा से अति.
'सुयक्खाय धम्मे' त्या
शहाथ----'सुयक्खायधम्मे-स्वाख्यातधर्मा' श्रुत भने यरित्र भने सारी से प्रतिपादन ४२वा 'वितिगिच्छतिन्ने-विचिकित्सातीर्णः' तथा तीर्थ ४२ प्रतिपाति धर्मभान ४२५॥३'लाढे-लाढः' प्रासु५ ५ सारथी घोताना निवाड ४२वा. 'सुतवस्सिभिक्खू-सुतपस्विभिक्षुः' उत्तर तपस्वी मेव साधु पयासु आयतुल्ले-प्रजासु आत्मतुल्यः' पृ३४४ वोने पताना समान सभने 'चरे-चरेत्' सयभनु पालन ४२ 'इह जीवियट्ठी-इह जीविताथीं' तथा आम पानी थी 'आयं न कुज्जा-आरम् न कुर्यात्' माश्रयेनु सेवन न रे 'चयं न कुज्जा-चयं न कुर्यात्' भविष्यने भारे धन ધાન્ય વિગેરેને સંગ્રહ ન કરે છે
અન્નયાર્થ–--શ્રુત અને ચારિત્ર રૂપ ધર્મનું સુંદર વ્યાખ્યાન કરવાવાળા વિચિકિત્સા અર્થાત ચિત્તની અસ્થિરતા અથવા જુગુપ્સ-નિદાથી રહિત,

Page #105

सुत्रकृताङ्गसूत्रे सा-चित्तविशुतिः धर्मसंशयरूपा वा ता ती गोऽतिक्रान्तः, (लाढे लाढः-पासुकाहारेण संयमरक्षकः (सुवस्सि भिवखू) सुतपस्वी-उत्तमतपस्यावान् भिक्षुः (पयासु आयतुल्ले) प्रजासु-पृथिवी कापिकादिजीवेषु आत्मतुल्य:-आत्मवत् सर्वप्राणिप्रेक्षकः (चरे) चरेत्-संयम पालयेत् (इह जीवियही) इहलोके जीवितार्थी -संयमनीवितार्थी (आय) आयमाश्रयलक्षणं न कुर्यात् (चयं) सञ्चयम्-घृतगुडादिसंग्रहलक्षणं सन्निधिं न कुर्यात् इति ॥३॥
टीका-सम्पति-ज्ञानदर्शने समधिकृत्य ब्रूते-'मुयक्खायधम्मे' स्वाख्यातधर्मा-मुष्ठ आख्यातः श्रुतचारित्राख्यो धर्मों येन साधुना स स्वाख्यातधर्मा सकलजीवरक्षकधर्मप्रतिपादकः। एतावता ज्ञानसमाधिरुक्तः । नहिविशिष्टज्ञानमन्तरेण सम्यगधर्मप्रतिपादनं सम्भवति। तथा-'वितिगिच्छतिग्णे' विचिकित्सातीर्णः, धर्मस्य फलं प्रति संशयो विविकिस्सा । तादृशीं विचिक्रान्त, लाढ अर्थात् प्रासुक आहार से संयम का रक्षक तथा सम्यक तपश्चरण (तपस्या), करने वाला भिक्षु समस्त प्राणियों को आत्मतुल्य जानता हुमा संयम का पालन करे इस लोक में जो संयमजीवन का
अभिलाषी है, आश्रय न करे और घृत गुड आदि पदार्थों की सनिधि (संचय) न करे ॥३॥
टीकार्थ-अष ज्ञान और दर्शन के विषय में कहते हैं। साधु समस्त जीवों की रक्षा करने वाले धर्म का उपदेशक हो इस कथन के द्वारा ज्ञान समाधि का ग्रहण किया गया है, क्योंकि विशिष्ट ज्ञान के विना सम्यक धर्म का प्रतिपादन होना संभव नहीं है। ___ साधु विचिकित्सा को लांघ चुका हो। धर्म के फल में संदेह करना विचिकित्सा है। इस विचिकित्सा से रहित हो अर्थात् धर्म के
લાઢ” અર્થાત્ પ્રાસુક આહારથી સંયમનું રક્ષણ કરનાર તથા સમ્યક્ તપશ્ચ રણું (તપસ્યા) કરવાવાળા ભિક્ષુ સઘળા પ્રાણિયાને, આત્મ તુલ્ય માનીને સંયમનું પાલન કરે આ લેકમાં જેઓ સંયમ જીવનના અભિલાષી છે. તેઓ આ અવ ન કરે તથા ઘી, ગેળ, વિગેરે પદાર્થોને સંચય ન કરે ૩
ટીકા- હવે જ્ઞાન અને દર્શનના વિષયમાં કહેવામાં આવે છે. સાધુએ સઘળા જીવોની રક્ષા કરનારા ધર્મના ઉપદેશક થવું. આ કથન દ્વારા જ્ઞાન સમાધિન ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે, કેમકે-વિશેષ પ્રકારના જ્ઞાનના વિના સમ્યફ ધર્મનું પ્રતિપાદન થવાને સંભવ નથી. - સાધુ વિચિકિત્સાને ઓળગી ગયા હોય અર્થાત્ ધર્મના ફલપ્રત્યે સંશય વિનાના રહે એટલે કે ધર્મના ફલમાં સંદેહ કરે તે વિચિકિત્સા કહેવાય

Page #106

समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् सतीर्ण:-अतिक्रान्तो यः स तथा, तथा च धर्मफलं पति संशयरहितः । तदुक्तम्-'तमेव सच्चं नीसंके जं जिणेहिं पवेइयं तदेव सत्यं निःशङ्क यज्जिनः प्रवेदितम् इति । एवं प्रकारेण शङ्काराहित्येन कचिदपि मनसो विलुप्ति न कुर्यात् । एतावता दर्शनसमाधिः प्रतिपादिता भवति । नहि-दर्शविरहितस्य निश्शङ्का प्रवृत्ति सम्भवति कापि । 'लाढे' लादः-विशुद्धाहारेण यथाप्राप्तोपकरणादिना च विधिपूर्वकं संयमयात्रापालकः स लाहः, एवंभूतः साधुः संयमानुष्ठानम् 'चरे' चरेत्, संयमानुष्ठानं कुर्यादिति भावः । तथा 'पयासु' प्रजासु-प्रजायन्ते इति प्रजाः-पृथिव्यादिकायिकाः जीवा स्तेषु 'आयतुल्ले' आत्मतुल्यो भवेत्, सर्व जन्तून् सुखदुःखादिषु व्यापूनान् स्वात्मतुल्यान् पश्येत् । उक्तञ्च - फल में संशय न करे । कहाभी है-'तदेव च सत्यं निशंक' इत्यादि ।
वही सत्य और असंदिग्ध है जो तीर्थकरों ने कहा है। इस प्रकार शंका से रहित होकर कहीं .भी मन को चंचल न करे। इस कथन के द्वारा दर्शन समाधि का प्रतिपादन किया गया है, क्योंकि जो दर्शन (धर्म) से रहित है उसकी कहीं भी (तत्व के विषय में) निःशंक प्रवृत्ति नहीं हो सकती।
निर्दोष आहार से तथा प्राप्त उपकरण आदि से विधिपूर्वक संयम यात्रा का निर्वाह करने वाला लाढ कहलाता है। साधु इस प्रकार का होकर संयम का अनुष्ठान करे।
इसके अतिरिक्त साधु पृथ्वीकायिक आदि जीवों को आत्मतुल्य समझे । अपने सुख के लिए प्रवृत्ति में लगे हुए समस्त प्राणियों को છે. આવા પ્રકારની વિચિકિત્સાથી રહિત થવું. અર્થાત્ ધર્મના ફળમાં સંશય ३२। नहि यु ५५ छ -'तदेव सत्यं निःशंक' त्य
એજ સત્ય અને અસંદિગ્ધ સંદેહ વિનાનું છે, કે જે તીર્થંકર ભગવાને કહેલ છે, આવા પ્રકારની શંકા વિનાના થઈને મનને ચંચલ થતા રોકવું. આ કથન દ્વારા દર્શન સમાધિનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે, કેમકે-જે દર્શન (ધર્મ) થી રહિત છે, તેની તત્વના સબંધમાં કયાંઈ પણ નિઃશંક પ્રવૃત્તિ થઈ શકતી નથી
નિર્દોષ આહારથી તથા નિર્દોષ પ્રાપ્ત ઉપકરણ વિગેરેથી વિધિપૂર્વક સંયમ યાત્રાને નિર્વાહ કરવા વાળા “લાઢી કહેવાય છે. સાધુએ આવા પ્રકારના થઈને સંયમનું અનુષ્ઠાન કરવું.
આ સિવાય સાધુએ પૃથ્વીકાયિક વિગેરે જેને આત્મતુલ્ય સમજવા. પિતાના સુખ માટે પ્રવૃત્તિમાં લાગેલા સઘળા પ્રાણિને પિતાની સરખા

Page #107

सूत्रकृताङ्गसूत्रः
'जह मम ण पियं दुःखं, जाणिय एयमेव सबजीगणं ।
ण हणइ ण हणावेइ य, समं मण्णइ तेण सो समणो ॥१॥ छाय-यथा मम न प्रियं दुःखं, ज्ञात्वा एवमेव सर्वसरवानाम् ।
न हन्ति न घातयति च, समं मन्यते तेन स श्रमणः ॥१॥ यथा मम दुःखं न प्रियं तथा सर्वेषामपि न पियं दुःखमिति ज्ञात्वा सर्व जीवं स्वात्मतुल्यं मन्यते तेन स न कमपि हन्यात् न वा घातयेत् स इति भावः । तथा-'आय' अप्यते-गम्यते दुर्गती अनेनेति आयो मिथ्यात्वादि कर्माश्रयमक्षणस्तम् 'न कुज्जा' न कुर्यात्' तथा-'चयं' चयमुपचयं चयनम्, धनधान्य द्विपदचतुष्पदादे परिग्रहलक्षणं संचयम् 'न कुज्जा' न कुर्यात् । क एवं न कुद-तत्राह-'जीवियट्ठी' जीविता -संयमजीवितार्थी, 'सुतबस्सी' मुतपस्वी -सुष्टु तपस्वी-कर्मनिर्जरार्थ बाह्याभ्यन्तरतपःकारकः 'भिक्खू' भिक्षुःनिर्दोषभिक्षयव पाणधारका साधुः न हिंसां कुर्यान्नापि कारयेदिति । श्रुतचारि. अपने ही समान समझे। कहाभी है-'जह मम ण पियं दुक्खं' इत्यादि ।
जैसे मुझे दुःख प्रिय नहीं है, उसी प्रकार समस्त जीवों को दुःख प्रिय नहीं है। इस प्रकार जानकर जो न स्वयं जीवों का घात करता है और न दूसरों से घात करवाता है और सब पर समभाव रखता है, वही श्रमण कहलाता है।
तथा जिसके कारण दुर्गति में जाना पड़ता है उन मिथ्यात्व आदि कर्मों के आश्रय को 'आय' कहते हैं । मुनि आय न करे और धन धान्य द्विपद चतुष्पद आदि का संग्रह भी न करे । कौन ऐसा न करे ! जो संघम जीवन का अभिलाषी हो, सुतपस्वी हो अर्थात् कर्मनिर्जरा सभर, उखु ५ छे ४-'जह मम ण पियं दुक्खं' त्या - જેમ મને દુઃખ પ્રિય લાગતું નથી, એ જ પ્રમાણે સઘળા અને દુઃખ પ્રિય લાગતું નથી, આ પ્રમાણે જાણીને જેઓ સ્વયં જીવે.ને ઘાત કરતા નથી. અને બીજાઓ પાસે ઘાત કરાવતા નથી, અને બધા પર સમભાવ शमे छे, ॐ श्रमाय ४३वाय छ,
તથા જેના કારણે દુર્ગતિમાં જવું પડે છે. તે મિથ્યાત્વ વિગેરે કર્મોના भासवत 'बाय' ४३ छे. भूनिये माय ४२वी नही तथा धन, धान्य, द्विपक्ष, બે પગવાળા, ચતુષ્પદ-ચાર ગ વાળા વિગેરેને પણ સંગ્રહ કરે નહીં.
એ પ્રમાણે છે ન કરવું? જેણે સંયમ જીવનના અભિલાષી. થવું હોય,

Page #108

समयार्थबोधिनो टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् वादेर्धर्मस्य वक्ता जिनोक्तधर्मेषु शङ्कारहितः पासुकाऽऽहारेण जीवनयापका तपस्वी साधुः सर्वभूनानि-आत्मनस्तुल्यानि संपश्यन् संयम पालयेत् । तर लोके स सुखं चिरं जीवनेच्छावान, आश्रवद्वारं न सेवेत । तथा-धनधान्यादीनां संवयं न कुर्यादिति भावः ॥३॥ मूलम्-सबिदियाऽभिनिव्वुडे पयासु,
चरे मुणी सवओ विष्पमुक्के। पौसाहि पाणे य पुढो वि सत्ते,
दुक्खेण अट्टे परितप्पमाणे ॥४॥ छाया-सर्वेन्द्रियाऽभिनिवृतः प्रजासु, चरेन्मुनिः सर्वतो विममुक्तः।
पश्य पाणां श्व पृथगपि सत्यान् दुःखेनाऽऽनि परितप्यमानान् । के लिए बाह्य और आन्तर तपश्चर्या करने वाला हो तथा भिक्षा. वृत्ति से प्राणनिर्वाह करने वाला हो। ___ आशय यह है -श्रुतचारित्र धर्म का उपदेशक, जिनप्ररूपित धर्म में निश्शंक, प्रासुक आहार से जीवन निर्वाह करने वाला और तपस्वी साधु प्राणीमात्र को अपने समान देखता हुआ संयम का पालन करे । इस लोक में जो सुखपूर्वक जीवित रहना चाहता है, वह आश्रवद्वारों का सेवन न करे तथा धन धान्य आदि का संचय न करे ॥३॥
'सविदिया' इत्यादि।
शब्दार्थ- 'पयासु-प्रजासु' साधु स्त्रियों के विषय में 'सविदियाभिनिव्वुडे-सर्वेन्द्रियैरभिनिवृत्तः' अपनी समस्त इन्द्रियों को रोकસુતપસ્વી હોય, અર્થાત્ કર્મનિરા માટે બાહ્ય અને આભ્યન્તર તપશ્ચય કરવાવાળા હોય, તથા, ભિક્ષા વૃત્તિથી પ્રાણુનિર્વાહ કરવાવાળા હોય,
કહેવાનો આશય એ છે કેકૃતચારિત્ર ધર્મના ઉપદેશક, જીન પ્રરૂપિત ધર્મમાં નિશંક, પ્રાસુક આહારથી જીવન નિર્વાહ કરવાવાળા અને તપસ્વી સાધુ પ્રાણી માત્રને પિતાની સરખા દેખતા થકાં સંયમનું પાલન કરવું. આ લેકમાં જેએ સુખ પૂર્વક જીવવાની ઈચ્છા રાખે છે. તેણે આ અવ દ્વારનું સેવન કરવું નહીં. તથા ધન ધાન્ય વિગેરેને સંચય કરને નહીં ?
'सव्विदिया' त्यादि
शाय –'पयासु-प्रजासु' साधु निमोना सधमा 'मवि दियाभिनिव्वुड़े-सर्वेन्द्रियाभिनिवृत्तः' पातानी अषणी दिया ने शान तेन्द्रिय मने
सू० १३

Page #109

सूत्रकृताङ्गसू
--
-
अन्वयार्थ : - ( पयासु) मजासु स्त्रीषु 'विदयाभिनिव्वुढे' सर्वेन्द्रियैरभिनि वृतः संवृतेन्द्रियः (मन्त्रविधमुक्के) सर्वतः बाह्याभ्यन्तरात् संसारात् विमको निःसङ्गः (मुणी चरे) मुनिर्मननशील चरेत् संयमानुष्ठानं कुर्यात् 'पाणे य बुढो वि सत्ते' माणान् पृथिव्यादिकान् पृथक पृथक सत्त्वान् (अट्टे) आर्थान् (दुक्खेण) दुःखेनाष्टकारककर्मणा (परितप्यमाणे ) परितप्यमानान - संसारे परि पच्यमानान् (पासाहि ) पश्य - अवलोकयेत्यर्थः ॥ ४ ॥
टीका- 'पयासु' प्रजासु - स्त्रीषु 'सन्विदियाऽभिनिव्बुडे' सर्वेन्द्रियाभिनिवृतः सर्वाणि च तानि इन्द्रियाणि श्रोत्रादीनि तैः सर्वैरपि इन्द्रियैरभिनिर्वृत्तः संवृतेकर जितेन्द्रिय बने 'सम्बओ विप्यमुक्के-सर्वतो विप्रमुक्तः बाहर और भीतर सभी बन्धनों से मुक्त होकर 'मुणी चरे - मुनिः चरेत्' साधु संयम का पालन करे 'पाणे य पुढो वि सत्ते- प्राणान् पृथगपि सस्वान्' अलग अलग प्राणिवर्ग 'अट्टे आतन' आर्त्त 'दुक्खेण दु खेन' दुःख से 'परितप्यमाणे - परितप्यमानान' संसार में कर्म से पकाये जाते जीवों को देखो ॥४॥
अन्वयार्थ :- स्त्रियों के विषय में सब इन्द्रियों को संवरयुक्त रखने वाला, समस्त बाह्य और आभ्यन्तर संग से सर्वथा युक्त, मुनि संयम का अनुष्ठान करे। पृथ्वीकायिक आदि पृथक पृथक् प्राणियों को आर्त्त एवं दुःख से संतप्त देखे | ४ ||
टीकार्थ--मुनि स्त्रियों में चक्षु श्रोत्र आदि सभी इन्द्रियों से पूर्ण रीति से संवरयुक्त हो अर्थात् जितेन्द्रिय हो । यद्यपि साधु को सभी 'सओ विमुक्के सर्वतो विप्रमुक्त' भरना तथा अधरना मधान गंधनोथी भुत थ ने मुणी वरे - मुनिः चरेत्' साधु संयमनु पालन उरे 'पाणे य पुढो वि सत्ते- प्राणान् पृथगपि सत्वान्' अलग अलग प्रादिवर्ग' 'अट्टे - आर्तान' पीडित धर्म ने दुक्खेण दुःखेन' हुः माथी 'परितप्यमाणे- परितप्यमानान्' संसारभां પકવવામાં આવતાં એવા જીવા ને જુએ ના
અન્વયાય – સ્ત્રિયાના સ્'બધમાં ખધીજ ઈંદ્રિયાને સંવર યુક્ત રાખવાવાળા, સઘળા બાહ્ય અને આભ્યત સગથી મુક્ત મુનિ સંયમનું અનુષ્ઠાન કરે પૃથ્વીકાયક વિગેરે જુદા જુદા પ્રાણિયાને આત અર્થાત્ દુઃખથી પીડા પામતા જુએ ાજાા
ટીકા મુનિએ શ્રિયામાં ચક્ષુ-નેત્ર, કાન વગેરે તમામ ઇન્દ્રિયેથી પૂરેપૂરા સંવર વાળા થવું. અર્થાત્ જીતેન્દ્રિય થવુ. જો કે સાધુએ સઘળા

Page #110

बोधिनी टीका प्र. अ. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
न्द्रिय इत्यर्थः । यद्यपि साधूनां जितेन्द्रियश्वं सर्वेभ्य एव विषयेभ्यो नितान्तमावश्यकम् नतु केवलं खियाः सकाशादेव । तथापि एकस्यामेव स्त्रियां पचापि शब्दादयो विषयाः सङ्घीभूता भवन्धि' इति हेतोः
तत्र यस्य जयो जेता, सेन्द्रियाणां मतो बुधैः । पराजितः स मन्तव्यः, स्त्रिया यस्तु पराजितः ॥ १ ॥ तत्र जितेन्द्रियत्वकथनमेव सर्वत्रापि जितेन्द्रियत्वं व्यनक्ति, इति मत्वा प्रजासु - इत्युक्तिः ।
विषयों में जितेन्द्रिय होना नितान्त आवश्यक है, केवल स्त्रियों के विषय में ही नहीं, तथापि एक स्त्री में ही शब्द आदि पांचों विषय होते हैं । अतएव ' तत्र यस्य जयो जेता' इत्यादि ।
'जो स्त्री - विषय का विजेता है उसी को विद्वान् पुरुष इन्द्रियों का विजेता मानते हैं । जो स्त्री से पराजित हो जाता है, वह वास्तव मैं पराजित है ।
इस प्रकार स्त्री के विषय में जितेन्द्रिय कहने से सभी विषयों में जितेन्द्रियता प्रकट की गई है । यही मानकर यहाँ 'पयासु' (प्रजासु) अर्थात 'स्त्रियों में' ऐसा कहा गया है। कहा है- 'कलानि वाक्यानि विलासिनीनां' इत्यादि ।
स्त्रियों के मनोहर वाक्य, उनकी चाल, रमणीय नजरें अद्भुत रमत-क्रीड़ा, हास्य, रीति, रस और गंध सब अनोखे एवं आकर्षक होते हैं'।
વિષયામાં જીતેન્દ્રિય થવુ' ખાસ આવશ્યક છે, કેવળ સ્ત્રિયાના સંબંધમાં જ નહી, તે પણ એક સ્ત્રીમાંજ શબ્દ, સ્પર્શ' વિગેરે પાંચ પ્રકારના વિષચે होय छे, तेथी 'तत्र यस्य जयो जेता' इत्यादि
જે સ્ત્રીના વિષયને જીતનારા છે, વિદ્વાન્ પુરૂષો તેને જ ઇન્દ્રિયાને જીતવાવાળા માને છે. જે સ્ત્રીચેાથી પરાજીત પામે છે, ખરી રીતે તેજ પરાજીત ગણાય છે.
આવા પ્રકારની સ્ત્રીના સબંધમાં જીતેન્દ્રિય થવાથી સઘળા વિષયમાં लतेन्द्रियपायु अट धर्म लय छे. खेभ मानीने मडियां 'पयासु' (प्रजासु) स्मर्थात् स्त्रियोमां मा प्रभावामां आवे छे छे है- 'कलानि वाक्यानि विलासिनीनां' इत्याहि स्त्रियोना मनोहर - सुंदर તિ, રસ, અને ગંધ અષા અનેામાં અને આકષ ક ાય
वाथ्यो, हास्य,
છે,

Page #111

सूत्रकृतानने ____ तस्मादेकस्यामेव स्त्रियां पश्चानामपि रूपरसगन्धस्पर्शशब्दानां समावेशसत्वात् स्त्रीषु सर्वथा सर्वदा साधुमि जितेन्द्रियै भर्भाव्यम् । यदा-एकैकस्यापि विषयस्य बन्धनकारित्वम्, का कथा पुनः पञ्चभिरपि कुत्सितेन्द्रियपटलेः पश्चापि विषयान् सस्नेहं परिसेवमानानाम् उक्तश्च
'कुरङ्गमातङ्गपतङ्गभृङ्ग, मीना इतः पञ्चभिरेव पञ्च ।
एकः प्रमादी स कथं न हन्यते, यः सेवते पञ्चभिरेव पञ्च । तथा-'सबओ विष्पमुक्के' सर्वतः सबायाऽभ्यन्तररूपेण विमुक्तः-विशे. षेण सर्वसंगरहितः सर्वतो विपमुक्तः-निष्किञ्चनः सन्ः मुणी चरे' मुनिर्मनन.. इस प्रकार एक स्त्री में ही रूप रस गंध स्पर्श एवं शब्दों-पाचों विषयों का समावेश होने से साधुओं को उसके विषय में सर्वथा
और सर्वदा जितेन्द्रिय होना चाहिए । जव एक एक विषय भी बन्धन कारक होता है तो पांचों इन्द्रियों से पांचों विषयों को रागपूर्वक सेवन करने वालों की क्या गति होगी ? कहाभी है-'कुरङ्गमातंगपतङ्गभृङ्ग' इत्यादि। ___ 'हिरन, हाथी, पतंग, भौरा एवं मीन (मच्छी) यह पांच प्रकार के जीव पांव इन्द्रियों के अर्थात् एक एक इन्द्रिय के वश में होकर मारा जाता है तो पाँचों इन्द्रियों से पांचों विषयों का सेवन करने वाला एक ही प्रमादी पुरुष कैसे न मारा जाएगा ?' . अर्थात् हिरन सिर्फ श्रोत्रेन्द्रिय के, वशीभूत होकर हाथी सिर्फ
આ રીતે એક સ્ત્રીમાંજ રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ અને શબ્દ આ પાંચે વિષયને સમાવેશ થઈ જવાથી સાધુઓએ તેના સંબંધમાં સર્વ પ્રકારથી હમેશાં જીતેન્દ્રિય બનવું જોઈએ.
જ્યારે એક એક વિષય પણ બઘન કરાવવાવાળે હેય છે, તે પછી પચે ઈન્દ્રિથી પાંચ પ્રકારના વિષયને રાગપૂર્વક સેવન કરવાવાળાની શું गति य ? ४थु ५५ छ -'कुरङ्गमातङ्गपतङ्गभृग' त्याह २९ हाथी, પતંગ, ભમરા અને માછલાં આ બધા એક એક ઈંદ્રિયના ધર્મને વશ થઈને માઈ જાય છે. તે પછી પાંચે ઈન્દ્રિયોથી પચે વિષયોનું સેવન કરવાવાળે એ પ્રમાદી પુરૂષ કેમ માર્યો નહિ જાય? ' અર્થાત્ હરણ કેવળ શ્રેત્ર ઈન્દ્રિય (કાન)ને વશ થઈને, હાથી કેવળ સ્પર્શ ઇન્દ્રિયને વશ થઈને, પતંગ કેવળ ચક્ષુ-આંખને વશ થઈને, ભમરો ઘા

Page #112

समयार्थयोधिनो टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १०१ शीठ: साधुः-चरेत्-संयमानुष्ठाने विचरेत्-संयमानुष्ठानं कुदितिमावः, तथा'पाणे पुढाशि सत्ते' पाणान् पृथक् पृथक् पृथिव्यादिकायेषु सत्वान् सूक्ष्मवादरादिभेदभिन्नान्, कथं भूतान् तान् जीवान् तत्राह-'दुक्खेण दुःखेनासातावेदनीयोदयरूपेण दुःखयति-पीडयतीति दुःखम्-अष्टप्रकारकं कर्म, तेन कर्मणा 'अट्ट' आन्-िपरिपीडितान्। परितप्पमाणे' परितप्यमानान्-संसाराग्नौ स्वकृतकर्मणा परिपच्यमानान् जीवान 'पासाहि' पश्य-अवलोकय। यतोऽते के जीवाः स्वकृतकर्मणा प्रतिबद्धाः सन्तो दुःखेन पीडिता भवन्तो दृश्यन्ते । स्त्रीषु सर्वथा जितेन्द्रियो भवन् साधुः कर्मबन्ध नेभ्यो मुक्तः शुद्धः शुद्धसंयम परिपालयेत् । सबै जीवाः स्वकृतदुष्कृतपापपाशबद्धा दुःखमनुभवन्तीति भावः ॥४। स्पर्शेन्द्रिय के पतंग चक्षुरिन्द्रिय के वशीभूत होकर भ्रमर घ्राणेन्द्रिय के और मीन (मच्छी) सिर्फ जिहवेन्द्रिय के वशीभूत होकर अपने प्राण गवाते हैं तो जो मनुष्य पाँचों इन्द्रियों के वशीभूत होगा वह सर्व नाश से कैसे बच सकता है ? अतः पाह्य और आभ्यंतर समस्त संग से परिवर्जित मुनि संयम का ही अनुष्ठान करे।
इस संसार में पृथ्वी काय आदि सभी प्राणी, चाहे वे सूक्ष्म हो या बादर, असातावेदनीय कर्म के उदय से जनित दुःखों से पीड़ित हो रहे हैं और अपने किये कर्मों से संसार रूपी अग्नि में पच रहे हैं, यह देखो।
सार यह है कि साधु स्त्रियों के विषय में सर्वथा जितेन्द्रिय होता हुआ वध बंधन आदि से मुक्त होकर शुद्ध संयम का परिपालन करे। सभी जीव अपने किये पापों के पाश में बद्ध हो कर दुःख का अनुभव कर रहे हैं ॥४॥ નાક) ઇન્દ્રિયના ધર્મને વશ થઈને અને માછલું કેવળ જહુવા ઇન્દ્રિયના ધમને વશ થઈને પિત પિતાના પ્રણે ગુમાવે છે, તે જે મનુષ્ય પાચે ઈન્દ્રિયને વશ થાય તે સર્વનાશથી કેવી રીતે બચી શકે?
બ દા અને આભ્યન્તર દરેક પ્રકારના સંગથી અલગ રહીને મુનીએ સંયમનું જ અનુષ્ઠાન કરવું.
આ સંસારમાં પૃથ્વીકાય વિગેરે સઘળા પ્રાણિ ચાહે તેઓ સૂક્ષ્મ હોય અથવા બાદર હોય અસાતવેદનીય કર્મના ઉદયથી થવાવાળા દુખે થી પીડાં પામી રહ્યા છે. અને પોતે જ કરેલા કર્મોથી સંસારરૂપી અગ્નિમાં રંધાતા રહે છે. આ જુઓ,
કહેવાને સારાંશ એ છે કે–સાધુએ સ્ત્રી સંબંધી વિષયમાં સર્વ પ્રકારે જીતેન્દ્રિય થઈને વધ બંધન વિગેરેથી મુક્ત થઈને શુદ્ધ એવા સંય. મનું પાલન કરવું. સઘળા જીવે પોતે કરેલા પાપના વશમાં બદ્ધ થઈને દુઃખને અનુભવ કરી રહ્યા છે. કા .

Page #113

सूत्रकृताङ्गसूत्र मूलम्-एएसु बाले य पकुठवमाणे, आवई कम्मसु पायएसु।
अइवायओकारंइ पावकम्म,निजमाणे उकरेइ कम्मं॥५॥ छाया-एतेषु बालश्च प्रकुर्वाणः, आवय॑ते कर्मसु पापकेषु । ___अतिपाततः कुरुते पापकर्म, नियोजयंस्तु करोति कर्म ।।५।।
अन्वयार्थः-(वाले य) बालश्व-सदसद्विवेकविकल: (एएम) एतेषु-षड्. जीवनिकायेषु (पकुब्धमाणे) पकुवाणः एतान् जीवान विराधयन् 'पावएमु कम्मसुआन्द्रई' पापकेषु कर्मसु सत्सु आवय॑ते-पीडयते दुःखभाग् भवति (अइवा यो पावकम्म) अतिपाततः-प्राणातिपाततः पापं कर्म-ज्ञानावरणीयादिकं कर्म कुरुते-उपार्जयति (निउंजमाणे उ कम्मं करेइ) नियोजयंस्तु भृत्यादीन् पाणातिपाते व्यापारयन् पापं कर्म करोति-संपादयत्येवेति ॥५॥
'एएप्सु बाले य' इत्यादि।
शब्दार्थ---'घाले य-बालश्च' अज्ञानी जीव 'एएप्सु-एतेषु' पूर्वोक्त पृथिवीकाय आदि प्राणियों को 'पकुव्यमाणे-प्रकुर्वाण:' कष्ट देता हुआ 'पावएसु कम्मसु आवइ-पापकेषु कर्मसु आवय॑ते' पापकर्म में अथवा इन पृथिवीकाय आदि योनियों में भ्रमण करता है 'अइवाय ओ पाव. कम्मं कीरइ-अतिपाततः पापं कर्म क्रियते' जीवहिंसा करके प्राणी पापकर्म करता है 'निउंजमाणे उ कम्म करेइ-नियोजयन् तु कर्म करोति'
तथा दूसरे के द्वारा हिंसा कराकर भी जीव पाप करता है ।।५।। . अन्वयार्थ-अज्ञानी पुरुष षटूजीवनिकाय की विराधना करता हुआ पापकर्म उपार्जन करके दुःख का भागी होता है । वह प्राणातिपात
'एएसु बाले य' त्या
शहा- 'बाले य-बालश्च' अज्ञानी १ 'एएसु-एतेषु' पक्षi xहेता प्रवीय विगैरे प्राणियोन 'पकुबमाणे-प्रकुर्वाणः' महेताथ। 'पावएसु कम्मसु-आवट्टइ-पापकेषु कर्मठ आवर्त्यते' पा५४ मा ५५१24t 2ीय विगेरे योनियामा प्रमाण ४२ छे. 'अइवायी पावकम्मं कीर ई-अतिपाततः पाप कर्म जियते' सारीने o ५ रे छे. 'निजमाणे 3 कम्मं करे इ-नियोजयन् तु कर्म करोति' त4 wlon! २६ & કરાવીને પણ જીવ પાપકર્મ જ કરે છે. પા
અન્વયાર્થ—અજ્ઞાની પુરૂષ ષડુ જીવનિકાયની વિરાધના કરતે થકે પાપ કમનું ઉપાર્જન કરીને દુખ જોગવવા વાળ બને છે. તે પ્રાણ તિપાત કરીને

Page #114

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् ___टीका--- 'बाले य' बालश्च-जीवादि मूक्ष्मपदार्थावबोधराहित्याद् बाल इव बालो जीवः, 'एएसु' एतेषु पूर्वप्रदर्शितपृथिव्यादिषडूनीवनिकायेषु पापानि -छेदन भेदनगालनसापनादीनि नानाविधानि तेषां जीशनां दुःखोत्पादकानि कर्मा'ण 'वकुममाणे' प्रकर्षण-अतिशयेन कुर्वाणः, 'पावर पु' पापकेषु 'कम्मसु'. कर्मसु सत्सु 'आवट्टई' आवर्त्यते--पीडयते दुःखेन, यो या जीवं हिनस्ति तारशीमेव योनि तेन पूर्णकृतकर्मणा समव.प्य मुहुमुहुर्दुःखितो भाति । 'अनायओ' अतिपाततः जीवानां प्राणातिपाततः तादृशमशुभं ज्ञानवरणीयादिकम् 'पावकम्म' पपकर्म 'कीरई' कुरुते-स्वयं तादृशं-ज्ञानावरणीयादिकं पापं कर्म संपादयति, तथा-परान्-भृत्यादीन् प्राणातिपातादौ पापकर्मणि 'निउंजमाणेउ' नियोजयंस्तु करके पापकर्म उपार्जन करता है और अपने भृत्य (नौकर) आदि को परकर्म में नियुक्त करता हुभा भी पापकर्म का सम्पादन करता है ॥५॥
टीकार्थ-जीव आदि सूक्ष्म पदार्थों के ज्ञान से रहित होने के कारण शाल के समान अज्ञानी पुरुष पूर्वोक्त पृथ्वीकाय आदि षटूजीव. निकायों का छेदन, भेदन, गालन, तापन आदि करके और उन्हें दुःख उत्पन्न करनेवाले कृत्य करके पापकर्म उपार्जन करता है और उनके फलस्वरूप स्वयं दुःख से पीडित होता है। जो जीघ जिस प्रकार के जीव की हिंसा करता है, वह उसी प्रकार की योनि को प्राप्त करके पूर्वकृत कर्म से दुःखी होता है। इस प्रकार के ज्ञानावरण आदि अशुभ कर्म प्राणातिपात के द्वारा उपार्जित किये जाते हैं । जैसे स्वयं पाप करके कर्म उपार्जन करता है, उसी प्रकार अपने भृत्य आदि को प्राणाપાપકર્મનું ઉપાર્જન કરે છે. તેમજ પિતાના નેકર વિગેરને પાપકર્મમાં
જીને પણ પાપકર્મને જ સંચય કરે છે. આપણા ટીકર્થ– જીવ વિગેરે સૂક્ષમ પદાર્થોના જ્ઞાનથી રહિત થવાના કારણે બાલની સરખા અજ્ઞાની પુરૂષ પૂર્વોક્ત પૃથ્વીકાય વિગેરે જવનિકાનું છેદન ભેદન, ગાલન, તાપન, વિગેરે કરીને અને તેઓને દુઃખ ઉત્પન્ન કરવાવાળા કૃ કરીને પાપકર્મનું ઉપાર્જન કરે છે. અને તેના ફલરવરૂપ પિતે દુખેથી પીડાને રહે છે. જે જીવ જેવા પ્રકારના જીવોની હિંસા કરે છે, તે એવાજ પ્રકારની નિને પ્રાપ્ત કરીને પહેલાં કરેલ કર્મોથી દુઃખી થતો રહે છે. આવા પ્રકારના જ્ઞાનાવરણ વિગેરે અશુભ કર્મ પ્રાણાતિપાત દ્વારા ઉપાર્જીત કરવોમાં આવે છે. જેમકે સ્વયં પાપ કરીને કર્મનું ઉપાર્જન કરે છે, એ જ પ્રમાણે પિતાના નોકર ચાકર વિગેરેને પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપકર્મોમાં પ્રેરિત

Page #115

१०४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
परानपि तत्र नियोजन पापं कर्म करोति, कुर्वन् कारयन् अनुमोदयश्च पापकर्म चिनोतीति । अज्ञानी जीवः पृथिव्यादिकायिकादीन जोवान् पीडयन् पापकर्म करोति तथा स्वकृतपापकर्मणः फलोपभोगाय तामेव पृथिव्यादियोनिं बहुशः प्राप्नोति । जीवविराधनां स्वयं कुर्वाणोऽन्यैः कारयन् वा पापमुत्पादयतीति भावः॥५॥ मूलम् - आदी चिंत्ती व कॅरेइ पावं, मंता उ एतं समाहिमा हु ।
बुद्धे संमाही य रेषे विवेगे", पौणाइवाया विरेंए ठिप्पा ६ ।
1
छाया - दीनवृत्ति रपि करोति पापं मत्वा त्वेकान्त समाधिमाहुः । बुद्रः समाधौ च रतो विवेके, प्राणातिपाताद्विरतः स्थितात्मा | ६ || तिपात आदि पाप कार्यों में नियोजित करके भी पापकर्म उपार्जन करता है और अनुमोदना करके भी पापों का उपार्जन करता है ।
अभि यह है कि अज्ञानी जीव पृथ्वीकाय आदि जीवों को पीडा पहुंचा कर पापकर्म करता है और उस पापकर्म का फल भोगने के लिए उसी पृथ्वीकाय आदि योनि में बार-बार जन्म मरण करता है। स्वयं पाप करनेवाला दूसरों से करानेवाला और पाप की अनुमोदना करनेवाला भी पाप का उपार्जन करता है ||५||
'आदिण वित्ती व' इत्यादि ।
शब्दार्थ - ' आदीण वित्तीव पावं करेइ-आदीन वृत्तिरपि पापं करोति' जो पुरुष दीन वृत्ति करता है अर्थात् कंगाल भीखारी का धंधा करता
કરીને (નિયુક્ત કરીને) પણુ પાપકમનું જ ઉપાર્જન કરે છે. અને અનુમેદન કરીને પણ પાપાતું જ ઉપાર્જન કરે છે.
કહેવાના અભિપ્રાય એ છે કે—અજ્ઞાની જીવે પૃથ્વીકાય વિગેરે જીવેાને પીડા પહોંચાડીને પાપકમ કરે છે. અને તે પાપકમનુ ફળ ભેગવવા માટે એજ પૃથ્વીકાય વિગેરે ચનિયામાં વારવાર જન્મ મરણુ રૂપ દુઃખ ભેગવે છે. સ્વય' પાપ કરવાવાળા, અને ખીજાએ પાસે પાપકમ કરાવવા વાળા તથા પાપ કર્મીની અનુમાઇના કરવાવાળા પણ પાપકનું ઉપાર્જન કરે છે पा ' आदी वित्तीव' त्याहि
शब्दार्थ - ' आदीण वित्तीय पवं करेइ - प्रादीनवृत्तिरपि पापं करोति' પુરૂષ દીનવૃત્તિકરે છે, અર્થાત્ કં ગાળ મની ભિખારી ના ધાધા કરે છે. એ

Page #116

सार्थबोधिनी टीका प्र. थु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
२०५
अन्वयार्थः -- (भादीण वित्तीव पाव करेइ) आदीनवृत्तिरपि पूर्वकृतकर्मणा दरिद्रोऽपि पापं कर्म - सावधानुष्ठानं करोति (मंता उ एतसमाहिमाहु) मत्वा तु उक्तस्वरूपं ज्ञात्वा पुनः एकान्तेनात्यन्तेन यो भावरूपो ज्ञानादि समाधिस्तम् आह:- संसारोत्तरणाय तीर्थकरादयः, अतः (बुद्धे ठिपप्पा) बुद्धः - अवगतत्व: स्थितात्मा संयमी मुनिः ( समाही य विवेगे रए) समाधौ च विवेके रतः - समाधौ चतुर्विधविनयश्रुताचारत पोरूपे आहारोपकरणकषायपरित्यागरूपे रतः - परायणः (पाणाइवाया विरए) प्राणातिपातात् कृतकारितानुमोदनरूपात् षड्जीवनिकायविराधनात विरत: - निवृत्तो भवतीति ॥ ६ ॥
है वह भी पाप करता है । (मंसा उ एगंतसमाहिमाहु-मत्वा तु एकान्तसमाधि माहुः' यह जानकर तीर्थकरों ने एकान्त समाधि का उपदेश किया है 'बुद्धे ठिप्पा-बुद्धः स्थितामा' इसलिये विचारवान् शुद्धभित पुरुष 'समाहीय विवेगे रते- समाधौ च विवेके रतः समाधि और विवेक में रत रहें' 'पाणाइवाया विरए - प्राणातिपातात् विरतः' एवं प्राणातिपात से निवृत्त रहे ||६||
अन्वयार्थ - पूर्वकृत कर्मों के कारण दरिद्र हुआ जीव भी पापकर्म करता है । इस तथ्य को जान कर तीर्थंकर भगवान्ने एकान्त रूप से समाधिका कथन किया है। अतएव तत्व को ज्ञाता और संयमभारी मुनि समाधि और विवेक में निरत (तत्पर) होकर प्राणातिपान से निवृत्त हो जाता हैं ||६ ॥
os
शुभ उरे छे. 'मंता उ एगंत समाहिमाहु-मत्वातु एकान्तमा धिमाहु:' मा लीने तीर्थ डेरे से अन्त (जेवण) समाधिने उपदेश ये छे. 'बुद्धे ठियप्पा-बुद्धः स्थितात्मा' मा ४२ विशारवान् शुद्धचित्तपु३ष 'समाहियविवेगे रते - समाधौ च विवेके रतः' समाधि भने विवेमांत २३ 'पाणाइवाया विरए - प्राणातिपातात् विरत' तथा प्रातिपातथी निवृत्त रडे ॥६॥
અન્વયા—પહેલ કરેલા કર્મને કારણે દદ્રિ અનેલ જીવ પણ પાપકમ કરે છે. આ તથ્યને સમજીને તીર્થંકર ભગવાને એકાન્તપણાથી સમાધિનું કથન કરેલ છે. અતએવ તત્વને જવાવાળા અને સયમી મુની સમાધિ અને વિવેકમાં તત્પર થઇને પ્રાણાતિપાતથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે. ૬૫ सू० १४

Page #117

१०६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे टीका-'आदीणवित्तीव पावं करेई' आदीनवृत्तिरपि पापं करोति आसमन्तात् दीना-करुणानिका वृत्तिर्यस्य स तथा, योऽपि सर्वथा, धनधान्यादिरहितः पाप-प्राणातिपातादिकमाचरति, न तु विचारयति-यन्मया पुराकृतमशुभं कर्म तत्फलमधुनाऽनुभवामि दुःख परम्परारूपम्, पुनरधुना तदेव कर्म कुर्वन् अनुतिष्ठामि, न जानेऽग्रेऽस्य किं भविष्यतीति । 'मंनाउ' मत्वा-तदेव मेतेषामादीनवृत्तित्वं ज्ञानावरणीयाधष्टविधकमजनितमतस्तादृशकर्मणां विना. शाय ज्ञानादिकमेव मोक्षमार्गरूपमुपदेष्टव्यं येनैतेषां नरकनिगोदादिपरिभ्रमणात्मकं दुःखं न स्यादिति विचार्य तीर्थकरादयः 'एगंत' एकान्तम् 'समाहि समाधिम् - सम्यग्दर्शन ज्ञानचास्त्रिं मोक्षमार्गरूपम् 'आहे' आहुः-कथयन्ति, कृतकर्मणां पापफलं भुनानानामपि पापकर्मणि प्रवृत्तिमालक्ष्य संसारसागरा
टीकार्थ-जिसकी वृत्ति अत्यन्त करुणाजनक है, जो धनधान्य आदि से सर्वथा रहित है, वह भी प्राणातिपात आदि पाप करता है। वह यह नहीं सोचता कि मैंने पहले जो अशुभ कर्म किये थे, उनका फल इस समय भुगत रहा हूं-दुःखों की इस परम्परा का अनुभव कर रहा है, किन्तु फिर भी वही कम करता हूं। न जाने आगे इसका क्या फल होगा! ऐसे जीवोंकी यह अत्यन्त दीनवृत्ति ज्ञानावरणीय आदि कर्मों का फल है, अतएव उन कर्मों का विनाश करने के लिए ज्ञानादि. मोक्ष मार्गका ही उपदेश करना उचित है, जिससे इन जीवों को नरक निगोद आदि गतियों में भ्रमण करके दुःख न भोगना पड़े, ऐसा विचार करके तीर्थंकर आदि महापुरुषोंने सम्यग्दर्शन ज्ञानचारित्र तप रूप समाधि की प्ररूपणा की है । अर्थात् पूर्वकृत कमों का अशुभ फल
ટીકાઈ—જેની વૃત્તી અત્યંત દયાજનક છે, જે ધન ધાન્ય વિગેરેથી સર્વથા રહિત હોય છે, તે પણ પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપકર્મ કરે છે. તે એવું વિચારતા નથી કે મેં પહેલાં જે અશુભ કર્મ કરેલ હતું. તેનું ફળ આ વખતે ભેગવી રહ્યો છું–અર્થાત દુખે ની આ પરંપરાને અનુભવ કરી રહ્યો છું, તે પણ એજ પાપકર્મનું આચરણ કરી રહ્યો છું. તે આગળ તેનું શું ફળ પ્રાપ્ત થશે? તે હું જાણુ નથી આવા જીની આ દીન વૃત્તિ જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે કર્મોનું ફળ છે, તેથી એ કર્મોનો વિનાશ કરવા માટે જ્ઞાનાદિ મોક્ષ માગનો ઉપદેશ કરે એજ એગ્ય છે કે જેનાથી આ છને નરક ગિંદ વિગેરે ગતિમાં ભ્રમણ કરીને દુઃખ ભેગવવું ન પડે. એ વિચાર કરીને તીર્થકર વિગેરે મહાપુરૂએ સમ્યક્ દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર અને તપ રૂપ સમાધિની પ્રરૂપણ કરી છે. અર્થાત પહેલાં કરેલા

Page #118

interfeit door प्र. थु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
१०७
दुद्वारा एकान्तरूपं ज्ञानादिरूपं भावसमाधि तीर्थकरादय आहु:- मानसमाधेरूपदेशं कथयन्ति द्रव्यसमाधिस्तु नैकान्ततो दुःख मपनयति तदेवम्- 'बुद्धे'
बुद्धो - विदितपरमार्थः 'समाही य' समाधौ - ज्ञानदर्शनादिरूपे भावसमाध, चतथा - 'विवेगे' विवेके आहारोपकरणकषायपरित्यागात्मके द्रव्यभावात्मके - विवेके 'विर' विरतः - विशेषेण रतः- तत्परायणो भवति । तथा--'ठियप्पा' स्थितारमा प्राणातिपातादिभ्यो निवर्त्य सम्यग्रमार्गेषु स्थितः आत्मा यस्य स स्थितात्मा, 'पाणाश्वाया' प्राणातिपातात दशविधमाणानामतिपाठो विनाशः स्वस्मात् प्राणिविराधनाः 'रिए' विरतः- निवृत्तो भवति । अनेकविधजीवानां दुःखितानामपि पुनरपि दुःखकारणे एवं प्रवृत्तिं दृष्ट्वा संसारोद्धाराय ज्ञानादि
भोगते हुए जीवों की भी पुनः अशुभ कर्मों में होती हुई प्रवृत्ति को देख कर, संसारसागर से उनका उद्धार करने के लिए एकान्त ज्ञानादि मोक्षमार्ग रूप भावसमाधि का तीर्थंकरों आदि ने कथन किया है । द्रव्य समाधि एकान्तरूप से दुःखों को दूर नहीं करती ।
इस प्रकार परमार्थ को जानने वाला मुनि ज्ञानदर्शन चारित्र तप रूप भावसमाधि में तथा आहार, उपकरण एवं कषाय के त्याग रूप द्रव्य भाव विवेक में विशेष रूप से तत्पर हो। जिसकी आत्मा प्राणातिपात आदि से निवृत्त होकर सम्यक मार्ग में (संगम में) स्थिर है, वह प्राणियों के दस प्रकार के प्राणों के अतिपात से विरत हो जाता है।
आशय यह है कि अनेक प्रकार के पापी जीवों की पुनः पाप में प्रवृत्ति देख कर तीर्थकर आदि महापुरुषों ने उनका संसार से उद्धार
અશુભ કર્મીના ફને ભાગવતા જીવાની ફરીથી પણ અશુભ કર્મોમાં થનારી પ્રવૃત્તિને જોઈને સ`સાર સાગરથી તેઓના ઉદ્ધાર કરવા માટે એકાન્ત જ્ઞાન વિગેરે મેાક્ષ માગ રૂપે ભાવસમાધિનુ` તીથંકરા વિગેરેએ કથન કરેલ છે, દ્રવ્ય સમાધિ એકાન્ત રૂપથી દુઃખાને દૂર કરતી નથી.
આ રીતે પરમાને જાણવાવાળા મુનિએ જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ, રૂપ ભાવ સમાધિમાં તથા આહાર ઉપકરણ અને કષાયના ત્યાગ રૂપ દ્રવ્ય ભાવ વિવેકમાં વિશેષ પ્રકારથી તત્પર રહેવુ.. જેના આત્મા, પ્રાણાતિપાત વિશેરૈથી નિવૃત્ત થઈને સમ્યગ્ માગ માં (સંયમમાં) સ્થિર છે, તે પ્રાણીયાના इस प्रभारना आना अतियातथी (हिंसा) थी विश्रत (निवृत्त) था लय छे.
કહેવાના આશય એ છે કે—અનેક પ્રકારના પાપી જીવની ફરીથી પાપમાં પ્રવૃત્તિ જોઇને તીય 'કર વિગેરે મહાપુરૂષોએ સ’સારથી તેઓના ઉદ્ધાર કરવા માટે

Page #119

१०८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे स्वरूप समाधिमुपदिष्टवन्त स्तीर्थकरादयः । अतो विचारवता यतमानेन पुरुषेण जीवानां विराधनाकारि कर्म परित्यज्य प्रवज्यामादाय ज्ञानादिरूपे मोक्षमार्गे यस्नवता भाव्यमिति ॥६॥ मूलम्-सव्वं जगंतू समयाणुपेही,
पियमप्पियं कस्सइ णो करेजा। उहाय दीणो य पुंणो विसन्नो,
संपूर्यणं वे सिलीयकामी ॥७॥ छाया-सर्व जगत्तु समतानुप्रेक्षी, पियमपियं कस्यचिन्न कुर्यात् । . उत्थाय दीनश्च पुनर्विषण्णः, संपूजनं चैव श्लोककामी ॥७॥ करने के लिए ज्ञानादिमय समाधि का निरूपण किया है। अतएव विचारवान् और यतना परायण पुरुष को जीव विराधना करने वाले कर्म का परित्याग कर के, दीक्षा अंगीकार करके, ज्ञानादि रूप मोक्षमार्ग में प्रयत्न शील होना चाहिए ॥६॥ 'सव्वं जगंतु समयाणुपेही' इत्यादि ।
शब्दार्थ-सव्वं जगंतू-सर्व जगत्' साधु समस्त जगत्को 'समयाणु. पेही-समतानुप्रेक्षी' समभाव से देखे 'कस्सइ-कस्यचित् किसी का भी 'पियमप्पियं प्रियम प्रियम्' प्रिय और अप्रिय 'णो करेज्जा-नो कुर्यात्' न करे 'उट्ठाय-उत्थाय' कोई पुरुष प्रवज्याका स्वीकार करके 'य-च' और 'दीणो य पुणो विसण्णो-दीनश्च पुनर्विषण्णः' कोई पुरुष प्रव्रज्या लेकर परीषह और उपमर्गी की बाधा होने पर दीन हो जाते हैं और જ્ઞાનાદિ ય સમાધિનું નિરૂપણ કરેલ છે. તેથી જ વિચારવાનું અને યતના પરાયણુ પુરૂષે જીવ વિરાધના (હિંસા) કરવાવાળા કર્મનો ત્યાગ કરીને દીક્ષાને સ્વીકાર કરીને જ્ઞાનાદિ રૂપ મેક્ષ માર્ગમાં પ્રવૃત્તિ યુક્ત થવું જોઈએ. દા 'सव्वं जगं तु समयाणुपेही' त्याह
Av —'सव्वं जगंतू-सर्व जगत्' साधु सपूत् ने 'समयाणुपेहीसमतानुप्रेक्षी' समझा था ये 'कस्सइ-कस्यचित्' धनु' ५ 'पियमपिय -प्रियमप्रियम्' प्रिय १५॥ प्रिय ‘णो करेज्जा-नो कुर्यातू' न ४३ ‘उट्ठायउत्थाय' ५ ५३५ प्रनयानी स्वी२:२ 'य-च' अ 'दीणो य पुणो विसणो-दीनश्च पुनर्विषण्णः' परीष भने ५Anी पी. थाय त्यारे तीन

Page #120

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
अन्दयार्थ:-(सनं जगतू) सर्व त्रसस्थावररूप जगत्-संसारम्, तत्र (समयाणुपेही) हसतानुप्रेक्षी-ममतामा प्रेक्षकः सम्पूर्ण भावसमाधियुक्तो मुनिः (कस्सइ) कस्वचिदपि (पियमपियं) पियमप्रियं वा (णो करेजा) नो कुर्शत किन्तु निःसङ्गनया विहरेत् (उढाय) उत्थाय-सिंहवृत्या संसारान्निगःध, च--पुन (दीणो य पुणो विसण्णो) परीषहोपसर्गेजितो दीन:-दीनभावमुपगतः सन् पुनर्विषण्णो भवति-विषयार्थी भवति (संपूयणं चेव सिकोयकामी) संपूजनं पूना. सस्काराभिलाषी वा भवति श्लोककामी श्लाघाकामी वा भवतीति ॥७॥
टीका-तु-पुनः 'सव्वं' सर्वम्-सकलम् 'जगतू' जगत्-त्रसस्थावरभेदभिन्नम्, तत्र-समयाणुपेही' समयानुप्रेक्षी, सर्वत्र त्रसस्थावरभेदभिन्नजगत्सु समभावदर्शनवे फिर पतित हो जाते हैं 'संगणं चेव सिलोषकामी-संपूजनं चैव श्लोक कामी' और कोई पूजा और प्रशंसा के अभिलापी बन जाते हैं ॥७॥ ___अन्वयार्थ-सम्पूर्ण त्रस स्थावर रूप जगत् को समभाव से देखे किसी का प्रिय या अपिय न करे-निःसंग होकर विचरे । कोई कोई सिंहवृत्ति से संयम धारण करके बाद में परीषहों और उपसर्गों से पराजित होकर दीन बन जाते हैं-विषयाभिलाषी हो जाते हैं। आदर या सत्कार प्रशंसा के इच्छुक हो जाते हैं ॥७॥ ____टीकार्थ-मुनि सम्पूर्ण जगत् को अर्थात् त्रस और स्थावर जीवों को समभाव से देखे। अर्थात् यह न समझे कि स्थावर जीव अपने सुख दुःख को व्यक्त नहीं करते, अतएव उन्हें सुख दुःख का अनुभव मनी 14 छे भने । पछीथी पतित 25 लय छे. 'संयूयणं चेव सिलोयकामीसंपूजनं चैव शोक कामो' भने १४ पूल मने प्रशसाना मनिसायी मनी लय छे.१७॥
અન્વયાર્થ–સમસ્ત ત્રસ અને સ્થાવર રૂપ જગને સમભાવથી દે. કેઈનું પણ પ્રિય અથવા અપ્રિય કરવું નહી, અને નિઃસંગ થઈને વિચરણ કરવું. કઈ ડેઈ સિંહવૃત્તિથી સંયમ ધારણ કરીને તે પછી પરીષહ અને ઉપસર્ગોથી પરાજીત થઈને દીન બની જાય છે. અર્થાત્ વિષયાભિલાષી બની જાય છે. કઈ કઈ આદર અથવા સત્કાર પ્રશંસની ઈચ્છાવાળા બની . जय छे. ॥७॥
ટાઈ–મુનીએ સંપૂર્ણ જગતને અધત ત્રસ અને સ્થાવર અને સમભાવથી જોવા. અર્થાત્ એવું ન વિચારવું કે-સ્થાવર જી પિતાના સુખ દુખને પ્રગટ કરતા નથી, તેથી તેને સુખ દુઃખને અનુભવ જ થતું નથી..

Page #121

सूत्रकृताङ्गसूत्रे शीलो मुनिः, 'कस्सइ कस्यचिदपि जीवस्य 'पियमपियं' प्रियमभियं वा 'गो करेजा' नो कुर्यात समदर्शी साधुः कस्यचिदपि पियं कस्यचिदप्रियं वा न कुर्यात् । तदुक्तम्-'नस्थि य कोइ दिस्सो पिओ व सव्वेसु चेव जीवे'।
नास्ति च कोऽपि द्वेष्यः पियो वा सर्वेषु चैव जीवेषु, इति । तथा'न पियं नापियं तस्य, विद्यते कोऽपि कुत्रचित् ।
समत्वष्ट माधाय, विहरेत् समभावतः॥१॥ इति । तस्माद-निस्सङ्गत्या सर्वत्र विहरेत, प्रियाऽपियाभ्यां विरहितः सन एवं हि सम्पूर्णभावसमाधियुक्तो भवेदिति । कश्चित्तु भावसमाधिमाश्रित्य 'उटाय' उत्थाय-मोक्षमार्गे समुत्थाय परीषहोपसर्गादिभिर्वाध्यमानः 'दीनो' दीन:-दैन्यमुपागतः सन् 'पुगो' पुनरपि 'विसन्नो' विषण्णो विषयार्थी भवति । यदि वा ही नहीं होता। जैसे त्रस जीव सुख दुःख का अनुभव करते हैं, उसी प्रकार स्थावर जीवों को भी अनुभव होता है । इस प्रकार त्रस और स्थावर जीवों को समभाव से देखता हुआ मुनि किसी भी जीव का प्रिय या अप्रिय न करे । कहा भी है-'मुनि को कोई भी जीव न प्रिय होता है और न अप्रिय होता है।' ___ 'मुनि को कहीं कोई जीव न प्रिय होता है, न अप्रिय होता है। वह समदृष्टि धारण करके समभाव से विचरे।'
ऐसा करने वाला मुनि ही सम्पूर्ण भावसमाधि से युक्त होता है। कोई क ई ऐसा भी होता है जो भावसमाधि का आश्रय लेता है, मोक्ष मार्ग में प्रवृत्त होता है, दीक्षा धारण करता है, परन्तु जब परीषह और જેમ વસ જે સુખ દુઃખને અનુભવ કરે છે, એ જ પ્રમાણે સ્થાવર જીવેને પણ અનુભવ થાય છે. આ પ્રમાણે ત્રસ અને સ્થાવર જીવેને સમભાવથી જોનારા મુનિએ કઈ પણ જીવનું પ્રિય અપ્રિય-હિત-અહિત કરવું નહીં કહ્યું પણ છે કે-મુનિને કોઈ પણ જીવ પ્રિય હેતા નથી તેમજ કઈ અપ્રિય खाता नथी.
મુનિને કાંઈ કઈ જીવ પ્રિય હેતા નથી અને કેઈ જીવ અપ્રિય હતા નથી. તેઓ સમદષ્ટિ ધારણ કરીને સમભાવથી વિચરણ કરે. આ પ્રમાણે કરવા વાળા મુનીજ સંપૂર્ણ ભાવસમાધિથી યુક્ત હોય છે કે ઈ કઈ એવા પણ હોય છે, જે ભાવસમાધિને આશ્રય લે છે. મેક્ષ માર્ગમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. દીક્ષા ધારણ કરે છે, પરંતુ જ્યારે પરીષહ અને ઉપસર્ગથી પીડિત થાય છે, ત્યારે દીન બની જાય છે, અર્થાત્ વિવાદ પ્રાપ્ત કરે છે, કઈ કઈ વિય

Page #122

समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् कश्चिद्विषयार्थी पुनर्हिस्थ्यमेवावऽसम्बते । कश्चित्सातागौरवासक्तो वा 'संपूयण'संपूजनं चामिलपति, ताशपूजाधभावे दीनः सन् पार्श्वस्थभावेन विषण्णो भवति । कश्चित्-'सिलोयकामी' इलोककामी यशसः कामी भूत्वा निमित्तादि लौकिकशास्त्रमधीते । साधुः समस्तमपि जगत् समभावेन पश्येत्, तथा-कस्यापि पिय. मप्रियं वा ना चरेत् । कश्चित् प्रवज्यामादाय परीपहादिभिर्वाध्यमानः प्रव्रज्या परित्यज्य पतितो भवति । कश्चित् पूजामर्शसाभिलाषया निमित्तशास्त्रादिपरिश्रीलनं करोतीति ॥७॥ उपसर्ग से पीड़ित होता है तो दीन बन जाता है, विषाद को प्राप्त होता है। कोई कोई विषयाभिलाषी तो गृहस्थवाम को भी अंगीकार कर लेता है। कोई सातागौरव में आसक्त हो जाता है। कोई पूजा प्रतिष्ठा आदर सत्कार का इच्छुक हो जाता है और जब उसकी प्राप्ति नहीं होती तो पार्श्वस्थ धन कर विषादग्रस्त बन जाता है । कोई यश का लोलुप हो कर व्याकरण आदि लौकिक शास्त्रोंका अध्ययन करताहै। ___ आशय यह है कि साधु सम्पूर्ण जगत् को अर्थात् समस्त प्राणियों को समदृष्टि से देखे। किसी का भला बुरा न करे ! कोई कोई दीक्षित होकर कष्ट आने पर पतित हो जाते है, कोई पूजा प्रशंसा की अभि. लाषा से व्याकरण आदि का परिशीलन करता है, किन्तु समभावी साधु को दोन विषण्ण (शोकग्रस्त) या पूजादि का अभीलाषी न होकर संयम का ही एकाग्र एवं दृढ चित्त से पालन करना चाहिए ॥७॥ યાભિલાષી-વિષયેની ઈચ્છા વાળા તે ગૃહથવાસને પણ સ્વીકારી લે છે. કઈ સાતા ગૌરવમાં આસક્ત થઈ જાય છે કે પૂજાપ્રતિષ્ઠા અને આદર સત્કારની ઈરછા વાળા બની જાય છે, અને જ્યારે તેની પ્રાપ્તિ થતી નથી, त्यारे पासस्था' पाश्वत्थ मनीने से युक्त मनी लय छे. ६ यशना खोली બનીને વ્યાકરણ વિગેરે લૌકિકશાઓનું અધ્યયન કરે છે, કહેવાનો આશય એ છે કે–સાધુ સંપૂર્ણ જગતને અર્થાત્ સઘળા પ્રાણિ. ને સમાન દૃષ્ટિથી જુએ. કોઈનું પણ ભલું કે બુરું ન કરે. કોઈ કોઈ દીક્ષા લીધા પછી કષ્ટ આવે ત્યારે પતિત થઈ જાય છે, કઈ કઈ પૂજા-પ્રશં. સાની ઈચ્છાથી વ્યાકરણ વિગેરેને અભ્યાસ કરે છે, પરંતુ સમભાવી સાધુએ દીન, ખેદ યુક્ત અથવા પૂજા વિગેરેના અભિલાષી ન બનીને એકાગ્ર અને દઢ ચિત્તથી સંયમનું પાલન કરવું જોઈએ. શા

Page #123

. ११२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे मूलम्-आहाकडं च निकामीणे,
नियामचारी ये विसण्णमेसी। इत्थीसु सत्ते य पुढो य बोले,
परिगहं घेवे पकुवमाणे ॥८॥ छाया-आधाकृतं चैव निकाममीणो, निकामचारी च विषण्णेषी।
स्त्रीषु सक्तश्च पृथक् च वालः, परिग्रहं चैव प्रकुर्वाणः ॥८॥ अध्याय:-(आहाकडं चेत्र) आधाकृतं साधून उद्दिश्य कृतमाहारादिकम् (निकाममीणे) निकायमीणः-निकामम् अत्यथै यःप्रार्थयते स तथा 'नियामचारी
'आहाकडं चेव' इत्यादि।
शब्दार्थ-'अहाकडं चेव-आधाकृतं चैव' जो दीक्षा लेकर आधाकर्मी आहारकी 'निकाममीणे-निकाममीणो' अत्यन्त इच्छा करता है नियामचारी य घिसण्णमेसी-निकामचारी च विषण्णेषी' तथा जो
आधाकर्मी आहार के लिये विचरता है, वह कुशील कहा जाता है 'इत्थीतु सत्ते य-स्त्रीषु सक्तश्च' तथा जो स्त्री में आसक्त है 'पुढो य पाछे-पृथक् च वालः' तथा' स्त्रीके विलासों में अज्ञानी के जैसा मुग्ध रहता है तथा 'परिग्गह चेव पकुवमाणे-परिग्रहं च प्रकुर्वा गा' स्त्री की प्राप्ति के लिये परिग्रह रखता है वह पापकर्म करता है ।८॥ __ अन्वयार्थ-जो आधाकर्मी आहार आदि की अत्यन्त अभिलाषा करता है, आधाकर्मी आहार के लिए भ्रमण करता है, वह पार्श्वस्थ
'अहाकडं चेव' या
शvat--'अहाकडं चेत्र-आधाकृतं चैव' दीक्षाने सामथी पित माहा२ नी निकाममीणे-निकाममीणो' सत्यत छ। ४२ थे. तभ नियामचारी य विसण्णमेसी-निकामचारी च विषण्णेषी' रे आधी २ भाट विय२५ ४२ छ, तेसो शीA .५ छ, 'इत्थीसु सत्ते य-स्रषु सक्तश्च' तथा २ री भां मत डाय छे 'पुढोय बाले-प्रथक् च बालः' तथा खना विसासोमा ज्ञानीयानी मा३४ भुष मनी लय छ, तथा परिगाह चेव पकुव्वमाणे-परिग्रहं च प्रकुर्वाणः' स्वीनी प्राप्तिमाटे परियड रामेछ. ते પાપકર્મ કરે છે. ૮
અન્વયાર્થ-જે એ આધાથી વિગેરે આહારની અત્યંત ઈચછા કરે છે. અને આધામિ આહાર માટે ફર્યા કરે છે, તેઓ પાશ્વસ્થ વિગેરેના શોક

Page #124

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् ११३ य विष्णमेसी) निकामचारी-निकामम्-अत्यर्थम् आधार्मिकाहारादिनिमित्तं चरति-भ्रमति यः स तथा एवंभूतः आसनपावस्थानां संयमोधोगे विषण्णानां विषण्णेषी विषण्णभावमेषते सदनुष्ठानराहित्येन संसारपङ्कावसनो भवतीति (इत्थीम सत्ते य) स्त्रीषु सक्तो गृद्धः (पुढो य बाले) पृथक् पृथक् ी माक्ति हसितादिषु वालद् बाळा-सदसद्विवेकविकलः (परिग्गरं चेव पकुवमाणे) परिग्रहं सुवर्णादि धनमन्तरेण स्त्रीमाप्तिन भवतीति, यथा कयश्चित् परिग्रहंपकर्षण कुर्वाणः पापकर्म करोतीति ॥८॥ ... टीका-'आहाकडं' आधाकृतम् 'चे।' च एव साधुनिमित्तं कृत माहारादिकम् आधार्म इभ्युच्यते तथाचैवं मूतमाहारादिकम् 'निकाममीणे' निकाममीगः निकामम्-अत्यर्थ यः प्रार्थयते स निकाममीण इति कथ्यते, आधाकमिकमोजनाभिलाषी। तथा-'निकामचारी-निकाममत्यर्थम् ताशभोजनार्थ निमन्त्रण मिच्छति स एवं भूतः । 'विसण्णमेसी' विषण्णेषी विषणं-विषण्णभावम् एषते-इच्छति यः स विषण्णैषी-संयमपरिपालने शिथिलः, पाव थकुशीलधर्मसेवीत्यर्थः । सदनुष्ठानविषण्णतया मंसारसागरपयःपङ्काश्रितो दुःखी भवतीति यावत् । आदि के विषण्ण (शोकग्रस्त) भाव को प्राप्त होता है, सदनुष्ठान से रहित होने के के कारण मंसार पंक (किचड़) में फंसता है। जो स्त्रियों में
और उनकी बोलीया-हंसी में आसक्त होता है। तथा परिग्रह का संचय करता है, वह पापकर्म उपार्जन करता है ॥८॥ ____टीकार्थ--साधुओं के निमित बनाया हुआ आहार आदि आधाकर्मी कहलाता है । जो साधु आधाकर्मी आहार आदि की अभिलाषा करता है और ऐसे आहार आदि के लिए खूब भटकता है, निमंत्रण की इच्छा करता है, ऐसा साधु संयम पालन में शिथिल होता है। वह કારક ભાવને પ્રાપ્ત થાય છે. સદનુષ્ઠાનથી રહિત હોવાના કારણે સંસાર રૂપી કાદવમાં ફસાય છે. જેઓ સિયોમાં તથા તેમની બેલીમાં આસક્ત થાય છે, તથા પરિગ્રહને સંચય કરે છે, તેઓ પાપકર્મનું ઉપાર્જન કરે છે. ૮
ટકાથ–સાધુઓને નિમિત્તે બનાવેલ આહાર વિગેરે આધાકમી કહેવાય છે. જે સાધુ આધાક આહાર વિગેરેની ઇચ્છા કરે છે, અને એવા આહા
ની બીજા પાસે માગ કરે છે, તથા તે આહાર મેળવવા ખૂબ ભટકતે રહે છે. નિમંત્રણની ઈચ્છા કરે છે, અને સાધુ સંયમ પાલનમાં શિથિલ હોય
सू० १५

Page #125

सूत्रकृताङ्गसूत्रे किश्च-'इस्थीसु' स्त्रीषु सत्तेय' सक्तश्च 'पुढो' पृथक् पृथक् तदीयहासावलोकनादौ 'बाले' वाल:-सदसद्विवेकरहितो भवतीति, वनितामुखबिलोकनं न द्रव्यमन्तरेण संभवतीति एतदर्थम् 'परिग्गह' परिग्रहं परिग्रहं चापि पकुव्वमाणे' प्रकुर्वाण:-पापं कर्मसंचिनोति ॥८॥ मूलम्-वैराणुगिद्धे णिचयं करेइ, इओ चुए स इदमटदुग्गं ।
तम्हा उमेहावी समीक्ख धम्मं, चरे मुंणी सैव उ विस्यमुक्क।९। छाया-वैरानुगृद्धो निचयं करोति, इतच्युतः स इदमर्थदुर्गम् ।
तस्मात्तु मेधावी समीक्ष्य धर्म, चरेन्मुनिः सर्वतो विषमुक्तः ॥९॥ पार्श्वस्थ एवं कुशीलों के धर्मका सेवन करता है। सम्यक अनुष्ठान से हीन होने से संसार सागर के कीचड़ में फंस कर दुःखी होता है।
इसके अतिरिक्त जो स्त्रीके हास्य, अवलोकन आदि में आसक्त होता है, वह सत् असत् के विवेक से विकल अज्ञानी होता है स्त्रिका सेवन या मुखावलोकन अर्थ के विना नहीं होता, इस कारण जो परिग्रह का संचय करता है, वह वस्तुतः पापकर्म का संचय करता है। ___वेराणु गिद्धे' इत्यादि।
शब्दार्थ---'वेराणुगिद्धे- वैरानुगृद्धः' जो पुरुष प्राणियों के साथ बैर करता है णिचयं करेंह-निचयं करोति' वह पापकर्म की वृद्धि करता है 'इओ चुए स इहमट्टदुग्गं-इतश्च्यु तः स इहमर्थदुर्गम्' वह मरकर नरक आदि दुःखदायो स्थानों में जन्म लेता है 'तम्हा उ मेहावी मुणीછે. તે પાર્શ્વ રથ અને કુશીના ધર્મનું સેવન કરે છે, સમ્યક અનુષ્ઠાનથી રહિત હોવાથી સંસાર રૂપી સાગરના કાદવમાં ફસાઈ જઈને દુઃખી બને છે.
આ સિવાય જે સ્ત્રીના હસ્ય, અવલોકન વિગેરે ચેષ્ટાઓમાં આસક્ત થાય છે, તે સત્ અસત્ વિગેરેના વિવેકથી રહિત અજ્ઞાની હોય છે. સ્ત્રીનું સેવન અથવા મુખનું અવલેહન અર્થ-ધન વિના થઈ શકતું નથી. તે કારણે જે પરિગ્રહને સંચય કરે છે, તે ખરી રીતે પાપકર્મને જ સંચય કરી રહેલ છે. ૮ __ 'वेराणु गिद्धे' त्याह
Avat- 'वेराणुगिद्धे-वैरानुगृद्ध.'२ ५३५ प्रायिनी साथै ३२ ४३ है, णिचयं करे इ-निचयं करोति' ते ५५४मनी पधारे। १४ ४३ है. 'इओ चुए स इहमदृदुग्गम्-इतच्युतः स इहमर्थदुर्गम्' ते भरीने १२४ विगैरे ५ मा५

Page #126

समर्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. म. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
११५
अन्वयार्थः - ( वेणुगिद्धे) बैरानुवृद्ध: - प्राणिभिः सह वैरमावं कुणा ( णिचयं करेइ) निचयं द्रव्योपचयं कर्मोपचयं वा करोति (इओ चुए स इदमदुग्र्ग) इतोऽस्मात् स्थानात् च्युतो जन्मान्तरं गतः, इदम् - अर्धतः परमार्थतः दुगं विषमं यातनास्थानमुपै ते प्राप्नोति (तुम्हा उमेद्दात्री मुणी) तस्मात् कारणात् मेघावी - विवेकी मुनिः:- साधुः (धम्मं समिक्ख) धर्म- श्रुत चारित्ररूपं समीक्ष्यअलोच्य (सन् उ विमुक्के) सर्वतः - बाह्याभ्यन्तरात् सङ्गाद् विमुक्त:-रहितः सन् संयमानुष्ठानम् (चरे) चरेत् - विचरेदिति ॥९॥
टीका- 'वेरा गिद्धे' वैरानुगृद्ध: - येन येन परहिंसनादिकर्मणा जन्मान्तरशताऽनुबन्धिवैरमुपजायते, वादविरभावे - अनुगृद्धः - संसक्तः, 'णिचयं' निचयम्-द्रव्यनिचयम्, द्रव्यनिमित्तापादितकर्मनिचयं वा 'करेई' करोति उपादते
तस्मात्त मेधावी मुनिः' इस कारण से बुद्धिमान् मुनि 'धम्मं समिक्खधर्म समीक्ष्य' धर्म का विचार करके 'सव्व उविष्यमुक्के सर्वतः विप्रमुक्तः' सब बन्धनों से मुक्त होकर 'चरे-चरेत्' संगमका अनुष्ठान करे | ९ | अन्वयार्थ - प्राणियों के साथ वैरभाव करनेवाला कर्मों का उपचय करता है । वह इस स्थान से च्युत होकर-जन्मान्तर को प्राप्त होकर वास्तव में विषम यातना के स्थान को प्राप्त करता है । इस कारण मेधावी मुनि धर्म का विचार करके बाह्य आभ्यन्तर संग से सर्वथा मुक्त होकर संयम का अनुष्ठान करे ||९||
टीकार्थ - हिंसा आदि जिस जिस कार्य से सैकड़ो जन्मों तक लगातार वैर की परम्परा चलनी रहती है, ऐसे वैरभाव में वावाजा स्थानामा भन्म धार उरे छे. 'तम्हा उ मेधावी मुणी - तस्मात्तु मेधावी मुनिः' मा रथी मुद्धिमान् भुनि 'धम्मं समिक्ख धर्म' समीक्ष्य' धर्मना विचार उरीने 'सव्व उ विवमुके सर्वतः विप्रमुकः' अधा अधनोथी भुक्त थने 'चरे-चरेत् संयना अनुष्ठानभां तत्पर रहे
અન્વયા —પ્રાણિયાની સાથે વેરભાવ કરવાવાળા કોના સંગ્રહ કરે છે, તે આ સ્થાનથી ચવીને અર્થાત્ જન્માન્તરને પ્રાપ્ત કરીને વાસ્તવિક રીતે વિષમ યાતનાના સ્થાનને પ્રાપ્ત કરે છે, આથી બુદ્ધિમાન મુનિ ધર્મોના વિચાર કરીને ખાદ્ય અને અભ્યન્તર સ`ગથી સર્વ પ્રકારે મુક્ત થઇને સાંચમનુ' अनुष्ठान रे
•
ટીકા—હિંસા વિગેરે જે જે કાચથી સે'કડા જન્મા પન્ત લાગલાગઢ વેરભાવની પરપરા ચાલતી રહે છે. એવા વેરભાવમાં આસક્ત પુરૂષ મનુ

Page #127

सूत्रकृतास्त्र इति यावत् । स एवंभूतः पुरुषः कृतवैरतया उपात्तकर्मोपचयः । 'इओ' इत:अस्माल्लोकात् 'चुए' च्युतः-जन्मान्तरं प्राप्तः सन् 'इदमदुग्गं' इदम्-अर्थदुर्गम्-अर्थतः परमार्थतः दुर्ग-दुःखस्थानम्, नरकादिकं विषयमुपेति । यस्मादेव सुपात्तवैरभावानां सश्चितकर्मणां जन्मान्तरे महदुःखमुपजायते । 'तम्हा' तस्मा. कारणात् 'मेहावी' मेधावी-मर्यादावान सम्पूर्णसमाधिगुणं जानानः। 'धम्म' धर्मम् श्रुतचारित्रलक्षणम्। 'समिक्ख' समीक्ष्य-पर्यालोच्य च-अङ्गीकृत्य । 'मुणी' मुनिः 'सव्वउ' सर्वना-बाह्याभ्यन्तरात् सङ्गात् 'विष्पमुक्के' विषमुक्त:सर्वसङ्गपरिवर्जितः सन् मोक्षगमनक कारणं संयमानुष्ठानम् 'चरे' चरेत् स्याधारम्भादिसङ्गाद् विरहितोऽनिश्रितभावेन विहरेदिति भावः। यः कश्चित् पणिनां हिंसन् तेन सह वैरभावमनुबध्नाति, स पापवृद्धिमेव करोति, तथाअसक्त पुरुष अनुकम्पा रहित होकर द्रव्य का संचय करता है और द्रव्यसंचय के निमित्त से पापों का संक्य करता है। इस प्रकार द्रव्य. संचय के लिए पापों का संचय करने वाला जब इस लोक से मरता है और परलोक में पहुंचता है तो वास्तव में वह दुःख के स्थान नरक आदि को प्राप्त करता है। इस प्रकार जो वैरभाव को धारण करके कर्मों का संचय करते हैं, उन्हें जन्मान्तर में घोर दुःख उठाना पड़ता है। इस कारण मेधावी अर्थात् समाधि के गुण को जानने वाला मर्यादावान् मुनि श्रुत चारित्ररूप धर्म का विचार करके, बाह्य एवं आन्तरिक संग से सर्वथा मुक्त होकर, मोक्ष के अद्वितीय कारण संयम का आरा धन करे । स्त्री आदि तथा आरंभ आदि रूप संग से रहित होकर निरपेक्ष भाव से विचरे।
કમ્પા-દયા વિનાના થઈને દ્રવ્યને સંગ્રહ કરે છે. અને દ્રવ્ય સંચય કરવા ને નિમિત્તથી પાપનો સંગ્રહ કરે છે. આ રીતે દ્રવ્ય સંચય માટે પાપને એકઠા કરવાવાળે જયારે આલેકથી મરીને પરકમાં જાય છે. તે વારતવિક રીતે દુખના સ્થાન રૂપ નરક વિગેરેને પ્રાપ્ત કરે છે. આ કારણથી જે વેરભાવને ધારણ કરીને કમને સંગ્રહ કરે છે, તેને જમાતરમાં ઘર એવું દુઃખ ભોગવવું પડે છે. આ માટે મેધાવી અર્થાત સમાધિના ગુણને જાણવા વાળા મર્યાદા વાળા મુનિએ શ્રુતચારિત્રરૂપ ધર્મને વિચાર કરીને બાહ્ય અને આંતરિક સંગથી સર્વદા મુક્ત થઈને મોક્ષના અદ્વિતીય કારણ એવા સંયમની આરાધના કરવી. સ્ત્રી વિગેરે તથા આરંભ વિગેરે પ્રકારના સંગથી રહિત થઈને નિરપેક્ષ ભાવથી વિચરે,

Page #128

संमयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. म. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् ११७ मृत्वा नरकादिदुःखमवाप्नोति। अतो विद्वान् धर्म श्रुतचारित्राख्यं विचार्य अजीकृत्य च सर्वानर्थविषमुक्तः सन् संयममनुपालयेदिति भावः ॥९॥ मूलम्-आयं ण कुज्जा इहे जीविस्ट्री,
असज्जमाणो य परिव एज्जा। णिसम्म भासी य विणी य गिढ़ि,
हिंसन्नियं वा ण केह करेजों ॥१०॥ छाया-आयं न कुर्यादिह जीवितार्थी, असजमानश्च परिव्रजेत् ।
निशम्य भाषी च विनीय गृद्धिं, हिंसान्वितां वा न कथां कुर्यात् ।१०। अभिप्राय यह है कि जो प्राणीहिंसा करता हुआ उनके साथ वैरभाव बांधता है, वह अपने पार की वृद्धि ही करता है। मरकर वह नरक आदि के दुःख प्राप्त करता है । अतएव मेधावी पुरुष तचारित्र धर्म का विचार करके तथा उसे अंगीकार करके समस्त संगों से रहित होकर संयम का पालन करे ॥९॥
'आयं ण कुज्जा' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'इह जीवियही आयं ण कुज्जा-इह जीवितार्थी आयं न कुर्यात्' साधु इसलोकमें चिरकालतक जीने की इच्छा से द्रव्य उपार्जन न करे 'असज्जमाणो य परिव्वएज्ज-असज्जमानश्च परिव्रजेत्' तथा स्त्री पुत्र आदि में आसक्त न रहता हुआ संयम में प्रवृत्ति करे तथा 'गिद्धिं विणीय-गृद्धिं विनीय' शब्दादि विषयों में आसक्तिको हटाकर
કહેવાનો અભિપ્રાય એ છે જે પ્રણિની હિંસા કરતે થકે તેઓની સાથે વેરભાવ બાંધે છે, તે પિતાના પાપને જ વધારે છે. તે મરીને નરક વિગે. રેના દુઓ ભેગવે છે. તેથી મેધાવી પુરૂષ શ્રત ચારિત્ર રૂપ ધર્મને વિચાર કરીને તથા તે ધર્મને સ્વીકાર કરીને સઘળા સંગથી મુક્ત થઈને સંયમનું पान २. |
यं ण कुज्जा' त्या Avani--'इह जीवियठ्ठी आयं न कुज्जो-इह जीवितार्थी आयं न कुर्यात्' સાધુ આ લેકમાં લાંબા સમય પર્યન્ત જીવનને ધારણ કરવાની ઈચ્છાથી દ્રવ્ય पान न ३ 'असज्जमाणो य परिव्वएज्जा-असज्ज मानश्च परिव्रजेत्' तथा सी, पुत्र, विगेरेभां भासत मन्या शिवाय अयममा प्रवृत्ति ४२ तथा 'गिद्धि

Page #129

सूत्रकृतामसूत्र - अन्वयार्थ -(इह जीवियट्ठी आयं ण कुज्जा) इहास्मिन् संसारे जीविता: -संयमजीवितार्थी आयम्-अष्टप्रकारकंफर्म न कुर्यात् (असज्नमाणो य परिव्वएज्जा) असज्जमानः-सङ्गम् अकुर्वन्-गृहकलत्रपुत्रादिषु आसक्तिमकुर्वन् परि. प्रजेन्-उद्युक्तविहारी भवेत् (गिद्धिं विणीय) गृद्धिं गाद्धयंभावं विषयेषु विनीय-अपनीय (णिसम्म भासी) निशम्य-अवगम्य पूर्वापरैः पर्यालोच्य भाषी-भाष को भवेत् (हिंसन्नियं कह) हिंसान्वितां हिंसाप्रतिपादिकां पापोपादानभूनां कथाम् (म करेज्जा) न कुर्यादिति ॥१०॥ ___टीका-'इह' अस्मिन् संसारे 'जीवियट्टी' 'संयम नीवितार्थी', 'आय' प्रायम् -आगच्छतीति-आया-द्विपदचतुष्पदधनादेलाभःअथवा-ताशद्रव्यलाभापादिताष्टमकारककर्मलाभो वा तं तथाविधमायम् ‘ण कुना' न कुर्यात् तथा-'अस'णिसम्मभासी-निशम्य भाषी' पूर्वापर का विचारकर कथन करे 'हिंसन्नियं कहं-हिंसान्वितां कथा' हिंसा संबंधी कथन 'न करेजा-न कुर्यात्' न करे ॥१०॥ ____ अन्वयार्थ-इस लोक में जो संयममय जीवन यापन करना चाहता है, वह आय अर्थात् कर्म का आश्रय न करे, गृह कलत्र पुत्र आदि किसी भी वस्तु में आसक्त न होता हुआ विचरे। समस्त विषयों में गृद्धिभाव त्याग कर एवं पूर्वापर का विचार करके भाषण करे और हिंसायुक्त कथा न करे ॥१०॥
टीकार्थ--इस संसार में संयम-जीवन का इच्छुक पुरुष आय अर्थात् द्विपद-चतुष्पद धन आदि का अथवा इस प्रकार के लाभ से उत्पन्न होने वाले कर्मों का लाभ न करे, अर्थात् आजीविका के भय से विणीय-गृद्धि विनीय' हा विषयमा मासहित हित मनीन 'णिसम्मभासी-निशम्य भाषी' पूर्वापानी पियार रीने ४थन ४३ 'हिंसन्नियं कह-हिंसावितां कथा' सा समधी ४थन 'न करेज्जा-न कुर्यात्' न ७२ ॥१०॥
અન્વયા–આ લેકમાં જેઓ સંયમમય જીવન વીતાવવા ઈચ્છે છે, તેઓ આય, અર્થાત્ કમને આસ્રવ ન કરે ઘર, પુત્ર, કલત્ર, વિગેરે કઈ પણ વસ્તુમાં આસક્ત થયા વિના વિચરણ કરે, સઘળા વિષયમાં વૃદ્ધિ ભાવનો ત્યાગ કરીને તથા પૂર્વાપર વિચાર કરીને ભાષણ કરે તથા હિંસાયુક્ત કથન ન કરે ૧૦
ટીકાર્યું—આ સંસારમાં સંયમ જીવનની ઈચ્છા વાળે પુરૂષ આય અર્થાત દ્વિપદ-બે પગવાળ ચતુષ્પદ-ચાર પગ વાળા ધન આદિને અથવા તે પ્રકારના લાભથી ઉત્પન્ન થવાવાળા કર્મોને લાભ ન કરે. અર્થાત્ આજીવિ.

Page #130

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् जमाणे असजमानः-पत्रकलत्रधनधान्यादिषु आसक्तिमकुर्वाण एव परिजजा' पविजेत्-संयममार्गे विहरेत् । सर्वत्र वैराग्ययुक्तो मोक्षानुष्ठाने दत्तचित्तो भवेत् । बदा-विषयेषु-शब्दादिषु-'गिद्धि' गृद्धि मभिलाषाम् 'विगीय' विनीय-दरीकृत्य "णिसम्मभासी' निशम्यभाषी, पूर्णपरेण पर्यालोच्य भाषी-माषको वचनपयोक्ता भवेत् । तथा-'हिंसन्नियं' हिंसान्विताम्-हिंसा-माणातिपातः तयाऽन्विता युक्ताम् 'कई' कथाम् ‘ण करेज्जा' नैव कुर्यात् न तादृशं वचनं यात्, येन स्वस्य परस्य उभयोर्वा माणातिपातः सम्भवेत, अश्नोत, पिबत, खादत, मोदत, हत, छिन्त, प्रहरत, पचत, इत्यादिकां पापादानकयां कथमपि न कुर्यात् । संसारे चिरकालं जीवनेच्छया द्रव्योपार्जनं न विधेयम् । तथा-कलत्रादौ अनासक्त एव संयमे प्रवृत्ति कुर्यात् । यद्वक्तव्यं तद्विचार्यैव वक्तव्यम् । शब्दादिष्यासक्ति परित्यज्य हिंसायुक्तां कथामपि न कुर्यात् इति भावः ।।१०॥ द्रव्य का संचय न करे । तथा पुत्र कलत्र धन धान्य आदि पदार्थों में अनासक्त होकर रहे, अर्थात् सब वस्तुओं में विरक्ति धारण करता हुआ मोक्ष के अनुष्ठान में दत्तचित्त हो । शब्द आदि विषयों में
आसक्ति को त्याग कर एवं पूर्वापर का विचार करके भाषा बोले। हिंसा से युक्त कथा न करे, अर्थात् ऐसे. वचन का प्रयोग न करे जिससे स्वकी परकी या दोनों की हिंसा हो । जैसे-खाओ, मोज करो, घात करो, छेदो, प्रहार करो पकाओ इत्यादि इस प्रकार की पाप का कारण रूप भाषा किसी भी प्रकार न बोले ।
भाव यह है कि चिरकालतक जीवित रहने की इच्छा से द्रव्य का उपार्जन न करे । कलन आदि में अनासक्त रहकर संयम में प्रवृत्ति हना भयथी द्रव्यने। स न ४३ तथ: पुत्र, खी, धन, धान्य, (मना) વિગેરે પદાર્થોમાં અનાસક્ત–આસક્તિ વિનાના થઈને રહે. અર્થાત સઘળી વસ્તુઓમાં વિરતિને ધારણ કરતા થકા મેક્ષના અનુષ્ઠાનમાં ચિત્તને જોડવું.
શબ્દ સ્પર્શ, વિગેરે વિષયોમાં આસક્તિને છેડીને તથા પૂર્વાપર–આગળ પાછળને વિચાર કરીને ભાષા બે લવી. હિંસા યુક્ત કથન કરવું નહીં. અર્થાત જેનાથી પિતાની અથવા પરની અગર બનેની હિંસા થાય એવા प्रसारनी भाषा मालवी नही २-भाव, पायो, भा , घात , છે, પ્રહાર કરે, ધ, વિગેરે આવા પ્રકારની પાપના કારણ રૂપ ભાષા કયારેય પણ બે લવી નહી.
કહેવાને તુ એ છે કે લાંબા કાળ સુધી જીવતા રહેવાની ઇચ્છાથી દ્રવ્યનું ઉપાર્જન-પ્રાપ્તિ કરવું નહીં. સ્ત્રી વિગેરેમાં આસક્તિ વિનાના રહીને

Page #131

सूत्रकृताङ्गसूत्रे मूलम्--आहाकडं वा ण णिकामए जा,
णिकामयते य ग संथवेजा। धुणे उरालं अणुवेहमाणे,
चिचाण सोयं अणवेक्खमाणो॥११॥ छाया -- आधाकृतं वा न निकामयेत् निकामयतश्च न संस्तूयात् ।
____धुनीयादुदारमनुप्रेक्षमाणः, त्यक्त्वा च शोकमनपेक्षमाणः ॥११॥ अन्वयार्थ:-'आहाकडं वा ण णिकामएज्जा) आधाकृतं-साधुनिमित्तं कृतमाहा. रादिकं न निकामयेत्-नाभिलषेत् तथा-'णिकामयते य :ण संथवेज्जा) तथाविधकरे । जो बोले सो विचार कर ही योले । शब्द आदि विषय में आसक्ति न रक्खे और हिंसाकारी भाषा का प्रयोग न करे ॥१०॥
'अहाकडं वा ण णिकामएज्जा' इत्यादि।
शब्दार्थ--'आहाकडं वाण णिकामएज्जा-आधाकृतं वा न निकामयेत' साधु आधकर्मी आहारकी इच्छा न करे तथा 'णिकामयते ण संथ. वेज्जा-निकामयतश्च न संस्तुयात् जो आधाकर्मी आगरकी इच्छा करता है उसके साथ परिचय न करे 'अणुवेहमाणे उरालं धुणे-अनुप्रेक्षमाणः उदारं धुनीयात्' निर्जराके लिये शरीरको कृश करे 'अणवेक्खमाणे सोयं चिच्चा-अनपेक्षमाणः शोकं त्यक्त्वा' शरीरकी दरकार न करताहुआ शोक का त्याग करके संयमका पालन करे॥११॥
સંયમમાં પ્રવૃત્તિ કરવી. અને જે બોલવું તે વિચારીને જ બોલવું. શબ વિગેરે વિષયોમાં આસક્તિ રાખવી નહીં અને હિંસા કરવાવાળી ભાષાને પગ ન કરે. નવા _ 'अहाकडं वा ण णिकामएज्जा' या - -'अहाकडंवा " णिकामएज्जा-आधाकृतं वा न निकामयेत' साधु भाषा भी साखानी ६२७ - ४२, तथा 'णिकामयते ण संथवेज्जा-निकामय त्व न संस्तूयात्' रे माया माडा२नी ४२७१ ४रे छे, तेनी साथे परियय न रे णुवेहमाणे उरलं धुणे-अनुप्रेक्षमाणः सदारं धुनीयात्' निराश भाटे शशनिश रे 'अणोक्खमाणे सोयं चिच्चा-अनपेक्षमाणः शाकं त्यक वा' શરીરની દરકાર યાં વિના શાકને ત્યાગ કરીને સનમ પાલન કરે ૧૧

Page #132

-
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १२१ माहारादिकं निकामयतोऽभिलपतः पार्श्वस्थादींश्च न संस्तूयात्-नानुमोदयेत् तैः सह संस्तव-परिचयमपि न कुर्यात् (अणुवेहमाणे उरालं धुणे) अनुप्रेक्षमाणः कर्मनिर्जराम् औदारिकदेहं तपमा धुनीयात्- कृशं कुर्यात् (अणवेक्खमाणे सोयं चिच्चा) अनपेक्षमाणः शरीर त जनितं शोकं त्यक्त्वा-परित्यज्य संयमं पालयेत् ॥११॥
टोका-'आहाकडं' आधाकृतम्-साधुनिमित्तं कृतमाहारपानीयादिक माघाकृतम् , एवमौदेशिकाधाकर्मकृतमाहारपानीयादिकम् । 'ण णिकामएज्जा' न निकामयेत्-नैव कथमपि अभिलपेत् । तथा-'णिकामयंते' निकामयतश्च 'म संथवेज्जा' न सातूयात-नानुमोदयेत् । य आधार्मिकमाहारादिकं सेवते, तेन सह आदानप्रदान वार्तालाप सहवासादिकं च न कुर्यात् । किश्च-'उरालं'
औदारिकं शरीरम्, तपस्यादिभिः 'धुणे' धुनीयात्-कृशतरं कुर्यात् । अथवा___ अन्वयार्थ --साधु के निमित्त बनाये गये आहार आदि ग्रहण करने की बांछा भी न करे। जो ऐसे आहारादि की वांछा करता हो उसके साथ संस्तव -परिचय न रक्खे । कर्मनिर्जराका विचार करता हुआ
औदारिक शरीर को तप से कृश करे। शरीर की परवाह न करता हुआ शोक को त्याग कर संयम का पालन करे ।। ११ ॥
टीकार्थ--आधाकृत अर्थात् साधु के लिए बनाये गये आहार पानी आदि की किसी भी प्रकार अभिलाषा न करे और जो आधाकृत की अभिलाषा करता है, या उसे ग्रहण करता है। उसके साथ आदान प्रदान, वार्तालाप या सहवास आदि संबंध न रक्खे । औदारिक शरीर को तपस्या से अत्यन्त कृश कर दे । अथवा उराल अर्थात अनेक पूर्वभवों में संचित कर्म, उन्हें मोक्ष प्राप्त करने के लिए उन कर्मों को दूर करे।
અન્વયાર્થ–સાધુના નિમિત્ત બનાવવામાં આવેલ આહાર વિગેરે ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છા પણ ન કરે. જેઓ એવા આહાર વિગેરેની ઈરછા કરતા હોય તેમની સાથે સંસ્તવ-અર્થાત્ પરિચય પણ રાખે નહીં કર્મ નિજાને વિચાર કરતા થકા દાશ્મિ શરીરને તપથી કૃશ કરે શરીરની પરવા કર્યા વિના શકનો ત્યાગ કરીને સંયમનું પાલન કરે ૧૧
ટીકા--આધાક- સાધુના નિમત્ત બનાવવામાં આવેલ આહાર પાણી વિગેરેની કઈ પણું પ્રકારની ઈચ્છા ન કરવી. અને જે આધાક આહારની ઈચ્છા રાખે છે, અથવા તેને ગ્રહણ કરે છે. તેની સાથે આદાન, પ્રદાન વાર્તાલાપ અથવા સહવાસને સંબંધ ન રાખવો. ઔદારિક શરીરને તપસ્યાથી અત્યંત કુ–દુર્બલ કરી દેવું. અર્થાત્ ઉરાલ એટલે કે અનેક પૂર્વભવમાં સંચિત કરેલ કર્મ, મેક્ષ પ્રાપ્ત કરવા માટે તે કમેને દૂર કરવા તપ
स० १६

Page #133

१२२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'उरालं' अनेकव्यतीतपूर्वभोपार्जितं कर्म, तदुदारम्, मोक्षमनुप्रेक्षमाणो धुनीयात - अपनयेत् । तपसा दोधूयमाने कृशीप्रति शरीरे संभवेदषि कदाचिच्छोक इति 'सोय' शोकम् 'चिच्चा' त्यक्त्वा 'अणवेक्खमाणे अनपेक्षमाणः-शरीरे चापेक्षामकुर्वन् तपसा शरीरं कृशोकृत्य शोकं त्यक्त वा संयम परिपालयेत् । साधुराधा कर्मिक नेच्छेन, तथा यः तादृशमाहारादिकं करोति, तेन सह परिचयं न कुर्यात् । तथा-कर्मनिर्जराथें शरीरं कृशतरं कुर्यात्तपोभिः शरीरस्यापेक्षामकुर्वन् संयमपालनं कुर्यादिति भावः ॥१॥ मू उम्-एगत्तमेयं अभिपत्थएज्जा,
एवं पैमोक्खो न मुसंति पास। एसप्पमोक्खो अमुसे वैरेवि,
अंकोहणे सच्चरते तेजस्सी॥१२॥ छाया-एकत्वमेतदभि गर्थयेदेवं प्रमोक्षो न मुषेति पश्य ।
एष प्रमोक्षोऽमृषावरोऽपि, अक्रोधनः सत्यरतस्तपस्वी ॥१२॥ सपश्चरण के द्वारा शरीर के कृश (दुषला) होने पर कदाचित् शोक हो तो उसे त्याग कर और शरीर को अपेक्षा न करता हुआ अर्थात् शरीर को कृश करके और शोक का त्याग करके संयम का पालन करे। ____ अभिप्राय यह है कि साधु आधार्मिक औद्देशिक आहार की इच्छा तक न करें और जो ऐसा आहारादिक ग्रहण करता है उसके साथ परिचा न करे । कर्मनिर्जरा की प्राप्ति के लिए स्थूल शरीर को कृश (दबला) करें। शरीर की परवाह न करता हुआ तपश्चरण करे और संयम की आराधना करे । ११।। અરણ દ્વારા શરીર કશ-દુર્બલ થાય ત્યારે કદાચ શોક ઉત્પન્ન થાય તો તેને ત્ય ગ કરીને અને શરીરની અપેક્ષા કર્યા વિના અર્થાત્ શરીરને કુશ કરીને અને શાકને ત્યાગ કરીને સંયમનું પાલન કરવું.
કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે–સાધુ આધાર્મિક શિક આહારની ઈચ્છા ન કરે. અને જે એવા પ્રકારના આહાર વિગેરેની ઈચ્છા કરે છે, તેની સાથે પરિચય ન રાખે. કર્મ નિજેરાની પ્રાપ્તિ માટે સ્થૂલ શરીરને દુર્બલ કરવું. અને શરીરની પરવાહ કર્યા વિના તપશ્ચરણ કરતા રહે, તથા સંયમની આરાધના કરે. ૧૧

Page #134

समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १२३ ___ अन्वयार्थः- (गत्तमेयं अमिपत्य एज्जा) एकत्मसहायत्वमेतद् अभिमार्थयेत् एकत्वाध्यवसायीस्यात् (एवं पमोक्खो न मुसंति पास) एवम्-अनया एकत्वभावनया प्रमोक्षो विषमुक्तसंगता न मृपा-नैतद् अली के भवतीत्येवं पश्य (एस. पमोक्खो अमुसे वरेत्रि) एषः-एकत्लभावनाभिमायः अमृषारूपः सत्यवायमेव तथा वरोऽपि-धानोऽपि अवमेव मावसमाधिः (अकोहणे सच्चरते तबस्सी) 'एगंतमेयं' इत्यादि।
शब्दार्थ-- 'एगंतमेयं अभिपत्थएज्जा-एकत्वमेतदभिप्रार्थयेत्' साधु एकत्वकी भावना करे एवं पमोक्खो न मुसंति पास-एवं प्रमोक्षो न मृषेति पश्य एकत्यकी भावना करने से साधु निःसङ्गताको प्राप्त होता है यह सत्य समझो 'एस पमोक्खो अमुसे वरेवि-एष प्रमोक्षोऽमृषा वरोऽपि' यह एकत्वकी भावना ही उत्कृष्टमोक्ष है तथा यही सत्य भावसमाधि और प्रधान है 'अकोहणे सच्चरते तवस्सी-अक्रोधनः सत्यरतस्तपस्वी' जो क्रोध रहित तथा सत्यमे रत एवं तपस्वी है वही सब से श्रेष्ठ कहा गया है ॥१२।। ____ अन्वयार्थ--माधु एकत्व (असहायत्व) की भावना करे अर्थात् अपने आपको एकाकी अनुभव करे। इस एकत्व भावना से हो निः संगता (निर्ममत्व भावना) उत्पन्न होती है देखो, यह मिथ्या नहीं, सत्य है । यही मोक्ष है, यही प्रधान एवं सच्ची भावसमाधि है। जो
'एगंत मेयं' त्यादि
शहाथ-'एगंतमेयं अभिपत्यएज्जा-एकत्वमेतदभिप्रार्थयेत् साधु सह। 23(पनी भावना ३ एवं पमोक्खो न मुसंति पास-एवं प्रमोक्षो न मृषेति पश्य' એકત્વની ભાવના કરવાથી જ સાધુ નિઃસંગતાને પ્રાપ્ત કરે છે. આ વાત सत्य समन. 'एसपमोक्खो अमुसेवरेवि-एषप्रमोक्षोऽमृषा वरोऽपि' मा पनी ભાવનાજ ઉત્કૃષ્ટ મેક્ષ છે. તથા એજ સત્ય ભાવસમાધિ અને પ્રધાન છે. 'कोहणे सच्चा तवासी-अक्रोधनः सत्यरतस्तपस्वी' २५ हित तथा सत्यमा તત્પર રહે છે અને તપસ્વી છે એજ બધાથી ઉત્તમ કહેવાય છે. ૧૨
અન્વયાર્થ–સાધુ એકત્વ (અસહાયત્વની ભાવના રાખે અર્થાત પિતાને એકાકી પણાને અનુભવ કરે આ પ્રકારની એકત્વની ભાવનાથી જ નિઃસંગતા (નિમમત્વ ભાવના) ઉત્પન્ન થાય છે. જુઓ આ મિથ્યા નહીં પણ સત્ય છે. આજ મિક્ષ છે. આજ પ્રધાન અને સાચી ભાવસમાધિ છે. જે

Page #135

१२४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे योऽक्रोधनः-क्रोधमानमायालोभरहितः सत्यरतः तपस्वी तपोनिष्ठ एष एव प्रमोक्षोऽमृपा सत्यो वरः प्रधानश्चेति ॥१२॥ ___ टीका-किं च-मोक्षमपेक्षमाणः साधुः ‘एगत्तमेय' एकत्वमेतद् असहायलम् 'अभिपत्यएज्जा' अभिप्रार्थयेत् । अयं भावः-अहमेक एव नास्ति कश्चिदन्यः सहायकोऽस्मिन् संसारे जन्मजरामरणसङ्कुले भयत्राता, इत्येवं रूपेणाऽध्यवसायी भवेत् । उक्तश्च
'एगो मे सासओ अप्पा, णापदंसणसंजुभो ।
सेसा मे बाहिरा भावा, सव्वे संजोगळखणा' ॥१॥ छाया-एको मे शाश्वत आत्मा, ज्ञानदर्शनसंयुनः ।
शेषा मे बाह्याभावाः, स संयोगलक्षणा इति ॥१॥ ज्ञानदर्शनसंयुक्त एक एवं ममात्मा शाश्वतोऽव्ययो नित्यः तदन्ये सर्वेऽपि कलत्रपुत्रादिधनधान्य हिरण्यसुवर्णादिका भावाः कर्मद्वारा प्राप्ता अनित्या क्रोध मान माया लोभ से रहित, सत्य में तत्पर और तप में निष्ठ है, घही सब से प्रधान है ॥२२॥ ___टीकार्थ--मोक्षाभिलाषी साधु एकत्व भावना भावे अर्थात् ऐसा चिन्तन करे कि मैं एकाकी (अकेला) हूँ। दूसरा कोई भी मेरा सहायक नहीं है। जन्म जरा और मरण से व्याप्त इस संसार में कोई भी भय से त्राण (रक्षक) करने वाला नहीं है। कहा भी है. एगो मे सासओ अप्पा' इत्यादि।
'ज्ञान और दर्शन से सम्पन्न एक मेरा आत्मा ही शाश्वत है। आत्मा के अतिरिक्त सभी पदार्थ कलत्र, पुत्र, धन, धान्य, हिरण्य, ક્રોધ, માન માયા, અને લેભથી રહિત થઈને સત્યમાં તત્પર અને તપમાં નિષ્ઠા યુક્ત હોય છે તે જ સૌથી પ્રધાન કહેવાય છે. ૧રા
ટીકાર્થ–મેની ઈરછા વાળા સાધુએ એકલાપણાની ભાવનાને સ્વીકાર કર અર્થાત્ એ જ વિચાર કરે કે હું એકાકી અર્થાત એક છું. બીજે કોઈ પણ મારે સહાયક નથી. જન્મ, જરા (વૃદ્ધાવસ્થા) અને મરણથી વ્યાપ્ત એવા આ સંસારમાં કઈ પણ ભયથી રક્ષણ કરવાવાળું નથી. કહ્યું ५९ छ ?--'एगो मे सासओ अप्पा' त्या
જ્ઞાન અને દર્શનથી યુક્ત એક મારો આત્મા જ શાશ્વત છે. આત્મા शिवाय सघ पार्था 21 श्री, पुत्र, धन, धान्य (अना) २५य, સ્વર્ણ (ચાંદી, છેવટે પિતાનું શરીર પણ કર્મથી જ પ્રાપ્ત થયેલ છે. આ

Page #136

मार्थबोधनो टीका प्र. थु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
१२५
एवेति भावः । इत्यादिकमेकत्वभावनां भावयेत् । 'न मुसंति' न मृपा इति 'पास' पश्य, एकस्वभावनया भावितस्यासङ्गताऽवश्यं भाविनी, नात्राऽलीक. त्वमिति पश्य अवलोकय । 'एस' एप:- एकस्वभावनाऽभिप्रायः प्रमोक्षः 'असे' अमृषा सत्यः । तथा - ' वरेत्रि' वरोऽपि श्रे ठोऽपि अयमेव भावसमाधिः 'तस्सी' तपस्वी तपोनिष्ठपदेहः 'अकोहणे' अक्रोधनः- उपलक्षणं चैवत्मानमाया लोभानाम्, तेन निर्मानो निर्मायो निर्लोभथ । तथा-'सच्चरते' सत्यरतश्च एष, एव- अमृषा सत्यः सर्वप्रधानश्च वर्त्तते इति । साधुः सदा - एकत्वभावनां भावयेत्
एकस्वभावनया तस्याऽङ्गता भवति । एकत्वभावनयैव सर्वोत्कृष्टो मोक्षः । अतो योऽनया भावनया युक्तः क्रोधादिकं न करोति तथा सत्यं भाषते, तप वाssवरति स एव सर्वश्रेष्ठ इति भावः ||२२||
स्वर्ण, यहां तक कि यह शरीर भी कर्म से प्राप्त हुआ है। यह सब बाह्य हैं । मेरे स्वरूप नहीं हैं। मैं इन सब से भिन्न (अलग) अकेला ही हूं।'
इस प्रकार की एकत्व भावना करे। जो एकत्व भावना से युक्त होता है, उसमें अवश्य ही असंगता (निर्ममत्व भावना) उत्पन्न हो जाती है, यह कथन असत्य नहीं है, इसे देखो। यह एकत्व भावना ही मोक्ष है, यही सत्य है और यही श्रेष्ठ भावसमाधि है । और जो अक्रोध और उपलक्षण से निरभिमान, निष्कपट एवं निर्दोस होता है तथा सत्य में रत रहता है, वही सर्वप्रधान पुरुष होता है ।
एकस्वभावना से ही सर्वोत्कृष्ट मोक्ष प्राप्त होता है जो इस भावना से भावित होकर क्रोधादि नहीं करता और सत्य में तत्पर होता है तथा तपस्या करता है, वही पुरुष सर्वश्रेष्ठ है ॥ १२ ॥
બધા બા-ખડારના છે. મારા નિજ સ્વરૂપ નથી. હું આ બધાથી જુદો અને એકલે જ છું.
આવા પ્રકારની એકલ! પણાની ભાવના કરવી. જે એકલા પણુની ભાવના વાળા હાય છે, તેમાં અસંગ પણું-(નિ་મહ્ત્વ ભાવના) અવશ્ય જ ઉત્પન્ન થઇ જાય છે, આ કથન સત્ય નથી જ તેને જુએ. આ એકત્વ ભાવના જ મેક્ષ છે. એજ સત્ય છે, અને એજ ઉત્તમ ભાવસમાધિ છે. અને જે અક્રોધ અને ઉપલક્ષશુથી નિરભિમાની, નિષ્કપટી અને નિર્લોભી હાય છે. તથા સત્યમાં રત રહે છે. એજ સર્વ પ્રધાન પુરૂષ છે.
એકત્વની ભાવનાથી જ સર્વોત્કૃષ્ટ મેાક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ભાવનાથી ભાવિત થઈને જે ક્રોધ વગેરે કરતા નથી, અને સત્યમાં તત્પર રહે છે, તથા તપસ્યા કરે છે, એ પુરૂષ જ સર્વશ્રેષ્ઠ છે. ૧૨

Page #137

१२६
सूत्रकृताङ्गसूत्र मूलम्-इत्थीसु य आरयमेहुणाओ,
परिग्गरं चैव अकुब्वमाणे । उच्चावएसु विसएसु ताई,
निस्संसयं भिक्खू समाहिपत्ते ॥१३॥ छाया-स्त्रीषु चारतो मैथुनाव परिग्रहं चैवाऽकुर्वाणः।
___ उच्चावचेषु विषयेषु त्रायी, नि:संशयं भिक्षुः समाधिमाप्तः ॥१३॥ अन्वयार्थः---(इत्थीसु) त्रिविधास्वपि स्त्रीषु विपयभूतासु यद् मैथुनमब्रह्म तस्मात् आरय' अरतो निवृत्तः (व परिग्गई अकुच्चमाणे) च-पुनः परिग्रहं धनादिद्विपदादि संग्रहरूपम् अकुर्वाणः (उच्चावएसु विसएसु ताई) उच्चावचेषु-नानाप्रकारेषु विपयेषु शब्दादिषु अरक्तद्विष्टः-रागद्वेषरहितस्तथा त्रायी स्वस्य परस्य च 'इथिसु या' इत्यादि।
शब्दार्थ-'इत्थीसु-स्त्रीषु' जो पुरुष स्त्रियों के साथ 'आरयमेहुणाओ -अरतो मैथुनात्' मैथुन से निवृत्त होता है 'च परिग्गहं अकुबमाणे-च परिग्रह अकुर्वाणः' तथा परिग्र नहीं करता है 'उच्चावएसु विसएसु ताई-उच्चावचेषु विषयेषु बायी' एवं अनेक प्रकारके विषयों में रागद्वेषसे रहित होकर जीवों की रक्षा करता है ऐसा 'निस्ससयं भिवखू समा. हिपत्ते-निः संशधं भिक्षुः समाधिप्राप्तः' वह साधु निःसंदेह समा. धिको प्राप्त होता है ॥१३॥ ___ अन्वयार्थ-जो तीनों प्रकार के मैथुन से विरत होता है जो परिग्रह नहीं करता, जो मनोज्ञ एवं अमनोज्ञ विषयों में राग-द्वेष से युक्त नहीं 'इत्थिप्नु या' या
शा-'इत्थिसु-स्त्रीपुरे पु३५ श्रियानी साथे 'आरयमेहुणाओ-आरतोमैथुनात्' भैथु थी वृत्त मन छ ‘च परिग्गह अकुबमाणे-च परिग्रह अकुर्वाणः' तथा परिव ४२ थी 'उच्चावएसु विसएसु ताई उच्चावचेपु विषयेषु त्रायी'. તથા અનેક પ્રકારના વિષયમાં રાગદ્વેષથી રહિત થઈને એની રક્ષા કરે છે. मेवे। 'निस्संसयं भिक्खू समाहिपत्ते-निःसंशयं भिक्षुः समाधिप्राप्तः' ते साधु मटेड વિના જ સમાવિને પ્રાપ્ત કરે છે. ૧૩
અન્વયાર્થ–જેઓ ત્રણ પ્રકારના મિથુનથી વિરત હોય છે, જેઓ પરિગ્રહ કરતા નથી, જેઓ મને અને અમને જ્ઞ વિષમાં રાગદ્વેષ વાળા હતા

Page #138

समयार्थबोधिनो टोका प्र.श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १२७ रक्षणकर्ता (निस्संसयं भिक्खू समाहिपत्ते) निःसंशयं निश्चयेन भिक्षुरेवंभूतः साधुः मूलोत्तरगुणसमन्वितः समाधि-भावसमाधि प्राप्तो भवतीति ।।१३।।
टीका-'इन्थीसु' देवमानुपतिर्यग्रूपासु त्रिविधासु स्त्रीषु 'मेहुणाओ' मैथुनम्-अब्रह्म तस्माद् मैथुनात् 'आरय' अरतः-न रतोऽरत:-निवृत्तः। तथा'परिगह' परिग्रहम्, परि-सर्वतो गृह्यते इति परिग्रहः-द्विपादिसंग्रहःतम् 'अकुबमाणे' अकुर्माणः 'उच्चारएसु' उच्चावचेसु नानापकारकेषु 'विसपमु' विषयेषु-शब्दादिलक्षणेषु, अथवा-उच्चाः -उत्कृष्टाः , अथवानीचाश्च ये विषयास्तेषु रागद्वेषरहितः। तथा-'ताई' त्रायी त्राता सर्वेषां जीवाना मभयदाता-रक्षक इति यावत् । विशिष्टोपदेशदानद्वारा परेभ्योऽपि परेषां रक्षकः । निस्संसय' निःसहरम्-निश्चयेन परमार्थत एतादृशः 'भिक्खू भिक्षु मुनिः 'समाहिपत्ते' समाधिमाप्ता, एवंभूनो मूल त्तरगुणसमन्वितो मुनि होता और जो स्वपर का त्राता (रक्षक) होता है, निस्सन्देह ऐसा भिक्षु समाधि प्राप्त करता है ॥१३॥
टीकार्थ-देव मनुष्य और तिर्यच संबंधी मैथुन से जो पूर्ण रूप से निवृत हो चुका है, जो द्विपद चतुष्पद आदि का परिग्रह नहीं करता, जो विविध प्रकार के उंच और नीच अर्थात् मनोज्ञ और अमनोज्ञ शब्द आदि इन्द्रिय विषयों में रागी छेषी नहीं होता जो त्राता अर्थात् सब प्राणियों को अभयदाता होता है या विशिष्ट उपदेश देकर दूसरों से दूसरे जीवों की रक्षा करवाता है, निश्चय ही ऐसा भिक्षु समाधि નથી અને જે સ્વ-પરના ત્રાતા (રક્ષણ કરવાવાળા) હોય છે. એવા ભિક્ષુ કોજ નિઃશંક રીતે સમાધિને પ્રાપ્ત કરવાવાળા બને છે. ૧૩
ટીકાર્થ–દેવ, મનુષ્ય અને તિર્યંચ સંબંધી મિથુનથી જે પૂર્ણ રૂપે નિવૃત્ત થઈ ચૂકેલ છે, જે દ્વિપદ કહેતા બે પગવાળા, ચતુષ્પદ કહેતાં ચાર પગવાળા, વિગેરેને પરિગ્રહ કરતા નથી. જે જુદા જુદા પ્રકારના ઉંચ અને નીચ અર્થાત્ મનોજ્ઞ અને અમનેશ શબ્દ વિગેરે ઈદ્રિના વિષયમાં રાગવાળા કે દૈષવાળા દેતા નથી જે ત્રાતા અર્થાત્ સઘળા પ્રાણિઓને અભય આપનારા હોય છે, અથવા વિશેષ પ્રકારને ઉપદેશ આપીને બીજાઓ પાસે અન્ય જીવોની રક્ષા કરાવે છે, એ ભિક્ષુ નિયમથી સમાધિ પ્રાપ્ત કરે છે. કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે-મૂળ અને ઉત્તર ગુણેથી સંપન્ન આવા મુનિ

Page #139

१२८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
% 3DEE
भी समाथि प्राप्तो भवति नापरः कश्चिन् समाधिपाप्तो भवति । य एकत्वमावनायुक्तः साधुनहाति मैथुनं परिग्रहं च' रक्षति च विविधान् जीवान् विविधविषयेषु रागद्वेषरहितो निसंशयं भावसमाधि प्राप्तो भवतीति भावः ॥१३ मूलम्-अरई रेई च अभिभूय भिवखू ,
तणाइफासं तह सीर्यफासं । उण्हं च दंसं च ऽहियासएज्जा,
सुभि च दुभि च तिरिक्खएज्जा ॥११॥ छाया-अरति रति चाभिभूय भिक्षुः तणादिस्पर्श तथा शीतस्पर्शम् ।
उष्णं च दंशं चाधिसहेत, मुरमि च दुरभि च तितिक्षेत् ।।१४॥ प्रास होता है । अभिप्राय यह है कि मूल और उत्तर गुणों से सम्पन्न ऐसा मुनि भावसमाधि प्राप्त करता है। जिसमें यह गुग नहीं होते वह भावसमाधि को प्राप्त नहीं कर सकता। __ भाव यह है कि जो साधु मैथुन और परिग्रह का त्यागी होता है, जीवों को अभयदाता होता है और विविध विषयों में रागद्वेष से रहित होता है, वह निश्चय ही भावसमाधि को प्राप्त करता है ॥१३॥
'अरई रइंच' इत्यादि। .. शब्दार्थ--'भिखू-भिक्षुः साधु 'अरई गई च अभिभूय-अरति
तिचाभिभूय' संयम में अरति अर्थात खेद तथा असंयममें रति अर्थात् गग का त्याग कर 'तणाहफासं-तृणादिस्पर्श' तृण आदिका स्पर्श को 'तह-तया' और सीयफास-शीतस्पर्श' शीतस्पर्शक. 'उपहंच-उरुणं च' ભાવ સમાવિ પ્રાપ્ત કરે છે. જેમાં આ ગુણે હેતા નથી. તે ભાવસમાધિ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી
કહેવાને ભાવ એ છે કે—જે સાધુ, મિથુન અને પરિગ્રહને ત્યાગ કરવાવાળા હોય છે, જેને અમય આપવાવાળા હોય છે, અને જુદા જુદા વિષયમાં રાગષ વિનાના હેય છે, તે નિશ્ચય ભાવસમાધિને પ્રાપ્ત કરનારા હોય છે. ૧૩ 'अरई रइच' त्या
शा--भिक्खू-भिक्षुः साधु 'अरई रईच अभिभूय-प्रति रति चाभिः થ' સંયમમાં અરતિ અર્થાત્ ખેદ તથા અસંયમમાં રતિ અર્થાત રાગને त्याग ४०ने 'तणाइकास-तृणादिरश' तृe विगैरेन। २५शन तह-तथा' भने 'सीयफास-शीतपर्श' शीत३५श ने 'उपहच-उणं च' (२५शाने 'च दस-च

Page #140

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् ___ अन्वयार्थः-(मिक्खू) भिक्षुः-भावभिक्षुः परमार्थदर्शी (अरई रइंच अभिभूय) संयमेऽ तिम् असं ममेरतिम्-अनुरागम् अभिभूय-परित्यज्य (तणाइफास) हणादिस्पर्शम् (तह) तथा (सीयफास) शीतस्पर्शम् (उण्हं च) उष्णस्पर्शम् (च दंस) च दंशमशकादिजनितस्पर्शम् (अहियासएज्जा) अध्यासहेत-अधिसहेत तथामन्धम् (मुभि च दुभि च) सुरभि दुमि च (तितिक्खएज्जा) तितिक्षेतसर्व सहेतेति ॥१४॥
टीका-अपिच-विषयविरक्तस्य कथं भावसमाधिर्भवति सत्राह- 'अरई' इत्यादि । 'मिकाबू' भिक्षुः-शरीरगृहादौ स्पृहारहितो मोक्षगमनप्रवणः 'आई' अरतिम्-संपमेऽरुचिम् असं यमे च 'रई' रतिम् 'अभिभूय' अभिभूय-निवार्य उहणस्पर्शको च दंसं-च दंशम् तथा दंशमशकके स्पर्शको 'अहियासएज्जा-अधिसहेत' सहन करे तथा 'सुभिंच दुभिव-सुरभि चासुरभि च' सुगंध एवं दुर्गन्धको तितिक्खएजना-तितिक्षयेत्' सहन करे ॥१४॥ ___ अन्वयार्थ - परमार्थदर्शी भिक्षु संयम में अरति और असंयम में रति (आनन्द) का त्याग करके तृण आदि के स्पर्श कों, शीतस्पर्श को पणस्पर्श को और देशमशक आदि के स्पर्श को सहन करे तथा सुगंध और दुर्गध को भी सह ले ॥१४॥
टीकार्थ-जो विषयों से विरक्त है, उसे भाव समाधि किस प्रकार प्राप्त होती है, सो कहते हैं-शरीर और गृह आदि में निस्पृह (वांछा रहित) मोक्ष गमन में कुशल भाव साधु संयम संबंधी अरति (अमचि) को और असंयम संबंधी रति (आनंद) को हटा कर आगे कहे जाने दंशम्' तथा 'शमा २५शन 'अहियासएजा-अधिसहेत' सहन ४२ तथा 'सुभिं व दुभि व सुरभि चासुरभि च' सुमय भने धने तितिक्खएज्जा-तितिः क्षयेत्' सन ४२ ॥१४॥
અન્વયાર્થ–પરમાર્થને જાણવાવાળા ભિક્ષુએ સંયમમાં અરતિ-અપ્રીતિ અને અસંયમમાં રતિ-પ્રીતિને ત્યાગ કરીને તૃણ વિગેરેના સ્પર્શને શીત સ્પર્શને ઉણ સ્પર્શને અને દેશમશક વિગેરેના સપર્શને સહન કરે તથા સુગંધ અને દુધને પણ સહન કરી લેવી ૧૪
ટીકાર્યું–જે વિષયથી વિરક્ત છે, તેને ભાવસમાધિ કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય છે, તે બતાવવામાં આવે છે. શરીર અને ઘર વિગેરેમાં પૃહા વિનાનો અર્થાત્ ઈચ્છા રહિત મેલ ગમનમાં કુશળ ભાવ સાધુ સંયમ સંબંધી અરતિ અરૂચિ અર્થાત્ અનાદર અને અસંયમ સંબંધી રતિ-પ્રીતિ અર્થાત આ દરને

Page #141

सूत्रकृताङ्गस वक्ष्यमाणं सर्वमधिसहेत । तद्यथा-'तणाइफासं' तृणादीनां स्पर्शम्-तृणादि. स्पर्शजनित दुःवमित्यर्थः, आदि शब्दात् पृथिव्यादि कठिनपदार्थस्य च स्पर्शमधिस हेत। तथा-सीयफासं' शीतस्पर्शम्, शीतस्पर्शपरोष हमधिसहेत । 'उण्हं च' उष्णं च-उग्णपरीषदम् 'दंसं च-दंशमशकपरीषहं कर्मनिर्जरार्थ मधिसहेत । 'सुमिच' सुरमिंच गन्धम् 'दुभि च' दुरभिगन्धं च-शोभनमशोभनं गंधं चापि 'तितिक्ख एज्जा' तितिक्षेन, एतेषां सर्वेषां परीषहाणां सहनं मोक्षा. भिलाषिणा कार्यमिति । साधुः संयमेऽरति रतिश्चाऽसंयमे परित्यज्य वृणादि शीतस्पर्शादिदंशमशकसुरभ्यसुरभिगन्धादिकं सर्वमपि सहेतेति भावः ॥१४॥ प्लम्-गुत्तो चईए य समाहिपत्तो,
लेसं समाहट्ट परिवएज्जा। गिह न छाए णवि छायएज्जा,
संमिस्सभावं पयहे पयाँसु ॥१५॥ चाले स्पर्शों को सहन करे। वह स्पर्श यह हैं-तृण आदि के स्पर्शको, तथा 'आदि' शब्द से कंटक, कंकर और कठोर पृथ्वी आदि के स्पर्श को शीत स्पर्श को अर्थात् ठंडीको, उष्णस्पर्श को अर्थात् गर्मी को तथा दंशमशा आदि के स्पर्श को कर्म निर्जग के अर्थ सहन करे। इसके अतिरिक्त सुगंध और दुर्गध को भी सहन करे । मोक्ष के अभिलाषी को इन सब परीषड़ों को सहन करना चाहिए । . आशय यह है कि साधु संयम में अरति और असंयम में रतिको स्याग कर तृमादि के और शीन, उष्ण तथा दंशमशक आदि स्पों को सहन करे । सुगंधि और दुर्गधि को सहन करे ॥१४॥ હટાવીને આગળ કહેવામાં આવનારા સ્પર્શીને સહન કરે. તે સ્પર્શ આ પ્રમાણે છે -તૃણ વિગેરેના સ્પર્શને તથા આ દિ શબ્દથી કંડા, કાંટા, અને કઠેર પૃથ્વી વિગેરેના સપર્શને, ઠંડા સ્પર્શને ગરમ સ્પર્શને અથૉત્ તાઢ તડકાને તથા દંશ મશક-ડાંસ મચ્છર વિગેરેના સ્પર્શને કર્મ નિજા કરવા માટે સહન કરવા. આ શિવાય સુગંધને પણ સહન કરવી. મોક્ષની ઈચ્છા વાળાઓએ આ બધા પરીષહોને સહન કરવા જોઈએ.
કહેવાનો આશય એ છે--સાધુએ સંયમમાં અરતિ અને અસંયમમાં રતિને ત્યાગ કરીને તૃણ વિગેરેના અને ઠંડા, ઉના તથા ડાંસ, મચ્છર વિગે. રેના સ્પર્શોને સહન કરવા. સુગંધ અને દુર્ગધને પણ સહન કરવી. ૧૪

Page #142

समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
१३१
•
छाया - गुप्तो वाचा च समाधि प्रापो, लेगं समाहत्य परिव्रजेत् । गृहं न छदेनापि छादयेत् संमिश्रभावं मजहयात्मजासु ॥ १५ ॥ अन्वयार्थ ः– (ईए य गुतो समाहिपत्तो) बाचा च गुप्तो मौन व्रती समाधि प्राप्तो भवति (लेसं समादु परिव्वज्जा) लेश्यां - वैजस्यादिकां समाहृत्य - उपा दाय अशुद्ध-वृगादिकां लेश्यां परिहृत्य च परिव्रजेत् - संयममार्गे त्रिचरेत् गि म छाए गृहं छदेत् ( ण वि छायज्जा) नापि छादयेत् अन्यद्वाराऽपि तदीय संस्कादादिकं न कारयेत् ( पयासु) प्रजासु - स्त्रीषु ( संमिस्भावं पयहे ) संमिश्र मावं मजलात् परित्यजेदिति ॥ १५ ॥
'गुत्तो वईए' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'एय गुत्तो समाहिपतो वाचागुतो समाधि प्राप्तः ' जो साधु वचन से गुप्त रहता है, वह भाव समाधि को प्राप्त करता है 'लेसं समाह्ड परिव्वज्जा - लेइयां समाहृत्य परिव्रजेत्' साधु शुद्धaourat ग्रहण करके संयमका पालन करे 'गिह'न छाए - गृह न छदेत्' घर स्वयं न छावे और 'णवि छावएज्ज - नापि छादयेत्' दूसरे से भी न छवावे 'पयासु- प्रजासु' स्त्रियो में 'स'मिस्सभावं पयहे - संमिश्र भावं 'प्रजह्यात् ' मिश्र भाव का त्याग करे अर्थात् स्त्रियों के साथ संसर्ग न करे ॥ १५ ॥
अन्वयार्थ - वचन से गुप्त अर्थात् मौनव्रती तथा भाव समाधिको प्राप्त साधु शुक्ल आदि प्रशस्त लेश्या को ग्रहण करके कृष्ण आदि अप्रशस्त लेश्याओं का परित्याग करे और संयम मार्ग में विचरे । गृहको
'गुत्तो वईए' त्याहि
शब्दार्थ -- वइए य गुत्तो समाहिपत्तो वाचागुप्तो समाधि प्राप्तः' ने साधु वयनथी गुप्त रहे छे. ते लाव समाधिने प्राप्त उरे छे. 'लेसं समाहद परि व्वज्जा - लेश्यां समाहृत्य परिव्रजेत्' साधु शुद्ध वेश्याने गृहण उरीने सत्यभनु' पासून उरे' गिद्द न छाप - गृह न छन्' धरने पोते ढांव नहीं मने 'वि छवएज्ज - नापि छादयेत्' भीलनी पांसे पशु अववु' नहीं 'पयासु- प्रजासु' स्त्रियोभां ‘संमिस्स्रभावं पयहे - संमिश्रभावं प्रजह्यात् ' मिश्र भावना त्याग मेरे अर्थात् સિયાની સાથે સ'સગ ન રાખે ॥૧પા
અન્વય-વચનથી ગુપ્ત અર્થાત્ મૌન વ્રત તથા ભાવ સમાધિને પ્રાપ્ત થયેલ સાધુ શુકલ વિગેરે પ્રશસ્ત લેશ્યાને ગ્રહણ કરીને કૃષ્ણ વિગેરે અપ્રશસ્ત લેશ્યાઓના પરિત્યાગ કરે તથા સંયમ માર્ગમાં વિચર. ઘરનું પાતે છાદન

Page #143

१५२
संत्रकृताङ्गसूत्रे ____टीका-'वईए' वाचा 'गुत्तो' गुप्तः-वचनगुप्तिसम्पन्नः 'समाहि' समाधिम् दर्शनज्ञानचारित्ररूपं भावसमाधिम् 'पत्तो' एतादृशभावसमाधि प्राप्तो भवति । 'छेसं' लेश्याम्-शुद्रां तैजसादिकाम् 'समाहटु' समाहृत्य-उपादाय, अशुद्धां चकृष्णादिश्यां परिहत्य परिवएना' परि-सर्वन:-संयममार्गे व्रजेत्-विचरेत् । तया-'गिह' गृहम् 'न छाएज्जा' न छंदे सायम्, यथा-सर्पः स्वाऽऽवासन निर्माति अपितु-अन्यदीये-मृषिकविले कथं कथमपि वाहयति कालम् । एवमेव साधुरपि गृहसंस्तरणसंस्काराय स्वयं न यतेत । 'ण वि छाएज्जा' नाऽपि परेरामदनादि गृहादेः कारयेत् । तथा-'पयासु' प्रनासु-प-प्रकर्षण वारं वारं जायन्ते इति प्रजाः तासु-तद्विषयेषु जन्ममरणकारणभूताः क्रियाः पचनपाचनादिरूपा, न स्वयं छादन करे और न दूसरों से छादन करावे । स्त्रियों के विषय में संमिश्रभाव को त्यागे ॥१५॥
टोकार्थ --वचन गुप्ति से सम्पन्न तथा दर्शन ज्ञान एवं चारित्र रूप भाव समाधि को प्राप्त मुनि शुद्ध लेश्या को ग्रहण करके कृष्ण आदि अशुद्ध लेश्याओं को पूर्ण रूप से त्याग दे और संयम का परिपालन करे।
साधु मकान न छाए । जैसे सर्प अपने लिए आवास नहीं बनाता, किन्तु चूहा आदि किसी अन्य के बनाये बिल में किसी प्रकार अपना काल यापन कर लेता है, उसी प्रकार साधु भी गृह का संस्कार आदि न करे, दूसरों से भी न करवाए।
जो उत्पन्न होते हैं उन्हें प्रजा कहते हैं। उनके विषय में समिश्र भाव अर्थात् गृहस्थ और संयतका एकीकरण न करे। तात्पर्य यह है किदीक्षित होकर भी स्वयं पचन पाचन आदि करना दूसरे से करवाना ન કરે તથા બીજા પાસે પણ તેનું છાદન ન કરાવે અને સિના વિષયમાં સંમિશ્રભાવને ત્યાગ કરે ૧પ
ટીકાર્થ-વચન ગુપ્તિથી યુક્ત તથા દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર રૂપ ભાવ સમાધિને પ્રાપ્ત થયેલ મુનિ શુદ્ધ લશ્યાને ગ્રહણ કરીને કૃણ વિગેરે અશુદ્ધ વેશ્યાઓને પૂર્ણ રૂપથી ત્યાગ કરે. અને સંયમનું પરિ પાલન કરે.
સાધુ મકાનનું છાદન ન કરે. જેમ સર્ષ પિતાને માટે નિવાસ બનાવતા નથી. પરંતુ ઉંદર વિગેરે કોઈ બીજાએ બતાવેલ દરમાં રહીને પિતાને સમય વિતાવે છે. એ જ પ્રમાણે સાધુએ પણ ઘરના સંસ્કાર વિગેરે અવયં ન કરવા અને બીજાઓ પાસે કરાવવા પણ નહીં.
જે ઉત્પન્ન થાય છે, તેને પ્રજા કહે છે. તેના વિષયમાં સંમિશ્ર ભાવ અર્થાત્ એકીકરણ ન કરવું.

Page #144

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् 'समिस्सभा' येन कृतेन संमिश्रभाव:-गृहस्थसंयतयोरेकीभावो भवेत् तम् 'पयए' परिजयात्-परित्यजेत्-ताशकार्य न कुर्यात् येन गृहस्थसंयतयोः सादृश्यं स्यात् । अयमर्थ:-प्रवनितोऽपि पचनपाचनक्रियां स्वयं संपादयन् कारयन् वा संमिश्रमावो भवेत् तत्परित्याज्यम् । अथवा-प्रजा:-स्त्रियः तामु ताभिर्वा यः संमिश्रीभावः तं परित्यजेदिति ! यः साधु व वसा गुप्तः सः भावसमाधि प्रापो भवति । साधुस्तै नसादि शुद्रलेशा परिगृह्य, परित्यज्य च कृष्णादि. लेश्यां संयमानुष्ठानरतो भवेत् । तथा- न स्वयं गृहसंस्कारादिकं क्रियाकलाप कुर्यात् न कारयेद्वा । तथा-प्रनाभिः सह संबसं न कुर्यादिति भावः ॥१५॥ मूलम्-जे कई लोगमि उ अकिरियआया,
अन्नेन पुँडा धुयमादिसति । आरंभसत्ता गढिया य लोए,
धम्म णं जाणति विमुक्खहेउं ॥१६॥ संमिश्रभाव है, उसका त्याग करे। अथवा प्रजा का अर्थ है स्त्रियों के साथ संमिश्रभाव अर्थात् मेलमिलाप नहीं करना चाहिए।
भावार्थ यह है कि जो साधु वचन से गुप्त होता है, वह भावस. माधि को प्राप्त होता है। साधु शुद्ध लेश्या को धारण करके और कृष्ण आदि अशुद्ध लेश्याओं को त्याग करके संयम के अनुष्ठान में निरत रहे । तथा गृह का संस्कार आदि क्रियाकलाप स्वयं न करे और दूसरे से न करावे। वह प्रजा अर्थात् स्त्रियों के साथ संवास मेल जोल भी न करे ॥१५॥
તાત્પર્ય એ છે કે--દીક્ષા લીધા પછી (વિષયાભિલાષી) પિતે રાંધે અને અન્ય પાસે રંધાવે તેને સંમિશ્રભાવ કહેવાય છે. તેને ત્યાગ કરે. અથવા પ્રજા એટલે પ્રિયે ખ્રિની સાથે સાથે સંમિશ્ન ભાવ અર્થાત્ મેળ રાખવે नये.
કહેવાનો ભાવ એ છે કે-જે સાધુ વચન ગુપ્તિથી ગુપ્ત હોય છે, તે ભાવ સમાધિને પ્રાપ્ત કરે છે. સાધુએ શુદ્ધ વેશ્યાને ધારણ કરીને અને કૃષ્ણ વિગેરે અશુદ્ધ વેશ્યાઓનો ત્યાગ કરીને સંયમના અનુષ્ઠાનમાં તત્પર રહેવું. તથા ઘર વસતિ–સણગારવું, વિગેરે ક્રિયાઓ સ્વયં કરવી નહી મને બીજા પાસે કરાવવી નહીં તેણે પ્રજા અર્થાત સિની સાથે સંવાસ અર્થાત મેળાપ પણ રાખ નહીં. ૧પ

Page #145

सूत्रकृतामसूत्र छाया--ये केऽपि लोके तु अक्रियात्मानोऽन्येन पृष्ठाः धुनमादिशन्ति ।
आरम्भसक्ता गृद्धाश्च लोके, धर्म न जानन्ति विमोक्षहेतुम् ॥१६॥ अन्वयार्थः-(लोगमि) अस्मिन् लोके-संपारे (जे केइ अकिरियाया) ये अक्रियात्मानः-क्रियारहित आत्मा येषां मते ते तथा (अन्नेन पुष्टा धुयमादिसति) अन्येन आत्मनोऽक्रियत्वे बन्धमोक्षौ न स्याताम् इत्यभिपायवता पृष्टा सन्तः धुत म क्षमादिशन्ति मोक्ष प्रतिपादयन्ति, ते सांख्याः (आरंभसत्ता) आरम्भसक्ताः
जे के लोगंमि' इत्यादि।
शब्दाथ--'लोगमि-लोके' इस लोक में 'जे के अकिरियआयापे केपि अक्रियात्मानः' जो लोग आत्मा को क्रियारहित मानते हैं वे लोग 'अन्नेन पुट्ठा धुयमादिसंति-अन्येन पृष्टाः धुतं आदिशन्ति' दूसरे के पूछने पर मोक्षका प्रतिपादन करते हैं ऐसे वे सांख्यमतवाले 'आरं. भसत्ता-आरंभसक्ताः' आरम्भ में आसक्तिवाले और 'लोए गढियालोके गृद्धाः' विषय भोगों में मूच्छित-आसक्तिवाले होते हैं वे 'विमो. क्खहेउ-विमोक्षहेतुम्' मोक्ष के कारणरूप 'धम्म-धर्म' श्रुतचरित्ररूप धर्म को 'ण जाणंति-न जानन्ति' नहीं जानते हैं ॥१६॥ ... अन्वयार्थ--इस संसार में जो कोई आत्मा को निष्क्रिय स्वीकार करते हैं और दूसरे के प्रश्न करने पर मोक्ष का प्रतिपादन करते हैं,
जे केइ लोगामि' त्या
शहाय--लोग मि-लोके' मा aswi जे केइ अकिरियआया-ये केपि अक्रियास्मानः' २atी मामाने यि त भाने छे, मे । 'अन्नेय पुट्टा धुयमादिसति'-अन्येन पृष्ठाः धुतम् आदिशन्ति' भागना पूछाथी मोक्षन प्रतिपान ४२ ७. सेवा ते सांयमतानियो 'आरंभसत्ता-आरंभसक्ताः' भारममा भासत वाणा गाने 'लोए गढिया-लोके गृद्धाः' वियोगामा भूति अथात मातिा डाय छे. तेथे। 'विमोक्खहेउ-विमोक्षहेतुम्' भेक्षना ५।२१. ३५ 'धम्म-धर्म" श्रुतयात्रि ३५ थमने ‘ण जाणंति-न जानन्ति' ongता नथी. १६॥
અન્વયાર્થ—આ સંસારમાં જે કઈ આત્માને નિષ્ક્રિયપણથી સ્વીકારે છે, અને બીજા કેઈ પૂછે ત્યારે મેક્ષનું પ્રતિપાદન કરે છે. તેવા સાખ્ય

Page #146

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् आरम्भे-सावधपचनपाचनादिके सक्ता गृद्धाः (गढिया) गृद्धाश्चाध्युपपना (विमोकावहे उ) विमोक्षहेतु-मोक्ष कहेतुभूतम् (धम्म) धर्मम्-श्रुचारित्राख्यम् (ण जाणंति) न जानन्ति-नावबुध्यन्ते इति ॥१६॥ ___'लोगमि' इहलोके 'जे केइ' ये केऽपि सांख्यशास्त्राऽध्येतारः 'अकिरिय. आया' आक्रिय आत्मा, इति मन्यन्ते । सांख्यमते सर्वव्यापित्वात-आत्मा निष्क्रियः स्वीक्रियते तदुक्तम्
___अकर्ता निर्गुणो भोक्ता आत्मा कपिल दर्शने' । कपिलमते-आत्मनोऽकर्तृत्वमक्रियत्वं भोक्तृत्वं च मन्यते इत्यर्थः । तत्र यदि आत्मा निश्क्रियः स्यात् तदा बन्धमोक्षौ तस्य कथं स्याताम् इत्येवम् 'अन्नेण' अन्येन 'पुट्ठा' पृष्टाः सन्तः 'धुर्य' धुतं-मोक्षम् 'आदिसंति' आदिशन्ति-प्रतिपाद. यन्ति । यथा--कथंचित कुटिलमार्गमाश्रित्य बन्धमोक्षव्यवस्थमपि सङ्कटयनित अर्थात् आत्मा का मोक्ष होना कहते हैं, वे (सांख्य) आरम्भ समारम्भ में आसक्त हैं, गृद्ध हैं और मोक्ष के कारणभूत धर्म को नहीं जानते हैं ॥१६॥
टीकार्थ--जगत् में कोई अर्थात् सांख्यशास्त्र के अध्येता आत्माको अक्रिय मानते हैं। उनका कहना है कि आत्मा क्रियोरहित है, क्योंकि वह सर्वव्यापी है। कहा भी है-'अकर्ता निर्गुणो भोक्ता' इत्यादि। ___'मांख्यदर्शन में आत्मा शुभाशुभ कर्मों का कर्त्ता नहीं है, निर्गुण है, कर्मफल का भोक्ता है।'
. इस कथन के अनुसार वे आत्मा को अकर्ता, अक्रिय किन्तु भोक्ता स्वीकार करते हैं। जब उनसे कोई प्रश्न करता है कि आत्मा यदि क्रिया रहित है तो उसे पन्ध और मोक्ष किस प्रकार हो सकता है ? तब वे મતાવલ આરંભ સમારંભમાં આસકત હોય છે. તેમાંજ લાગેલા રહે છે અને મોક્ષના કારણભૂત ધર્મના સારૂપને સમજતા નથી. ૧૬
ટકાથ– જગતમાં કઈ અર્થાત સાંખ્ય શાસ્ત્રના અભ્યાસ કરવાવાળા આત્મને અક્રિય-કિયા વગરને માને છે. તેઓનું કહેવું છે કે-આત્મા કિયા परने छ भ3 ते सव्यापी छे. ह्यु छ है-'अकर्ता निगुणो भोक्ता' त्या
સાંખ્ય દર્શનમાં આત્મા શુભ અને અશુભ કર્મનો કર્તા નથી, નિર્ગુણ અર્થાત ગુણાતીત છે. અને કર્મના ફળને ભેગવવાળો છે.
આ કથન પ્રમાણે તેઓ આત્માને અકર્તા, અક્રિય પરંતુ ભોક્તા હોવાનું સ્વીકારે છે. જ્યારે તેઓને કેઈ એ પ્રશ્ન કરે છે, કે- આમા જે ક્રિયા વિનાને છે, તે તેને બંધ અને મેક્ષ કઈ રીતે થાય છે? ત્યારે તેઓ મોક્ષ

Page #147

सूत्रकृताङ्गसूत्रे किन्तु वस्तु । स्तेऽज्ञा एव । ते 'आरंभसत्ता' आरम्भे षड्नीवनिकायविराधके पंचना वनरूपे साधे कर्मणि 'सत्ता' आसक्तास्तु 'गढिया' गृद्धाः-गृद्धिभावंगताः 'लोए' लोके 'विमोक्खहेर्ड' विमोक्षककारणभूतम् 'धम्म' धर्म-श्रुतचारिअलक्षणम् ‘ण जाणनि' न जानन्ति-कुमार्गाश्रितया सम्यङ्नावगच्छन्तीति । इह लोके सांख्यकारा ये आत्मानम् अक्रिय मन्यन्ते, तया-मोक्षविषयेऽन्येन पृष्टा मोक्ष पद्भावमपि कथयन्ति वस्तुतः साधकर्मानुष्ठानरता मोक्षकारणं श्रुतचारिवलक्षणं धर्म न जानन्तीति भाव ॥१६॥ मूलम् -पुढो य छंदों इह माणगाउ,
किरियाकिरियं च पुढोयवायं । मोक्ष का होना कहते हैं। किसी प्रकार कुटिल मार्ग का आश्रय लेकर वे बन्ध और मोक्ष की व्यवस्था को घटाते भी हैं। फिर भी वे बाल हैं। वै षड्जीवनिकाय की विराधना करने वाले पचन पाचन आदि सावध कार्यों में आसक्त हैं, गृद्धिभाव को प्राप्त हैं । मोक्ष के कारणभूत श्रुत चारित्र रूप धर्म को नहीं जानते हैं। कुमार्ग का अवलम्बन लेने के कारण वे धर्म को समीचीन रूप में नहीं समझते। ___भाव यह है कि सांख्यवादी आत्मा को अक्रिय मानते हैं और मोक्ष के विषय में दूसरे के पूछने पर उसका सद्भाव भी कहते हैं । किन्तु वास्तव में सावध कर्मों के अनुष्ठान में तत्पर वे मोक्ष के कारण मून धर्म को नहीं जानते हैं ।।१६।। થવાનું કહે છે, કોઈ પણ પ્રકારથી કુટિવ માર્ગને આશ્રય લઈને તેઓ બંધ અને મોક્ષની વ્યવસ્થા ઘરાવે પણ છે, તે પણ તેઓ બાલ અર્થાત્ અજ્ઞાની છે. તેઓ જ જવનિકાયની વિરાધના કરવાવાળા પચન પાચન વિગેરે સાવધ કાર્યોમાં આસક્ત છે; ગૃદ્ધિભાવને પ્રા1 છે, મોક્ષના કારણ ભૂત થત ચારિત્ર રૂપ ધર્મને જાણતા નથી. કુમાર્ગનું અવલખન લેવાને કારણે તેઓ ધર્મને સારી રીતે સમજતા નથી.
કહેવાને ભાવ એ છે કે–સાંખ્યવાદીએ આત્માને અક્રિય માને છે. અને મેક્ષના વિષયમાં બીજાઓ પૂછે ત્યારે તેને સદ્ભાવ બતાવે પણ છે પરંતુ વાસ્તવિક રીતે સાવધ કર્મોને અનુષ્ઠાનમાં પર એવા તે મોક્ષના કારણ ભૂત ધર્મને જાણતા નથી. ૧૬

Page #148

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् जायस्स बालस्स पैक्कुव्वदेह
पवड्डई वेरमैसंजयस्स ॥१७॥ छाया--पृथक्छन्दा इह मानवास्तु, क्रियाक्रियं च पृथग्वादम् ।
जातस्य बालस्य प्रकर्त्य देह, प्रवर्द्धते वैरमसंयतस्य ॥१७॥ अन्वयार्थ:--(इइ माणवा उ पुढो य छंदा) इह-अस्मिन् लोके मानवा:मनुष्याः पृथक् छन्दा-भिन्नाभिप्रायवन्तः (किरियाकिरियं पुढो य वायं) क्रिया. ऽक्रिय क्रियावादमक्रियावादम् पृथक पृथक् समाश्रिताः (जायस्स बालस्स देहं पकुव्व) जातस्य-उत्पन्न मात्रस्य बालस्य-सदसद्विवेकविकलस्य देहं प्रकर्त्य-खण्डशा कृत्वा स्वसुखमुत्पादयनि तदेवं परापघातक्रियां कुर्वतोऽस्य (असंजयस्स) असं.
'पुढो य छंदा' इत्यादि।
शब्दार्थ-'इह माणवा उ पुढो य छंदा-इह मानधास्तु पृथक् छन्दा।' इस लोक में मनुष्यों की रुचि भिन्न भिन्न प्रकार की होती है 'किरिया. किरियं च पुढोयवायं-क्रियाक्रियं च पृथकवादम्' अतः कोई क्रियावादको एवं कोई अक्रियावाद को ऐसे पृथक् पृथक् रूप से मानते हैं। 'जातस्स बालस्स देह पकुव्व-जातस्य थालस्थ देहं प्रकर्त्य' वे जन्मे हुए बालकके शरीरको काटकर अपना सुख बनाते हैं 'असंजयस्स-असंयतस्य' ऐसे असंयत् पुरुष का 'वेरं पबहुइ-वैर प्रवर्द्धते' वैर अत्यंत बढता रहता है ।१७।
अन्वयार्थ इस लोक में मनुष्य भिन्न भिन्न अभिप्राय वाले हैं। किसीने क्रियावाद को और किसीने अक्रियावाद को स्वीकार किया है।
'पुढोय छंदा' त्यहि
सहाय--'इह माणवा उ पुढोय छंदो-इइमानवास्तु पृथक् छन्दा: 24tati भनुष्यानी ३५ मिन मिन्न ४२नी साय छे. किरियाकिरिय'च पुढोयवाय -क्रियाक्रिय च पृथक्वाद' तेथी । (यापाने भने । माया पाहने मेवा शत । ३२ भान छे. 'जातरम बालस्स देहं पकुव्व-जातस्य याल. स्य देह प्रकर्त्य' तमो भन्भेसा माना शरीरने पीने पातानुसुम २ थे. 'असंजयस्म-असंयतस्य' मेवा असयत ५३५नु 'वेर पड्ढइ-वैर प्रवर्द्धते' વેર વધતું રહે છે. આવા
અન્વયાર્થ-આ લોકમાં મનુષ્ય જુદા જુદા અભિપ્રાયવાળા હોય છે. કેઈએ કિપાવાદ અને કેઈએ અક્રિય,વાદને સ્વીકાર કરેલ છે. તરતના જમેલા
स. १८

Page #149

सूत्रकृताङ्गसूत्रे यतस्य कुतोऽप्यनिवृत्तस्य जन्मशताऽनुबन्धि वैरम्-वैरभावः (पवडई) प्रवर्द्धतेप्रकर्षेण वर्द्ध ते एवेति ॥१७॥
टीका 'इह-अस्मिल्लोके 'माणवा' मानवाः 'उ'तु 'पुढो य छंदा' पृथक्छन्दा:-भिन्नाभिप्रायाः, तथा च-पृथक पृथग् अभिपायो येषां ते-पृथक्-छन्दा, तादृशम्-अभिप्रायविशेषं प्राप्य, 'किरियाकिरिय' क्रियाक्रियम् 'पुढो य वार्य' पृथग् वादम्-क्रियाऽक्रियावाद च समाश्रिताः केचन क्रिययैव मोक्षं स्वीकुर्वन्ति, पतिक्षिपन्ति च ज्ञानवादम् । तदुक्तम्
‘क्रियेव फलदा पुंसां, न ज्ञानं फलदं मतम् । __ यतो मिष्टान्नमोगज्ञो, न ज्ञानात् सुखितो भवेत् ॥२॥ क्रिया मोक्षजनिका न तु ज्ञानं मोक्षकारणं यतो नहि मधु'ज्ञानेन कस्य चिदुदरपूर्तिर्भवतीति भावः । अक्रियवादिनस्त्वेतद्विपरीतं मन्यन्ते, ते इन्द्रियवतत्काल जन्मे बालक के देह के खण्ड खण्ड करके जो अपना सुख उत्पन करता है, उस असंयत का वेर पढना जाता है ॥१७॥
टीकार्थ-इस लोक में मनुष्य भिन्न भिन्न अभिप्रायों के कारण कोई क्रियावाद को और कोई अक्रियावाद को अंगीकार करते हैं । क्रियावादी क्रिया से ही मोक्ष मानते हैं और ज्ञान का निषेध करते हैं । कहा भी है-'क्रियेव फलदा पुंसां' इत्यादि। ___ 'क्रिया ही पुरुषों को फलदायिनी होती है, ज्ञान फलदायक नहीं होता क्योंकि मिष्टान्न के भोग अथवा मिष्टान्न और भोग के ज्ञान मात्र से कोई सुखी नहीं होते।'
तात्पर्य यह है कि क्रिया ही मोक्ष देने वाली है, ज्ञान नहीं। अगर ज्ञान मात्र से फल की प्राप्ति होती तो मिष्टान्न का ज्ञान होते ही मुख में मिठास का अनुभव होता और उदर की पूर्ति हो जानी। બાળકના શરીરના ટુકડા ટુકડા કરીને જે પિતાના સુખની ઈચ્છા રાખે છે. એવા તે અસંયતનું વેર વધતું જાય છે જેના
ટીકાર્થ–આ લેકમાં મનુષ્ય જુદા જુદા અભિપ્રાયવ ળ હોય છે, આ ભિન્ન ભિન્ન અભિપ્રાયને કારણે કઈ ક્રિયાવાદની અને કેઈ અક્રિયા વાદને સ્વીકાર કરે છે. ક્રિયાવાદી ક્રિયાથી જ મેક્ષ માને છે. અને જ્ઞાનનો નિષેધ કરે છે. धुळे -'क्रियैव फलदा पुस।' त्यहि
મનુષ્યને ક્રિયા જ ફલ આપવા વાળી હોય છે. જ્ઞાન ફળને આપનાર હતું નથી. કેમ કે-મિષ્ટાન્નના ભંગ અથવા મિષ્ટાન્ન અને ભેગના જ્ઞાનમાત્રથી એટલે કે જાણવા માત્રથી કેઈ સુખી થતું નથી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-ક્રિયા જ મોક્ષ આપવા વાળી છે, જ્ઞાન નહીં.

Page #150

समयार्थबोधिनी टीका प्र.शु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
शगाः किं कुर्वन्ति दवाइ-जायस्य जातस्य जातमात्रस्य 'बालस' बालस्य 'देह' देह-शरीरम् 'पकु' प्रकी- खण्डसःकया, आत्ममुखमुत्पादयन्ति, इत्थं पापक्रियां कुर्वतोऽभयतस्य जन्मान्तरशताऽनुबन्धि 'वे' वैरम् पवई' प्रवर्द्धते -प्रकर्षेण वद्धते । उक्तश्च
'विभिन्न रुचयो लोका, भवन्ति जगतीतले । क्रियावादाऽक्रयावादी' मन्यन्ते केचना दृताः ॥१॥ जानमात्रस्य बालस्य, कत्तयित्वा वपुर्जनाः। आत्मनः सुखमिच्छन्ति, ये केचन दया कुतः ॥२॥
वस्तुतोऽसंयमिना जीवैः सह शत्रुभावोऽभिवर्द्धत एवेति भावः ॥१७॥ __अक्रियावादियों की मान्यता इससे विपरीत है । इन्द्रियों के दास वे अक्रियावादी क्या करते हैं, सो यहां कहा गया है-तत्काल उत्पन्न पालक के शरीर को नरमेध यज्ञ में खण्ड खण्ड करके अपने लिए सुख उत्पन्न करते हैं। इस प्रकार पाप क्रिया करने वाले असंयमी का सैकड़ों जन्मों तक चालू रहने वाला वैर बढता है। कहा भी है-'विभिन्न रुचयो लोका' इत्यादि।
'इस लोक में भिन्न भिन्न रुचिचाले मनुष्य होते हैं। अत एव कोई क्रियावाद को मानते हैं, कोई अक्रियावाद को स्वीकार करते हैं। ॥१॥
'जातमात्रस्य बालस्थ' इत्यादि।
'जो लोग तत्काल जन्मे हुए बालक के शरीर को काट कर अपने सुख की अभिलाषा करते हैं, उनमें दया कहां!' ॥१७॥ જે જ્ઞાન માત્રથી જ ફલની પ્રાપ્તિ થતી હેત તે મિષ્ટાનનું જ્ઞાન થતાં જ મુખમાં મિષ્ટાન્નના સ્વાદને અનુભવ થાત. અને ઉદરની પૂર્તિ થઈ જાત,
અક્રિયા વાદિયેની માન્યતા આનાથી જદી છે. ઇન્દ્રિયોના દાસ તે અક્રિયાવાદીયે શું કહે છે? તે અહિયાં બતાવવામાં આવે છે. તે આ રીતે છેતેઓ તત્કાળ ઉત્પન્ન થયેલા બાળકના શરીરને નરમેધ યજ્ઞમાં કકડા-કકડા કરીને પિતાને માટે સુખ ઉત્પન્ન કરે છે. આવા પ્રકારની પાપક્રિયાનું આચરણ કરવાવાળા અસંયમીનું વેર સેંકડો જન્મ સુધી ચાલુ રહીને વધતું રહે छ. ४ह्यु ५६ छे.-विभिन्नरुचयो लोका' त्याल
આ લેકમાં જુદી જુદી રૂચી વાળા લેકે હોય છે. તેથી જ કઈ ક્રિયા વાદને માને છે, અને કઈ અકિયા વાદને સ્વીકાર કરે છે. | 'जातमात्रस्य बालास्य' या
જે લેક તત્કાળ જન્મેલા બાળકના શરીરને કાપીને પિતાના સુખની ઇચ્છા રાખે છે, તેઓમાં દયાને અંશ કયાં છે ? રા ૧૭૫

Page #151

१४०
सूत्रकृतागले मूलम्-आउक्खयं घेवं अबुज्झमाणे, ममाति से साहसकारि मंदे।
अहोयराओ परितप्पमाणे, अद्वेसु मुंढे अजरामरेठव॥१८॥ छाया-आयुःक्षयं चैवाऽबुध्यमानो, ममेति स साहसकारी मन्दः ।
अहनि च रात्रौ च परितप्यमानः, अर्थेषु मूढोऽजरामर इव ॥१८॥ अन्वयार्थः- (आउवयं चेव अबुज्झमाणे) आरम्मामक्तः पुरुषः आयुः क्षयं आयुषो जीवनलक्षणस्य क्षयं-विनाशमबुद्धयमानोऽजानन् (ममावि से) ममेति इदं मे अहमस्य इत्येवं वक्ता ममत्ववानित्यर्थः सः (पाहसकारिमंदे) साहसकारी
'आउक्खयं' इत्यादि।
शब्दार्थ--'आरक्वयं चेव अबुझमाणे-आयु क्षयं चैवाऽअध्य मानः' आरम्भमें आसक्त पुरुष आयुका क्षय को नहीं जानता है 'ममा तिसे-ममत्यवान' परंतु वह पुरुष वस्तुओं पर अपनी ममता रखता हुभावह 'साहसकारि मंदे-साहसकारिमन्दः' पाप कर्म करता ही रहता है और 'अहोय रामो य परितप्पमाणे-अहनि च रात्रौ च परितप्यमानः' दिन रात चिंतामग्न होकर दुःख का अनुभव करता है एवं 'अढेसुअर्थेषु' धन धान्य आदिमें 'अजरामरेश्व-अजरामरवत्' अपने को अजर एवं अमर समझता हुआ 'मूढे-मूढः' धन ओदि में आसक्ति वाले बने रहते हैं ॥१८॥
अन्वयार्थ---अपनी आयु के क्षय को नहीं जानता हुआ ममतावान् पुरुष साहसकारी होता है। वह दिन रात संताप का अनुभव करता 'आउखयं' या
शाय-'आउक्खय चेत्र अबुज्ज्ञमाणे-श्रायुःक्षय चैवाऽवबुध्यमानः' मा. आमा मासत मेवः ५३५ सायुज्यना क्षयने यता नथी. 'ममातिसे-ममन्वपान्' ५२ ते ५३५ परतु। ५२ पोतानी ममता सभीने 'साहसकारिमंदेमाहसकारिमन्दः' पा५४ ४ ४२ते। २९ छे. अने 'अहोय राओय-परीतप्प. माणे अनि च रात्रौ च परितप्यमानः' रात बिता युवा मनीने मना अनुम५ ४३. छ. तर 'अढेसु:-अर्थ'पु' धन धान्य विभा 'अजरामरेख अजरामरवत्" पाताने म१२ अने अमर भानीने 'मूढे-मूढः' ५। विगरेभा આસક્તિ વાળ બની રહે છે. ૧૮ , અન્વયાર્થ-પિતાની આયુષ્યના ક્ષયને ન જાણતે મમતવાળે પુરૂષ સાહસિક થાય છે. તે રાત દિવસ સંતાપ યુક્ત બનીને ધન, ધાન્ય વિગેરે

Page #152

बोधिनी टीका प्र. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
१४१
साहसं कर्त्तुं शीलमस्य स तथा तादृशो मन्दः (अहो य रात्रो य परिमाणो ) अहनि दिवसे रात्रौ च परितप्यमानः- चिन्तया दुःखमनुभवन् (अ) अर्थेषु - धनधान्यादिपु ( अजरामरेव्व) अनरामरवत् (नूढे) मृढ: मोहयुक्तः धनादो आतंक एव भवति नतु कदापि शुमाऽध्यवसायं करोतीति ॥ १८ ॥
टीका- 'आउवयं' आयुः क्षयम् - आयुषो जीवनलक्षणस्य क्षयो नःशस्त मायुःक्षयम् । 'चे' चैr 'अबुझमाणे' अयुध्यमानः - अज्ञानन्, आरम्भे आसक्त त्वात् । 'ममाति से' ममेति वक्ता-ममस्ववान्, अहमेतेषां स्वामी ममैते इत्याका रकमवृत्तः सः, 'साहसकारि' साहसकारी - साहसं कर्त्तुं शीलं यस्य स साहसकारी - अपर्यालोच्य कार्यकारी 'मंदे' मन्दः - अज्ञानी 'अहो य रात्रो य' अनि च रात्रौ च - अहो रात्रं यथा तथा 'परितप्यमाणे' परितप्यमानः, धनार्जने - आसक्ततया नक्तं दिवं व्याकुलितमानसः कायेनापि क्लेशमनुभवति । तथा चोक्तम्हुआ धनधान्य आदि अर्थों में अजर अमर की भांति मूढ ही रहता है। उसे कभी शुभ अध्यवसाय की प्राप्ति नहीं होती ||१८||
टीकार्थ- अज्ञानी जीव नहीं जानता कि उसके आयुष्क कर्म के दलिक क्षण क्षण में क्षीण होते जा रहे हैं और किसी भी समय समस्त afont का क्षय हो जाने पर जीवन का अन्त आ सकता है। इसी कारण वह ममत्व से घिरा रहता है। मैं इनका स्वामी हैं, ये मेरे हैं' इस प्रकार के मोह से युक्त रहता है। वह साहसकारी अर्थात् विना विचारे आरंभ कियाएं करता है अत एव मंदमति अज्ञानी है। वह दिन-रात सन्ताप का अनुभव करता रहता है और चित्त में व्याकुल होने से शारीरिक कष्टों का भी अनुभव करता है ।
અશપાર્જનમાં પેાતાને અજર અમર માનને ગૃહજ રહે છે. તેને કયારેય શુભ અધ્યવસાયની પ્રાપ્તિ થતી નથી. ॥ ૧૮૫
ટીકા--મજ્ઞાની જીવા જાણતા નથી કે તેએ ના આયુષ્ય કમના દલિકા ક્ષણુ ક્ષણમાં ક્ષીણ થતા જાય છે. અને કંઈ પણ સમયે સઘળા દિલકાના ક્ષય થઈ જાય ત્યારે જીવનના અન્ત થઇ જાય છે. તેજ કારણથી તે મમ વથી ઘેરાયેલા રહે છે. ‘હુ” આના સ્વામી છું આ મારા છે. આવા પ્રકારના મેહથી યુક્ત રહે છે. તે સાહસ કરવા વાળા બને છે. અર્થાત્ વગર વિચારે આરંભ ક્રિયાઓ કરે છે, તેથી તે મતિ અજ્ઞાની જ છે. તે શત-દિવસ સંતાપના અનુભવ કરતા રહે છે. અને ચિત્તમાં વ્યાકુળ હવાથી શારીરિક કષ્ટોને પણ અનુભવ કરે છે.

Page #153

सूत्रकृतासूत्रे 'अजरामरवद्वालः, क्लिश्यते धनझाम्यया ।
शाश्वतं जीवीतं चैत्र, मन्यमानो धनानि च ॥१॥इति । तदेवमार्तध्यानोपहतः 'कइया वच्चइ सस्थो कि भंडं कत्थ कित्तिया भूमी' इत्यादि, तथा-'उक्खणइ खणइ गिहणइ, रत्ति न सुयइ दिया वि स ससंको' इत्यादि, चित्तसंक्लेशात् , 'मूढे' किं कर्त्तव्यविम्हः 'अढेसु' अर्थषु धनविषये । *अजरामरेव' अजरामरइवाऽऽत्मानं मन्यमानोऽपमतशुभाऽध्यवसायोऽहर्निशमारम्भे मवर्तते । आरम्भे समासक्तोऽज्ञानी जीवः स्वायुषः क्षयं नावगच्छति ।
कहा भी है-'अजरामरवदवालः' इत्यादि ।
'अज्ञानी मनुष्य अपने जीवन और धन को शाश्वत समझता हुआ, धन की कामना से क्लेश का पात्र बना रहता है। वह समझता है मानो मैं अजर अमर हूं!' .
इस प्रकार वह आर्तध्यान से ग्रस्त होकर यही सोचता रहता है कि सार्थ कर रवाना होता है ? बेचने के लिए क्या माल ले जाना चाहिए ? कितनी दूर जाना है ? इत्यादि । तथा वह कभी पहाड़ और कभी भूमि खोदता है, जीवों का घात करता है, रात्रि में नींद नहीं लेता और दिन में भी सशंक रहता है। वह धन के विषय में अपने को अजर-अमर सरीखा मानता हुआ, शुभ अध्यवसायों से रहित होकर दिन-रात आरंभ में प्रवृत्त रहता है।
अभिप्राय यह है कि आरंभ में आसक्त अज्ञानी जीव अपनी आयु के क्षय को नहीं जानता। धन धान्य आदि में आसक्त होकर पापकर्म
यु ५५ छ, 'अजरामरवद्वाल' त्याह અજ્ઞાની મનુષ્ય પોતાના જીવન અને ધનને શાશ્વત સમજીને ધનની કામનાથી કલેશના પાત્ર બની રહે છે. તે સમજે છે કે હું અજર અમર છું આ રીતે તે આર્તધ્યાનથી ગ્રસ્ત થઈને એમજ વિચારતે રહે છે કે-સાથે કયારે રવાના થાય છે ? વેચવા માટે કરો માલ લઈ જવું જોઇએ? કેટલે હર જવાનું છે? વિગેરે તથા તે કોઈ વાર પહાડ અને કોઈ વાર પૃથ્વી પણ माही ना छ, न घात (हिंसा) ४२, ३ त ५३९ नछी. भने દિવસે પણ શંકા યુક્ત રહે છે, તે ધન સંબંધમાં પિતાને અજર અને અમર સરખે માનીને શુભ અધ્યવસાયે થી રહિત બનીને રાતદિવસ આરંભમાં प्रवृत्त २ छे. . કહેવાનો અભિપ્રાય એ છે કે--આરંભમાં આસક્ત અજ્ઞાની જીવ પિતાની આયુષ્યના ક્ષયને જાણતા નથી. ધન ધાન્ય વિગેરેમાં આસક્ત થઈને પાપ

Page #154

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् स धनधान्यादी ममत्ववान पापकर्मणो न बिभेति । रात्रिन्दिवम्-धनचिन्तायां मग्नः, स्वात्मानमजरामरखद् मन्यमानो धनासक्तो दुःखमनु भवतीति भावः ॥१८॥ मूलम्-जहाहि वित्तं पंसवो य सेवं,
जे बंधवा जे य पिया य मित्ता। लालप्पई सेऽविय ऐइ मोहं,
अन्ने जैणा तस्स हैति वित्तं ॥१९॥ छाया-जहाहि वित्तं च पशूश्च सर्वान् , ये ब.न्या ये च पियाश्च मित्राणि ।
लालप्यते सोऽपिच एति मोहम् , अन्ये जनास्तस्य हरन्ति वित्तम् १९। से नहीं डरता है। रात दिन की चिन्ता में मग्न, अपने को अजर अमर समझ कर धन में आसक्त हो कर दुःख का अनुभव करता है ॥१८॥ 'जहाहि वित्तं' इत्यादि।
शब्दार्थ-'वित्तं सव्वं पसयो य जहाहि-वित्तं सर्व पशवश्च जहोहि' धन तथा पशु आदि सब का त्याग करो तथा 'जे बंधवा जे य पिया य. मित्ता-ये बांधवाः ये च पियाश्च मित्राणि' जो बांधव और प्रिय मित्र है 'से विय लालप्पई मोहं एई-सोऽपि च लालप्यते मोहमे ति' वे भी पुनः पुनः अत्यंत मोह उत्पन्न कराता है और जो अत्यंत क्लेशसे संपादन किया है ऐसे 'तेसिं-तस्य' उनका 'वित्तं-वित्तम्' धनको 'अन्ने जणा हरंतिअन्ये जनाः हरन्ति' उसके मरने पर दमरे लोग हर लेते हैं ॥१९॥ કર્મથી ડરતે નથી. રાત દિવસ ધનની ચિંતામાં મગ્ન, અને પિતાને અજર અમર માનીને ધનમાં જ આસક્ત રહીને દુઃખને અનુભવ કરે છે. ૧૮ 'जहाहि वित्तं' त्यादि शहा---'वित्तं सव्वं पसवो य जहाहि-वित्तं सर्व पशुंच जहाहि' धन तथ पशुविजे२ मधाने त्यास । त। 'जं बंधवा जे य पिया य मित्ता-ये बान्धवाः ये च प्रियाश्च मित्राणि रे मांध भने प्रिय मित्रो , 'से वि लालप्पई मोह पई-सोऽपि च लालप्यते मोहमे ति' तमे। ५५ पारवा२ मत्यत माह उत्पन्न घरे . सन २ मयत हु५४ मेगवेस छे. वा 'तेसिं-तस्य तेना 'वित्तं-वित्तम्' धनने 'अन्ने जगा हरति-अन्ये जनाः हरन्ति' तेना भरण પછી બીજા લેક હરણ કરી લે છે. ૧લ્લા

Page #155

D
EL
-
-
-
-
-
सूत्रकृतामसूत्र .. अन्वयार्थ:-किश्चान्यत् 'वित्तं सर्व पसबो य जहाहि पित्तं सर्व द्रव्यजासम् तथा-पशवो गोमहिष्यादयस्तान (जहाहि) जहाहि-जहीहि-परित्यज, तथा(जे बंधा जे य पिया य मित्ता) ये बान्धवाः ये च प्रियाः-मातापित्रादयः श्वशु. रादयश्च मित्राणि सहपांमुक्रीडितादयः (जेऽवि य लालप्पई मोहं एइ) योऽपि च विसबन्धवमित्रार्थी अत्यर्थ लपति लालप्यते पुनः पुनर्वा लपति लालप्यते धना. जनपरश्च मोहमुपैति यच्च महता क्लेशेनोपानितम् (वित्त) वित्तम्-धनधान्यादिकं तत् (तस्स) तस्य (अन्ने जणा हरंति) अन्ये जना हरन्तीति ।।१९॥ ___टीका-यस्माद् धनादीनाममध्यानकारित्वं तस्मात् 'वित्त वित्तम्-धनधान्यादिकम् ‘पमयो' पशृंश्च 'सव्वं' सर्वानेव 'जहाहि' जहाहि-जहिहि-त्यजएतेषु ममत्वं मा कृथाः, 'जे बंधवा' ये च बान्धवाः, 'जे य पिया' ये च पियाःमातापित्रादयः श्वशुरादयश्च ‘य मित्ता' च भित्राणि समुदितानि-संमिलितानि एतानि सर्वाणि त्यज, यत्रो नैते ते रक्षकाः, प्रत्युताऽनर्थे पतनकारका भवन्ति । ___ अन्वयार्थ--समस्त धन को पशुओं को त्यागो। जो बन्धु पिता और माता आदि परिवारिक जन और मित्र हैं, उनको भी त्याग दो। मनुष्य उनके लिए पुनः पुनः प्रलाप करता है और मोह को प्राप्त होता है। जब वह मर जाता है तो घोर कष्ट से उपार्जित उसके धन धान्य को दूसरे लोग हर लेते हैं ॥१९॥
टीकार्थ--धन आदि याह्य पदार्थ अशुभ ध्यान को उत्पन्न करते हैं, इस कारण सब धन धान्य को तथा पशुओं को त्याग दो। जो बान्धवमाता पिता आदि हैं, परनी है और मित्र हैं, इन सब का भी परित्याग कर दो। क्योंकि ये तुम्हारे रक्षक नहीं है परन्तु अनर्थ में गिराने वाले हैं। मनुष्य इनके लिए प्रलाप करता है और मोह को प्राप्त होता है - અન્વયાર્થી--સઘળા ધનને અને સઘળા પશુઓને ત્યાગ કરે. જેઓ બંધુ, પિતા અને માતા આદિ પરિવારિક જન છે તેમજ જે મિત્ર છે તે સઘળાને ત્યાગ કરી મનુષ્ય તે બધા માટે વારંવાર પ્રલાપ કરે છે અને મેહને પ્રાપ્ત થાય છે તથા જ્યારે તે મરી જાય છે ત્યારે ઘણાજ દુઃખથી મેળવેલ તેના ધન ધાન્યને બીજા લેક હરણ કરી લે છે ૧દા
ટીકાÉ~-ધન વિગેરે બાહ્ય પદાર્થ અશુભ થાન ઉત્પન્ન કરે છે. તેથી સઘળા ધન તથા પશુઓને ત્યાગ કરો જે બાન્ય વર્ગ–તથા માતા પિતા વિગેરે છે, પત્ની છે, અને મિત્ર છે, એ બધાને પણ ત્યાગ કરે કેમકે એ તમારું રક્ષણ કરનાર નથી. પરંતુ, અનર્થમાં નાખવાવાળા છે, મનુષ્ય તેને

Page #156

समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १४५ 'सेऽधि' सोऽपि धनार्थी, 'लालप्पई लालप्यते-प्राणातिपातादि जनित कर्मोदयात रोगादिग्रस्ते सति शोकाकुलः सन् अत्यर्थं पुनः पुनर्वा लपति, तथा-'मोहं एई' मोहमेति-पाप्नोति-रूपवानपि कण्डरीकवत् , धनवानपि मम्मणश्रेष्ठिवत् , धान्यवानपि तिलकवेष्ठिनत् , महता क्लेशेनार्जितं वित्त-धनम् 'सरस' तस्य 'अन्ने' तदन्ये 'हरंति' इरन्ति, तस्य च पुनर्धनोपार्जकस्य केलं पापबन्ध एव भवतीति विचार्य प्राणातिपातादिपापकर्माणि परित्यजेत् , संयमाऽनुष्ठानमेव कर्तव्यमिति । धनपश्चादिकं त्यज, बन्धुबान्धा नैवोपकरिष्यन्ति, तथापि मनुजा एतदर्थ रुदन्ति धारयन्ति च मोक्षमिव मोहम् । तस्य मोहमुपगतस्य संसारं जहतो धनमन्ये हरन्ति, इति भावः ॥१९॥ अथवा धन अभिलाषी प्राणातिपात आदि से उपादित क्षों के उदय से रोगादि से ग्रस्त होने पर वार वार अतीव शोकाकुल होकर प्रलाप करता है और मोह को प्राप्त होता है। रूपवान होने पर भी कन्दलीक के समान, धनवान होने पर भी मम्मण रोट के समान, धान्योन होने पर भी निगूड़मायी किसान के समान । किन्तु महान् कष्ट से उपार्जित उसके धनको दूसरे हर लेते हैं । धन उपार्जनकर्ता केवल पाप का ही भागी होता है। इस प्रकार विचार कर प्राणातिपात आदि पापकर्मों का त्याग करे और संयम का ही अनुष्ठान करे । ___ भाव यह है कि धन एवं पशुओं आदि का त्याग करो। बन्धु पान्धव कोई उपकार नहीं कर सकते, तथापि मनुष्य उनके लिए रोते हैं और मोह को प्राप्त होकर संसार का त्याग करता है तो उसके धन को अन्य जन हर लेते हैं ॥१९॥ માટે પ્રલાપ કરે છે. અને મોહને પ્રાપ્ત કરે છે. અથવા ધનની ઈચ્છાવાળા પ્રાણાતિપાત વિગેરેથી ઉપાર્જન કરેલા કર્માના ઉદયથી રોગ વિગેરેથી ગ્રસિત થાય ત્યારે વાંરવાર અત્યંત શેથી વ્યાકુલ થઈને બકવાદ કરે છે, અને મેહને પ્રાપ્ત થાય છે. રૂપ વાન હેવા છતાં પણ કદલીક સરખા ધનવાન હોવા છતાં પણ મમ્મણ શેઠની માફક, ધાન્યવાન હોવા છતાં નિગૂઢ માયાવાળા ખેડુતની જેમ, પરંતુ મહાન કષ્ટથી મેળવેલા તેના ધનને બીજાઓ હરણ કરી લે છે. આવા પ્રકારનો વિચાર કરીને પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપકર્મોને ત્યાગ કરે. અને સંયમનું જ અનુષ્ઠાન કરતા રહે.
કહેવાનો ભાવ એ છે કે--ધન અને પશુ વિગેરેને ત્યાગ કરે, બન્યું બાંધવ વિગેરે કઈ ઉપકાર કરી શકતા નથી. તે પણ મનુષ્ય તેને માટે રડે છે. અને મેહને પ્રાપ્ત થાય છે. જ્યારે તે મને ત્યાગ કરીને સંસાઅને ત્યાગ કરે છે, ત્યારે તેના ધનને બીજાએ હરી લે છે. છેલ્લા

Page #157

१४६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
मूलम् -सीहं जहा खुड्डमिंगा चरंता, दूरे वरती पैरिसंकमाणा । एवं तु मेहवि समिक्ख चैम्मं, दूरेण पॉवं परिवेज एजा | २०|
छाया - सिंहं क्या क्षुद्रगाथरन्तो दूरं चरन्ति परिशङ्कमानाः । एवं तु मेधावी समीक्ष्य धर्म, दूरेण पापं परिवर्जयेत् ||२०||
-
अन्वयार्थः - (चरंता सुमिना सोहं जहा परिसंकमाणा ) वने चरन्तः - विचःमः क्षुद्रमृगाः- वन्यपशवः सिंहं परिशङ्कमानाः (दूरे चरंती) दूरेश्व देशेचरन्ति विचरन्ति एवं तु वि एवं तु क्रमेण मेधावी मर्यादावान मुनिः (धम्मं समित्रख) धर्मम् श्रतचारिचाख्यं समीक्ष्य पर्यालोच्य (पात्रं दूरेण परिवजपज्जा) पापं कर्म - प्राणातिपातादिकं दुरेण दुरत एवं परिवर्जयेत् - परित्यजेदिति ॥२०॥
'सीहं जहा खुडूमिगा परंता' इत्यादि ।
शब्दार्थ - - 'चरंता खुडुमिगा सीहं जहाँ परिसं कमाणा चरन्तः क्षुद्रमृगाः सिंहं यथा परिशंकमानाः' वनमें विचरते हुए छोटे मृग जैसे सिंह की आशंका से 'दूरे चरंति दूरं चरन्ति' दूर ही विचरते हैं 'एषंतु मेहावी एवं तु मेधावी' इसी प्रकार बुद्धिमान पुरुष 'धम्मं समिक्खधर्म समीक्ष्य' श्रुत चारित्र रूप धर्मको विचार करके 'पावं दुरेण परिव्वएज्जा- पापं दूरेण परिवर्जयेत्' पापकर्म का दूरसे ही त्याग करे ॥ २० ॥
अन्वयार्थ - - जैसे वन में विचरण करने वाले क्षुद्र मृग सिंह की आशंका करते हुए दूर देश में ही विवरण करते हैं, इसी प्रकार मेधावी पुरुष धर्म का विचार करके दूर से ही पापकर्म का त्याग कर दे ||२०||
'सीहं जहा खुडडमिगा चरता' इत्यादि
शब्दार्थ - 'चरा खुडडमिगा सिहंजड़ा परिसंकमाणा चरन्तः क्षुद्रमृगाः सिहं यथा परिशंकमानाः' वनभां इश्ता सेवा नाना भृगो प्रेम सिंह विगेरेनी साथी 'दूरे चरंति - दूरं चरन्ति' ३२४ शर्या रे छे. अर्थात् २४ ईर्ष्या ४२ ४. 'तुमेहावी - एवं तु मेधावी मे प्रभा युद्धिमान् ३ष 'धम्मं समिक्ख धर्म समीक्ष्य' श्रुत चारित्र ३५ धर्मनो विचार पुराने 'पावं दूरेण परिव्वज्जापाप दूरेण परिवर्जयेत्' पायनो इरथी ४ त्याग ४२ ॥२०॥
અન્વયાથ——જેમ વનમાં ચરવા વાળા ક્ષુદ્રમૃગ, સિંહની શંકા કરીને તેનાથી દૂરના પ્રદેશમાં જ કરે છે. એજ પ્રમાણે બુદ્ધિમાન પુરૂષ ધર્મના વિચાર કરીને દુરથી જ પાપકમ ના ત્યાગ કરી દે
ના

Page #158

मार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
?
१४७ टीका- 'जहा' यथा 'चरंता' चरन्तः 'खुड्डूमिगा' क्षुद्रमृगाः - वन्यपशव: हरिणादयः, 'सी' सिंहम् 'परिसंक्रमणाः - सिंहशङ्कया भयभीताः सन्तः 'दुरे' दूरे 'चरंती' चरन्ति विचरन्ति 'एवं तु' एवमेव 'मेहावि' मेधावी - सदसद्विवेकवान् 'धम्मं धर्मम् श्रुतचारित्रलक्षणमेव रक्षकमिति 'समिक्ख' समीक्ष्य-पर्याकोच्य 'पा' पापम् - कर्म - सावधानुष्ठानम् 'दूरेण' दूरेण-मनोवाक्कायैः 'परिवज्जएज्जा' परिवर्जयेत् - संयमानुष्ठायो तपश्चारी च भवेदिति । यथा वने चरन्ती मृगाः सिंहाऽऽशङ्कया 'दूरे' दूरे चरन्ति एवं विद्वान् अनर्थजनकं सावधानुष्ठानं दूरस एव परित्यज्य, धर्मं च - मोक्षहेतुमाकलय्य संगमानुष्ठानरतो भवेदिति भावः ॥ २५ मूलम् संबुज्झमाणे उ गैरे मतीमं, पात्रा उ अप्पाण निवट्टएजा ।
हिप्पसूयाई दुहाई मत्ती, राणुबंधीणि महभयाणि॥२१॥
टीकार्थ- जैसे वन में विचरण करने वाले छोटे छोटे मृग आदि पशु सिंहकी आशंका से भयभीत रह कर अपने पर उपद्रव करने वाले को दूर से ही त्याग कर विचरते हैं, इसी प्रकार मेधावी अर्थात् सत् असत् के विवेक से युक्त पुरुष न चारित्र धर्म का विचार करके पाप- सावध कर्म को मन वचन काय से त्याग दे और संगम तथा तप का अनुष्ठान करे ।
भावार्थ यह है - वन्य पशु हिरण आदि वन में विचरण करते हैं तो सिंह आदि हिंसक पशुओं से होने वाले भय की आशंका से, उनसे दूर ही रहते हैं । इसी प्रकार मेधावी पुरुष अनर्थकारी सावध अनुष्ठान को दूर से ही त्याग कर और धर्म को मोक्ष का कारण जान कर संयम के अनुष्ठान में तत्पर रहे ||२०||
1
ટીકા-જેમ વનમાં ફરવાવાળા નાના મૃગ વિગેરે પશુએ સિંહની શકાથી ભયભીત રહીને પોતાના પર ઉપદ્રવ કરવા વાળા સિંહને દૂરથી જ ત્યજીને વિચરણ કરે છે, એ પ્રમાણે ડાહ્યા માણસા અર્થાત્ સત્ અમૃતના વિવેક વાળા પુરૂષ શ્રુત ચારિત્ર ધના વિચાર કરીને પાપને મન વચન અને કાયાથી ત્યાગ કરે અને સયમ તથા તપનું અનુષ્ઠાન કરે,
ભાષા એ છે કે—વનના હરણ વિગેરે પશુઓ વનમાં વિચરશુ કરે છે ત્યારે સિંહ વિગેરે હિંસક પશુઓના થવાવાળા ભયની શકાથી તેનાથી દૂરજ રહે છે. એજ પ્રમાણે બુદ્ધિમાન્ પુરૂષ અનથ કારક સાવદ્ય અનુષ્ઠાનને દૂરથી જ છેાડીને અર્થાત્ ત્યાગીને તથા ધર્મને જ મેાક્ષનું કારણ સમજીને સંયમના અનુષ્ઠાનમાં તત્પર રહે. ારભા

Page #159

सूत्रकृताङ्गसूत्रे छाया-संबुध्यमानस्तु नरो मतिमान् , पापात्वात्मानं निवर्तयेत् । .. हिंसाप्रसूतानि दुःखानि मत्वा, वैरानुबन्धीनि महाभयानि ॥२१॥
अन्वयार्थ:--(संयुज्झमाणे मतीमं परे) संबुध्यमानः-धर्म-भावसमाधि जानानः मतिमान्-शोभनमज्ञावान् नरः-पुरुष: 'पावा उ अपाणनिचट्टएज्जा' पापात् प्राणातिपातादिलक्षणात् कर्मण आत्मानं निवर्तयेत् (हिंसप्पसूयाई) हिंसा प्रमतानि-माणिविराधनादितो जायमानानि कर्माणि (वेराणुबंधीणि) वैरानुबन्धीनि-भवपरम्परावर्द्वकानि (महब्भयाणि) महाभयानि-महाभयजनकानि (दुहाई) दुःखानि-नरकनिगोदादिपरिभ्रमणलक्षणदुःखजनकानि, इति (मत्ता) मत्वाधात्वा आत्मानं पापात् निवर्तयेदिति ॥२१॥ ._ 'संबुज्झमाणे उ' इत्यादि । - शब्दार्थ-'संवुज्झमाणे मतीमं णरे-संयुध्यमानः मतिमान्नरः, धर्म को समझनेवाला बुद्धिमान पुरुष 'पावा उ अप्पाण निवट्टएज्जा-पापा पवामानं निवर्तयेत्' पापकर्म से अपन की निवृत्तिकरे 'हिंसप्पस्याईहिंसाप्रमृतानि' हिंसासे उत्पन्न होनेवाले कर्म 'वेराणुबंधीणि-वैरानुयंघीनि' बैरउत्पन्न कराते हैं 'महन्भयाई-महाभयानि' वे महाभय. कारक होते हैं 'दुहाई-दुःखानि' नरक निगोदादि परिभ्रमण लक्षणवाले दुःख दायक होते हैं ॥२१॥ ___ अन्वयार्थ--भाव समाधि रूप धर्म को जानता हुआ मेधावी पुरुष अपनी आत्मा को पाप से निवृत्त कर ले हिंसा से उत्पन्न होनेवाले कर्म वैर की परम्परा को बढाने वाले महान् भय को उत्पन्न करने वाले और दुःख जनक होते हैं। ऐसा जान कर अपने को पाप से हटा ले ॥२१॥
'संबुज्झमाणे उ' त्यादि
शार्थ-संबुज्झमाणे मतिमं गरे-संबुध्यमानः मतिमान्नरः' धन समन. पापा मुद्धिमान, ५३५ ‘पावा उ अपाण निवट्टएज्जा-पापत्वात्मानं निवर्तयेत्' पा५ भथा पाताने निवृत्त ४२ 'हिंसप्पसूयाइ-हिंसा प्रसूतानि' हिंसायी उत्पन्न
पापा 3भ 'वेराणुबंधीणि-वैरानुबंधीनि' ३२ ७५- ४२॥ . 'महन्भयाइमहाभयानि' मे पार सय ४।२४ डाय छे. 'दुहाई-दुःखानि' न२३ निगाह વિગેરે પરિભ્રમણ લક્ષણવાળા દુઃખકારક હોય છે. પર૧
અન્વયાર્થ––ભાવ સમાધિરૂપ ધર્મને જાણનારે મેધાવી પુરૂષ પિતાના આત્માને પાપથી નિવૃત્ત કરે. હિંસાથી થવાવાળા કમ વેરની પરંપરાને વધાનારા મહાન ભયને ઉત્પન્ન કરવાવાળા અને દુઃખ જનક હોય છે. ઘરના

Page #160

समर्थ बोधिनी टीका प्र. अ. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
१४९
,
1
टीका- 'संबुज्झमाणे' संबुद्धयमानः भावधर्मे श्रुतवारित्राख्यं भाव समाधिं वा संबुद्धयमानः विहितानुष्ठाने प्रवृत्ति कुर्वन् ' मतीमं' मतिमान् मननं मतिः सदसद्विवेक लक्षणा बुद्धि विद्यते यस्याऽसौ मतिमान् 'पात्रा उ' पापातुहिंसादिकर्मणः सकाशात् 'निवद्वज्जा' निवर्त्तयेत् अनर्थकारणतां पापस्य ज्ञात्वा - समीक्ष्य च धर्म संसारनिवर्त्तकं तदनु स्वात्मानं पापान्निवर्त्तयेत् । किञ्चाऽन्यत्'हिंसाई हिंसा मृतानि, हिंसा प्राणिनां प्राणव्यपरोपणं तादृश-हिंसाजनितानि यान्यशुभकर्माणि ज्ञानावरणीयादीनि तानि नरकनिगोदादियातना स्थानेषु । ' दुहाई दुःखानि - दुःखजनकानि भवन्ति । तथा - 'वेराणुबंधीणि' वैरानुबन्धीनि अनेकजन्मान्तरितैरपि मोचयितुमशक्यानि । एवम् ' महम्भयाणि महाभयानि - महद्भयं येभ्यस्तानीति, 'मत्ता' मत्वा विचार्य - मतिमान् पापान्निवर्त्तयेदिति । धर्मतत्वपरायणाः पापान्निवृति कुयुः । हिंसासमुद्भव
टीकार्थ - - श्रुत चारित्र रूप भाव धर्म को अथवा भाव समाधि को जानता हुआ मोक्षाभिलाषी विहित अनुष्ठान में प्रवृत्ति करे। मेधावी अर्थात् सत् असत् का विवेक करने की विशिष्ट प्रज्ञा से सम्पन्न मुनि अपने आपको हिंसा आदि पाप से निवृत्त कर ले । पाप को अनर्थकारी जान कर और धर्म को संसार से छुड़ाने वाला समझ कर पाप से हट जावे। हिंसा अर्थात् प्राणियों के प्राणव्यपरोपण (घात) से उत्पन्न होने बाले ज्ञानावरणीय आदि कर्म नरक निगोद आदि यातनाओं के स्थानों में दुःख जनक होते हैं । वे जन्म जन्मान्तर में वैर की परम्परा बढाने वाले और महान् भय उत्पन्न करने वाले होते हैं । ऐसा मान कर मेधावी पाप से निवृत्त हो ।
ટીકા-શ્રુત ચારિત્ર રૂપ ધર્માંને અથવા ભાવસમાધિને જાણતા એવા માક્ષની ઈચ્છા વાળા પુરૂષે શાસ્ત્રમાં વિહિત-કહેલા અનુšાનમાં પ્રવૃત્તિ કરવી. અર્થાત્ સત્ અને અસત્તા વિવેક કરવાવાળી વિશેષ પ્રકારની પ્રજ્ઞાથી યુક્ત સુતિ પોતાને હિંસા વિગેરે પાપથી નિવૃત્ત કરે. પાપને અનનું મૂળ સમજીને અને ધર્મને સ સારથી છેડાવવા વાળા સમજીને પાપથી દૂર રહે. હિંસા અર્થાત્ પ્રાણિયાના પ્રાણવ્યપરાપણું (ધાત) થી ઉત્પન્ન થવાવાળા જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે કમ નરક નિગેાદ વિગેરે યાતનાઓના સ્થાનામાં દુઃખ જનક હોય છે તેઆ જન્મ જન્માન્તરમાં વેરની પરંપરા વધારવા વાળા અને મહુ!ન્ ભય ઉત્પન્ન કરવાવાળા હાય છે, તેમ સમજીને મેધાવી-ડાહ્યા માણસે પાપથી નિવૃત્ત થવુ.

Page #161

१५०
सूत्रकृतास्त्रे
वैरं जन्मशतमय्यनुगच्छति, महाभयजनकमिति ज्ञात्वा हिंसात आरमानं
निवर्त्तयेदिति भावः ॥ २१ ॥
मूलम् - मुसं न ब्रूया मुणि अत्तगामी,
निवाणमेयं कसिणं समाहिं ।
संयं न कुज्जा ने य कारवेजा,
कैरंत मन्नपि य णाणुजाणे ॥ २२ ॥
छाया -- मृषा न ब्रूयान्मुनिराप्तगामी, निर्वाणमेतत्कृत्स्नं समाधिम् । स्वयं न कुर्यान्न च कारयेत् कुर्वन्तमन्यमपि च नानुजानीयात् ॥ २२ ॥ आशय यह है कि धर्मपरायण पुरुष पाप से निवृत्त हो । हिंसाजनित वैर सैकड़ो जन्मो तक चलता रहता है। वह महाभयजनक है। ऐसा जान कर अपनी आत्मा को हिंसा से निवृत्त करे ॥२१॥ 'मुसं न बूया' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'अत्तगामी मुणी मुसं न बूगा-आप्तगामी मुनिः मृषा न ब्रूयात्' सर्वज्ञोक्तमार्ग से चलनेवाला मुनि, झूठ न बोले । 'एयं निव्वाणं कसिणं समाहि- एतत् निर्वाणं कृत्स्नं समाधिम्' यह असत्य बोलने का त्याग, संपूर्ण भावसमाधि और मोक्ष कहा गया है 'सयं न कुज्जा न य कारवेज्जा - स्वयं कुर्यान्न च कारयेत्' साधु असत्य वचन तथा दूसरे व्रतों के अतिचारको स्वयं सेवन न करे और दूसरे से सेवन न करावे 'करंतमपि य णाणु जाणे कुर्वन्तमन्यमपि च नानुजानीयात्' तथा दोष सेवन करते हुए दूसरे को अच्छा न जाने ॥ २२ ॥
કહેવાના હેતુ એ છે કે—ધર્મ પરાયણ પુરૂષે પાપથી નિવૃત્ત થવું હિંસાથી થવાવાળુ' વેર સે ́કડા જન્મા સુધી ચાલુ રહે છે, તે ઘણુ જ ભયંકર છે, તેમ તે સમજીને પેાતાના આત્માને હિંસાથી નિવ્રુત્ત કરે ॥૨૧॥
'मुसं न बूया' इत्यादि
शब्दार्थ - - ' अत्तगामी मुणी मुसं न ब्रूया आप्तगामी मुनिः मृषां न ब्रूयात्' सर्वझोत भार्गथी यासवावाजा भुनियो जुहू मोसवु नही' 'एय' निव्वाणं कसिणं समाहि-एतन्निर्वाणं कृत्स्नं समाधिम्' या असत्य मासवानी त्याग संपूर्ण भावसमसिने भे च स छे. 'सयं' न कुज्जा न य कारवेज्जा-स्वयं न कुर्यान्न च कारयेत्' साधु असत्य वयन तथा जील व्रताना अतियारतु स्वयं सेवन न करे अने श्रीजये। पसे तेनु' सेवन न उरावे. 'कर'तमन्नपि य णाणुजाणे - कुर्वन्तमन्यमपि च नानुजानीयात्' तथा दोषानु सेवन करता मेवा भीलने सारो न माने |२२|

Page #162

-
समथार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
१५१
अन्वयार्थः -- ' अतगामी मुणी सुसं न बूया' आप्तगामी- मोक्षमार्गगमनशीको मुनिः साधुः मृपामृवां भाषां न ब्रूयात् न वदेत् 'एयं निव्वाणं कसिणं समाहि' एतदेव - मृपावादवर्जनमेव कस्स्नम् सम्पूर्ण भावसमावि निर्वाण मोक्ष चाहु: 'सयं न कुज्जा न य कारवेज्जा' तदेवं मृषावादं स्वयं न कुर्यात् न च-न वा अन्यान् कारयेत् 'करंतमन्नं पि य णाणुजाणे' तथा कुर्वन्तमन्यं पुरुषं नानु जानीयात् न च तस्य मृवावादस्याऽनुमोदनप्रपि कुर्यादिति ||२२||
--
टीका – 'अत्तगामी ' आप्तगामी - आध्यते - माध्यते इति आप्तो मोक्षः, रुद्रमनशील आप्तगामी । अथवा अप्तो विनष्टसवेदोपस्तीर्थङ्करः, तदुपदिष्टमार्गगामी । 'मुणी' मुनिः जिनपवचनमननशील, 'मुस' मृषावादम्-असत्यभाषणम्, 'न बूया न त्रयात्' 'असत्यं न वक्तव्यम्' सत्यमपि यदि प्राण्युपघातकारि भवेत्, तदा तदपि सत्यं न वक्तव्यमिति सर्वचैव मृषावादस्य निषेधो विहित
अन्वयार्थ - - आप्त अर्थात् सर्वज्ञ वीतराग के मार्ग पर अथवा मोक्ष के मार्ग में चलने वाला मुनि मृषाभाषा न बोले । मृषावाद का त्याग ही भावसमाधि अथवा निर्वाण का कारण है। इसी प्रकार अन्य पापों को भी न स्वयं करे, न दूसरों से करावे और न करने वालों का अनुमोदन करे ||२२||
टीकार्थ--जो प्राप्त किया जाय वह आप्त कहलाता है। यहां आत का अर्थ मोक्ष है । अथवा समस्त दोषों से रहित तीर्थकर भगवान् आत कहलाते हैं । तात्पर्य यह निकला कि मोक्ष के या वीतराग के मार्ग पर चलने वाला मुनि असत्य भाषण न करे । सत्य भी यदि प्राणियों का घातक हो तो उस सत्य का भी भाषण न करे । इस प्रकार
અન્વયા-આપ્ત અર્થાત્ સર્વજ્ઞના વીતરાગ માગ પર અથવા મેાક્ષના માર્ગોમાં ચાલવાવાળા મુનિ સૃષાભાષા ન મેલે મૃષાવાદને ત્યાગજ ભાવ સમાધિ અથવા નિર્વાણનું કારણ છે. એજ રીતે ખીજા પાપાને પણ સ્વયં' ન કરે. તેમજ ખીજાની પાંસે કરાવે નહીં તથા કરવાવાળાનુ અનુમેદન પણ ન કરે॥૨૨॥
ટીકાથ——જે પ્રાપ્ત કરિ શકાય તે આપ્ત કહેવાય છે. અહિયાં આપ્તના अर्थ 'मोक्ष' छे. अथवा सघणा होषेोथी रहित तीर्थ ४२ भगवान् स डे વાય છે. તાય એ છે કે-માક્ષના અથવા વીતરાગના માર્ગ પર ચાલવા વાળા મુનિએ અસત્ય ભાષણુ કરવું નહી' સત્ય પણ જે પ્રાણિયાની હિંસા કરનાર હાય તા તેવુ" સત્ય પણ ન કહેવું. આ રીતે અહિયાં મૃષાવાદને

Page #163

१५२
सूत्रकृतासूत्रे एवमेतदेव मृषावादवर्जनम् 'कसिणं' कृस्न-संपूर्णम् ‘णियाणं' भावसमाधिरूपं निर्माणमाहुः । सांसारिकः समाधिदुःखप्रतीकारमात्रकरणादसंपूर्णः, भावसमाधिस्तु सम्पूर्णः । एतस्य-मोक्षलक्षणस्थ भावसमाधे पृपावादलक्षणमतिचारम् 'सयं' स्वयम् 'न कुज्जा' न कुर्यात् 'न य कारवेज्जा' न चाऽन्येन कारयेत् 'करंतमन्नं पि कुर्वन्तमन्यमपि च गाणु नाणे' नानुजानीयात् । कुन्तिमन्यं नानुमोदेत इति ॥२२॥ मूलम्-सुद्धे सिया जाए न दूसएग्जा,
अमुच्छिए य अज्झोववन्ने। धिइमं विमुबके ण ये पूर्यणही,
ने सिलोयगामी य परिव्वएज्जा॥२३॥ छाया-शुद्धे स्यान्जाते न दूषयेत्, अमूच्छितो न चाऽध्युपपन्नः ।
धृतिमान विमुक्तो न च पूजनार्थी, नश्लोकगामी च परिव्रजेत् ।२३। यहां मृषावाद का सर्वथा निषेध किया गया है । यह मृषावाद का त्याग ही सम्पूर्ण भावसमाधि एवं निर्वाण है।
सांसारिक समाधि दुःख प्रतीकार का कारण मात्र ही होने से अपूर्ण है, भावसमाधि पूर्ण है । मृषावाद् मोक्ष रूप भावसमाधि का अतिचार है। इसे मुनि स्वयं न करे, दूसरे से भी न करावे और करने पाले की अनुमोदना भी न करे । इसी प्रकार अन्य पापों का भी तीन करण और तीन योग से परित्याग करें ॥२२॥ 'सुद्धे सिया' इत्यादि।
शब्दार्थ-'सिया सुद्धे जाए न दूसएज्जा-स्यात् शुद्धे जाते न સર્વથા નિષેધ કરેલ છે. આ મૃષાવાદને ત્યાગ એજ સંપૂર્ણ ભાવ સમાધિ અથવા નિર્વાણ-મોક્ષ છે.
સાંસારિક સમાધિ દુઃખ પ્રતીકારનું કારણ માત્ર જ હેવાથી અપૂર્ણ છે, ભાવસમાધિ પૂર્ણ છે. મૃષાવાદ મોક્ષરૂપ ભાવ સમાધિને અતિચાર છે. તેને મુનિએ સ્વયં કરે નહિં, બીજા પાસે પણ ન કરવું અને કરવાવાળાને અનુમોદન પણ કરવું નહીં એ જ પ્રમાણે અન્ય પાપને પણ ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગથી પરિત્યાગ કરે પરા 'सुद्धे सिया' त्या
:-'सिया सुद्ध जाए न दूसएज्जा-स्यात् शुद्धे जाते न दूषयेत्' जाम

Page #164

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्तम्पनिरूपणम् १५३ ... अन्ययार्थः-- (सिया सुद्धे जाए न दसएज्ज) उद्गमादिभिः शुढे निर्दोषे कदाचिउमाने-माने पिण्डे सति साधुः रागद्वेषेण न दूषयेत् (अमुच्छिए ण य अज्झोव) अच्छि सः तत्र मांगन गया न च अध्युपान्ना-गृद्धिभावं न कुर्था वितिग निशुम' कृति मान्ये 'पृतिमान् लपा-वाद्याभ्यन्तरेण ग्रन्थेन विना या पूयणछो न य सिलावगामी' न च पूजनार्थी-वस्त्रादि पूजननान् नम श्लोकगाशी श्लोका-इलाधा कीतियां न तदमिलाको भवेत् अपितु (परिधएउजा) परिग्रजेत् समानुष्ठाने विचदिति ॥२३॥ दृषयेत्" बहुभादि दोषों से रहित शुद्ध आहार मिलने पर साधु राग देषकरके चरिको दृषित न करे 'अनुढ़िए श य अज्झोच भन्ने अमृ. च्छितो कानमाध्युपपन्नः' तथा इस आहार मूर्षित शेकर बार थार उलका भिलाषी न थने 'धिनिा विमुक्के-धृतिमान शिशुकः' साधु धीरायान एवं परिग्रहले भुता बने 'न घ पूवजट्ठी' न य सिलोयगामी-छपून चोकमानी' मात्रु अपनी पूजा, प्रतिष्ठा और कीर्ति की कामना न करे परंतु 'परिवरजला--परिव्रजेत्' सम्यक् प्रकार से शुद्ध संयमका पालन करे ॥२३॥
___अन्धयार्थ--उद्गम आदि दोषों से रहित शुद्ध आहार के प्राप्त होने पर साधु रागद्वेष करके उसे दूषित न करें । उस आहार में मूर्छित न होता हुआ आसक्ति धारण न करें । संघम में धैर्यवान् तथा बाय और प्राभ्यन्तर परिग्रह से विमुक्त हो और पूजा सत्कार या कीर्ति का, अभिलाषी न होकर संघम का अनुष्ठान करे ॥२३॥ વિગેરે દેશ વિનાને શુદ્ધ આહાર મળવાથી સાધુ રાગદ્વેષ કરીને ચારિત્રને तषित न ४२ 'अमुच्छिप ण य अज्झोववन्ने-अमूर्च्छितो वा नचाध्युपपन्नः' तथा माहारमा मासरत थधन मेम तन मलितापी न भने 'धितिम विमकेधृतिमान् विमुक्तः' साधुणे धीरता भने परिअडथी भुत मन 'न य पूयगट्ठी न सिलोयगामी-न च पूजनार्थी न च श्लोकगामी' साधुसे पातानी पूल, प्रतिष्ठा अन तिनी ४२७ न ४२वी न थे. परंतु 'परिव्वएज्जा-परिव्रजेत्' सभ्य પ્રકારથી શુદ્ધ સંયમનું પાલન કરવું જોઈએ. પારકા
અન્વયાર્થ–-ઉતમ વિગેરે દેશ વિનાને શુદ્ધ આહાર પ્રાપ્ત થાય ત્યારે સાધુ રાગદ્વેષ કરીને તેને દેષિત ન કરે તે અહારમાં મૂચ્છિત ન થતા થકા આસક્તિ ધારણ ન કરે. સંયમમાં ઘેર્યયુક્ત તથા બાહ્ય અને આભ્યન્તર પરિગ્રહથી વિમુક્ત થવું. તેમજ પૂજા સહારે અથવા કીતિની ઈછા વાળા ને થતાં સંયમનુંજ અનુષ્ઠાન કરવું. ૨૩
सु० २०

Page #165

सूत्रकृतासूत्रे टीका-उत्तरगुणमधिकृत्य शास्त्रकारो ब्रूते-उद्गमोत्पादनैपणादिदोषैः 'मुद्ध' शुद्ध-निर्दोषे इति यावत् आहारजाते 'सिया' स्यात्-कदाचित् 'जाए' जातेमाप्ते पिण्डे सति रागद्वेषाम् तमाहारम् 'न दूसएज्जा' नैव दूषयेत् । तदुक्तम्-'वायाळी सेसणसं गडभि, भदणमि जी ! न हु छलिओ ।
इण्हि जइन छलिजसि भुंगो रागदोसेहिं ॥१॥ छाया-द्विचत्वारिंशदेपणादोपसङ्कटे, गहने जी ! नैव छलितः ।
इदानीं यदि न छल्य से भुञ्जन रागद्वेषाभ्यां तदा सफलं तत् ॥१॥ हे जीव ! द्विचत्वारिंशद् दोषाख्यगहने सङ्कटे त्वं न छलित: परन्तु इदानी-भोजनसमये यदि रागद्वेषाभ्यां नहल्यसे तदा तब सर्व सफलमिति भावः। अतः ___टीकार्थ--शास्त्रकार अप उत्तर गुणों के विषय में कहते है। उद्गम, उत्पादना और एषणा आदि के दोषों से रहित निर्दोष आहार कदाचित् प्राप्त होने पर उस आहार को राग छेष से दूषित न करे। कहा भी है-'पायालीस' इत्यादि।
'हे जीव ! बयालीस (१६ उद्गम संबंधी १६ उत्पादना संबंधी और १० एषणा संबंधी) दोषों से तू नहीं छला गया, किन्तु अय भोजन के समय यदि राग द्वेष के द्वारा न छला गया तो सब सफल है । तात्पर्य यह है कि समस्त दोषों से रहित आहार मंडल के पांच दोष नहीं निवारण करने से राग चा द्वेष की भावना के साथ उस आहार का उपभोग किया तो निर्दोष आहार का लाभ भी वृथा होगयो, क्यों कि अन्ततः रागद्वेष के द्वारा आत्मा मलिन हो गया, और चरित्र में मली
ટીકાળું—હવે શાસ્ત્રકાર ઉત્તર ગુણોના સંબંધમાં કહે છે. ઉદ્ગમ - દના, અને એષણ વિગેરેના દેથી રહિત નિર્દોષ આહાર કદાચ પ્રાપ્ત थाय त्यारे ते भाडारने रागद्वेषथी हो पाणी न ३ ४ ५ छ -'मायालीस त्यादि
હે જીવ કર બેંતાલીસ (૧૬ ઉદ્ગમ સંબંધી ૧૬ ઉત્પાદન સંબંધી અને ૧૦ દસ એષણ સંબંધી આવા થી તું ન છેતરાયે પણ હવે આહારના સમયે અત્યંત રાગદ્વેષથી તુ ન છેતરાય તે સઘળું સફળ થાય. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે સઘળા દોષોથી રહિત આહારમંડલના પાંચ દોષનું નિવારણ કરવાથી. રાગ અથવા ની ભાવના સાથે જે એ આહાર ગ્રહણ કર્યો હોય તે નિર્દોષ આહાઅને લાભ પણ ફેગટ થઈ જાય. કેમકે-છેવટ સુધી રાગ દ્વેષ દ્વારા આત્મા મલિન થઈ છે અને ચારિત્રમાં મલિનપણું આવી જ ગયું તેથી નિર્દોષ આહારનું

Page #166

बोधिनी टीका प्र. थु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम्
१६६
,
'अच्छिए' अमूर्च्छितः स्वरसादिषु मूर्छा नि: ण य अज्झोवबन्ने' न चाऽभ्युपपन्नः - तथा तमेवाऽऽहारं पुनः पुनर्नाभिलषे तथा 'धितिमं' धृतिमान् संयमे धैर्यवान् 'विमुक्के' विमुक्तः वाह्याभ्यन्तरविभ्यां विमुक्तो रहितः 'ण य पूर्णयट्ठी' न च पूजनार्थी - तत्र पूजनम् - चत्रादिना सत्करणम् - तेनाऽर्थः प्रयोजनम्, द्विद्यते यस्य असौ पूजनार्थो न भवेत् । तथा-'न सिलोयगामी' न श्लोकगामीश्लोक - श्लाघा कीर्ति तद्नामी तदमिलापत्रान् न भवेत् एतादृशः सन् 'परिवज्जा' परिव्रजेत् विशुद्धसंयममार्गे विहरेत् ॥ २३॥ मूलम् - निक्खम गेहो उ निरावकखी,
1
कार्य विउसेज्ज नियाणछिन्ने ।
णो 'जीवियं णो मैरणाभिकखी,
चरेज्ज भिक्खू वलयाविमुक्के ॥२४॥त्तिबेमि ॥ छाया - निष्क्रम्य देहातु निरवकांक्षी, कार्य व्युत्यजेन्निदानछिन्नः । नो जीवितं नो मारणाभिकांक्षी, चरेद्भिक्षुकाद्विमुक्तः ॥ २४ ॥ ॥इति ब्रवीमि ।। नता आ ही गई। अतएव निर्दोष भिक्षा की गवेषणा करना और उसकी प्राप्ति होना तभी सार्थक होता है जब अंगार धूमादि दोष टाले।
इसी कारण सूत्रकार आगे कहते हैं-मनोज़ रस आदि में मूर्च्छित न हो और उसी प्रकार के आहार की बार बार अभिलाषा न करे । तथा संयम में वान हो और पाह्य तथा आन्तरिक परिग्रह की ग्रंथियों से रहित हो । साधु कभी धत्रादि के द्वारा पूजा की कामना न करे और न कीर्ति की कामना करे। विशुद्ध संयममार्ग में विचरें ||१३||
અન્વેષણ કરવુ અને તે પ્રશ્ન થવુ ત્યારે સફળ થાય કે જ્યારે અંગાર દ્વાષ અને ધૂમાદિ દોષને દૂર કરે.
આજ કારણને સૂત્રકાર માગળ કહે છે-મનેજ્ઞ રસ વિગેરેમાં સૂચ્છિત ન થવુ'. અને એજ પ્રકારના આહારથી વારંવાર અભિલાષા-ઈચ્છા ન કરવી, તથા સંયમમાં ધૈર્યવાન્ થવુ. અને ખાહ્ય અને આંતિરક પરિગ્રહની ગ્રંથિયેાથી રહિત થવું. સાધુએ કાઈ વાર વસ્ત્ર વગેરે દ્વારા પૂજાની ઇચ્છા ન કરવી. તથા કીર્તિની ઈચ્છા પણ કરવી નહીં કેવળ વિશુદ્ધ એવા સંયમ માગ માં વિચરવું. ાણ્ણા

Page #167

सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थ:-(भिक्खू) भिक्षुः (गेहा उ निक्खम्म) गेहात - स्वगृहात्तु निष्क्रम्य-व्रज्य (निरावकंखी) निरवकांक्षी-जीवनेऽपि निरपेक्षः सन् (कायं विउसेज) कायं शरीरं व्युत्सृजेत्-शरीरनिष्पतिकर्मतया कायममत्वं त्यजेत् (णियाणछिन्ने) निदानछिन्नः-तपसः फलमकामयमानः (बलयाविमुक्के) दलयात्-संसारवलयात् फर्मवलयाद्वा विमुक्तः (नो जीवियं नो मरणाभिकखी चरेज्न) नो जीवितं नो मरणाभिकांक्षी-जीवनमरणविषयकाभिलापरहितः सन् संयमानुष्ठानं चरेत् , इति ॥२४॥
'निक्खम्भ गेहा उ' इत्यादि।
शब्दार्थ--'गेहा उ निक्खम्म-गेहातु निष्क्रम्य' साधु घर से निकलकर अर्थात् प्रव्रज्या धारण करके 'निरावकंखी-निरवकांक्षी' अपने जीवन में निरपेक्ष होजाय 'कायं विउसेज्ज-कार्य व्युटहजेत्' तथा शरीरका व्युत्सर्गकरे 'जियाणछिन्ने-निदानछिन्नः' और वह अपने किये हुए तप के फलकी कामना न करे 'वलयाविमुक्के-घलया. द्विमुक्तः' तथा संसार से मुक्त होकर 'नो जीवियं णो मरणाभिकखी चरेज्ज-नो जीवितं नो मरणावकांक्षी चरेत्' वह जीवन और मरणकी इच्छा न रखता हुआ संयमानुष्ठान में प्रव्रत्त रहे ॥२४॥
अन्वयार्थ--अपने गृह से निष्क्रमण करके अर्थात् दीक्षित होकर जीवन के प्रति भी निष्काम रहे, काय का उत्सर्ग करके अर्थात् शरीर ममता, संस्कार एवं चिकित्सा न करता हुआ, तप संयम के फल की इच्छा न करता हुआ निदानरहित संसार के या कर्म के चक्र से विमु. 'निखम्म गेहाउ' त्या
शाय-गेहा उ निक्खम्म-गेहात्तु निष्क्रम्य' साधुसे ३२थी नीजी अर्थात् अनन्यानो स्वी२ ४शने 'निरावकंत्री-निरवकांक्षी पताना नी अपेक्षा २हित ५.ll rj D . 'काय' विउज्ज-काय व्युत्सृजेत्' &! Nरने। १०युत्सग त्या ७२. 'णियाणछिन्ने-निदानछिन्नतम तेम्मा यात सातपना
नविन रे 'वलयावि मुक्के-बलयाद्विमुक्तः' तथा साथी । अनीने 'नो जीवियं णो मरणामिकंखी साज-नो जीवितं नो मराझो चरे' ते જીવન મરણની ઈચછા રાખ્યા વિના રાંધના અનુષ્ઠાનમાં જ પ્રવૃત્ત રહેવું ૨૪
અન્વયાર્થ–પિતાના ઘેરથી નીકળીને અર્થાત્ દીક્ષિત થઈને પિતાના જીવન પ્રત્યે પણ નિષ્કામ રહેવું. શરીરને ઉત્સર્ગ કરીને અર્થાત્ શરીરની મમતા. શારીરિક સંસ્કાર તથા ચિકિત્સા કર્યા વિના અને તપ કર્યા વિના નિદાન

Page #168

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १० समाधिस्वरूपनिरूपणम् १५७ ___टीका-'भिक्खू भिक्षुः 'हाउ हासु-स्वगृहात् 'निक्वम्म' निक्रम्यवैराग्भावेन मत्रजितो भूत्वा, 'विरानी ' निरवकांक्षी-गृहादिकांक्षामकुर्वन् 'कार्य' कार्य-शरीरम् 'विउसे व्युत्सृजेत्-उपात्तशरीरस्य संस्काराग्रुपचारादि कमकुर्वन् तन्ममत्वं परित्यजेत् 'णियाणच्छिन्ने' निदानच्छिन्नः, छिन्ननिदानो मवेत-निदानशल्यरहितो भवेत् । तथा-'जीवियं जीवितं मरणं च-जीवनमरणयोः 'अभिरखी' अभिकांक्षी न भवेत् , जीवने मरणे वा रागद्वेषविरहितो भवेत जीवने न हो मरणे वा न द्वेषः कार्यः। 'बलया' वलयान-लपीकृतसंसारसागर-बाभूनकर्मवन्धना द्वा, विक्के' विमुक्तः सन् 'चरेज' चरेत्-संयममनुतिष्ठेन्- पालयेदित्यर्थः । 'तिमि' इति ब्रवीमि, इति शब्दोऽध्यायपरिक्त हो, जीवन और मरण, दोनों के प्रति निरपेक्ष होकर अर्थात् पूर्ण वैराग्य की स्थिति में तत्पर रहे ।
त्ति घोमि-ऐसा मैं कहता हूँ ॥२४॥
टीकाथ-साधु गृहत्याग करके अर्थात् वैराग्य की प्रबलता से प्रबजित होकर, सर्वथा निरपेक्ष निर्जराथी होकर काप का भी उत्सर्ग करदे, शरीर के संस्कार एवं उपचार आदि से भी निवृत्त हो जाए। न जीवित रहने की कामना करे, न मरण की । जीवित रहने में हर्ष
और मरण में द्वेष न करे । वह संसार या कर्म के वलय चक्र से सर्वथा मुक्त होकर संयम का अनुष्ठान करे अर्थात् संयम का पालन करे । રહિત બનીને સંસારના અથવા કર્મના ચકથી વિમુક્ત થવું. જીવન અને મરણ અને પ્રત્યે અપેક્ષા રાખ્યા વિના પૂર્ણ વૈરાગ્યની સ્થિતિમાં તત્પર રહેવું 'त्ति बेमि' ! प्रमाणे छु ॥२४॥ ટીઝર્ધ–સાધુએ ઘરને ત્યાગ કરીને અથત વૈરાગ્યની પ્રબલતાથી પ્રવજ્યાના અંગીકાર કરીને સર્વથા નિરક્ષ અને નિર્જરની કામનાવાળા થઈને કટાને પણ ઉત્સર્ગ-- ભાગ કરી દેવો. શરીરના સંસ્કાર અને ઉપચાર વિજયી નિવૃત્ત થઈ જવું. જીવવાની પણ ઈચ્છા ન કરવી. તેમ કરવાની ઈરછ કરવી નહીં. જીવતા રહેવામાં હર્ષ અને માવામાં દ્વેષ ભાવ કરે નહીં તેણે સંસાર અથવા કર્મના વલય-રકથી સર્વથા મુક્ત થઈને સંયમનું પાલન કરવું.

Page #169

-
-
-
१५८
सूत्रकृतामसूत्र समाति बोधयति । सुधर्मस्वामी कथयति-अहं ब्रवीमि यथा भगवतः सकाशाद श्रुतं तथा-कथयामीति ॥२४॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितालतकलापालापकमविशुद्धगधपयनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजपदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "सूत्रकृताङ्गमूत्रस्य" समयार्थबोधिन्याख्यायां व्याख्यायां समाधिनामकं
दशममऽध्ययनं समाप्तम् ॥१०॥ साधु इच्छा के अनुसार देश देशान्तर में विचरण करे, सब प्रकार के छन्द्रों और बन्धनों से रहित हो जाए और संयम की आराधना में इतना तत्पर हो जाए कि जीर्ण होते हुए शरीर का उसे भान ही न हो!' _ 'इति' शब्द अध्ययन की समाप्ति का सूचक है । सुधर्मा स्वामी जम्बू से कहते हैं-जैसा भगवान् के मुख से सुना वैसा ही मैं कहता हूँ ॥२४॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत 'सूत्रकृता. ङ्गसूत्र' की समयार्थबोधिनी व्याख्या का समाधिनामक
॥दशवां अध्ययन समाप्त ॥१०॥ સાધુએ ઈચ્છા પ્રમાણેને દેશ દેશાન્તરમાં વિચરણ કરવું. તમામ પ્રકારના છે અને બંધનથી મુક્ત થઈ જવું. અને સંયમની આરાધનામાં એટલા તાત્પર થઈ જવું કે-જર્ણ થતા શરીરનું પણ તેને ભાન ન રહે.
ઈતિ” શબ્દ અધ્યયનની સમાપ્તિ સૂચક છે સુધર્મા સ્વામી જનૂ સ્વામીને કહે છે કે-ભગવાનના મુખથી જે પ્રમાણે મેં સાંભળ્યું છે તે પ્રમાણે જ હું
छु ॥२४॥ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની સમયાર્થબેધિની વ્યાખ્યાનું સમાધિ નામનું દસમું અધ્યયન સમાપ્ત ૧ના

Page #170

समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
॥ अथैकादशाध्ययनम् ।
गतं दशममध्यनम् साम्प्रतमेकादशमारभ्यते । अस्य पूर्वेणायमभिसम्बन्धः । तत्र दशमाध्ययने सम्यदर्शनज्ञानचारित्रलक्षण धर्मरूपः समाधिरूपदिष्टः, समाधिaaiदेव मोक्षो भवतीत्यतो मोक्षमार्गनिरूपकमेकादशाध्ययन मारभते । अतो मोक्षमार्गोऽनेन प्रतिपाद्यते । अनेन सम्बन्धेनाऽऽयातस्याऽस्याऽध्ययनस्य इदं प्रथमं सूत्र गाथारूपेण न्यस्तम्
मूलम् - कैयरे मॅग्गे अक्खाये, माहणेणं मईमया ।
जं मग्गं उज्जुं पावित्ता, ओहं तैरइ दुत्तरं ॥१॥
छाया - कतरो मार्ग आख्यातो, माहनेन मतिमता ।
यं मार्गमृजुं प्राप्य, ओघं तरति दुस्तरम् ॥ १॥
१५९
॥ ग्यारहवां अध्ययन प्रारंभ ॥
दसवां अध्ययन समाप्त हुआ । अब ग्यारहवां अध्ययन प्रारंभ किया जाता है । इस अध्ययन का पूर्ववर्ती अध्ययन के साथ यह सम्बन्ध है - दसवें अध्ययन में सम्यग्दर्शन, ज्ञान चारित्र और तपरूप धर्म समाधि का उपदेश दिया गया है। समाधि से मोक्ष की प्राप्ति होती है, अतएव मोक्षमार्ग का निरूपण करनेवाला यह ग्यारहवां अध्ययन प्रारंभ करते हैं। इस संबंध से प्राप्त इस अध्ययन का यह प्रथम सूत्र है - ' कयरे मग्गे' इत्यादि ।
शब्दार्थ - - ' मईमया - मतिमता' केवलज्ञानी 'माहणेणं - माहनेन' माहन माहन ऐसा अहिंसा का उपदेश देने वाले भगवान् महावीर અગિયારમાં અધ્યયનના પ્રારંભ—
દશમુ` અધ્યયન સમાપ્ત થયુ' હવે અગિયારમું અધ્યયન પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. આ મધ્યયનને પહેલાના અયયન સાથે આ પ્રમાણેના સબધ છે.-દસમા અધ્યયનમાં સમ્યગ્ દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર અને તપ રૂપ ધમ–સમાધિના ઉપદેશ આપવામાં આવેલ છે. સમાધિથી મેાક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી જ મેક્ષમાર્ગનું નિરૂપણ કરવા વાળું. આ અગ્યારમુ ય. યન પ્રારભ કરવામાં આવે છે. આ સંબંધથી આવેલ આ અધ્યયનનુ આ पडे सूत्र छे. - ' कयरे मग्गे' हत्या हि
शब्दार्थ - 'मईमया - मतिमता' ठेवणज्ञानी सेना 'महणेणं - माहनेन' માહેન, માહન એ પ્રમાણેના અહિંસાના ઉપદેશ આપવાવાળા ભગવાન મહા

Page #171

सूत्रकृतामने आन्वयार्थी-'मई मया' मतिमता-केवलज्ञानिना मननं मतिः सा यस्यास्ति स मतिमान तेन- तीर्थकरेण 'भाहणेणं' याहनेन-माहन मानेत्येवमुपदेश दायिना 'कर रे मागे' कतरः किं भूतो मार्ग:-प्रोक्षप्रापको मार्गः 'अक्खाए' आख्यातः कथितः 'जं मग्गं उज्जु पाविता' यं मार्ग मजुमकुटिल प्राप्य 'दुत्तरं ओघं तरई' दुस्तरम् ओघं तरति-दुरुत्तरं दुस्तरमोघं भौघं तरीत ॥१॥ ____टीका-- एकस्मात् स्थाना स्थानानारं पाययति स मार्गः-पन्थाः । स च मार्गः द्विविधः-प्रशस्ताऽप्रारत भेदात् । तथा-द्रव्यभावरूपो लौकिको लोको. तरश्च । सुन द्रव्यमार्गो लौकिका भावमार्गस्तु लोकोत्तरी मोक्षमारकः, मोक्षस्य स्वामीने 'कथरे मग्गे-कतरः मार्गः' किस प्रकार का मोक्षप्राप्तिका मार्ग 'अक्रवाए-आख्यातः' कहा है 'जं मना उज्जु पावित्ता-यं मार्गम् ऋजु प्राप्य' जिस सरल मार्गको पाकर 'दुत्तरं ओघ तरह-दुस्तरम्
ओघं तरति' जीव दुस्तर ऐसे संसार को पार करता है ॥१॥ ___ अन्वयार्थ-मतिमान पाहन (मत हननकरो, किसी को मत हनन करो' ऐसा उपदेश देने वाले) तीर्थकर महावीर ने कौनसा मोक्ष मार्ग कहा है ? जिस सरल मार्ग को प्राप्त करके दुस्तर भवप्रवाह को भव्य जीव पार करता है ? ॥१॥
टीकार्य -एक स्थान से दूसरे स्थान को प्राप्त कराने वाला पन्थ मार्ग कहलाता है। मार्ग दो प्रकार का है। प्रशस्त और अप्रशस्त या द्रव्यमार्ग और भावमार्ग अथवा लौकिक मार्ग एवं लोकोत्सरमार्ग इनमें द्रव्यमार्ग लौकिक है और भाषमार्ग लोकोत्तर है जो मोक्ष में पहुंचाने पीर स्वामी 'इयरे मग्गे- कतरः मार्गः' या शहरी भाक्ष प्राप्तिम भाग 'अक्खाए-आख्यातः' ४ो छ. 'जमग उजु पावित्ता-यं मार्गम् ऋतु प्राप्य' सण सेवा२ मानना श्रय ने दुत्तर ओध ताइ-दुस्तर ओध' तरति' दुतर सेवा संसार तरालय छे. अर्थात मोक्ष प्राप्त ४२ छ, ॥१॥
અન્વયાર્થ–મતિમાન મોહન (કંઈ પણ પ્રાણીને ન મારે) એ પ્રમાછેને ઉપદેશ આપવાવાળા તીર્થકર શ્રી મહાવીર સ્વામીએ કર્યો મેક્ષ માર્ગ કહ્યો છે કે જે સરલ માર્ગને પ્રાપ્ત કરીને દુસ્તર એવા ભવ પ્રવાહને ભવ્ય જીવ પાર કરેલા
ટીકાથ.--એક સ્થાનથી બીજા સ્થાનને પ્રાપ્ત કરાવવાવાળે ૫-માર્ગ કહેવાય છે. માર્ગ બે પ્રકાર છે. પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત અથવા દ્રવ્યમાર્ગ અને ભાવમાર્ગ અથવા લૌકિક માર્ગ અને કેત્તર ભાગમાં તેમાં દ્ર માગ

Page #172

समयार्थबोधिनो टोका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् १६१ लोकोत्तरत्वात् । तत्रापि मिथ्यात्वोपहतदृष्टीनां प्रतिपादितो मार्गः कुटिलः । क्षीणदोपैवीतरागरतीर्थकरैरुपदिष्टः सरलः। तत्र तीर्थकरप्रतिपादितमार्गमधिकृत्य जनस्वामिनः पृष्टः मुधर्मस्वामी माइ-हे महाप्लुने ! 'मईमया' मतिमतामतिः-सक्षमाऽमृक्ष पदार्थविषयिणी केवलज्ञानरूपा सा विद्यते यस्य तेन-मतिमता- केवलज्ञानिना, 'भाहणेण मानेन भई जीका जीवितुमिच्छन्ति न तु मर्नु मित्यतो हार प्रति माइन माहन, इत्युपदेशशीलेन भवगता तीर्थ करेण 'कयरे' कतर:-पीशो मार्ग:-पन्या मोक्षमापकः । अबखाए' आख्याता प्रतिपादितो छोकहिताय, 'ज' यम्-तीर्थकरप्रतिपादितं मार्गम् ‘उज्j' ऋजुम्-यथाऽस्थत पदार्थस्वरूपनिरूपणद्वारेण अवक्रम्--सामान्यविशेषनित्यानित्यस्याहादसायमा घाला है, क्योंकि मोक्ष लोपोता है । जिनको दृष्टि मात्व से दूषित है, उनके बारा प्रतिपादित मार्ग कुटिल होता है और समस्त दोषों का क्षय करने वाले बीनाग तीर्थकरों का मार्ग माल है। इनमें से तीर्थ कर प्रतिपादित मार्ग के विषय में जम्बू स्वमाने सुधर्मास्वामी से पूछा-हे महामुने ! केवलज्ञानरूप सूक्ष्म पदार्थों को भी विषय करनेवाली मति से युक्त अर्थात् केवलज्ञानी तथा सभी जीव जीवित रहने की अभिलाषा करते हैं, मरने की नहीं अतएव हनन करने वालेको 'माहन, माहन' (मत मारो, मत मारो) इस प्रकार का उपदेश देनेवाले भगवान् तीर्थकर ने लोक के कल्याण के लिए मोक्ष का मार्ग किस प्रकार का कहा है ? जो मार्ग पदार्थों के यथार्थ स्वरूप का निरूपण करने के कारण तथा सामान्य विशेष और नित्यता अनित्यता आदिरूप अनेकाલૌકિક છે. અને ભાવમાર્ગ લેકોત્તર છે. જે મેક્ષમાં પહોંચાડે છે. તે કેમકે-મોક્ષ એ લોકોત્તર છે. જેમની દષ્ટિ મિથ્યાત્વના દેશવાની છે, તેઓએ પ્રતિપાદન કરેલ માર્ગ કુટિલ હોય છે. અને સઘળા દેને ક્ષય-નાશ કરવાવાળા વીતરાગ તીર્થકરોને માર્ગ સરળ છે. તેમાંથી તીર્થંકર પ્રતિપાદન કરેલ માર્ગના સંબંધમાં જંબૂ સ્વામીએ સુધમાં સ્વામીને પૂછયું, હે મહામુનિ કેવળજ્ઞાન રૂપ સૂમ પદાર્થોને પણ વિષય કરવાવાળી મતિવાળા અર્થાત કેવળજ્ઞાની તથા સઘળા જ જીવવાની ઈરછા કરે છે, મરવાની નહીં તેથી હનન કરવાपापा ने 'मा हन मा हन' न भाग, न मारे। मा प्रमाणेन पहेश मावा વાળા ભગવાન તીર્થંકરે લેકના કલ્યાણને માટે મેક્ષને માર્ગ કેવી રીતે કહેલ છે જે માર્ગ પદાર્થોને યથાર્થ સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવાથી તથા સામાન્ય અને વિશેષ તથા નિત્ય અને અનિત્ય વિગેરે રૂપ અનેકાન્ત વાદનું અવલ
सू० २१ .

Page #173

सूत्रकृताङ्गसूत्रे दतिसरलं-सर्वेषां बोधोपकारकम् 'मग्ग' मार्गम्-तमेवंभूतं दर्शनचारित्रतपास्वरूपं 'पावित्ता' पाप्य-ध्या-संपारसागरान्तःपातिनो जीवा मुमुक्षवः संपाप्तमोक्षसामग्रीकाः 'ओहं' ओघम्-भवसमुद्रम् 'दुत्तरं दुस्तरमपि तरइ तरति-अतिदुस्तर-संसारसागरस्यापि पारं ग उति, यद्यपि संभारोत्तरणं न दुष्करम् अविकलकारणसद्भावे महतोऽपि कार्यस्य दर्शनात्, तथापि-तादृशसामग्रीपाप्तिरेव दुष्करा। उक्तश्च
'माणुस्सं खेत्तनाई कुलयारोग्ग माउयं बुद्धी ।
'सवणोदग्गहसद्धा संजमो य लोयंमि दुल्लहाई ॥१॥ छाया-मानुष्यं क्षेत्रं जातिः कुलं रूपमारोग्यमायुर्बुद्धिः।
श्रवणमवग्रहः श्रद्धा संयमश्च लोके दुर्लभानि ॥१॥ इति । न्सवाद का अवलम्बन करने के कारण अतिसरल है और सभी को बोध देकर उपकार करता है, जिस मार्ग को प्राप्त करके संसार के मोक्षाभिलाषी जीव दुष्प्राप्य ऐसे मोक्ष को प्राप्त करते है और अत्यन्त दुस्तर संसार सागर को पार करते हैं। ____ यद्यपि संसार को पार करना कठिन नहीं हैं, क्यों कि परिपूर्ण कारणकलाप मिलने पर महान कार्य भी होता देखा जता है, तथापि वैसी सामग्री की प्राप्ति हो जाना ही कठिन है। कहा भी है'माणुस्सं खेत्तजाई' इत्यादि।।
'मनुष्यत्व, आर्यक्षेत्र, उत्तम जाति (मातृपक्ष), उत्तम कुल (पितृपक्ष), रूप, आरोग्य, दीर्घायु, सद्बुद्धि, धर्मश्रवण, अवग्रहण (धर्मकाग्रहण करना) श्रद्धा और संयम, यह सब लोक में उत्तरोत्तर दुर्लभ हैं।'
બન કરવાના કારણે અત્યંત સરળ છે. અને સઘળાને બોધ આપીને ઉપકાર કરે છે, જે માર્ગનું અવલખન કરીને સંસારના મોક્ષની ઈચ્છાવાળા છે પ્રાપ્ય એવા મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે, અને અત્યંત ન તરી શકાશ એવા સંસાર સાગરને પાર કહે છે?
જોકે સંસારને પાર કરવું કઠણું નથી. કેમકે–પરિપૂર્ણ કારણ કલાપ (સાધન) મળવાથી મહાન કાર્ય પણ સિદ્ધ થતું જોવામાં આવે છે. પરંતુ तवा समिश्रीनी प्राप्ति की ते४ ४४७१ छ.-४युं ५ छे.-'माणुस्सं खेत जाई'
.यह मनुष्य ५५, माय क्षेत्र, उत्तम गति, (भारी ५६) उत्तम गुण (पितु. ५१) ३५, माश्य, दीर्घायु, सर्दू मुद्धि, यम श्र११, सवड (धमन સવીકાર) શ્રદ્ધા, અને સંયમ આ બધા ઉત્તરોત્તર-પછિ પછિને મળવાવાળા
-अप्राप्य छे.

Page #174

समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
अहिंसोपदेष्टा केवलज्ञानी तीर्थकरः कं धर्ममाख्यातवान् ।
यमवाप्य जीवः संसारमतिकामतीति भावः ॥१॥ मूलम्-तं मग्गं णुत्तरं सुद्धं, सम्वदुक्खदिमोक्खणं ।
जाणासि जं जहा भिक्खू, "तं जो ब्रूहि महामुणी॥२॥ छाया-तं मार्गमनुत्तरं शुद्धं, सर्वदुःखविमोक्षणम् ।
जानासि यं यथा भिक्षो! तं नो ब्रूहि महामुने ! ॥२॥ अन्वयार्थ:-(भिक्खू महामुणी) जम्बूस्वामी कथयति-हे भिक्षो ! हे महा. मुने ! (समदुक्खविमोकवणं) सर्वदुःखविमोक्षकम्-सर्वाणि बहुभिर्मवैरूपचितानि कर्माणि दुःखकारणत्वाद्दुःखानि तेभ्यो विमोचकम् (मुद्ध अणुत्तरं) शुद्ध
आशय यह है कि अहिंसा के उपदेष्टा केवलज्ञानी तीर्थकर ने कौनसा ऐसा धर्म कहा है, जिसे प्राप्त करके जीव संसार सागर को पार करते हैं ? ॥१॥
'त मग्गं गुत्तरं' इत्यादि।
शब्दार्थ-'भिक्खू महामुणी-हेभिक्षो महामुने' हे साधो' 'सव्व दुक्खविमोक्खणं-सर्व दुःखविमोक्षकम्' सब प्रकार के दुःखों को छुडाने वाले 'सुद्धं गुत्तर-शुद्धं अनुत्तरं' उस शुद्ध और सबसे श्रेष्ठ 'ज मग -यं मार्गम्' जिसमार्गको 'जहा जाणासि-यथा जानासि' जैसे जानते हो 'तं णो बूहि-तं नः ब्रूहि' वैसा हमे कहिये ॥२॥
अन्वयार्थ-जम्बू स्वामी पुनः कहते हैं-हे महामुने ! समस्त दुःखों
કહેવાનો આશય એ છે કે–અહિંસાને ઉપદેશ, આપનારા કેવળ જ્ઞાની તીર્થ કરે એવા કયા ધર્મનું પ્રતિપાદન કરેલ છે કે જેને પ્રાપ્ત કરવાથી જીવ સંસાર સાગરને પાર કરે છે. તેના
'तं मग्ग' गुत्तर" ध्या
शा-'भिक्खू महामुणी-भिक्षो महामुने' उ भिक्षु साधी। 'सव्व दुक्खाविमोक्खणं-सर्वदुःखविमोक्षकम्' मा ४२ माथी छ।७११ पामा 'सुद्धं गुत्तर-शुद्धम् अनुत्तरम्' शुद्ध भने सौथी श्रेष्ठ सेवा 'जं मगंग-यं मार्गम्' से भाग २ 'जहा जाणासि-यथा जानानि' रेशते थे। छ। 'त' णो बूहि-तं नः बहिः मे शत अभने ४ ॥२॥
અન્વયાર્થ—અંબૂસવામી ફરીથી કહે છે હે મહા મુનિ ? સઘળા દુખેથી છોડાવવા વાળા નિર્દોષ અને અનુત્તર (પ્રધાન) એ માગને આપ જે રીતે

Page #175

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
- निर्दुष्टम् अनुत्तरं सर्वतः प्रधानम् (जं मग्गे) यं मार्गम् (जहा जाणासि ) यथायेन रूपेण जानासि (तं णो वृद्धि) तं मार्गे नोऽस्माकं ब्रूहि कथयेति ||२||
टीका - स एव प्रष्टा मोक्षमार्गस्यातीवसूक्ष्मत्वात् तमेव प्रश्नं पुनरपि पृच्छति 'मित्र' हे भिक्षो! 'महामुनी' हे महामुने ! 'सव्वदुक्खविमोक्खणं' सर्व दुःख विमोक्षकम् सर्वेषां दुःखानां क्षयकारकम् । 'णुत्तरं ' अनुत्तरम् - नास्ति उत्तराप्रधानो यस्मात् सोऽनुत्तरस्तं सर्वतः प्रधानम् । 'सुद्ध' शुद्धोदातो निर्दोषः पूर्वाऽपरव्याघातादिदोषाभावात्, सावधाऽनुष्ठानोपदेशाभावात्, 'जं' यं विमलं भगवतोपदिष्टम् ' मग्गं' मार्गम् - भावमार्गम् 'जहा' यथा येन प्रकारेण 'जाणासि ' 'जानासि - गुरुपरम्परया, तथा तं भगवतोपदिष्टं मार्गम् ' णो' नः अस्माकम् 'ब्रूहि' बहि-कथयेति । जम्बूस्वामी सुधर्मस्वामिनं पृच्छति - हे साधो ! हे महासुने ! त्वं सर्वदुःखविनाशकं भगवता तीर्थकरेण प्रतिपादितं धर्म जानासि, तं मे बूहि । इति भावः ॥ २॥
UND
से छुड़ाने वाले, निर्दोष और अनुत्तर (प्रधान) उस मार्ग को जिसरूप में आप जानते हैं, हे भिक्षो ! उसी रूप में हमें कहिए ॥ २ ॥
टीकार्थ- वही प्रश्नकार जम्बू स्वामी मोक्षमार्ग अतीव सूक्ष्म होने से पुनः प्रश्न करते हैं हे महामुने ! हे भिक्षो ! समस्त दुःखों को क्षय करने वाले, सर्वोकृष्ट और शुद्ध अर्थात् पूर्वापरविरोध आदि दोषों से रहित होने के कारण तथा सायय कृत्यों के उपदेश का अभाव होने के कारण निर्मल करोक्त मार्ग को जिस प्रकार से आप जानते उसी प्रकार से हमें कहिए ।
जम्बूस्वामी सुधर्मा स्वामी से निवेदन करते हैं - हे महामुने ! आप समस्त दुःखों के विनाशक तीर्थकर भगवान् के द्वारा उपदिष्ट धर्म को जानते हैं, अतएव हमें कहिये ||२||
જાણું! છે। હૈ શિÀ!! એજ રૂપથી અમને કહેવા કૃપા કરે
ટીકા- જમ્મૂ સ્વામી મેક્ષ માગ અત્યત સૂક્ષ્મ દેવાથી ફરીથી પ્રશ્ન કરતા કહે છે કે-કે મહુમુને ! હું સિÂ ! સઘળા દુઃખી ક્ષય કરવાવાળા સર્વોત્કૃષ્ટ અને શુદ્ધ અથવા પૂર્વીપર વિરેધ વિગેરે દોષ વિનાના હોવાથી તથા સાવદ્ય કૃત્યના ઉપદેશના અભાવ હાવાથી તી કરે ઉપદેશેલા માર્ગને માપ જે રીતે જાગ્રુતા હૈા, એજ પ્રમાણે અમને કહે.
જમ્મૂ સ્વામી સુધર્માં સ્વામીને નિવેદન કહે છે-કે-હે મહામુને! આપ સઘળા દુ:ખાના નાશ કરવાવાળા અને તીર્થંકર ભગવાને ઉપદેશેલા ધર્મને જાશેા છે, તેથીજ તે ધર્મનું અમેને શ્રવણુ કરાવે, અર્થાત્ માને કહા ારા

Page #176

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-जइ णो केई पुच्छिज्जा, देवा अदुवा माणुला। . तेर्सि तु कयरं अंग्गं, आइक्खेजा कहाहि गो॥३॥ छाया-यदि नः केऽपि पृच्छेयु, देवा अथवा मनुष्याः ।
तेपो तु कतरं मार्गम्, भारुपास्य कथय नः ॥३॥ अन्वयार्थ(-(जइ केइ देवा अदुवा माणुसा पृच्छिज्जा) यदि केचिदेवा अथवा मनुष्याः मां सम्यग्मार्ग पृच्छेयुः (तेसिं कयरं मग्गं आइक्खेज्जा) तेषां पृच्छता कतरं मार्गमहम् आख्यास्ये (णो कहाहि) नोऽस्माकं कथयेति ॥३॥
टीका--हे मुने! 'जइ' यदि 'केइ केचित् 'णो' नोऽस्मान् 'पुच्छिज्जा' पृच्छेयुः ये केचन देवाः 'अदुवा' अथवा-'माणुता' मनुष्याः 'तेसिं' तेषाम् 'जइ णो केइ पुच्छिज्जा' इत्यादि ।
शब्दार्थ---'जइ केइ देवा अदुवा माणुसा पुच्छिज्जा-यदि केचित् देवा अथवा मनुष्याः पृच्छेयुः' यदि कोइ देवता अथवा मनुष्य हमसे पूछे तो 'तेसि कयर मग आइक्खेज्जा-तेषां कतर मार्ग आख्यास्ये' उनको हम कौनसा मार्ग का कथन करे ‘णो कहाहि-न। कथय' यह आप हमको कहिये ॥३॥ ___ अन्वयार्थ-यदि कोई देव अथवा मनुष्य मुझ से मार्ग के विषय में पूछे तो मैं उन्हें कौनसा मार्ग कहूं ? अतएव आप मुझे वह मार्ग कहिए ॥३॥
टीकार्थ--हे मुनिवर ! यदि कोई देव अथवा मनुष्य मेरे समीप आकर मुझसे पूछे कि मोक्ष का मार्ग क्या है, तो मैं उन्हे क्या मार्ग कहूंगा? अतएव अनुग्रह करके आप मुझे वह मार्ग कहिए।
'जइ वो केइ पुच्छिज्जा' त्या
शा---'जइ केइ देवा अदुबा माणुला पुच्छिजा- यदि केचित् देवा अथवा मनुष्याः' पृच्छेयुः । हेव मय। मनुष्य मने पूछे तो 'सि' कयर मग आइक्खेज्जा-तेषां कतर मार्गम् आख्यास्ये' ते अभे या भागथन ४शो 'णो कहाहि-नः कथय' से आ५ समने ४ ॥3॥
અન્વયાર્થ–જે કઈ દેવ અથવા મનુષ્ય મારી પાસે આવીને મને પૂછે કે મોક્ષને માર્ગ કરે છે ? તે હું તેને કયે માર્ગ બતાવું? તેથી આપ કૃપા કરીને મને તે માર્ગ બતાવે
ટીકાર્થ–હે મુનિવર ! જે કઈ દેવ અથવા મનુષ્ય મારી પાસે આવીને મને પૂછે કે-મોક્ષને માર્ગ કયો છે ? તે હું તેને કયે માર્ગ બતાવું?

Page #177

सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'कयरं' कतरम् 'मग्गं मार्गम् 'आइखेज्जा' अख्यास्ये-कथयिष्यामीति । 'णो' नः 'कहाहि' कथयेति, जम्बूस्वामी सुधर्मस्वामिनं पृच्छति-हे मुने ! यदि मह्यमागत्य देवा मनुष्या वा पृच्छेषुः तदाऽहं तेभ्यः कारं धर्म कथमिष्यामीति स्वं कथयेति भावः ॥३॥ मूलम्-जइ वो केई पुच्छिज्जा, देवा अदुवा माणुसा।
तसिं में पडिसाहिज्जा, मग्गसारं सुंणेह मे ॥४॥ छाया-यदि वः केऽपि पृच्छेयुः, देवा अथवा मनुष्या।
तेषामिमं पतिसाधयेत्, मार्गसारं शृणुत मे ॥४॥ अन्वयार्थ:--(जइ केइ देवा अदुवा माणुसा) सुधर्मस्वामी कथयति-यदि केचिद् देवा अथवा मनुष्या:-संसारभ्रमण भीरवः 'वो पुच्छिन्ना' वा-युष्मान
आशय स्पष्ट है। जम्बूस्वामीने मोक्षमार्ग की प्ररूपणा करने के लिए अपने गुरु सुधर्मा स्वामी से इस प्रकार निवेदन कर के प्रेरणा की ॥३॥ 'जइ यो केह पुच्छिज्जा' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'जह केह देवा अदुवा माणुसा-यदि केपि देवा' अथवा मनुष्या' यदि कोई देवता अथवा मनुष्य 'वो पुच्छिज्जा-वः पृच्छेयुः। आपसे पूछेतो तेसि म पडिसाहिज्जा-तेषां इमं प्रतिसाधयेत्' उनसे यह मार्ग का कथन करनाचाहिये 'मग्गमार-मार्गसारम्' वह साररूप मार्ग का कथन 'मे सुणेह-मे शृणुन' मुझसे आपलोग सुनो ॥४॥ તેથી આપ કૃપા કરીને મને તે માર્ગનું કથન સંભળાવે. અર્થાત્ તેવા માર્ગને ઉપદેશ આપ અમને સંભળાવે.
કહેવા આશય સ્પષ્ટ છે જબૂસ્વામીએ મોક્ષની પ્રરૂપણ કરવા માટે પિતાના ગુરૂ સુધર્મા સ્વામીને આ પ્રમાણેનું નિવેદન કરીને મેક્ષ માર્ગનું કથન કરવા પ્રેરણું કરી ૩
'जइ वो केइ पुच्छिज्जा' इत्यादि Autथ-जइ केइ देवा अदुवा माणुसा-यदि केपि देवा अथवा मनुष्याः'
देव म२१मनुष्य 'वो पुच्छिन्ना-वः पृच्छेयुः' मापन पूछे । तेसिं म पडिसाहिज्जा-तेषां इमं प्रतिसाधयेत्' तेने ! भानु थन ४२ मे
रे 'मागसारं-मार्गसारम्' सा२ ३५ भागनु थन 'मे सुणेह- मे श्रुणुत' भारी પાસેથી તમે સાંભળે

Page #178

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् सम्यग् मार्ग पृच्छेयु स्तदा 'तेसि मं पडिसाहिज्जा' तेषां पृच्छतां देवानां मनुजानां वा इमं मार्ग प्रतिसाधयेत्-कथयेत् 'मग्गसारं' तादृशमार्गसारम् 'मे सुणेह' मे-मम कथयतो यूयं श्रणुतेति ॥४॥ ____टीका--एवं प्रकारेण पृष्टः सुधर्मस्वामी प्राह-भोः ! भोः शिष्याः ! 'जइ' यदि-कदाचित् 'वो' वा-युष्मान् 'देवा' देवाः 'अदुवा' अथवा 'माणुसा' मनुष्याः जन्ममरणभयभीताः मोक्षाभिलाषिणः कस्मिन्नपि काले देशे वा 'पुच्छिज्जा' पृच्छेयुः-संसारसागरतरणसमर्थों मार्गः कः ! इत्यादि रूपं प्रश्नं पृच्छेयु:तेसि' तेषाम् यूयम् 'इम'-वक्ष्यमाणस्वरूपकं षड्नीवनिकायसंरक्षणप्रवणम् 'पडिसाहिज्जा' पतिसाधयेत-कथयेत 'मग्गसारं' मार्गसारम्-मार्गस्य--पारमार्थिकस्वरूपम् यं मार्ग भवन्तोऽन्येषां प्रतिपादयिष्यन्ति, तम् 'मे' मे-मम-कथयतः 'मुणेह' शृणुत इति । यदि केचिद्भवन्तं देवा मनुष्या वा मार्ग पृच्छेयु स्वदा वक्ष्यमाणो मागों भवद्भि स्तेभ्यः प्रतिपादनीयः, तद्वदतो मे शृणुतेति भावः ॥४॥ ___ अन्वयार्थ सुधर्मा स्वामी बोछे-यदि कोई देव या मनुष्य तुम से सम्यक् मोक्षमार्ग पूछे तो उन्हें यह मार्ग कहना चाहिए । इस उत्तम मार्ग को में कहता हूं, तुम सुनो ॥४॥
टीकार्थ-इस प्रकार प्रश्न करने पर सुधर्मा स्वामी बोले-हे शिष्यो। कदाचित् तुम से कोई देव अथवा जन्म मरण से भयभीत और मोक्ष के अभिलाषी मनुष्य यह पूछे कि संसार सागर से तिरने का मार्ग कौनसा है ? तो तुम उन्हें आगे कहा जाने वाला, षटूकाय की रक्षारूप उत्तममार्ग कहना । जिस मार्ग को तुम उन्हें कहोगे, वह मैं कहता हूं। तुम मुझसे सुनो।
तात्पर्य यह है कि यदि कोई देवता अथवा मनुष्य मोक्षमार्ग पूछे तो उन्हें आगे कहा जाने वाला मार्ग कहना। वह मार्ग मैं कहता हूं। तुम उसे सुनो ॥४॥
અન્વયાર્થ–સુધર્મા સ્વામીએ કહ્યું કે–જે કઈ દેવ અથવા મનુષ્ય તમને સમ્યગૂ મોક્ષ માર્ગના સંબંધમાં પૂછે તે તેને આ માર્ગ બતાવે જોઈએ તે ઉત્તમ માર્ગનું હું કથન કરૂં છું.
ટીકાર્થ – આ પ્રમાણે જખ્ખ સ્વામીએ પ્રશ્ન કરવાથી સુધર્મા સ્વામીએ કહ્યું કે હે શિખ્યા ! કદાચ તમને કોઈ દેવ અથવા જન્મ મરણના ભયથી ભયભીત અને મેક્ષની અભિલાષા વાળો મનુષ્ય, એવું પૂછે કે-સંસાર સાગરથી તરવાને માર્ગ કયે છે ? તે તમારે આગળ કહેવામાં આવનારા ષ કાયની રક્ષા રૂપ ઉત્તમ માગ તેઓને બતાવે. તમે તેને જે માગ કહેશે તે હું કહું છું તે તમે સાવધાનતાથી મારી પાસેથી સાંભળે.

Page #179

१६८
- मूलम् - आणुपुव्वेण सहाघोरं, कासवेण पवइयं । जमादाय ईओ पुवं, समुदं ववहारिणो ||५||
सुत्रकृताङ्गसूत्रे
छया-अनुपूर्व्या महाघोरं काश्यपेन प्रवेदितम् ।
यमादाय इदः पूर्वं समुद्र व्यवहारिणः ॥५॥
अन्वयार्थ:---- (कासवेण पवेइयं ) काश्यपेन- महावीरस्वामिना भवेदितं कथि'आणुपुवेण महाघोरे' इत्यादि ।
शब्दार्थ- 'कासवेणपवेश्य - काश्यपेन प्रवेदितम्' काश्यपगोत्री भगवान् महावीर स्वामीका काहाहुवा' 'महाघोरं महाघोरम्' अत्यन्त कठिन मार्गको 'आणुपुवेणं अनुपूर्व्या' में क्रमश: कहताह' 'समु ववहारिणो समुद्र व्यवहारिणः' जैसे व्यवहार करनेवाले पुरुष समुद्र को पार करते हैं । तथा 'इओ पुत्र्यं - इतः पूर्वम्' इसी प्रकार उस सदुप देश से, पहिले 'जमादाय यं आदाय श्रुतचारित्र लक्षण वाले इस मार्गका अवलम्बन करके पहिले अनेक लोग इस संसार को पार कर चुके हैं ||५|
अन्वयार्थ - काश्यप अर्थात् महावीर स्वामी द्वारा प्ररूपित अत्य
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે—જો કાઇ દેવ અથવા મનુષ્ય મેાક્ષ માના સબધમાં પ્રશ્ન કરે, તે આગળ કહેવામાં આવનાર માગ તેમેને કહેવે. તે માર્ગ હું કહું છું તે તા સાંભળે ૫૪ા 'आणुपुवेण महाघोर' पाहि
शब्दार्थ –'कासवेण पवेइयं - काश्यपेन प्रवेदितम्' अश्यप गोत्रवामा लगवान् महावीर स्वामी व 'महाघोर' - महाघोरम्' अत्यंत अणु सेवा भानु' प्रथन 'आणुपुवेणं - आनुपूर्व्या' उभ पूर्व हुं हुं छ 'समुहं ववहा रिणो - समुद्र व्यवहारिणः' प्रेम व्यवहार ४२वावाजा पु३षा समुद्रने पार छे, तथा 'इओ पुग्धम् - इसः पूर्वम्' मा सहुपदेशधी पडेसां 'जमादाय-यं 'आदाय' श्रुत भने यरित्र सक्षावाला या मार्ग सरसम्मन उरीने अने લેક આ સંસાર સાગરને પાર કરી ચૂકયા છે. પા
અન્વયાત્ કાશ્યપમહાવીર સ્વામીએ પ્રરૂપિત કરેલ અત્યંત

Page #180

नुक्रम कमा प्रकार भाव संसार
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् तम् (महाघोरं) महाघोरम्-अतिकठिनमार्गम् (आणुपुत्वेणं) आनुपूर्व्या-क्रमश: कथयिष्यामि। (समुई कहारिणों) यथा-व्यवहारिणः-सांयात्रिकाः समुद्रं तरन्ति तथा-(जमादाय) यं-भगवत्पवेदितं मार्ग श्रुतचारित्रलक्षणमादाय (इओ पुव्व) इत: पूर्व बहवो भवाम्बुधि तीः , अत्र दृष्टान्तमाह-(समुई ववहारिणो) यथा-व्यवहारिणः-सांयात्रिका समुद्रं तरन्ति तथेति ॥५॥
टीका ----'कासवेण' कारणपेन--कश्यपगोत्रोत्पन्नेन श्रीतीर्थकृता महावीर स्वामिना, 'पवेइयं प्रवेदितम् 'महाघों' महाघोर-कातरपुरुपै?स्वरं मार्गम् 'आणुपुब्वेण' आनुपूर्वा-तीर्थकरपरम्परया, यारूपेण भगवता प्रतिपादित ताशाऽऽनुपूर्व्या, सजातीयाऽऽनुपूर्यावाऽहं कथयिष्यामि । 'ज' यं मार्गम् आदाय-स्वीकृत्य 'इओ पुच्वं' इनः पूम्-अने के विदितपरमार्थाः संसारमतिक्रान्ताः संमारसा, तीर्णाः । कथभित्ताह-गथा समुदं' समुद्रम् ‘ववहारिणोऽव्यवहारिणः-पण्यायविक्रयात्माशपारचतुरचेतसो वणिजः मौकामादाय तस्य न्त कठिन मार्ग को मैं अनुक्रम से कहता है । जैले व्यापारी नौमाका सहारा लेकर समुद्र को तिरते हैं, उसी प्रकार भगवत्प्रतिपादित इस माग को ग्रहण करके इससे पहले बहुत जीव संसार सागर को तिरचुके हैं ॥५॥
टीकार्थ-काश्यप गोत्र में उत्पन्न तीर्थकर श्रीमहावीर स्वामी द्वारा प्रतिपादित, कायर पुरुषों के द्वारा दुस्तर, तीर्थकरों की परम्परा के अनु. सार आगत मार्ग को मैं अनुक्रम से कहता हूँ । अथवा जिस अनुक्रम से भगवान् ने कहा है, उसी प्रकार मैं कहता हूं । जिस मार्ग को स्वीकार करके इससे पूर्व अनेक परमार्थ के ज्ञाता संसार को पार कर चुके हैं। जैसे क्रय विक्रय करनेरूप व्यापार में चतुर व्यापारी नौका કઠણ માર્ગનું હું અનુક્રમથી કહું છું. જેમ વેપારી લેકે નૌકાનું અવલબન કરીને પિતાના વ્યાપાર માટે સમુદ્રને તરીને પાર કરે છે. તે જ રીતે ભગવાને પ્રતિપાદન કરેલા આ માર્ગનું અવલમ્બન કરીને પહેલા ઘણા લોકો અપાર એવા આ સંસાર સાગરને તરી ગયા છે. પા
ટીકાઈ–કાશ્યપ ગોત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલા તીર્થંકર મહાવીર સ્વામીએ પ્રરૂપિત અને કાયર પુરૂષ દ્વારા ન કરી શકાય એવા, તીર્થકરોની પરંપરા પ્રમાણે આવેલા માર્ગને હું અનુક્રમથી કહું છું અથવા જે અનુક્રમથી ભગવાને કહેલ છે, એ જ પ્રમાણેના ક્રમથી હું તમને કહું છું. જે માર્ગને સ્વીકાર કરીને આથી પહેલાં પરમાર્થના જાણવાવાળા સંસારને પાર કરી ચૂકયા છે. જેમ કય-વિય–ખરીદ વેચાણ કરવા રૂપ વ્યાપારમાં ચતુર

Page #181

सूत्रकृतामसूत्रे पथाऽतिभयानकमपि समुद्रं संतरन्ति, तथाऽने के महान्तो यं मार्ग सम्यग्ज्ञानादिकमवलम्ब्य संसारसागरं तीर्णाः तादृशं मार्गमहं ते कथयिष्यामि ॥५॥ मूलम्-अत्तरिंसु तरंगे, तरिस्संति अणागया।
तं सोचाँ पडिक्खामि, जंतवो ते सुंणेह मे ॥६॥ छाया--अतारिषुस्तरन्त्ये के, बरिष्यन्ति अनागताः ।
___ तं श्रुत्वा मविवामि, जन्तवस्तं शृणुत मे ॥६॥ को ग्रहण करके अत्यन्त भयानक समुद्रको भी पार कर लेते हैं। उसी मकार अनेक महापुरुष जिस मार्ग को सम्यग्दर्शन, आदि को अवलम्पन करके संसारसागर से तिर चुके हैं। इस प्रकार का मार्ग में तुम्हें कहता हूं ॥५॥ 'अत्तरिसु' इत्यादि।
शब्दार्थ--'जन्तयो-जन्तवः' बहुतसे प्राणी 'अत्तरिसु-अताए ।' इस मार्ग का आश्रय लेकर भूत काल में अनेक लोगोंने इस संसार सागर को पार किया है 'तर तेगे-तरत्येके' तथा कोई भव्य जीव वर्तमान काल में भी पार करते हैं 'अणागया तरिस्संति-अनागताः तरि. ध्यन्ति' एवं भविष्य कालमें भी बहुतसे संसार को पार करेंगे 'तं सोच्चा पडिवक्खामि-तं श्रुत्वा प्रतिवक्ष्यामि' उस मार्ग को मैं भगवान महावीर स्वामी के मुखसे सुनकर आपको कहूँगा 'तं सुणेह मे-तं मे श्रृणुत' उस कथन को मेरेसे आप लोग सुनो. ॥६॥ વેપારી નૌકા-વહાણને લઈને અત્યંત ભયંકર એવા સમુદ્રને પાર કરી જાય છે, એજ પ્રમાણે અનેક મહાપુ જે માર્ગ એટલે કે–સમ્યક્ દર્શન, જ્ઞાન, વિગેરેનું અવલમ્બન કરીને સંસાર સાગરથી તરી ચૂકયા છે. આવા પ્રકા રને માર્ગ હું તમને કહું છું. ૫
'अत्तरिसु' त्यादि
शम्दाय - 'जतवो-जन्तवः' । १२॥ प्राणियो 'अत्तरि सु-अता:' માગને આશ્રય લઈને ભૂતકાળમાં અનેક લોકોએ આ સંસાર સાગરને પાર
छ, सरतेगे-तरन्त्येके' तथा १०५ ०१ तभानमा ५५ पा२ ४रे 2. 'अणागया तरिस्संति-अनागताः तरिष्यन्ति' तम विध्य मा ५ घ
। ससारने पा२ ४२२. 'तं सोच्चा पडिवखामि-तं श्रुत्वा प्रतिवक्ष्यामि' એ માર્ગનું કથન ભગવાન મહાવીર સ્વામીના મુખથી સાંભળીને આપને કહીશ 'तं सुणेह मे-तं मे श्रुणुत' थेइथनने भारी पांथा तभी सindi ku

Page #182

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् १७५
अन्वयार्थः-(जंतवो) जनवा-प्राणिनः 'अत्तरिसु' एके संसारसमुद्र पूर्वम् अतारिषुः-तीर्णवन्तः (तरंतेगे) तरन्त्येके-अधुनाऽपि एके भव्यजीवाः तरन्ति (अणागया तरिस्संति) तथा अनागतकालभाविनोऽने के तरिष्यन्ति-संसारातीणी भविष्यन्ति (तं सोच्चा पडिवक्खामि) त-तादृशं मार्ग श्रुत्वा-भगवन्मुखास्कर्णगोचरीकृत्य हे जम्बू मुने ! तुभ्यं प्रति वक्ष्यामि कथयिष्यामि (तं मुणेह में) तं-तादृशं मार्ग मे-मम कथयतः शृणुत यूयमिति ॥६॥
टीका--'जंतवो' जन्तवः-अनेके पाणिनो महापुरुषाः पूर्व महापुरुषैरनुष्ठित यं भावमार्गम् आश्रित्य पूर्व संसारोद्विग्नमानसाः सन्तः संसारम् 'अत्तरिसु' अतारिषुः तीर्णवन्त, तथा-साम्प्रतमपि समस्तसामग्रीयुक्ताः 'तरंगे' एके संख्येया जीवाः तरन्ति-सम्पत्यपि श्रुचारित्रलक्षणमार्गमादाय मोक्षं गच्छन्ति ।
अन्वयार्थ-जिस मार्ग का अवलम्बन करके बहुत जीव संसार सागर को पार कर चुके हैं, आज भी कोई भव्य जीव पार कर रहे हैं भौर अनागत काल में भी करेंगे, उस मार्ग को तीर्थकर के मुख से सुन कर हे जम्बू में तुम्हें कहूँगा। तुम मुझसे सुनो॥६॥ ___टीकार्थ-महापुरुषों द्वारा आचीर्ण जिस भावमार्ग का आश्रय लेकर संसार से विरक्त मानस वाले अनेक महापुरुष संसार को तिर चुके हैं, वर्तमान में भी परिपूर्ण सामग्री प्राप्त करने वाले बहुत जीव तिर रहे हैं अर्थात् श्रुतचारित्र रूप मार्ग को स्वीकार करके मोक्ष प्राप्त कर रहे हैं। तथा अनन्त भविष्यत् काल में भी बहुत से जीव तिरेंगे, ऐसा तीनों कालों में संसार सागर से तारने वाला मोक्ष का कारण अत्यन्त प्रशस्त मार्ग तीर्थकरोने कहा है।
અન્વયાર્થ–જે માર્ગનું અવલમ્બન કરીને ઘણા જ સંસારને પાર કદી ચુક્યા છે, અને હાલમાં પણ કઈ ભવ્ય જીવ પાર કરી રહેલ છે, અને ભવિષ્ય કાળમાં પણ પાર કરશે તે માર્ગનું ભગવાન્ તીર્થકરને મુખેથી મેં જે પ્રમાણે શ્રવણ કર્યું છે કે જમ્બુ એ પ્રમાણે હું તમને કહીશ તે તમે મારી પાસેથી સાંભળે છે દા
ટીકાર્થ–મહાપુરૂષોએ આચરેલ જે ભાવમાગને આશ્રય લઈને સંસારથી વિરક્ત માનસ વાળા અનેક મહા પુરૂષે સંસારને તરી ચૂકેલા છે, વર્તમાનમાં પણ પરિપૂર્ણ સાધન પ્રાપ્ત કરવાવાળા ઘણુ તરી રહ્યા છે. અર્થાત્ શ્રુત ચારિત્ર રૂપ માગને સ્વીકારીને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી રહ્યા છે, તથા અનન્ત ભવિષ્ય કાળમાં પણ ઘણા જ તરશે. આ રીતે ત્રણે કાળમાં સંસાર સાગરથી તારવાવાળો મોક્ષના કારણે રૂ૫ શ્રેષ્ઠ માર્ગ તીર્થ शयस छे.

Page #183

सूत्रकृताङ्गसूत्रे वर्तमानपयोगस्तु गणधरकालापेक्षया । गणधराल्लघुकालानन्तरमेव एतत् क्षेत्रं मोक्षमार्गस्याऽवरुद्धत्वात् । अथवा-साम्प्रतमपि महाविदेहादी जीवा यान्ति मोक्षम् तदपेक्षया वर्तमानकालमयोगः । 'अगागया' अनागताः अनागतकाले भाविनी बहुशो जीवाः 'तरिसंति' तरिष्यन्ति, तदेवं कालत्रयात्मकेऽपि संसारे संसारसागरोत्तारको मोक्षगमनककारणभूतो भावमार्गोऽतिप्रशस्तः केवलज्ञानिभिरुपदिष्टः, तं च भावमार्गम् अहं तीर्थकरात् 'सोच्चा' श्रुत्वा-सम्यगवधार्य, युष्माकम् 'पडिवक्खामि' प्रतिवक्ष्यामि-प्रतिपादयिष्यामि । सुधर्मस्वामी, जम्बूस्वामिमभृतिशिष्यान् लक्षीकृत्य तं भावमार्गम् 'मे-मम-कथयतः 'मुणेह' शृणुत यूयमिति ॥६॥ ___ यहां वर्तमान काल में संसारसागर से तिरने का जो कथन किया है सो गणधरों के समय की अपेक्षा से समझना चाहिए । गणधरों के काल में मोक्षमार्ग अवरुद्ध (बन्ध) नहीं था, उसके पश्चात् ही उसका अवरोध हुआ है । अथवा महाविदेह क्षेत्र से वर्तमान काल में भी जीव मोक्ष प्राप्त करते हैं। उनकी अपेक्षा से यहां वर्तमान काल का प्रयोग किया गया है। __उस भावमार्ग को मैं तीर्थ कर के मुख से सुना हुभा तुम्हें प्रतिपादित करूंगा। - सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी को लक्ष्य करके, कहते हैं, उस भाव मार्गको अर्थात् उस मोक्षमार्ग को तुम सुनो।६॥
અહિયાં વર્તમાન કાળમાં સંસાર સાગરથી તરવાનું જે કથન કરેલ છે. તે ગણધરના સમયની અપેક્ષાથી કહેલ છે, તેમ સમઝવું. ગણધરના કાળમાં મોક્ષમાર્ગ અવરૂદ્ધ (બન્ય) નહતું. તે પછી જ તેને અવરે થયેલ છે. અથવા મહાવિદેહ ક્ષેત્રથી વર્તમાન કાળમાં પણ જીવ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે. તેની અપેક્ષાથી અહિયાં વર્તમાન કાળને પ્રયોગ કરવામાં આવેલ છે.
- તે ભાવમાર્ગનું કથન મેં તીર્થંકરના મુખેથી જે રીતે સાંભળેલ છે. તે પ્રમાણે તેમને સંભળાવું છું. સુધર્માસ્વામી જંબૂવામીને ઉદ્દેશીને કહે છે. જે માર્ગને આશ્રય લઈને ઘણા છ સંસાર સાગરને તરી ગયા છે. વર્તન માનમાં પણ તરી રહ્યા છે, અને ભવિષ્યમાં પણ તરશે. એ ભાવમાગને કહેતા એવા મને સાંભળે અર્થાત્ મારા કથનનું શ્રવણ કરો ૬

Page #184

समयावधि टीका प्र. अ. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
मूलम् - पुढवीजीवा पुढो सत्ता, आउ जीवा तहाऽगणी । वाउजीवा पुढो सत्ता, तणरुक्खा सवर्थगा ॥७॥ छाया - पृथिवी जीवाः पृथक्सत्त्वाः, आपो जीवा स्तथाऽग्नयः । वायुजीवाः पृथक्सत्त्वाः, तृणवृक्षाः सवीजकाः ||७||
अन्वयार्थ :- ( पुढती जीवा पुढो सत्ता) पृथिवी - पृथिव्यैा पृथिव्याश्रिता जीवाः ते च प्रत्येकशरीरत्वात् पृथक् प्रत्येकं सच्चा जन्तवो ज्ञातव्याः, तथा( आउजीवा) आपो जीवाः पृथक् प्रत्येकं सत्त्वाः अवगन्तव्याः, (तहाऽगणी )
१७३
'पुढवी जीवा पुढो सत्ता' इत्यादि ।
शब्दार्थ - - ' पुढवी जीवा पुढो सत्ता - पृथिवी जीवाः पृथक सत्वा" पृथ्वी अथवा पृथ्वीके आश्रित जीव भिन्न भिन्न जीव है 'आउ जीवाआपो जीवा' तथा जल के जीव भी भिन्न भिन्न हैं 'तहाऽगणी - तथा ऽग्नयः' तथा अग्निजीव भी भिन्न भिन्न हैं 'वाउजीवा पुढो सत्तावायु जीवाः पृथक् सत्वाः' तथा वायुकायके जीव भी अलग अलग हैं 'तणरुक्खा सबीयगा- तृणवृक्षाः सबीजका' इसी प्रकार तृण वृक्ष और बीज भी पृथक् जीव हैं ॥ ७॥
अन्वयार्थ - पृथ्वी ही जिनका शरीर है अथवा जो पृथ्वी के आश्रित रहते हैं, वे पृथ्वीजीव कहलाते हैं। प्रत्येक शरीर होने के कारण उनका पृथक् पृथक् अस्तित्व है। इसी प्रकार अप्रकायिक जीव भी
'पुढवी जावा पुढो सत्ता' इत्यादि
शब्दार्थ - 'पुढवी जीवा पुढो सत्ता - पृथिवीजीवाः पृथकू सवाः' पृथ्वी स्मथवा पृथ्वीना साश्रयथी रहेता वो भुट्टा हा वो है 'आउ जीवाआपो जीवाः' तथा पाणीना को पशु गुहा हा प्रभारना छे. 'तहाsnणी - तथाऽग्नयः' तथा अप्रिय व पशु हा गुहा छे 'वाउजीवा पुढो सत्तावायुजीवाः पृथक् सत्वाः' तथा वायुडायना व हा हा . 'तरुक्खा सवीयगा- तृणवृक्षाः खबीजकाः ' ये अभी तृष्णु वृक्षो भने પૃથક્ જીવ છે. શાળા
प
અન્વયા --પૃથ્વી જ જેનુ' શરીર છે. અથવા જેએ પૃથ્વીના આશ્રયે રહે છે. તેએ પૃથ્વી કાય જીવા કહેવાય છે. પ્રત્યેક શરીર હેવાને કારણે તેમનુ પૃથક્ પૃથક્ અસ્તિત્વ છે, એજ પ્રમાણે સૂકાયિક જીવ પણ પૃથક્

Page #185

सूधकृताङ्गसूत्रे तथा-अग्नयोऽपि जीवा पृथगेत्र (वाउजीवा पुढो सत्ता) वायु जीवा अपि पृथगेव सत्त्वाः जन्तवः तथा-(तणरुक्खा सत्रीयगा) तृणक्षाः वीजान्यपीति वनस्पतयः पृथग् जीवा एवेति ॥७॥
टीका-चारित्रमार्गों हि अहिंसालमूलकः, अहिंसा जीवरक्षणरूपा । हिंसा च प्राणिनामेव सम्भवति, प्राणवियोगाऽनुकूलव्यापरस्यैव हिंसात्वात् । सा च चेतने ए। सम्भाति, नाचेतने, अतश्चेतनस्वरूपज्ञानमावश्यकम्, अतः षड्जीवनिकायचेतनस्वरूपपरिज्ञानाय प्रथमतश्चेतनविभागमेव दर्शयति-'पुढवी जीवा इत्यादि । ___'पुढवीजीवा' पृथिवीनीवाः-पृथिव्येव जीवाः पृथिव्यामाश्रिता वा। ६ ते जीवाः 'पुढो सत्ता' पृथक् पृथक् सत्त्वाः पाणिनः पृथिवीकायाः सचित्ता इत्यर्थः । पृथक् पृथक् सत्ता वाले है। अग्निकाय, वायुकाय तथा तृण वृक्ष और बीज भी पृथक् पृथक सत्ता वाले हैं ॥७।
टीकार्थ-चारित्र मार्ग अहिंसा मूलक है और अहिंसा का अर्थ है जीवों की रक्षा करना। हिंसा प्राणियों की ही हो सकती है, क्योंकि प्राणों का वियोग करने वाला व्यापार ही हिंसा हैं। वह हिंसा भी सचेतन की ही हो सकती है, अचेतन की नहीं। अतएव चारित्र मार्ग को समझने के लिए जीवोंके स्वरूप का ज्ञान होना अनिवार्य है। इस कारण षट जीवनिकाय के जीवों का ज्ञान कराने के लिए सर्व प्रथम जीवों के भेद दिखलाते हैं।
पृथ्वी ही जिनका शरीर है अथवा जो पृश्चि के आश्रित हैं, वे पृथ्व जीव हैं। वे पृथक पृथक् प्राण है। इस प्रकार पृथ्वीकाय सचित्त પૃથફ સત્તાવાળા છે. અગ્નિકાય વાયુકાય તથા તૃણવૃક્ષ અને બીજા પૃથક્ પૃથક સત્તાવાળા છે. પણ
ટીકાર્થ–ચારિત્ર માર્ગ અહિંસા પ્રધાન છે. અને અહિંસાને અર્થ જીની રક્ષા કરવી. હિંસા પ્રાણિની જ થઈ શકે છે, કેમકે પ્રાણને વિયોગ કરવાવાળે વ્યાપાર એટલે કે પ્રવૃત્તિ કરવી તેજ હિંસા છે. તે હિંસા પણ સચેતનની જ થઈ શકે છે. અચેતનની નહીં. એથી જ ચારિત્ર માર્ગને સમજવા માટે જીવના સ્વરૂપનું જ્ઞાન થવું જરૂરી છે. તેથી પજવનિકાયના જનું જ્ઞાન કરાવવા માટે સૌથિ પહેલાં જેના ભેદ બતાવવામાં આવે છે.
પૃથ્વીજ જેઓનું શરીર છે, અથવા જે પૃથ્વિીના આશ્રયે રહેલા છે, તેઓ પૃથ્વી જીવ કહેવાય છે. તેઓ પૃથક્ પૃથક્ પ્રાણી છે. આ રીતે પૃથ્વી

Page #186

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
१७५ तथा-'आउजीवा' आपो जीवा:-जलान्येव जीवाः जलाश्रिता वा, तेऽपि पतिशरीरत्वात्पृथक् पृथगेव । 'तहाऽगणी' तथाऽग्निः, अग्निकायिका अपि पृथग् जीवाः। तथा-'वाउ नीवा' वायुजीवाः-वायुकायिकाः, तेऽपि 'पुढोप्तता' पृथक् सत्त्वाः पत्येकशरीरत्वात् तेऽपि भिन्ना एव । वनस्पतिकायास्तु-या सूक्ष्मः स सर्वोऽपि निगोदरूपः साधारणः। बादरस्तु साधारणोऽसाधारणश्च । तत्र प्रत्येक शरीरिणोऽसाधारणस्याऽनेके भेदाः, तेषु कतिचिद्भेदानिह दर्शयति । 'तणरुक्खा सबीयगा' तृणवृक्षाः सबीनकाः, तृणानि-काशतालादीनि, वृक्षाः अन्त:सारा:अशोकवन्दनादयः, बीजैः गोधूमचणकमभृतिभिः सह वर्तन्ते इति सबीजकार, एते सर्वेऽपि वनस्पतिकायाः पाणिनोऽपि पृथक्सत्वा भिन्नजीवसत्तावन्तः है। तथा अप (जल) ही जिनका शरीर है या अप के आश्रित जो हैं, वे अप्कायिक कहलाते हैं। वे पृथक् पृथक् शरीर वाले होने से प्रत्येक शरीरी कहे गये हैं। इसी प्रकार अनेक अग्निकायिक जीव पृथक् जीव हैं। वायुकायिक भी प्रत्येक शरीरी होने से पृथक् पृथक् अस्तित्व वाले हैं। वनस्पति कायिकों में जो सूक्ष्म हैं, वह सष साधारण अर्थात् निगोद हैं। चादर वनस्पति के दो भेद हैं-साधारण और प्रत्येक । उनमें से प्रत्येक शरीरी असाधारण के अनेक भेद हैं, जिनमें से कतिपय भेद यहां कहे गए हैं, जैसे-तृण, वृक्ष और वीज । काश ताल आदि तृण कहलाते हैं, भीतर में सारवाले अशोक चन्दन आदि वृक्ष कहलाते हैं, और गेहूं चना आदि बीज कहलाते हैं। इन सभी वनस्पतिकायिक કાય સચિત્ત છે. તથા અપ કહેતાં જળ એજ જેમનું શરીર છે, અથવા અપના આશ્રયથી જે જ રહે છે, તેઓ અપકાયિક કહેવાય છે. તેઓ પૃથક પૃથક શરીરવાળા હેવાથી પ્રત્યેક શરીર કહેવાય છે. એ જ પ્રમાણે અગ્નિકાય વાળા
વેના સંબંધમાં પણ સમજવું. વાયુકાયિક પણ પ્રત્યેક શરીર વાળા હેવાથી પૃથક પૃથકુ અસ્તિત્વ વાળા છે. વનસ્પતિકાચિકેમાં જે સૂક્ષમ છે, તે બધા સાધારણ અથવા નિગદ છે. બાદર વનસ્પતિના બે ભેદે કહ્યા છે. સાધારણ અને અસાસારણું તેમાંથી પ્રત્યેક શરીર વાળા અસાધારણના અનેક ભેદ છે, જેમાંથી કેટલાક ભેદે અહિયાં કહેવામાં આવે છે. જેમકે-તણ, વૃક્ષ, અને બીજ, કાશ, તાલ વિગેરે તૃણ કહેવાય છે. અંદરમાં સારવાળા અશોક, ચંદન વિગેરે વૃક્ષે કહેવાય છે. અને ઘહુ ચણા વિગેરેને બીજ કહેવાય છે. આ બધા વનસ્પતિ કાયિક છે પણ પૃથક પૃથક જીવ રૂપ છે. આ ગાથામાં

Page #187

१७६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे सन्ति, एतया गाथया पश्च जीवकायाः प्रदर्शिताः, षष्ठं त्रसजीकायम् अग्रिमगाथायां वक्षपति ॥७॥ मूलम्-अहा चरा तसा पाणा एवं छकाय आहिया।
एतावए जीर्वकाए णावरे कोई विज्जई ॥८॥ छाया-अथापरे प्रसाः प्राणाः, एवं षटकाया आख्याताः।
एतावान जीपकायो नापरः कश्चिद्विध ते ॥८॥ अन्वयार्थ:--(अहावरा तसा पागा) अथाऽनन्तरम् अपरे-अन्ये त्रसा:द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियाः (एवं छकाय आहिया) एवम्-अनन्तरोक्तपकारेण एविधा जीव भी पृथक पृथक् जीव रूप है इस गाथा से पांच प्रकारके जीवनि कायको दिखलाया हैं छठा त्रस जीवनिकाय आगेकी गाथा में कहें हैं।
आशय यह है, कि पृथिवीकाय आदि बहुत से जीव हैं इन जीवों कि विराधना न करने से चारित्र का मार्ग विशुद्ध होता है ॥७॥
'अहावरा तसा' इत्यादि।
शब्दार्थ-'अहावरा तसा पाणा-अथापरे प्रसाः प्राणाः' इससे भिन्न, ३, त्रसकाय बोले जीव होते हैं 'एवं छक्काय आहिया-एवं षट्काया आख्याताः' इस प्रकार तीर्थकरने जीवों के छ भेद कहे हैं' 'एता. वए जीवकाए-एतावानेव जीवकायः' इतना ही जीवों का भेद कहा है 'नावरे कोई विजई-नापरः कश्चिद्विद्यते' इनसे भिन्न दूसरा कोई जीव का भेद होता नहीं है ॥८॥ __ अन्वयार्थ--इनके अतिरिक्त उस प्राणी अर्थात् द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, પાંચ પ્રકારના જવનિકાનું કથન કરેલ છે. છઠ્ઠા ત્રસ જીવનિકાય આગળની ગાથામાં કહેશે.
કહેવાનો આશય એ છે કે–પૃથ્વીકાય વિગેરે ઘણા જ છે. આ જીની વિરાધના ન કરવાથી ચારિત્રને માર્ગ વિશુદ્ધ થાય છે. પાછા
'अहावरा तसो' इत्यादि
शहाथ-'अहावरा तसा पाणा-अथापरे त्रसाः प्राणाः' मानाथी दुहा साया । उय छे. 'एवं छकाय आहिया-एवं पदकाया आख्याताः' मा शत ती श मेवाना छ घाना लेहो ह्या छ. 'एतावए जीवकाए -एतावानेव जीवकायः' माटमा वाना हो या छ. 'णावरे कोइ विजई नापरः कश्चिद्विद्यते' मानाथी अन्य ४ ५ ले न होता नथी ॥८॥
અન્વયાર્થ—આ સિવાય ત્રસ પ્રાણી અર્થાત્ શ્રીન્દ્રિય-ત્રીન્દ્રિય-ચતુરિ

Page #188

समयार्थबोधिनी टोका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् जीवनिकाया आख्याता:-कथिताः (एतावर जीवकाए) एतावान् एतद्भेदात्मक एवं जीवनिकायो जीवराशि भवति, (गावरे कोइ विज्जह) नापरः कोऽपि एतद्भिन्नो जीवनिकायो विद्यते सर्वेषामत्रैव अन्तर्भावादिति ॥८॥ ___टीका--षष्ठ जीवनिकायपतिपादनायाऽऽह मूत्रकारः-पृथिव्यप्ते नोवायुजनस्पतय एकेन्द्रियजीवाः, सूक्ष्मवादरपर्याप्तापर्याप्तकभेदैः प्रत्येकं भिन्ना श्चतुष्प्रकाराः। 'अह' अथानन्तम् 'भारा' अपरे-तदन्ये 'तसा' प्रसा: प्रस्यन्तीति एकस्मारस्थानात्स्थानान्तरं गच्छन्ति-शीतादिना त्रासं प्राप्नु वन्तीति प्रसाः, द्वित्रिचतुरश्चन्द्रियाः कृमिपिपीलिकाभ्रमरमनुष्यादयः। सत्र-द्वित्रिचतुरिन्द्रियाः प्रत्येकं पर्याप्ताऽपर्याप्तकभेदाभ्यां षट्प्रकाराः । पञ्चेन्द्रियास्तु संज्ञसंज्ञिपर्याप्ताऽपर्याप्तकभेदाच्चतुर्विधाः। एवं' एवं चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय जीव हैं यह सब छह जीवनिकाय कहे गए हैं। इतनी ही जीवराशि है। इसके अतिरिक्त अन्य कोई जीवनि काय नहीं है ॥८॥
टीकार्थ--षट् जीवनिकाय का प्रतिपादन करने के लिए सूत्रकार कहते हैं-पृथ्वीकाय अप्काय, तेजस्काय, वायुकाप और वनस्पतिकाय के जीव एकेन्द्रिय हैं। सूक्ष्म, पादर, पर्याप्तक आदि भेदों से वे अनेक प्रकार के होते हैं। इनके अतिरिक्त एक त्रसकाय है। जो जीव एक स्थान से दूसरे स्थान पर जाते हैं और शीत आदि से त्रास का अनु. भव करके अपना बचाव करते हैं, वे कृमि आदि दीन्द्रिय, पिपीलिका (कीदी आदि) आदि श्रीन्द्रिय, श्रभर मक्श्वी, मच्छर आदि चतुरिन्द्रिय और मनुष्य आदि पञ्चेन्द्रिय जीव प्रक्ष कहलाते हैं। बीन्द्रिय, श्रीन्द्रिय और चतुरिन्द्रिय जीवों के पर्याप्त और अपर्याप्तरूप मेद होने से यह ન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય જીવે છે. એ બધાને ઇ જવનિકાય કહ્યા છે. આટલી જ જીવરાશી છે. આ સિવાય બીજા કેઈ જવનિકાય નથી. મેટા
ટીકાર્થ–ષજવનિકાયનું પ્રતિપાદન કરવા માટે સૂત્રકાર કહે છે – પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેજસકાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાયના જીવે એકેન્દ્રિય थे. सक्षम, २, ५प्ति, सपर्याप्त विशेष सहाथी तामने - રના થઈ જાય છે. આ સિવાય એક ત્રસકાય છે. જે છ એક સ્થાનથી: બીજા સ્થાન પર જાય છે, અને તાઢ વિગેરેથી ત્રાસ જનક દુઃખને અનુભવ કરીને પોતાને બચાવ કરે છે. તે કૃમિ વિગેરે બે ઈન્દ્રિય, કીડી, વિગેરે ત્રીન્દ્રિય-ત્રણ ઈદ્રિય વાળા ભમરા માખ, મચ્છર વિગેરે. ચતુ રિદ્રિય-ચાર ઇન્દ્રિયવાળા જી અને મનુષ્યો વિગેરે પચેન્દ્રિય છે કહેવાય છે. બે દ્વીન્દ્રિય, ત્રિીદ્રિય અને ચતુરિંદ્રિય જીના પર્યાપ્ત અને અપથપ્ત એવા ભેદ હોવાથી આ છ પ્રકારના થાય છે. પંચેન્દ્રિય ચાર
सु० २३

Page #189

2
सूत्रकृताङ्गचे
पूर्वोपदर्शितरीत्या चतुर्दशभूतग्रामात्मकतया 'छक्काय' षड्जीवनिकायाः । 'आहिया' आख्याताः कथिताः केवलज्ञानिभिः । ' तावए' एतावानेव इत्यन्त एव संक्षेपतो जीवनिकायो भवति, 'णावरे' नापर: 'कोई' कश्चिज्जीवनिकायः विज्जई' विद्यते एतावानेव जीवसमुदायो नापरः एतद्व्यतिरिक्तः कश्चिदिति । पूर्वोक्ताः पृथिव्यादयः पञ्चजीवनिकायाः, पश्च रूपः । तीर्थकरैरेते एव जीवनिकायाः प्रतिपादिताः नाऽन्ये - एतदव्यतिरिक्ताः सन्तीतिभावः ॥ ८ ॥ मूलम् - सव्वाहिं अणुजुत्तीहिं, इमं पडिलेहिया ।
सब्वे अकं तदुक्खा य, अओ सव्वे ने हिंसया ॥९॥ छाया - सर्वाभिरनुयुक्तिभि, मतिमन् प्रतिलेख्य
सर्वे अकान्तदुःखाथ, अतः सर्वान् न हिंस्यात् || ९ ||
छह प्रकार के हैं। पंचेन्द्रिय चार प्रकार के हैं संज्ञी, असंज्ञी, पर्याप्त, अपयति । इस प्रकार सबको मिलाने से चतुर्दश प्रकार का भूतग्राम है। तीर्थंकर भगवानने इन छहों को ही षड्जीवनिकाय कहा है। इसके अतिरिक्त न कोई (संसारी) जीव है, न कोई जीवराशि है ।
तात्पर्य यह है कि पृथ्वीकाय आदि पांच और छठा स जीवनिकाय हैं। इतने ही जीव हैं। इनके अतिरिक्त और कोई जीव नहीं हैं ||८ ॥ 'सा' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'महमं- मतिमान् बुद्धिमान् पुरुष 'सम्बाहि अणुजुती हिं - सर्वाभिरनुयुक्तिभिः' सब प्रकार की युक्तियों से 'पडिछेहिया-प्रतिरूप' इन जीवों की सिद्धि करके 'सध्ये अकंतदुक्खा - सर्वे अकान्त
प्रभारना होय छे. साज्ञी, असज्ञी, पर्याप्त, अपर्याप्त या रीते मधाने भेजવવાથી ચૌદ પ્રકારના ભૂતગ્રામ છે. તીથ કર ભગવાને આ છએને ષજીવनिहाय उस छे. या शिवाय है. (संसारी) व नथी तेम अर्थ
શશિ
નથી.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે—પૃથ્વીકાય વિગેરે પાંચ અને છઠ્ઠા ત્રસ જીનિકાય છે. તીર્થં’કરાએ આજ છ. જીવનિકાય કહેલ છે, માટલાજ જીવે છે. આ શિવાય અન્ય કાઈ પણ જીવા નથી. ઘડા
" सव्वाहि" धत्याहि
शहाथ--‘मइमं-मतिमान्' युद्धिमान् यु३ष 'सव्वाहि अणुजुत्तीहि - सर्वाभिरनुयुक्तिभिः' अघा प्रहारनी युक्तियोथी 'पडिले हिया - प्रतिलेख्य' मा वानी

Page #190

समयार्थबोधिनी टीका प्र. थु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
१७९
अन्वयार्थ : - ( महम) मतिमान् - बुद्धिमान (सन्याहिं अणुजुती हिं) सर्वामिरनुयुक्तिभिर्युक्तिसङ्गतिभिर्यु क्तिभिः ( पडिले हिया) पृथिव्यादय इति प्रतिलेख्यपर्यालोच्य (सब्बे अकं तदुक्खा) सर्वे प्राणिनः अकान्तदुःखाः - अभियदुःखाः सुखलिप्सवश्च इति जानीयात् (अओ सब्वे न हिंसया) अतः अस्मादेव कारणात् सर्वान् प्राणिनो न हिंस्यान्न विराधयेदिति || ९ ||
टीका - सामान्यतः पड्जीवनिकायाः प्रदर्शिताः, एतेषु किं कर्त्तव्यमितीदानीं दर्शपति सूत्रकारः - 'सच्चा' इत्यादि । 'सच्चाई' सर्वाभिः 'अणुजुत्सीहिं' अनुयुक्तिभि, अनुकूला चासौ युक्तिरित्यनुकूलयुक्तिः स्वसुखमियत्वादिस्तभिः दोषरहित सपक्षधर्मत्वादियुक्ताभिर्युक्तिभिरनुमानैः - 'मइमं' मतिमान् - दुक्खा:' सभी प्राणियों को दुःख अप्रिय है यह समजे 'अओ सव्वे न हिंसया- अतः सर्वान्नहिंस्यात्' अतएव कोई भी प्राणी की हिंसा न करे ॥ ९ ॥
अथवा
अन्वयार्थ -- बुद्धिमान् पुरुष सभी युक्तियों से पृथ्वीकाय आदि का विचार करके यह समझे कि सभी प्राणी को दुःख आक्रान्त हैं अर्थात् किसी भी प्राणी को दुःख प्रिय नहीं हैं, सभी सुख के अभिलाषी हैं इस कारण किसी भी प्राणी की विराधना न करे ॥९॥
टीकार्थ - सामान्य रूप से छह जीवनिकाय दिखलाए गए हैं। अब सूत्रकार यह कहते हैं कि उनके प्रति हमारा क्या कर्त्तव्य है ? सभी अनुकूल युक्तियों से अर्थात् अपनी सुखप्रियता आदि के विचार से या निर्दोष अनुमान आदि रूप युक्तियों से सत् असत् का विवेक रखने सिद्धि उरीने 'सब्बे अकंत दुक्खा - सर्वे अकान्तदुःखाः' अधा आशियेोने બધા પ્રાણિયાને . दुःख अप्रिय छे. ये बात समझे 'अओ सव्वे न हिंस्रया - अतः सर्वान • हिंस्यात्' भेटवा भाटे अर्थ या प्राणीनी हिंसा न १२वी ॥
અન્યયા બુદ્ધિમાન્ પુરૂષ બીજ યુક્તિયેથી વૃશ્વિકાય વિગેરેના વિચાર કરીને એ સમજે કે–મધા જ પ્રાણિયાને દુઃખ અપ્રિય છે. અને અધા પ્રાણિયા સુખની ઇચ્છા કરવાવાળા છે. તેથી કાઈ પણ પ્રાણીની વિશધના २वी नहीं ॥६॥
ટીકા—સામાન્ય રીતે છ જીવનિકાય બતાવવામાં આવેલ છે. હવે સૂત્રકાર એ કહે છે કે-તેઓની પ્રત્યે અમારૂ શુ કર્તવ્ય છે ? સધળી અનુમૂળ યુક્તિયાથી અર્થાત્ પેાતાની સુખ પ્રિયતા વિગેરેના વિચારથી અથવા નિર્દોષ અનુમાન આદિરૂપ યુક્તિયાથી સત્ અસત્આના વિવેક સમજનારા બુદ્ધિ

Page #191

१८०
सूत्रकृतासूत्र सदसद्विवेकी विद्वान् 'पडिलेहिया' षड्विधजीवनिकायान् पतिलेख्यपर्यालोच्य 'सव्वे' सर्वेऽपि प्राणिनः 'अकंतदुक्खा' अकान्तदुःखा-अमियदुःखादुःखद्वेषकाः सुखवांछकाश्च भवन्ति, 'अशो' अस्मादेव कारणात्-मतिमान् 'सव्वे' सर्वान् 'न हिंसया' न हिंस्यात्, कस्याऽपि प्राणिनो विराधनं न कुर्यात् इति । विद्वान-एतेषु कायेषु युक्त्या जीवत्वं प्रसाध्य, सर्वेऽपि जीवाः मुखलिप्सवो दुःखबेष्टारो भवन्तीत्याकलय्य कमपि न हिंस्यादिति भावः ॥९॥ मूळम्-एयं खुणाणिणो सारं जं ने हिंसइ कंचण ।
अहिंसासमयं चै ऐयावंतं विजाणिया ॥१०॥ छाया-एवं खलु ज्ञानिनः सारं-यन्न हिनस्ति सञ्चन । . अहिंसासमयं चैव-एतावन्तं विज्ञाय ॥१०॥ घाला बुद्धिमान पुरुष षटू जीवनिकायोंका विचार करे। यह सोचे कि सभी प्राणी दुःख को अप्रिय समझते हैं-सभी दुःख के वेषी और सुख के अभिलाषी हैं, इस कारण से मतिमान किसी भी प्राणी की विराधना न करे। ___ भावार्थ यह है कि मेधावी पुरुष इन छहों निकायों में जीवत्व सिद्ध करके और यह निश्चय करके कि सभी जीव सुख के अभिलाषी और दुःख के द्वेषी हैं, किसी भी प्राणी की हिंसा न करे ॥९॥
'एयं खु णाणियो' इत्यादि । . शब्दार्थ--'णाणिणो-ज्ञानिनः ज्ञानी पुरुषका एवं खु सारं-एवं खलु सार' यही-प्राणातिपात से निवृत्त होना यही सार है 'जन कंचण हिंसा-यन्न कञ्चन हिनस्ति' जो वह किमी जीप की हिंसा नहीं માન પુરૂષ પટુ જવનિકાયને વિચાર કરે તે એમ વિચારે કે-બધા જ પ્રાણિયે દુઃખને અપ્રિય સમજે છે. બધા જ દુઃખના હૈષી અને સુખને ઈચ્છનારા છે. તે કારણે બુદ્ધિમાન કોઈ પણ પ્રાણીની વિરાધના ન કરે.
કહેવાને ભાવ એ છે કે --બુદ્ધિમાન પુરૂષ આ છ એ નિકામાં જીવ પણું સિદ્ધ કરીને અને એ નિશ્ચય કરીને-સઘળા છ સુખને ઈચ્છનારા छ. म मनी द्वेष ४२२! . नाहिसा न ४२. ।।६।।
'एवं खु जाणिणो' त्याल शहाथ---'णाणिणो-ज्ञानिनः' ज्ञानी ५३१ने एवं खु सार-एवं खलु सारं
मात् प्रातिपातथी निवृत्त 2०४ सा२ छ. 'ज न कंचण हि. सह-यन्न कञ्चन हिनस्ति' २ ते ५५५ CC २ नथी. 'अहिंसा

Page #192

-
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् .. १८१ ___ अन्धयार्थः--(गाणिणो) ज्ञानिन:-जीवस्वरूपतद्वधकर्म वेदिनः (एयं खु सारं) एतदेव प्राणातिपातनिवर्तनमेव सारं परमार्थतः प्रधानम् (जं न कंचण हिंसइ) यम कञ्चन प्राणिनं हिनस्ति-विराधयति, (एयावंत) एतावन्तम् (अहिंसासमयं चेव) अहिंसासमयम्-अहिंसापतिपादक शास्त्रमेव (विजाणिया) विज्ञाय न कमपि हिंस्यादिति पूर्वेण सम्बन्धः ॥१०॥
टीका--'णाणिणो' ज्ञानिन:-जीवस्वरूपतद्वधजनितकर्मबन्धवे दिनः। 'खु' खलु-वाक्यालङ्कारे 'एयं' एतदेव-अनन्तरोक्तं प्राणातिपातनिवर्तनम् । एवम् करता है 'अहिंसासमयं चेव-अहिंसासमयं चैव' अहिंसाके समर्थक शास्त्रका भी 'एयावंतं विजाणिया-एतावन्तं विज्ञाय' यही सिद्धांत जान कर हिंसा नहीं करनी चाहिए ॥१०॥
अन्वयार्थ-जीव के स्वरूप को और उसकी विराधना से होनेवाले पापकर्म के जानने वाले ज्ञानी जन को प्राणातिपात से निवृत्त होना ही सार भूत-प्रधान है, और अहिंसा प्रतिपादक शास्त्र का भी यही सार है कि किसी प्रागी की हिंसा न की जाय ऐसा जान कर किसी भी प्राणी की विराधना न करे॥१०॥
टीकार्थ-जो ज्ञानवान हैं अर्थात् जीव के स्वरूप को और उसकी हिंसा से होने वाले पापकर्म बंधको जानते हैं, वे यह जाने कि प्राणातिपात का परित्याग ही सब मे प्रधान है और प्राणी की विराधना से निवृत्त होना ही ज्ञानी का ज्ञानीपन है। ऐसा जानकर वे मन समयं चेव-अहिंसासमयं चैव' मसानु समय न ४२वा शाखनु ५५ 'एयावंत' विजाणिया-एतावन्त विज्ञाय' मे सिद्धांत समलने હિંસા કરવી નહી ૧૦
અવયાર્થ–– જીવના સ્વરૂપને તથા તેની વિરાધનાથી થવા વળા ૫૫કર્મને જાણવાવાળા જ્ઞાની જને પ્રાણાતિપાતથી નિવૃત્ત થવું એજ સાર અર્થાત પ્રધાન છે. અને અહિંસા પ્રતિપાદન કરવાવાળા શાસ્ત્રને પણ એજ સાર છે. કે કઈ પણ પ્રાણીની હિંસા ન કરવી. એ સત્ય સમજીને કોઈ પણ પ્રાણિની વિરાધના ન કરવી. ૧
ટીકાર્થ– જેઓ જ્ઞાનીઓ છે, અર્થાત્ જીવના સ્વરૂપને અને તેની હિંસાથી થવાવાળા પાપકર્મના બંધને જાણવ વાળા છે. તેઓ એ સમજે કેપ્રાણાતિપાતને પવિયાગ એજ સૌમાં મુખ્ય છે. અને પ્રાણિની વિરાધ. નાથી નિવૃત્ત થવું એજ જ્ઞાનીઓનું રાની પણું છે. એમ સમજીને તેઓ

Page #193

-
१८२
सूत्रकृतासून 'सार' सारम्-सर्वतः प्रधानम्, एतदेव हि ज्ञानिनो ज्ञानित्वं यज्जीववधान्निवर्सनम् । 'ज' यम् 'कंचण' कमपि जीवम्, 'न हिंसई' न हिनस्ति-न विघातयति कर्मणा मनसा वाचा कायेन वा । तदुक्तम्
'किं ताए पढियाए, पयकोडीए पलालभूयाए ।
'जस्थित्तियं ण णायं, परस्स पीडा न कायया ॥१॥ छाया--किं तया पठितया पदकोटया पलालभूतया।
यत्रैतावन्न ज्ञातं परस्य पीडा न कर्तया इति ॥१॥ तेन पठितेन किम् ? तथा-पलालबदसारसमकोटिपदपठितेनापि किं प्रयोजनं येन एतावदपि ज्ञानं न जातं यत् परेषां पीडनम् विराधनम्' न कर्तव्यमिति भावः ।
'अहिंसा समय' अहिंसा प्रधान समयः आगमः, उपदेशरूपः संकेतो वा तम 'एयावंत' एवंभूतमहिंसासमयमेतावन्तमेव 'विजाणिया' विज्ञाय येन ज्ञातेन परपीडा न भवेत्, कस्यापि जीवनातस्य हिंसा न भवेदिति ज्ञात्वा ज्ञानी पुरुषः कमपि न हिस्यात्, एतावानेवाऽहिंसासिद्धान्तः सिद्धो ज्ञातव्य इति भावः ॥१०॥ वचनकाय से किसी की हिंसा नहीं करते हैं। कहा है-'किताए पहियाए' इत्यादि। ___ 'अन्य को पीडा नहीं पहुंचानी चाहिए, यदि यह समझ न आई तो पलाल के समान निस्सार करोडो पदों को पढ लेने से भी क्या लाभ है।'
शास्त्र का सार भी अहिंसा ही है । ज्ञानी को इतना ही जानने योग्य है कि किसी प्राणी की हिंसा न हो। तात्पर्य वह है कि मेधावी पुरुष किसी की हिंसा न करे । इतना ही अहिंसा सिद्धान्त ज्ञातव्य है ॥१०॥ भन, वयन, मने आयाथी ।नी ५९ सा ४२॥ नथी. 'कि ताए पढियाए' इत्यादि
બીજાઓને પીડા પહોંચાડવી ન જોઈએ. એ સમજણ ન આવે તે પલાલ (વાસ–પરાળ)ની જેમ સાર વિનાને કરેડો પદેને ભણવાથી પણ શું લાભ છે? શાસ્ત્રને સાર પણ અહિંસા જ છે. જ્ઞાનીને એટલું જ જાણવા યોગ્ય છે, કે કોઈની હિંસા ન થાય.
તાતપર્ય એ છે કે –મેધાવી પુરૂષે કેઈની હિંસા કરવી નહી. એટલે જ અહિંસાને સિદ્ધાંન્ત જાણવા મેગ્ય છે. ૧૦

Page #194

१८३
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. म. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् मलम्-उर्दू अहे य तिरियं, जे केइ तसथावरा।
सव्वत्थ विरतिं कुजा, संति निव्वाणमाहियं ॥११॥ छाया-ऊर्ध्वमधस्तियंग ये केचित् सस्थावराः ।
सर्वत्र विरतिं कुर्यात्, शान्तिनिर्वाणमाख्यातम् ॥११॥ अन्वयार्थः- (उच् अहेयतिरिय) ऊर्ध्वमस्तिर्यक् (जे केइ तसथावरा) ये केचन सा द्वीन्द्रियादयः स्थावरा:-पृथिव्यादयो जीवाः सन्ति (सम्वत्थ विरति कुन्जा) सर्वत्र-प्राणिसमुदाये विरति-प्राणातिपातनिवृत्ति कुर्यात् (संतिनिघाणमाहिय) इत्थं कुर्वत एव शान्तिनिर्वाण च-मोक्षो भवतीति आख्यातकथितमिति ॥११॥ 'उड़ अहे य तिरियं' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'उड़ अहे य तिरियं-ऊर्ध्वमस्तिर्यक्' ऊपर नीचे और तिरछा 'जे केह तसथारा-ये केचन बसस्थावराः' जो उस और स्थावर प्राणी है 'सव्वस्थ विरति कुज्जा-सर्वत्र विरनि कुर्यात्' सर्वत्र उनकी हिंसासे निवृत्त रहना चाहिये 'संति निवाणमाहियं-शान्ति. निर्वाणमाख्यातम्' इस प्रकार से जीव को शान्तिमय मोक्ष की प्राप्ति कही गई है कारणकि विरतिमान् से कोई डरता नहीं हैं । ११॥
अम्बयार्थ-ऊँची नीची और तिर्की दिशाओं में जो प्रस और स्थावर प्राणी हैं, उन सब में प्राणातिपात की निवृत्ति करनी चाहिए। ऐसा करने वाले को ही मोक्ष की प्राप्ति कही गई है ॥११॥
'उड़ अहे य तिरिय' त्यादि ___शाय-'उड्ढे अहे य तिरिय-ऊर्ध्वमस्तिर्यक्' ५२ नीये भने त२७॥ 'जे केइ तसथावरा-ये केचन त्रस स्थावराः' - स भने स्था१२ प्रालि 'सव्वत्थ विरति कुज्जा-सर्वत्र विरतिं कुर्यात्' तेमनी साथी सर्वत्रप्रारथी निवृत्त २j स. संति निव्वाणमाहियं शान्तिनिर्वाणमाख्या. તમ્' આ રીતે જીવને શાતિમય મેક્ષ પ્રાપ્તિ કહી છે. કારણ કે વિરતિયુક્ત પુરૂષથી કેઈ ડરતું નથી. ૧૧ા
અન્વયાર્થ_ઉચ, નીચી. અને તિરછી દિશાઓમાં જે ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિ છે, તે બધામાં પ્રાણાતિપાતની નિવૃત્તિ કરવી જોઈએ. એમ કરવાવાળાને જ મોક્ષની પ્રાપ્તિ કહી છે. ૧૫

Page #195

*
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
--
टीका -- 'उडूं ऊर्ध्वम् ऊदिशि वर्त्तमानाः, तथा 'अ' अधः - अधो दिशि वर्त्तमानाः, तथा - 'तिरियं ' तिर्यग्यत्र तत्र दिग् विदिक्षु वा वर्त्तमानाः 'जे इ' ये केचित् 'तस्थावरा' त्रसाः स्थावराथ ये जीवाः सन्ति 'सव्वत्थ' तत्र सर्वत्र जीवविषये मनोवाक्कायैः 'विरतिम्- प्राणातिपातानिवृत्तिम् 'कुज्जा' कुर्यात् एषा प्राणातिपातनिवृत्तिरेव शान्ति कारणत्वात् 'संति' शान्तिः, निर्वाणकारणत्वात् 'निव्वाणं' निर्माणम् 'आहिये' आख्यातम् - कथितम् । यतो हि विरतिमतः सका शान कोऽपि विभेति, नवाऽसौ भवान्तरेऽपि कुतश्चिद्भयमाप्नोतीति । 'अध ऊर्ध्वं दिग्विदिक्षु प्रसस्थावरजन्तवः । तेपामसिनान्मुक्तिः, सूक्ति: शास्त्रस्य जैनिनः ॥ १॥ इति ॥ १ ॥
टीका - ऊर्ध्व दिशा में विद्यमान, अधोदिशाओं में विद्यमान तथा तिर्थी दिशाओं और विदिशाओं में विद्यमान जो भी त्रस और स्थावर हैं, उन सब के विषय में मन, वचन, और काय से प्राणातिपात की निवृत्ति करे। यह प्राणातिपात की निवृत्ति ही प्रधान है, क्यों कि वह निर्वाण का कारण होने से निर्वाणरूप कही गई है। यह निवृत्ति स्व पर की शान्ति का कारण होने से शान्ति भी कहलाती है। क्योंकि जो हिंसा से निवृत्त होता है उससे न कोई भय पाता है और न वह स्वयं इस लोक या परलोक में भय को प्राप्त करता है । 'अधो दिशा, ऊर्ध्वदिशा और तिर्छा दिशाओं एवं विदिशाओं में स्थित श्रम और स्थावर जीवों की हिंसा न करने से मुक्ति होती है, यही जैनशास्त्र की उक्ति है ।। ११ ।।
टीडार्थ – उर्ध्व (७५२नी) हिशाभां रहे अध। (नीचे) नी हिशाभां रहेस તથા તિ દિશાઓમાં રહેલ જે કોઇ ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણી છે. તે સધળાના સબંધમાં મન, વચન અને કાયાથી પ્રાણાતિપાતની નિવૃત્તિ કરવી. આ પ્રાણાતિપાતની નિવૃત્તી જ પ્રધાન છે. કેમકે-એ નિર્વાણુમેક્ષનુ કારણ હોવાથી તેને નિર્વાણુ જ કહેલ છે. આ નિવૃત્તિ સ્વપરની શાન્તીનુ કારણ હાવાથી શાન્તિ પણ કહેવાય છે. કેમ કે જે હિંસાથી નિવ્રુત્ત થાય છે, તેનાથી કાઈ ભય પામતા નથી, તેમજ તે પાતે પણ આ લાકમાં કે પરલેકમાં કેઈથી अय पाभतो नथी. 'अधोदिशा, उ दिशा, सने तिछी दिशाओ भने વિદિશાામાં રહેલા ત્રસ અને સ્થાવર જીવાની હુંસા ન કરવાથી મુક્તિ थाय छे. या जैन शाखनी उम्ति (स्थन- सिद्धांत) छे. ॥११॥

Page #196

समयार्थबोधिनी टीका प्र. व. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-पभू दोसे निराकिच्चा, णे विरुज्झेज केणई।
मंणसा वयसा चैव, कायसा चेव अंतसो ॥१२॥ छाया-प्रभुर्दोषान् निराकृत्य, न विरुध्येत केनचित् ।
मनसा वचसा चैव, कायेन चैत्र अन्तशः ॥१२॥ अन्वयार्थः-(पभ्र) इन्द्रियदम ने पभुः-समर्थः (दोसे निराकिच्चा) दोषानमिथ्यात्वाश्रित्यादिकान् निराकृत्य-अपनीय (केणइ) केनचिदपि-केनाऽपि माणिना सह (मणसा वयसा चेत्र कायसा अंतसो) मनसा वचसा चैव कायेन अन्तश:-यावज्जीयम् (ण विरुज्झज्ज) न विरुद्धयेत-विरोधं न कुर्यादिति ॥१३॥
टीका-'पभू' प्रभुा-इन्द्रियाणां प्रभवतीति प्रभुः-जितेन्द्रियः। अथवासर्वसावधकर्माणि निराकस्य मोक्षमार्गस्य पालने समर्थः-प्रभुः ‘दोसे' दोषान्
'पभू दोसे निराकिच्चा' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'पभू-प्रभु।' जितेन्द्रिय पुरुष 'दोसे निराकिच्चा-दोषान् निराकृत्य' मिथ्यात्व अविरति आदि दोषों को हटाकर 'केणह-केनचित्' किसी प्राणीसे 'मणसा वयसा चेव कायसा चेव अंतसो-मनसा, घचसा चव, कायेन चैव अन्तशः' मन वचन और कायके द्वारा जीवन पर्यन्त 'ण विरुझेज्ज-न विरुध्येत' विरोध न करे ॥१२॥
अन्वयार्थ--इन्द्रियदमन में समर्थ साधक मिथ्यात्व अविरति आदि दोषों को दूर करके किसी भी प्राणो के साथ मन से बचन से और काय से यावज्जीवन विरोध न करे ॥१२॥ टीकार्थ--प्रभु अर्थात् इन्द्रियों को जीतने में समर्थ-जितेन्द्रिय, 'पभू पोसे निराकिच्चा' त्याह
शब्दार्थ--'पभू-प्रभुः' तन्द्रिय ५३५ 'दोसे निराकिम्चा-दोषान् निराकृत्य' भिथ्यात्व अविरति विगैरे होषाने टावीन 'केणइ-केनचित्' ५y lथी 'मणसा वयसा चेव कायमा चेा अंतसो-मनसा वचसा चैव कायेन चैव अन्तशः' भन, वयन भने यना वा न ५यन्त 'ण विरुज्झेज्ज-न विरुध्येत' વિરોધ ન કરે ૧૨
અન્વયાર્થ–ઇન્દ્રિય દમનમાં શક્તિવાળા સાધકે મિથ્યાત્વ, અવિરતિ વિગેરે દેને દૂર કરીને કેઈ પણ પ્રાણી સાથે મનથી, વચનથી અથવા કાયાથી જીવન પર્યંત વિરોધ ન કરે ૧૨ા
ટીકાર્થ–પ્રભુ અર્થાત્ ઇદ્રિને જીતવામાં સમર્થ-એટલે કે જીતેન્દ્રિય सू० २४

Page #197

सूचकृताया दूषयन्ति आत्मानमिति दोषा स्तान्-मिथ्यात्वाऽविरतिपमादकषाययोगरूपान् यद्वा-प्राणातिपातादिकान् दोषान् 'निराकिच्चा' निराकृत्य-निवार्य 'केणई' केनाऽपि जीवेन सह 'मणसा' मनसा 'वयसा चेव' वचसा चैव-वचनेन चैव 'कायसा. घेव' कायेन चैव-शरीरक्रियया अंतसो' अन्तशः-अन्तपर्यन्त यावज्जीवम् 'ण' नैव 'विरुझेज्ज' विरुद्धयेत-मनोवाकायैः केनाऽपि सह विरोधं न कुर्यात् ॥१२॥ सूळम्-संवुडे से महापन्ने, धीरे दत्तेसणं चरे।
ऐसणासमिए णिचं, वजयंते अणेसणं ॥१३॥ छाया-संवृत्तः स महापाज्ञो, धीरो दत्तषणां चरेत् ।
एषणासमितो नित्यं, वर्जगन् अनेषणम् ॥१३॥ अथवा समस्त सावध कार्यों को त्याग कर मोक्षमार्ग के पालन में समर्थ पुरुष मिथ्यात्व, अविरति, प्रमाद, कषाय और योग आदि मात्मा को दूषित करने वाले दोषों को अथवा प्राणातिपात आदि पापों को त्याग करके किसी भी जीव के साथ मन से वचन से और काय से जीवन के अन्ततक विरोध न करे ॥१२॥ _ 'संयुडे से महापन्ने' इत्यादि। ... शब्दार्थ--'से सघुडे महपन्ने धीरे-स संवृतः महाप्रज्ञः धीरः' वह साधु बडा बुद्धिमान् और धीर है 'दत्तसणं चरे-दत्तैषणां चरेत्' जो दियाहुआ एषणीय आहार आदि लेता है 'णिच्चं एसणासमिए-नित्यं एषणासमितः' तथा सदा एषणा समिति से युक्तरहता हुभा 'अणे. અથવા સઘળા સાવધ કાર્યોને ત્યાગ કરીને મોક્ષ માર્ગના પાલનમાં સમર્થ પુરૂષ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને વેગ વિગેરે આત્માને દૂષિત કરવાવાળા દેને અથવા પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપોને ત્યાગ કરીને કઈ પણ જીવની સાથે મનથી, વચનથી અને કાયાથી જીવનના અંત સુધી વિરોધ ન કરે ૧૨ા
'संवुडे से महापन्ने' त्या
शहाथ-'से संबुडे महापन्ने धीरे-सः संवृतः' महाप्रज्ञः धीरः' थे साधु धः। शुद्धिाजी भने धीर छ ४२ 'दत्तेसणं चरे-दत्तैषणां चरेत्' मापामा सास मेषीय भा२ विगेरे खेय छ, “णिच्च एसणासमिए-नित्य एषणा अमिता' तय२ सा मेष समिति युत हिने 'अणेसणं वज्जयते-अने.

Page #198

समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थः - ( से संवुडे महापन्ने धीरे) सः संवृत्तः- आस्रपद्वारनिरोधकः, महाप्राज्ञः - विपुलबुद्धिः, धीरः- पिपासादिपरीपरक्षोभ्यः (एसणासमिए) एषणासमितः सन् (अणेसणं वज्जयंते ) अनेषणं - सदोषमाहारादिकं वर्जयन् (दत्तेसणं चरे) दत्तेषणां चरेत् - स्वामिना दत्तमेषणीयाहार गृह्णीयात् ॥ १३ ॥ -
टीका -- 'से' स साधुः 'संबुडे' संवृतः - आस्रवद्वाराणां निरोधेन संवृत्तः । 'महापन्ने' महामज्ञोऽतिशयेन विद्वान् एतावता जीवाजीवादिविषयकज्ञानवत्ता सुचिता भवति । 'धीरे' धीरः- परीषदोपसर्गादिभिवध्यमानोप्यनाकुलः । 'एसणासमिए' एषणासमितः, एषणायां गवेषणग्रहणग्रासरूपायां त्रिविधाय समितः सन् 'निच्च' नित्यम् 'अणेसन' अनेषणम् - सदोषमाहारवस्त्रपात्रादिकम् 'वज्जयं ते ' वर्जयन - परित्यजन्नेव 'दत्तेसणं 'चरे' दत्तेषणां चरेत् स्वामिना प्रदत्तमेसणं वज्जयंते - अनेषणं वर्जयन्तः' अनेषणीय आहारको वर्जित करता है ॥ १३ ॥
अन्वयार्थ - - आस्रवद्वारों को निरुद्ध कर देने वाला, महाप्रज्ञ ( मेधावी) और धीर मुनि, स्वामी के द्वारा प्रदत्त एषणीय आहार को ही ग्रहण करे, अनेषणीय आहार का त्याग कारता हुआ सदैव एषणासमिति से युक्त हो ॥ १३ ॥
१८७
टीका - कर्मा के द्वारों का निरोध करके संवृत्त, अतिशय ज्ञानी अर्थात् जीव अजीव आदि तत्रों का ज्ञाता, परीषहों और उपसर्गों के उपस्थित होने पर भी क्षुब्ध न होने वाला साधु आहारावि के स्वामी के द्वारा प्रदश आहार आदि को ही ग्रहण करे। अनेषणा अर्थात् सदोष आहार वस्त्र पात्र आदि का वर्जन करता हुआ एषणा
घणं वर्जयन्तः' मनेपाशीय आहारनो त्याग पुरे हे ते साधु युद्धिमान् અને વીર છે. ૧૩||
अन्वयार्थ - —આસવ દ્વારાને રાકવાવાળા મહાપ્રાજ્ઞ (મેધાવી) અને ધીર મુનીએ આપેલ એષણીય આહારને જ ગ્રહણ કરે, અનેષણીય આહારના ત્યાગ કરતા થકા સદૈવ એષાસમિતિવાળા અને ૫૧૩
ટીકા-કર્મોસવના દ્વારાના નિધ કરીને એટલે કે ફાકીને સંવૃત, અતિશય જ્ઞાની અર્થાત્ જીવ અજીવ વિગેરે તત્વને જાણવાવાળા પરીષહા અને ઉપસગેર્ગો ઉપસ્થિત થાય ત્યારે પશુ Àાભ ન પામનારા સાધુ આહાર વિગેરે તેના સ્વામી દ્વારા આપેલ હાય તે જ ગ્રહણ કરે અનેષણા અર્થાત્

Page #199

૮૮
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
बेषणीयमाहारं गृह्णीयादिति । स साधु रविशतिबुद्धिमान् धीरो भवति यः सर्वदैव परदत्तमेवाऽऽहारादिकमन्वेषयति । तथा- एषणासमितियुक्तः सर्वदेवाSनेषणीयं परित्यजन् संयमपरिपालने बद्धपरिकरो भवतीति भावः ॥ १३॥
मूलम् - भूयाइं च समारब्भ तैमुहिस्सा य जं कैंडं । तारिसं तु णं गिव्हेजा, अन्नपाणं सुसंजए ॥१४॥
छाया - भूतानि च समारम्य, तमुद्दिश्य च यत्कृतम् ।
―
तादृशं तु न गृह्णीयाद्, अग्नं पानं सुसंयतः ॥ १४ ॥
समिति से समित हो अर्थात् गवेषणा, ग्रहणैषणा और ग्रासैषणा में घतनावान् हो ।
तात्पर्य ग्रह्न हैं कि साधु समस्त आस्रव द्वारों को रोक कर संवर की साधना करता है, अत्यन्त बुद्धिमान् धीर होता है । वह दत्त (दिया हुआ) आहार आदि का ही अन्वेषणा करता है सदा अनेषणा से बचता हुआ एषणासमिति से युक्त होता है। संयमपालन में कटि बद्ध होता है || १३ ||
'भूयाद्दं च समारम्भ' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'भूयाई च समाख्भ-भूतानि च समारभ्य' जो आहार, भूतों का प्राणियों का आरम्भकरके बनाया गया है 'तं तम्' वह आहार साधुको 'उहिस्साय जं कडं उद्दिश्य च यत्कृतम् देने के लिये कियागया है 'तारिसं अन्नपाणं - तादृशमन्नपानम्' ऐसा अन्न एवं पानको 'सुसंजए न गिव्हेज्जा - सुसंयतः न गृहीयात् ' उत्तम साधु ग्रहण न करे ॥ १४॥ દોષવાળા આહાર વસ્ત્ર પાત્ર વિગેરેને ત્યાગ કરતા થકા એષણા સમિતિથી સમિત થઈને અર્થાત્ ગવેષણા, ગ્રહુષણા અને ગ્રાસૈષામાં યતનાવાન્ થવું. કહેવાનું તાત્પય એ છે કે——સાધુ સઘળા અસવદ્વારને રોકીને સવરની સાધના કરે છે. અત્યંત બુદ્ધિશાળી અને ધીર હોય છે. તે દત્ત (બીજાએ આપેલ) આહાર વિગેરેનું જ અન્વેષણ-ગ્રહણ કરે છે. હમેશા અનેષણુથી બચીને એષણા સમિતિથી યુક્ત થાય છે. સયમ પાલનમાં કટિબદ્ધ થાય છે. ૫૧૩મા
'भूयाई' च समारम्भ' इत्यादि
शब्दार्थ - - 'भूयाइं च समारम्भ- भूतानि च समारभ्य' के आहार भूताना भारंभ उरीने मनाववामां आध्य होय 'त' - तम्' मे साधुने 'उहिस्सा य ज कडे - उद्दिश्य च यत्कृतम्' उद्देशाने आथवा माटे तैयार ये डाय 'तारिसं अन्न पाणं - तादृशमन्नपानम्' मेवा अनसने यानले 'सुसंजए न गि‍ज्जा-सुसंयतः न गृहीयात् उत्तम धुन रे ॥१४॥

Page #200

eneratori ater प्र. थु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
૨૮૨
अन्वयार्थः -- (भूयाई च समारम्भ) भूतानि पाणिनश्च समारभ्य संरम्भसमारम्भारम्भः समुपताप्य ( तं) तम् - साधुम् ( उदिस्सा य जं कडं ) उद्दिश्य च साध्वर्थं यत् आहारादिकं कृतमुपकल्पितम् (तारिसं अन्नपानं) तारामन्नपानम् (सुसंजए न गिना) सुसंयतः- संयमयतनावान् न गृह्णीयादिति ॥ १४ ॥
टीका- 'भूवाई' भूतानि - त्रिकालवर्त्तीनि जीवजातानि 'समारम्भ' समारभ्य - संरम्भसमारम्भारम्भैः पदजीवनिकायं विराध्य, तथा 'तमुद्दिस्सा य' तं साधुमुद्दिश्य च 'जं कर्ड ' यत्कृतम् - सार्थ यत् परिकल्पितम् - आधाकर्मिकम् 'सुसंजए' सुसंयतः - संयमयतनावान् 'वारिस' तादृशम् - आधाकर्मिकम् 'अन्नपाणे' अन्नपानम् 'ण गिण्हेउजा ' न गृह्णीयात् । एवं कृते सति-संयममार्गोऽनुपालितो भवतीति । भूतानि परिपीडय साध्वर्षे वा कुतं यदन्नपानादिकम् तन्न गृह्णीयात् इति भावः ||१४||
अन्वयार्थ -- जो आहार आदि प्राणियों का आरंभ समारंभ करके या उनको परिताप पहुंचा कर तैयार किया गया है अथवा जो साधु को उद्देश्य करके बनाया गया है, उस अन्नानी आदि को संयमवान् साधु ग्रहण न करे || १४ ||
टीकार्थ - - त्रिकाल में विद्यमान रहने के कारण जीव को भूत कहते हैं। उन भूतों का आरंभ समारंभ करके अर्थात् षह्काय के जीवों की विराधना करके तथा साधु को उद्देश्य करके जो बनाया गया हो, उस आहारादि को संयमवान् साधु अंगीकार न करे । ऐसा करने से ही संयममार्ग का पालन होता है ।
आशय यह है कि साधु के लिए छहकाध के जीवों की विरोधना
અન્નયા —જે આહાર વગેરે પ્રાણિયાના આરંભ સમારંભ કરીને અથવા તેમને પીડા પહાંચાડીને તૈયાર કરવામાં આવ્યા હોય અથવા જે આહાર સાધુને ઉદ્દેશીને અનાવેલ હેાય એવા અન્નપાણીને સયમી સાધુએ ગ્રહણ ન કરવા ૫૧૪ા
ટીકા--ત્રણે કાળમાં વિદ્યમાન રહેવાના કારણે જીવને ભૂત કહેવામાં આવે છે, તે ભૂતના આરંભ સમારંભ કરીને અર્થાત્ ષટ્કાયના જીવાની વિરાધના કરીને તથા સાધુને ઉદ્દેશીને જે આહાર વિગેરે ખનાવેલ હાય તે આહાર વિગેરેને સંયમવાન સાધુ સ્વીકાર ન કરે. તેમ કરવાથી જ સયમ માનું પાલન થાય છે.
કહેવાના માશય એ છે કે સાધુના માટે છ કાયના જીવાની વિરા

Page #201

सूत्रकृताङ्गसूत्रे मूलम्-पूई कम्मं ने सर्विजा, एस धम्मे बुसीमओ।
जं किंचि अभिकखेज्जा, सव्वसो त ने कैप्पए ॥१५॥ छाया-पूतिकर्म न सेवेत, एष धर्मों वृषिमतः ।
यत्किश्चिदभिकाङ्क्षत्, सर्वशस्तन्न कल्पते ॥१५॥ अन्वयार्थ:-(पूई कम्मं न सेविना) पूतिकर्म-केनाऽपि आधार्मिकाय. शुद्धाहारेण संपृक्तमाहारादिकं न सेवेत-न भुजीत (वुसीमभो एस धम्मे) वृषि करके जो आहार पानी आदि तैयार किया गया हो उसको साधु ग्रहण न करे ॥१४॥
'पूईकम्मं न सेविजा' इत्यादि।
शब्दार्थ-'पूईकम्मं न सेदिज्जा-पूतिकर्म न सेवेत' जो आहार आधाकर्मी आहार के एक कणसे भी युक्त हो साधु उसका सेवन न करे. 'सीमओ एस धम्मे-संयमवतः एषधर्म' शुद्ध संयम पालन करने वाले साधु का यही धर्म है 'जं किंचि अभिफंखेज्जा-यत्किंचित् अभिकांक्षेत्' शुद्ध आहार में भी यदि अशुद्धिकी आशंका हो जाय तो 'सव्यसो तं न कप्पए-सर्वशः तन्न कल्पते' वह आहार भी साधुको ग्रहण करने योग्य नहीं है । १५॥ __अन्यायर्थ--साधु पूतिकर्म आहार का अर्थात् जिस आहार में आधाकर्मी का थोडा सा भी अंश (सिथ मात्र मिला हुआ हो, सेवन ધના કરીને જે આહાર પાણી વિગેરે તૈયાર કરવામાં આવેલ હોય તેને સાધુ घड न ४२ ॥१४॥
'पूईकम्मं न सेविज्जा' त्यहि
A:--पूईकम्मं न सेविज्जा-पूतिकर्म न सेवेत' 2 201२ 14. કમી આહારના એક કણથી પશુ યુક્ત હોય તેવા આહારનું સેવન કરવું नन 'बुसीमओ एस धम्मे-संयमवतः एष धर्मः' शुद्ध सयभनु पावन ४२वा पाय साधुने। मे०४ ५५ छ. 'जकिंचि अभिकंखेज्जा-यत् किश्चित् अभिकांक्षेत्' शुद्ध भाडामा ५ ले सशुद्ध पानी माश। २४ती उय तो 'सव्वसो तं न कप्पए-सर्वशः तन्न कल्पते' ते माडा२ ५५ साधुन ग्रहण ४२१॥ યોગ્ય નથી. ૧પ
અન્વયાર્થ–સાધુએ પૂતિકર્મ આહાને અર્થાત્ જે આહારમાં આધાકમિન ડે અંશ પણ (સિયાત્ર) મળેલ હોય તેનું સેવન કરવું નહીં આ

Page #202

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् मत:-संयमवत एष धर्मः कथितः (ज किंचि अमिखेज्जा) यत् किश्चिदभिः काक्षेत्र शुद्धेऽप्याहारे यदि शङ्का भवेत् तदा-(सब्यसो तं न कप्पए) सर्वशः सर्वमपि तदाहारादिकं न कल्पते-ग्रहीतुनो कल्पते इति ॥१५॥ ___टीका---'पूईकम्म' पूतिकर्म-आधार्मिकाहारस्यावयवेनाऽपि स्पृष्टं यदा. हारादिकम् तत्पूतिकर्म कथ्यते । तत् 'न से विज्जा' न सेवेत तादृशमाहारं न स्वीकुर्यात् । 'बुसीमओ' वृषिमत:-संयमवतः 'एस धम् एष धर्मः-एष एवाचारः साधूनाम् एषा वा रीतिः संयमवताम्, यत् पूतिकर्म न सेवनीयम् इति। 'जकिंचि अभिकंखेज्जा' यत्किश्चिदमिकाक्षेत् । यदि शुद्धाहारेऽपि-अशुद्धे. शङ्काभवेत् तदा-'सव्यसो तं न कप्पए' सर्वशस्तन्न कलाते शङ्कितमपि आहारादिकं न गृह्णीयादिति। आधार्मिकाहारस्यांशेनाऽपि युक्तमाहारादिकं साधुन गृह्णीयात् तथा-शङ्कितमपि नैव स्वीकुर्यादित्याचार: साधूनामिति भावः ॥१५॥ न करे। यह संयमवान् साधु का धर्म है। इसके अतिरिक्त जिस आहार में शंका हो, वह भी सर्वधा ग्रहण करने योग्य नहीं है ॥१५॥
टीकार्थ--अधार्मिक आहार का एक सीथ भी जिसमें मिला हो यह पूर्तिकर्म कहलाता है । साधु ऐसे आहार को स्वीकार न करे । संय. मियों का यही धर्म है, यही आचार है और यही रीत है कि वे पूर्तिकर्म का सेवन न करें। कदाचित् आहार शुद्ध हो परन्तु उसमें अशुद्ध होने की शंका हो तो उसको भी ग्रहण करना सर्वथा नहीं कल्पता। इस प्रकार शंकित आहार को भी ग्रहण न करे।
अभिप्राय यह है कि आधार्मिक आहार के एक अंश से भी સંયમવાળો સાધુને ધર્મ છે. આ સિવાય જે આહારમાં શંકા હોય તે આહાર પણ ગ્રહણ કરવા યોગ્ય નથી. મનપા
ટીકાઈ_આધાર્મિક આહારનો એક સીથ (અંશ) પણ જેમાં મળેલ હોય તે પૂતિકર્મ કહેવાય છે. સાધુએ એ આહ ૨ ગ્રહણ કરે નહીં, સંયમીને એજ ધર્મ છે. એ જ આચાર છે, અને એજ રીત છે, કે, તેઓ પૂતિ. કર્મનું સેવન કરે નહીં'. કદાચ આહાર શુદ્ધ હોય, પરંતુ તેમાં અશુદ્ધ પણાની શંકા હોય તે તેને ગ્રતુણું કરવું પણ સર્વથા ક૯પતું નથી. આ રીતે શંકિત આહારને પણ ગ્રહણ ન કર.
કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે–આધાકમ આહારના એક અંશથી

Page #203

सूत्रकृताचे मूलम्-हणतं णाणुजाणेज्जा, आयगुत्ते जिइंदिएँ।
ठाणाई संति सड्डीणं, गामेसु नगरेसु वा ॥१६॥ छापा--नन्तं नानु नानीयाद्, पात्मगुतो जितेन्द्रियः।
____ स्थानानि सन्ति श्रद्धावतां ग्रामेषु नगरेषु वा ॥१६॥
अन्वयार्थ:--(सडीण) श्रद्धावताम् (गामेसु वा) ग्रामेषु नगरेषु वा (ठाणाई संति) स्थानानि सन्ति श्रद्धावतां निवासस्थानानि बहूनि सन्ति तत्र-(आयगुत्ते युक्त आहार को साधु ग्रहण न करे तथा संदिग्ध अर्थात् यह शुद्ध है या अशुद्ध, इस प्रकार की शंका से युक्त आहार को भी ग्रहण न करे । यह साधुओं का आचार है ।।१२।। 'हणतं गाणु नाणेज्जा' इत्यादि।
शब्दार्थ--'सड्रोणं श्रद्धावता धर्ममें श्रद्धा रखने वाले 'गामेसु नगरेसु वा-ग्रामेषु नगरेषु वा' गामों में अथवा नगरों में 'ठाणाणि संति -स्थानानि सन्ति' साधुओं का निवास होता है 'आयगुत्ते जिदिएआस्मगुप्तः जितेन्द्रियः' अतः आत्मगुप्त जितेन्द्रिय साधु 'हणतं णाणु जाणे ज्जा-नन्तं नानुजानीयात्' जीवहिंसा करनेवाले को भला न जाने ॥१६॥
अन्वयार्थ-धर्म में श्रद्धा रखने वाले गृहस्थों के ग्रामों में और नगरों में ऐसे स्थान होते हैं, जहां साधु ठहरते हैं । (यह कोई जीव યુક્ત આહારને સાધુએ ગ્રહણ ન કરે. તથા સંદિગ્ધ અર્થાત્ આ શુદ્ધ છે, અથવા અશુદ્ધ છે, આ પ્રકારની શંકા વાળા આહારને પણ ગ્રહણ કરવું નહીં આ પ્રમાણે સાધુઓને આચાર છે. ૧પ
‘हणंत णाणुजाणेज्जा' त्या
शहाय'--'सड्ढीण-श्रद्धावता' धर्ममा श्रद्धा पाणा गामेस नगरेसु वा-ग्रामेषु नगरेषु वा' सभामा मथवा नगरीमा 'ठाणाणि संति-स्थानानि सन्ति' साधुयाना निवास थाय छ 'आयत्ते जिदिए-आत्मगुप्तः जितेन्द्रियः' तथी अभशुस अन तेन्द्रिय सवी साधु 'हणंतं गाणुजाणेज्जा-नन्तं नानु. जानीयात्' सा ४२वामान अनुमति न माये ॥११॥
અન્વયાર્થ—ધર્મમાં શ્રદ્ધા રાખવાવાળા ગૃહસ્થના ગામોમાં અને નગમાં એવા સ્થાને હોય છે, કે જ્યાં સાધુ રહી શકે છે. (ત્યાં કઈ જીવન

Page #204

-
-
-
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् जिइंदिए) आत्मगुप्तः, आत्मना-मनोवाक्कायरूपेण गुप्तः जितेन्द्रियः-वश्येन्द्रियः (हणंतं गाणुजाणेज्जा) नन्तं-जीवविराधनाकारिणं नानुजानीयात् सावधानुठानं नानुमोदयेदिति ॥१६॥
टीका--'सडीण' श्रद्धावतां धर्मविषयकविचिकित्सारहितानाम्, 'गामेसु नग. रेसु वा ग्रामेषु नगरेषु वा 'ठाणाई स्थानानि 'संति' सन्ति, तत्र ग्रामादौ कश्चित् श्रद्धालुः धर्मश्रद्धया यदि जीववधप्रयोजकमारम्भसंपादनीयं कू रखननादि मन्दिरमूर्तिनिर्माणादिकं कार्य कुर्यात्, तथा-साधुमुपसृत्य पृच्छे- भगवन् ! मदीयमिदं कर्म धर्मजनकं न वा? तदाग्रहात्तद्भयाद्वा ‘हणंत' अन्तं माणिजातं स साधुः ‘णाणु जाणेज्जा' नानुजानीयात्-नन्तं नानुमोदे ।। कथंभूतः साधु नुमोदेत, तबाह'आयगुत्ते' आत्मगुप्तः सन् आत्मना-मनोवाक्कायरूपेण गुप्ता, इत्यात्मगुप्तः । तथा-'जिइंदिए' जितेन्द्रियः-वशीकृतेन्द्रियः, सावध कर्मानुष्ठानं नानुमोदेत जीव हिंसा करे तो) आत्मा को गोपन करने वाला तथा जितेन्द्रिय साधु जीव की विराधना करने वाले का अनुमोदन न करे ॥१६॥ ___टीकार्थ--अपने धर्म में श्रद्धा रखने वाले गृहस्थ जनों के ग्रामों तथा नगरों में स्थान बने होते हैं ! वहाँ कोई कूप, सरोवर आदि का जिसमें जीवहिंसा अवश्यंभाविनी है, निर्माण करना चाहे और साधु के समीप आकर पूछे-भगवन् ! मेरा यह कार्य धर्मजनक है या नहीं ? उस समय उसके आग्रह से अथवा भय से प्राणियों की हिंसा करने वाले उस गृहस्थ की अनुमोदना न करे। किस प्रकार का साधु अनु. मोदन न करे, इस विषय में करते हैं-जो माधु मन वचन और काय से गुप्त है और अपनी इन्द्रियों को जीत चुका है, ऐसा साधु सावद्य कार्य की अनुमोदना न करे। | હિંસા કરે તે) આત્માનું ગેપ કરવાવાળા તથા જીતેન્દ્રિય સાધુએ જીવની વિરાધના કરવાવાળાની અનુમોદના કરવી નહીં ૧દાં
ટીકાથ–પોતાના ધર્મમાં શ્રદ્ધા રાખવાવાળા ગૃહસ્થ જનેના ગામે, અને નગરોમાં સ્થાન બનેલા હોય છે. ત્યાં કઈ કૂવે, વાવ, સરોવર, વિગે. છે કે જેમાં જીવહિંસા અવશ્ય થવાની છે, તેવા વાવકૂવા વિગેરે બનાવ વાની ઈચ્છાથી સાધની પાસે આવીને પૂછે કે-હે ભગવન્મારું આ કાર્ય ધર્મ જનક છે કે નહીં? તે વખતે તેના આગ્રહથી અથવા ભયથી પ્રાણિ
ની હિંસા કરવાવાળા તે ગૃહસ્થનું અનુમોદન કરવું નહીં. કેવા પ્રકારના સાધુએ અનુદન ન કરવું, આ વિષયમાં સૂત્રકાર કહે છે કે-જે સાધુ, વચન, અને કાયથી ગુપ્ત છે, અને જે પિતાની ઈન્દ્રિયોને જીતી ચૂકેલા છે. એવા સાધુએ સાવદ્ય કાર્યની અનુમે દના કરવી નહીં.
स० २५

Page #205

-
--
--
----
सूत्रकृताङ्गसूत्रे इति । प्रामादौ पायो बाहुल्येन श्रद्धाशीलानां निवासस्थानं भवति, तत्र यदि धर्म श्रद्धालु धर्मबुद्धथा हिंसामयं कार्य कुर्यात-कुर्वन् साधु पृच्छेद् यन्मदीयमिदं कार्य शोभनं न वा ? तदाऽऽत्मगुप्तो जितेन्द्रियः साधु स्तादृशे सावकार्येऽनुमति नैव दद्यादिति भावः ॥१६॥
साधुः सावधकार्येऽनुमति न दद्यादेतद्विषये सुत्रकार आहमूलम्-तेहा गिरं समारब्म, अस्थि पुणं ति णो वैए ।
अहंवा णस्थि पुण्णं ति, एवमेयं महब्भयं ॥१७॥ छाया--तथागिरं समारभ्य, अस्तिपुण्यमिति नो वदेत् ।
अथवा नास्तिपुण्य मित्येतन्महाभयम् ॥१७॥ ग्राम आदि में प्राय: श्रद्धालु जनों के स्थान होते हैं, जहां साधु ठहर जाते हैं। ऐसे स्थानों में अगर कोई धर्म श्रद्धालु धर्म बुद्धि से हिंसामय कार्य करे और साधु से पूछे कि मेरा यह कार्य अच्छा है या नहीं ? तो आत्मगुप्त एवं जितेन्द्रिय साधु उस सावध कार्य में अनुमति प्रदान न करे ॥१६॥
साधु सावध कार्य में अनुमति न दे, इस विषय में सत्रकार कहते हैं-तहा गिर समारम्भ' इत्यादि ।
शब्दार्थ- 'तहागिर समारम्भ-तथा गिर समारभ्य' उम प्रकारकी पाणी सुनकर 'अस्थि पुण्णंति णो वए-अस्ति पुण्यमिति नो वदेत्' पुण्य है ऐसा न कहे 'अहवा गस्थि पुण्णंति-अथवा नास्ति पुण्यमिति' अथवा पुण्य नहीं है इस प्रकार का कथन भी 'एवमेयं महन्मयं-एकमेतन्महाभयम्' यह कहना भी महान् भय जनक है ॥१७॥
શ્રામ વિગેરેમાં પ્રાયઃ શ્રદ્ધાળું મનુષ્યોને નિવાસ હોય છે, કે જ્યાં સાધુ રહી જાય છે. એવા સ્થાનમાં અથવા જે કોઈ ધર્મ શ્રદ્ધાનું ધર્મબુદ્ધિથી હિંસામય કાર્યકરે અને સાધુને પૂછે કે-મારૂં આ કાર્ય સારું છે કે નહી ? તે આત્મગુપ્ત અને જીતેન્દ્રિય એવા સાધુએ તે સાવધ કાર્યમાં અનુમતિ भावी नही. ॥१६॥
સાધુ સાવધ કાર્યમાં અનુમતિ ન દે, આ વિષયમાં સૂત્રકાર કહે છે है-'तहा गिर समारभ' इत्यादि।
शहाथ---'तहा गिर समारम्भ-तथा गिरं समारभ्य सेवा प्रारनी पी inीने 'अत्थि पुण्णंति णो वए-अस्ति पुण्यमिति नो वदेत्' ५५५ थाय छे. तेम नहे. 'अहवा णत्थि पुण्णति-अथवा नास्ति पुण्यमिति' मा पुष्य नथी

Page #206

बोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
१९५
अन्वयार्थः-- (तहा गिरं समारम्भ) तथा गिरं समारभ्य - मत्कृतकूप खननादौ पुण्यमस्ति नवेति वावयं श्रुत्वा (अस्थि पुण्णं ति णो वए) अस्ति पुण्यमित्येवं वाक्यं नो वदेत् ( अहवा) अथवा (नत्थि पुण्णंति) नास्ति पुण्यमित्यपि ( एवमेयं महभयं ) एवमेतदपि महम्मद निष्टकारकम् अतो न वदेदिति ॥ १७ ॥
टीका -- केनचित्साद्य कूप खननादि कर्मणि प्रवृत्तेन किमस्मादनुष्ठीयमानकर्मणि भविष्यति पुण्यमपुण्यं वेति पृष्ठो मुनिः 'तहा' तथाविधां गिरं वचनम् 'समारम्भ' समारभ्य - श्रुत्वा 'अस्ति भवदनुष्ठितकर्मणि 'पुण्णं ति' पुण्यमिति 'णो वए' नो वदेत् ' अहवा' अथवा 'नत्थि' नास्ति 'पु० ति' पुण्यमिति वा भो वदेत् 'एवमेयं' एवमेतदपि - उभयथाऽपि 'महन्मयं महद्भयमितिमत्वा दोष कारण सावधकर्मानुष्ठानं परेणाऽपि क्रियमाणं नानुमन्येतेति । यदि कूपादिअन्वयार्थ - कुंआ खोदने में पुण्य है अथवा नहीं इस प्रकार के वाक्य को सुनकर साधु 'पुण्य है' ऐसा न कहे, और पुण्य नहीं है ऐसा कहना भी महाभयकारी - अत्यन्त अनिष्टकर है, अतएव ऐसा भी न कहे ॥ १७॥
टीकार्थ - - कूप खनन आदि सावध कर्म में लगा हुआ कोई गृहस्थ, मुनि से पूछे हमारे द्वारा किये जा रहे इस कार्य से पुण्य होगा या पाप होगा ? इस प्रकार के वचन अर्थात् प्रश्न को सुनकर 'आपको इस कार्य से पुण्य होगा' ऐसा न कहे और 'पुण्य नहीं होगा ऐसा भी न कहे, इस प्रकार दोनों प्रकार से महान् भय जान कर दूसरे के द्वारा
धतु मेवा अाश्तु धन पशु 'एवमेयं महन्मय - एवम् एतन्महाभयम् ' भडालय भन छे. ॥१७॥
અન્નયા —કૂવા ખાદવામાં પુણ્ય છે, અથવા નથી ? આવા પ્રકારના વાકથને સાંભળીને સાધુએ ‘પુણ્ય છે' તેમ ન કહેવું. અને પુણ્ય નથી' તેમ કહેવુ તે પણ ભયકારી છે. અર્થાત્ અત્યંત અનિષ્ટ કર છે તેથી તેમ પશુ કહેવું ન જોઈ એ ૫૧૭ના
-
ટીકાય કૂવા ખોદવા વિગેરે સાવદ્ય કમાં પ્રવૃત્ત થયેલા કાઈ ગૃ ગૃહસ્થ મુનિને પૂછે કે-મારા દ્વારા કરવામાં આવતા આ કાથી પુણ્ય થશે ? કે પાપ થશે ? આવા પ્રકારના વચન અર્થાત્ પ્રશ્ન સાંભળીને ‘આપને આ કાર્યથી 'चुएय थशे' तेम डेवु नहीं, तेमन' 'चुएय नहीं थाय' तेम पशु डेवु नही

Page #207

सूत्रकृताङ्गत्रे खननकार्यमवृत्तः कश्चित्साधु पृच्छेत् अत्र पुण्यमस्ति अपुण्यवेति । तत्र साधुः पुण्यमस्तीति न वदेत, नाऽपि नास्ति पुण्य मित्येवं वा वदेत, यतो हि-उभयथाऽपि विधेनिषेधस्य वा कथनं महतो भयस्य कारण मिति सारः ॥१७॥ ___ तादृशं कूपरखननादिकार्य किमिति साधु नुमन्येत, तबाह सूत्रकारःमूलम्-दाणहया य जे पाणा, हेम्मति तसथावरा।
तेसिं सारक्खणटाए तम्हा अस्थीति णो वए ॥१८॥ छाया-दानार्थाय च ये प्राणाः, हन्यन्ते त्रसस्थावराः ।
तेषां संरक्षणार्थीय, तस्मादस्तीति नो वदेत् ॥१८॥ किये जाने वाले दोषों के कारणभूत सावध कर्म के अनुष्ठान का अनु. मोदन न करे।
सार यह है कि कूप भादि खोदने में प्रवृत्त कोई पुरुष साधु से प्रश्न करे-इस कार्य में पुण्य है या पाप है ? तो साधु 'पुण्य है' ऐसा भी न कहे और 'पाप है' ऐसा भी न कहे। क्योंकि विधान करना और निषेध करना, दोनों ही महान् भय के कारण हैं ॥१७॥
'दाणट्टया' इत्यादि।
शब्दार्थ--'दाणट्टया-दानार्थाय' अन्नदान अथवा जलदान देनेके लिये 'जे तसथावरा पाणा हम्मंति-ये उसस्थावरा: प्राणाः हन्यन्ते' जो बस और स्थावर प्राणी मारे जाते हैं 'तेसि सारक्खणट्ठाए-तेषां संरक्षणार्थाय उन जीवों की रक्षा करने के लिये 'अस्थीति नो वए-अस्ति इति नो वदेत्' पुण्य होता है ऐसा न कहे ॥१८॥ આ રીતે બને પ્રકારથી મહાન્ ભય સમજીને બીજાના દ્વારા કરવામાં આવનારા દેશના કારણભૂત સાવદ્ય કર્મના અનુષ્ઠાનનુ અનુમંદન ન કરે !
કહેવાને સાર એ છે કે- વિગેરે દવામાં પ્રવૃત્ત થયેલ કે પુરૂષ સાધુને પૂછે કે આ કાર્યમાં પૂણ્ય છે કે પાપ છે? તે સાધુએ “પુણ્ય छे' तम ५५ ४ नही. अन् '।५ छ,' तेम ५५ यु नही, म વિધાન કરવું અને નિષેધ કરે એ બંને મહાન જ્યના કારણરૂપ છે. ૧૭
'दाणट्ठया' इत्यादि
शहाथ-'दाणद्वया-दानार्थाय' मन्नान अथवा महान १५१। भाट जे तसथावरा पाणा हम्मंति-ये त्रसस्थावरा: प्राणाः इन्यन्ते'२ स स्था१२ पाहायो भारवामां मावे छे. 'हेसि सारखणदाए-तेषां संरक्षणार्थाय' से
वानी रक्षा ४२१भोट 'अस्थीति नो वए-- अस्ति इति नो वदत्' ५९य थाय છે તેમ ન કહેવું. ૧૮

Page #208

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
१९७ __ अन्वयार्थ:-(दाणट्ठया) दानार्थमन्नदानाय जलदानाय वा अन्नजलदान. मुहिश्येत्यर्थः (जे तसथावरा पाणा हम्मति) ये प्रसस्थावराः प्राणा:-जीवा हन्यन्ते- व्यापाध-ते (तेसिं सारक्षणढाए) तेषां त्रसस्थावराणां संरक्षणार्थायरक्षानिमित्तम् (अस्थीति नो वए) अस्ति पुण्यं भवतः कूपखननादिकार्ये इति नो वदेव जितेन्द्रियः साधुरिति ॥१८॥ ___टीका-अन्नदानं पवनपाचनादिकया क्रियया भवति, जलदानं च कूपखननादिकया क्रियया भवतीति दाणट्ठया' दानार्थाय-तहाननिमित्तम् 'जे' ये 'तसथावरा' सस्थावराः 'पाणाः' माणिनः 'हम्मंति' हन्यन्ते 'तेसिं' येषामुपमर्दनेनान्नादिकं निष्पादितं भवति तेषाम् 'सारक्खणट्ठाए' रक्षणनिमित्तम् अस्थी ति णो वए' अस्ति-पुण्यमस्तीति नो वदेत् आत्मगुप्तो जितेन्द्रियः साधुः नो वदेदस्ति पुण्यमिति भावः ॥१८॥ मूलम्-जोस तं उवकप्पंति, अन्नपाणं तहाविहं ।
तेसि लाभंतरायांत, तम्हा परिथ त्ति जो वैए ॥१९॥ अन्वयार्थ-अन्नदान या जलदान के लिए त्रस और स्थावर प्राणियों का घात किया जाता है, उनकी रक्षाके लिए 'पुण्य है। ऐसा नहीं कहना चाहिए ॥१८॥
टीकार्थ-पचन पाचन आदि क्रिया करके अथवा कू खनन आदि क्रिया करके दान के लिए जिन ल और स्थावर प्राणियों का घात किया जाता है, उनके संरक्षण के लिए 'पुण्य है' ऐसा न कहे।
सारांश यह है कि जितेन्द्रिय साधु 'पुण्य है' ऐसा न कहे। पुण्य का विधान करने से बस स्थावर जीवों की विराधना का भागी बनना पड़ता है ॥१८॥
----
-
અન્વયા—- અન્નદાન અથવા જળદાન માટે ત્રસ અને સ્થાવર જીવેને ઘાત કરવામાં આવે છે તેની રક્ષા માટે “પુણ્ય છે તેમ કહેવું ન જોઈએ ૧૮
ટીકાર્થ–-પચન પાચન વિગેરે કિય એ કરીને અથવા ક ખેદ વિગેરે ક્રિયા કરીને દાનને માટે જે ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિયોને ઘાત કરવામાં આવે છે, તેમના રક્ષણ માટે “પુણ્ય છે' તેમ ન કહેવું,
કહેવાને ભાવ એ છે કે – જીતેન્દ્રિય સાધુ “પુણ્ય છે તેમ ન કહે કારણ કે પુણ્યનું વિધાન કરવાથી ત્રસ અને સ્થાવર જીવોની વિરાધનાના ભાગીદાર બનવું પડે છે. ૧૮

Page #209

सूत्रकृताङ्गले छाया-येषां तदुपकल्पयन्ति, अन्नपान तथाविधम् ।
तेषां लाभान्तराय इति, तस्मान्नास्तीति नो वदेत् ॥१९॥ अन्वयार्थः--(जेसि तं) येषां माणिनां कृते तत् (तहाविहं अन्नपाणं उवकपंति) तथाविधमन्नपानदि उपकल्पयन्ति-निष्पादयन्ति (तेसिं लामंतरायंति) तेषां लाभान्तरायो विघ्नो भवेत् (तम्हा) तस्मात् कारणात् (नस्थित्ति नो वए) नास्ति पुण्यमित्यपि नो वदेदिति । १९॥
टोका-यदि पुण्यमस्तीति कथने पापं भवति, तदा नास्ति पुण्यमित्येव ब्रूयात् इति वक्तव्ये निषेधपक्षमपि प्रतिषेधयति 'जेसिं तं' येषां तत् 'तहाविहं' 'जेसिं तं उपकप्पंति' इत्यादि।
शब्दार्थ-'जेसि तं-येषां तत्' जिन प्राणियों को दान देने के लिये 'तहाविहं अन्नपाणं उवकप्पंति-तथाविधं अनपानं उपकल्पयन्ति' उस प्रकार का अन्नपान तैयार किया जाता है 'तेसिं लाभांतरायंति-तेषां लाभान्तराय इति उनके लाभ में अन्तराय न हो 'तम्हा-तस्मात् इसलिये 'मस्थिति णो वए-नास्तीति नो वदेत्' पुण्य नहीं है ऐसा भी न कहे ॥१९॥ ___ अन्वयार्थ-जिन प्राणियों के लिए वह प्राणिघात पूर्वक अन्नपानी वे गृहस्थ तैयार करते हैं, उनको लाभान्नराय होगा, इस कारण से पुण्य नहीं है। ऐसा भी न कहे ॥१९॥ ___टीकार्थ-यदि 'पुण्य है ऐसा करने में पाप होता है तो पुण्य नहीं है" ऐसी कह देना चाहिए। ऐसा वक्तव्य उपस्थित होने पर निषेधपक्ष
'जेति तं उवकप्पति' या
शा--'जेसि त-येषां तत्' रे प्रयाने हान भा५। भाटे 'तहावि अनपान उवकप्पति-तथाविध अन्नपान उपकल्पयन्ति' सेवा प्रानु मन पान तैयार ४२वामा भाव छ. 'तेसिं लाभान्तरायांति-तेषां लाभान्तराय इति' तमना भां मतसय-विन ३५ न थाय 'तम्हा-तस्मात' ते भाटे 'नस्थिति नो वए नास्तीति नो वदेत्' पुष्य नथी येवु ५५ नवु ॥१६॥
અન્વયાર્થ––જે પ્રાણિ માટે પ્રાણું ઘાત પૂર્વક અન્નપાણી તે ગૃહસ્થ તૈયાર કરે છે. તેમને લાભાન્તરાય થાય તે કારણે “પુણ્ય નથી” એ પ્રમાણે પણ કહેવું નહીં ૧લા
- '५ ' तेभ इ सी ५५ तु काय तो '५९५ नथी' તેમ કહેવું જોઈએ આ પ્રમાણેનું કથન ઉપસ્થિત થતાં નિષેધક પક્ષને પણ

Page #210

E
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् तथाविधम् 'अन्नपाणं' अन्नपान धर्मबुद्धया 'उपक्रपंति' उपकल्पयन्ति-निष्पा दयन्ति । तत्र निषेधकरणम् 'तेसिं' तेषामाहारपानार्थिनां जीवानां तादृशानपानाधलाभो भवेत् तदभावेन ते दुःखिनो भवन्ति तेन तेषाम् 'हामंतरायति' लाभान्तराय इति, लाभे विघ्नः स्यात् 'तम्हा' तस्मात् कूपखननादि कर्माणि 'गस्थि ति' नास्तीति 'नो वए' नो वदेत् पुण्यं नास्तीत्यपि नो वदेदिति ॥१९॥
उपसंहरमाह-'जे य दाणं पसंसंति' इत्यादि । मूलम्-जे ये दाणं पसंतंति, वेहमिच्छति पाणिणं ।
जे यं 0 पंडिसेहति, वित्तिच्छेयं करोति ते ॥२०॥ छाया-ये च दानं प्रशंसन्ति, व धमिच्छन्ति माणिनाम् ।
ये च तं प्रतिषेधन्ति, वृत्तिच्छेदं कुर्वन्ति ते ॥२०॥ का भी निषेध करते हैं-जिन प्राणियों के लिए वह जीवोपमर्दन आदि दोषों से दुषित अन्नपानी धर्मबुद्धि से बनाया गया है, निषेध करने से उसको उसकी प्राप्ति नहीं होगी, उनके लाभ में विघ्न उपस्थित होगा अतएव 'पुण्य नही है' ऐसा भी नहीं कहना चाहिए ।१९॥
उपसंहार करते हुए शास्त्रकार कहते हैं-जे य दाणं पससंति' इत्यादि।
शब्दार्थ-'जे य दाणं पसंसंति-ये च दानं प्रशंसन्ति' जो दान की प्रशंसा करते हैं 'वहमिच्छति पाणिणं-वमिच्छन्ति प्राणिनाम्' वे प्राणियों के वधकी इच्छा करते हैं 'जे य णं पडिसेहंति-ये च तं प्रति
धन्ति' और जो दानका निषेध करता है 'ते वित्तिच्छेयं करेंति-ते वृत्तिच्छेदं कुर्वन्ति' वे अन्यकी जीविका का छेदन करते हैं । २०॥ નિષેધ કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે-જે પ્રાણિયાને માટે તે જીના ઉપમદન વિગેરે દેથી દેજવાળા અન્નપાણી ધર્મ બુદ્ધિથી બનાવવામાં આવેલ છે, તેને નિષેધ કરવાથી તેઓને તે અન્ન પાણીની પ્રાપ્તિ થશે નહીં તેના લાભમાં વિદન આવી જશે. તેથીજ “પુણ્ય નથી' તેમ પણ કહેવું ન જોઈએ. ૧૯
६५४२ ४२ai ॥२४२ ४४ -'जे य दाण पसंसति' त्यात
शाय'--'जे य दाणं पसंतति-ये च दान' प्रशंसन्ति' मा हाननी प्रशस। ४२ छ. 'वहमिच्छंति पाणिणं-वधमिच्छन्ति प्राणिनाम्' तसा प्रालि याना पचनी २छ। ४२ छ. : 'जे य णं पडिसेहंति-ये च तं प्रतिषेधन्ति' भने
साहनिना निषेध ४२ छ 'ते वित्तिच्छेय करति-ते वृत्तिच्छेद कुर्वन्ति' तमा બીજાઓની આજીવિકાનું છેદન કરે છે. કારણ

Page #211

२००
सूत्रकृतास अन्वयार्थ:--'जे य दाणं पसं संति' ये च दानम्-अन्न नलदानं बहूनामुपकारीति कृत्वा प्रशंसन्ति-श्लाघन्ते (वहमिच्छति पाणिणं) ते माणिनां-जीवानां वधं-माणातिपातमिच्छन्ति (जे य णं पडिसेहंति) ये च तादृशं दानादिकं प्रतिषे. धन्ति-निषेधयन्ति (ने वित्तिच्छेयं करे ति) ते प्राणिनां तिच्छेद लाभान्तरायं कुर्वन्तीति ॥२०॥
टीका-'जे ' ये च पुरुषाः 'दाणं' दानमनपानादीनाम् 'पसंसंति' मशंसन्ति-प्रशंसां कुर्वन्ति, ते 'पाणिणं' प्राणिनाम 'वहमिच्छंत' वमिच्छन्ति, यतस्तादृशपचनपाचनादिकया क्रियया समुत्पद्यमानस्य दानस्य पाणातिपातमन्त. राज्नुपपत्तेः। 'जे य' ये च 'ग' खलु तादृशं दानम् 'पडि से हंति' प्रतिषेधन्ति । ते तादृशमाणिनाम् 'वित्तिच्छे वृत्तिच्छेदनम्-लाभान्तरायम् 'करेंति' कुर्वन्ति ।। ___ अन्वयार्थ-जो उस दान की प्रशंसा करते हैं, वे प्राणियों के वध की इच्छा या समर्थन करते हैं और जो उस दान का निषेध करते हैं, वे प्राणियों की जीविका का उच्छेद करते हैं अर्थात् उनके आहार पानी में अन्तराय डालते हैं ॥२०॥ ___टीकार्थ--जो पुरुष अन्न पानी के उस दानकी प्रशंसा करते हैं, वे प्राणियों के वध की इच्छा करते हैं, क्योंकि पचन पाचन आदि क्रिया करके तैयार किया गया वह आहार हिंसा के बिना हो नहीं सकता। इस प्रकार उस दान की प्रशंसा करने से प्राणियों की विराधना की भी प्रकारान्तर से प्रशंसा हो ही जाती है, और जो उस दान का प्रति. षेध करते हैं, वे उन प्राणियों की आजीविका में विघ्न उपस्थित करते हैं, जो उस दान पर जीवित हैं।अतएव जिस कर्म में पुण्य और पाप
* અન્વયાર્થ––જેઓ એ દાનની પ્રશંસા કરે છે. તેઓ પ્રાણિના વધની ઈચ્છા અથવા સમર્થન કરે છે. અને જેઓ દાનનો નિષેધ કરે છે. તેઓ પ્રાણિયેની આજીવિકામાં વિન કરે છે. અર્થાત્ તેમના આહાર પાણીમાં અંતરાય કરે છે. ૨૦
-या अन्न पाएना हाननी प्रशसा ४२ छ, तमोप्राल. ચોના વધની ઈચ્છા કરે છે, કેમકે પચન, પાચન વિગેરે કિયા કરીને તૈયાર કરવામાં આવેલ તે આહાર હિંસા થયા વિના થઈ શકતો નથી. તેજ રીતે તે દાનની પ્રશંસા કરવાથી પ્રાણિની વિરાધના (હિંસા)ની પણ પ્રકારાન્તરથી પ્રશંસા થઈ જ જાય છે. અને જે તે દાનને નિષેધ કરવામાં આવે છે. તેઓ એવા પ્રાણિયેની આજીવિકામાં વિશ્વ રૂપ થાય છે, કે જેઓ તે દાન

Page #212

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
२०१ अयं करुणादानामयदानविषयको निषेधो न विज्ञेयः, तयोः शास्त्रे विधेयरवेन मतिपादनादिति ॥२०॥
तर्हि किं कर्त्तव्यं तत्राहमूलम्-दुहओ वि ते ण भासंति, अस्थि वा नत्थि वा पुणो।
आयं यस्स हच्चों णं, निव्वाणं पाउणंति ते"॥२१॥ छाया-द्विधाऽपि ते न भाषन्ते, अस्ति वा नास्ति वा पुनः ।
____आयं हि रजसो हित्या, निर्वाणं प्राप्नुवन्ति ते ॥२१॥
अन्वयार्थ:-(ते दुइओ वि अत्थि वा नत्यि वा पुणो ण भासं त) ते साधक: द्विषापि अस्ति पुण्यं नास्ति वा पुण्यं पुन ने भाषन्ते किन्तु (रयस्स) रजसः कर्मणः (आयं हेचा) आयं लभं हित्वा मौनेन त्यक्त्वा (ते निव्वाणं पाउणंति) ते अनवधभाषिणः निर्वाणं-मोक्षं प्राप्नुवन्तीति ॥२१॥ का सम्मिश्रण हो, उसका न विधान करना उचित है और न निषेध ही करना ॥२०॥
'तो साधु को क्या करना चाहिए ? सो कहते हैं-'दुहओ वि ते ण भासंति' इत्यादि। . शब्दार्थ-'ते दुहओ वि अस्थि वा नस्थि वा पुणो ण भासंति-ते विधापि अस्ति वा नास्ति वा पुनः न भाषन्ते' साधु, उक्त दान से पुण्य होता है अथवा नहीं होता है इस प्रकार दोनों बातें नहीं कहते हैं। 'रम. स्स-रजसः' कर्मका 'आयं हेच्चा-आयं हित्वा' आना को छोड कर 'ते निव्वाणं पावणंति-ते निर्वाणं प्राप्नुवन्ति' वे मोक्षको प्रोप्त करते हैं।॥२३॥
अन्वयार्थ-ऐसी परिस्थिति में साधु पुण्य है अथवा पुण्य नहीं પ૨ જીવતો હોય, તેથી જે કર્મમાં પુણ્ય અને પાપનું સંમિશ્રણ હોય તેનું વિધાન કરવું તે ગ્ય નથી. તેમજ નિષેધ કરે તે પણ ગ્ય નથી જારના
तो साधु शु ४२ मे १ ते भाटे ४ छे 3-'दुइवो. वि तेज भासंति' इत्यादि
शार्थ --'ते दुहओ वि अस्थि वा नत्थि वा पुणो ण भासंति-ते द्विधापि अस्ति वा नास्ति वा पुनः न भाषन्ते' साधु हान ४२वाथी पुश्य थाय , अथवा नथी या प्रमानी भन्ने प्रारनी d वीनस. 'रयस्स -रजस' मना 'आय' हेच्चा-आय हित्वा' भावान छ।डीने ते निव्वाण पाउणंति-ते निर्वाणं प्राप्नुवन्ति' तसा भेक्षने पास रे छे. ॥२१॥
અન્વયા––એવી પરિસ્થિતિમાં સાધુએ પુણ્ય છે, અથવા પુણ્ય નથી सु० २६

Page #213

सूत्रकृताङ्गस टोका-'ते दुइओ वि' ते-साधाः द्विधाऽपि-विधिनिषेधवाक्यरूपमुभयमपि 'ण भासंति' न भाषन्ते, 'अस्थि वा' अस्ति वा पुण्यम्, 'नस्थि वा' नास्ति या पुण्यमिति न भाषन्ते ते साधवः, 'पुणो' पुनश्च तथाविधोभयपकारकभाषणे 'रयस्स' रजसः-पापस्प 'आय' आयम्-आगमनकारणम् 'हेच्चा' हित्वा-अपनीय 'ते' ते-अनवद्यभाषणकर्नारो महापुरुषाः 'निवाणं' मोक्षम्-निरतिशयमुखात्मकमशेषकर्मक्षयरूपम् 'पाउणति' भाप्नुवन्तीति ॥२१॥ मूलम्-निवाणं परमं बुद्धा, णक्खत्ताणं व चंदिमा।
तम्हा संया जए दंते", निवाणं संधए मुंणी ॥२२॥ छाया-निर्वाणं परमं बुद्धाः, नक्षत्रेष्विव चन्द्रमाः।
तस्मात्सदा यतो दान्तो, निर्वाणं साधयेन्मुनिः ॥२२॥ है, यह दोनों बाते नहीं कहते । वे कर्म के आश्रव को त्याग कर मौन धारण करके-मोक्ष प्राप्त करते हैं ॥२१॥ . टीकार्थ-दान की विधि रूप या निषेध रूप यह दोनों बाते साधु महीं कहते हैं। साधु 'पुण्य है' अगर 'पुण्य नहीं है। ऐसा न कहे हिंसा जनित दान का विधान करने में एवं निषेध करने में भी दोष लगता है। भतएव उसे दोनों में से एक घात भी नहीं कहनी चाहिए। दूरदर्शी साधु को ऐसे अवसर पर मौन का ही आश्रय लेना चाहिए। - इस प्रकार दोनों प्रकार से नहीं बोलने पर पाप के कारण का त्याग कर महापुरुष निर्वाण को अर्थात् सर्वोत्तम सुखमय और समस्त कर्मों के क्षयस्वरूप मोक्ष को प्राप्त करते हैं ।२१। એ બને વાત કહેવી ન જોઈએ. તેઓ કમના આમ્રવને ત્યાગ કરીને મૌન ધારણ કરીને મેક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે. મારા
ટીકાથ–-દાનની વિધિ રૂપ અથવા નિષેધ રૂપ એ રીતે બન્ને પ્રકારની વાતે સાધુ કહેતા નથી. તેઓ “પુણ્ય છે અથવા પુણ્ય થતું નથી તેમ ન કહે હિંસાથી થનાર દાનનું વિધાન કરવાથી અને નિષેધ કરવાથી પણ દેવા લાગે છે. તેથી જ તેમણે અને પૈકી એક પણ વાત કહેવી ન જોઈએ. કાશી” સાધુએ એવા અવસરે મૌનને જ આશ્રય લેવા જોઈએ.
આ રીતે બને તરફ બલવાથી પાપના કારણને ત્યાગ કરીને મહા પુરૂષ નિવણને અર્થાત્ સર્વોત્તમ સુખમય અને સઘળા કર્મોનો ક્ષય સ્વરૂપ મને પ્રાપ્ત કરે છે. ૨૧

Page #214

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थ:--(नक खत्ताणं चंदिमा द) नक्षत्राणां मध्ये चन्द्रमा इव (निवाणे परमं बुद्धा) निर्वाणं-मोक्षं परमं सर्वतः प्रधानम् ! इति मन्तार एव बुद्धा-अब गततत्वास्ते एव प्रधाना:-लोके श्रेष्ठा भवन्ति, (तम्हा) तस्मात् (सया) सदा सर्वकालम् (जए) यतः-प्रयत्नशीलः (दंते) दान्तो वश्येन्द्रियः (मुणी) मुनि: (निव्वाणं संधए) निर्वाणम्-मोक्षं साधयेत् ॥२२॥
टीका-'णक्खत्ताणं नक्षत्राणां नक्षत्रेषु वा 'चंदिमा व' चन्द्रमा इच, यथा चन्द्रमाः, नक्षत्राणां मध्ये प्रधानः 'निब्याणं परमं बुद्धा' निर्वाणम्-मोक्षं तदेव 'निव्वाणं परमं बुद्धा' इत्यादि !
शब्दार्थ--'नक्खत्ताणं चंदिमाव-नक्षत्राणां चन्द्रमा इव' जैसे नक्षत्रों में चन्द्रमा प्रधान है इसी प्रकार 'निवाणं परमं बुद्धा-निर्वाणं परमं बुद्धा निर्वाण को सबसे उत्तम मानने वाले पुरुष सबसे श्रेष्ठ है 'तम्हा -तस्मात्' इस कारण से 'सया-सदा सर्वकाल 'जए-यत:' यत्नशील दंते-दान्तः' और जितेन्द्रिय 'मुणी-मुनिः' मुनि 'निव्वाणं संधएनिर्वाणं साधयेत्' मोक्षका साधन करे ॥२२॥
अन्वयार्थ--नक्षत्रों में चन्द्रमा के समान निर्वाण को सर्वप्रधान जानने वाले पुरुष ही उत्तम हैं । अतएव मुनि सदा यतनावान् । इन्द्रियों का दमन करता हुओ निर्वाग की साधना करे ॥२२॥
टीकार्थ--जैसे चन्द्रमा समस्त नक्षत्रों में प्रधान है, उसी प्रकार मोक्ष सबसे प्रधान है, ऐसे मानने वाले ज्ञानी पुरुष सबमें प्रधान हैं । जबकि
'निव्वाणं परमं बुद्धा' त्यादि शा---'नखत्ताणं च दिमाव-नक्षत्राणां चन्द्रमा इव' रेभ नक्षत्रीमा यमा प्रधान छे. मेरा प्रमाणे निव्वाणं परमं बुद्धा-निर्वाणं परमबुद्धाः' निalga सौथी उत्तम भापावागे। पुष सौथी श्रे० छे. 'तम्हा-तस्मान्' २२९थी 'सया-सदा' साज 'जए-यत:' यत्नशीस 'दते-दान्तः' मनेन्द्रिय 'मणी -मुनिः' भुनि 'निव्वाण-संघए-निर्वाणं साधयेत्' भी क्षनु साधन ४२ ॥२२॥
અન્વયાર્થ-નક્ષત્રોમાં ચંદ્રમા સમાન નિર્વાણને સર્વ પ્રધાન માનવાવાળા પુરૂષજ ઉત્તમ છે. તેથી જ મુનિ સદા યાતનાવાન્ થઈ ઈન્દ્રિયનું દમન કરી નિર્વાણની ઉપાસના કરે ૨૨
ટીકાર્ય–જેમ ચન્દ્રમા સઘળા નક્ષત્રોમાં મુખ્ય છે, એ જ પ્રમાણે મોક્ષ સૌથી શ્રેષ્ઠ છે. એમ માનવાવાળા જ્ઞાની પુરૂષ સૌથી શ્રેષ્ઠ છે. જ્યારે મેક્ષ

Page #215

सूत्रकृतागसूत्रे परम-सर्वतः प्रधानम्, इति मन्तार एव बुद्धाः-ज्ञातपरमार्थतत्वा:-सर्वेभ्यः प्रधाना भवन्ति, 'तम्हा' तस्मात् कारणात् 'सया' सदा सर्वकालम् ‘दंते' दान्तःइन्द्रियदमनात्, 'जए' यतः- प्रयत्नान् 'मुणी' मुनिः-साधुः आरम्भसमारम्भ जनितसावद्यकार्यमौनधारका, 'निव्वाण' निर्वाणं-मोक्षमेव 'संधए' साधयेत् -निर्वाणार्थमेव सर्वा अपि क्रियाः कुर्यात् इति ॥२२॥ मूलम्-वैज्झमाणाणं पाणाणं, किंचंताणं सकम्मुणा ।
आघाइ साहु तं दीवं, पतिढेसा पैवुच्चई ॥२३॥ छाया-उह्यमानानां पाणानां कृत्यमानानां स्वकर्मणा ।
आख्याति साधु तद् द्वीपं प्रतिष्ठेषा हि पोच्यते ॥२३॥ मोक्ष प्रधान अर्थात् श्रेष्ठ है, इस कारण सदैव इन्द्रियों का दमन करने के कारण दान्त यतनावान और सावध कार्य में मौन धारण करनेवाला मुनि निर्वाण के लिए ही समस्त क्रियाएं करे। ॥२२॥ ___ 'वज्झमाणाणं पाणाणं' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'वज्झमाणाण-उद्यमानानां मिथ्यात्व कषाय आदिरूप धारामें वहे जाते हुए 'सकम्मुणा किच्चंताणं-स्वकर्मणा कृत्यमानानाम्' तथा अपने कर्म से कष्ट पाते हुए 'पाणिणं-प्राणिनां प्राणियों के लिये 'साहु तं दीवं आघाइ-साधु तत् द्वीपं आख्याति' उत्तम यह मार्ग रूप द्वीप तीर्थङ्कर कहते हैं 'एसा पनिट्ठा पवुच्चइ-एषा प्रतिष्ठा प्रोच्यते' यही मोक्षका साधन है ऐसा विद्वान कहते हैं ॥२३॥ प्रधान-श्रेष्ठ छ, तथा हमेशा धन्द्रियानु मन ४२वाने २२ हन्त, यतनाવાન અને સાવધ કાર્યમાં મૌન ધારણ કરવાવાળા મુનિ નિર્વાણ માટે જ સઘળ ક્રિયા કરે. પરરા
'वज्झमाणाणं पाणणं' त्या
शपथ --वज्झमाणाणं-उह्यमानानां' मिथ्यात्५४ाय विगैरे १२नी धारामा बडी ता सेवा 'सकम्मुणा किच्चताणं-स्वकर्मणा कृत्यमानानाम्' तथा पोताना भथी ५ पामता पाणिणं-प्राणिनां' प्राणियो भाटे 'साहु तं दीव बाघाइ-साधु तत् द्वीप आख्याति' उत्तम सेव। मान भाग ३५ द्वीप तीय ४२॥ ४ छ. 'एसा पतिद्वा पवुच्चइ-एषा प्रतिष्ठा प्रोच्यते' से मोक्ष સાધન છે. એ પ્રમાણે વિદ્વાન્ પુરૂ કહે છે. શાર૩

Page #216

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
२०५ ____ अन्वयार्थ:-(वज्झमाणाणं) मिथ्यात्वकषायादि धारायामुह्यमानानां नीयमानानाम् (सकम्मुणा किच्चंताणं) स्वकर्मणा-स्वकर्मोदयेन कृत्यमानानां पीडयमानानामशरणानाम् (पाणाणं) प्राणिनाम् (साहु तं दी आघाइ) साधु शोभनं तवीपम् आख्याति-कथयति (एसा पतिद्वा) एषा सम्यग्ज्ञानदर्शनादिसाध्या मोक्षपाप्तिरेव पतिष्ठाः मोच्यते-हर्षेण कथ्यते इति । २३॥
टीका-'संसारसागरकल्लोलै मिथ्यात्वकषायादिभिरनवरतम् 'बज्झमा. गाणं' उद्यमानानां संसारान्तरेव नीयमानानाम्, तथा-'सकम्मुणा' स्वकर्मणास्वसम्पादितदुष्कर्मणा 'किच्चंताण' कृत्यमानानाम्-पीडयमानानाम् 'पाणाण' पाणिनां-जीवसमुदायानाम् 'साहु' साधु-शोभनम्, तद् ज्ञानादिकम् 'दीवं' द्वीपमिव 'आघाई' आख्याति-कथयति तीर्थकरादिः, यथा सागरे पतितपुरुषाणां तदीयनलेन इतस्ततो भ्रममाणानां द्वीपो-विश्रामस्थानम्, तथा संसारसागरे
अन्वयार्थ-मिथ्यात्व कषाय आदि की धारा में यहा कर ले जाये जाते हुए और अपने ही किये कर्मों के उदय से पीड़ित होते हुए प्राणियों के लिए तीर्थ कर आदि शोभन द्वीप कहलाते हैं। सम्यग्दर्शन आदि से मुक्ति की प्राप्ति होती है, ऐसा ज्ञानी जन कहते हैं ॥२३॥
टीकार्थ-संसार सागर की मिथ्यात्व कषाय आदि लहरों द्वारा बहाये जाने वाले अर्थात् एक भव से दूसरे भवमें ले जाये जाने वाले तथा अपने द्वारा किये हुए दुष्कर्मों के दुर्विपाक से व्यथा पाने वाले संसार के जीवों के लिए तीर्थंकर गणधर आदि महापुरुषों ने सम्य. ग्ज्ञान आदि को छीप के समान कहा है । जैसे समुद्र में गिरे हुए और उसकी प्रबलतर लहरों द्वारा इधर उधर बहायें जाने वाले पुरुषों के
અન્વયાર્થ–મિથ્યાત્વ કષાય વિગેરેની ધારામાં વહેવરાવીને લઈ જવાતા અને પિતાના જ કરેલા કર્મોના ઉદયથી પીડા પામતા પ્રાણિ માટે તીર્થ. કર વિગેરે શેભન દ્વીપ કહેવાય છે. સમ્યક્ દર્શન વિગેરેથી મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે. એમ જ્ઞાનીજને કહે છે. ૨૩
ટીકાર્થ – સંસાર સાગરની મિથ્યાત્વ, અવિરતિ કષાય, વિગેરે લહેર (તરંગે)થી વહેવડાવવામાં આવતા અર્થાત એક ભવથી બીજા ભવમાં લઈ જવામાં આવનાર તથા પિતાનાથી કરેલા દુષ્કર્મોને દુર્વિપાકથી પીડા પામનારા સંસારના જીવો માટે તીર્થંકર, ગણધર વિગેરે મહા પુરૂષોએ સમ્યક જ્ઞાન વિગેરેને દ્વીપ-રૂપ કહેલ છે. જેમ સમુદ્રમાં પડેલા અને તેના પ્રબળબળવાન તરંગે દ્વારા આમ તેમ વહેવામાં આવતા પુરૂષોને દ્વિપ વિશ્રાંતિનું

Page #217

२०६
सूत्रकृतामसूत्र क्लिश्यमानानां पुरुषाणां त्राणकारणं सम्यग्दर्शनादिकमोक्षमार्ग एव, नाऽन्यः कश्चिदुपायः। एषा सम्यग्ज्ञानादिसाध्या मोक्षाऽत्राप्तिरेव 'पतिहा' प्रतिष्ठा-संसार भ्रमणविरतिलक्षणा 'पवुरचई' पोच्यते-प्रकर्षण तत्त्वज्ञै रुच्यते-प्रतिपायते ।२३। ___ कथंभूतः साधुः आश्वासद्वीपः ? तत्राहमूलम्-आयगुत्ते सया दंते, छिन्नसोए अणासवे।
जे धम्म सुद्ध मक्खाइ, पंडिपुन्नमणेलिसं॥२४॥ छाया--आत्मगुप्तः सदा दान्ता, छिन्नस्रोता अनाश्रवः ।
यो धर्म शुद्धमाख्याति, प्रतिपूर्णमनीदृशम् ॥२४॥ लिए दीप विश्रान्ति का स्थान होता है, उसी प्रकार संसार में क्लेश पाने वाले जीवों के लिए सम्यग्दर्शनादि मोक्ष मार्ग ही त्राण (रक्षा)का कारण है। इसके अतिरिक्त त्राण का अन्य कोई साधन नहीं हैं। सम्यग्दर्शन-ज्ञान आदि से होने वाली मोक्ष की प्राप्ति ही प्रतिष्ठा है, ऐसा तत्वज्ञ पुरुषों ने प्रतिपादन किया है ॥२३॥
कैसा साधु विश्रान्ति के लिए द्वीप के समान हैं, इस विषय में कहते हैं-'आपगुत्ते' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'आयगुत्ते-आत्मगुप्तः' अपने आत्मा को पापसे गोपन करनेवाला 'सया दंते-सदा दान्त तथा सदा जितेन्द्रिय होकर रहनेवाला 'छिन्न सोए-छिन्न स्रोता:' संसारकी मिथ्यात्व आदि धाराको तोडने. वाला तथा 'अणासवे-अनाश्रयः' आश्रव रहित 'जे-प:' जो पुरुष है
સ્થાન થાય છે, એ જ પ્રમાણે સંસારમાં દુઃખ પામવાવાળા જીવોને માટે સમ્યક દર્શન વિગેરે મોક્ષમાર્ગ જ ત્રાણ-(રક્ષા)નું કારણ છે. આ શિવાય ત્રણ-રક્ષાનું બીજુ કાંઈ જ સાધન નથી. સમ્યક્ દર્શન-જ્ઞાન, વિગેરેથી થવા વાળી મોક્ષની પ્રાપ્તી જ પ્રતિષ્ઠારૂપ છે તેમ તત્વને જાણવાવાળા પુરૂએ પ્રતિપાદન કર્યું છે. ૨૩
કેવા સાધુ વિશ્રાતિ માટે દ્વીપ જેવા છે, આ વિષયમાં કહે છે કે'आयगुत्ते' त्या
शहाथ-'आयगुत्ते -आत्मगुप्तः' पोताना मामाने पायथा गोपन२१) ४२॥वाणा 'सया दंते-सदा दान्तः' तथा सह तन्द्रिय सनीने २७१. वाणा छिन्नसोए-हिन्नस्रोताः' संसारनी मिथ्यात्व विशेरे याराने तावा. पा तथा 'अणास्रवे-अनाश्रवः' मा २खित 'जे-या' रे ५३५ छ मेर

Page #218

समयार्थबोधिनो टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
२०७ अन्वयार्थ:--(आयगुत्ते) आत्मगुप्तो मनोवाकायैः (सया दंते) सदा-सर्वकालं दान्तो कश्मेन्द्रियः (छि नसोए) छिन्नस्रोता:-छिन्नानि कर्माश्रवस्रोतांसि येन स तथा, (अणासवे) अनाश्रव-निर्गतमाणातिपातादिरूपास्रवद्वारः, इत्थंभूतः (जे) यः (पडिपुन्न) प्रतिपूर्णम् (अणेलिसं) अनीदृशमुपमारहितम् (सुदं धम्म अक्खाइ) शुद्धम्-दोषरहित धर्म-श्रुतचारित्ररूपम् आरू गति कथयति स आश्वासद्वीपो भवतीति ॥२४॥
टीका-'आयगुत्ते' आत्मगुप्त:-मनोवाकायैर्गुप्त आत्मा यस्य स आत्मगुप्तः । 'सया दंते' सदा दान्त:-वश्येन्द्रियः 'छिन्नसोए' छिन्नानि-नाशितानि संसारस्य स्रोतांसि-कर्मागमनमार्गरूपाणि येन स छिन्नस्रोताः। तथा-'अणासवे' अनाव:-निर्गता आश्रया-प्राणातिपातादिकः कर्मागमनरूपो यस्मात् सोऽना. स्रवः, 'जे' यः-एवंभूतः सः 'सुद्ध' शुद्धम्-भाणातिपतादिसमस्तदोषरहितम् वही 'पडिपुषण-परिपूर्ण' परिपूर्ण 'अणेलिस-अनीदृशम्' और उपमारहित सुद्धं धम्मं अक्खाइ-शुद्धं धर्मम् आख्याति' शुद्ध धर्मका कथन करता है ॥२४॥ ___ अन्वयार्थ --जो आत्मा को गोपन करने वाला, इन्द्रियों को सदा वश में करने वाला, कर्म के स्रोतों-आश्रय द्वारों को निरुद्ध कर देने वाला, आश्रव से रहित जो मुनि परिपूर्ण अनुपम और शुद्ध धर्म का कथन करता है वही आश्वास का द्वीप रूप है ॥२४॥
टीकार्थ--मन वचन और काय से जिसका आत्मा गुप्ति युक्त है जो सदा जितेन्द्रिय है, संसार के कारण आश्रव बारों को रोकनेवाला और माणातिपात आदि कर्मके आगमन रूप आस्रव से रहित है वह 'पडिपुष्ण-प्रतिपूर्णम्' से 'अणेलिसं-अनीशम्' भने ७५मा विनानु 'सुद्धं धम्मं अक्खाइ-शुद्धं धर्मम् पाख्याति' शुद्ध मनु ४थन ४३ छ. ॥२४॥
અન્વયાર્થ–જેઓ આત્માને ગોપન કરવાવાળા ઈન્દ્રિયોને સદા વશમાં રાખવાવાળા કર્મના સ્ત્રોત–આસ્રવ દ્વારને રોકવાવાળા-આશ્રવથી રહિત છે મુનિ પરિપૂર્ણ અનુપમ અને શુદ્ધ ધર્મનું કથન કરે છે. તેજ આશ્વાસના દ્વીપરૂપ છે. ૨૪
ટીકાથ–મન, વચન અને કાયાથી જેઓને આત્મા ગુપ્તિ વાળે છે, જે હમેશાં જીતેન્દ્રિય છે, સંસારના કારણ એવા આસવ દ્વારને રોકવાવાળા અને પ્રાણાતિપાત વિગેરે કર્મના આગમન રૂપ આસ્સવથી રહિત છે, તે સાધુ

Page #219

२०८
____ सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'पडिपुन्न' पतिपूर्ण सर्वविरत्यारूपाम्-मोक्षगमनैककारणम् 'अणेलिस' अनीशम् -अनन्यसदृशम् निरुपम मित्यर्थः 'धम्म' धर्मम्-श्रुतचारित्ररूपम् 'अक्खाई' आख्याति-प्रतिपादयतीति । मनोव वनकायरात्मनो रक्षको जितेन्द्रियः कषायना. शकः प्रतिरुद्वकर्मद्वार एवाऽनन्यसदृशं सर्वदोषरहितं सर्वनो विशुद्ध धर्ममाख्याति, स एव च आश्वासद्वीपो भवितु महतोति भावः ॥२४॥ मूलम्-तमेव अविजाणंता, अबुद्धा बुद्धमाणिणो।
बुद्धा मोत्तिय मन्नंता, अते एए समाहिए ॥२५॥ छाया-तेमेवाऽविजानानाः, अवुद्धा बुद्धमानिनः ।
बुद्धाः स्म इति मन्यमाना अन्ते एते समाधेः ॥२५॥ साधु शुद्ध अर्थात् समस्त दोषों से रहित, प्रतिपूर्ण अर्थात् मोक्षप्राप्ति के असाधारण कारण सर्वविरति रूप, और जिसके समान कोई अन्य धर्म नहीं हैं, ऐसे श्रुतचारिन धर्म (निरतिचार संयम)का कथन करता है। - जो साधु मन वचन काय से आत्मा का रक्षक है, जितेन्द्रिय है, कषायों का विनाशक है, कर्मों के द्वार को रोकने वाला है, वही अनु. पम, सर्व दोषों से रहित एवं सर्वथा विशुद्ध धर्म का प्रतिपादक होता है। वही संसारी जीवों के लिए दीप के समान है॥२४॥ . 'तमेव अविजाणता' इत्यादि।
शब्दार्थ-'तमेव अविजाणता-तमेवमविजानानाः' उस प्रतिपूर्ण धर्म को न जानते हुए 'अघुद्धा बुद्धमाणिणो-अघुद्धा बुद्धमानिना' अज्ञानी होते हुए भी अपने को ज्ञानी मानने वाले 'बुद्धा मोत्तिय मन्नता શુદ્ધ અર્થાત સઘળા દેથી રહિત પ્રતિપૂર્ણ અર્થાત મોક્ષ પ્રાપ્તિના અસા. ધારણ કારણ સર્વવિરતિ રૂપ અને જેની બારબર બીજો કોઈ ધર્મ નથી. એવા શ્રતચારિત્રધર્મ (નિરતિચાર સંયમ) નું કથન કરે છે.
र साधु भन, क्यन, मने आयाथी मात्माना २क्ष छे, तेन्द्रिय छे. કષાયને નાશ કરવાવાળા છે, કર્મોના દ્વારને રોકવાવાળા છે, તે જ અનુપમ, સર્વ દેથી રહિત અને સર્વથા વિશુદ્ધ ધર્મનું પ્રતિપાદન કરવાવાળા હોય છે, એજ સંસારી જેને માટે દ્વીપ સરખા છે. પારકા 'तमेव अविजाणंता' त्यात
wal'--'तमेव अविजाणता-तमेवमविजानानाः' से परिपूर्ण यमन नयना। 'अबुद्धा बुद्धमाणिणो-अबुद्धा बुद्धमानिनः'. अज्ञानी 14 छतi

Page #220

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थ-(तमेव अविजाणता) तमेवं भूत शुद्धमनीदृशं धर्ममविजानानाः (अबुद्धाबुद्धमाणिणो) अबुद्धा अविवेकिनः बुद्धमानिनः स्वं पण्डितं मन्यमानाः (बुद्धामोतिय मन्नंता) बुद्धाः स्म इति मन्यमानाः (एए समाहिए अंते) एते समाधेः सम्यग्दर्शनाख्यात् अन्ते-दूरे वर्तन्ते इति ॥२५॥
टीका-'तमेव' तमेवं भूतम् अतिविशुद्धम्-अनन्यसदृशं सर्वतः परिपूर्ण पूर्वोक्तं सर्वविरत्यादिकलक्षणं धर्मम् 'अविजाणता' अविजानाना अविद्वांसः 'अबुद्धा' विवेकविकलाः, 'बुद्धमाणिणों' बुद्धं पण्डितमात्मानं मन्यमानाः । 'बुद्धामोत्तियमन्नंता' वयं बुद्धाः-तत्वज्ञाः स्म इति मन्यमाना एतादृशाः परदर्शनिनः 'समाहिए' समाधे-भावस्वरूपसमाधेः सम्यग्दर्शनसकाशाद, 'एते' पते-पूर्वोक्ताः परतीथिकाः, वस्तुतः 'ओ' अतिदुरे वन्ते, पारमार्थिकस्य -बुद्धाः स्म इति मन्यमाना' 'मैं ज्ञानी हूं ऐसा मानने वाले 'एए समा. हिए अंते-एते समाधेः अन्ते' पुरुष, समाधि अर्थात् भावसमाधि से दूर है ॥२५॥ ___ अन्वयार्थ जो इस प्रकार के शुद्ध और अनुपम धर्म को नहीं जानते, जो अज्ञानी हैं पर अपने को ज्ञानी मानते हैं, हम ज्ञानी है ऐसा बोलते हैं, ऐसे लोग भावसमाधि से दूर रहते हैं ॥२५॥ ..
टीकार्थ--पूर्वोक्त अत्यन्त विशुद्ध, अनुपम और परिपूर्ण सर्वधिः रति आदि धर्म को नहीं जानते हुए, विवेक रहित पुरुष अपने को पण्डित समझने वाले 'हम तत्व के वेत्ता (जानकार) हैं। ऐसा समझने वाले अन्यदर्शनी सम्यग्दर्शन रूप भावसमाधि से वस्तुतः दूर ही रहते हैं। इनमें अभिमान तो बहुत होता है परन्तु वे मोक्षके वास्तविक मार्ग पोतान ज्ञानी मानवाचार 'बुद्धामोत्तिय मन्नंता-बुद्धाः स्म इति मन्यमानाः'
शानी छु' को प्रमाणे मानवा 'एए समाहिए अंते-ते समाधेः अन्ते' પુરૂષ સમાધિ અર્થાત્ ભાવસમાધિથી દૂર છે. પ૨પા
અન્યથાર્થ-જેઓ આ પ્રકારના શુદ્ધ અને અનુપમ ધર્મને જાણતા નથી. જેઓ અજ્ઞાની છે. પરંતુ પિતાને જ્ઞાની માને છે. અને અમે અજ્ઞાની છીએ એમ બોલે છે. તેવા લોકો ભાવ સમાધીથી દૂર રહે છે. મારા
ટીકાર્થ–-પર્વોક્ત અત્યંત વિશુદ્ધ, અનુપમ અને પરિપૂર્ણ સર્વવિરતિ વિગેરે ધર્મને ન જાણુતા, વિવેક વિનાના પુરૂષ, પિતાને પંડિત માનવાવાળે અને હું તત્વને જાણનાર છું' અર્થાત્ “તત્વવેત્તા છું. એવું સમજવાવાળે અન્ય દર્શનવાળે પુરૂષ, સમ્યક દર્શન રૂપ ભાવસમાધિથી વસ્તુતઃ દર જ રહે છે. તેમાં અભિમાન તે ઘણું જ હોય છે. પરંતુ તેઓ મેક્ષના
सु० २७

Page #221

२१०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
मोक्षकारणस्य स्वरूपं नैव जानन्ति तस्मादिमे सर्वथैव मोक्षस्य दूरे
एव सन्ति ||२५||
मूलम् - ते ये बीओदगं चैवं, तमुहिस्सा ये जं कडं ।
भोच्या झाणं झियायंति, अखेयन्ना असमाहिया ॥ २६ ॥ छाया - ते च बीजोदकं चैत्र, तमुद्दिश्य च यत्कृतम् ।
शुक्त्वा ध्यानं च ध्यायन्ति, अखेदज्ञा असमाहिताः । २६ || अन्वयार्थ : - - (ते य बीओदगं चेव) ते च शाक्यादयः बीजोदकं बीजानिगोधूमादीनि तथा - शीतोदकम् (तमुदिस्सा य जं कडं ) तमुद्दिश्य च यत् कृतं तद्भकैराहारादिकं निष्पादितम् (मोच्चा) भुक्त्वा (झाणं झियायंति) ध्यानम् - आर्त्त
के, स्वरूप को, नहीं जानते । इस कारण वे मोक्ष से दूर ही रहते हैं ॥ २५ ॥ 'ते य बीओदगं चेव' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'ते य बीओदगं चैव ते च बीजोदकं चैत्र' वे बीज और कच्चा जल 'य तमुद्दिस्स जं कडं -तमुद्दिश्य च यत्कृतम्' तथा उनके लिये जो आहार बनाया गया है 'भोच्चा-भुक्त्वा' उसको भोगते हुए वे 'आणं प्रियायंति-ध्यानं ध्यायन्ति' आर्त्तध्यान ध्याते हैं 'अखेपना-अखे दज्ञा:' धर्म के ज्ञान से रहित और 'असमाहिया असमाहिता' समाधिसे दूर है || २६ ॥
अन्वयार्थ -- वे शाक्य तथा दण्डी आदि सचित बीजों को, जलको तथा उनके लिए बनाये गये आहार आदि को भोग कर आर्त्तध्यान વાસ્તવિક માર્ગોને અર્થાત્ વાસ્તનિક સ્વરૂપને જાણતા નથી તે કારણથી તેએ માક્ષથી દૂરજ રહે છે. ારપા
'ते य बीओदगं चेव' हत्याहि
शब्दार्थ'- -'तेय बीओदग' चैव ते च बीजोदकं चैव' तेथे जी ने यु पाणी 'य तमुहिस्स ज क-तमुद्दिश्य च यत्कृतम्' तथा तेभने भाटे ने मार नाववामां आवे छे. 'मोच्चा-भुक्त्वा' तेने लोगवीने तेथे 'ज्ञाणं शियायंति - ध्यानं ध्यायन्ति' मातध्यान मेरे छे. तेथे 'अखेयन्ना- अखेदज्ञाः ' धर्मना ज्ञानथी रहित भने 'असमाहिया - असमाहिताः' समाधिथी दूर છે. ારકા
અન્વયા - તે શાકય અથવા દઉંડી વિગેરે સચિત્ત ખીને જલને તથા તેમને માટે મનાવવામાં આવેલ આહાર વગેરેને ભાગવીને આ ધ્યાન કર છે, પારકા દુઃખને ન સમજવાવાળા તેઓ માક્ષમાથી દૂરજ રહે છે. ારદા

Page #222

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् ध्यानं ध्यायन्ति (अखेयन्ना) अखेदज्ञाः-परदुःखमजानानाः (अमराहिया) अस. माहिताः-मोक्षमार्गाद् दूरे वर्तन्ते इति ॥२६॥ ____टीका--'ते य' ते च-पूर्वोक्ता वादिनो बौद्धादय:-जीवाऽजीवपदार्थस्वरूपान् परमार्थत:- अजानानाः (बीओदगं चेव) बीजोदकमेव-बीजानि-शालि. गोमधूमादीनि, उदकानि च-सचित्तजलानि अत्रैव शब्दोऽप्यर्थकः, तथा च 'तमुधिस्साय' तानुदिश्य तदनुयायिभिहस्थैः 'ज कडं' यकृतम्, आहारपानादिकम्, तत्सर्वमन्नं शीत नलादिकं च, तदपि भोच्चा' मुक्त्वा तदनन्तरम्-सातऋद्धयादि गौरवासक्ताः पुनस्तदवाप्त्यर्थम् 'झाणं' ध्यानम्-आर्तम् 'झिपायंति' ध्यायन्ति, आधार्मिकं सावधमाहारमभ्यवहृत्य, पुनः सातऋद्धिरसगौरवपाप्त्यर्थ ध्यानम्-प्रातरौद्रादिकं ध्यायति, न हि तयानमैहिकसुखैषिणां दासीदासधनधान्यादिपरिग्रहवतां तेषां धर्मध्यानं भवति तदुक्तम्
'ग्रामक्षेत्रगृहादीनां, गवां प्रेष्य जनस्य च ।
यस्मिन् परिग्रहो दृष्टो ध्यानं तत्र कुतः शुभम् ॥१॥ ध्याते हैं। परकीय पीड़ा को न जानने वाले वे मोक्षमार्ग से दूर रहते हैं ॥२६॥
टीकार्थ--जीव अजीव आदि तत्वों को पारमार्थिक रूपसे नहीं जानते हुए पूर्वोक्त बौद्ध तथा दण्डी आदि वादी सचित्त बीजों का, सचित्त जल का तथा भक्तों द्वारा उन्हीं के उद्देश्य से बनाये गये आहार आदि का उपभोग करते हैं और उसकी प्राप्ति के लिए आर्तध्यान करते हैं अथवा उद्दिष्ट आहार आदि का सेवन करके मान प्रतिष्ठा प्राप्त करने के लिए आर्त रौद्र आदि ध्यान ध्याते हैं । वस्तुतः उन धनार्थियों का वह ध्यान धर्मध्यान नहीं होता है। कहा भी है-ग्रामक्षेत्र गृहादीनां' इत्यादि।
जिसमें ग्राम, क्षेत्र, गृह, गौ, भृत्यजन आदि का परिग्रह देखा जाता है, वहां शुभ ध्यान कैसे हो सकती हैं ॥१॥
ટીકાથે--જીવ, અજીવ વિગેરે તને પરમાર્થિક પણાથી ન જાણતા એવા પૂર્વોક્ત બોદ્ધો તથા દંડી વિગેરે વાદવાળા સચિત્ત બીજેને, સચિત્ત પણીને, તથા ભક્તોએ તેમને ઉદેશીને બનાવવામાં આવેલ આહાર વિગેરેને ઉપભેગ કરે છે. અને તેની પ્રાપ્તિ માટે- આર્તધ્યાન અને રૌદ્ર વિગેરે ધ્યાન ધરે છે. ખરી રીતે તે ધનની કામના વાળાઓનું તે ધ્યાન ધર્મધ્યાન હતું नथी. यु ५५ छ है-'ग्रामक्षेत्रग्रहादीनां' त्याहि मां शाम, क्षेत्र, १२, ગા, સેવક વર્ગ વિગેરેને પરિગ્રહ જોવામાં આવે છે. ત્યાં શભળ્યાન हैवारीत यश ? ॥१॥

Page #223

२१२
सूत्रकृतास्त्र अपिच–'मोहस्यायतनं धृतेरपचयः शान्तेः प्रतीपो विधि,
व्यक्षेिपस्य सुहृन्मदस्य भवनं पापस्य वासो निजः। दुःखस्य प्रभवः सुखस्य निधनं ध्यानस्य कष्टो रिपुः,
पाज्ञस्यापि परिग्रहो ग्रह इत्र क्लेशाय नाशाय च ॥१॥ इति । और भी कहा है-'मोहस्यायतनं धृतेरपचयः' इत्यादि। ___यह परिग्रह मोह ममतो का घर है, धैर्य को क्षीण करने वाला है, शान्ति का शत्रु है, चित्तविक्षेप का सखा है, मद उन्माद का भवन है, पाप का निजी निवास स्थल है, दुःखों का उत्पत्ति स्थान है और सुख और ध्यान का विनाश करनेवाला है। यह कष्टकारी धैरी है । उत्कृष्ट घुद्धि शालीके लिए भी यह क्लेशकारी और नाशकारी ही सिद्ध होता है ।।२।।
इस प्रकार जी पचन पाचन आदि क्रियाओं में प्रवृत्त हैं और उन्हीं की ओर जिनकी नजर लगी रहती है, उनमें शुभ ध्योन की संभावना भी कैसे की जा सकती है ? वे अखेदज्ञ हैं अर्थात् हिंसा आदि में पर पीड़ा होती हैं। राग के कारण शयन आसन आदि को भी शुभ ध्यान का कारण मानते हैं । 'कल्किक' ऐसा दूसरा नाम देकर मांस को भी भक्षण करते हैं। इसके अतिरिक्त संघ के लिए किये जाने वाले आरंभ को निर्दोष मानते हैं। किन्तु ऐसा मान लेने से ही निर्दोषता सिद्ध
मा ५५ यु छ है--'मोहस्यायतन' धृतेरपचयः' त्यादि
આ પરિગ્રહ મોહ, મમતાનું, ઘર છે. ધિયને નાશ કરવાવાળે છે. શાતિને શત્રુ છે, ચિત્ત વિક્ષેપને મિત્ર છે, મદ અને ઉન્માદનું ભવન છે. પાપનું નિજ નિવાસ સ્થાન છે. દુઃખનું ઉત્પત્તિ સ્થાન છે, અને સુખ અને ધ્યાનને નાશ કરવાવાળો છે, આ કષ્ટ કારક વેરી છે, ઉત્તમ બુદ્ધિશાળીને માટે પણ આ કલેશકર અને નાશકારી જ સિદ્ધ થાય છે. મેરા
આ રીતે જે પચન પાચન વિગેરે ક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્ત થયેલ છે, અને તે તરફ જેની નજર લાગેલી છે, તેમાં શુભ ધ્યાનની સંભાવના પણ કેવી રીતે કરવામાં આવે છે ? તેઓ અખેદજ્ઞ છે, અર્થાત હિંસા વિગેરેમાં અન્યને પીડા થાય છે, રોગને કારણે શયન આસન વિગેરેને પણ શુભ ધ્યાનનું કારણ भाने छे. ____'कल्किक' को भी नाम भापान मसिनु ५ लक्ष ४२ छ, से શિવાય સંઘને માટે કરવામાં આવનારા આરંભને નિર્દોષ માને છે. પરંતુ તેમ માનવાથી જ નિર્દોષપણું સિદ્ધ થતું નથી. આવા અશુભ સ્થાનવાળા

Page #224

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. २१ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-जहा ढंका य कंका य, कुलला मग्गुका सिंही।
मच्छेसणं झियायंति, झाणं ते कलुसाधमं॥२७॥ छाया-यथा ढकाश्च कङ्काच, कुररा मदुगुकाः शिखिनः ।
मत्स्यैषणं ध्यायन्ति, ध्यान तत्कलुषाधमम् । २७॥ अन्वयार्थ:-(जहा) यथा-येन प्रकारेण (दंकाय कंकाय कुलला मश्गुका सिही) ढङ्काश्च कङ्काच कुरराः मद्गुकाः शिखिनः-एते पक्षिविशेषा जलाशयाश्रयाः नहीं हो जाती। ऐसे अशुभ ध्यानी मोक्षमार्ग रूप भावसमाधि से रहित होते हैं अर्थात् मोक्षमार्ग से दूर और दुरतर ही रहते हैं।
आशय यह है कि बीजों को, सचित्त जल को एवं अपने लिए बनाये गये आहार को भोगने वाले आर्तध्यान करते हुए भावसमाधि से अत्यन्त दूर ही रहते हैं ॥२६॥ 'जहा ढंका य क का य' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'जहा-यथा' जिस प्रकारसे 'ढं काय कंकाय कुलला मग्गु का सीही-ढंकाश्च कंकाश्च कुररा मद्गुकाः' शिखिनः' ढंक, कंक, कुरर, जलमुर्गा और शिखि नामके जलचर पक्षिविशेष 'मच्छेसणं कलुसा. धर्म झाणं झियायंति-मत्स्यैषणं कलुषाधमं ध्यानं घ्यायंति' मछली पकडनेके बुरे विचारमें तत्पर रहते हैं ॥२७॥
अन्वयार्थ--जिस प्रकार ढंक, कंक, कुरर, मद्गुक और शिखी મોક્ષમાર્ગ રૂપ ભાવ સમાધિથી રહિત થાય છે. અર્થાત્ મોક્ષમાર્ગથી દૂર અને દૂરતર જ રહે છે.
કહેવાને આશય એ છે કે –બીજે ને, તથા સચિત્ત પાણીને, અને પિતાને માટે બનાવવામાં આવેલ–આવારને ઉપભોગ કરવાવાળા આર્તધ્યાન કરતા થકા ભાવ સમાધિથી અત્યંત દૂર જ રહે છે ૨૬
'जहा ढकाय कंकाय' या
Avat--'जहा-यथा' २ प्रमाणे 'ढकाय काय कुलला मगुका सीहीढंकाच कंकाश्च कुररा मद्गुकाः शिखिनः' ४४, ४४, १२२, समर्धा भने शिभि नामना सय पक्षि विशेष मच्छेसणं कलुसाधम झाणं ज्ञियायति-मत्स्यैणं कलुषाधर्म ध्यान ध्यायन्ति' भा७१॥ ५४वाना १२ पियारमा तत्५२२९ छ ॥२७॥
भन्याय--२ ते ४४, ४४, २२ मा भने शिभी नामना

Page #225

૨૪
(मच्छेसणं ध्यानं ध्यायन्ति तथा एतेऽपीति ॥२७॥
टीका- 'जहा' यथा येन प्रकारेण 'ढंका' ढङ्काः- ढङ्कनामकाः पक्षिणः, च 'कंका' कङ्काः - तन्नामकाः, तथा - 'कुळला' कुरराः, 'मग्गुका' मद्गुकाः 'सिही' शिखिनः जलकुक्कुटाः एतन्नामानो जलाशयनिवासिन आमिपजीविनः पक्षिणएसे 'मच्छेसणं' मत्स्येषणं - मत्स्यान्वेषणं मत्स्यानां मारणरूपम् 'कलुसाधमं ' कलुषाधम- कुत्सितमेव 'झाणं' ध्यानम् 'झियायंति' ध्यायन्ति इति दृष्टान्य श्लोकोऽयम् दृष्टान्तेन निरूप्यमाणोऽर्थः सौकर्येण अबुद्धो भवतीति मयादृष्टान्तः प्रदर्शितः । यथा तेषां कङ्कादीनां ध्यानं मत्स्यवधात्मक सावद्यव्यापारतयाऽति कलुषम्, तथा-भार्त्तरौद्रध्यानरूपतया चाधमं ध्यानं भवतीति ॥२७॥ नामक यह जलाशय के आश्रित पक्षी मछलियों की प्राप्ति का अधम ध्यान करते रहते हैं, उसी प्रकार ये भी अशुभ ध्यान में लीन रहते हैं ॥ २७॥
,
टीकार्थ-- ढंक, कंक, कुरर, मद्गुक और शिखी - जलकुक्कुर ये पक्षियों के नाम हैं जो जलाशय के सहारे रहते हैं। ये पक्षी निरन्तर मछलियों के अन्वेषण और मारण का ही अत्यन्त कलुषित ध्यान किया करते हैं। यह दृष्टान्त प्रतिपादक श्लोक है, दृष्टान्त के द्वारा प्ररूपित अर्थ सुगमता से समझ में आ जाता है, ऐसा मान कर दृष्टान्त प्रदशित किया गया है।
आशय यह है कि जैसे ढंक कंक आदिका ध्यान मत्स्यवध रूप सावध व्यापारमय होने से अधम है, उसी प्रकार उनका ध्यान भी आर्त रौद्र रूप होने से अधम है ||२७||
सूत्रकृतसूत्रे
साधमंझाणं शियायंति) मत्स्यैषणं - मत्स्यप्राप्तिरूपं कलुषमधमं
જલાશ્રયને આશ્રયે રહેવાવાળા પક્ષિઓ માછલીયાની પ્રાપ્તિતુ અધમધ્યાન કરે છે, એજ રીતે તેએ પણ અશુભ ધ્યાનમાં લીન રહે છે. ારા
ટીકા”—ક, ક, કુ, મત્તુક, અને શિખી આ પક્ષિયાના નામે છે. કે જે જલાશયાના આશ્રયથી રહે છે. આ પક્ષિા કાયમ માછલિયાનુ અન્વેષણ-શાધન અને માણુ–મારવાનુ જ અત્યંત મલિન ધ્યાન કર્યાં કર છે. આ દૃષ્ટાંત પ્રતિપાદન કરવાવાળા àાક છે. દૃષ્ટાન્ત દ્વારા બતાવેલ અથ સુગમ પણાથી સમજવામાં આવી જાય છે. તેમ માનીને દૃષ્ટાંત બતાવધામાં આવેલ છે.
કહેવાના આશય એ છે કે—જેમ 'ક, ક'ક વિગેરેનું ધ્યાન મત્સ્યવધ રૂપ સાવધ વ્યાપારમય હાવાથી અધમ છે, એજ પ્રમાણે તેમનું ધ્યાન પણ આત અને રૌદ્રરૂપ હાવાથી મધમજ છે. ઘરણા

Page #226

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-एवं तु समणा एगे, मिच्छदिट्टी अणारिया।
विसएसणं झियायंति, कंका वा कलुसाहमा ॥२८॥ छाया- एवं तु श्रमणा एके मिथ्यादृष्टयोऽनारीः।
विषयैषणं ध्यायन्ति, कङ्का इव कलुषाधमाः ॥२८॥ अन्वयार्थः-(ए तु) एवम्-अमुना प्रकारेण तु (मिच्छट्ठिी अणारिया) मिथ्याष्टयोऽनार्याः (एगे समणा) एके श्रमणाः शाक्यादयः (विसएसणं झिया. यंति) विषयैषणं शब्दादीनां प्राप्तिरूपं ध्यायन्ति ते (कंका वा कलुसाइमा) कङ्का:कङ्कादिपक्षिण इव कलुषाधमा:-कल्पामध्यानध्यायिनो भवन्तीति ॥२८॥
टीका-'एवं तु' एवं तु-यथा कङ्कादय आरौद्रध्यानं ध्यायन्ति तथा "मिच्छविट्ठी' मिथ्यादृष्टयः 'अणारिया' अनार्या:-आरम्भपरिग्रहवत्त्वात् 'एगे एके
'एवं तु समणा एगे' इत्यादि।
शब्दार्थ--'एवंतु-एवं तु' इसी प्रकार 'मिच्छदिट्टी अणारिया-मिथ्या दृष्टयोऽनार्याः' मिथ्या दृष्टी और अनार्य 'एगे समणा-एके श्रमणा' कोई श्रमण 'विसएसणं झियायंति-विषयैषणं ध्यायन्नि' विषय प्राप्ति का ध्यान करते हैं 'कका वा कलुसाहमा-कङ्का व कलुषाधमाः' वे कंक पक्षीके जैसे पापी एवं अधम प्रकार का है ॥२८॥ .
अन्वयार्थ ---इसी प्रकार कोई कोई मिथ्पादृष्टि अनार्य श्रमण शाक्यादि विषयैषणा अर्थात् कामभोगों की प्राप्तिका ध्यान करते रहते हैं। वे केक पक्षी के समान कलुषित और अधम होते हैं ॥२८॥ टीकार्थ--जैसे कंक आदि पक्षी आर्त रौद्र ध्यान करते हैं, उसी ‘एवंतु समणा एगे' त्यादि
शा--एवं तु-एव तु' मा प्रमाणे 'मिच्छ हद्वीअणारिया-मिथ्या दृष्टयो अनार्याः' मिथ्या पाणा भने मानाय सेवा 'एगे समणा-एके श्रमणाः' 15 ५५ 'विसएसणं झियायति-विषयेषणं ध्यायन्ति' विषय प्रासिन यान ४२ छ. कंकावा कलुम्राहमा-कङ्का इव कलुषाधमाः' तेगा पक्षिनी જેમ પાપી અને અધમ કેટિના છે. ૨૮
અન્વયાર્થ–આ જ પ્રમાણે કઈ કઈ મિથ્યા દૃષિ અનાર્ય શ્રમણ શાળ્યાદિ વિષષણ અર્થાત્ કામભેગની પ્રાપ્તિનું ધ્યાન કરતા રહે છે. તેઓ કંક પફિની જેમ કલુષિત તથા અધમ હોય છે ૨૮
ટીકાર્ય–જેમ હેક કંક વિગેરે પક્ષિયે આર્ત અને રૌદ્ર ધ્યાન કરે છે,

Page #227

-
२१६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे केचित् ‘समणा' श्रमणाः-शाक्यादयः 'विसएसणं' विषयैषणम्-विषयाणां शब्दा. दिकामभोगानाम्-एपणं प्राप्तिमेव 'झियाति' ध्यायन्ति-विषयानेव ध्यायन्ति, इमे आत्तरौद्रध्यायिन एव सन्ति, अत एते 'कंका वा' कङ्का इस-मत्स्यैषिणःकपक्षिण इव 'कलुसाहमा' कलुषाधमा:-कल्पाः कलुषचित्तवृत्तिकत्वात् , अतएक अधमाः सन्ति । यथा-कादयः पक्षिणो जलाश्रये निवसन्तः मत्स्यान्वेषणपरा अधमाः सन्ति, तथा-दण्डिनः शाक्यादयोऽपि विषयान्वेषणपराः कलुषपत्तिकत्वेन अधमध्यानवना सन्तीति भावः ॥२८॥ मूलम्-सुद्धं मग्गं विराहित्ता, इह मेगे उ दुम्मई।
उम्मग्गगतां दुक्खं, घायमसति त तेहा ॥२९॥ छाया-शुद्धं मार्ग विराध्य, इह ए के तु दुर्मतयः ।
____ उन्मार्गगता दुःखं, घातमेष्यन्ति तत्तथा ॥२९॥ प्रकार मिथ्यादृष्टि और आरंभ परिग्रहवान होने के कारण अनार्य कोई कोई श्रमण, जैसे शाक्य आदि, शब्दादि कामभोगो की प्रासिका ही ध्यान किया करते हैं। वे आर्तध्यान और रोद्रध्यान करने वाले हैं, अत एव कंक पक्षी के समान कलुषित चित्तवृत्ति वाले होने के कारण कलु. षित हैं और इसी कारण अधम हैं। ___ तात्पर्य यह है कि जैसे कंक आदि पक्षी जलाशय पर रहते हुए मछलियों की ही खोज में तत्पर रहते हैं, उसी प्रकार शाक्य आदि भी विषयोंके अन्वेषण में तत्पर तथा कलुषित वृत्ति वाले होने से अधम हैं ।२८। એજ પ્રમાણે મિથ્યા દૃષ્ટિવાળા અને આરંભના પરિગ્રહ વાળા હોવાના કારણે અનાર્ય એવા કે ઈ કઈ શ્રવણ, જેમકે-શક્ય વિગેરે શબ્દાદિ કામોની પ્રાપ્તિનું જ ધ્યાન કર્યા કરે છે. તેઓ આર્ત ધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન કરવાવાળા છે. તેથી જ કંક પક્ષિની જેમ મલિન ચિત્તવૃત્તિ વાળા હોવાના કારણે કલુષિત છે. અને તે જ કારણથી અધમ છે,
તાત્પર્ય એ છે કે–જેમ કંક વિગેરે પક્ષિયે જલાશય પર, રહેતા થકા માછલિયેની જ શોધમાં તત્પર રહે છે, એ જ પ્રમાણે શાક્ય વિગેરે પણ વિશ્વના અન્વેષણમાં તત્પર તથા કલુષિત-મલિન વૃત્તિવ ળ હેવાથી अधम छ. ॥२८॥

Page #228

D
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थः---(इइ) इह-अस्मिन् लोके (एगे उ दुम्मई) एके तु दुर्मतयःशाक्यादयः (सुद्धं मग्गं विरादित्ता) शुद्धं निर्दोष मार्ग सम्यग्दर्शनादिरूपं विराध्य. क्षयित्वा (उम्मग्गगता) उन्मार्गगताः-संसारावतरणरूपेण प्रवृत्ताः (दुक्खं घायं ते तहा एसंति) दुःखमष्टप्रकारकं कर्म तथा तत् घातं मरणम् एष्यन्तिप्राप्स्यन्तीति ॥२९॥
टोका-इह' इह-अस्मिन् लोके मोक्षमार्गप्ररूपणे वा 'एगे' एके शाक्यादया, 'दुम्मई' दुर्मतयः-दुष्टा-सावधव्यापारोपादानतया मतिर्येषां ते दुर्मतया
'सुदं मग्ग विराहित्ता' इत्यादि।
शब्दार्थ--'इह-दह' इस लोकमें 'एगे उ दुम्मई-एके तु दुर्मतयः कोई दुर्मनि पुरुष 'सुद्धं मागं विराहिता-शुद मार्ग विराध्य' शुद्ध मार्ग को दूषित करके 'उम्मग्गगता-उन्मार्गगताः' उन्मार्ग में प्रवृत्ति शील पनते हैं 'दुक्खं घायं ते तहा एसंति-दुःखम् घानम् तत्तथा एष्यन्ति' अतः वे दुःख एवं नाशकी प्रार्थना करते हैं ॥२९॥
अन्वयार्थ--इस लोक में कोई कोई दुर्बुद्धि शाक्यदि शुद्ध मार्ग की विराधना करके अर्थात् उसे दृषित करके या छोड़करके उन्मार्ग में संसार के मार्ग में प्रवृत्त होते हैं, वे दुःखको तथा मृत्यु को प्राप्त होंगे॥२९॥
टीकार्थ--इस लोक में अथवा मोक्षमार्ग की प्ररूपणा में, कोई कोई शाक्य आदि सावध व्यापार को स्वीकार करने की बुद्धि वाले होने से
'सुद्धं मग्गं विराहित्ता' त्यादि
१४'- 'इइ-इह' भाभा 'एगे उ दुम्मई-एके तु दुर्मतयः' ।। हुमतियाको ५३५ 'सुद्धं मग विराहिता- शुद्ध मार्ग' विराध्य' शुद्ध भाग २ इपित री२ उम्मग्गगता-उन्मार्गगताः' -भाभा प्रवृत्तिमा मन छे. 'दुक्खं घायं ते तहा एसति-दुःखम् घातम् तत्तथा पुष्यन्ति' तथा तेसो हु:५ અને નાશની પ્રાર્થના કરે છે. મારેલા
અન્વય–આ લેકમાં કઈ કઈ દુબુદ્ધિ શાકય વિગેરે શુદ્ધ માર્ગની વિરાધના કરીને અર્થત તેને દેજવાળે બતાવીને અથવા તેને ડિને ઉન્મા
માં-સંસારના માર્ગમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. તેઓ દુખને તથા મરણને જ પ્રાપ્ત કરશે. રિલા
ટીક થે–આ લેકમ અથવા મોક્ષ માર્ગની પ્રરૂપણામાં કઈ કે ઈશાકથ દડી વિગેરે સાવદ્ય વ્યાપારને સ્વીકાર કરવાની બુદ્ધિ વાળા હેવાથી દુર્મતિ
सू. २८

Page #229

२१८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
महामोहा कुलितान्तरात्मानः 'सुद्धं शुद्धं विशुद्धं संशयादिदोषवर्जितम् 'मां' मार्गम् मोक्षजनकं सम्यग्दर्शनादिकं भावसमाधिपर्यायम् 'विराहित्ता' विराध्य, असन्मार्गमरूपणद्वारेण दूषयित्वा तस्मिन् दोषमारोप्य 'उम्मग्गगता' उन्मार्गगताःउन्मार्गेण विपरीतमार्गेण संसारब्रडनरूपेण गताः - प्रवृत्ताः 'दुक्खं' दुःखम् - दुःखजनकमष्टविधं कर्म तथा 'घायें' घातं विनाशं स्वात्म विनाशम् ' तथा ' तथा - धर्मविराधनया पुनरुन्मार्गगमनं च 'एसंति' एवन्ते- गवेपयन्ति, दुःखंमरणं च सहस्रशः- प्रार्थयन्तीति । इह जगति शुद्धमार्ग विराध्य प्रतिकूलमार्गे प्रवृत्ताः शाक्यादयः- दुःखं मृत्युं च शतशो गच्छन्तीति भावः ||२९||
"
दुर्मति अर्थात् महामोह से व्याकुल अन्तरात्मा वाले, शुद्ध अर्थात् संशय विपरीत और अनध्यवसाय आदि दोषों से रहित सम्यग्दर्श नादि मोक्षमार्ग को, जिसे भावसमाधि भी कहते हैं, विरोधित करते हैं अर्थात् असन्मार्ग की प्ररूपणा करके उसे दूषित सा करते हैं, क्योंकि जो स्वयं निष्कलंक है, उसमें दोष का होना संभव नहीं है। वे उसमें दोष का आरोपण करके विपरीत मार्ग को अर्थात् संसार में डूबने के मार्ग को प्राप्त हैं। ऐसा करके वे आत्मविनाश की तथा धर्मकी विराना करने के कारण मरण की प्रार्थना करते हैं ।
तात्पर्य यह है कि इस जगत् में शुद्ध मार्ग की विराधना करके प्रतिकूल मार्ग में प्रवृत्तिशील शाक्य आदि शतशः दुख और मरण को प्राप्त होते है ||२९||
અર્થાત્ મહા માહથી વ્યાકુળ અંતરાત્માવાળા, શુદ્વ અર્થાત્ સ ંશય, વિપરીત અને અનવ્યવસાય વિગેરે દોષોથી રહિત સમ્યગ્ દન વિંગેરે માક્ષ માર્ગોને કે જેને ભાવસમાધિ પણ કહે છે, તેને વિરાષિત કરે છે, અર્થાત્ અસન્મા ગની પ્રરૂપણા કરીને તેને દેખવાળા હોય તેમ બતાવે છે, કેમકે જે સ્વય નિષ્કલંક છે, તેમાં દોષના હાવાના સ ́ભવ રહેા નથી તેઓ તેમાં દોષનુ આપણુ કરીને વિપરીત માર્ગોને અત્ સંસારમાં ડૂબવાના માર્ગને પ્રાપ્ત કરે છે. તેમ કરીને તેએ આત્મવિનાશની તથા ધર્મની વિરાધના કરવાના કારણે મરણુની જ પ્રાર્થના કરે છે.
કહેવાનું તાત્પ એ છે કે—મા જગતમાં શુદ્ધ માની વિરધના કરીને પ્રતિકૂળ માગ માં પ્રવૃત્ત એવા શાક્ય દંડી વગેરે સેંકડો દુઃખા અને મરણને જ પ્રાપ્ત કરતા રહે છે, "રા

Page #230

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-जहा आसाविणिं नावं, जाइ अंधो दुरुहिया।
इच्छई पारमागंतुं अंतरा य विसीयइ ॥३०॥ छाया--यथा आस्राविणों नावं, जा त्यन्धो दूरुम ।
इच्छति पारमागन्तुम् , अन्तरा च विषीदति ॥३०॥ अन्वयार्थ:--(जहा) यथा (जाइअंघो) जास्यन्धः (आसाविणि नाव) आसाविणीं प्रविशज्जलां नापं नौकाम् (दुरुहिया) दूरुह्य (पारमागंतुं इच्छई) पारमागन्तुमिच्छति नधादेः (अंतरा य विसीयइ) परन्तु सः . अन्तराच नद्याः-मध्ये एव विषीदति-निमज्जतीति ॥३०॥
टीका--शाक्यादीनां विनाशं दर्शयितुं सूत्रकार आह-जहा' यथा 'जाइअंधो' जात्यन्धः-जन्मने वाऽन्धः 'आसाविणि' आखाविणीं-प्रविश्.ज्जलाम् शत'जहा आसाविणि नावं' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'जहा-पथा' जिस प्रकार 'जाइ अंधो-जन्मान्धः' जन्मान्ध पुरुष 'आसाविणिं नावं-आस्राविणों नौकम्' छिद्रवाली नाव पर 'दुहियादूह्य' चढ कर पारमागतु इच्छई-पारमागन्तुम् इच्छति' नदीको पार करना चाहता है 'अंतरा य विसीयई अन्तरा च विषीदति' परंतु वह बीच में ही डूब जाता है ॥३०॥ ___ अन्वयार्थ--जैसे कोई जन्मान्ध पुरुष छिद्रोंवाली नौका पर आरूढ होकर किनारे पर आने की इच्छा करता है परन्तु वह बीच में डूब जाता है ।३०। ___टीकार्थ--पूर्वोक्त शाक्य आदि को होने वाले अनर्थकी प्राप्ति सूत्रः कार पुनः प्रदर्शित करते हैं-जैसे जन्म से ही अंधा पुरुष जल जिसमें
'जहा आसाविणि नाव त्यात
श! --'जहा-यथा' २ प्रमाणे 'जाइअधो-जात्यन्धः' -भान्ध ५३५ 'आसाविणि नावं-असाविणी नौकां' छिपाणी ना ५२ 'दुरूहिया-दुरुह्य' यढीने 'पारमागतु इच्छई -पारमागन्तुम् इच्छति' नहीन पा२ ३२१॥ बिछे छ 'अंतरा य विसीयई-अन्तरा च विषीदति' परतुते पयमा भी गय छे. ॥३०॥
અન્વયાર્થ–જેવી રીતે કેઈ જન્માંધ પુરૂષ છિદ્રોવાળી નૌકા પર બેસીને કિનારા પર પહોંચવાની ઈચ્છા રાખે છે, પરંતુ તે વચમાજ ડૂબી જાય છે. ૩૦
ટીકાર્થ–પૂર્વોક્ત શાય વિગેરેને થવાવાળા અનર્થની પ્રાપ્તિ સૂત્રકાર ફરિથી બતાવે છે. જેમ જન્મથી જ આંધળો પુરૂષ પાછું જેમાં પ્રવેશ કરી

Page #231

२३०
सूत्रकृताङ्गसूत्र च्छिद्रामित्यर्थः 'नाव' नौकाम् 'दुरुहिया' दुरुह्य अधिरुह्य ‘पारं' पारम्-समुद्रस्य परंतीरम् ‘आगंतुं' आगन्तु-प्राप्तुम् इच्छई' इच्छति, किन्तु पारं गन्तुं न शक्नोति, अपितु 'अंतरा' अन्तरा-मध्ये एक जलमध्य एव 'विसीयई' विपीदति-दुःखमासादयति निमजतीत्यर्थः, साधनस्य सदुष्टतया कार्याक्षमत्वात् ॥३०॥ मूकम्-एवं तु समगा एंगे, मिच्छट्रिी अणारिया।
सोयं कसिमावन्ना, आगंतारो महब्भयं॥३१॥ छाया-एवं तु श्रमणा एके, मिथ्यादृष्टयोऽनार्याः ।
स्रोतश्च कृत्स्नमापन्ना, आगन्तारो महद्भयम् ॥३१॥ प्रवेश कर रहा हो ऐमी सैकडो छेदों वाली नाव पर आरूढ होकर समुद्र के किनारे पहुंचने की इच्छा करता है, किन्तु वह पहुंच नहीं सकता। वह बीच जल में ही विषाद को प्राप्त होता है, दुःखी होता है, डूब जाता है, क्योंकि उसका साधन दूषित होने के कारण कार्य उत्पन्न करने में असमर्थ होता है ॥३०॥ 'एवंतु समणा एगे' इत्यादि।
शब्दार्थ-'एवं तुमिच्छदिट्ठी अणारिया एगे समणा-एवं तु मिथ्या दृष्टयः अनार्याः एके श्रमणाः' इसी प्रकार मिथ्या दृष्टि कोई अनार्य श्रमण 'कसिणं सोयं आवना-कृत्स्नं स्रोतः आपनाः' पूर्णरूपसे आस्रव का सेवन करते हैं 'महाभयं आगंतारो-महद्भयम् आगन्तार' अतः वे महाभय को प्राप्त करेंगे ॥३१॥ રહેલ હેય એવી સેકડે છિદ્રોવાળી નાવ પર બેસીને સમુદ્રને કિનારે પહેચવાની ઈચ્છા જ કરે છે, પણ તે તેમ પાર પહેચી શકતો નથી, તે વચમાં પાણીમાં જ ખેઠને પ્રાપ્ત થાય છે, દુઃખી થાય છે, અને ડૂબી જાય છે. કેમકે તેનું સાધન દેલવાળું હોવાથી કાર્ય સિદ્ધ કરવામાં અસમર્થ હોય છે 3ના
'एवं तु समणा एगे' इत्यादि
शा---'एवं तु मिच्छहिट्ठी अणारिया एगे समणा-एव तु मिथ्या दृष्टयः अनार्याः एके श्रमणाः' मे प्रमाणे मिथ्या दृष्टि पारे। अनाय श्रमय 'कमिणं सोय आवन्ना-कृतन स्रोतः आपन्नाः' पूर्ण ३५या मालकानु सेवन २ छ. 'महम्भय आगतारो-महद्भयम् आगन्तारः' तथा तसा महालय પ્રાપ્ત કરશે. ૩૧

Page #232

समयार्थबोधिनी टीका प्र.शु. भ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् ___ अन्वयार्थः--(वं तु मिच्छविट्ठी अणारिया एगे समणा) एवं तथैव-सच्छिदनौकागतजात्यन्धवत् मिथ्याष्टयः-अनार्याः एके श्रमणाः-शाक्यादयः (कसिणं सोयं आवन्ना) कुस्न-सम्पूर्ण स्रोः कर्मासवरूपम् आपन्नाः-प्राप्ताः सन्तः (महब्भयं आगंतारो) महद्भयं-नरकनिगोदादिपाजिलक्षणं दुःखम् आगन्तार:आगमनशीला प्राप्तारो भवन्तीति । ३१॥ __टीका--'एवं तु एवं तु -अनेनैव प्रकारेण सच्छिद्रनावारूढ नात्यन्धादेव 'एगे' एके केवन 'समाणा' श्रमणाः-शाक्यादयः । 'मिच्छट्ठिी' मिथ्यादृष्टयः 'अणारिया' अनार्या', 'कसिणं' कृत्स्नं-सम्पूर्णम् 'सोय' स्रोतः-माणातिपातादि कर्मास्त्र वस्रोतः, 'आन्ना' आपन्ना:-पाप्ताः सन्तः 'महन्भयं' महद्भयम् , संसारे एवं परिभ्रमणेन नरकादिस्वरूपं दुःखम् 'आगंतारो' आगन्तार:-पाप्तारो भवन्ति । यतः सर्वदा संपारकारणकर्मणः सञ्चये एव प्रयत्नवः भवन्ति, तदा तत्कारणसत्वे कथं न दुःखात्मकं कार्य प्राप्स्यन्तीति । यथा-जात्यन्धो जन्माधः ___ अन्वयार्थ-इसी प्रकार कोई कोई मिथ्या दृष्टि अनार्य श्रमण दण्डी आदि सम्पूर्ण कर्माश्रव रूप श्रोत को प्राप्त होकर महान भय को प्राप्त करने वाले होते हैं ॥३१॥ ___टीकार्थ-जो श्रमण दण्डी आदि मिथ्यादृष्टि और अनार्य है तथा सम्पूर्ण प्राणातिपात आदि कर्मास्रव के स्रोतों को प्राप्न होते हैं, वे सछिद्र नौका पर आरूढ होकर समुद्र को तिरने वाले जन्मान्ध के जैसा नरक निगोद आदि के दुःख रूप महाभय को प्राप्त होने वाले हैं। क्योंकि वे भव भ्रमण के कारणभूत कर्मों का संचय करने में ही प्रयत्नशील रहते हैं। जब दुःखों का कारण विद्यमान हो तो दुःख रूप कार्य की उत्पत्ति क्यों नहीं होगी?
અન્વયાર્થ-એજ રીતે કઈ કઈ મિથ્થા દષ્ટિ અનાર્ય શ્રમણ કર્યા. સવરૂપ ઝરણાને પ્રાપ્ત કરીને મહાન ભયને પ્રાપ્ત કરવાવાળા થાય છે. ૩૧
- ટીકર્થ-જે શ્રમણ દંડી વિગેરે મિથ્યાદષ્ટિ અને અનાર્ય છે. તથા સંપૂર્ણ પ્રાણાતિપાત વિગેરે કર્માસવના સ્ત્રોતોને પ્રાપ્ત થયેલા છે, તેઓ છિદ્રવાળી નૌકા પર બેસીને સમુદ્રને તરવાવાળા જન્માન્ય પુરૂષથી જેમ નરક નિગોદ વિગેરેના દુઃખરૂપ મહા ભયને પ્રાપ્ત થવાવાળા છે. કેમકે–તેઓ ભવ ભ્રમણના કારણભૂત કર્મોને સંચય કરવામાં જ પ્રયત્નવાળા છે, જ્યારે દુઃખોનું કારણ વિદ્યમાન હોય તે દુઃખ રૂપ કાર્યની ઉત્પત્તિ કેમ ન થાય? કહેવાને

Page #233

२२६..
सूत्रकृताङ्गसूत्र आस्राविणी नावमधिरुह्य पारं गन्तुमिच्छति, न तु पारयति, किन्तु मध्ये एक क्लिश्यति-निमज्जति । तथेमेऽपि शाक्यादयो मोक्षमिच्छन्ति परन्तु नोपार्ज यन्ति तत्साधनं सम्यग्रज्ञानादिकम् , उपार्जयन्ति हि संमारकारणमेव कर्माश्रवम् , अत: मंसारमेवाऽऽविशन्ति, ते च संसारान्तर्वतिनो गर्भाद् गर्भ जन्मतो जन्म मरणान्मरणं दुःखाद् दुःखमित्येवं घटीयन्त्रन्यायेन अनुभवन्तोऽनन्तमपि काठमासते इति भावः ३१॥ मूलम्-इमं च धम्ममादाय, कासवेण पइयं। .
तैरे सोयं महाघोरं, अत्तत्ताए परिवए ॥३२॥ छाया-इमं च धर्ममादाय, काश्यपेन पवेदितम् ।।
तरेस्रोतो महाघोरम्, आत्मत्राणाय परिव्रजेत् ॥३२॥ अभिप्राय यह है कि जन्मान्ध पुरुष आस्राविणी अर्थात् छेदवाली नौका पर आरूढ होकर समुद्र के पार पहुंचना चाहता है किन्तु वह पहंच नहीं सकता, बीच में ही इव जाता है और क्लेश पाता है, उसी प्रकार ये शाक्य दण्डी आदि श्रमण भी मोक्ष प्राप्त करना चाहते हैं। किन्तु उसके कारण सम्यग्ज्ञानादि को प्राप्त नहीं करते, प्रत्युत संसार के कारणभून कर्मास्रव का ही उपार्जन करते हैं। अतएव संसार को ही प्राप्त होते हैं। वे संसार में एक गर्भ से दूसरे गर्भ को, एक जन्म से मरे जन्म को और एक दुःख से दूसरे दुग्व को प्राप्त होते हुए घटीयंत्र की मांति अनन्त काल तक संसार में परिभ्रमण करते हैं ॥३१॥ અભિપ્રાય એ છે કે જન્માન્ય પુરૂષ-અસ્ત્રવિણી અર્થાત છિદ્રોવાળી નિકા પર બેસીને સમુદ્રની પાર પડેચવાની ઈચ્છા રાખે છે, પરંતુ તે પહોંચી શકતે નથી. વચમાં જ ડૂબી જાય છે. અને કલેશ પામે છે. એ જ પ્રમાણે આ શાક્ય દંડી વિગેરે પ્રમાણે પણ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા રાખે છે, પરંતુ તેના કારણ રૂપ સમ્યફ જ્ઞાન વિગેરેને પ્રાપ્ત કરે છે નથી. અને ઉલ્લા સંસારના કારણભૂત કર્મોત્સવને જ પ્રાપ્ત કરે છે, તેથી જ સંસારને જ પ્રાપ્ત થાય છે, તેઓ સંસારમાં એક ગર્ભથી બીજા ગર્ભને, એક જન્મથી બીજા જન્મને, અને એક દુઃખથી બીજા દુઃખને પ્રાપ્ત કરતા થકા ઘટિયંત્રની માફક (રેંટ)ની જેમ અનંત કાળ સુધી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે અર્થાત ભટકતા રહે છે. ૩૫

Page #234

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् ..२२३ ___ अयार्थ:-(कासवेग पवेइयं) काश्पयेन-वर्द्धमानस्वामिना प्रवेदितम् (इमं च धम्ममादाय) इम-वक्ष्यमाणलक्षणं धर्म-दुर्गतिनिषेधेन शोभनगतिधार. कमादाय-गृहीत्वा (महाघोरं सोय) महाघोरं दुरुत्तरत्वाद् महाभयानकं स्रोत:संसारात् (तरे) तरेत्-पारं गच्छेत्, तथा-(अत्तत्तार परिस.ए) आत्मत्राणाय नरकनिगोदादितः आत्मनो रक्षणाय परिव्रजेत्-संयमाऽनुष्ठानं पालयेदिति ॥३२॥
टीका-यस्माद् बौद्धादयो शदिनः श्रमणा अनायाँ मिथ्यादृष्टयः सम्पूर्ण कर्माश्रा समापनाः संसारमातार एव भवन्ति तस्मादिदमुपदिश्यते-'इमंच'
'इमं च धम्ममादाय' इत्यादि।
शब्दार्थ--'कासवेणं पवेइयं-काश्यपेन प्रवेदितं' काश्यप गोत्री भगपान महावीर स्वामी ने बताया हुमा 'इमं च धम्म आदाय-इमं धर्ममादाय' इन धर्म को प्राप्त करके 'महाघोरं सोयं-महाघोरं स्रोतः' महा. घोर संसार सागर को 'तरे-तरेत्' पार करे तथा 'अत्तत्साए परिधएआत्मत्राणाय परिव्रजेत्' आस्म रक्षाके लिये संयमका पालन करे ॥३२॥ _ अन्वयार्थ- काश्यप श्री बर्द्धमान स्वामी के द्वारा प्रणीत तथा दुर्गति को रोक कर सुगति में धारण करने वाले इस धर्म को ग्रहण करके अत्यन्त घोर मंसार को पार करे तथा नरक निगोद आदि के दुःखोसे आत्मा का श्राण (रक्षा) करने के लिए संयम का अनुष्ठान करे ॥३२॥
टीकार्थ-क्योंकि बौद्ध दण्डी आदि श्रमण अनार्य हैं, मिथ्यादृष्टि हैं एवं सम्पूर्ण कर्मास्रव को प्राप्त करनेवाले हैं और उसके फलस्वरूप
'इमं च धम्ममादाय' या
शहाथ - 'कासवेणं पवेइयं- काश्यपेन प्रवेदित' ॥श्यपोत्रणा मापान भलापी२२१॥भी पतास 'इमं च धम्म आदाय-इमं च धर्ममादाय' मान धन प्रात ४५.ने 'महाघोर' सोय-महाघोरं स्रोतः' हामोर थे। सस२ सारने 'तरे तरेत्' पा२ ४२ तथ! 'अत्तत्ताए परिव्वए-आत्मत्राणाय परिब्रजेत' આમ રક્ષા માટે સંયમનું પાલન કરે છે૩૨
અન્વયાર્થ-કાશ્યપ શ્રી વર્ધમાન સ્વામી દ્વારા પ્રણીત તથા દુર્ગતિને રોકીને સુગતિ પ્રાપ્ત કરાવવાવાળા આ ધમને ગ્રહણ કરીને અત્યંત ઘોર સંસારને પાર કરે. તથા નરક નિગે દ વિગેરેના દુખેથી આત્માનું રક્ષણ ४२१। माटे सयभनु म नुहान ४२. ॥३२॥
કાઈ--બૌદ્ધ-દંડી વિગેરે શ્રમણ અનાર્ય છે, મિયા દૃષ્ટિવાળા , અને સંપૂર્ણ કર્યા અવને પ્રાપ્ત થયેલા છે, અને તેના ફલરૂપે ભવ ભ્રમણ

Page #235

सूत्रकृतागसूत्रे इदं च-६क्ष्यमाणलक्षणम् 'कासवेण' काश्यपगोत्रवता महावीरस्वामिना 'पवे. य' प्रवेदितं-कथितम् 'धम्म' धर्मम्-श्रुतचारित्राख्यम्-दुर्गतिविनाशकत्वेन सुगतिपयोजकतया शुभे स्थाने स्थापकनया च धारणरूपम् आदाय-स्वीकृत्य 'महाघोरं' महाघोरम्-कातरजनभयावहम् 'सोय' स्रोता-भावस्रोतः, संसारपर्यटनकारणभूतं मिथ्यात्वाविरत्यादिकम् 'तरे' तरेत्-काश्यपोक्तधर्मस्वीकरणेन पारयेत् । पुनः किं कुर्यादित्याह-'अत्तत्ताए' आत्मत्राणाय-आत्मनस्त्राणं नरकादिभ्यो रक्षणं तस्मै-आमत्राणाय-आत्मरक्षणार्थम् 'परिवर' परिव्रजेत्-संयमा नुष्ठायी भवेदिति । काश्यपप्रतिपादितधर्ममादाय मेधारी मुनिः घोरं मिथ्यात्वा. विरत्यादिभावस्रोत स्तरेत् अत्मत्राणाय संयमानुष्ठानं कुर्याच्चेति भावः ॥३२॥ भवभ्रमण करनेवाले हैं, इस कारण यह उपदेश दिया जाता है कि काश्यपगोत्रीय भगवान महावीर के द्वारा कथित श्रुनचारित्ररूप, दुर्गति को रोक कर सुगति में धारण करने वाले धर्म को स्वीकार करके अत्यन्त भयानक संसार को पार करे या संसारभ्रमण के कारणभूत मिथ्यात्व अविरति आदि को दूर करे। तथा नरकनिगोद आदि से आत्मा की रक्षा करने के लिए संयम का अनुष्ठान करे। ___ तात्पर्य यह है कि श्री वर्द्धमान भगशन के द्वारा प्ररूपित धर्म को अंगीकार करके मेगावी जन घोर मिथ्यात्व तथा अविरति आदि रूप भावस्रोतों को पार करे अर्थात् प्राणातिपान आदि आस्रव को रोके तथा आत्मा का त्राण (रक्षा) करने के लिए संयम का आचरण करे ॥३२॥
કરવાવાળા છે આ કારણથી આ ઉપદેશ આપવામાં આવે છે કે--કાશ્યપ ગોત્રીય ભગવાન મહાવીરે કહેલ દુર્ગતિને રોકીને સુગતિમાં પહોંચાડન ૨ શ્રતચારિત્ર રૂપ ધર્મને સ્વીકાર કરીને અત્યંત ભયંકર એવા આ સંસારથી પાર ઉતરે. અથવા સંસાર ભ્રમણના કારણ રૂપ મિથ્યાત્વ અદિતિ (ગેરેને દર કરે. તથા નરક નિગોદ વિગેરેથી આત્માની રક્ષા કરવા માટે સંયમનું અનુષ્ઠાન કરે
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--શ્રી વર્ધમાન ભગવાને પ્રરૂપિત-કહેલ ધર્મને સ્વીકાર કરીને બુદ્ધિશાળી જન ઘર મિથ્યાત્વ તથા અવિરતિ રૂપ ભાવોને પાર કરે. અર્થાત પ્રાણાતિપાત વિગેરે આસ્ત્રોને રોકે તથા આત્માનું રક્ષણ કરવા માટે સંયમનું આચરણ કરે. ૩રા

Page #236

२२५
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् सूकम्-विरए गामधम्मेहिं जे केई जगई जगा।
तोस अंत्तुवमायाएं, थाम कुव्वं परिवैए॥३३॥ छाया-विरतो प्रामधर्मेभ्यो ये केचिज्जगति जगाः ।
तेषामात्मोपमया स्थामं कुर्वन् परिव्रजेत् ॥३३॥ अन्वयार्थः--(गाम धम्मेहि विरए) ग्रामधर्मेभ्यः शब्दादिविषयेभ्यो विरत:निवृत्तः (जगई जे केई जगा) जगति-पृथिव्यां ये केचिजगाः जीवाः 'तेसि अत्तुवमायाप) तेषामात्मोपमया दुःखमनुत्पादयन् (यामं कुब्वं परिभर) द्रक्षणे स्थाम-सामर्थं कुर्वन् संयमानुष्ठाने परिव्रजेदिति ॥३३। .
टीका-गामधम्मेहि' ग्रामधर्मेभ्यः-ग्रामधर्माः शब्दयो विषयाः, तथा'विरए गामधम्मेहिं' इत्यादि।
शब्दार्थ--'गामधम्मेहि विर ए-ग्रामधर्मभ्यो विरतः' साधु शब्दादि विषयोंसे निवृत्त होकर 'जगई जे केई जगा-जगति ये केषित् जगन्ति' अगत् में जो कोई प्राणी है 'तेसि अत्तुवमायाए-तेषां आत्मोपमया' उनको अपने समान समझता हुआ थाम कुव्वं परिचए-स्थामं कुर्वन् परिव्रजेत्' घल पूर्वक संयम का पालन करे ॥३३॥ ____अन्वयार्थ-ग्राम धर्मों से अर्थात् शब्द आदि विषयों से विरत पुरुष, इस जगत् में जो भी प्राणी हैं। उन्हें अपनी आत्मा के समान समझ कर दुःख उत्पन्न न करता हुआ एवं उनकी रक्षा के लिए परा क्रम करता हआ विचरे ॥३३॥ टीकार्थ-शब्द आदि इन्द्रियों के विषय तथा प्राणातिपात आदि पार 'विरए गामध मेहि' त्या
A4--'गामधम्मेहिं विरए- प्रामधमेभ्यो विरतः' साधु Als विषयोथी निवृत्त मनीने 'जगई जे वेई जगा- जगति ये केचित् जगन्ति' मात्मा २६ प्राणी छ तेसिं अत्तुवमायाए-तेषां आत्मोपमया' तेमाने चातानी सम२ सभ®ने थाम कुव्वं परिव्वए-स्थामं कुर्वन् परिव्रजेत्' मण પૂર્વક સંયમનું પાલન કરે સવા
અન્વયાર્થ–-ગ્રામ ધર્મોથી અર્થાત્ શબ્દ વિગેરે વિષયેથી વિરત પુરૂષ આ જગતમાં જે કોઈ પ્રાણી છે. તેને પોતાના આત્મા સરખા સમજીને તેને દુઃખ ન ઉપજાવતાં અને તેમની રક્ષા માટે પરાક્રમશીલ બનીને વિચરે ૩૩
ટીકાથે--શબ્દ આદિ ઈદ્રિને વિષય તથા પ્રાણાતિપાત આદિ પાપ सू० २९

Page #237

२२६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
प्राणातिपातादयः तेभ्यः 'विरए' विरत: - निवृत्तः इष्टानिष्टेषु रागद्वेषरहित इत्यर्थः, तथा - 'जगई' जगति - लोके 'जे केई' ये केचित् 'जगा' जगाः - जीवितार्थिन स्वसस्थावरपाणिनः सन्ति तेर्सि' तेषाम् 'अत्तुत्रमायाए' आत्मोपमया - आत्मतुल्यतया 'थामं' स्थाम- स्थिति रक्षणमित्यर्थः 'कु' कुर्वन् 'परिव्वर' परिव्रजेत् - संयमानुष्ठानपरायणो भवेदिति । सर्वेषामपि जन्तूनां सुखदुःखादिकं समानमिति विचार्य पररूप रक्षणादौ प्रयत्नं कुर्यादितिभावः ॥ २३॥ मूलम् - अइमाणं च मायं च तं परिन्नाय पंडिए ।
सव्वमेयं निराकिच्चा, निव्वाणं संघ मुंणी ॥३४॥ छाया - अतिमानं च मायां च तत्परिज्ञाय पण्डितः । सर्वमेतन्निराकृत्य, निर्वाणं सन्धयेन्मुनिः ॥ ३४ ॥
ग्राम धर्म कहलाते हैं। जो पुरुष उनसे निवृत हो चुका है अर्थात् इष्ट "विषय में राग तथा अनिष्ट विषयमें द्वेष नहीं करता वह इस जगत् में जो भी जीवन के अर्थी त्रस और स्थावर प्राणी हैं, उनका अपनी आत्मा के समान रक्षण करता हुआ संगम के अनुष्ठान में तत्पर हो । सभी प्राणियों को समान रूपसे सुख प्रिय है और दुःख अप्रिय है, इस प्रकार विचार कर परकी रक्षा के लिए प्रयत्न करे ||३३||
'अमाणं च मायं च' इत्यादि ।
शब्दार्थ -- पंडिए पण्डितः' विवेकशील ऐसा 'मुणी - मुनि: ' साधु 'श्रमाणं च - अनिमानं चं' अतिमान और 'मायं च - मायांच' माया और लोभ 'तं तत्' उन कषाय चतुष्कको 'परिनाय-परिज्ञाय' संसार का
ગ્રામ ધમ કહેવાય છે, જે પુરૂષ તેનાથી નિવૃત્ત થયેલ હાય અર્થાત્ ઇષ્ટ વિષયમાં રાગ તથા અનિષ્ટ વિષયમાં દ્વેષ કરતા નથી તથા તે આ જગતમાં જવવાની ઇચ્છા વાળા જે કેાઈ ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિયા છે, તેમનુ પેાતાના આત્મા પ્રમાણે રક્ષણ કરતા થકા સંયમના અનુષ્ઠનમાં તત્પર રહે, સઘળા પ્રાણિયાને સમાન રૂ૧થી સુખ પ્રિય છે. અને દુઃખ અપ્રિય છે. આ પ્રમાણે વિચાર કરીને અન્યની રક્ષા માટે પ્રયત્ન કરે કા
'अइमाण' च मायं च' इत्याहि
शद्वार्थ- 'पंडिए - पण्डितः' विवे शील भेवा 'मुणी - मुनि' साधु 'अइमाणं च अतिमानं च ' अतिमान पेश 'मायं च - मायां च ' भाया भने बेलतंतत्' ये उपाय यतुष्ठने 'परिन्नाय परिज्ञाय' संसारना र ३५ सम्

Page #238

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु.अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् ___ अन्वयार्थः-(पंडिए पण्डितो विवेकी (मुणी) मुनिः-साधुः (अइमाणं च) अतिमानं च-च शब्दात्क्रोधं च तथा-(मायं च) मायां च-च शब्दाल्लो च (त) तत्-कपायचतुकम् (परिन्नाय) परिज्ञाय-संसारकारणतया ज्ञात्वा (एयं सव्वं) एतत्सर्वम् अतिमानादिकम् (णिराकिच्चा) निराक य निवार्य (निधणं) निर्वाण-मोक्षम् (संधए) सन्धयेत्-साधयेदिति ॥३४॥ ___टोका--पंडिए' पण्डितः-व्यवहारकुशलत्वेन विवेकी 'मुणो' मुनि:साधुः 'अइमाण' अतिमानम्-अतीव मानोऽतिमानः, चारित्रमतिक्रम्य यो वर्तते तम्-अतिमानम् 'च' शब्दाद् अस्य पूर्ववर्त्तिनं क्रोधम् तथा 'मायं च' मायाम् 'च' शब्दालोभं च तं' तत्-पूर्वोक्त करायचतुष्कम् 'परिन्नाय' परिज्ञाय-ज्ञपरि. ज्ञया-संयमविरोधिनं ज्ञात्वा 'एयं सनम एतत् सर्वम् अतिमानादिकम् 'निराकिच्चा' निराकृत्य-सर्वमपि कषाय संसारकारणं परिहृत्य 'निव्याण'-निर्वाणं-मोक्षम् 'संधए' कारणरूप समझकर 'एयं सव्व-एतत्सर्वम्' इन सबको 'णिराकिच्चानिराकृत्य' त्यागकर 'निबाणं निर्वाणम्' निर्वाण अर्थात् मोक्ष की 'संधए-संधयेत्' साधना करे ॥३४॥ ___ अन्वयार्थ--पंण्डित मुनि अतिमान और क्रोध को तथा माया और लोभ को चारों कषायों को संसार का कारण जान कर इन सब को त्याग दे और मोक्ष की साधना करे॥३४॥
. ___टीकार्थ--मेधावी मुनि अतीव मान को अर्थात् चारित्र को विनष्ट करने वाले मान को त्याग दे। 'च' शब्द से मान के पूर्ववर्ती क्रोध को स्याग दे और 'च' शब्द से लोभको भी त्याग दे। इन चारों कषायों को संसार परिभ्रमण का कारण ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग कर मोक्ष की साधना करे । क्योंकि अनन्तानुबंधी, अप्र. 'एयं सव्वं-एतत्सर्वम्' २पपानी ‘णिराकिच्चा-निराकृत्य' त्यास उशन निब्वाणं-निर्वाणम्' निaiy अर्थात भाक्षनी 'संधए-संधयेत्' साधना रे ॥३४॥
અન્વયાર્થ–પંડિત મુનિ અતિમાનને, ક્રોધને તથા માયાઅને લેભને અર્થાત્ ચારે કષાયોને સંસારનું કાણુ માનીને તે બધાને ત્યાગ કરે અને મેક્ષની આરાધના કરે પડકા 1 ટીકાઈ–મેઘાવી મુનિ અત્યંત માનને ચારિત્રને નાશ કરવા વાળા માનને ત્યાગ કરે “' શબ્દથી માનના પૂર્વમાં રહેલ ક્રોધને અને માયાનો પણ ત્યાગ કરે “ર” શબ્દથી લેભને પણ ત્યાગ કરે આ ચારે કષાયોને સંસારમાં ભટકવાના કારણે રૂપ જ્ઞપરિણાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરીને મોક્ષની સાધના કરે કેમકે-અનન્તાનું બંધી અપ્રત્યાખ્યાના

Page #239

२२८
सूत्रकृताङ्ग सूत्रे
सन्धयेत् सति कमावसमूहे संयमः स्वकार्ये कथनपि सफलतां न माप्स्यति । तथाचोक्तम्- 'सामण्णमणुचरंतरूप्त कसाया जम्स उकडा होंति । मण्णामि उच्छु पुष्त्र, निष्फलं तस्स सामण्णं ॥ १॥ छाया -- श्रामण्यमनुचरतः कपाया यस्य उत्कटा भवन्ति । मन्ये पुष्पमित्र, निष्फलं तस्य श्रामण्यम् ॥ १॥
irat च वैकल्ये कथमपि न मोक्षसम्भावना | अतः कषायादिकं परिस्यज्य भावसमाधिद्वारा मुनि रतिमानमायादिकं संसारगमनकारणं व्यतिगमय्य मोक्षमेवानुसन्धयेत् इति भावः ||३४||
मूलम् - संघ साहु धम्मं थे, पावधम्मं निराकरे । उहाणवीरिए भिक्खू, कोहं मांणं
छाया - साधयेत्साधु धर्म च' पापधर्म निराकुर्यात् । उपधानवीय मिक्षुः क्रोधं मानं न मार्चयेत् ॥ ३५ ॥
पत्थए ॥ ३५॥
स्वाख्यानावरण और प्रत्याख्यानावरण कषाय के उदय में सर्वधिरति संयम का प्रादुर्भाव प्रकट नहीं होता है। कहा है--' सामण्णमनुधरतस्स' इत्यादि ।
श्रामण्य अर्थात् चारित्र का पालन करने वाले जिस पुरुष के कषाय उत्कृष्ट उदय होते हैं, उसका श्रमणपन इक्षुपुष्प के समान निष्फल होता है।
जब तक संयम में विकलता (अतिचार ) है तब तक मोक्ष की संभा चना नहीं की जा सकती । अतएव कषाय आदि को त्याग कर भाव समाधि के द्वारा मुनि उत्कट मान माया आदि संसार के कारण कषायों को हटा कर मोक्ष की साधना करे ||३४||
ભરણુ અને પ્રત્યાખ્યાનાવરણુ કષાયના ઉદ્દયમાં સર્વ વિરતિ સયમના પ્રાહુर्भाव अर्थात् उत्पत्ति थती नथी. मुधुं पशु छे - 'सामण्णमणुचर तस्स' छत्याहि શ્રામણ્ય અર્થાત્ ચારિત્રનુ પાલન કરવાવાવાળા જે પુરૂષને કષાયા ઉત્કૃષ્ટપણુાથી ઉદયમાં આવે છે, તેનું શ્રમપણુ' સેલડીના ફૂલની જેમ નિષ્ફળ થાય છે.
જ્યાં સુધી સયમમાં વિકલ પણુ' (અતિચાર) છે, ત્યાં સુધી મેાક્ષની સભાવના કરવામાં આવતી નથી. તેથી કષાય વિગેરેના ત્યાગ કરીને ભાવ સમાધિ દ્વારા મુનિ ઉત્કૃષ્ટ માન માયા વિગેરે સસારના કારણ રૂપ કષાયાને હટાવીને મેક્ષની સાધના કરે ૫૩૪॥

Page #240

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम् २२९ __ अन्वयार्थः --(उवहाणवीरिए) उपधानवीयः-तीव्रतयोविषयकशक्तिमान् (भिक्खू) भिक्षुः-मुनिः (साहुधम्म) साधुधर्म-श्रुतचारित्रलक्षणं क्षान्त्यादि. दशविधं वा धर्मम् (संघए) सन्धयेत् -साधयेत् (च) तथा-(पायधम्म) पापधर्मम्-प्राणातिपातादिकम् (णिराकरे) निराकुर्यात् दूरी कुर्यात् परित्यजेदित्यर्थः । तथा (कोह) क्रोधम् तथा-(पाण) मानम्-गर्वरूपम् (न पत्थर) न मार्थयेत्न वाञ्छन् ॥३५॥
टोका--अपि च-'उवहाणीरिए' उपधानवीय:- षष्ठ टमााग्रतको विषयक 'सधए साहुधम्मं च' इत्यादि।
शब्दार्थ--'उबहाणवीरिए-उपधानवीयः' तीव्र तप करने में शक्तिमान भिक्खू-भिक्षु.' साधु 'साहुधम्म-माधुर्म' श्रुन चारित्रलक्षण अथ क्षात्यादि दश प्रकार के धर्म को 'संधए-साधयेत्' पालन करे 'च-च' तथा 'पावधम्म-पापधर्मम्' प्राणातिपातादिक पाप धर्मको 'गिराकरे-निराकुर्यात्' त्याग करे तथा 'कोहं-कोयम्' क्रोध तशे 'मार्ण -मानम्' गर्वकी 'न पत्थए-न प्रार्थयेत्' इच्छा न करे । ३५॥ ___अन्वयार्थ-तप में पराक्रम करनेवाला भिक्षु साधु धर्म का अर्थात् श्रुन चारित्र धर्म का या क्षमा आदि दस प्रकार के धर्म का साधन करे। पाप धर्म अर्थात् प्राणातिपात आदि का त्याग करे तथा क्रोध और मान की इच्छा न करे ॥३५॥ टीकार्थ-षष्ठभक्त, अष्टम भक्त आदि उग्र तप की शक्ति से युक्त 'संधर साहुधम्म च' त्याल
शा--'उबहाणवीरिए-उपधानवीय:' तर त५ ४२वामा शतिमान 'भिक्खू-भिक्षुः' साधु 'साहुधम्म- साधुधर्मम्' श्रुत यारित्र सक्षम अथवा त्याह ४२ ॥२॥ यमन 'संधये-साधयेत्' पालन रे 'च-च' तथा 'पावधम्म-पापधर्मम्' प्रातिपात विणे३ ५५ यमन 'णिगरे-निरा कुर्यात्' त्या ४२ तथा 'कोह-क्रोधम्' ओष तथा 'माणं-मानम्' . 'न पत्थए-न प्रार्थयेत्' ४२ रे ॥३५॥
અન્નયાર્થી–તપમાં પરાક્રમ શીલ શિક્ષુ એ સદુ ધર્મની અર્થાત્ કૃત ચારિત્ર ધમની અથવા ક્ષમા વિગેરે દસ પ્રકારના ધર્મની સાધના કરવી. પાપ ધર્મ અર્થાત્ પ્રણાતિપાત વિગેરેને ત્યાગ કરે તથા ક્રોધ અને માનની ઈચ્છા પણ કરવી નહીં પણ
ટીકાર્ય--ષષ્ઠ ભક્ત, અષ્ટમ ભક્ત આદિ ઉગ્ર તપની શક્તિથી યુક્ત,

Page #241

___ सूत्रकृताङ्गसूत्रे शक्तिशाली 'भिक्खू' भिक्षु.-निरवधभिक्षणशीलो मुनिः 'साहुधम्गे' साधुधर्मम्साधूनां धर्मः साधु धर्मः स च क्षान्त्यादिको दशविधः सम्यग्दर्शन ज्ञानचारित्ररूपो वा। एतादृशं धर्मम् ‘संधए' सन्धयेत्- साधपेत वृद्धि नयेदित्यथा ! यथा यथा -ज्ञानादिकं प्रतिदिनं वृद्धिमुपेयात्, तथा ताथाऽनुदिनं प्रयत्नो विधेयः, इति भावः । तथा 'पारधम्म' पापधर्मम्-हिंसाऽविरत्यादिकम् 'णिराकरे' निराकुर्यात् -दीकुर्यात् परित्यजेदित्यर्थः । तथा-'कोई' क्रोधम् 'माणं' मानम् ‘ण पत्थर' न प्रार्थयेत्-न वाञ्छेत् ॥३५॥ मूलम्-जे ये बुद्धा अईक्ता , जे य बुद्धा अणागया।
"संती तसिं पंइहाणं, भूयाणं जंगती जैहा ॥३६॥ छाया-ये च बुद्धा अतिक्रान्ता, येच बुदा अनागताः ।
शान्तिस्तेषां प्रतिष्ठान, भूतानां जगती यथा ॥३६॥ साधु धर्म का अर्थात् क्षमा आदि दस प्रकार के श्रमणधर्म का अथवा दर्शन ज्ञान चारित्र तप रूप धर्म का साधन करे, उसकी वृद्धि करे, प्रति दिन ऐसा प्रयत्न करे कि ज्ञानादिक की दिनोंदिन वृद्धि होती रहे। वह हिंसा आदि पापधर्मों का परित्याग करे । क्रोध और मान करने की इच्छा तक न करे ॥३५।।
'जे य बुद्धा अइकना' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'जे य-येच' जो 'अइकना-अतिक्रान्ताः' भूतकालमें 'बुद्धा -बुद्धा' तीर्थङ्कर हो चुके हैं 'जे य-ये च' और जो 'अणागया-अनागताः' भविष्य कालमें 'बुद्धा-बुद्ध' पद्मनाभादि तीर्थ कर होंगे 'तेसि -तेषां' उन मुनियों का 'संती-शान्तिः' अहिंसा रूपी अथवा मोक्षरूपी સાધુ ધર્મનું અર્થાત્ ક્ષમા વિગેરે દસ પ્રકારના શ્રમણ ધર્મનું પાલન કરે. અથવા દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર તપ રૂપ ધર્મનું પાલન કરે. તેની વૃદ્ધિ કરે હમેશાં એ પ્રયત્ન કરે કે જ્ઞાનાદિકની પ્રતિદિન વૃદ્ધિ થતી રહે. તે હિંસા विगैरे ५।५४ाना त्या ७२. ओध, मने भान पाभवानी ४२७.५५ न ४रे. ॥३५॥ ____'जे य बुद्धा अइक्वंता' इत्यादि।
सहाय--'जे य-ये च' में 'अइक्वंता-अतिक्रान्ताः' मा 'बुद्धाबुद्धाः' ऋषमाल ताय । २४ गया छे. 'जे र-येच' भने । 'अणागया अनागताः' भविष्यमा 'बुद्धा-बुद्धाः' ५ विगेरे ती ४२। थशे 'सेसि वेषां' को मुनियानी 'संतो-शान्तिः' मसिायी 424। भक्ष ३५० शत

Page #242

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
२३१ अन्वयार्थ.--(जे य) ये च (अइक्कंता) अतिक्रान्ता:- अतीतकालभवा: (बुद्धा) बुद्धाः ऋषभादितीर्थकराः (जे य) ये च (अणागया) अनागता:-भविष्यस्काल भाविनः (बुद्धा, पद्मनाभादितीर्थकराः (तेसिं) तेषां सर्वेषां तीर्थकराणां मुनीनां च (संती) शान्तिः अहिंसारूपा मोक्षरूपा वा (पइदुःण) प्रतिष्ठानम्आधारो वर्तते । कथमित्याह-(जहा) यथा (भूयाण) भूतानां पाणिनाम् (जगती) जगती-पृथिवी प्रतिष्ठानम्-आधार:-आधारभूता वर्तते तथा ॥३६॥ , टीका-ननु-एवं भूतं भावमार्ग महावीर स्वामी एवोपदिष्टवान् , उताहो अन्योऽपि, एतादृशभावमार्गस्योपदेष्टाऽभूत, भविष्यति वा ? इत्याशङ्कय सत्रकारो भावनोतसोऽनादितां पतिपादयति-'जे य' इत्यादि । 'जे ' ये च 'अइक्कंता' शान्ति 'पहाणं-प्रतिष्ठानम्' आधार है जहा-यथा' जैसे 'भूयाणभूतानां प्राणियोंको 'जगती-जगती' पृथ्वी आधारभूत है ॥३६॥ ___ अन्धयार्थ-जो ज्ञानी पुरुष भूतकाल में हो चुके हैं और जो ज्ञानी भविष्य में होंगे, उन सब का आधार अहिंसा या मोक्ष रूप शान्ति ही है। जैसे माणियों के लिए पृथ्वी आधारभूत होनी है ॥३६॥ ___टीकार्थ-इस प्रकार के भावमार्ग का उपदेश महावीर स्वामी ने ही दिया है अथवा किसी अन्यने भी? क्या इस मार्ग के उपदेशक भूतकाल में भी हुए और भविष्यत् में भी होंगे? इस प्रकार की आशंका करके सूत्रकार भावस्रोत की अनादिता प्रतिपादन करते है
जो ज्ञानी ऋषभ आदि तीर्थ कर भूतकाल में हो चुके हैं एवं जो पद्मनाभ आदि तीर्थ कर भविष्यत् काल में होंगे, यहां अतीत और अनागत काल के ग्रहण से यह भी समझ लेना चाहिए 'पइटाण-प्रतिष्ठानम्' माया२ छ. 'जहा यथा' म 'भूयाण-भूतानो' प्रालि योनी माथा२ भून 'जगती-ज ती' पृथ्वी छे. ॥3॥
અવયાર્થ–-જે જ્ઞાની પુરૂષે ભૂતકાળમાં થઈ ચૂક્યા છે. અને જે જ્ઞાની ભવિષ્યમાં થશે તે બધાને આધાર અહિંસા અર્થાત મોક્ષરૂપ શાંતિજ છે. કે જે પ્રમાણે પ્રાણિયેને માટે પૃથ્વી આધાર રૂપ છે. ૩ાા
ટીકાર્થ—-આ રીતે ભાવમાગને ઉપદેશ મહાવીર સ્વામીએ જ આપેલ છે, અથવા બીજા કેઈએ પણ કહેલ છે ? શું આ માર્ગના ઉપદેશક ભૂતકાળમાં પણ થયા છે અને ભવિષ્ય કાળમાં પણ થશે ? આ પ્રમાણેની શંકા કરીને સૂત્રકાર ભાવસ્ત્રોતને અનાદિપણાનું પ્રતિપાદન કરે છે
ભ તીર્થંકર વિગેરે જે જ્ઞાનીઓ ભૂતકાળમાં ઉ ન થઈ ચૂકેલા છે, અને જે પદ્મનાભ વિગેરે તીર્થકર ભવિષ્યમાં ઉત્પન્ન થશે અહિયાં અતીત

Page #243

२३२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे पूर्वस्मिन् काले नाताः 'बुद्धा' बुद्धाः-तीर्थकरा मादयः। 'जे य' ये च 'अणागया' अनागताः-भविष्यकालमाविनः 'बुद्रा' बुद्धाः-तीर्थकराः पमनाभादया, संदंशनन्यायेन पूर्वापरयो ग्रहणे मध्यमवश्यं ग्रहगात् वर्तमानकालिका महाविदेहे सीमन्धरादयश्च 'तेसि तेषां सर्वेषाम् 'संती' शान्तिरेव षटकायजीवरक्षणरूपा अहि सैर पट्ठाणं' प्रतिष्ठानम्-आधारो वर्तते, अन्यथा बुद्धत्वस्यापि अनुपपत्तेः, अथवा-शान्ति मोक्षः स एव तीर्थकराणां प्रतिष्ठानमाधारः । कथ मित्याह-'जहा' यथा 'भूयाण' भूनानाम्-त्रसस्थावराणाम् 'जगती' जगतीपृथिवी प्रतिष्ठानम्-आधारः, तथा-तादृशस्य मोक्षस्य प्राप्तिर्भावमार्गमन्तरेण न सम्भवति । अतः सर्वेऽपि भावमार्गमुक्तवन्तोऽनुष्ठिनबन्तश्चेति भावः ॥३६॥ मळम्-अह ण वयमावन्नं फासा उच्चावया फुसे ।
ण तेसु विहिणेजा, वीएणे महगिरी ॥३७॥ . छाया-अथ तं व्रतमापन्न, स्पर्शा उच्चायचाः स्पृशेयुः ।
न तेषु विनिहन्याद्, वातेनेव महागिरिः ॥३७॥ कि वर्तमान काल में महाविदेह क्षेत्र में जो सीमन्धर आदि तीर्थ कर विद्यमान हैं, उन सब का आधार शान्ति ही है अर्थात् षट्काय के जीवों की रक्षारूप अहिंमा ही है। अन्यथा ज्ञानीपन हो ही नहीं सकता। अथवा शान्ति का अर्थ है मोक्ष, वही समस्त तीर्थ करों का आधार है, जैसे प्रस और स्थावर जीवों का आधार पृथ्वी है । मोक्ष की प्राप्ति भावमार्ग के विना मंभव नहीं है, अतएव सभी तीर्थंकरोने भावमार्ग का ही कथन और अनुष्ठान किया है ॥३६॥ અને અનાગત કાળના ગ્રહણ કરવાથી એ પણ સમજી લેવું કે-વતું. માનકાળમાં મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં જે સીમન્થર આદિ તીર્થ કર વિદ્યમાન છે, તે બધાને આધાર શાની જ છે. અર્થાત્ ષકાયના જીવોની રક્ષા રૂપ અહિંસ જ છે. તે સિવાય જ્ઞાની પણું થઈ જ શકતું નથી. અથવા શાંતિનો અર્થ મોક્ષ છે, તેજ સઘળા તીર્થકરોને આધાર છે. જેમ ત્રસ અને સ્થાવર જેને આધાર પૃથ્વી છે, મેક્ષની પ્રાપ્તિ ભાવમાગ વિના સંભવતી નથી. તેથી જ સઘળા તીર્થંકરોએ ભાવ માર્ગનું જ કથન અને અનુષ્ઠાન કરેલ છે. આ

Page #244

२३३३
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थः- (अह) अथ-भावमार्गपतिपत्त्यनन्तरम् (वयं) व्रतम्-साधु धर्मम् (आवन्न) आपन्नं पाप्त-प्रतिपन्नवत मित्यर्थः (ग) तम् पूर्वोक्त मुनि यदि (उच्चावया) उच्चावचा:-तीव्रा अतीव्र नानाविधाः (फापा) स्पर्शाः परीषहोपसर्गाः (फुसे) स्पृशेयुः- उपद्रवेयुः तदा स मुनिः (तेसु) तैः-परीषहोपसमें: (ण विणिहणेजा) न दिनिहन्यात्-न प्रतिस्तो भवेत् न विचलेदिति भावः, केन कइव ? इति दृष्टान्तमाह-(वाएण) पातेन (महाबातेन (महागिरी इव) महगिरिरित्र-मेहार्वत इवेति ॥३७॥ 'अहण वयमावन' इत्यादि।
शब्दार्थ-'अह-अर्थइसके पश्चात् वयं व्रतम्' साधुव्रत में 'आदम -आपनम्' प्राप्त र हे हुए ‘ण-तं निम्' उल मुनिको 'उच्चाधया-उच्चा. वचाः' नाना प्रकार के 'फामा-सी' परीषद और उपसर्ग 'फुसेस्पृशेयुः स्पर्श करे 'तेसु-तै। उन परीषह एवं उपसोसे ण विणिह णेज्जा-न विनिहन्यात्' पराजित न होवे अर्थात् दृढ रहें । कैसे दृढ रहे सो कहते हैं 'वाएण-वातेन' महावात से 'महा गिरि इव-महागि रिरिव' मेरू पर्वतके समान दृढ रहे ॥३७॥ ___ अन्वयार्थ---भावमार्ग को अंगीकार करने के पश्चात् साधुधर्म को प्राप्त करने वाले मुनि को कदाचित् तीव्र या मन्द नाना प्रकार के परी. षह और उपसर्ग आवे तो मुनि उनसे प्रतिहत न हो-विचलित न हो, जैसे आंधी से सुमेरु पर्वत विचलित नहीं होता ॥३७॥
अहणं वयमावन्न' इत्यादि
शहाथ---'अह-अथ' ते पछी 'वय-व्रतम्' साधु व्रतमा 'आवन्न-पापनिम्' २७सा 'णं-तं मुनिम्' भुनिने 'उच्चावया-उच्चावचाः' मने प्रारना फासा-स्पर्शाः परीष भने ७५ फुसे-स्पृशेयुः' १५० ४३ 'तेसु-तैः' में परीष भने ५था 'ण विणिहणेज्जा-न विनिहन्यात' ५२त न याय અર્થાત્ સંયમ પાલનમાં મજબૂત રહેવું. કેવી રીતે મજબૂત રહેવું જોઈએ? तमतात सूत्रा२४ छ -'वाएण-वातेन' भडावातथी अर्थात बाजी याथी 'महागिरि इव-महागिरिरिव' भे३ पतनी म १८ २९ ॥3॥
અન્વયાર્થ–-ભાવ માર્ગને અંગીકાર કરીને પછીથી સાધુધ મને પ્રાપ્ત કરવાવાળા મુનિને કદાચ તીવ્ર અથવા મંદ અનેક પ્રકારના પરીષહે અને ઉપસર્ગો આવે તે મુનિએ તેનાથી અપતિહત ન થવું. અર્થાત્ ચલિત ન થવું જેમ વાવાઝોડાથી સુમેરૂ ચલિત થતું નથી તેમ જ સ્થિર રહેવું. ૩
सू० ३०

Page #245

सूत्रकृतासूत्रे टीका-'अह' अथ-भावमार्गस्वीकारणानन्तरम् 'चपमावन्न' व्रतम्-सर्वविरतिलक्षणं महाव्रतम् आपन्नं प्राप्तम् (ग) तं मुनि यदि 'उच्चावया' उच्चावचाः -नानापकाराः 'फासा' स्पर्शाः-शीतोष्णादिपरीषहाः देवादिकृता अनुकूलमति. कूला उपसर्गा वा 'फुसे' स्पृशेयु:-उपद्रवेयुः, तथा स साधुः 'तेमु' अत्र तृती. यार्थे सप्तमी तैः पूर्वोक्तैरुच्चावचैः-परीषहोप गैः ‘ण विणिहणेज्जा' न विनिहन्यान संयमानुष्ठानात् कदाऽपि पर तो न भवेदति। अत्र-इटन्तमाह'वाएग' वातेन 'महागी' महागिमिरिच, यथा प्रबलेनाऽपि पचनेन विचाल्यमानोऽपि मेरुन कथमपि ग्वस्थानात् मचलति, तथा-उपसर्गादिमिरुपद्रुतोऽपि साधुः संममार्गान्न प्रचलिो भवेदिति भावः ॥३७॥ मूळम्-संवुडे से महापन्ने धीरे दत्तेलणं चरे।
निव्वुडे कालमाखी, एवं केवलिणो मेयं ॥३८॥ छाया-सवृतः स मइप्रज्ञः, धीरो दत्तैषमा चरेत् ।
निर्धतः कालपाछे देवं केशलिनो मतम् ।।३८॥ टीकार्थ-भवमार्ग को स्वीकार करने के अनन्तर सर्व विरति रूप महावत को जिसने धारण किया है, उस साधुको कदाचित् विविध प्रकार के स्पर्श अर्थात् शीत उष्ण आदि परीषह और देवादि बारा कृत अनुकूल या प्रतिकूल उपसर्ग सतायें तो वह उन उपद्रवों के कारण संयमानुष्ठान से लेश मात्र भी विचलित न हो। इस विषय में दृष्टान्त दिखलाते हैं। जैसे-प्रलयकाल का पवन चलने पर भी मेरू पर्वत नहीं डिगता है उसी प्रकार साधु संयम से चलित न हो ॥३७॥
'संवुडे से महापन्ने' इत्यादि । शब्दार्थ-से-सः' वह पूर्वोक्त साधु 'महापन्ने-महाप्राज्ञः' सम्यक
ટીકાર્થ––ભાવમાર્ગને સ્વીકાર કર્યા પછી સર્વ વિરતિ રૂપ મહાવ્રતને જેણે ધારણ કરેલ છે. એ સાધુને કદાચ અનેક પ્રકારના સ્પર્શ અથવા શીત (61) 3, (१२५) विशेष परीष भने हे विशेश्ये ४२॥ मनु અથવા પ્રતિકુળ ઉપસર્ગ સતાવે છે તે એ ઉપદ્રને કારણે સંયમના અનુઠાનથી લેશ માત્ર પણ ચલાયમાન ન થાય આ વિષયમાં દષ્ટાન્ત બતાવતાં કહે છે કે-જેમ પ્રલય કાળને પવન ચાલતો હોય તે પણ મેરૂ પર્વત ડગતે श्री. सन प्रमाणे साधुओ सयमथी यातायभान यु नही, ॥३७॥ 'संवुडे से महापन्ने' त्यात शाय---से-' पडेटा बेस मेवो ते साधु 'महापन्ने-महाप्रज्ञः'

Page #246

समर्थबोध टीका प्र. शु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थ : - (से) स पूर्वोक्को मुनिः (अंडे) संतः संयुक्तवनिरोधकः तथा ( महापन्ने ) महाप्रज्ञः - सम्यग्ज्ञानयुक्तः तथा - (धीरे ) धीरः- धैर्यसम्पन यद्वा धी:- बुद्धि स्तया राजते इति धीर - विशिष्टबुद्वियुक्तः सन् (दत्तेस) दत्षणाम् दत्ते गृहस्थै दीयमानेऽशनादौ एषणां त्रिविधाम् (चरे) चरेत् तथा (निव्वुडे) निर्वृतः - कवयोपशनात् शीतीभूतः एतादृशः सन् मुनि: (का) मरणम् - पण्डितमरणम् (माकंखी) आक इक्षेत - वाञ्छे । एतत् कस्य मतमित्याह - (एयं ) एतद् यत् पूर्वकथितं तत् (केवलणो) केवलिनः - तीर्थकरादेः (मयं) मतमस्ति न तु स्वमनीषिकया मोक्तन् इति जम्बूस्वामिनं प्रति सुधर्मस्वामिनो वचनमिति ॥ ३८ ॥
२३५
ज्ञान युक्त तथा 'धीरे-धीरः' धैर्य शील होकर 'दत्तेसणं-दशेषणाम्' दूसरेके द्वारा दिया हुआ एषगीय आहार ही 'करे वरेत्' ग्रहण करे तथा 'निogs - निर्वृतिः' शांतचित्त होकर 'कालं कालम्' पंडिन मरणकी 'आक' खी-आकाङ्क्षेत्' इच्छा करे 'एवं एतत्' यही 'केवलिगो - केवलिनः' तीर्थंकर आदिका 'मयं मतम्' मत है ||३८||
अन्वयार्थ - पूर्वोक्त मुनि संबर से युक्त, सम्यग्ज्ञान से सम्पन्न, धीर धैर्यवान् अथवा विशिष्ट बुद्धि से सुशोभित होकर गृहस्थ द्वारा प्रदत्त अशन आदि की तीन प्रकार की एषणा का पालन करे । कषाय की उपशान्ति से शीतल बना हुआ मुनि पण्डित मरण की आकांक्षा करे । यह केवली भगवान् का मत है हमारी कल्पना नहीं है ॥ ३८ ॥
सभ्य ज्ञानयुक्त तथा 'धीरे-धीर: ' धैर्यशी मनीने 'दत्ते स्रणं-दत्तेपणाम्' श्रील द्वारा आपवामां आवेल भेपलीय आहार 'चरे-चरेत्' श्रद्धालु उरे तथा 'निव्धुडे - निरृतः' शांत चित्त मनीने 'कालं कालम्' पंडित भरणुनी 'आकखी - आकाङ्क्षत' छारे एवं एतत् ४ 'केवलिणो- केवलिनः' तीर्थ ४२ विगेरेना 'मयं - मतम् भत छे ||३८||
આવયા --પૂર્વક્ત મુનિ સવથી યુક્ત સમ્યક્ જ્ઞાનથી સંપન્ન, બીર ધૈર્યવાન્ અથવા વિશેષ પ્રકારની બુદ્ધિથી સુÀાભિત થઈને ગૃહસ્થ દ્વારા આપવામાં આવેલ આહાર વિગેરેની ત્રણ પ્રકારની એષણાનું પાલન કરે, કષા ચેાની શાંતી થવાથી શીતલ અનેલ મુનિ પતિમરણની આકાંક્ષા કરે આ કેવલી ભગવાનને મત છે. અમારી કલ્પના નથી, ||३८||

Page #247

सूत्रकृताङ्गसूत्र टीका-अध्ययनार्थमुपसंहरति-'से' सः-पूर्वोक्तः-ज्ञानदर्शनचारित्रगुणयुक्तो मुनिः 'संवुडे' संवृतः-भास्रवद्वारावरोधकः 'महापन्ने' महामज्ञः- महतीविशाला प्रज्ञा-बुद्धिर्यस्य स महापन:-हेयोपादेयबुद्धियुक्तः। 'धीरे धीरःपरीषहोपसगादिमिरविचलितः । 'दत्तेसणं' दत्तेपणाम्-दायकेन दत्ते-प्राप्ते सत्याहारादिके एषणाम्-गवेषणाग्रहणेषणा-परिभोगैषणारूपां त्रिविधैषणाम् 'चरे' परेव-आचरेत्, एषणामनुपालयेदित्यर्थः। तथा-'निबुडे' निर्वृत इव निवृत। कषायोपशमात् शीतीभूतः सन् 'कालं' कालम् -मरणम्-पण्डितमरणम् 'आखी' आकाक्षेत्-वाग्छेत् । 'एयं एतत्-पत् पूर्वमुक्तं तत् 'केलिगो' केवलिनस्तीर्थकरगणधरादेः 'मयं' मतम्-तीर्थकरादेः खलु एतादृशं मतम् न मम, अतो यथा से स्तीर्थकरैः प्रतिपादितं तथैव मया कथितम् । सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनमुद्दिश्य कथयति-त्वया मार्गविषयकः प्रश्नः कृतः, तस्योत्तरं तीर्थकरमतेन मया ____टीकार्थ-अध्ययन के अर्थ का उपसंहार करते हैं-पूर्वोक्त दर्शन ज्ञान और चारित्र से युक्त मुनि आश्रवद्वारों का निरोध कर्ता हो, महा प्राज्ञ हो अर्थात् विशाल बुद्धिवाला या हेय-उपादेय की बुद्धि से युक्त हो, परीषहों और उपसों से चलायमान न हो तथा दाता के बारा प्रदत्त आहार आदि की ही गवेषणा करे । कषायों को उपशान्त करके शान्त हो तथा पण्डितमरण की अभिलाषा करे। ___ पहले जो कहा गया है वह केवलियों का मत है, मेरा नहीं । जैसा तीर्थंकरों ने प्रतिपादन किया, वैसा ही मैंने कहा है।
सुधर्मा स्वामो जम्बू स्वामी से कहते हैं-तुमने मार्ग के विषय में
टी --अध्ययनना मने पसार ४२०i ४ छ.-वरित ४शन, જ્ઞાન, અને ચારિત્રથી યુક્ત મુનિ આસવ દ્વારને નિરોધ કરતા ઘાય. મહા પ્રાણ થાય અર્થાત્ વિશાળ બુદ્ધિવાળા અથવા હેય-ઉપાદેયની બુદ્ધીથી યુક્ત થાય, પરીષહો અને ઉપસર્ગથી ચલાયમાન ન થાય તથા દાતા દ્વારા અપાયેલા આહાર વિગેરેની જ ગષણા કરે. કષાને ઉપશાન્ત કરીને શાત થાય તથા પંડિત મરણની ઈચ્છા કરવી.
પહેલા જે કહેવામાં આવેલ છે, તે કેવલિને મત છે, મારે સ્વતંત્ર મત નથી. તીર્થકરોએ જે પ્રમાણે પ્રતિપાદન ન કરેલ છે, એ જ પ્રમાણે में 3 छे.
સુધમસ્વામી જમ્મુ સ્વામીને કહે છે કે તમને માર્ગના સંબન્યમાં

Page #248

सार्थबोधिनी टीका प्र. ध्रु. अ. ११ मोक्षस्वरूपनिरूपणम्
मदत्तम्, न तु मनागपि स्वमनीषया कथितम् । 'त्ति' इति बेमि' ब्रवीमि यथा भगवत्समीपे श्रुतं तथा-कथयामीति ॥ ३८ ॥
।। इति श्री विश्वविख्यात जगवल्लम-मसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकमविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थ निर्माषक, वादिमानमर्दक - श्री शाहच्छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर - पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायां श्री "सूत्रकृतासूत्रस्य" समयार्थबोधिन्याख्यायां व्याख्यायां मोक्षनामकम् एकादशममध्ययनं समाप्तम् ॥११॥
森
-
२३७
प्रश्न किया था, उसका उत्तर मैंने तीर्थंकर के मतानुसार दिया है, अपनी बुद्धि से कुछ नहीं कहा ।
'त्ति बेमि' जैसा तीर्थंकर के समीप सुना, उसी प्रकार मैं कहता हूं ॥ ३८ ॥
जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराजकृत 'सूत्रकृताङ्गमूत्र' की समयार्थयोधिनी व्याख्या का मोक्षनामक ॥ ग्यारहवां अध्ययन समाप्त ॥ ११ ॥
પ્રશ્ન કરેલ હતા, તેના ઉત્તર મેં તીર્થંકરના મત પ્રમાણે આપેલ છે, મારી સ્વતંત્ર બુદ્ધિથી કંઈ પણ કહેલ નથી.
'त्ति बेमि' प्रमाणे तीथपुरनी पांसेथी सांलज्यु हेतु प्रमाणे भे' ४छु' हे. ॥३८॥
જૈનાચાય જૈનધમ દિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત ‘સૂત્રકૃતાંગસૂત્ર’ની સમયાથ મેષ્ઠિની વ્યાખ્યાનું મેાક્ષ નામનુ અગ્યારમું અધ્યયન સમાપ્ત ૫૧૧૫।

Page #249

૨૩૮
॥ अथ द्वादशं श्री समवसरणाऽध्ययनं प्रारभ्यते ॥ गतमेकादशमध्ययनम्, तदनु द्वादश्च मध्ययनमारभ्यते । अस्य च पूर्वाध्ययनेन सहाऽयं सम्बन्धः । एकादशेऽध्ययने मोक्षमार्गः प्रतिपादितः, तत्प्रसङ्गात् कुमार्गः स्मारितो भवति, इति कुमार्गमरूपणाय द्वादशमध्ययनं मारभ्यते । कुमार्गे विज्ञाते सति तस्य निराकरणं संभवति निराकृते च तस्मिन् मार्गव्यवस्था स्यात् । अतः कुमार्गनिराकरणाय व स्वरूपमवश्यं विज्ञातव्यमिति तत्स्वरूपनिरूपणार्थमिदमध्यनम् । तस्येदमादिमं सूत्रम् -' चत्तारि' इत्यादि । मूलम् - चत्तारि समोसरणाणिमाणि,
किरियां अंकिरियं वर्णयति,
सूत्रकृताङ्गसूर्य
पावाया जाई पुढो वयंति ।
तेइयं अन्नार्णमासु चैत्थमेव ॥१॥
बारहवाँ अध्ययन का प्रारंभ (समव सरण)
ग्यारहवां अध्ययन समाप्त हुआ । तत्पश्चात बारहवां अध्ययन प्रारंभ किया जाता है । इस अध्ययन का पूर्व अध्ययन के साथ यह संबंध है - ग्यारहवें अध्ययन में मोक्षमार्ग का प्रतिपादन किया गया है और प्रसंगवश कुमार्ग का भी स्मरण कराया गया है। अतएव कुमार्ग की प्ररूपणा करने के लिए बारहवाँ अध्ययन प्रारंभ किया जाता है | कुमार्ग को जानलेने पर ही उसका निराकरण हो सकता है और उसका निराकरण होने पर ही मार्ग का निश्चय हो सकता है । अतएव कुमार्ग का निराकरण करने के लिए उसका स्वरूप अवश्य બારમા અધ્યયનને પ્રારંભ—
અગિયારમું અધ્યયન સમાપ્ત થયું. હવે આ બારમા અધ્યયનને પ્રારભ કરવામાં આવે છે. આ અધ્યયનના આગલા અધ્યયન સાથે આ પ્રમાણે સુખ'ધ છે. અગિયારમા અધ્યયનમાં મેક્ષમાર્ગનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે અને પ્રસંગેાપાત કુમાગનું પણ મરણુ કરાવવામાં આવેલ છે. તેથી કુમા”ની પ્રરૂપણા કરવા માટે આ ખારમાં અધ્યયનના પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. કુમાર્ગોને જાણવાથી જ તેનું નિરાકરણ થઇ શકે છે, અને તેના પ્રતીકાર થાય ત્યારેજ માના નિશ્ચય થઈ શકે છે, તેથી જ કુમા નુ‘ નિરાકરણુ કરવા માટે તેનું સ્વરૂપ અવશ્ય સમજી લેવું જોઇએ. તેના નિરૂપણુ

Page #250

समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २३९ जान लेना चाहिये । उसी के निरूपण के लिए यह अध्ययन है। इसका प्रथम सूत्र है-'चत्तारि' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'इमाणि-इमानि' ये लोक में प्रसिद्ध ऐसे 'चत्तारिचत्वारि' चार 'समोसरणाणि-समवसरणानि' परतीर्थिकों का समूह है 'जाई-यानि' जो परतीथिकों के समूह 'पावादुया-प्रावादुकाः' प्रज ल्पक होकरके 'पुढो वयंति-पृथक्वन्ति' वे चारों पृथक पृथक् सिद्धांत का प्रतिपादन करते हैं। कोई परतीर्थिक 'किरियं-क्रिश' क्रिया को अर्थात् जीवादि पादार्थ का अस्तित्त्वरूप 'आहंसु-आहुः' कहते हैं यह पहला समवसरण है १ कोई कोई 'अकिरियं-अक्रिया' जीवादि पदार्थ नहीं है इत्यादि प्रकारसे 'आहेतु-आहुः' कहते हैं। यह दूसरा समवस. रण है २ एवं कोई 'विपत्ति'-विनयमिति' केवल विनयसे ही मोक्ष होता है ऐसा 'तइयं-तृतीयं तीसरा समवसरण है 'चउत्थमेवचतुर्थमेव' और चौथा परतीर्थिक 'अन्नाणं-अज्ञानम्' अज्ञानसे ही मोक्ष होता है इस प्रकार 'आहुः कथयन्ति' कहते है, यह चौथा समवसरण है ये पूर्वोक्त चारों परतीर्थिकमावादुक-अर्थात् वागविलास करने वाले हैं वे लोग वृथावाद करते हैं ॥१॥ માટેજ આ અધ્યયનને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. આ અધ્યયનનું પહેલું सूत्र या प्रमाणे छे. 'चत्तारि' या ___evat:-'इमाणि-इमानि' मा भने प्रसिद्ध मेवा 'चत्तारि-चत्वारि' यार 'समोसरणाणि-समवसरणानि' ५२तीय जन समूह छ. 'जाई-यानि' २ ५२तीयानो समुदाय 'पावादुया-प्रावादुकाः' ures 25 'पुढो वयंतिपृथक् वदन्ति' से प्यारे हो । १२ सिद्धांतनु प्रतिपाहन ४३ छ,
परतीथि 'किरिय-क्रियां' याने अर्थात पहाना मस्तित्व. ३५ 'आइंसु-बाहुः' । छे. मा पड समक्स२५ छे. १ 'अकिरिय-अक्रियां' पाहि यहाथ नथी विशेष प्राथी 'आहंसु-आहुः' . भाभी समयस२९ छे. २ का प्रमाणे । 'विणयत्ति-विनयमिति' ण विनयथी । माक्ष प्रास थाय छ. को प्रमाणे तइय-तृतीय' त्रीने । भत 'आहः' छे. मात्री समवसर छे. ३ 'चउत्थमेव-चतुर्थमेव' भने याथा परतीथि 'अन्नाणं-अज्ञानम् अज्ञानथी०४ भाक्ष प्राप्त थाय छे मा પ્રમાણે “અહુર” કહે છે આ ચોથું સમવસરણ છે. ૪ આ ઉપરથી કહેવામાં આવેલ ચારેય પરતીર્ષિકે પ્રાવાદુક અર્થાત, વાણીને વિકાસ જ માત્ર કરવાવાળા હોય છે. એ લેકે ફગટજ વાણુને વિલાસ કરતા રહે છે. એટલે કે કેવળ બડબડાટ જ કરે છે. પેલા

Page #251

सुत्रकृताङ्गसूत्रे छाया-चत्वारि समवसरणानीमानि, पावादुका यानि पृथग् वदन्ति ।
क्रियामक्रिया विनयमिति, तृतीयमज्ञान माहुश्चतुर्य मेव ॥१॥ अन्वयार्थः - 'इमाणि' इमानि-लोकपसिद्धानि 'चत्तारि' चत्वारि-चतुः संख्यकानि चतुर्विधानीत्यर्थः, (समोसरणाणि) समवसरणानि परतीर्थिकसम्हाः सन्ति (जाई) यानि ये परतीर्थिकसमूहा। (पावादुया) मावादुका:-मजल्पका वाचालाः सन्तः (पुढो वयंति) पृथग्वदन्ति सर्वे ते चत्वारोऽपि परतीथिकाः पृथक पृथक्तया प्रतिपादयन्ति । किं कि प्रतिपादयन्ति तदर्शयति-एके परतीथिकाः (किरियं) क्रियाम्-जीवादिपदार्थाऽस्तित्वरूपाम् (आहेसु) आहुः-कथयन्ति इत्येकं समवसरणम् १ । (मासु) इत्यग्रेणान्वयः । एके द्वितीयसमवसरणगताः परतीथिकाः (अकिरियं) अक्रिपाम् आहुः कथयन्ति इति द्वितीयं समवसरणम् । तृतीयसमवसरमगताः परतीथिकाः (विणयंति) नियमिति केवलाद् विनयादेव मोक्षो भवतीति रूपं विनयम् (तइयं) तृतीयं मतमाहुः-कथयन्ति' इति तृतीयं समवसरणम् ३ । (चउत्थमेव) चतुर्थमेव न चतुर्थादुपरिमतमश्चतुर्थमेव (अन्नाण) अज्ञानम्-अज्ञानादेव मोक्षो भवत्येवं रूपमाहुः-कथयन्ति । एते पूर्वोक्ता श्रत्वारोऽपि पावादुकाः परतीथिकाः पृथक् पृथक्तया स्वमतं प्रतिपादयतः अनविचिन्त्य कथनेन मृणैव वदन्तीत्यग्रेतनगाथया सम्बन्ध इति ॥१॥
अन्वयार्थ-अन्यतीर्थी जिनको पृथक पृथक् कहते हैं, वे समवसरण अर्थात् उनके चार सिद्धान्त ये हैं (१) कोई कोई परतीर्थिक क्रियावाद अर्थात जीव आदि पदार्थो का अस्तित्व कहते हैं यह पहला समसरण है । (२) कोई कोई अक्रियावाद को स्वीकार करते हैं यह दसरा समवसरण है । (३) तीसरे समवसरणवाले वैनयिक हैं, उनको मान्यता है कि अकेले विनय से ही मोक्ष प्राप्त हो जाता है । (४) चौथा समवसरण अज्ञ नवादियों का है, जिनके मतानुमार अज्ञान ही मोक्ष का कारण है,।
અવયાર્થ—અન્યતીથિકે જેને જુદા જુદા પ્રકારથી કહે છે, તે સમવસરણ અર્થાત તેઓના ચાર સિદ્ધાંતે આ પ્રમાણે છે. (૧) કઈ કઈ પરતીથિકે કિયાવાદ અર્થાત જીવ વિગેરે પદાર્થોના અસ્તિત્વને સ્વીકારે છે. આ પહેલું સમવસરણ છે.
(૨) કઈ કઈ અકિયાવાદને સ્વીકાર કરે છે. આ બીજું સમવસરણ છે.
(૩) ત્રીજા સમવસરણવાળા વનયિકે છે. તેઓની માન્યતા એવી છે કે એકલા વિનયથી જ મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે.
(४) याथु समक्स२९४ ज्ञानवाही मेनु छे. तयाना मत प्रमाणे અજ્ઞાન જ મોક્ષનું કારણ છે.

Page #252

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
२४१
टीका - अन्वयार्थगम्या, तत्र विशेषार्थी वित्रियते-क्रियाम्- 'जीवादिपदार्थोऽस्ति इत्यादिरूयां वदितुं शीलं येषां ते क्रियावादिनः। अशीस्युत्तरशतभेदभिन्ना भवन्ति तथाहि - 'जीवाजीव पुण्यपापासत्रसंवरनिर्जराबन्धः मोक्षाख्याः पदार्थाः स्वपरमेदाभ्यां नित्यानित्यविकल्पद्वयेन च कालतः नियतिस्वभावेश्वरात्माश्रयणादशीत्युत्तरं शतं परति क्रियावादिनाम्, इयमंत्र मक्रिया - 'अस्ति जीवः स्त्रतो नित्यः कालः १, अस्ति जीवः स्वत्वोऽनित्यः
ये चारों ही परतीर्थवादी पृथक पृथक् अपने २ मत का प्रतिपादन करते हुए, विना विचारे कथन करने के कारण मृषावाद करते हैं ॥ १ ॥ टीकार्थ - टीका अन्वयार्थ से ही समझ लेनी चाहिए। यहां गाथा के विशेष अर्थ का विवरण किया जाना है। जीवादि के अस्तित्व रूप किया का कथन स्वीकार करने वाले क्रियावादी कहलाते हैं, इन क्रियावादियों के १८० भेद हैं। वे इस प्रकार हैं-जीव, अजीव, पुण्य, पाप, आश्रव, संवर, निर्जरा, बंत्र और मोक्ष ये नौ पदार्थ हैं । इनके स्वतः और परतः के भेद से अठारह भेद होते हैं । इन अठारहों को नित्य और अनित्य, इन दो भेदों, से गुणित करने से छत्तीस भेद हो जाते हैं। तत्पश्चात काल, नियति, स्वभाव, ईश्वर और आत्मा इन पाँच भेदों से छत्तीस का गुणाकार करने पर एक सो अस्सी विकल्प हो जाते हैं। उदाहरणार्थ यहां कुछ विकल्प प्रदर्शित किये जाते हैं, यथा
આ ચારે પુરતીથિકા અલગ અલગ પેાતાના મતનું સમર્થન કરતા થકા વગર વિચાર્યે કથન કરવાના કારણે મૃષાવાદજ કરે છે, ૧૫
ટીકા ટીકા અન્વયથી જ સમજી લેવી. અહિયાં ગાથાના વિશેષ અંનું વિવરણ કરવામાં આવે છે, છત્ર વિગેરેના અસ્તિત્વરૂપ ક્રિયાનુ કથન સ્વીકાર કરવાવાળા ‘ક્રિયાવાદી' કહેવાય છે. આ ક્રિયાવાક્રિયાના ૧૮૦ ભેરા छे, ते याप्रमाणे छे. लव, भुव, पुष्य, पाप, आस्त्रव, सौंवर, निश, અધ, અને મેક્ષ આ નવ પદાર્થ છે. તેન સ્વતઃ અને પરતઃ એ પ્રકારના એ ભેદથી અઢાર ભેદો થઈ જાય છે. આ અઢારે ભેદને નિત્ય અને અનિત્ય આ એ ભેદાથી જીવાથી છત્રીસ ભેદ થઈ જાય છે. તે પછી કાલ, નિયતિ. સ્વભાવ ઇશ્વર અને આત્મા આ પાંચ પ્રકાનાભેદેને છત્રીસથી ગુણવાથી એકસા એંસી ભેદ થઈ જાય છે, ઉદાહરણ નિમિત્તે અડ્ડિયાં કેટલાક ભે નીચે બતાવવામાં આવે છે જેમકે
सू० ३१

Page #253

२४२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
कालतः २, अस्ति जीवः परतो नित्यः कालः ३, अस्ति जीवः परतोऽनित्यः कालतः ४, इत्येवं नित्याऽनित्याभ्यां स्वपरभेदाभ्यां च कालतचत्वारो भेदा लभ्यन्ते, एवं नियतिस्वभावेश्वरात्मभिरपि एकैकेन चलात्वारो विकल्पाः, एते च पञ्चचतुष्का विंशति र्भवन्ति, एवं जीवपदार्थेन लब्धाः एवमजीवादयोsपि अष्टौ प्रत्येकं विंशतिर्भेदाः, तत्थ नवगुणितविंशतेः शतमशीत्युत्तरं, भवतीति । तथा - 'अकिरियं' अक्रियाम् नास्ति क्रिया मोक्षफळप्रदेति वदितु येषां शीलं तेऽक्रियावादिनः, ते च चतुरशीतिर्भेदाः, न क्रिया मोक्षे कारणम्, अपितु ज्ञानमेव मोक्षसाधनमिति पचपन्तः - अक्रियावादिनो भवन्ति १ ।
(१) जीव स्वतः निश्य है काल से । (२) जीव स्वतः अनित्य है काल से । (३) जीव परतः निश्य है काल से ।
(४) जीव परतः अनित्य है काल से ।
इस प्रकार स्वतः और परतः तथा नित्यता और अनित्यता के साथ काल को गिन कर चार विकल्प बनते हैं । इसी प्रकार नियति, स्वभाव, ईश्वर और आत्मा के साथ भी चार चार विकल्प होते हैं। इस प्रकार ५x४ = २० विकल्प सिर्फ जीव पदार्थ को लेकर हुए । इसी प्रकार अजीव आदि आठ के भी बीस-बीस भेद होने से २०x९ = १८० मेद हो जाते हैं। सब क्रियावादी १८० प्रकार के हैं ।
(१) व स्वतः नित्य छे अजथी.
(२) व स्वतः मनित्य छे, अजथी. ( 3 ) व परत: नित्य है, अजथी.
(४) व परतः मनित्य छे, अजथी,
આ રીતે સ્વતઃ અને પરતઃ તથા નિત્યપણા અને અનિત્યપણાની સાથે કાળને ગણીને ચાર વિકલ્પા બને છે, એજ પ્રમાણે નિયતિ, સ્વભાવ, ઈશ્વર અને અમાની સાથે પણ ચાર ચાર વિકલ્પા કેવળ જીવ પદાર્થને લઈને થયા. આ રીતે ૫+૪=૨૦ વિકલ્પે કેવળ જીવ પદાર્થીને લઈને થયા એજ રીતે અજીવ આદિ આઠેના પણ વીસ વીસ ભેદો થવાથી ૨૦૧૯=૧૮૦ એકસા એ'સી ભેદો થઈ જાય છે. એ રીતે સઘળા ક્રિયાવાસ્ક્રિશ ૧૮૦ એકસે એ'સી પ્રહારના છે,

Page #254

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् . २३. ___अक्रियावादिनः-चतुरशीतिमैदा भवन्ति तथाहि-जीगञ्जीवास्रवसंवरनि. जराबन्धमोक्षाः पुण्यपापवनिता सप्तपदार्थाः, तत्रैकैकस्य स्त्रपरभेदाभ्यां कालयदृच्छानियतिस्वभावेश्वरात्मरूपपट पदार्थाश्रयणात् चतुरशीतिर्भवति भेदाः, नास्ति जीवः स्वतः कालतः१, नास्ति जीवः परतः कालतः२, एवं यदृच्छानियति स्वभावेश्वरात्मभिः संयोजने द्वादशभेदा भवन्ति ततः सजानां पुण्यपापवर्जितपदार्थानां द्वादश द्वादश भेदाः चतुरशीतिभवन्ति ।
तथा-'तइयं तृतीयम् ‘विणयंति' विनयमिति, विनयादेव मोक्षो जायते, एवं वदनशीला वैनयिकाः । ते द्वात्रिंशद्विधाः सन्ति । उक्तंच__ अक्रियावादियों के चौरासी (८४) भेद हैं। इनकी मान्यता है कि जीव आदि पदार्थों का अस्तित्व नहीं है । इनके भेद इस प्रकार होते हैं-पुण्य और पाप को छोड़ कर जीव, अजीव, आस्न ब, संवर, निर्जरा, पन्ध और मोक्ष, इन सात पदार्थों को स्व और पर के भेद से तथा काल, यदृच्छा, नियति, स्वभाव, ईश्वर और आत्मा इन छह के द्वारा गुणित करने से चौरासी भेद हो जाते हैं । उदाहरणार्थ
(१) जीव नहीं है स्वतः काल से । (२) जीव नहीं है परतः काल से।
इसी प्रकार यदृच्छा आदि से भी संयोजित करने पर बारह भेद हुए और सात पदार्थों के साथ बारह बारह भेद होने से १२४७८८४ विकल्प हो जाते हैं।
અક્રિયાવાદીના ૮૪ ચોર્યાશી ભેદો છે. તેઓની માન્યતા એવી છે કે જીવ વિગેરે પદાર્થોનું અસ્તિત્વ જ નથી. તેના ભેદે આ પ્રમાણે હોય છે. પુણ્ય અને પાપને છેડીને જીવ, અજીવ, આસ્રવ, સંવર, નિર્જશ, બંધ અને મેક્ષ આ સાત પદાર્થોને વ અને પરના ભેદથી તથા કાલ, યદ્દચ્છા, નિયતિ, સ્વભાવ, ઈશ્વર અને આત્મા આ છ ની સાથે ગુણવાથી ચર્યાશી हो य य छ, सेभ -
(१) ७१ नयी २१1: यी (૨) જીવ નથી પરતઃ કાળથી
આજ પ્રમાણે દરછા વિગેરેની સાથે જવાથી બાર ભેદે થાય છે. અને સાતે પદાર્થોના બાર ભેદ થવાથી ૧૨+=૮૪ ભેદ થઈ જાય છે.
ત્રીજા વૈનાયિકવાદી છે. તેઓ વિનયથી જ મોક્ષને માનવાવાળા છે,

Page #255

सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'वैनयिकमतं विनय, घेतो वाकायदानतः कार्यः ।
सुर-नृपति-पति-ज्ञानि, स्थविरा-धम-मातृ-पितृषु सदा ॥ १॥' सुरनृपत्यादिषु अष्टसु मनसा बाबा कायेन दानेन चेति चातुर्विध्येन विनयः कार्यः । एतेऽष्टौ मनसेत्यादि चतुर्मिगुणिता द्वात्रिंशद् भवन्तीति३ । ___ 'अन्नाणं' अज्ञानम् 'आईसु' आहुः-कथयन्ति । 'चउत्थं चतुर्थ मतम् ४, अज्ञानादेव मुखं भवति' एवं ये वदन्ति तेऽज्ञानवादिन इति । अज्ञानवादिन:सषष्टिभेदभिन्नाः जीवाऽजीवादीन् नवपदार्थान् क्रमेण व्यवस्थाप्य तत्र सप्त मनकाः संस्थाप्याः सत् असत्, सदसत्, अवक्तव्यम्, सदवक्तव्यम्, असदवक्तव्यम्,
तीसरे वादी वैनयिक है इन के बत्तीस प्रकार हैं। कहा है-'वैनयिक मतं विनयः' इत्यादि।
'वैनयिकों का मन्तव्य है कि मन, वचन, काय और दान इन चार प्रकारों से देवता, राजा, यति, ज्ञानी, स्थविर (वृद्ध) अधम, माता और पिता इन आठ का सदैव विनय करना चाहिए।' - इस प्रकार आठ के साथ चार का गुणाकार करने पर बत्तीस भेद होते हैं। ___ चौथे वादी अज्ञानवादी हैं। इनके मतानुसार अज्ञान से ही सुख एवं इष्ट पदार्थों की सिद्धि होती है । अज्ञानवादी सड़सठ (६७) प्रकार के हैं। वे इस प्रकार जीव, अजीव आदि नौ पदार्थों को क्रम से लिख लिया जाएं और प्रत्येक के नीचे आगे कहे जाने वाले सात भंग लिखे जाएँ। वे सात भंग यों हैं-मत्, असत्, सदसत् तमना मत्रीस लेटे थे, युछ 3-'वैनयिकमतं विनयः' या
વૈયિકનું મતવ્ય છે કે-મન, વચન, કાય અને દાન આ ચાર પ્રકાथी हेत॥१, १२, यति3, १४ (स्थवि२) वृद्धन५, अमर, भाता७,, અને પિતા, આ આઠેને હંમેશાં વિનય કરવો જોઈએ.
આ રીતે આઠની સાથે ચારને ગુણવાથી બત્રીસ ભેદ થઈ જાય છે.
ચોથા અજ્ઞાનવાદી છે. તેઓના મત પ્રમાણે અજ્ઞાનથી જ સુખ અને ઈષ્ટ પદાર્થોની સિદ્ધિ થાય છે.
અજ્ઞાનવાદી સડસઠ (૬૭) પ્રકારના છે. તે આ પ્રમાણે છે–જીવ, અજીવ, વિગેરે નવ પદાથોને કમથી લખવામાં આવે અને દરેકની નીચે આગળ કહેવામાં આવનાર સાત ભાગમાં લખવામાં આવે તે સાત ગાઓ આ प्रभारी छ. सत् , असत् सहसत , अवतव्य, सत् मतव्य, सत् अq. તવ્ય અને સત્ અસત્ અવક્તવ્ય. વિકલ્પનું ઉચ્ચારણ આ પ્રમાણે કરવું જોઈએ.

Page #256

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २४५ सदसदबक्तव्यम्, अमिलापस्त्वेवम्-अन् जोवः को वेत्ति किंवा ज्ञातेन१, असन् जीवः को वेनि किंवा ज्ञातेन २, सदसन् जीवः को वेत्ति किंवा ज्ञातेन३, अवक्तव्यो जीवः को वैत्ति किंवा ज्ञातेन४, सदरक्तव्यो जीवः को वेत्ति किंवा तेन ज्ञातेन ५, असद रक्तव्यो जीवः को वेत्ति किंवा तेन ज्ञातेन ६ सदसवक्तव्यो जिवः को वेत्ति किंवा तेन ज्ञातेन ७:४१ एवत् अनीवादिभिरपि संयोजनात् त्रिष्टि भेदाः ६३ । अवक्तव्य, सत् अवक्तव्य, असत् अवकाव्य और सत्-असत्-अव. क्तव्य । विकल्पों का उच्चारण इस प्रकार करना चाहिए
(१) जीव सत् है, यह कौन जानता है ? जानने से लाभ भी क्या है ? ___ (२) जीव असत् है, यह कौन जानता है ? जानने से लाभ
भी क्या है ? _ (३) जीव सन् असत् है, यह कौन जानता है ? जानने से लाभ भी क्या है ?
(४) जीव अवक्तव्य है, यह कौन जानता है ? जानने से लाभ भी क्या है?
(५) जीव सत्-अवक्तब्ध है, यह कौन जानता है ? जानने से लाभ भी क्या है?
(६) जीव असत्-अवक्तव्य है, यह कौन जानता है ? जानने से लाभ भी क्या है?
(७) जीव सत् असत् अवक्तव्य है, यह कौन जानता है ? जानने से लाभ भी क्या है ?
(૧) જીવ સત્ છે, એ કોણ જાણે છે ? અને તે જાણવાથી લાભ પણ શું છે? (२) ७१ असत् छ, मे न छ १ भने तपाथी साल शुछ ?
(3) ७१ सतू असत् छ, ते Mणे छ ? भने ते साथी લાભ પણ શું છે?
(૪) જીવ અવક્તવ્ય છે, એ કેણ જાણે છે અને તે જાણવાથી લાભ પણ શું છે ?
(૫) જીવ સત્ અવક્તવ્ય છે, તે કે જાણે છે? અને તે જાણવાથી લાભ પણ શું છે?
(૬) જીવ અસત્ અવક્તવ્ય છે. તે કોણ જાણે છે? અને તે જાણવાથી લાભ પણ શું છે?
| (૭) જીવ સત્ અસત્ અવક્તવ્ય છે, તે કોણ જાણે છે અને તે જાણવાથી લાભ પણ શું છે?

Page #257

सूत्रकृतामसूत्र तथा-अपरेऽपि चत्वारो विकल्पाः, तद्यथा-सती भावोत्पत्तिः कोवेत्ति किं वा तया ज्ञातया१, असती भावोत्पत्तिः को वेत्ति किंवा तया ज्ञातया२, सदसती भव त्यत्तिः कोवेत्ति किंवा तया ज्ञातया३, अवक्तव्या भवोत्पत्तिः को वेत्ति किं वा तया ज्ञातया४ । एवं सर्वेऽपि सप्तपष्टि रिति ॥६॥
इसी प्रकार अजीव आदि के साथ सात सात भंगों का संयोग करने पर ९४७-६३ भेद होते हैं । इन वेसठ भेदों में चार विकल्प उत्पत्तिविषयक मिलाये जाते हैं । यथा-(१) पदार्थों की उत्पत्ति सती है अर्थात् विद्यमान पदार्थों की उत्पत्ति होती है, यह कौन जानता है, और उसे जानने से लाभ भी क्या है ?
(२) पदार्थी की उत्पत्ति असती है अर्थात् असत् पदार्थों की उत्पत्ति होती है, यह कौन जानता है, उसे जानने से लाभ क्या है ?
(३) पदार्थों की उत्पत्ति सदसती है अर्थात् सत्-असत् पदार्थों की उत्पत्ति होती है, यह कौन जानता है और जानने से लाभ भी क्या है ? _ (४) पदार्थों की उत्पत्ति अवक्तव्य है अर्थात् अवक्तव्य पदार्थ उत्पन्न होते हैं, यह कौन जानता है और जानने से क्या लाभ है ?
इस प्रकार त्रेसठ और चार भेद मिलने से अज्ञानवादियों के ६७ भेद हो जाते हैं।
આ પ્રમાણે અજીવ વિગેરેની સાથે સાત સાત ભંગને સંગ કરવાપી ૯૮૭=૬૩ ભેદો થાય છે. આ ત્રેસઠ જેમાં ચાર વિકલ્પ ઉત્પત્તિ सभी मेवामा आवे छे. म-(१) पानी पत्ति सती . અર્થાત વિદ્યમાન પદાર્થોની ઉત્પત્તિ થાય છે, એ કેણ જાણે છે અને તેને જાણવાથી લાભ પણ શું છે?
(૨) પદાર્થોની ઉત્પત્તિ અસતી છે, અર્થાત અસત પદાર્થોની ઉત્પત્તિ થાય છે, એ કે જાણે છે? અને તેને જાણવાથી લાભ શું છે ?
(૩) પદાર્થોની ઉત્પત્તિ સદસતી છે, અર્થાત્ સત્ અસત પદાર્થોની ઉત્પત્તિ થાય છે, તે કેણ જાણે છે ? અને તે જાણવાથી શું લાભ છે?
(૪) પદાર્થોની ઉત્પત્તિ અવક્તવ્ય છે, અર્થાત્ અવક્તવ્ય પદાર્થ ઉત્પન્ન થાય છે, તે કોણ જાણે છે? અને તે જાણવાથી લાભ પણ શું છે?
આ રીતે ત્રેસઠમાં આ ચાર ભેદે મેળવવાથી અજ્ઞાનવાદીના ૬૭ સડસઠ ભેદે થઈ જાય છે.

Page #258

समयार्थबोधिनो टोका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २४७
परतीथिका यानि यानि स्व स्व मतानि परिगृहीतानि तानि तानीमानि-क्रियावादाऽक्रियावादविनयवादाऽज्ञानवादरूपाणि, ज्ञातव्यानीति भावः ॥१॥ मूळम्-अण्णाणिया ता कुसला वि संता,
असंथुयाँ णो वितिगिच्छतिन्ना। अकोविया आहु अकोविएहि,
अणाणुवीइन मुंसं वयंति ॥२॥ छाया-अज्ञानिकास्ते कुशला अपि सन्तोऽसंस्तुता नो विचिकित्सा तीर्णाः।
___ अकोविदा आहुरकोविदेभ्योऽननु विचिन्त्य तु मृषा वदन्ति ॥२॥
अभिप्राय यह है कि परतीथिकोने जो जो भी मत अंगीकार किये हैं, वे सब कियावाद, अक्रियावाद, विनयवाद और अज्ञानवाद में समाविष्ट हो जाते हैं ॥१॥ 'अण्णाणिया' इत्यादि।
शब्दार्थ-'ता-ते' वे 'अण्णाणिया-अज्ञानिकाः' अज्ञानवादी 'कुसला वि संता-कुशला अपि सन्तः' अपने को अपने अपने मतके ज्ञान में कुशल मानते हुवे भी ‘णो-नों' न 'वितिगिच्छतिनाविचिकित्सातीर्णाः' संशय से रहित है-अर्थात् संशयवाले ही वे हैं, संशयरहित नहीं है, अतः वे 'असंथुधा-असंस्तुना' मिथ्यावादी होने से लोकों के स्तुति पात्र नहीं हैं 'अकोविया-अकोविदा' वे सझसत् विवेकसे रहित होने से स्वयं अज्ञानी हैं और 'अकोविएहि-अकोवि.
કહેવાનો અભિપ્રાય એ છે કે-પરતીથિકાએ જે મતને અંગીકાર કરેલ છે, તે બધા કિયાવાદ અક્રિયાવાદ, વિનયવાદ, અને અજ્ઞાનવાદમાં સમાઈ જાય છે. આ
'अण्णाणिया' त्यादि
शार्थ-'ता-ते' से 'अण्णाणिया-अज्ञानिकाः' मशानवाहीये. 'कुसला वि संता-कुशला अपि सन्तः' पाताने पातपाताना भतना ज्ञानमा शस भानता वा छतi ५५ णो-नो' न त। 'वितिगिच्छविन्ना-विचिकित्सा तीर्णाः' सय २हित छे. अर्थात तेमा संशय २हित नथी संशय युतका है. तथा तमे। 'असंथुया-असंस्तुताः' भित्र्यावाही सापायी सोना स्तुतिपात्र नयी. 'अकोविया-अकोविदाः' ती सह असद व विनाना पायी अज्ञानी छ भने 'अकोविएहि-अकोविदेश्यो' स्मशानी शिष्याने 'अणाणुवीइत्तु

Page #259

सूत्रकृताङ्गसूत्रे ____ अन्वयार्थ:-'वा' ते 'अण्णाणिया' अज्ञानिका:-अज्ञानवादिनः 'कुसलावि संता' कुशला:-स्व स्व मतज्ञाने दक्षा अपि 'संता' सन्तोऽपि 'गो' नो-नैव 'वितिगिच्छतिन्ना' विचिकित्सा ती:-विविकित्सापारगामिनः संशयरहिता न सन्तीतिभावा, अत एव ते 'असंथुया' असंतुताः लोकानां न स्तुतिपात्राणि सन्ति मिथ्यावादित्वात्, एतादृशा 'अकोविया' अकोविदाः सदसद्विवेकविकलास्ते
अकोविएहि' अकोविदेभ्योऽकुशलेभ्यः शिष्येभ्यः स्वमतम् 'अणाणुवीइत्तु' अननुविचिन्त्य-अविचार्यैव 'आहु' आहुः --कथयन्ति-उपदिशन्ति नत्वेते कोविदेभ्यः स्वमतं प्रकाशयन्तीति भावः । यतस्ते 'मुसं वयंति' मृषावदन्ति-असत्यरूपणां कुर्वन्तीत्यता सदसद्विवेकिभ्यो न स्वमतं प्रकाशयन्तीति भावः ॥२॥
टीका-तत्र प्रथममज्ञानिवादमतं षयितुमाह-'अण्णाणिया' इत्यादि । 'ता' ते-पूर्वगाथाप्रतिपादिता: 'अग्णाणिया' अज्ञानिकाः-अज्ञानं विद्यते येषाम्, अथवा-प्रज्ञानं पुरस्कृत्य वदन्ति ये तेऽज्ञानिकाः 'कुपला वि संता-कुशला अपि सन' स स्त्र मतज्ञाने दक्षाः सन्तोऽपि, ते हि अज्ञानिकाः 'वयं कुशलाः' इति देभ्यो' अज्ञानो ऐसे शिष्यों को 'अणाणुवीइत्तु-अननुविचिन्त्य' विना विचार कियेही 'आहु-आहुः' अपने मत का कथन करते हैं वे लोग 'मुसं वयंति-मृषा वदन्ति' असत् प्ररूपणा करते हैं ॥२॥ ___ अन्वयार्थ-अज्ञानवादी अपने मत के ज्ञान में कुशल होने पर भी संशय रहित नहीं हैं, अतएव वे लोगों के प्रशंसापात्र नहीं हैं। अकुशलजन अकुशल जनों को विनाविचारे उपदेश देते हैं वस्तुतः वे मिथ्याभाषण करते हैं ॥२॥ - टीकार्थ-सर्व प्रथम अज्ञानवादियों के मत को दूषित करने के लिए सूत्रकार कहते हैं-'अण्णाणिया' इत्यादि ।
पूर्वगाथा में प्रदर्शित अज्ञानिक अपने मत के ज्ञान में कुशल होते हुए भी अथवा अपने आपको कुशल मानते या कहते हुए भी संशय अनविचिन्त्य' 41 वियाय 'आह-आहः' पोताना मतनु थन १२. ससाठी 'मुसं वयंति-मृषा वदन्ति' असत् ५३५९४ ४२ छ. ॥२॥
અન્વયાર્થ—અજ્ઞાનવાદિયે પિતાના મતના જ્ઞાનમાં નિપુણ હોવા છતાં પણ તેઓ સંશય વિનાના નથી. અકુશલજ, અકુશલજનેને વગર વિચાર્યું જ ઉપદેશ આપે છે. તેથી ખરી રીતે તેઓ મિથ્યા પ્રલાપજ કરે છે. રા
ટીકર્થ–સૌથી પહેલાં અજ્ઞાનવાદિયોના મતને દૂષિત બતાવવા માટે सूत्र ४ छे. 'अण्णाणियः' इत्यादि
પહેલી ગાથામાં બતાવવામાં આવેલ અજ્ઞાનિકે પોતાના મતના જ્ઞાનમાં કશળ હોવા છતાં પણ અથવા પોતાને કુશળ માનતા કે કહેવા છતાં પણ

Page #260

समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १२ समवसरण स्वरूपनिरूपणम्
1.
वादिनः सन्तोऽपि 'णो वितिमिच्छतिन्ना' नो विचिकित्सातीर्णाः, विचिकित्सासंशयः area विचिकित्सां नो तीर्णाः- नातिक्रान्ताः संशयापन्ना एव वे सन्ति । ते इत्थं प्रतिपादयन्ति ये एते ज्ञानिनः सन्ति ते परस्परविरुद्ध पवि पादकतया न यथार्थवादिनः । एके हि व्यापकमात्मानं कथयन्ति तदम्बे चाडव्यापकम् इति नास्ति तेषामेकवाक्यता । न चातिशयज्ञानी कश्चिदस्वि, यस्य वाक्यं प्रमाणतया परिगृह्येत । ज्ञानवादिनां च मतपदार्थस्वरूपस्य परस्पर • विरोधेनाऽभ्युपगमात् 'अज्ञानमेव श्रेयः' इति वदन्ति, 'असंथुया' असंस्तुता:से रहित नहीं है । वे संशय से परे नहीं हो सके हैं। उनका कथन इस प्रकार है- 'ये जो ज्ञानवान् हैं वे परस्पर विरुद्ध प्ररूपणा करने के कारण यथार्थवादी नहीं है। जैसे कोई आत्मा को व्यापक कहते हैं तो कोई उसे आव्यापक कहते हैं । इस प्रकार उनमें एकवाक्यता नहीं है। ऐसा कोई अतिशय ज्ञानी है नहीं की जिसका वचन प्रमाण माना जा सके।
HO
पर्य यह है कि सर्वज्ञ जिन पदार्थों को जानते हैं, उन सब पदार्थों को हम जानलें और यह निश्चय करलें कि उनोंने सभी पदार्थों को यथार्थ रूप में जाना है, तभी सर्वज्ञ का जानना कहा जा सकता है। परन्तु जो स्वयं असर्वज्ञ है, वह इस प्रकार जान नहीं सकता है। अतएव यह स्पष्ट है कि असर्वज्ञ सर्वज्ञ को नहीं जान सकता । भूतकालीन सर्वज्ञ को जानने की तो बात ही दूर रही, सर्वज्ञ के समकालीन जो असर्वज्ञ जन थे, वे भी नहीं जान सकते थे कि ये पुरुष सर्वज्ञ है। સંશયથી પર થઈ શકયા નથી. તેનુ' કથન થ્યા પ્રમાણે છે. જે આ વાળા છે, તેઓ પરસ્પર વિરૂદ્ધ પ્રરૂપણા કરવાને કારણે યથાથવાદી નથી. જેમકે-ફાઈ આત્માને વ્યાપક કહે છે, તે કોઈ તેને અવ્યાપક કહે છે. આ રીતે તેમાં એકવાકયપણું નથી. એવે કાઈ અતિશય જ્ઞાની નથી કે જેવું વચન પ્રમાણુરૂપ માની શકાય.
ज्ञान
કહેવાનુ તાપય એ છે કે સર્વજ્ઞ જે પદાર્થાંને જાણે છે, તે થવા પદ્માને અમે જાણી લઈએ અને એ નિશ્ચય કરી લઈએ કે-તેમણે સર્વા પદ્માનિ યથાય રૂપે જાણ્યા છે, ત્યારે જ સવજ્ઞનું જાણવું કહી શકાય પરંતુ જે સ્વયં અસજ્ઞ છે, તે આ રીતે જાણી શકતા નથી. તેથી જ સ્પષ્ટ છે કે-અસજ્ઞ સજ્ઞને જાણી શકતા નથી ભૂતકાળના સર્વજ્ઞને પુ નાની તેા વાત જ દૂર રહી પશુ સર્વજ્ઞના સમકાલીન જે અસવજ્ઞાન હતા, તેઓ પણ જાણી શકતા નહાતા કે આ પુરૂષ સર્વજ્ઞ છે.
० ३२

Page #261

सूत्रकृताङ्गपत्रे मानमेव श्रेयो न तु ज्ञानादिकमित्येवं वादितया असंबद्धभाषित्वेन लोकेऽस्तुत्या
संसारहिताः सन्ति एतादृशा स्ते 'अकोविया' अकोविदाः-सदसद्विवेकविकला अविद्वांसः 'अकोविएहि' अकोविदेभ्यः-तीवेकश्किलेभ्यः स्वशिष्येभ्यः । वस्तुतातु-इमे सम्यकपरिज्ञानविकला एव । तथाहि-अज्ञानवादिनः परस्परविरुद्धार्थवादितया न यथार्थवादिनः असर्वज्ञमणीताऽगमार्थस्वीकर्तृत्त्वात् । सर्वज्ञपणी माऽभ्युपगमवादिना तु नायं दोपः प्रारति, परस्परविरोधस्यैवाऽभावात् । किंच
इस प्रकार सर्वज्ञ कोई है नहीं और असर्वज्ञ वास्तविक रूप से पदार्थों को जान नहीं सकता तथा समस्त बादी परस्पर विरुद्ध पदार्थों के स्वरूप को स्वीकार करते हैं, अतः अज्ञान ही श्रेयस्कर है।
अज्ञानवादियों का ऐसा कथन है। वे अज्ञान को ही श्रेयस्कर कह कार असम्बद्धभाषी होने से लोक में प्रशंसारहित हैं। वे सत्-असत् के विवेक से विकल है, अविद्वान् हैं और विवेकहीन अपने शिष्यों के सामने ही अपने मत का प्रतिपादन करते हैं दूसरों के सामने नहीं।
वास्तव में अज्ञानवादी सम्यग्ज्ञान से रहित हैं, वह इस प्रकारमज्ञानवादी परस्पर विरोधी अर्थों के प्रतिपादक होने के कारण यथार्थ बादी नहीं हैं, क्यों कि वे असर्वज्ञ प्रणीत आगम के अर्थ को स्वीकार करते हैं । सर्वज्ञप्रणीत अगम को स्वीकार करने वालों को यह दोष लोग नहीं होता, क्योंकि उस आगम में परस्पर विरोध ही नहीं 3 આ રીતે સર્વજ્ઞ કંઈ જ નથી. અને અસર્વજ્ઞ વાસ્તવિક રૂપથી પદાકને જાણી શકતા નથી. તથા સઘળાવાદીઓ પરસ્પરના વિરૂદ્ધ પદાર્થોના કવરૂપને સ્વીકારે છે, તેથી અજ્ઞાન જ શ્રેયકર છે. આ પ્રમાણે અજ્ઞાનવાદિयाद छे.
અજ્ઞાનવાદિયે અજ્ઞાનને જ શ્રેયસ્કર કહીને અસમ્બદ્ધ બેલનારા હેવાથી રાકમાં પ્રશંસા રહિત છે, તેઓ સત્ અને અસતના વિવેક વિનાના છે.
વિદ્વાન છે, અને વિવેકથી રહિત પિતાને શિની સામેજ પિતાના મતનું પ્રતિપાદન કરે છે. બીજાઓની સામે નહીં. - વાસ્તવિક રીતે અજ્ઞાનવાદી સમ્યફજ્ઞાનથી રહિત છે. તે આ રીતે આપજવું-અજ્ઞાનવાદી પરસ્પર વિરોધી અર્થોના પ્રતિપાદક હેવાને કારણે યા, વાલ નથી. કેમકે તેઓ-અસર્વિસ પ્રણીત આગમના અને સ્વીકાર કક છે. સર્વજ્ઞ પ્રણીત આગમને સ્વીકાર કરવાવાળાઓને આ દોષ લાગુ પડતા નથી કેમકે તે આગમથી પરપરમાં વિરોથ રહેતો નથી. આ સિવાય અજ્ઞા

Page #262

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् -'अज्ञानमेव श्रेयः' इत्यत्राऽज्ञानम्,-अत्र नञ् समासः, नअर्थों द्विविधाता प्रसज्यश्च । तत्र प्रकृते कि पर्युदापः ? उत-प्रसज्यप्रतिषेधः । तत्र यदि ज्ञाना दन्यत्-अज्ञानमिति पर्युदासकृत्त्या ज्ञानान्तरमेव समाश्रितं भवति तदा नाऽज्ञानवादोभवति । यदि प्रतज्यपतिषधार्थों नञ् मन्यते तदा न ज्ञानमित्यज्ञानम्, तदा तुच्छो रूपरहितो ज्ञानाभावः । स च सर्वसामर्थ्यरहित-इति कथं स श्रेयानिति । तदेवं सर्वथा तेऽज्ञानिनः-अकोविदा अविद्वांसः, अकोविदेभ्य एव स्वषिष्येभ्यः पतिपादयन्ति, न तु पण्डितपरिषदि वक्तुं शक्ष्यन्ति, तदेवमज्ञानपक्षसमा. श्रयणात्, किन्तु एते 'आणाणुवी हत्तु' अननुविचिन्त्य-अविचार्य व 'मुस' पामृषावादम् 'वयंति' वदन्ति-सर्वे शास्त्रापरिशीलनाभावात्ते मृपावादिन इति ॥३॥ होता। इसके अतिरिक्त 'अज्ञान ही श्रेयम् है' यहां जो 'अज्ञान' पद है, उसमें न समास है नञ् समास दो प्रकार का होता है पर्युदास
और प्रसज्य । यहाँ इन दोनों में से कौन-सा निषेध है ? यदि पर्युदन्त समास कहो तो उसका अर्थ होगा-ज्ञान से जो भिन्न है वह अज्ञान अर्थात् ज्ञानान्तर, ऐसी स्थिति में अज्ञानवाद नहीं रहेगा, क्योंकि दास एकान्त अभाव का नहीं वरन् सदृश का ग्राहक होता है। प्रार प्रसज्य पक्ष अंगीकार करो तो अज्ञान तुच्छ-सर्वथा नि: स्वरूप सिद होगा। वह सब प्रकार के सामर्थ्य से रहित होने के कारण कैसे मेवस्कर हो सकता है ?
इस प्रकार से सर्वथा अज्ञानी अपने अज्ञानी शिष्यों को ही उप. देश करते हैं, वे विद्वानों के समूह में बोलने को समर्थ नहीं हो નજ શ્રેયસકર છે, આ કથનમાં જે “અજ્ઞાન પદ તેમાં નમ્ સમાસ છે. નગ્ન સમાસ પદાસ અને પ્રસજ્યના ભેદથી બે પ્રકારનો છે. અહિયાં તે બનેમાંથી કયા પ્રકારને નિષેધ છે? જે પદાસ સમાસ કહેવામાં આવે તે તેને અર્થ એ થશે કે જ્ઞાનથી જે ભિન્ન છે, તે અજ્ઞાન છે. અર્થાત જ્ઞાનાન્તર આ સ્થિતિમાં અજ્ઞાનવાદ રહેશે નહીં, કેમકે પર્યદાસ એકાન્ત અભાવને નહીં પરંતુ સદેશને ગ્રાહક હોય છે, અગર જે પ્રસજ્ય પક્ષને સ્વીકાર કરે તે અજ્ઞાન તુચ્છ-સર્વથા નિઃસ્વરૂપે પ્રસિદ્ધ થશે. તે બધા જ પ્રકારના સામર્થ્યથી રહિત હોવાના કારણે કે રીતે આયકર થઈ શકે ?
આ રીતે સર્વથા અ ની પિતાના અજ્ઞાની શિષ્યોને જ ઉપદેશ આપે છે, તેઓ વિદ્વાનોના સમૂહમાં બોલવા માટે શક્તિવાળા થઈ શકતા નથી.

Page #263

सूत्रकृतामसूत्र बम-सचं असचं इति चिंतयंता,
असाहु साहु त्ति उदाहरता। जे में जैणा वेणइया अणेगे,
पुट्टा वि भावं विणई सु णामं ॥३॥ गया-सत्यमसत्य मिति चिन्तयन्तोऽसाधु साधु रित्युदाहरन्तः ।
य इमे जना वैनयिका अनेके, पृष्टा अपि भावं व्यनेषुनीम ॥३॥ सकते । इस प्रकार अज्ञान पक्ष का अवलम्बन लेने के कारण ये विचार म. करके मृषावाद करते हैं ॥२॥
'सच्चं असच्च' इत्यादि।
शब्दार्थ-'सच्च-सत्यम्' सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र रूप मोक्षमार्ग को 'असच्च-असत्यम्' यह ऐसा नहीं है 'इति-इति' इस प्रकार 'चिंत.
ता-चिन्तयन्तः' मनमें मानते हुए तथा 'असाहु-असाधुम्' साधुके प्राचारसे रहित हैं उनको 'साहु-साधुः' यह साघु है 'त्ति-इति' इस अचार 'उदाहरंता-उदाहरन्तः' कहते हुए 'जे मे-ये हमे' जो ये 'अणेगे
अनेके अनेक 'वेणझ्या जणा-वैनयिका जनाः विनयवादि मतावलम्बी मनुष्य हैं वे लोग 'पुट्ठोवि-पृष्टा अपि' कोई जिज्ञासु के द्वारा पूछने पर 'मी 'भावं नाम-भावं नाम' विनयसे ही मोक्ष होता है इस प्रकार 'विणइंसु-व्यनेषुः' कहते हैं ॥३॥
આ અજ્ઞાનપક્ષનું અવલમ્બન લેવાને કારણે તેઓ વાસ્તવિકને વિચાર ન * કરતાં મૃષાવાદ જ કરે છે. પરા . 'सच्च अमच्च" या
साथ-सच्च-सत्यम्' सत्य मेवा सभ्य ४शन ज्ञान यात्रि ३५ माक्ष भाग २ 'असच्चं-असत्यम्' मा भाग ३ नथी. 'इति-इति' मे प्रभारी चितयंता-चिन्तयन्तः' मनमा मानाने तथा 'असाहु-असाधुम्' २।
पाया२ बिनाना हाय तेयाने 'साहु-साधुः' मा साधु छे. 'त्ति-इति' मा प्रभारी उदाहरता-उदाहरन्तः' पापा 'जे मे- ये इमे' २ . 'अणेगेभनेके भने 'वेणइया जणा-वैनयिका जनाः' विनय पाही भतने अनुसरनाशमा छे तमे। 'पुढावि-पृष्टा अपि' । सुमे पूछ। छत पर 'भावं नाम-भावं नाम' विनयथा १ भाक्ष प्राप्त थाय छ मे प्रमाणे विणसुध्यनेषुः' उता २७ छ ॥3॥

Page #264

समयार्थबोधिमी टीका प्र. शु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २५३ ___ अन्वयार्थः -यत् (सच्च) सत्यम् (सम्यग्दर्शनशानचारित्ररूपो मोक्षमार्गः) इत्येवं रूपं वस्तुजातं तत् 'असच्चं' असत्यम्-नैतदेवम् ‘इति' इति एवम् चिंतयंता) चिन्तयन्त:-मनसि मन्यमानाः, तथा (अप्साहुं) असाधु-साध्वाचाररहितम् (साइ) साधुः-अयं साधुः (त्ति) इति (उदाहरंता) उदाहरन्त:-कथयन्तः (जे मे) ये इमे (अणेगे) अनेके-बहवः (वेणइया जणा) वैनयिका जनाः-विनयवादिमता. नुयायिनो मनुष्याः (पुट्ठावि) पृष्ठा अपि केनचिज्जिज्ञामुना (को मोक्षमार्गः) इत्येवं प्रश्नविषयीकृता अपि (भावं नाम) भावं नामेति संभावनायाम् (संभाव्यते विनयादेव मोक्षो भवति नान्यथा) इत्येवं रूपं परमार्थम् (दिणइंस) व्यनेषु:विनीतवन्तः सर्वेषां सदा विनयमेव ग्राहितवन्त इति भावः ॥३॥
'टीका-सम्मति-विनयवाद निराकर्तुमाह-'सच्चं असच्च' इत्यादि । 'सच्चं' सत्यम्-सदयो हितमिति सत्यम्, परमार्थों यथाऽवस्थितपदार्थनिरूपणम्, मोक्षा संयमो वा सत्यम् तत् 'असचं असत्यम् इति चिंतयंता' इति चिन्तयन्तामन्य. ___ अन्वयार्थ-सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र तप मोक्ष का मार्ग है, इत्यादि जो सत्य है उसे असत्य मानने वाले और असाधु को साधु कहते हुए ये जो पैनयिक है, वे किसी मोक्षाभिलाषी जन के पूछने पर विनय से ही मोक्ष होना कहते हैं और सब को विनय काही ग्रहण करवाते हैं॥३॥
टीकार्थ-अब विनयवाद का निराकरण करने के लिए कहते हैं'सच्चं असच्च' इत्यादि।
जो सत्पुरुषों के लिए हितकर है वह या वास्तविक पदार्थ का निरूपण सत्य कहलाता है। मोक्ष को या संयम को भी सत्य कहते हैं।
અન્વયાર્થ–સમ્યક્દર્શન, જ્ઞાન, ચરિત્ર, અને તપ એ મોક્ષના માગે છે. ઈત્યાદિ જે સત્ય છે તેને અસત્ય માનવાવાળા અને અસાધુને સાધુને કહેવાવાળા જે આ વનયિક છે તેઓને કે મેક્ષાભિલાષી પુરૂષ છે તે તેમને વિન્યથી જ મોક્ષ પ્રાપ્ત થવાનું કહે છે. અને બધાને વિનય ગ્રહણ ४२वानुन छे. ॥3॥
ટીકાળું—હવે વિનયવાદનું નિરાકરણ કરવા માટે કહે છે – असच्च' त्यादि
જે પુરૂષને માટે હિતકર હોય છે, તે અથવા વાસ્તવિક પદાર્થનું નિરૂપણ સત્ય કહેવાય છે, મેક્ષને અથવા સંયમને પણ સત્ય કહે છે.
નડિવાદિયે તે સત્યને અસત્ય કહે છે. જેમકે સમ્મદર્શન, જ્ઞાન

Page #265

-
-
२५४
सूत्रकृतानने मानाः, एवमसत्यं सत्यमिति मन्यमानाः । तथाहि-सम्गज्ञानदर्शनचारित्राख्यो मोक्षमार्गः सत्यः, तमसत्यत्वेन मन्यन्ते । एवं विनयादेव मोक्ष इति-असत्यम् तं सत्यत्वेन मन्यमानाः । तथा-असाहु साहुत्ति उदाहरंता' असाधु साधुरिति उदाहरन्त:-असाधुमविशिष्ट कर्मकारिणं वन्दनादिकया विनयपतिच्या साधु. रिति मन्यमानाः 'जे मे' य इमे प्रत्यक्षसन्निहिताः 'अणेगे' अनेके वहदो द्वाविंशः दभेदभिन्नाः 'वेणइया जणा' वेनयिका जना:-केनविद्धर्मजिज्ञासुना 'पुट्ठा वि' पृष्टा अपि, पृष्टाः सन्तोऽपृष्टा वा 'मावं नाम' भावं-परमार्थम्, यथोपलब्धं सकी. याऽभिमायविशेषम् ‘विनयादेव मोक्ष' इत्यादिरूपम् 'विणइंसु' व्यनेषुः-विनीत वन्तः-सर्वेषां सर्वदा विनयादेव मोक्ष इति ग्राहितवन्तः, 'णाम' नामशहा संभा. बनायाम्, संभाव्यते विनयादेश मोक्षसिद्धिरिति, तदुक्तम्
'तस्मात् कल्याणानां सर्वेषां भाजनं विनयः' इति । सत्यमसत्यं साधुमसाधु च मन्यमाना वैनयिकाः पृष्टाः सन्तः 'विनय एव मोक्षमार्गः' पत्ति कथयन्तीति भावः ॥३॥ बैनयिक उस सत्य को असत्य मानते हैं । जैसे सम्यग्दर्शन ज्ञान और चारित्र मोक्ष का मार्ग है, यह सत्य है, उसे असत्य मानते हैं । विनय से ही मोक्ष की प्राप्ति कहना असत्य है परन्तु उसे सत्य मानते हैं। इसी प्रकार जो वास्तव में साधु नहीं है, उसे साधु कहते हैं। जो साधु के आचार से रहित है, गृहस्थाचित व्यवहार करता है, उसको भी धन्दना करके, विनय करके साधु मानते हैं। ऐसे जो बहुत से अर्थात् बत्तीस प्रकार के वनयिक हैं, वे किसी मोक्षाभिलाषी के पूछने पर अथवा विना पूछे भी अपना माना हुआ परमार्थ कहते हैं कि विनय से ही मोक्ष होता है। कहा भी है-'तस्मात्कल्याणानां सर्वेषां भाजनं विनयः' इत्यादि । 'विनय समस्त कल्याणों का भाजन है।' અને ચારિત્ર તપ એ મોક્ષનો માર્ગ છે. આ સત્ય છે, તેને તેઓ અસત્ય માને છે. તથા વિનયથી જ મોક્ષની પ્રાપ્તિ થવી તે અસત્ય છે, પરંતુ તેને તેઓ સત્ય માને છે. એ જ પ્રમાણે જે વાસ્તવમાં સાધુ નથી હોતા, તેને તેઓ સાધુ કહે છે. અને જેઓ સાધુના આચારથી રહિત હોય છે, ગૃહસ્થને
ગ્ય એ વહેવાર કરે છે, તેને પણ વંદના કરીને વિનય બતાવી તેઓને સાવું માને છે, એવા જેઓ બત્રીસ પ્રકારના વનયિકવાદિયે છે, તેઓ કે મે ક્ષાભિલાષી દ્વારા પ્રશ્ન કરવાથી અથવા વિના પૂછે પણ પિતે માનેલાને પરમાર્થ કહીને કહે છે કે-વિનયથીજ મેક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. કહ્યું પણ છે 'तस्मात्सल्याणानां सर्वेषां भाजन' विनया' छत्याल अर्थात् विनय र मधास કલપાણેનું પાત્ર છે. કહેવાને આશય એ છે કે સત્યને અસત્ય અને

Page #266

समयार्थबोधिनी टीका प्र.अ. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
मूलम्-अणोवसंखाइ ति ते उदाह,
अद्वे से ओभासइ अम्ह एवं । लैंवावसंकी ये अणागएहिं,
णी किरियमाहंसे अकिरियवादी ॥४॥ छाया-अनुपसंख्ययेति ते उदाहुः, अर्थः स्वोऽभासतेऽस्माकमेवम् ।
लवापशङ्किनचानागते, नोक्रिया माहुरक्रियावादिनः ॥४॥ आशय यह है कि सत्य को असत्य और असाधु को साधु मानते हुए वैनायिक प्रश्न करने पर विनय को ही मोक्षमार्ग कहते हैं ॥३॥ 'अणोवसंखाइति ते उदाहु' इत्यादि।
शब्दार्थ-ते-ते' वे विनयवादिलोग 'अणोवसंखाइ-अनुपसं. ख्यया' वस्तुतत्त्वका विचार किये विना ही 'त्ति-इति' इस प्रकार 'उदाहू -उदाहुः कथन करते रहते हैं 'सट्टे-स्वोऽर्थः' वे कहते हैं कि अपने प्रयोजन की सिद्धि 'अम्ह-अस्माकम्' हमको 'एवं-एवम्' विनयसे ही होती है इस प्रकार 'ओभासइ-अवभासते' हमे दिखता है तथा 'लवावसंकी -लवावशंकिनः' तथा बौद्ध मतानुयायी कि जो कर्मबन्धकी शंकावाले हैं वे लोग और 'अकिरियावादी-अक्रियावादिनः' अक्रियावादी 'अणागएहि-अनागतः' भूत और भविष्य के द्वारा वर्तमानकी असिद्धि मान कर 'किरियं-क्रियां' क्रिया को 'णो आहंसु-नो आहुः' निषेध करते हैं॥४॥ અસાધુને સાધુ માનનારાએ વનચિકે પ્રશ્ન કરવામાં આવે ત્યારે વિનયને જ મક્ષ માગ કહે છે. ૩
'अणोवसंचाइ ति ते उदाहु' त्याल
शहाथ-'ते-ते' से विनयभतने अनुसना at 'षणोवसंरवाइ -अनुपसंख्यया' परतुतत्वना विया२ ४ा विना 'त्ति-इति' से प्रभाव 'सवाह-उदाहुः' पृथन ४२॥ २ छे. 'सटे-स्वोऽर्थः' तमे ४ छ -सभास प्रयोजना सिद्धि 'अम्ह-अस्माकम् अभने एवं-एवम्' विनयी ४ थाय छे. मा प्रमाणे 'ओभासइ-अवभासते' अभने माय छे. तया 'लवावसंकी-उवापशंक्निः ' मोर भतने मनुसरनारा। रे। भ नी 141 को ले भने 'अकिरियावादी-अक्रियावादिनः' मठियावाही at 'अणागएहि' अनागतैः' भूत भने भविष्य द्वारा पत भाननी मसिद्धि मानीने 'किरियं क्रियाहियानी 'णो आहेसु-नो बाहुः निषेध ४२ 2. ॥४॥

Page #267

सूत्रकृताङ्गो ___ अन्वयार्थः-(ते) ते-विनयवादिनः (अगोवसं वाइ) अनुपसंख्यया वस्तुतत्वा विचारणे (ति) इति-एवम् 'उदाहु'-(केवलविनयादेव मोक्षपाप्ति)-रित्युदाहरन्ति (स अट्टे) स्त्रोऽर्थ:-स्वः-स्वकीयोऽर्थः (अम्ह) अस्माकम् (एवं) एवं विनयादेव मोक्षप्राप्तिरित्येवम् (ओभासइ) अवभासते-प्रतिभासते, अस्माकं मताश्रयणादेव मोक्षः पाप्यते इति भावः तथा-(लवापसंकी) लवापशङ्किनः-बौदाः कर्मबन्धनं शङ्कमानाः (अकिरियावादी) अक्रियावादीना-सांख्यकारादयः (अणागदि) अनागतैः (य) च, च शब्दादतीतैश्च क्षणः तेषां मते वर्तमानकालस्याऽसंमवाद (किरिय) क्रियाम् (णो आहेसु) नो आहुः नो आख्यान्ति नो कथयन्ति क्रियां निषेधन्तीति भावः ॥४॥ . टीका-'ते' ते विनयवादिनः 'अणोवसंखाइ' अनुपसंख्यया, सल्यानं संख्या ज्ञानम्, उप सामीप्येन संख्येति उपसंख्या सम्यग्यथावस्थितार्थस्य. ____ अन्वयार्थ-विनयवादी वस्तुतत्व का विचार न करके ऐसा कहते है कि विनय से ही मोक्ष प्राप्त होता है। हमें अपने प्रयोजन (मोक्ष) की सिद्धि विनय से ही प्रतीत होती है। लव अर्थात् कर्मबन्धन के प्रति शंका करने वाले बौद्ध और अक्रियावादी अर्थात् सांख्य आदि के मत में अतीत और अनागत क्षणों के साथ वर्तमान काल का संबंध संभव नहीं है, अत एव वे क्रिया का निषेध करते हैं ॥४॥
टीकार्थ-उपसंख्या का अर्थ है यथार्थ वस्तुस्वरूप का ज्ञान, ऐसा ज्ञान न होना अनुपसंख्या है । अभिप्राय यह है वास्तविक ज्ञान का अभाव होने के कारण मूढमति पाल अज्ञानी वैनयिक केवल विनय से
અન્વય –વિનયવાદિ વરસ્તુતવને વિચાર ન કરતાં એવું કહે છે. કે વિનયથી જ મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. અમને અમારા પ્રજાની (મ) સિદ્ધિ વિનયથી જ થવાની ખાત્રી છે. લવ અર્થાત્ કર્મબંધન પ્રત્યે શંકા કરવાવાળા બૌદ્ધ અને અક્રિયાવાદી અર્થાત્ સાંખ્યવાદી વિગેરેના મતમાં અતીત, અને અનાગત ક્ષણેની સાથે વર્તમાન કાળના સંબંધને સંભવ નથી તેથી જ તેઓ ક્રિયાને નિષેધ કરે છે. જા
ટીકાઈ–ઉપસંખ્યાને અર્થે યથાર્થ વસ્તુ સ્વરૂપનું જ્ઞાન એ પ્રમાણે થાય છે. એવું જ્ઞાન ન થવું તે અનુપમ સંખ્યા છે. કહેવાને અભિપ્રાય એ

Page #268

समयार्थयोधिनो टोका प्र.श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २५७ परिज्ञानम्, न उपसंख्येति अनुपसंख्या, तया अनुपसंख्यया अर्थशामाई मावेन 'ति' इति विनयादेव केवलान्मोक्षो भवति न ज्ञानादिभिरिति । 'उदाहू उदाहुः-उदाहरन्ति-कथयन्ति । किं कथयन्तीत्याह-'स अट्टे' स्वः-स्वकीय:अस्मदीयः अर्थः सर्वस्य विनयप्रतिपत्या मोक्षप्राप्तिलक्षणः 'अम्हं' अस्माकम् 'एवं' एवमेव-पूर्वोक्तरूप एव 'ओभासई' अवभासते-सत्यतया प्रतिभासते प्रतीयते इत्यर्थः। केवलविनयादेव मोक्षः माप्यते, एवमेवाऽस्माकमवभासते । इति कथनं तेषां मोहविजृम्भितमेव । तथाहि-ज्ञानक्रियाभ्यां मोक्षः' इति स्थितिः, तत्र केवलविनयादेवैति कथनं न केवलं युक्तिरहितम् अपितु-ज्ञानादि: रहितो विनयोपेतोऽपि सर्वस्तिरस्कृतो भवतीति । पश्चाद्धनाऽक्रियावादिमतं निराकरोति-'लवावसंकी' लयापशङ्किना, लवं कर्म तस्मात्-अपशङ्कितुम् अप ही मोक्ष कहते हैं। वे ज्ञानादि की आवश्यकता नहीं मानते। उनका क्या कहना है, सो कहते हैं-हमें अपना प्रयोजन अर्थात् मोक्षप्राप्ति विनय की प्रतिपत्ति से ही प्रतीत होती है, अर्थात् हमें ऐसा ही जान पड़ता है कि विनय से ही मुक्ति प्राप्त होती हैं। उनका यह कथन मोहका ही परिणाम है। सत्य यह है कि मोक्ष ज्ञान और क्रियासे ही होता है। ऐसी स्थिति में केवल विनय से ही मोक्ष कहना युक्तिशून्य है, यही नहीं, ज्ञान आदि से रहित पुरुष विनय से युक्त होने पर भी सब के तिरस्कार के योग्य बनता है।
गाथा के उत्तरार्ध में अक्रियावादी के मत का निराकरण किया गया है। लव का अर्थ है कर्म । जिसका स्वभाव लव पर शंका करने છે કે-વાસ્તવિક જ્ઞાનને અભાવ હેવાના કારણે મૂઢમતિ બાલ અજ્ઞાની એવા વૈયિકે કેવળ વિનય માત્રથી જ મોક્ષ કહે છે, તેઓ જ્ઞાન વિગેરેની આવશ્યક્તા માનતા નથી. તેઓનું કથન શું છે? તે બતાવતાં સૂત્રકાર કહે છે! અમને આપણું પ્રજન અર્થાત એક્ષપ્રાપ્તિ વિનયની પ્રતિપત્તિથી જ પ્રતીત થાય છે. અર્થાત્ અમને એમજ જણાય છે કે વિનયથી જ મુક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. તેઓનું આ કથન મેહનું જ પરિણામ છે. સત્ય એ છે કેમિક્ષ જ્ઞાન અને ક્રિયાથી જ થાય છે. આ સ્થિતિમાં કેવળ વિનયથી જે પક્ષ થવાનું કહેવું તે યુક્તિ શૂન્ય છે. એટલું જ નહીં જ્ઞાન વિગેરેથી રહિત પુરૂષ વિનયથી યુક્ત હોવા છતાં પણ બધાના તિકારને પાત્ર બને છે.
ગાથાના ઉત્તરાર્ધમાં અક્રિયાવાદીના મતનું નિરાકરણ કરવામાં આવેલ છે. લવને અર્થે કમ એ પ્રમાણે છે, જેને સ્વભાવ લવ પર શંકા કરવા
सू० ३३

Page #269

सूत्रकृताङ्गले सचे शीलं येषां ते लवापशङ्किनः, चर्चाकाः शाक्यादयश्च । तन्मते-आत्मैव नास्ति, कुतस्तदा क्रिया, 'क्रियाजनितो बन्धो वा । ते 'अकिरियावादी' अक्रियावादिः 'अगागरहि' अनागतैः 'य' च, शब्दादतीतैश्च क्षणैः वर्तमानक्षणस्याऽसंभवात् न किया भवति, न वा तजनितः कर्मबन्धः, तदेवम्-अक्रियावादिनः सर्वांपलापितया लवापङ्किनः सन्तः 'नो किरियमाहंसु' न क्रियामाहुः, तथा-येषां मते-आत्मा या उससे हटने का है अर्थात् कर्म को स्वीकार न करने का है, उसे लवापशंकी कहा है। चार्वाक और शाक्य लथापशंकी हैं। उनके मत में आत्मा ही नहीं है तो क्रिया कैसे होगी और जय क्रिया ही नहीं होगी तोक्रिया जनित बन्ध भी कैसे हो सकता है ? अक्रियावादी के मतमें अतीत और अनागत क्षणों के साथ वर्तमान क्षण का कुछ भी सम्बन्ध न होने के कारण क्रिया का होना संभव नहीं है तो क्रिया जनित कर्मबंध भी नहीं हो सकता। अभिप्राय यह है कि जैसे जैनदर्शन के अनुसार पर्यायों का क्षण क्षण में विनाश होने पर भी त्रिकाल स्थायी द्रव्य अव. स्थित रहता है, उस प्रकार एकान्त क्षणिकवाद स्वीकार करने वाले बौद्धों के मत में कोई स्थायी द्रव्य नहीं है। क्षण (पदार्थ) उत्पम होनेके क्यात् ही विना ठहरे नष्ट हो जाता है। ऐसी स्थिति में उसका भूतकालीन या भविष्य कालीन क्षणों के साथ कोई संबंध सिद्ध नहीं होता। उन्हें परस्पर संबद्ध करने वाला तत्व द्रव्य है जिसे वह स्वीकार नहीं વાળે અથવા તેનાથી હટવાનો છે, અર્થાત કમને સ્વીકાર ન કરવાનું છે, તેને ‘લવાપશી કહેવામાં આવે છે. ચાર્વાક અને શાક્ય એવા “લવા પશ છે. તેઓના મનમાં આત્મા જ નથી. તે ક્રિયા કેવી રીતે થાય છે? અને જ્યારે દિયાજ નહીં થાય તે ક્રિયાથી થવાવાળે બંધ પણ કેવી રીતે થઈ શકે છે? અક્રિયાવાદીના મતમાં અતીત અને અનાગત ક્ષણની સાથે વર્ત. માન ક્ષણને કઈ જ સંભવ ન હોવાથી ક્રિયાનું દેવું સંભવતું નથી. તે ક્રિયાથી થવાવાળે કર્મબંધ પણ થઈ શકતું નથી. કહેવાને અભિપ્રાય એ 3 કે જૈનદર્શન પ્રમાણે જેમ પર્યાયને પ્રત્યેક ક્ષણે વિનાશ થવા છતાં પણ ત્રિકાળસ્થાયી દ્રવ્ય વ્યવસ્થિત રહે છે, એ રીતે એકાન્ત ક્ષણિકવાદને સ્વીકાર કરવાવાળા બૌદ્ધોના મતમાં કેઈજ સ્થાયી દ્રવ્ય નથી. ક્ષણ (પઢાથ) ઉત્પન્ન થયા પછી જ તરત જ નાશ પામે છે, એવી સ્થિતિમાં તેને ભૂતકાળના કે ભવિષ્ય કાળના ક્ષણની સાથે કેઈજ સંબન્ધ સિદ્ધ થતું નથી. તેને પરસ્પર સંબન્ધ કરવાવાળું તત્વ દ્રવ્ય છે. જેને તેઓ કવીકારતા નથી,

Page #270

समार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
सर्वव्यापक तत्र तेsपि - अक्रियावादिनः सांख्काराः । तदेवं चार्वाकबौद्धसांख्य काराः अक्रियावादिनः अनुपसंख्यया- अज्ञानेन एतत्पूर्वोक्तं कययन्तीति । मूलम् - सम्मिस्तभावं च गिरा गंहीए,
से मुम्मुई होइ अाणुवाई
इमं पक्खं ईम मेक्ख,
हंसु छैलायतणं च कैम्मं ॥2॥
छाया - 'संमिश्रभावं च गिरा गृहीते, समृकमूको भवत्यननुवादी । इदं द्विपक्षमिदमेकपक्ष, माहुछळायतनं च कर्म ॥५॥
करते । जय वर्त्तमान क्षण का अतीत अनागत क्षणों के साथ कोई संबंध ही नहीं है तो क्रिया और क्रिया जनित बंध भी सिद्ध नहीं हो सकता। इसी कारण वे क्रिया का निषेध करते हैं ।
इनके अतिरिक्त जिनके मत में आत्मा व्यापक है और इस कारण निष्क्रिय है, वे भी अक्रियाबादी हैं। ऐसे अक्कियावादी सांख्य हैं। इस प्रकार चार्वाक, बौद्ध और सांख्य ये सभी अक्रियावादी अज्ञान के कारण पूर्वोक्त कथन करते हैं ||४||
'सम्मिसभावं च' इत्यादि ।
शब्दार्थ-वे पूर्वोक्त लोकायतिकादि 'गिरा-गिरा' अपनी वाणी से 'गहीए गृहीते' स्वीकार किये हुए पदार्थ का निषेध करते हुए लोकाय
જ્યારે વર્તમાન ક્ષણના અતીત અનાગત ક્ષણેાની સાથે કાઈ સંબન્ધુજ નથી. તા ક્રિયા અને ક્રિયાથી થવાવાળા અંધ પણુ સિદ્ધ થઈ શકતા નથી. એજ કારણથી તેઓ ક્રિયાના નિષેધ કરે છે.
આ શિવાય જેઓના મતમાં આત્મા વ્યાપક છે, અને તે કારણથી તે નિષ્ક્રિય છે, તેઓ પણ અક્રિયાવાદીજ છે. એવા અક્રિયાવાદી સાંખ્યા છે, આ રીતે ચાક, ઔદ્ધ, અને સાંખ્ય એ બધા અક્રિયાવાદી અજ્ઞાનના કારણે પૂર્વક્તિ કથન કરતા રહે છે. ૪૫
'सम्मिसभावं' इत्यादि
शब्दार्थ — ५२ पडेसां उडेवामां मावेस सोडायति अहियो 'गिरा-गिरा' पोतानी वालीथी 'गहीए - गृहीते' स्वीर इरवामां भावेक्ष पहार्थना निषेध

Page #271

सूत्रकृताङ्गसूत्रे अन्वयार्थ:-पूर्वोक्ता लोकायतिकादयः (गिरा) गिरा-स्ववचसा (गहीए) समते स्वीकृतेऽर्थे (संमिस्सभावं च) संमिश्रमावं च-अस्तित्वरूपं द्विषाभावं कथयन्ति (से) सा-तेषां मध्ये यः कश्चित् सः केनाऽपि पृष्टः सन् (मुम्मुई) (सम्म) इत्यव्यक्तभाषी, यद्वा मूकमूकः-अत्यन्तमूक एव (होइ) भवति । तिक भादि 'संमिस्सभावं-संमिश्रभावम्' मिश्र पक्षको अस्तित्व नास्तित्व रूप विधा भावसे कहते हैं अर्थात् पदार्थ की सत्ता और
सत्ता दोनों से मिश्रित पक्ष को स्वीकार करते हैं 'से-स' वे कोई जिज्ञासु के द्वारा पूछने पर 'मुम्मुई-मूक मूक' मौनावलम्बी 'होइभवति' हो जाते हैं इतनाही नहीं किन्तु 'अणाणुवाई-अननुवादी' स्थाबाद्वादियोंके कथन का अनुवाद करने में भी असमर्थ हो कर मूक हो जाते हैं और इम-इदम्' इस परमत को 'दुपक्ख-द्विपक्षम्' प्रतिपक्षवाला कहते हैं और 'इम-इदम्' अपने मतको 'एगपक्ख-एकपक्षम्' प्रतिपक्ष रहित है ऐसा 'ओहंसु-आहुः' कहते हैं तथा 'छलायतणं-छलायतनं' कपटयुक्त 'कम्म-कर्म' कर्म अर्थात् कपट युक्त वाग्जाल रूप कर्म करते हैं ॥५॥
अन्वयार्थ-पूर्वोक्त नास्तिक आदि अपने वचनों से स्वीकृत पदार्थ में भी संमिश्र भाव कहते हैं अर्थात् जब अपने स्वीकार किये अर्थका ही निषेध करते हैं तो विधि और प्रतिषेध दोनों कर देते हैं। जब उनसे कोई प्रश्न करता है तो वे बिलकुल मूक हो जाते हैं। यही नहीं परन्तु
रता यति विशेरे 'संमिस्सभावं-संमिश्रभावम्' भित्र पक्षने मस्तित्व નાસ્તિત્વરૂપ દ્વિધા ભાવથી કહે છે. અર્થાત્ પદાર્થની સત્તા અને અમૃત્તા બને થકી મિશ્રિત પક્ષને સ્વીકાર કરે છે. “હે-' તે લેકે કઈ જીજ્ઞાસુ ३२॥ ५७१ाम मावे त्यारे 'मुम्मुई-मूहमूकः' भीननु असमन ४२११॥ 'होइ-भवति' थाय छे. मे ४ नही ५Y 'अणाणुवाई-अननुवादी' २यादा દવાદિના કથનને અનુવાદ કરવામાં પણ અસમર્થ બનીને મૂંગા બની જાય 2. भने 'इमं-इदम्' मा ५२मतने 'दुपक्खं-द्विपक्षम्' प्रतिपक्षपा ४. छे. भने इमं-इदम्' पाताना भतने 'एगपखं-एकपक्षम्' प्रतिपक्ष विनानी छे से प्रमाणे 'आहंसु-आहुः' ४ छ. तथा 'छलायतणं-लायतनम्' ४५८ सारेसा 'कम्म-कर्म' पाविलास ३५ ४ ४२ता २९ छे. ॥५॥
અન્વયાર્થ–પૂર્વોક્ત નાસ્તિક વિગેરે પિતાના વચનેથી સ્વીકારેલા પદાથમાં પણ સંમિશ્રભાવ કરે છે. અર્થાત જ્યારે તે સ્વીકારેલા અર્થનેજ નિષેધ કરે છે. તો વિધિ અને નિષેધ બને એકી સાથે કરી બેસે છે. તેઓને

Page #272

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २१ इत्येव न किन्तु (अणाणुवाई) अननुवादी परकथितस्याऽनुवादकरणेप्यशक्तो. भवति । पुनश्च ते (इम) इदम्-अस्मन्मतम् (दुपख) द्विपक्ष-समतिपक्षं वर्तते (इम) इदम् अस्मन्मतम् (एगपक्खं) एकपक्ष-प्रतिपक्षरहितं वर्तते एवम् (आइंस) आहुः कथयन्ति । पुनश्च ते (छलायतणं) छलायतनम्-छलमूळम् (कम्म) कर्म-- छलयुक्तवारजालरूपं कर्म कुर्वन्तीति ॥५॥
टीका-पूर्वोक्ता अक्रियावादिनो लोकायतिकादयः-चार्षाकादयः, (गिरा) गिरा-स्वकीयेनैव वचसा 'गहीए' गृहीते-स्वीकृतेऽर्थे 'संमिस्सभा' संमिश्रभावम् अस्तिस्य नास्तिस्वरूपसंमिश्रगभावं कुर्वन्ति-एकस्यैव वस्तुनः कदाचिदस्तिस्वं कदाचिनास्तित्वं च कथयन्ति, च शब्दात् मतिषेधे प्रतिपाद्ये एकमस्तित्वमेव प्रतिपा. दयन्ति । तथा च बौद्धाः गन्तारगस्वीकृत्यापि षड्रगतीः मतिपादयन्ति, बन्धमोक्ष स्वर्गनरकादि व्यवस्थामपि स्वीकुर्वन्ति चेति । तेषां मध्ये यः कश्चित् केनाऽपि परकीय कथन का अनुवाद करने में भी असमर्थ हो जाते हैं। परमत को प्रतिपक्ष सहित और स्वमत को प्रतिपक्ष रहित कहते हैं और छलयुक्त वचन प्रयोग करते हैं ॥५॥
टीकार्य-पूर्वोक्त अक्रियावादी लोकायप्तिक (नास्तिक) अपने ही पचन से स्वीकार किये हुए अर्थ में संमिश्रभाव करते हैं, अर्थात् कभी उसका अस्तित्व कहते हैं तो कभी नास्तित्व कहने लगते हैं। 'च' शब्द से सूचित किया है कि प्रथम जिस अर्थ का नास्तित्व कहते हैं, उसी का अस्तित्व प्रतिपादन करने लगते हैं 'जैसे बौद्ध परलोकगामी आत्मा को तो स्वीकार नहीं करते परन्तु छह गतियां मानते हैं अर्थात् बन्ध, मोक्ष, स्वर्ग, नरक आदि की व्यवस्था को स्वीकार करते हैं। ऐसे
જ્યારે કે એ વિષયમાં પ્રશ્ન કરે તે તે વખતે તેઓ મૌન ધારણ કરે છે. એટલું જ નહીં પણ બીજાના કથનનું અનુકરણ કરવામાં પણ અસમર્થ બની જાય છે. તેઓ અન્યના મતને પ્રતિપક્ષ વાળે અને પિતાના મતને પ્રતિપક્ષ વિનાને હેવાનું કહે છે. કપટ યુક્ત વચન પ્રયોગ કરે છે. પા
ટીકાર્થ–પૂર્વોક્ત કિયાવાદી લેકાયતિક (નાસ્તિક) પિતાના જ વચનથી સ્વીકારેલ અર્થમાં સંમિશ્રભાવ કરે છે. અર્થાત્ કોઈ વાર તેનું અસ્તિત્વ કહે છે, તે કોઈ વાર નારિતત્વ કહે છે. “ર” શબદથી એ સૂચવ્યું છે કે પહેલાં જે અર્થને નાસ્તિત્વ બતાવ્યું હોય તેનું જ અસ્તિત્વ કહીને પ્રતિપાદન કરવા લાગી જાય છે. જેમ બીદ્ધો પરકમાં જવાવાળા આત્માને સ્વીકાર કરતા નથી, પરંતુ છ ગતિ માને છે, અર્થાત્ બંધ, મોક્ષ, સ્વર્ગ, નરક વિગેરેની વ્યવસ્થાને સ્વીકાર કરે છે. એવા વિષયમાં જ્યારે કેઈ સ્યાદ્વાદવાદી

Page #273

२६२
सूत्रकृतशिस्त्र स्याद्वादवादिना पृष्टः सन् ‘से' सः 'मुम्मुई' 'मुम्म' इति गद्गदवाक्स्वेन अव्यक्तभाषी, यद्वा-मूकमूका- मूकादपि मूकः-अत्यन्तमूक:-अनिर्वचनः 'होई' भवति । एतावदेव न किन्तु 'अणाणुवाई' अननुवादी-अननुवादी परेण कथितं साधनम् अनुवदितु. मपि असमर्थः परेण कथितस्याऽर्थस्य व्याकुलितमनाः सन् अनुवादमपि फतुं न शक्नोतीति भावः । पुनश्च-'इम' इदम्-परमतम् 'दुपक्वं' द्विपक्ष-सपतिपक्षं वर्तते, तम तस्य विरोधी पक्षो विद्यते । 'इम' इदम्-अस्मदीयं मतम् ‘एगपक्खं' एक पक्षम् अपतिपक्षम् अविरुद्धार्थाभिधायित्वेन निरावाधं वर्तते अस्मन्मतस्य न कोऽपि विरोधं कर्तुं शक्नोतीत्यतोऽस्मन्मतम् एकपक्ष विद्यते, इत्येवम् 'आईसु' आहुःकथयन्ति । पुनश्च स्याद्वादवादिप्रतिपादितोक्तो ते 'छलायतणं' छलायतनम्-छलम्'नवकम्बलो देवदत्तः' इत्यादिरूपं कर्म । यद्वा-एकपक्षद्विपक्षादिकं कर्म 'आहे' विषय में जब कोई स्यावावादी (जैनमतावलम्बी) उन से प्रश्न करता है तो या तो गुनगुनाने लगते हैं या अत्यन्त मूक हो रहते हैं । इतना ही नहीं, परंतु दूसरे के कहे साधन का अनुवाद करने में भी समर्थ नहीं होते। फिर भी उनका दावा है कि हमारा यह मत अप्रतिपक्ष है, अर्थात् अविरोधी अर्थ का प्रतिपादक होने से पाधारहित है । उसका कोई विरोध नहीं कर सकता और दूसरों का मत सप्रतिपक्ष है, अर्थात् बाधायुक्त है। वे स्यावाद साधक साधन का निरास करने में छल का प्रयोग करते हैं। ___ वक्ता के अभीष्ट अर्थ को जानबूझ कर त्याग कर उसके द्वारा प्रयुक्त शब्द का दूसरा अर्थ लेकर खंडन करना छल कहलाता है। जैसे 'देवदत्त नवकम्बल है'। यहां वक्ता का अभिप्राय यह है कि देव. તેઓને પ્રશ્ન કરે ત્યારે તેઓ ગણગણવા મંડે છે, અથવા બિલ્લુ મૂક બની જાય છે. એટલું જ નહીં પરંતુ બીજાઓએ કહેલા સાધનને અનુવાદ કરવામાં પણ સમર્થ થતા નથી. તે પણ તેઓને દો એ છે કે–અમારો આ મત અપ્રતિપક્ષ-અર્થાત્ પ્રતિપક્ષ વિનાને છે, એટલે કે અવિરોધી અર્થનું પ્રતિ પાદન કરવાવાળા હોવાથી બાધા વિનાને છે, તેને કઈ જ વિરોધ કરી શકે તેમ નથી. અને બીજાઓને મત પ્રતિપક્ષ સહિત છે, અર્થાત્ બાધાવાળે છે, તેઓ સ્યાદ્વાદ સાધક સાધનને નિરાસ (પાસ્તો કરવામાં કપટને પ્રવેગ કરે છે.
વક્ત.ના અભીષ્ટ-ઇચ્છિત અને જાણી બૂજીને ત્યાગ કરીને તેના દ્વારા કહેલ શબ્દને બીજો અર્થ લઈને ખંડન કરવું તે છલ-કપટ કહેવાય જેમકે-દેવદત્ત નવ કમ્બલ છે.” અહિયાં કહેનારને અભિપ્રાય એ છે કે

Page #274

समयार्थबोधिनी गका प्र. श्रु. भ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २६३ माहुः-कथयन्ति । यद्वा-'छलायतणं' छलायतनम्-छलानां-कपटानाम् आयतनं -स्थानं छलायतनम् एतादृशम् 'कम्म' कर्म कुर्वन्तीति ॥५॥ मूलम्-ते एवमक्खंति अबुज्झमाणा,
विरूवरूवाणि अकिरियवाई। जे मायइत्ता बहवे मैणूसा,
भवंति संसारमणोवदग्गं ॥६॥ छाया-ते एवमाख्यान्त्यबुद्धयमाना, विरूपरूपाण्यक्रियावादिनः।
___ यान्यादाय बहवो मनुष्या, भ्रमन्ति संसारमनवदग्रम् ॥६॥ दत्त के पास नयाकम्पल हैं। किन्तु छलवादी इस अर्थ को छोड़कर 'नव' शब्द में संख्या का आरोप कर लेता है और कहता है-देवदत्त के पास नौ कंपल कहां हैं ? ये अक्रियावादी भी इसी प्रकार छल का प्रयोग करते हैं ॥५॥ 'ते एवमक्खंति' इत्यादि।
शब्दार्थ-'ते-ते' वे पूर्वोक्त अकिरियावाई-भक्रियावादिनः वस्तुस्वरूपको न समझने वाले चार्वाक बौद्ध आदि अक्रियावादी 'अबुज्झमाणा-अबुध्यमानाः' सदसद्धोध न जानते हुए एवं ‘एवं-एवम्' इस प्रकार से विरूवरूवाणि-विरूपरूपाणि' अनेक प्रकार के शास्त्रों का 'अक्खंति-आख्यान्ति' कथन करते हैं 'जे मायइत्सा-यमादाय' जिन शास्त्रोंका आश्रयलेकर वहवे मणूसा-बहवो मनुष्या' बहुतसे अज्ञानी દેવદત્તની પાસે નવી કાંબળે છે. પરંતુ છલવાતી આ અર્થને છોડીને “રા' : શબ્દમાં સંખ્યાને આરેપ કરીલે છે, અને કહે છે કે-દેવદત્તની પાસે નવ કાંબળે ક્યાં છે? આ અક્રિયાવાદી પણ એજ પ્રમાણે છળનો પ્રયોગ रैछे. ॥५॥
'ते एवमकखंति' त्या
शहाथ-'ते-ते' से ५२ ४ामा मावस 'अकिरियावाई-अक्रियावा. दिनः' परतुना यथाय पणाने न सभा पार या मौद्ध विगरे मलि. यावाल्यो 'अबुझमाणा-अबुध्यमानाः' सहसाधने न समय 'पषंपवम्' मा माथी 'विरूवरूवाणि-विरूपरूपाणि' सन २॥ श्रीन 'अवंति-माख्यान्ति' ४थन ४रे छे. 'जे मायइत्ता-यमादाय' २ शासोना माश ने 'बहवे मणूमा-बहवो मनुष्याः' या सपा मशानी मनुष्य।

Page #275

२६४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अन्वयार्थः -- (ते) ते पूर्वोक्ताः (अकिरियावादिनः चार्वाकबौद्धादयः (बु. ज्झमाणा) अबुध्यमानाः - सद्भावबोधविकलाः ( एवं ) एवम् अनेन प्रकारेण (विरू वरूवाणि) विरूपरूपाणि - नानाप्रकाराणि शास्त्राणि (अवखंति) आख्यान्ति-प्रतिपादयन्ति (जे मायइता) यान्यादाय - पानि तत्प्ररूपितानि शास्त्राणि समाश्रित्य ( बहवे मणूसा) बहवो मनुष्याः अनेकेऽङ्गानिनो जनाः (अणोदग्गं) अनवदग्रम्अनन्तम् (संसार) संसारं चतुर्गतिरूपम् (भमंति) भ्रमन्ति - पर्यटन्तीति ॥ ६ ॥
टीका- 'ते' ते 'अकिरियबाई' अक्रियावादिनः- चार्वाकवौद्धादयः मिध्या- मल- पटलावृतात्मानः 'अबुज्झमाणा' अयुध्यमानाः - परमार्थतस्त्रम् अजानानाः ' एवं ' पत्रम् - - अनेन प्रकारेण 'विरूवरूवाणि' विरूपरूपाणि- नानाप्रकाराणि मिध्या शाखाणि 'अति' आख्यान्ति प्रतिपादयन्ति । तथा - पृथिव्यादीन्येव तवानि 'नकोऽप्यात्मा परलोकगामी' इत्यादि मिध्याशास्त्राणि प्ररूपयन्तीति भावः । 'जे मायत्ता' यान्यादाय तेषां यानि मिध्याशास्त्राणि आदाय - परिगृह्य 'बहवे' मनुष्य 'अणोवदमां-अनवदग्रम्' अनन्तकाल पर्यन्त 'संसार संसारम्' चारगतिवाले इस संसार में 'भमंति-भ्रमन्ति' भ्रमण करते हैं ||६||
अन्वयार्थ - अक्रियावादी तत्वको नहीं समझते हुए इस प्रकार नाना प्रकार के शास्त्रों का प्रतिपादन करते हैं। जिनका आश्रय लेकर बहुत "से अनन्त संसार में परिभ्रमण करते हैं ॥६॥
टीकार्य - मिध्यात्व के पटल से आवृत अन्तःकरण वाले चार्वाक, बौद्ध आदि पारमार्थिक तरत्र को नहीं जानते हुए अनेक प्रकार के मिध्याशास्त्रों का प्रणयन करते हैं। जैसे पृथ्वी आदि भूत ही तत्व हैं, इनके अतिरिक्त परलोकगामी कोई आत्मा नहीं है, इत्यादि । उन मिध्याशास्त्रों को ग्रहण करके बहुत से अज्ञानी जन अनन्त चतुर्गतिक 'अणोवदग्गा' - अनवदम्' अनंत आज पर्यन्त 'संसार संसारम्' यार गति बाजा मा संसारमा 'भमति-भ्रमन्ति' भ्रम उरे छे. ॥६॥
અન્વયા —અક્રિયાવાદિયા તત્વને સમજ્યા વિના આવી રીતે અનેક પ્રકારના શાસ્ત્રઓનુ પ્રતિપાદન કરે છે. જેને આશ્રય લઈને ઘણા લેકે અનત સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે. વા
टीमर्थ - मिथ्यात्वना पउहाथी छुपायेा मतः २वा यावी, मौद्ध, વિગેરે પારમાર્થિક તત્વને ન જાણતા થકા અનેક પ્રકારના મિથ્યા શાસ્ત્રોનું प्रशयन (समर्थन) उरे छे. भडे-पृथ्वी विगेरे भूतो (तत्व) तत्व है. આનાથી ભિન્ન પરલેકમાં જવાવાળા કે.ઈ આત્માજ નથી. વિગેરે માવા પ્રકા રના મિથ્યા શાસ્ત્રોને ગ્રહણુ કરીને સુાજ અજ્ઞાનીયા અનંત એવા ચતુમ તિ

Page #276

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् -२६५ बहवोऽने के 'मणूसा' मनुष्या:-बाला:-प्रज्ञानिनो जनाः 'अगोवदग्गं' अनवदार अपर्यवसानमनन्तमित्यर्थः 'संसार' संसारम्-चातुर्गतिकम् ‘भमंति' भ्रमन्तिघटीयन्त्रन्यायेन पर्यटन्ति जन्मजरामरण न कदाचिदपि विमुक्ता भवन्तीति भाषः। अस्य निराकरणाय शास्त्रमतमाह-चौद्धस्य सर्वशून्यत्वे किश्चिदपि प्रमाणं नास्ति, सर्व शून्याचे प्रमाणाऽअसिद्धेः। न वा चार्वाकस्य प्रत्यक्ष मेकमेव प्रमाणम्, पित्रादिव्यवहारस्यापि विलोपापत्तेः । बौद्धानामपि अत्यन्तक्षणिकत्वेन वस्तुत्वाऽभार. एवाऽऽपवति । तन्मते-यदेवार्थक्रियाकारि तदेव परमार्थतः सत् । न च क्षण: क्रमेणार्थक्रियां करोति, क्षणिकवहाने । नाऽपि योगपशेन एकस्मिन्नेव क्षणे सर्वसंसार में घटीयंत्र (अरहट) की मांनिघूमते रहते हैं अर्थात् जन्म मरण से मुक्त नहीं होते।
अक्रियावादी के मत का निराकरण करने के लिए शास्त्र का मत प्रकट करते हैं। यदि बौद्ध विशेषों के मतानुसार सर्वशून्यता स्वीकार की जाय तो प्रमाण की भी सिद्धि नहीं होगी और प्रमाण के अभाव में सर्वशून्यता कैसे सिद्ध होगी? यदि चार्वाक मत के अनुसार एक मात्र प्रत्यक्ष प्रमाण ही स्वीकार किया जाय तो पिता पितामह आदि संबंधी व्यवहार का अभाव हो जाएगा । क्षणिकवादी बौद्ध के मत में वस्तु क्षणिक होने से उसमें वस्तुत्व ही सिद्ध नहीं हो सकता । जो अर्थ-क्रियाकारी हो, वही वस्तु कहलाती है। किन्तु एक क्षणमात्र ठह. रने वाली वस्तु न क्रम से अर्थ क्रिया कर सकती है और न अक्रम से। સંસારમાં ઘટિયંત્ર (રંટ)ની માફક ફર્યા કરે છે. અર્થાત્ જન્મ મરણ ધારણ કર્યા કરે છે, તેનાથી છૂટતા નથી.
અક્રિયાવાદીના મતનું નિરાકરણ કરવા માટે શાસ્ત્રને મત પ્રગટ કરવામાં આવે છે. જે બૌદ્ધના મત પ્રમાણે સર્વશૂન્યપણાને સ્વીકાર કરવામાં આવે, અર્થાત્ જગતમાં કોઈ પણ પદાર્થની સત્તા માનવામાં ન આવે, તે પ્રમાણુની પણ સિદ્ધિ થશે નહીં અને પ્રમાણુના અભાવમાં સર્વશૂન્ય પણ કેવી રીતે સિદ્ધ થશે ? જે ચાવકનાં મત પ્રમાણે એક માત્ર પ્રત્યક્ષ પ્રમાણમાં સ્વીકારવામાં આવે તે પિતા, પિતામહ આદિ સંબંધના વ્યવહારને અભાવ થઈ જશે. ક્ષણિક વાદી બૌદ્ધોના મત પ્રમાણે વસ્તુ ક્ષણિક હોવાથી તેમાં વસ્તુહલ જ સિદ્ધ થતું નથી જે અર્થ ક્રિયાકારી હોય; એજ વસ્તુ કહેવાય છે. પરંત એક ક્ષણ માત્ર રહેવાવાળી વસ્તુ કમથી અર્થ ક્રિયા કરી શક્તી નથી. તેમજ અક્રમથી પણ ક્રિયા કરી શકતી નથી. ક્રમથી કરવાનું માનવામાં
.
सू० ३४

Page #277

२६६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे कार्यापत्तेः । न चैतद दृष्टमिष्टं वा । न च ज्ञानाधारमात्मानं गुणिनं विना गुणस्पस्य सङ्कलनामत्ययस्य कथमपि सद्भावः संभवति, तस्मान्न चार्वाकाऽभिमतंभूतचैतन्यम्, न वा-बौद्धाभिमतं सर्वशून्यत्वम् अत्यन्तक्षणिकत्वं वा सिद्धयति । एषंविधप्रतिपादकानि तेषां शास्त्राणि गृहीत्वाऽनेके मनुष्याः संसाराटवीमटतीति । एवं वस्तुस्वरूपमजानानाः अक्रियावादिनो नानाप्रकारकाणि मिथ्याशास्त्राणि प्ररूपयन्ति, येषां ग्रहणेन अनेके मनुष्याः संसारसागरेऽनन्तं कालं परिभ्रमन्तीति तात्पर्यार्थः ॥६॥ मूलम्-णाईच्चो उएइण अस्थमेइ,
ण चंदिमा वड़ई हायई वा। संलिला संदति ने 'वति वाया,
वझो नियंतो कसिणे हलोए ॥७॥ कम से करना माने तो वह क्षणिक नहीं रहेगी। अक्रम से अर्थात् एक साथ अर्थक्रिया करना स्वीकार करें तो समस्त कार्य एक ही साथ उत्पन्न हो जाएँगे। किन्तु न ऐसा देखा जाता है और न माना ही
इसके अतिरिक्त ज्ञान के आधारभूत गुणी 'आत्मा' के बिना गुणरूप संकलना प्रत्यय अर्थात् जोड़-रूप ज्ञान किसी भी प्रकार संभव नहीं हो सकता अतएव चार्वाक द्वारा अभिमत भूतचैतन्यवाद तथा पोखबारा अभिमत शून्यवाद या क्षणिकवाद सिद्ध नहीं होता।
इस प्रकार की मिथ्या प्ररूपणा करने वाले उनके शास्त्रों का अनुसरण करके अनेक मनुष्य संसार रूपी अटवी में पर्यटन करते हैं ॥६॥ આવે તે તે ક્ષણિક રહેશે નહીં અક્રમથ અર્થાત એકી સાથે અર્થ ક્રિયા કરવામાં આવે તે સઘળા કાર્યો એકી સાથે જ ઉત્પન્ન થઈ જશે. પરંતુ એમ રિખવામાં આવતું નથી. તેમ માનવામાં પણ આવી શકતું નથી.
આ શિવાય અતિરિક્ત જ્ઞાનના આધારભૂત ગુણી (આત્મા)ની વિના ગુણ રૂપ સંકલના પ્રત્યય અર્થાત (ટા રૂપ જ્ઞાન કેઈ પણ પ્રકારે સંભવતું નથી. તેથી જ ચાર્વાકદ્વારા અભિમતભૂત ચૈતન્યવાદ તથા બૌદ્ધ દ્વારા અભિરમત શૂન્યવાદ અથવા ક્ષણિકવાદ સિદ્ધ થતો નથી.
આ પ્રકારની મિથ્યા પ્રરૂપણ કરવાવાળા તેઓના શાસ્ત્રોનું અનુસરણ a अने, मनुष्य। संसार ३५० अ२९या मदता २० छ. ॥६॥

Page #278

intestant टीका प्र.शु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
छाया - नादित्य उदेति नास्तमेति न चन्द्रमा बर्द्धते हीयते वा ।
M
सलिलानि न स्यन्दते न वान्ति वाताः, बन्ध्यो नियतः कृत्स्नो लोकः॥७॥ अन्वयार्थः - सर्वशून्यतावादिनः- एवं कथयन्ति (आइचो ) आदित्य:- सूर्य (ण उएइ) न उदेति (ण अत्थमेइ) नास्तमेति च आदित्यः सूर्यस्यापि मायामयत्वेन तदुदयास्तयोः कथं संभवः । (चंदिमा) चन्द्रमाः (ण बडूई) शुक्लपक्षे व बर्द्धते (वा) वा अथवा (न हायई) कृष्णपक्षे न हीयते पुनश्च ( सलिला) सकि लानि - जलानि ( न संति) न स्यन्दन्ते तथा (वाया) वाता:- वायवः (न वंति) नं बान्ति न चलन्ति अत एव (कसिणे लोए) कृत्स्नो लोकः कृत्स्नः संपूर्णो लोका
'णाइकचो' इत्यादि ।
शब्दार्थ - सर्वशून्य मनवादी कहते हैं 'ओइच्ची-आदित्य' सूर्य ज उप-न उदेति' उदित नहीं होता है 'ण अस्थमेह - नास्तमेति' और न अस्त होता है। इसी प्रकार 'चंदिमा - चन्द्रमा' चंद्रमा 'ण वडूह -न वर्द्धते' शुक्लपक्ष में बढतानहीं है 'वा अधवा' अथवा 'न हायइन हीयते' कृष्ण पक्ष में घटता नहीं है तथा 'सलिला - सलिलानि' जब 'न संदति - न स्यन्दते' बहता नहीं है तथा 'वाया - वाता:' वायु-पवन 'ण वंति न वांति' चलता नहीं है अतएव 'कसिणे लोए- कृत्स्नो लोक ' यह सम्पूर्ण लोक माने जगत् 'नियतो- नियतः सर्वदा अवस्थायी है 'वंशो बन्थ्यो' मिथ्याभूत वस्तुतः शून्यरूप है ॥७॥
अन्वयार्थ - सर्वशुन्यतावादियों का कथन है कि- सूर्य उदित नहीं होता, न अस्त होता है । न चन्द्रमा बढता है, न घटता है। न जल'नाइच्चो' इत्यादि
शब्दार्थ - सर्व शून्य मतने अनुसरनारा छेडे- 'आइकोआदित्यः' सूर्य' 'ण उपइन उदेति' उगता नथी. 'ण अत्थमेइ-नास्तमेति' भने तेन। व्यस्त पशु थतो नथी, न प्रमाणे 'च'दिमा- चन्द्रमा' चंद्र 'न बढइन वर्धते' शुम्स पक्षमां बघतो नही 'वावा' अथवा 'न हायइ- न हीयते' यु पक्षमां घटतेो नथी, तथा 'सलिला - सलिलानि' पाणी 'न सदति - न स्यन्दते ' वहेतु नथी. तथा 'बाया - वाता' पवन 'ण वंति न वान्ति' वातो नथी तेथील 'कसिणे लोए - कृत्स्नो लोकः' या समय सोड अर्थात् भगत् 'नियतो- नियतः ' सहा रडेवावा छे. 'वंझो - वन्ध्यो' मिथ्याभूत छे अर्थात् शून्य ३५ छे. ॥७ અન્નયાર્થી—સશૂય વાઢિયાનું કથન છે કે સૂર્યના ઉદય થતા નથી. તેમ અસ્તપણુ થતે નથી. ચંદ્રની વધ ઘટ પશુ થતી નથી. જલ વહેતુ

Page #279

રહ
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
(निवतो) नियतः - सर्वदावस्थायीवर्त्तते इति ( बझो) बन्ध्यो मिध्याभूतोऽर्थ:वस्तुतस्तु शून्योऽमात्ररूपो लोकोऽस्तीति भावः ॥७॥
स
टीका - सर्वशून्यतावादिनः सूर्यादिकं तदुदयास्तादिकं वा प्रतिषेधयन्ति तदर्शनाय सूत्रकार आह- 'आइच्चो' आदित्यः सूर्यः जगतां मदीपकल्पः 'में उपड़' न उदेति । तथा-'न अत्थ मेह' नास्तमेति - आदित्य एव मास्ति, तत्कुतस्तस्योदयास्तमनम् । यदयं दृश्यते द्विचन्द्रादिवद् भ्रान्तिरूप देव तथा 'चंदिमा' चन्द्रमाः 'ण वडई' न वर्द्धते शुक्लपक्षे 'हायईना' न वाहीयते क्षीयते कृष्णपक्षे तथा 'सलिला' सलिलानि - जलानि 'न संदेति' न स्यन्दन्ते - पर्वतनिर्झरेभ्यो नद्यादिपदेशेभ्यो वा न स्रवन्ति । तथा-'वाया' वाता:बहता है, न वायु चलती है । यह सम्पूर्ण लोक मिथ्या और शून्य अर्थात अस्तित्वहीन है ॥ ७ ॥
टीकार्थ- सर्वशून्यतावादी सूर्यादि पदार्थों के अस्तित्व को ही airfan नहीं मानते, अतएव उसके उदय और अस्त का भी निषेध करते हैं । इस प्रत्यक्षविरुद्ध मान्यता को दिखलाते हुए सूत्रकार कहते
जगत् के लिए प्रदीप के समान प्रकाशक यह सूर्य न उदित होता न अस्त होता है, अर्थात् जब सूर्य ही नहीं है तो उसका उदय और अस्त होने का प्रश्न ही उपस्थित नहीं होता । जो सूर्य दिखाई देता है वह द्विचन्द्रदर्शन अर्थात् दो चन्द्रमाओं के दर्शन के समान भ्रान्ति ही है । चन्द्रमा न शुक्ल पक्ष में बढता है और न कृष्णपक्ष में घटता है । वह है ही नहीं तो क्या बढेगा और क्या घटेगा ? जल में पर्वतके निर्झरों से झरता है, न नदी आदि में बहता है। वायु चलती નથી, તેમ પવન વાતેા નથી. આ સમગ્ર લેાક મિથ્યા અને શૂન્ય અર્થાત્ અસ્તિત્વ વિનાનુ` છે. શાળા
ટીકાસ શૂન્યવાદી સૂયૅ વિગેરે પદાના અસ્તિત્વનેજ વાસ્તવિક માનતા નથી. તેથી જ તેના ઉદય અને અસ્ત પણાને પણ નિષેધ કરે છે. આ રીતે પ્રત્યક્ષ વિરૂદ્ધ માન્યતાને ખતાવતાં સૂત્રકાર કહે છે-જગતના માટે દીવાની જેમ પ્રકાશ આપનાર આ સૂર્ય ઉગતા નથી. તેમ અસ્ત પણ પામતા નથી. અર્થાત્ યારે સૂર્ય જ નથી તા તેના ઉદય અને અસ્ત થવાના પ્રશ્ન જ ઉપસ્થિત થતા નથી, જે આ સૂર્ય દેખવામાં આવે છે, તે એ ચંદ્રમાના દર્શનની જેમ દેવળ ભ્રમજ છે, તેમજ ચદ્રમા શુકલ પક્ષમાં વધતા નથી તેમજ કૃષ્ણ પક્ષમાં ઘટતા પણ નથી. તે છેજ નહી' તા પછી વધવા ઘટવાની વાત જ કયાં રહી ? પાણી ડુંગર વિગેરે પતીય પ્રદેશેામાંથી ઝરતુ' નથી, તેમ

Page #280

समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २६९ वायवोऽपि न पंति' न वान्ति-न वहन्ति । अपितु ‘कसिणे' कस्नः परिदृश्यमानः सर्वोऽपि 'लोए' लोक:-आकाशादिघटायन्तः सर्वप्रपश्चः। 'णियतो' नियतःनिश्चलः सर्वदा स्थायित्वात् अतएवायं लोकः 'बझा' बन्ध्या-अर्थशून्यो वर्तते मिथ्यैव-अभावरूप एवास्तीति भावः । यदिदं वातु उपलभ्यते, तत्सर्व मायास्वप्नेन्द्रजालसदृशमेवेति । तथा च-सर्वशून्यतावादिनः कथयन्ति यत् सूर्यो नो देविनास्तमेति । तथा-चन्द्रमाः न वद्धते नापि क्षीयते । एवं न जलानि वहन्ति, न वा वन्ति वाता इति । किन्तु -सम्पूर्ण मेव जगद् अभावरूपं मिथैव प्रतिमा. तीति भावः ॥७॥ नहीं है । अर्थात् इन सब का कोई अस्तित्व ही नहीं है। यह दिखाई देने वाला सम्पूर्ण लोक प्रपंच है-मिथ्या है, सत्ता से शुन्य है। ____ आशय यह है कि सर्वशून्यता वादियों का कथन है कि समस्तजगत् शून्य है । इसमें किसी भी पदार्थ की सत्ता नहीं है। सूर्य उदित
और अस्त नहीं होता, चन्द्रमा न बढ़ता है, न घटता है, न जल वहता है, न वायुचलती है !
यद्यपि शून्यतावादी किसी भी वस्तु का अस्तित्व स्वीकार नहीं करते तथापि यहां सूर्य आदि के निषेध द्वारा जो उनका मत प्रकट कियागया है, वह उसकी अत्यन्त प्रत्यक्ष बाधिता को सूचित करने के लिए है ! इससे उनके मन्तव्यों का उपहास भी ध्वनित होता है ॥७॥ નદી વિગેરેમાં વહેતું પણ નથી. તથા પવન વાત નથી. અર્થાત્ આ બધાનું અસ્તિત્વ જ નથી. આ દેખાવ આપનાર સંપૂર્ણ જગતુ કેવળ પ્રપંચ માત્ર - मिथ्या छ, भने सत्ताथा २हित छ.
કહેવાને આશય એ છે કે--સર્વ શૂન્યતા વાદિનું કથન એવું છે છે કે-આ સઘળું જગત્ શન્ય રૂપજ છે. તેમાં કઈ પણ પદાર્થની સત્તા જ નથી. સૂર્ય ઉગતો કે આથમતો નથી. ચનમા વધતું નથી તેમ ઘટતે ५ नथी. ४ पतु नथी, वायु पाते। नथी.
જે કે શુન્યતાવાદિયે કઈ પણ વસ્તુના અસ્તિત્વનો સ્વીકાર કરતા નથી. તે પણ અહિયાં સૂર્ય વિગેરેના નિષેધ દ્વારા તેઓને મત બતાવવામાં આવે છે, તે તેઓના અત્યંત પ્રત્યક્ષ બાધિત પણાને બતાવવા માટે જ છે. તેથી તેઓના મન્તવ્યને ઉપહાસ પણ ધ્વનિત થાય છે. બા

Page #281

૨૩૦
सूत्रकृतास
सर्वशुन्यतामेतं निराकर्ते शास्त्रकारः प्रक्रमते - 'जहाहि अंधे' इत्यादि । मूलम् - जहाहि अंधे सह जोतिणा वि,
वाइ णो पेस्सति हीणणेते ।
१
"संतंपि ते एंव मैकिरियवाई,
१२
१३ १४
किरिय" पेस्संति निकेंद्रपन्ना ॥८॥
छाया -- यथा ह्यन्धः सह ज्योतिषापि, रूपाणि न पश्यति हीननेत्रः । सतीमपि ते एवमक्रियावादिनः- क्रियां न पश्यन्ति निरूद्ध प्रज्ञाः | ८ | शुन्यतावादी के मत का निराकरण करने के लिए शास्त्रकार कहते हैं- 'जहा हि अंधे' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'जहाहि-यथा' जैसे 'अंधे अन्धः' जन्मान्ध अथवा 'होण नेते - हीन नेत्रः' जन्मके पश्चात् जिनके नेत्र का तेज नष्ट हुवा हो ऐसा कोई पुरुष 'जोहणा वि सह ज्योतिषापि सह' प्रदीप आदि के प्रकाश के साथ होने पर भी 'रूवाt - रूपाणि' वस्तु के स्वरूपको 'णो परसति न पश्यति' देखता नहीं है ' एवं - एवम्' इसीप्रकार 'ते-ते' वे पहले कहे हुए बुद्धिहीन 'अकिरियाबाई - अक्रियावादिनः' अक्रियाबादी 'संतंपि सतीमपि विद्यमान 'किरियं-क्रिया' क्रिया को 'ण पसंति न पश्यन्ति' देखते नहीं हैं वे लोक क्यों नहीं देखते' सो कहते हैं निरुद्धपमा निरुद्धमज्ञाः वे लोग ज्ञानावरणीयादिके उदय होने से जिनके सम्यक ज्ञानादि आच्छादित है ऐसे है શૂન્યતા વાક્રિયાના મતનું નિરાકરણ કરવા માટે શાસ્ત્રકાર કહે છે કે'जहाहि अंधे' छत्याहि
शार्थ' - 'जहाहि - यथा' प्रेम 'अंबे - अन्वः' भन्मांध अथवा 'हीणनेतेહીરનેત્ર' જન્મની પછી જેની આંખનું તેજ ન શ પામ્યુ હોય એવા કાઈ ३ष 'जोइणावि सह - ज्योतिषापि सह' हीवा विगेरेना प्रकाश साथै होवा छतां 'रुई - रूपाणि वस्तुना स्व३पने 'णो परसति न पश्यति' द्वेषतो नथी. 'एवं - एवम्' ४ प्रमाणे 'ते - ते' ते पडेला उडेवामां आवे शुद्धि वगरना 'अकिरियाबाई - अक्रियावादिनः' अडियावार्ड थे। 'संत'पि सतीमपि' विद्यमान वी 'किरिये - क्रियां' डियाने 'ण पसंति-न पश्यन्ति' हेमता नथी. मे सोही डेभ हेाता नथी ? थे उ छे - 'निरुद्धपन्ना - निरुद्ध प्रज्ञा:' तेथे ज्ञानाबरली - યાદિના ઉદય થવાથી જેએના સમ્યક્ જ્ઞાન વિગેરે ઢંકાઈ ગયા છે, એવા

Page #282

समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २७१ ___ अन्वयार्थ:- (जहा हि) यथा हि-निश्चयेन (अंधे) जन्मान्धः, अथवा (हीणनेते) हीननेत्रा-जन्मानन्तरं गतनेत्रो वा कोऽपि पुरुषः (जोइणावि सह) ज्योतिषाऽपि पदीपादिनाऽपि सह वर्तमानः प्रदीपहस्तोऽपि (रूबाई) रूपाणि-घटपटा. स्मकानि (णो पस्सति) नो पश्यति-नैव दृष्टिगोचरीकरोति (ए) एवम्-अनयैव रीत्या (ते) ते-पूर्ववर्णिताः (अकिरियावाई) अक्रियावादिनः (संतं पि) सतीमपि सद्भूतामपि (किरिय) क्रियाम्-अस्तित्वादिकाम् (ण पस्संति) न पश्यन्ति । किमिति न पश्यन्ति ? यतस्ते 'निरुद्धपन्ना' निरुद्ध प्रज्ञा-ज्ञानावरणीयोदयेन आच्छादितसम्यग्ज्ञानाः सन्तीति ॥८॥
टीका-'जहा हि' यथा हि 'अंधे अन्धः-जन्मान्धः अथवा 'हीणणेत्ते' हीन नेत्र:-पश्चागधिविशेषेण गतनेत्रः कश्चित् पुरुषः 'जोइणा वि' ज्योतिषाऽपिप्रदीपादिना सह वर्तमानोऽपि ख्वाई' रूपाणि-घटपटादीनि नीलपीतादीनि वा 'न परसति' न पश्यति । एवम्-अनेनैव प्रकारेण 'ते' ते-अक्रियावादिनः 'संत पि' सतीमपि-सनावेन वर्तमानामपि 'किरिय' क्रियाम्-अस्तित्वादिरूपां वा 'न अर्थात् सम्पज्ञानादि की रुकावट से वे लोग विद्यमान अर्थ को भी नहीं समजते ॥८॥ . अन्वयार्थ-जैसे जन्मान्ध या पाद में नेत्रहीन हुआ कोई पुरुष हाथ में दीपक होने पर भी रूपों को नहीं देखता, उसी प्रकार ये अक्रियावादी सद्भूत क्रिया को भी नहीं देखते हैं, क्योंकि उनकी मज्ञा ज्ञानावरणीय कर्म के उदय से आच्छादित हो गई है ॥८॥
टीकार्थ-जैसे जन्म से अंधा या बाद में किसी व्याधि के कारण नेत्र हीन हुआ कोई पुरुष प्रदीप आदि से युक्त होने पर भी घट-पट आदि अथवा नीलपीत आदि रूपों को नहीं देखते हैं । सद्भूत क्रिया છે. અર્થાત સમ્યફ જ્ઞાન વિગેરેના રોકાઈ જવાથી તે લેકે વાસ્તવિક અર્થને પણ સમજતા નથી. ૮
અન્વયાર્થ-જેમ જન્માંધ અથવા પાછળથી આંધળે બનેલ કોઈ પુરૂષ પિતાના હાથમાં દીવો હોવા છતાં પણ વસ્તુને જોઈ શક્તા નથી. એ જ રીતે આ અક્રિયાવાદી સદ્ભૂત ક્રિયાને પણ જોઈ શક્તા નથી. કેમકે તેઓની પ્રજ્ઞા જ્ઞાનાવરણીયકર્મના ઉદયથી ઢંકાઈ ગઈ છે. પાટા
ટીકાર્યું–જન્મથી આંધળા અથવા જન્મ પછી કઈ વ્યાધિને કારણે નેત્ર વગરને થયેલ કોઈ પુરૂષ જેમ દીવાની સાથે રહેવા છતાં પણ ઘટ-પટ. વિગેરે અથવા લીલા પીળાં વિગેરે રૂપને જોઈ શકતા નથી. વિદ્યમાન વસ્તુને

Page #283

-
२७२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे परसंति' न पश्यन्ति । कुतः सद्भूतामपि क्रि गं न पश्यन्ति तत्र हेतुमाह-'णिरू दपन्ना' निरुद्धमज्ञाः-निरुद्धा आच्छादिता-ज्ञानावरणीयादिकर्मणा प्रज्ञा येषां ते ताशाः सन्ति, अतस्ते सद्भूनामपि क्रियां न पश्यन्तीति भावः । तथा-तमोऽपहारी मर्यः प्रतिदिनमुदेति, इति सर्वलोकप्रत्यक्षम् । एवं चन्द्रमसः वृतिहासौ प्रत्यक्षसिद्धौ, एवं पर्वतादि निर्झरेभ्यो नद्यादि जल परहण, वायोर्वहनं च सर्वलोकप्रत्यक्ष वर्तते । न हि सर्वत्यक्षस्याऽपलापः संभातति । यदप्युक्तम्-मायिक सनसन्निभं वा सर्वम्-तदपि न सम्यक् सत्यस्य वस्तुनः संभवे एव मायायाः संभवो भवेत् नान्यथा । स्वप्नोऽपि नैकान्ततोऽसत्यः, किन्तु-स्वप्नेऽपि अनु. भूत्यादेः सद्भावात् । तथाचोक्तम् - को भी न देख पाने का कारण क्या है ? यह कहते हैं। उनकी प्रज्ञा अर्थात् घुद्धि ज्ञानावरण कर्म के उदय से आच्छादित हो रही है। प्रति दिन सूर्य का उदय होता है, यह तथ्य सारे संसार को प्रत्यक्ष है। चन्द्रमा का बढ़ना और घटना भी सब को प्रत्यक्ष है। पर्वतीय झरनों से जल झरता है, वायु वह रही है, यह भी सब को प्रत्यक्ष अनुभव हो रहा है। जो वस्तु सभी को प्रत्यक्ष दृष्टिगोचर हो रही है, उसका अपलाप (छिपाना) नहीं किया जासकता। ऐसी स्थिति में यह कहना कि यह सब भ्रम है, स्वप्न के समान है, सत्य नहीं है। कहीं न कहीं सत्य वस्तु के होने पर ही भ्रम हो सकता है, जिस वस्तु का कहीं भी अस्तित्व नहीं होता उसके विषय में भ्रम हो ही नहीं सकता। स्वप्न में दिखाई देने वाले पदार्थ भी एकान्ततः असत् नहीं होते, परन्तु પણ ન જઈ શકવાનું કારણ શું છે? તે બતાવતાં કહે છે કે તેઓની પ્રજ્ઞા અર્થાત બુદ્ધિ જ્ઞાનાવરણ કર્મના ઉદયથી ઢંકાઈ ગઈ છે, દરરોજ સૂર્યને ઉદય થાય છે. આ સત્ય સમગ્ર જગતમાં પ્રત્યક્ષ છે, ચંદ્રમાનું વધવું અને ઘટવું એ પણ બધાને પ્રત્યક્ષ જ છે. પર્વતના ઝરણાઓમાંથી પાણી ઝરે છે, પવન વહેતું રહે છે. આ બધાને દરેકને પ્રત્યક્ષ અનુભવ થઈ જ રહ્યો હોય છે. જે વસ્તુ સઘળાને પ્રત્યક્ષ નઝરમાં આવી રહી છે, તેને છૂપાવવું બની શકતું નથી. એવી સ્થિતિમાં એમ કહેવું કે આ બધે ભ્રમ છે, તે સ્વપ્ન ખરેખર છે. સત્ય નથી, કેઈ વાર સત્ય વસ્તુ હોવા છતાં ભ્રમ થાય છે. જે વરતન કયાઈ અસ્તિત્વ જ હોતું નથી. તેના સંબંધમાં ભ્રમ થઈ જ શકત નથી. સ્વપ્નમાં દેખાવા વાળા પદાર્થો પણ ખરી રીતે બિસ્કુલ અસત્ય હોતા નથી. પરંતુ જાગ્રત અવસ્થામાં જોયેલા અથવા સંભળેલા, અથવા અનુભવ

Page #284

समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २१
'अणुहू यदिट्ठचिंतिय सुयपयइवियारदेवयाणया ।
सुमिणस्स णिमित्ताई, पुण्णं पावंच णाभावो ॥१॥ छाया-अनुभूतदृष्टचिन्तित श्रुतप्रकृतिविकारदेवतानूपाः ।
स्वप्नस्य निमित्तानि पुण्यं पापं च नाभावः ॥१॥ अपिच-सर्वशुन्यत्वे गुरुर्नास्ति, नास्ति च शिष्यः, न वा विद्यते उपदेष्टव्यं वस्तु, इति कथं सर्वशून्योपदेशोऽपि बुद्धस्य घटेत । तदेवं विद्यमानमेव पदार्थ ज्ञानावरणीयादि कर्म प्रतिरुद्धमज्ञा अक्रियावादिनो न पश्यन्ति । यथाऽन्धः पुरुषः प्रदीपहस्तः सन्तमपि घटादिपदार्थसाथै न पश्यति, तथा-प्रज्ञारहिता अक्रिया। जागृत अवस्था में देखे, सुने या अनुभव किये हुए पदार्थ ही स्वप्न में प्रतीत होते हैं ! कहा भी है-'अणुहूयदिट्टचितिय' इत्यादि। ___ 'अनुभूत, दृष्ट, मन से चिन्तित, कानों से सुने हुए पदार्थ, प्रकृति विकार अर्थात् वात, पित्त, कफ की विषमता, देवता, पुण्य और पाप ये स्वप्न के कारण होते हैं । अभाव स्वप्न का कारण नहीं होता।'
इसके अतिरिक्त शून्यवाद के अनुसार न गुरु की सत्ता है, न शिष्य की, उपदेश करने योग्य कोई वस्तु भी नहीं है। ऐसी स्थिति में घुद्ध का सर्वशून्यता का उपदेश भी कैसे संगत हो सकता हैं ? इस प्रकार विद्यमान पदार्थों को भी ज्ञानावरणीय कर्म के उदय से आच्छा. दित प्रज्ञावाले ये अक्रियागदी नहीं देख पाते हैं।
आशय यह है कि जैसे जन्मान्ध पुरुष विद्यमान भी घट आदि पदार्थों को नहीं देखता, उसी प्रकार ज्ञानहीन ये अक्रियावादी भी કરવામાં આવેલા પદાર્થોજ સ્વપ્નમાં પ્રત્યક્ષ થાય છે. કહ્યું પણ છે કે-બાજુ हूयदिचितिय' त्या
_ 'अनुभव रेसा, नेयेसा, भनथी वियारेता, अनाथी सणे पहाय પ્રકૃતિ વિકાર અર્થાત વાત, પિત્ત, કફનું વિષમ પણ દેવતા, પુણ્ય, અને પા૫ આ બધા સ્વપ્નના કારણ રૂપ હોય છે. અભાવ સ્વનનું કારણ હતું નથી.
આ શિવાય શૂન્ય વાદ પ્રમાણે ગુરૂની સત્તા નથી, તેમ શિષ્યની સત્તા પણ નથી. તથા ઉપદેશ આપવાને ગ્ય કઈ વસ્તુ પણ નથી. આવી સ્થિતિમાં બુદ્ધને સર્વ શૂન્યને ઉપદેશ પણ કેવી રીતે સંગત થઈ શકે? આ રીતે વિધમાન પદાર્થોને પણ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયથી ઢંકાયેલી બુદ્ધિવાળા આ અક્રિયાવાદિયે જોઈ શકતા નથી.
કહેવાનો આશય એ છે કે–જેમ જન્માંધ પુરૂષ વિદ્યમાન ઘટ વિગેરે પદાર્થોને જોઈ શકતા નથી, એજ પ્રમાણે જ્ઞાનથી રહિત આ અક્રિયાવાડિયે
सू० ३५

Page #285

सूत्रकृताङ्गसूत्रे वादिनः सदेव सूर्यादि समस्तं जगत् नैव पश्यति, तत्र को दोषोऽस्माकम्, यथासन्तमपि सूर्यमुलूको न पश्यति तत्र को दोषोऽस्माकं सूर्यस्य वेति भावः ॥८॥
पुनरपि तन्मतं खण्डयितुमाह-'संवच्छर' इत्यादि । मूलम्-संवच्छरं सुविणं लक्खणं च.
निमित्तं देहं च उप्पाइयं च । अटॅगमेयं बहवे अहित्ता,
लोगंसि जाणंति अंणागताई ॥९॥ छाया-सांवत्सरं स्वप्नं लक्षणं च,-निमित्तं देहं चौत्पातिकं च ।
· अष्टाङ्गमेतद् बहवोऽधीत्य, लोके जानन्त्यनागतानि ॥९॥ विद्यमान सूर्य आदि समस्त जगत् को नहीं देख पाते हैं। अगर उलूक विद्यमान सूर्य को नहीं देखता तो इसमें हमारा या सूर्य का क्या अपराध है ? उसी प्रकार अगर अक्रियावादी प्रत्यक्ष जगत् को भी नहीं देखते तो हम या दूसरा कोई क्या करे । ॥८॥
पुनः अक्रियावाद का खण्डन करते हैं-'संघच्छरं' इत्यादि । . शब्दार्थ-संवच्छर-संवत्सर' सुभिक्ष अथवा दुर्भिक्षको बतानेपाला ज्योतिः शास्त्री, 'सुविणं-स्वप्नम् शुभ अथवा अशुभ स्वप्न के फाल को बताने वाला स्वप्नशास्त्र (२) 'लक्खणं च-लक्षणं च' आन्तर और पाह्य लक्षण से फलको बताने वाला शास्त्र (३) 'निमित्तं-निमिसम्' शुभाशुभ शकुन आदि से फल को बताने वाला निमित्तशास्त्र
પણ વિદ્યમાન સૂર્ય વિગેરે સઘળા જગતને દેખી શકતા નથી. જે ઘુવડ વિદ્યમાન સૂર્યને ન દેખે તો તેમાં અમારે કે સૂર્યને શું અપરાધ છે? એજ પ્રમાણે જે અક્રિયાવાદિયે પ્રત્યક્ષ એવા આ જગતને ન પણ દેખે તે અમે અથવા અન્ય કેઈ શું કરી શકીએ ? તે તેઓની દૃષ્ટિને જ દેષ છે. પ૮
शथी. मठियावानुन ४२di छ ४-'संवच्छर' त्याल शाय-'संवच्छर-सवत्सर' सु मथवा हुने मतावाणु ति:शाख (१) सुविणं-स्वप्नम्' सारा अथम२५ स्वनना जनमता. वापानशास्त्र (२) 'लक्खणं च-लक्षणं च' भरना तथा महान सक्षया ५० मतावापाणु शा (3) 'निमित्त-निमित्तम्' शुभ अथवा मशुम

Page #286

:.
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् ..
अन्वयार्थः- (संवच्छर) साम्बत्मरम्-सुभिक्षदुर्भिक्षादिप्रतिपादकं ज्योति:शास्त्रम् १, (मुविणं) स्वप्न-शुमान महाप्नपतिपादक शास्त्रम् २, (सक्खणं च) लक्षगं च-आन्तरवाह्यलक्षणफलपतिपादकं शास्त्रद्वयम् ४ । (निमित्त) निमित्तनिमित्तशास्त्रम्-शुभाशुभशकुनादिद्योतक.म् ५, (देहव) देहंच-शरीरम्, तत्र संजातं मपतिलकादिकमङ्गस्फुरणादिकं च, भौमान्तरिक्षरूपोत्पातद्वयप्रतिपादकं शास्त्रद्वयं (४) 'देहच-देहं च देह में रहे हुवे मष तिल आदि से फल को बताने वाला शास्त्र (५) 'उप्पाइयंच-औरपालिकं च भूकम्पादिरूप उत्पात से फल बतानेवाला शास्त्र (६) 'एयं एतत् ये 'अटुंग-अष्टाङ्गम्' आठ प्रकार के शास्त्र को 'अहिता-अधीत्य' पढकर 'लोगंसि-लोके' जगत् में बहवे-बहवः' अनेक मनुष्य अगागताई-अनागतानि' भविष्यकाल संबंधी बातों को 'जाणंति-जानन्ति' जानते हैं यह सुविदित है ॥९॥
अन्वयार्थ-(१) संवत्सर-सुभिक्ष-दुर्भिक्ष आदि कहने वाला शास्त्र (२) स्वप्न- शुभ या अशुभ स्वप्नों का फल प्रतिपादन करने वाला शास्त्र (३-४) लक्षण-आन्तरिक और बाहय लक्षणों को दर्शाने वाले शास्त्र (५) निमित्त-निमित्त शास्त्र-शकुन आदि का निरूपण करनेवाला शास्त्र (६) देह-देह में होने वाले मष, तिल आदि का तथा अंग फड़कने का फल प्रदर्शित करने वाला शास्त्र (७-८) औत्पातिकभूमि संबंधी और आकाश संबंधी उत्पातों का फल दिखलाने वाले शुन विरेना ३१ तापापा निमित्त शास (५) 'वह च-देहच' शरीરમાં રહેલા અષ-મસા, તલ વિગેરે પરથી ફળ બતાવવા વાળું શાસ્ત્ર (૬) 'उप्पाइयं च-औत्पातिकं च' ५ वि पातथी २७ मतावास(८) 'एयं-एतत्' मा 'अटुंग-अङ्गम्' मा3 प्रान॥ शासने 'अहित्ता-अधीत्य' सीने 'लोगंसि-लोके' मा 'बहवे-बहवः' घ! मनुष्य। 'अणागताईअनागतानि' सदिय ३७ समाधी पात! 'जाणंति-जानन्ति' M . એ સુવિદિત છે. છેલ્લા
मन्वयार्थ-(१) सपास-सुण दु: विगेरे मतापना३ याति:शाख (२) २१न-शुम अथवा मशुम साजामातुं ३ मताना३श (.४) લક્ષણ-આંતરિક અને બાહ્ય લક્ષને બતાવનારૂં શાસ્ત્ર (૫) નિમિત્ત શાસ્ત્ર (6) -शरीरमा थवा भ५-तस, विरेने, तथा म ३२४वानुमताવનારૂં શાસ્ત્ર (૭-૮) પાતિક ભૂમિ સંબંધી અને આકાશ સંબંધી ઉત્પા - તેના ફલ બતાવાર અને શાસ્ત્ર આ અષ્ટાંગ અર્થાત્ આઠ અંગોવાળા

Page #287

सूत्रकृताङ्गसूत्रे १८। (एयं) एतत् पूर्वोक्तम् (अटुंग) अष्टाङ्गम्-अष्टाङ्गशास्त्रम् (अहित्ता) भधीत्य (लोगंसि) लोके (बहवे) बहवो जनाः (अणागताई) अनागतानि-भविष्यकालसम्बन्धिवस्तूनि (जाति) जानन्ति, इति प्रसिद्धमेव तत् कथमेतद् वस्तुजातं सर्वशून्यतायां लभ्येतेति सर्वशुन्यमतमप्रमाणिकमेवेति सिद्धम् ॥९॥
टीका--'संघच्छर' सांवत्सरम्-संवत्सरसम्बन्धि मुभिक्षदुर्मिक्षादिप्रतिपादकं ज्योतिशास्त्रम् १ । 'मुविर्ण' स्वप्नम्-स्वप्नफलपतिपादकं शास्त्रम् २, 'छक्खणं च' लक्षणं च-आन्तरवायभेदाद् द्विविधम्, तत्र-आन्तरं जन्मसिद्ध स्वभावादिकम् , बाह्य श्रीवत्सादिचिन्हरूपम्, ४, 'निमित्त मशस्तापशस्तशकुना. दिद्योतकम् ५। 'देहं च' देहस्थं-मपविलादिकम् अङ्गस्फुरणादिकं वा, तत्फलपतिपादकं शास्त्रम् ६ । 'उप्पाइयं च' औत्पातिकं भीमान्तरिक्षं च तत्र-भौम-भूमि सम्बन्धि भूकम्पादिकम् , आन्तरिक्षम्-अन्तरिक्षसम्बन्धि उल्कापातम्रर्यपरिवेषा. दिकम् ८ । 'एयं' एतत्पूर्वोक्तम् 'अष्टुंग' अष्टाङ्गम्-अष्टाङ्गरूपं निमित्तशास्त्रम्।।
यथा-भौमम् १, उत्पातम्२, स्वप्नम् ३, आन्तरिक्षम्४, आङ्गम५, स्वरम् ६, लक्षणम्, व्यञ्जनं ८ चेत्येवमष्टाङ्गनिमित्तं नवमपूर्ववतीयाचारवस्तुनिर्ग: तम् अनागतकालिकमुखदुःखादिसूचकं वर्तते तद् 'अहित्ता' अधीत्य-पठित्वा 'लोगसि' लोके 'बहवे बहवः पुरुषाः 'अणागताई' अनागतानि-भविष्यत्कालसम्बन्धीनि वस्तूनि, शुभाऽशुभफलमचकानि 'जाणंति' जानन्ति इति प्रसिद्धमेव । तहि एतादृशवस्तुस्थिती सत्यां कयमेतदनागतवस्तुज्ञानं सर्वशून्यतायां संमवेत्, अतः सर्वशून्यतापवादोऽमामाणिक एवेतिसिद्धम् ॥९॥ दोनों शास्त्र, इन अष्टांग आठ अंगों वाले शास्त्र का अध्ययन करके बहुत से जन भविष्यत् काल संबंधी वस्तुओं को जानते हैं यह प्रत्यक्ष देखा जाता है । सर्वशुन्यता मानने पर ये सब वस्तुएँ कैसे जानी जा सकती है या हो सकती हैं ? अतएव यह सिद्ध है कि सर्वशून्यतावाद प्रमाण से बाधित होने के कारण अप्रमाणिक है ॥९॥
टीकार्थ-टीका अन्वयार्थ के अनुसार ही समझ लेना चाहिये ॥१॥ શાસ્ત્રનું અધ્યયન કરીને લેકમાં ઘણા માણસે ભવિષ્ય કાળ સંબંધી વસ્તુ એને જાણે છે. આ પ્રત્યક્ષ જોવામાં આવે છે. સર્વ શૂન્યતા માનવામાં આવે તે આ તમામ વસ્તુઓ કેવી રીતે માની શકાય? અથવા થઈ શકે ? તેથી જ એ સિહ છે કે સર્વશન્યતા એવાદ પ્રમાણથી બાધવાળું હોવાથી અપ્રમાણું છે.
ટીકાઈ-ટીકા અન્વયાર્થ પ્રમાણે જ છે, તેમ સમજી લેવું પલા

Page #288

समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २७७ मूलम् के ई निमित्ता तहिया भवंति,
कैसिंचि तं विपडिएति णाणं। ते विजभावं अणहिज्जमाणा,
आहंसु विजा परिमोक्खमेव ॥१०॥ छाया- कानिचिन्निमित्तानि तथशानि, भवन्ति केषां चित्तद् विपर्येति ज्ञानम् ।
ते विद्याभावमनधीयानाः, आहुर्विद्या परिमोक्षमेव ॥१०॥ अन्वयार्थः - (केइ निमित्ता) पूर्वोक्तनिमित्तेषु कानिचिनिमित्तानि (तहिया) तथ्यानि-पत्यानि (भवं ते) भवन्ति तथा (केसिचि) केषांश्चिनिमित्तवेदिनाम्
'केइ निमित्ता' इत्यादि।
शब्दार्थ-केइ निमित्ता-कानिचिनिमित्तानि' कोई कोई निमित्त 'तहिया-तथ्यानि' सत्य 'भवंति-भवन्ति' होते हैं तथा 'के सिंचिकेषांचित्' किसी किसी निमित्तवादीका 'ते गाणं-तत् ज्ञानम्' वह निमित्तज्ञान 'विप्पडिएति-विपर्येति' विपरीत होता है अतः 'ते-ते' वे अक्रियावादी 'विज्जभाव-विद्याभावम्' ज्ञान प्राप्त कराने वाली विद्याको 'अहिज्जमाणा-अनधीयानाः' अध्ययन न करते हुए निमित्तको कहते हैं वह सत्य न होने से 'विज्जापलिमोक्खमेव-विद्यापरिमोक्षमेव' उस विद्याका ही त्याग करने को 'आहंसु-आहुः' कहते हैं ॥१०॥
अन्वयार्थ-पूर्वोक्त निमित्तों में से कोई निमित्त सत्य होते हैं और किन्हीं :निमित्तवेत्ताओं का ज्ञान विपरीत होता है। इस कारण
'केइ निमिसा' त्या
शहाय - 'केइ निमित्ता-केचिन्निमित्तानि' | निमित्त तहियासध्यानि' साया 'भवंति-भवन्ति' हाय छे तथा 'केसिंचि-केषांचित्' ।35 निभित्तवाहिन 'ते णार-तत् ज्ञानम्' के निमित्त शान 'विप्पडिएति-विपये'ति' BEL मार डाय छे. तेथी 'ते-ते तेत मठियावाहिया 'विज्जभाव-विद्याभावम्' ज्ञान प्राप्त ४२पाणी विधाने 'अणहिजमाणा-अनधीयानाः' य. यन या विना निमित्त ४ छ. ते साया न पाथी 'विज्जापलिमोक्ख. मेव-विद्यापरिमोक्षमेव' में विधाना त्या ४२१. 'आह'सु-आहुः, ४ छ ॥१०॥
અન્વયાર્થ–પત નિમિત્તેમાંથી કોઈ નિમિત્ત સત્ય હોય છે. અને કેઈ નિમિત્તવેત્તાઓનું તે જ્ઞાન વિપરીત હોય છે, એથી અક્રિયાવાદી વિદ્યાનું

Page #289

૨૭૮
सूत्रकृताङ्गसूत्रे (तं णाणं) तज्ज्ञान-निमित्तज्ञानम् (विप्पडिएति' विपर्येति-विपरीतं भवति, अतः (ते) ते-प्रक्रियावादिनः (विज्ज मात्र) विद्याभावं-ज्ञानसद्भावम् (आहिज्जमाणा) अनधीयाना:-अजानानाः सन्तः (विजापरिमोक्वमेव) विद्यापरिमोक्षमेव, विद्यायाः श्रुतस्य परिमोक्षमेव-परित्यागमेव 'आईसु' आहुः-कथयन्ति विद्याध्ययनस्य निषेधमेन कुर्वन्तीति भावः ॥१०॥ ___टोका-तदेवमष्टानिमित्तवेदिनां निमित्तान्यपि वैपरीत्यं प्राप्नुवन्तीतिदर्शयति-'केइ' कानिचित् 'निमित्ता' निमित्तानि 'तहिया' थ्यानि-सत्यानि भवन्ति । 'केसिचि' केपांचित् निमित्तवादिना तु 'त' तत् 'गाणं' ज्ञानम्-निमत्त ज्ञानम् विपडिएति' विपति-विपर्यासं प्राप्नोति, तदेवं निमित्तशास्त्रस्य असत्यतामुपलभ्य 'ते' ते-अक्रियावादिनः 'विज्जभावं' विद्याभावम्-श्रुतसद्भावम् 'अहिज्जमाणा' अनधीयानाः-अनभ्यस्यन्तः निमित्तं व्यभिचरन्ति, अतो न तत्सत्यमितिमत्वा 'विज्जापरिमोक्खमेव' विद्यापरिमोक्षमेव विद्यायाः श्रुतस्य परिमोक्षमेव 'अ'सु' आहुः-म.थयन्ति, अथवा क्रियाया अभावात्, 'विज्ज एवं अक्रियावादी विद्या का अध्ययन न करके विद्या के त्याग का ही उपदेश करते हैं अथवा अकेले ज्ञान से ही मोक्ष होना मान कर विद्याके अध्ययन का निषेध ही करते हैं ॥१०॥
टीकार्थ-अष्टांग निमित्तविदों के निमित्त भी विपरीत हो जाते हैं, यह दिखलाते हैं-कोई कोई निमित्त सत्य होते हैं और किन्हीं किन्हीं निमित्तज्ञों का ज्ञान विपरीत भी होता है। इस प्रकार निमित्त शास्त्र की असत्यता जान कर वे अक्रियावादी श्रुज्ञ न का अध्ययन न करते हुए अर्थात् निमित्तशास्त्र को झूठा समझ कर विद्याध्ययन करना त्याग कर के श्रुतज्ञान के त्याग का ही उपदेश करते हैं। अथवा किया का अभाव होने से अकेली विद्या (ज्ञान) से ही मोक्ष होना અધ્યયન કર્યા વિના વિદ્યાના ત્યાગને જ ઉપદેશ આપે છે. અથવા એકલા જ્ઞાનથી જ મોક્ષ થવાનું કહે છે. ૫૧૦
ટકાથ–આઠ અંગથી નિમિત્તને કહેનારા નિમિત્તવિદોના નિમિત્ત પણ વિપરીત થઈ જાય છે. હવે તે બતાવવામાં આવે છે.–કઈ કઈ નિમિત્ત સાચા હોય છે, અને કઈ કઈ નિમિત્તજ્ઞોનું જ્ઞાન વિપરીત પણ હોય છે. આ રીતે નિમિત્ત શાસ્ત્રનું અસત્ય પણું સમજીને તે અક્રિયાવાદીઓ થતા જ્ઞાનનું અધ્યયન ન કરતાં અર્થાત્ નિમિત્ત શાસ્ત્રને જુડુ સમજીને વિદ્યાધ્યયન કરવાને ત્યાગ કરીને શ્રુત જ્ઞાનના ત્યાગને જ ઉપદેશ આપે છે, અથવા ક્રિયાને અભાવ હોવાથી એકલી વિદ્યા (જ્ઞાન)થી જ મોક્ષ થવાનું કહે છે.

Page #290

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २७९ विद्ययैव-श्रुतनिरपेक्ष केवलं ज्ञानेनैव परिमोक्खं' परिमोक्षम्-सर्वकर्मक्षयरूपं मोक्षम् 'आहंसु' आहुः-कथयन्ति किं श्रुतपठनेनेति । परन्तु नैतत्कथनम् अक्रियावादिनां समीचीनम् यतः कुत्रचिद् विपर्यासे जाते सर्वथा तस्य त्यागो न श्रेयसे भवति । किं मृगतृष्णायां जलज्ञानं यदि विपर्येति, तदा-तावता दृष्टान्तेन कूपसरोवरादौ जलस्याऽसद्भावो भवति किम् ? नैत्र भवतीति । यदि-चक्षुरययार्थज्ञानमुत्पादय तीति कृता नहि कश्चिच्चक्षुरेव तावतोपाटयति । कुत्रचित् व्यापारे लाभाभावे किं सर्वत्र व्यापारः परित्यज्यते । किञ्चिनिमित्तं सत्यं भवति कस्यचिन्नैमित्तिकस्य किश्चिदसत्यमपि काचित्, तावता तज्ज्ञानमेवाऽसत्यमिति कृत्वा दृष्ट्वाच' कहते हैं। परन्तु अक्रियावादियों का यह कथन सभीचीन नहीं है। एक जगह कहीं विपर्यास होने से सर्वथा उसका त्याग कर देना कल्याण. कारी नहीं है। मृगतृष्णा में जल का ज्ञान होना विपरीत ज्ञान है तो क्या इस दृष्टान्त से कूप और सरोवर आदि में होने वाला जलज्ञान भी विपरीत हो जाएगा ? वहां भी जल का अभाव हो जाएगा? ऐसा नहीं होता। किसी समय किसी के नेत्र ने यदि विपरीत ज्ञान उत्पन्न कर दिया तो क्या वह अपने नेत्र को ही उखाड़ कर फेंक देता है ? कभी व्यापार में लाभ न हुआ तो क्या व्यापार करना ही त्याग कर दिया जाता है ? कोई निमित्त सत्य होता है और किसी नैमित्तिक का कोई निमित्त कहीं असत्य भी हो जाता है तो इतने मात्र से उस ज्ञान को सर्वत्र असत्य मान कर विद्या का अध्ययन करने वाले विद्या का પરંતુ અદિયાવાદિનું આ કથન બરોબર નથી. એક જ એ ક્યાંક વિપર્યાસ હેવાથી સર્વથા તેને ત્યાગ કર કલ્યાણકારક નથી. મૃગતૃષ્ણામાં પાણીનું જ્ઞાન થવું તે વિપરીત જ્ઞાન છે. તે શું આ દષ્ટાંતથી ફ અને સરોવર વિગેરેમાં થવાવાળું પાણી સંબંધી જ્ઞાન પણ વિપરીત થઈ જશે ? ત્યાં પણ પાણિને અભાવ થઈ જશે? તેમ થતું નથી. કેઈ વખતે કેઈના નેત્રે જે વિપરીત જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી દીધું હોય તે શું તે પિતાના નેત્રને જ ઉખાડીને ફેંકી દે છે? કદાચ વ્યાપારમાં લાભ ન થયે હોય તે શું વ્યાપાર કરવાને જ ત્યાગ કરી દેવાય છે? કોઈ નિમિત્ત સત્ય છે કે છે, અને કે નૈમિત્તિકનું કેઈ નિમિત્ત કયાંક અસત્ય પણ થઈ જાય છે. તે એટલા માત્રથી તે જ્ઞાનને બધજ અસત્ય માનીને વિદ્યાને અભ્યાસ કરવાવાળા વિદ્યાને ત્યાગ

Page #291

२८०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे नहि विद्यामधीयाना विद्यात्यागमिच्छन्ति न चोपदिशन्ति वाऽन्येषां कृते । अतो ज्ञानक्रियेति द्वयमेव मोक्षहेतुरिति भावः ॥१०॥ ___ एवं तर्कवलेनाऽक्रियाऽक्रियावादिमतं निराकृत्य सम्पति-क्रियावादिमतप्रदर्शनपूर्वकं तन्मतं निराकरोति सूत्रकार:-'ते एवमक्खंति' इत्यादि । मूलम्-ते एव मक्खंति समिच्च लोग,
तहा तहा समणा माहणा य । संयं कडं गन्नकडं च दुक्खं,
आहंसु विजाचरणं पैमोक्खं ॥११॥ छाया-त एव माख्यान्ति समेत्य लोकं, तथा तथा श्रमणा माहनाश्च ।
स्वयं कृतं नान्यकृतं च दुःखम्, आहुश्च विद्याचरणं प्रमोक्षम् ॥११॥ त्याग नहीं कर देते और न दूसरों को विद्या के त्याग का उपदेश करते हैं । अतएव तात्पर्य यह है कि ज्ञान और क्रिया दोनों ही मोक्ष के मार्ग हैं ॥१०॥
इस प्रकार तर्क के बल से अक्रियावादियों के मत का निराकरण करके अब क्रियावादियों के मत को दिखला कर सूत्रकार उसका निराकरण करते हैं-'ते एवमक्खंति इत्यादि । __शब्दार्थ-'ते-ते' वे 'समणा-श्रमणा:' श्रमण अर्थात् शाक्यादि, भिक्ष'य-च' तथा 'माहणा-माहना माहन अर्थात् ब्राह्मण एवं-एवम प्रोक्त प्रकार से 'अक्खंति-आख्यान्ति' प्रतिपादनकरते हैं वे क्या प्रतिपादन करते है ? इसके लिये सूत्रकार कहते है-'लोग-लोकम्'
કરી દેતા નથી. તેમજ બીજાઓને વિદ્યાના ત્યાગને ઉપદેશ પણ આપતા નથી, તેથી જ કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જ્ઞાન અને ક્રિયા અને મોક્ષના માર્ગ છે. ૧
આ પ્રમાણે તર્કના બળથી અકિયાવાદિના મતનું ખંડન કરીને હવે यावाहियाना मत मतावान सूत्रा२ तेनु निरा२४] ४३ छे. 'ते एवमक्वति' त्या
हा-'-' से 'समणा-श्रमणाः' श्रम अर्थात् शयामि 'य-च' तथा 'माहणा-माहना।' भाडन अर्थात् ब्राह्मण एवं-एवम् पूति प्रहारथी 'अक्खति-आख्यान्ति' प्रतिपादन १३ छे. तेथे। शुप्रतिपादन ४२ ममतातi सूत्र॥२ ४3 छ -'लोग-लोकम्' २थावर अने. सभाम

Page #292

सार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
૨૯
अन्वयार्थः - (ते) ते 'समणा' श्रमणाः - शाक्यादयः (य) च तथा ( माहगा ) माहना:- परतीर्थिका ब्राह्मणा वा क्रियावादिनः ( एवं ) एवम् इत्थम् (अक्खति ) आख्यान्ति - कथयन्ति यत् (लोग) लोकम् - स्थावरजङ्गमात्मकम् (समिच्च) समे त्य-स्वस्व कुकर्म भोक्तृत्वेन ज्ञात्वा ( तहा तहा) तथा तथा यथायथा क्रिया क्रियते तथा तथा तेन तेन प्रकारेण स्वर्गनरकादिरूपं फलं भवतीति कथयन्ति, स्थावर जंगमात्मक लोकको 'समिच्च समेत्य' अपने अभिप्रायानुसार जानकर 'तहा तहा - तथा तथा' जिस जिस प्रकार क्रिया की जाती है उस उस प्रकार स्वर्ग नरकादिरूप फल होता है ऐसा कहते हैं और जो कुछ दुःख अथवा सुख होता है वह सब जीव 'सयंकडे - -स्वयम् कृतम्' अपने आप किया हुआ 'दुक्खं दुःखम् ' दुःख अथवा सुख का अनुभव कहते हैं 'णनकर्ड - नान्यक्रमम्' अन्य के द्वारा अर्थात ईश्वर अथवा कालादिकृत नहीं है उनका यह कथन युक्ति युक्त नहीं है कारण कि तीर्थंकर गणधर आदि 'विज्जाचरणं-विद्याचरणम्' विद्या- ज्ञान चरण माने चारित्र जिनका कारण है ऐसा 'पमोक्खं प्रमो क्षम्' 'आहंस-आहुः' कहते हैं अर्थात् मोक्ष, ज्ञान और क्रिया दोनों से साध्य होता है ऐसा तीर्थकरादिकहते हैं ॥ ११ ॥
P
अन्वयार्थ- कोई कोई श्रमण और ब्राह्मण स्थावर जंगम रूप जगत् को अपने कर्मों का फल भोगते जानकर कहते हैं कि क्रिया के अनुबाउने 'समिच्च समेत्य' पोताना अभिप्राय प्रमाणे गाने 'तहा वहा - तथा તથા જેજે રીતે ક્રિયા કરવામાં આવે છે, એ એ પ્રકારથી સ્વર્ગ નરક વિગેર પ્રકારથી ફળ પ્રાપ્ત થાય છે તેમ કહે છે, અને જે કઇ દુઃખ અથવા સુખ भजे छे, ते मधु' व 'स्वयं कडं - स्वयं कृतम्' पोते पोतानी भेणे पुरेसा 'दुःख' - दुखम् ' दु:ध्म अथवा सुमनो अनुभव उरे छे. 'जन्नकडं - नान्यकृतम्' અન્યના દ્વારા અર્થાત્ ઈશ્વર અથવા કાળ વિગેરેથી કરવામાં આવેલ નથી. તેનું આ કથન યુક્તિ સંગત નથી. કારણ કે તીર્થંકર ગણધર विगेरे 'विज्जाचरणं - विद्याचरणम्' विद्या-ज्ञान यर अर्थात् शास्त्रि हेतु ४२ छे मेवा 'पमोक्ख' - प्रमोक्षम् ' भोक्षने 'आह'सु-आहु:' हे छे. अर्थात् માક્ષ, જ્ઞાન અને ક્રિયા એ બન્ને દ્વારા સાધ્ય કરી શકાય છે. એ પ્રમાણે तीर्थ हिडे छे. ॥११॥
અન્વયાય—કાઈ કાઇ શ્રમણુ અને બ્રાહ્મણ સ્થાવર જંગમ રૂપ જગતને પાતાના કર્મોના ફળને ભાગવનાર સમજીને કહે છે કે-ક્રિયા પ્રમાણે જ ફળ
सु० ३६

Page #293

सूत्रकृतागसूत्र किञ्च यत्किमपि दुःख सुख वा भवति तत्सर्वं जीवाः (सयं कडं) स्वयंकृतम् (दुक्खं) दुःखं सुख वा अनुभवन्ति किन्तु (णन्नकडं) नान्यकृतम्, अन्येन ईश्वरकालादिना कृतं नानुभवन्तीति । किन्तु-नैतेषां कथनं युक्तियुक्तम्, यतस्तीर्थकरगणधरादयः (विज्जाचरण) विद्याचरणं-ज्ञानक्रियाहेतुकम् (पमोक्खं) प्रमोक्षं बदन्ति न तु केवलेन ज्ञानेन केवलया वा क्रियया मोक्षो भवतीति भावः ॥११॥
टीका-'ते' ते 'समणा' श्रमणाः-शाक्यादयः 'य' च-तथा 'माहणा' माहना:-परतीथिका ब्राह्मणा क्रियावादिन:-ये क्रियया एव ज्ञाननिरपेक्षया तपः संयमाराधनलक्षणया एव मोक्षमिच्छिन्ति । एवं'एवम्-इत्थम् 'अक्खंति आख्यान्ति -प्रतिपादयन्ति। किमाख्यान्तीत्याह-'लोग' लोकम्-स्थावरजङ्गमात्मकम् 'समिच्च' समेत्य-स्व स्व कृतकर्मभोक्तृत्वेन ज्ञात्वा 'तहा तहा' तथा तथा-तेन तेन प्रकारेण, यथा यथा क्रिया क्रियते-तथा तथैव स्वर्गनरकादिरूपं फलं भवतीति कथयन्ति । किञ्च-यस्किमपि सुखं दुःखं वा भवति तत्सर्वम् 'सयं कडं' स्वयमेवसार ही फल होता है । वे यह भी कहते हैं कि दुःख स्वयंकृत है, परन्तु तीर्थकर गणधरों का कहना है कि ज्ञान और क्रिया से ही मोक्ष होता है ॥११॥ ___टीकार्थ-शाक्य आदि श्रमण और परतीर्थिक ब्राह्मण, जो क्रियाबादी हैं, वे ज्ञाननिरपेक्ष अकेली तप एवं संघम की आराधनारूप क्रिया से ही मोक्ष मानते हैं । वे कहते हैं-यह स्थावर एवं जंगम जगत् अपने अपने किये कर्मों को भोगता है । जो जैमी क्रियाकरता है उसे वैसा ही स्वर्ग नरक आदि रूप फल प्राप्त होता है । तथा जो भी सुख या दुःख होता है, वह सब अपने ही द्वारा उपार्जित किया हुआ भोगा મળે છે, તેઓ એવું પણ કહે છે કે-દુઃખ પોતે પિતાના જ પેદા કરેલ છે. અન્ય દ્વારા કરાયેલ નથી પરંતુ તીર્થંકર અને ગણધરનું કથન છે કે-જ્ઞાન અને ક્રિયાથી જ મોક્ષ થાય છે. ૧૧
ટીકાર્ય–શાય વિગેરે મણ અને પરતીથિંક બ્રાહ્મણ કે જેઓ ક્રિયા વાદિયે છે, તેઓ જ્ઞાન શિવાય એટલા તપ અને સંયમની આરાધના રૂપ ક્રિયાથી જ મોક્ષ માને છે. તેઓ કહે છે કે-આ સ્થાવર અને જંગમ જગત પિતા પિતાના કરેલ કને જ ભેગવે છે. જેમાં જે રીતની ક્રિયા કરે છે, તેને એજ પ્રમાણે સ્વર્ગ, નરક વિગેરે રૂપ ફળ પ્રાપ્ત થાય છે. તથા જે કાંઈ સુખ અથવા દુઃખ થાય છે, તે બધું જ પિતે પ્રાપ્ત કરેલ કર્મના ફળ રૂપે

Page #294

समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २८३ आत्मनैव कृतमुपभुज्यते 'णन्नकडं' नान्यकृतम्, तत् 'दुक्वं' दुःख सुखं वा नान्येन ईश्वरकालादिना संपादितं भवतीति ते कथयन्ति, किन्तु न तत्तेषां युक्तियुक्तम् यतः तीर्थकरगणधरादयः 'विज्जाचरणं' विद्याचरणम्-विद्याज्ञानम् चरणं चारित्रं क्रिया, एतदुभयं कारणतया विद्यते यस्य तादृशम् ‘पमोक्खं' प्रमोक्षम् 'आइंसु' आहुः कथयन्ति इति । न केवलया क्रियया न वा केवलेन ज्ञानेन मोक्षो भवति किन्तु ज्ञानक्रियाभ्यामेव मोक्ष इति तीर्थकरादिमतमिति ॥११॥ मुहम्-ते चक्खुलोगंसीह णायगाउ,
मंग्गांणुसासंति हितं पंयाणं। तेहा तहा सासय माहु लोएँ,
जंसी पंया माणव संपेंगाढा ॥१२॥ छाया-ते चक्षुलॊकस्येह नायकास्तु, मार्गमनुशासन्ति हितं प्रजानाम् ।
तथा तथा शाश्वतमाहुलॊको, यस्मिन् प्रजा मणव संपगाढाः॥१२॥ जाता है, ईश्वर या काल आदि किसी अन्य का किया हुआ नहीं भोगा जाता। वे इस प्रकार कह कर क्रिया को ही फलप्रद कहते हैं, किन्तु उनका यह कथन युक्तियुक्त नहीं है। क्योंकि तीर्थकर और गणधर
आदि ज्ञान और क्रिया दोनों को ही मोक्ष का कारण कहते हैं। अर्थात् तीर्थकर का मत यह है कि न अकेली क्रिया से मोक्ष होता है और न अकेले ज्ञान से ही, किन्तु दोनों ही मोक्ष के अनिवार्य कारण हैं ॥११॥ 'ते चक्खु लोगंमीह' इत्यादि।
शब्दार्थ-'ते-ते' वे तीर्थकर गणधर आदि इहलोगसि-इहलोके' इस लोकमें 'चक्खु-चक्षुः नेत्र के समान है 'उ-तु' तथा 'णायगा-नायका' જોગવવામાં આવે છે. ઈશ્વર અથવા કાળ વિગેરે કઈ બીજાએ કરેલ કર્મના ફળને ભેગાવવામાં આવતું નથી. તેઓ આ પ્રમાણે કહીને ક્રિયાને જ કાળકૃત કહે છે, પરંતુ તેઓનું આ કથન યુક્તિ સંગત નથી. કેમકે તીર્થકર અને ગણધર આદિ જ્ઞાન અને ક્રિયા બનેને મોક્ષનું કારણ કહે છે. અર્થાત તીર્થ". કરને મત એ છે કે-એકલી ક્રિયાથી મેક્ષ થતું નથી, અને એકલા જ્ઞાનથી પણ મોક્ષ થતું નથી. પરંતુ એ બને મિક્ષના અનિવાર્ય કારણ છે. ૧૧
"ते चलोगेसीह' ह शहा- 'ते-ते. ते ती ४२ १४५२ विगेरे 'इहलोगंसि-इहलोके' मा

Page #295

२८४
सूत्रकृताङ्गसौ ___ अन्वयार्थ–'ते' ते-तीर्थकरगणधरादयः ‘इह' इह-अस्मिन् 'लोगसि' लोके चतुर्दशरज्ज्वात्मके (चक्खु) चक्षुः-चक्षुरिव चक्षुः सर्वपदार्थप्रदर्शकत्वात् (उ) तु तथा-(णायगा) नायका:-नेतारः प्रधाना, अत एव ते (पयाणं) प्रजानां पाणिनाम् (हित) हितम्-इह परलोके च हितकरम् (मग्ग) मार्ग-मोक्षमार्गम् (अणुसासंति) अनुशासन्ति-कथयन्ति, किश्च-(लोए) लोकः यथा-यथारूपेण शाश्वतो वर्तते (तहा तहा) तथा तथा-तेन तेन रूपेण तं-लोकम् (सासयं) शाश्वतम् (आहु) कथयन्ति (माणव) हे मानव ! (जंसि) यस्मिन् लोके (पया) प्रजा:-प्राणिनः (संपगाढा) संप्रगाढा:-सं सम्यक्तया प्रकर्षेण व्यवस्थिताः सन्तीति ॥१२॥ नायक अर्थात् नेता होने से प्रधान-अर्थात् सर्व श्रेष्ठ है अतएव वे 'पयाणं-प्रजानां प्राणियों के हित-हितम्' इसलोक एवं परलोक में हित. करनेवाला 'मग्गं-मागे' मोक्षमार्ग को 'अणुसाप्तंति-अनुशासन्ति' बताते हैं और 'लोए-लोकः' चतुर्दशरज्ज्वात्मक अथवा पंचास्तिकायरूप यह लोक जिस जिस प्रकारसे शाश्वत है 'तहा तहा-तथा तथा' उस उस प्रकारसे 'सासयं-शाश्वतम्' सर्वकाल बने रहने से नित्य 'आहु-आहुः' कहते हैं 'माणव-हे मानव' हे मनुष्य 'सि-यस्मिन्' जिस लोकमें 'पया-प्रजा' प्राणी-जीव 'संपगाढा-संप्रगाढा' नारक तिर्यंच मनुष्य
और देव पनेसे व्यवस्थित हैं । १२॥ ___ अन्वयार्थ तीर्थंकर आदि इस लोक में चक्षु के समान हैं। कामकप्रधान हैं, प्राणियों को हितकारी मार्ग का उपदेश देते हैं । जिस रूपसे बेभा 'चक्खु-चक्षुः नत्र सरमा छे. 'उ-तु' तथा 'णायगा-नायकाः' नाय से
नता पाथी प्रधान अर्थात स श्रेष्ठ छे. मतमेव तेया 'पयाण-प्रजानी' प्राणियोना हित-हितम्' 24tal भने ५२i & ४२वाणा 'मग्गंमार्गम्' भाक्ष भागने 'अणुसासंति-अनुशासति' मत. छ. मने 'लोए-लोकः' ચૌદ રજવાભક અથવા પંચાસ્તિકાય રૂપ આ લેક જે જે પ્રકારથી શાશ્વત -नित्य छ 'तहा तहा-तथा तथा' से प्रारथी 'सासयं-शाश्वतम्' सब 10 विधमान २७वाथी नित्य 'आहु-आहुः' ४९ छ. 'मणव-हे मानव' हे भनुभ्यो 'जसि-यस्मिन्' २ai 'पया-प्रजाः' - 'संपगाढा-संप्र. गाढाः' ना२४, तिय"य, मनुष्य भने हेवपणाथी व्यवस्थित छ. ॥१२॥
અન્વયાર્થ-તીર્થકર વિગેરે આ લેકમાં નેત્ર સરીખા છે. નાયકપ્રધાન છે. પ્રાણિયને હિતકારી માર્ગને ઉપદેશ આપે છે. જે રીતે લેકશા

Page #296

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २८५
टीका-पुनरप्याह-'ते' ते-तीर्थकरगणधरादयः इहलोगंसि' इह लोके अस्मिन् लोके 'चक्खु चक्षुरिव चक्षुः-पदार्थ जातमदर्शकत्वात् यथा लोके चक्षु. योग्यदेशस्थितपदार्थसार्थप्रदर्शका, तथेमे महानुभावाः यथाऽवस्थितान् पदार्था नवबोधयन्तः प्रकाशकल्पाः। तथा-'णायगा उ' नायकास्तु सदुपदेशदानात् मार्गप्रदर्शकत्वेन नेतारः-सर्वतः प्रधाना इत्यर्थः अतएव ते 'पयाणं' प्रजानाम्माणिनाम् 'हित' हितम् हितकरम्-इह परत्र सुखजनकत्वात् 'मग्गं' मार्गम्मोक्षमार्गम् 'अणुप्तासंति' अनुशासति-उपदिशन्ति-प्रदर्शयन्तीत्यर्थः । तथा'लोए' लोकः-चतुर्दशरज्ज्वात्मकः पश्चास्तिकायरूपो वाऽयं लोकः यथा यथा रूपेण शाश्वतो वर्तते 'तहा तहा' तथा तथा-तेन तेन प्रकारेण तं लोकम् 'सासर्य' शाश्वः तम् सर्वकालावस्थायित्वेन नित्यम् 'आहु' आहुः-कथयन्ति ! अथवा-यथा यथा शाश्वत है, उस रूप से उसे शाश्वत कहते हैं। हे मनुष्य जिसमें प्राणी निवास करते हैं ॥१२॥ ____टीकार्थ -इस लोक में तीर्थ कर तथा गणधर आदि चक्षु के समान है। जैसे चक्षु, योग्य देश में स्थित पदार्थों के समूह को प्रकाशित करती है, उसी प्रकार ये महानुभाव समस्त पदों को यथार्थ रूप से प्रकाशित करते हैं । वे नायक हैं अर्थात् सदुपदेश देकर मार्गप्रदर्शक होने के कारण सर्व प्रधान हैं । इस कारण वे प्राणियों को हितकर इहलोक और परलोक में सुखदायी मोक्ष मार्ग का उपदेश देते हैं । तथा यह चौदह राजू प्रमाण लोक या पंचास्तिकाय रूप लोक जिस अपेक्षा से शाश्वत अर्थात् नित्य है, उम अपेक्षा इसे नित्य कहते हैं-सदा काल स्थित-रहने वाला कहते हैं। अथवा ज्यों-ज्यों मिथ्यात्व आदि શ્વત છે. તે રીતે તેને શાશ્વત કહે છે. તે મનુષ્ય ! જેમાં પ્રાણી માત્ર નિવાસ કરે છે. ૧રા
ટીકાર્ય–આ લોકમાં તીર્થકર તથા ગણધર વિગેરે ચક્ષુની બરાબર છે, જેમ નેત્ર 5 દેશમાં રહેલા પદાર્થોના સમૂહને પ્રકાશિત કરે છે, એજ પ્રમાણે આ મહાનુભાવે સઘળા પદાર્થોને યથાર્થ રૂપે બતાવે છે. તેઓ નાયક છે. અર્થાત્ સદુપદેશ આપીને માર્ગ બતાવવા વાળા હોવાથી સર્વ પ્રધાન છે. તે કારણથી પ્રાપ્તિના હિતકર આલેક અને પરલોકમાં સુખદાયી મોક્ષ માર્ગને ઉપદેશ આપે છે. તથા આ ચૌદ રાજુ પ્રમાણ લેક અથવા પંચાસ્તિકાય રૂ૫ લેક જે અપેક્ષાથી શાશ્વત અર્થાત નિત્ય છે, એ અપેક્ષાએ તેને નિત્ય કહે છે. અર્થાત સદા કાળ સ્થિર રહેવાવાળા કહે છે. અથવા જેમ

Page #297

सूत्रतासूत्र मिथ्यात्वमभिवर्धते तथा तथा सप्तारस्याऽभिवृद्धि भवतीति कथयन्ति । 'जसि' यस्मिन् लोके 'पया' प्रजाः-प्रजायन्ते इति प्रजाः-प्राणिनः-षड्जीवनिकायरूपाः 'माणव' हे मानव ! हे भव्यपुरुष ! प्रायो मानवस्यैव उपदेशाईत्वात् मानवग्रहणम् 'संपगाढा' संपगाढाः-सम्यक्तया नारकतिर्यङ्नरामरभेदमाश्रित्य प्रकर्षण व्यवस्थिता इति ॥सू०१२॥
सम्पति सूत्रकारो जन्तूनामंशतो भेदान् प्रदर्शयन् तेषां संसारपर्यटनप्रकार दर्शयति-'जे रक्खसा वा' इत्यादि। मूलम्-जे रक्खसा वा जमलोइया वा,
जेवा सुरी गंधव्वा य काया। आगासगामी ये पुढो सिया,
'जे पुणो पुणो विपरियासुवेति ॥१३॥ छाया-ये राक्षसां वा यमलौकिका वा, ये वा सुरा गन्धर्वाश्च कायाः।
आकाशगामिनश्च पृथिव्याश्रिता, ये पुनः पुन विपर्यासमुपयान्ति।१३। की वृद्धि होती है, त्यों-त्यों संसार (भव भ्रमण) की वृद्धि होती है, ऐसा कहते हैं । हे मनुष्य ! लोक वह है कि जिस में प्रजा अर्थात् षटू काय के जीव निवास करते हैं । यहां 'मनुष्य' शब्द के प्रयोग का कारण यह है कि मनुष्य ही प्रायः उपदेश के योग्य होता है ॥१२॥ __ अथ सूत्रकार जीवों के कतिपय भेद दिखलाकर उनके संसार पर्यटन का प्रकार कहते हैं-'जे रक्खसा वा' इत्यादि ।
शब्दार्थ---'जे-ये' जो 'रक्खसा-राक्षसा' अर्थात् व्यन्तर विशेष है तथा जो 'जमलोहया-यम लौकिका' अम्बाम्बरीष आदि परमाधार्मिक જેમ મિથ્યાત્વ વિગેરેની વૃદ્ધિ થાય છે, તેમ તેમ સંસાર (ભવ ભ્રમણ) ની વૃદ્ધિ થાય છે, એમ કહે છે. તે મનુષ્ય ! લેક એ છે કે-જેમાં પ્રજા અર્થાત ષટું કાયના જે નિવાસ કરે છે. અહિયાં “મનુષ્ય! શબ્દના પ્રયોગનું કારણ એ છે કે પ્રાયઃ મનુષ્ય જ ઉપદેશને ગ્ય હોય છે. જેના
હવે સૂત્રકાર ના કેટલાક ભેદ બતાવીને તેઓના સંસારમાં પર્ય ટનના પ્રકારે કહે છે.
'जे रक्खसा वा' त्या ___evel-- 'जे-ये रे 'रक्खसा-राक्षसाः' राक्षस अर्थात् यत२ विशेष छ तया २ 'जमलोइया-यमलौकिकाः' २५२मा ५१२५ विगेरे ५२भाषामि

Page #298

समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
२८७
अन्वयार्थः - (जे) ये केचित् (रक्खसा ) राक्षसाः - राक्षसात्मनो व्यन्तराः ( जमलोइया) यमलौकिकाः - अम्वादयः परमधार्मिकाः (वा) वा अथवा (जे) येकेचन (सूरा) सुराः - देवाः सौधर्मादिवैमानिकदेवार, उपलक्षाणावू असुरा बा - असुरकुमारादि भवनवासिनः (य) च - चशब्दाद् ज्योतिष्कदेवाश्च (गंधन्वा गन्धर्वाः
हे 'वा-वा' अथवा 'जे थे' जो कोई 'सुरासुराः' सौधर्मादि वैमानिक देव उपलक्षणसे असुरकुमारादि भवनपति 'य-च' और 'गंधण्यागंध' गंधर्व तथा 'काया - कायाः' पृथिवीकायादि छ जीवनीकाय 'य-च' और 'आगासगामी - आकाशगामिनः' पक्षीगण अथवा जिनको आकाश गमन की लब्धी प्राप्त हुई है ऐसे विद्याचारण जङ्घाचारण आदि तथा 'जे-ये' जो कोई 'पुढो सिया-पृथ्व्याश्रिताः' पृथ्वीके आश्र यसे रहनेवाले पृथिव्यादि एकेन्द्रियादि पंचेद्रिय तक के सभी प्राणी है वे सब अपने आप किये कर्म से 'पुणो पुणो- पुनः पुनः' बार बार 'विप्परि या - विपर्यासम' घटीयन्त्र के जैसे परिभ्रमण को 'उवेति-उपयन्ति' प्राप्त होते हैं अर्थात् संसार में परिभ्रमण करते रहते हैं ॥ १३ ॥
अन्वयार्थ - जो राक्षस अर्थात् एक प्रकार के व्यन्तर हैं, जो अम्ब आदि परमधार्मिक है, या जो सौधर्म देवलोक आदि में रहने वाले वैमानिक देव हैं, उपलक्षण से असुरकुमार आदि भवनवासी हैं, 'च'
छे 'वावा' अथवा 'जे-ये' ने अर्ध 'सुरा - सुराः ' सौधर्भादि वैभानि देव उपलक्षयुथी असुरकुमाराहि लवनपति 'य-च' भने 'गंधव्वा - गंधर्वाः' 'धर्व तथा काया-कायाः' पृथ्वी अयाहि छ अारना भवनीय 'य-च' भने 'आगागामी - आकाशगामिनः' पक्षि समूह अथवा भेगाने आशमां भवानी सम्धी પ્રાપ્ત થઈ છે એવા વિદ્યાચારણુ જ ઘાચારણ વિગેરે તથા નૈ-ચે” જે કાઈ 'पुढोसिया - पृथिव्याश्रिताः' पृथ्वीना आश्रयथी रहेवावाजा पृथिव्याहि येडेन्द्रियथी પંચેન્દ્રિય સુધીના બધા પ્રાણિયો છે, તેઓ બધા પોતે પોતાની મેળેજ કરેલા ४थी 'पुणो पुणो- पुनः पुनः' वारंवार 'विप्परियास - विपर्यासम्' २२थडेनी भाइ परिभ्रभथुने 'उवे 'ति - उपयन्ति' प्राप्त थाय छे, अर्थात् ससा - રમાં પરિભ્રમણ કરતા રહે છે એટલે કે સ'સારમાં જ ભટકવા કરે છે. ૧૩શા અન્વયા—જો કાઈ રાક્ષસ અર્થાત્ એક પ્રકારના વ્યંતર જે અમ્બ વિગેરે પરમાધાર્મિક છે, અથવા જે સૌધમ આદિ દેવલેાકમાં રહેવાવાળા વૈમાનિક દેવ છે, ઉપલક્ષણથી અસુરકુમાર વિગેરે ભવનવાસી છે, 'च' शब्दथी ज्योतिष्ठ है, तथा गंधर्व भने विद्याधर थे, तथा नि

Page #299

TE
-
--
----
-
सूत्रकृताङ्गम विद्याधराः, तथा-(काया) काया:-षड्जीवनिकायाः (य) च-तथा-(आगासगामी) आकाशगामिनः-पक्षिगः, सम्प्राप्ताकाशगमनलब्धिमन्तो विद्याचारणादयो पा तथा (जे) ये-केचित् (पुढोसिया) पृथिव्याश्रिताः पृथिवीनिश्रिताः पृथिव्याधेकेन्द्रिया द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रिया वा, सर्वे चतुर्विंशतिदण्डकस्थाः प्राणिन इत्यर्थः, सर्वे स्वकृतकर्मभिः (पुणो पुणो) पुनः पुनः-चार वारम् (विपरियासं) विपर्या सम्-अरहट्टघटीन्यायेन परिभ्रमणम् (उवें ति) उपयन्ति प्राप्नुवन्ति संसारे परिभ्रमन्तीत्यर्थः ॥१३॥
टोका-'जे' ये-केचन रक्खसा' राक्षसाः-व्यन्तरविशेषाः राक्षसग्रहणेन सर्वेऽपि व्यन्तराः संगृहीता भवन्ति । तथा-'जे जमलोइया वा' ये यमलौकिका अम्बाम्बरीपादयः परमाधार्मिकादयः 'जे वा सुरा' ये वा सुराः-सौधर्मप्रभृतयो धैमानिकाः । इह च शब्देन ज्योतिष्काणां सूर्यदीनां संग्रहः। तया-'गंधव्या' ये गन्धर्वा:-विद्याधरा व्यन्तरभेदाः। तथा-'काया' कायाः-पृथिवीकायादयः शब्द से ज्योतिष्क हैं . तथा गंधर्व एवं छह जीवनिकाय हैं, आकाशगामी पक्षी हैं या आकाशगमन लब्धिवाले विद्याचारण आदि हैं तथा पृथ्वीके
आश्रित एकेन्द्रिय, छीन्द्रिय श्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय हैं, अर्थात् चौबीसों दण्डकों के अन्तर्गत सभी प्राणी हैं; वे अपने अपने किये कर्मों से भवभ्रमण को प्राप्त होते हैं ॥१३॥ ____टीकार्थ-यहां 'राक्षस' शब्दसे सभी व्यन्तरों को ग्रहण किया गया है, अतएव जो गन्तर हैं, जो यमलोक में रहने वाले अम्ब, अम्बरीष आदि परमाधार्मिक हैं, जो सौधर्म आदि विमानों में रहने वाले वैमा निक देव हैं, 'च' शब्दसे सूचित सूर्य आदि ज्योतिष्क देव हैं, जो गन्धर्व नामक व्यन्तर हैं, पृथ्वीकायिक आदि छह जीवनिकाय हैं, जो કાય છે. આકાશમાં જવાવાળા પક્ષી છે, અથવા આકાશગામી લીવાળા વિદ્યાચારણ વિગેરે છે, તથા જે કઈ પૃથ્વીના આશ્રિત એકેન્દ્રિય, દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરીન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય છે, અર્થાત્ ચોવીસે દંડકના અંતર્ગત સઘળા પ્રાણિ છે, તેઓ રેટની જેમ પિત પિતાના કરેલા કર્મોથી ભવભ્રમણ પ્રાપ્ત કરે છે. ૧૩.
ટીકાથ–અહિયાં “રાક્ષસ' શબ્દથી સઘળા વન્તરને ગ્રહણ કરેલા છે. તેથી જે વ્યન્તર છે, તથા યમ લેકમાં રહેનારા જે અમ્બ, અબરીષ વિગેરે પરમાધાર્મિક છે, જે સૌધર્મ વિગેરે વિમાનમાં રહેવાવાળા વૈમાનિક દે છે, તથા “ શબ્દથી બતાવેલા સૂર્ય વિગેરે જ્યોતિષ્ક દેવ છે, જે ગંધર્વ નામના વ્યક્તર દેવ છે, પૃશિવકાયિક વિગેરે છ જવનિકાય છે, જે આકા

Page #300

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. भ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
१८५
पडपि जीवनिकायाः, तथा ये 'आगासमामी य' आकाशगामिनश्च पक्षिणः सम्माप्राकाशगमनलच्चयो विद्याचारणजङ्घा चारणादयो विद्याधरा वा । तथा-ये च 'पुढोसिया' पृथिव्याश्रिताः पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पति द्वित्रिचतुष्पचेन्द्रियाः, ते सर्वेऽपि स्वकृतकर्मभि, 'पुणो- पुणो पुनः पुनः अने रुपकारकम् 'विश्वरियासम् - वि विविधम् अनेकप्रकारकं पर्यासं परिक्षेपं घटीयन्त्रन्यायेन परिभ्रमणम् 'उवे वि' उपयन्ति प्राप्नुवन्तीति ॥१३॥
मूलम् - जमाहुं ओहं सलिलं अपारगं,
जाणाहि णं भवगहणं दुमोक्खं ।
जंसी विसंन्ना विसंयंगणाहिं,
दुहओऽविलायं अणुसंचरति ॥ १४ ॥ छाया - यमाहुरोधं सलिलमपारकं, जानीहि खलु भवगहनं दुर्मोक्षम् । यस्मिन् विषण्णा विषयाङ्गनामि, द्विधाऽपि लोकमन्संचरन्ति
आकाशगामी पक्षी या आकाशगमन की लब्धि वाले विद्याचारण, जंघा - चारण आदि विद्याधर हैं और जो पृथ्वी आश्रित पृथ्वी अपू तेज वायु वनस्पति के तथा द्वीन्द्रिय, श्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय एवं पंचेन्द्रिय जीव हैं, वे सभी अपने अपने द्वारा उपार्जित कर्मों से बार बार अरहर के जैसा अनेक प्रकार के भवभ्रमण को प्राप्त होते हैं ॥१३॥
'महु ओहं' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'जं-यम्' जिस संसार को 'सलिलं ओहं सलिलम् ओम्' स्वयम्भूरमण समुद्र के जलके समूह जैसा 'अपारगं - अपारकम्' पार करनेमें अशक्य अर्थात् अपार 'आहु-आहु:' तीर्थकर गण
શમાં જવાવાળા પક્ષી અથવા આકાશની લબ્ધિવાળા વિદ્યાચારણ જ ઘાચારણુ, विगेरे विद्याधरे। छे, सने के पृथ्वी साश्रित पृथ्वी, अयू तेल, वायु, वनસ્પતિના તથા દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પચેન્દ્રિય જીવે છે, તે સઘળા પાત પેાતાના પ્રાપ્ત કરેલા કર્મેથિી વારવાર ફૂટની માફક અનેક પ્રકા રના ભવ ભ્રમણને પ્રાપ્ત કરે છે. ૧૩ll
'जमाहु ओह' हत्याहि
शब्दार्थ' – 'ज-यम्' ले संसारने 'सलिलं ओह- सलिलम् ओघ' स्वयभ्भूरभा समुद्रना पाणीना सभूड़ नेवे 'अपारगं - अवारकम् ' पारश्वामां यशस्य 'आहु - आहु:' तीर्थ ५२ भने शुधरा उहेस हे तथा हे मनुष्यो
० ३७

Page #301

Drama
सूत्रकृतासूचे । अन्वयार्थ:-(ज) यं संसारम् (सलिलं ओह) स्वयम्भूरमणसलिलौघवत् (अपारग) अपारकम्-पारयितुमशक्यम्, (आहु) आहुः-कथयन्ति-तीर्थकरगणधरादयः तथैव-हे मानव ! इदम् (भवगहण) भवगहनम्-संसाररूपं धनम् (दुमोक्वं) दुर्मोक्षम्-दुरुत्तरम् (जाणादि) जानीहि यतः (जंसी) यस्मिन् संसारे ये जनाः 'विसय. गणाहि) विषयाङ्ग नासु-विषयपधानासु स्त्रीषु विषयेषु स्त्रीषु च (विसमा) विषण्णाः -आसक्ताः विषयाङ्गनाभिर्वा वशीकृता भवन्ति ते (दुह भो वि) द्विधातोऽपि-द्विविधमपि (लोय) लोकम्-संसारम् स्थावररूप जङ्गमरूपं च अथवा आकाशाश्रितरूपं पृथिव्याश्रितरूपंच (अणुसंचरंति) अनुपंचरन्ति-भवाद्भवान्तर परिभ्रमन्ति इति ॥१४॥ धरादिने कहा है तो हे मनुष्यो ! यह 'भवगहणं-भवगहनम्' संसाररूपी धन को 'दुमोक्ख-दुर्मोक्षम्' दुःखसे ही छुटकारा पा सके ऐसा 'जाणाहि-जानीहि जानो कारण की 'जैसी-स्मिन्' जिस संसार में जो मनुष्य 'विसयंगणाहि-विषयाङ्गनाभि:' शब्दादि विषयो के द्वारा एवं स्त्रियों से 'विसण्णा-विषण्णा' वशीकृत होते हैं अर्थात् विषयो एवं स्त्रियोंमें आसक्त होते हैं वे लोक 'दुहओ वि-विधाऽपि' स्थावर जंगमात्मक दोनों प्रकारके 'लोयं-लोकम्' संसार में 'अणुसंचरंतिअनुसंचरन्ति' एक भवसे दूसरे भवमें जाते हैं अर्थात् एक जन्मसे छूट कर दूसरा जन्मधारण करते हैं ॥१४॥
अन्वयार्थ-जिस संसार को स्वयंभूरमण समुद्र के जलसमूह के समान अपार कहा है, उस गहन संसार को दुस्तर समझो, जिसमें विषयों तथा स्त्रिओं में आसक्त हुए जीव त्रस तथा स्थावर रूप से अथवा भूचर तथा खेचर होकर परिभ्रमण करते रहते हैं ॥१४॥ मा ‘भवाहण-भवगहनम्' संसार ३५पनने 'दुमोक्खं-दुर्मोक्षम्' थी or पार पाभी शाय से 'जाणाहि-जानीहि' andu ४.२५५ हैं 'जंसी-यस्मिन्' २ स'सारमा भनुष्यो 'विनयंगणाहि-विषयाङ्गानाभिः' Avn विषयो द्वारा भने लियोथी 'विषण्णा-विषण्णाः' १२ ४२|यमा भने छे. मात्र विषयां અને સ્ત્રિયોમાં આસક્ત બને છે. ૧૪
અન્વયાર્ય–જે સંસારને સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રના જલસમૂહની જેમ અપાર કહેલ છે, એ ગહન એવા સંસારને દુસ્તર સમજે. જેમાં વિષય અને સિયોમાં આસક્ત થયેલ છવ ત્રસ અને સ્થાવર પણાથી અથવા ભૂચર અને ખેચર થઈને લેકમાં પરિભ્રમણ કરતા રહે છે. ૧૪

Page #302

समार्थबोधिनी टीका प्र. थु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
२९१
टीका - अपि च 'जं' ये संसारसागरम् 'सलिलं ओहूं' स्वयम्भूरमण सकि लौघवत् 'अपारगं' आपारकम् - अनुल्लंघ्यम् 'आहु' आहुः कथयन्ति तीर्थकर गणधरादयः, यथा स्वयम्भूरमणो न केचनचिज्जलवरेण स्थलचरेण वा कङ्कयितुं शक्यस्तथा-ज्ञानदर्शनादिरहितेन नरेणायमपि संसार: संतरितुमशक्य एवेति दर्शयति एवम् 'भवगणं' भवगहनम् - भवचनं चतुरशीतिलक्षयोनि प्रमाणकं संख्ये वाऽसंख्येयानन्वस्थितिक्रम् 'दुमोक्खं' दुर्मोक्षम् - दुःखेन मोचयितुं शक्यम् ' जाणाहि' जानीहि यतः 'सि' यस्मिन् संसारे ये जनाः 'विसयंगणा हिं' विषयाङ्गनाभिः विषयाः शब्दादयस्तैः अङ्गनाभिः स्त्रीभिश्व 'विसन्ना' विषण्णाःवशीकृताः । विषयाङ्गनासु आसक्ता वा सन्ति ते 'दुहओ' द्विविधमपि 'लोयं' लोकम् - स्थावरजङ्गमात्मकम् आकाशपृथिव्यात्मकं वा यद्वा द्विघापीति-लिङ्ग
टीकार्थ - तीर्थंकरों एवं गणधरोंने इस संसार को स्वयंभूरमण समुद्र के समान अपार - दुस्तर कहा है । जैसे विशालतम स्वयंभूरमण समुद्र को कोई जलचर या स्थलचर प्राणी पार करने में समर्थ नहीं है उसी प्रकार ज्ञान दर्शन आदि से रहित कोई भी मनुष्य इस संसार को पार करने में समर्थ नहीं है । यह भव-वन चौरासी लाख जीवयोनियों से युक्त और संख्यात, असंख्यात तथा अनन्त स्थितिवाला है। इसे दुर्मोक्ष जानो - इससे छुटकारा पाना कठिन है। इस संसार में शब्दादि विषयों एवं स्त्रियों में आसक्त अथवा इनके वशीभूत हुए प्राणी दोनों प्रकार के लोक में अर्थात् स्थावर-जंगम या पृथ्वीवरआकोशचर रूप जगत् में परिभ्रमण करते हैं। अथवा दो कारणों से लोक में भ्रमण करते हैं-वेषमात्र की दीक्षा और अविरति से या राग
ટીકા તીર્થંકરા અને ગણધરોએ આ સ'સારને સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રની સરખા અપાર–દુસ્તર કહેલ છે. જેમ વિશાળ એવા સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રને કાંઇ જલચર અથવા સ્થલચર પ્રાણી પાર કરવામાં સમ થતા નથી, એજ પ્રમાણે જ્ઞાન દૃન વિગેરેથી રહિત કાઇ પણ મનુષ્ય આ સસારને પાર કરવામાં રસમ નથી. આ ભવ-વન ચાર્યાશી લાખ જીવ નિચેાથી યુક્ત અને સખ્યાત અસ`ખ્યાત તથા અનંત સ્થિતિવાળા છે, તેને દુર્માક્ષ-ન છુટી શકાય તેવા સમજો. આમાંથી છુટા થવું કઠણ છે. આ જગતમાં શબ્દાકિ વિષયો અને સિયામાં આસક્ત અથવા તેને વશ થયેલા પ્રાણી અને પ્રકારના લાકમાં અર્થાત્ સ્થાવર જંગમ અથવા પૃથ્વીચર-આકાશ ચર રૂપ જગતમાં પરિભ્રમણ કરતા રહે છે. અથવા વેષમાત્રની દીક્ષા અને અવિરતિથી અથવા શગ અને દ્વેષથી આવા બે પ્રકારના કારણેાથી લાકમાં ભ્રમણ કરતા રહે છે.

Page #303

२९२
सूत्रकृताङ्गसूत्र मात्रप्रव्रज्यया अविरत्या च, तथा रागद्वेषाभ्यां वा लोकम् 'अणुसंवरंति' अनुसंचरन्ति-स्वकृत कर्मप्रेरिताः पाणिनो भवाटवीं परिभ्रमन्तीति भावः ॥१४॥ मूलम्-न कैम्मुणा कैम्म खति बाला,
अकम्मुणा कम्म खेति धीरां। मेधाविणो लोभमयावतीता,
संतोसिणो नो पैकरोति पौवं ॥१५॥ - छाया-न कर्मणा कर्म क्षपयन्ति बाला, अकर्मणा कर्म क्षपयन्ति धीराः।
मेधाविनो लोभमयादतीताः, सन्तोषिणो नो प्रकुर्वन्ति पापम् ।१५। से और वेष का आशय यह है कि अपने अपने किये कर्मों से प्रेरित होकर प्राणी संसार रूपी अटवी में भ्रमण करते हैं ॥१४॥ - 'न कम्मुणा कम्मखवेंति घाला' इत्यादि। __शब्दार्थ-पाला-बाला' कर्मसे कर्मका नाश होता है ऐसा मानने वाले अज्ञानी 'कम्मुणा-कर्मणा' सावध का आरम्भ रूप आस्रव द्वारसे 'कम्म-कर्म' पापकर्म 'न खति-नक्षपयन्ति' नाश नहीं कर सकते हैं मर्थात् पापकर्म करने के कारण अपने कर्मों का क्षपण नहीं कर सकते है परन्तु 'धीरा-धीराः' धीर पुरुष 'अकम्मुणा-अकर्मणा' आस्रवों को रोककर 'कम्म-कर्म' पापकर्म 'खवेति-क्षपयन्ति' क्षपण करते हैं अतः 'मेहाविणो-मेधाविनः' बुद्धिमान पुरूष 'लोभमयावतीता-लोभકહેવાને આશય એ છે કે-પિત પિતાના કરેલા કર્મોથી પ્રેરાઈને પ્રાણી સંસાર રૂ૫ અટવી- જંગલમાં ભટકયા કરે છે. ૧૪
'कम्मुणा कम्म खति बाला' त्यहि
avati - 'बाला-बालाः' भयो । मन न. थाय छ तम मानपापा अज्ञानायो ‘कम्मुणा-कर्मणा' साधना सा२२१ ३५ माघ २था 'कम्म-कर्म' ५।५४म 'न खति-न क्षपयन्ति' नाश ४री २४ता नथी. अर्थात् ५१५४ ४२वार १२२ पोताना ना नाश शशाता नथी. ५२ धीराधीराः' घार ५३५ 'अकम्मुणा-अकर्मणा' अखियाने श्रीने 'कम्म-कर्म' पा५ भ' 'खवे ति-क्षपयन्ति' ५५ावे छे. तेथी 'मेहाविणो-मेधाविनः' भुद्धिमान Y३५ 'लोभमयावतोता-लोभमयादतीताः' परियडया ६२ २३ छ. तथा शन

Page #304

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २९३
अन्वयार्थः- (बाला) वालाः (कर्मणा कर्मक्षयो भवति) इति मन्यमाना अज्ञानिनः (कम्मु गा) कर्मणा-सावद्यारम्भरूपेण आस्रवद्वारेण (कम्म) कर्म-पा कर्म (न खवें ति) नक्षश्यन्ति-क्षपयितुं न शक्नुवन्ति, अपितु (धीर) धीराः-महासत्त्ववन्तः पुरुषाः (अकम्मुणा) अकर्मणा-आस्रवनिरोधेन (कम्भ) कर्म पाप कर्म (खति) क्षयन्ति, अतः (मेधात्रिणो) मेधाविना-विशिष्टबुद्धिशालिनः, अत एव (लोभमयावतीता) लोभम यादतीता:-परिग्रहातीता:-द्रव्यभावपरिग्रहवनिताः अतएव (संतोसिणो) सन्तोषिणः-सन्तोषवन्तः संयताः (पाच) पापम्-सावद्या. नुष्ठानम् (नो पकरें ति) नो प्रकुर्वन्ति ॥१५॥
टीका-किश्चान्यत् 'बाला' बाला इव बाला:-अविवे किना-सदसद्विवेक विकला:-मिथ्यात्वदोषैरभिभूताः 'कम्मुगा' कर्मणा-सावद्यकर्मानुष्ठानेन प्राणा. तिपातादिरूपेण 'कम्म' कर्म 'न खति' न क्षपयनिध-कर्मणः क्षयार्थमुत्सुकाः । उद्युक्ता अपि कर्म क्षायितुं न समर्था भवन्ति, किन्तु 'धीरा' धीराः-परीषहोप , मयादतीताः' परिग्रह से दूर रहते हैं अतएव संतोसिणो-संगोषिणा' संतुष्ट रहते हुवे 'पावं-पापम्' सावध अनुष्ठान 'नो पकरेंति नो प्रकुर्वन्ति' नहीं करते हैं ॥१५॥
अन्वयार्थ-अज्ञानी जीव (सावद्य) कर्म से कर्म का क्षय नहीं कर सकते, धीर पुरुष अकर्म से (आश्रव निरोध से) कर्म का क्षय करते हैं अतः मेधावी पुरुष परिग्रह से (अधवा लोभ और मद से) रहित होकर, सन्तोष धारण करके पाप नहीं करते है ॥१५॥
टीकार्थ-सत् असत् के विवेक से शून्य और मिथ्यात्व आदि दोषों से परास्त अज्ञानी जीव प्राणातिपात रूप सावध कर्म के अनु. ष्ठान से कार्यों का क्षय करने के लिए उत्सुक होते हुए भी क्षय करने में समर्थ नहीं हो सकते हैं। किन्तु जो पुरुष धीर हैं अर्थात् परीषहों 'संतोषिणो-संतोषिणः' सतुट नीन 'पावं पापम्' सापय मनुहान 'ना पकरे ति-नो प्रकुर्वन्ति' ४२ता नथी ॥१५॥ - અવયાર્થ—અજ્ઞાની જીવ (સાવધ) કર્મથી કમને ક્ષય કરાવી શકતા નથી. ધીર પુરૂષ અકર્મથી (આસોને રોકવાથી) કર્મને ક્ષય કરે છે તેથી મેધાવી પુરપ પરિગ્રહથી (અથવા લેભ અને મદથી) રહિત બનીને સતિષ ધારણ કરીને પાપ કર્મ કરતા નથી. આપા
ટીકાથ–સત્ અસના વિવેક રહિત અને મિથ્યાવ વિગેરે દેશોથી પરાજય પામેલા અજ્ઞાની છે પ્રાણાતિપાત રૂપ સાધ્ધ કર્મના અનુષ્ઠાનથી કમેને ક્ષય કરવા માટે ઉત્સુક થતા હોવા છતાં પણ ક્ષય કરવામાં સમર્થ થતા નથી, પરંતુ જે પુરૂષ ઘીર છે, અર્થાત્ પરીષહ અને ઉપસર્ગોને સહન

Page #305

सूत्रकृताङ्गसूत्र सर्गविजये समर्थाः हेयोपादेयविवेकान्तः सन्तः 'अकम्मुणा' अकर्मणा-आस्रवनि रोधेन अन्तशः शैलेश्यवस्थायाम् 'कम्म' कम खति' क्षपयन्ति-सद्वैधाः चिकित्सया रोगमिवापनयन्ति । कथं भूतास्तेधीरास्तत्राह-'मेहाविणो' मेधाविनःहिताहितमाप्ति परिहारज्ञाः, तथा-'लोभमयावतीता' लोभमयादतीता:-लोभमयः परिग्रहस्तस्मादतीता:-अतिक्रान्ताः-बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहवर्जिताः, अत एव 'संतो सिणो' सन्तोषिणः-जिनवचनामृतपानेन सन्तुष्टा अतएव ते धीराः 'पावं' पापस् -माणातिपातादिरूपम् 'नो पकरेंति' नो प्रकुर्वन्ति । लोभातीतत्वेन प्रतिषेधांशो दर्शितः, सन्तोषेण तु विधेयांश इति ॥१५॥ मूलम्-ते तीयं उत्पन्नमणागयाई,
लोगस्स जाणति तहागया। णेतारो अन्नेसि अणन्न णेया,
बुद्धा ते अंतकडा भवति ॥१६॥ छाया-तेऽतीतोत्पन्न वागतानि, लोकस्य जानन्ति तथागतानि ।
नेतारोऽन्येषामनन्यनेताः, बुद्धाश्च तेऽन्तकरा भवन्ति ॥१६॥ एवं उपसर्गों को सहन करने में समर्थ तथा हेय उपादेय के विवेक से विभूषित हैं, वही अकर्म के द्वारा अर्थात् आस्रव का निरोध करके, पूर्ण रूप से शैलेशी अवस्था में कर्मों का क्षय करते हैं, जैसे चिकित्सा के द्वारा अच्छा वैद्य रोग का क्षय कर देता है। वे धीर पुरुष मेधावी होते हैं हित की प्राप्ति और अहित के परिहार (दूर करने) को जानते हैं, बाह्य तश आभ्यन्तर परिग्रह से अतीत होते हैं और जिन-वचनरूपी अमृत का पान करने से सन्तोषी होते हैं। ऐसे पुरुष प्राणातिपात भृषावाद आदि पापकर्म नहीं करते हैं । ॥१५॥ કરવામાં સમર્થ તથા હેય ત્યાગવા ગ્ય અને ઉપાદેયના (ગ્રહણ) વિવેકથી યુક્ત છે, તેજ અકર્મ દ્વારા અથવા આસવને નિરોધ કરીને પૂર્ણ રૂપથી શૈલીશી અવસ્થામાં કર્મોને ક્ષય કરે છે. જેમ ચિકિત્સા દ્વારા સારે વૈદ્ય રેગને નાશ કરી દે છે. તે ધીર પુરૂષ મેધાવી હોય છે. હિતની પ્રાપ્તિ અને અહિતના પરિહાર દૂર કરવા માટે સમજે છે, બાહ્ય-બહારના તથા આત્યંતર-અંદરના પરિગ્રહથી પર હોય છે, અને જીન વચન રૂપી અમૃતનું પાન કરવાથી સંતોષી હોય છે. એમાં પુરૂષ પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ વિગેરે પાપકર્મ કરતા નથી. ૧પા

Page #306

समार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
२९५
-
अन्वयार्थ : - (ते) ते - आस्रवनिरोधेन कर्मक्षवकास्तीर्थकरा: (लोगस्स ) लोक. स्य प्राणिसमूहस्य (तीय उपभमणागयाई) अतीतमत्युत्पन्नानागवानि, भूत वर्तमानभविष्यत्कालभावीनि सुखदुःखादि ( तहागयाई) तथागतानि यथा - वस्थितानि (जाति) जानन्ति । तथा ते तीर्थकरा: (अन्नेसिं) अन्येषां जीवानाम् (नेवारी) नेतारः - मार्गदर्शकाः सन्ति किन्तु ते स्वयम् (अगन्नणेया) अनन्य नेताः - नान्ये तान् नेतुं समर्थाः सन्ति । तर्हि कथमेतादृशा जाता ? इत्याह- (ते) ते-तीर्थ
'ते तीय उपपन्नमणागयाई' इत्यादि ।
शब्दार्थ- 'ते - ते' वे आस्रव के निरोधसे कर्मका क्षय कहने वाले वीतराग पुरुष 'लोगस्स - लोकस्य' प्राणी समूहके 'तीय उत्पन्नमणागयाहूं - अतीतोत्पन्नानागतानि' भूत, वर्तमान और भविष्य ऐसे कालत्र या वृत्तांतो को 'तहागयाई - तथागतानि' यथार्थ रूपसे 'जाणंतिजानन्ति' जानते हैं एवं वे तीर्थकरादि 'अन्नेति अन्येषां दूसरे जीवोंके 'तारा - नेतारः' नेता अर्थात् मार्गदर्शक है परंतु स्वयं 'अणनणेयाअनन्य नेता: नेता रहित हैं अर्थात् उनका कोई नेता नहीं है 'ते ते' वे तीर्थकरादि ज्ञानी पुरुष 'हु-च' निश्चय 'बुद्धा-बुद्धाः स्वयं बुद्ध होने से 'अंतकडा - अन्तकृताः' सकल कर्मों का नाश करनेवाले होते हैं ।। १६ ।। अन्वयार्थ - आश्रयका निरोध करके कर्मों का क्षय करनेवाले तीर्थकर प्राणियों के भूत, वर्त्तमान और भविष्यत् काल को सुख दुःख को यथार्थ रूप से जानते हैं। वे अन्य जीवों के नेता मार्गदर्शक होते
'ते ती उत्पन्नमणागयाइ" त्याहि
શબ્દા --તે-તે' આસત્રના રેાકવાથી કર્મોને ક્ષય માનવાવાળા વીતराजपु३षा 'लोगस्स - लोकस्य' आशियाना सभूडना 'तीयउत्पन्नमणागयाई - अतीतोत्पन्नानामतानि' भूत, वर्तमान, भने लविष्य शोभत्र अजना वृत्तांताने 'तागयाई' - तथागतानि' यथार्थ'पाथी 'जाणंति - जानन्ति' लऐ छे भने तीर्थ
राहि 'अन्ने सि- अन्येषां' जील कवोना 'नेतारो नेतारः' नेता अर्थात् भार्गदर्श' छे. परंतु स्वयं' 'अणन्नणेया- अनन्यनेताः ' नेता रहित छे, अर्थात् तेयाना नेता नथी 'वे ते' तीर्थ आदि ज्ञानीपु३ष 'हु-य' निश्चय 'बुद्धा - बुद्धाः' स्वयं' शुद्ध होवाथी 'अंतकडा - अन्तकृताः' सम्स भनि नाश वाजा होय. ॥१६॥
અન્વયા-આસવાના નિરોધ કરીને ક્રમના ક્ષય કરવાવાળા તીથકર પ્રાણિયાના ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય કાળને સુખ દુઃખ અને યથાથ પણાથી જાણે છે, તેઓ અન્ય જીવેાના નેતા માદક અને છે, પર ંતુ

Page #307

सूत्रकृतासूचे कराः (ह) निश्चयेन (बुद्धा) बुद्धाः-स्वयं बुद्धा भवन्ति अतः (अंतकडा) अन्त. कता:-सकलकर्मणामन्तकर्तारो भवन्तीति ॥१६॥
टीका-ये च लोमातीतत्वेन बाह्याऽभ्यन्तरपरिग्रहरहिताः 'ते' ते-बीतगगाः (लोगस्स) लोकस्य-लोकवत्तिपाणिवर्गस्य 'तीय उप्पन्नमणागवाई अतीसोत्पन्नाऽनागतानि तत्र अतीताति-पूर्वजन्मार्जितानि उत्पन्नानि-वर्तमानजन्मस्थितानि, अनागतानि-भविष्यज्जन्मभावीनि सुखदुःखादीनि 'तहागयाई तथागतानि-यानि यथा विद्यन्ते-तानि तथैव 'जाणंति' जानन्ति, न तु विभङ्गज्ञानिपद् विपरीतं जानन्ति तथाहि-आगमवाक्यम्-'अणगारे णं भंते ! माई मिच्छादिट्ठी रायगिहे णयरे समोहए वाणारसीए नयरीए रूबाई जाणइ पासइ ? जाब से दंसणविवज्जासे भवइ) इत्यादि, मायी मियादृष्टिरनगारो राजगृहस्थितो वाराणसी हैं, पर उनका कोई नेता नहीं होता, क्योंकि तीर्थकर स्वयंबुद्ध और अन्त कर होते हैं।१६॥
टीकार्थ-लोभ से सर्वथा रहित होने के कारण जो बाह्य और आभ्यन्तर परिग्रह से मुक्त हो चुके हैं, वे वीतराग पुरुष लोक में स्थित प्राणियों के भूतकाल में उत्पन्न हुए, वर्तमानकाल में उत्पन्न होते हुवे तथा भविष्य में होने वाले समस्त सुखों और दुःखों को वास्तविक रूप से जानते हैं। विभंगज्ञानियों की जैसे विपरीत रूप में नहीं जानते हैं । आगम में कहा है-'भगवन् ! मायावी और मिथ्यादृष्टि अनगार राजगृह नगर में रहा हुआ क्या वाराणसी नगरी के रूपों (पदार्थों । को जानता और देखता है ? इसका उत्तर यह है कि-हां, जानता और देखता तो है किन्तु यथार्थ रूप से नहीं देखना परन्तु उसको दर्शन તેઓના કોઈ નેતા હતા નથી કેમ કે તીર્થકર સ્વયં બુદ્ધ અને અંતકર હોય છે, ૧૬૫
ટકાથું–લેભથી સથા પર હોવાના કારણે જેઓ બાહ્યા અને આભ્યન્તર પરિગ્રહથી મુક્ત થઈ ચૂકેલા છે, તે વીતરાગ પુરૂ લેકમાં રહેલા પ્રાણિ.
ના ભૂતકાળમાં ઉત્પન્ન થયેલા, વર્તમાનમાં ઉત્પન્ન થતા અને ભવિષ્ય કાળમાં ઉત્પન્ન થનારા સઘળા સુખ અને દુઃખને વાસ્તવિક રૂપથી જાણે છે વિભંગ જ્ઞાનીની જેમ વિપરીત રૂપથી જાણતા નથી.
આગમમાં કહ્યું છે કે હે ભગવાન માયાવી અને મિથ્યાષ્ટિ અનગાર જગૃહ નગરમાં રહીને શું વારાણસી નગરીના રૂપ (પદાર્થોને જાણે કે દેખે છે? તેને ઉત્તર એ છે કે-હ જાણે છે, અને દેખે છે. પરંતુ તેને દર્શન વિપર્યાસ હોય છે. અર્થાત તે વિપરીત રૂપથી જાણે અને દેખે છે. ઈત્યાદિ

Page #308

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् .. २७ स्थितिरूपाणि पश्यति, नतु यथाऽवस्थितरूपेण पश्यति, यतस्तस्य दृष्टिविपर्यासो भवति नैव स यथावस्थितं रूपादिकं द्रष्टुं शक्नोतीति भगवदुत्तरम् । तथा 'अन्नेसिं' अन्येषां भव्यानाम् ‘णेतारो' नेतारः सदुपदेशदानाद् मोक्षमार्गदर्शका सन्ति । किन्तु ते स्वयम् 'अणन्नणेया' अनन्यनेयाः-नान्येर्नेतुं योग्याः, न कोऽपि तेषां नेता भवितुमर्ह तीति भावः । तहि किमित्याह-'बुद्धा' बुद्वा:-स्वयं बुद्धाः सन्ति, 'हु' इति निश्चयेन 'ते' ते-तीर्थकराः 'अंतकडा' अन्तकृताः, अन्तः कृतो येस्ते तथा, सर्वकर्मणामन्तकरा भवन्तीति ॥१६॥
बुद्धा यावन्मोक्षं न गच्छन्ति तावत् किं कुर्वन्ति तत्राह - मूलम्-तेणे कुवंतिण कारवंति,
भूयाहिसंकाइ दुगुंछमाणा। सया जया विप्पणमंति धीरा,
विणत्तिधीरा ये हवंति एगे ॥१७॥ छाया-ते नैव कुर्वन्ति न कारयन्ति, भूताभिशङ्कया जुगुप्समानाः ।
सदा यता विषणमन्ति धीरा, विज्ञप्तिधीराश्च भवन्त्येके ॥१७॥ विपर्यास होता है अर्थात् वह विपरीत रूप से जानता और देखता है।' इत्यादि।
तीर्थ कर अन्य भव्य जीवों के नेता होते हैं, सदुपदेश देकर उन्हें मोक्ष मार्गदिखलाते हैं, किन्तु वे अपनेय नहीं होते अर्थात् उनका कोई नेता नहीं होता, क्योंकि वे स्वयंबुद्ध होते हैं और समस्त कर्मों का अन्त करने वाले होते हैं ॥१६॥
तीर्थकर जव तक मोक्ष नहीं जाते तय तक क्या करते हैं ? इस प्रश्न का उत्तर देते हैं-'ते णेव कुवंति' इत्यादि।
તીર્થકર અન્ય ભવ્ય જીના નેતા હોય છે. સદુપદેશ આપીને તેઓને મે ક્ષમાર્ગ બતાવે છે, પરંતુ તેઓ અન્યથી લઈ જવાય તેમ હતા નથી. અર્થાત તેઓના કેઈ નેતા હોતા નથી. કેમકે તેઓ સ્વયંબુદ્ધ હોય છે. અને સમસ્ત કર્મને અન્ત કરવાવાળા હોય છે. ૧૬ આ તીર્થકર જયારે મેક્ષ જતા નથી ત્યારે શું કરે છે ? એ પ્રશ્નના ઉત્તર भापता है-'ते णेव कुवति' पत्याहि.
-
स० ३८

Page #309

सूत्रकृतासूचे . अन्वयार्थ-(ते)ते-पूर्वोक्ताः प्रत्यक्षज्ञानिनः (दुगुंछमाणा) जुगुप्समानाः पापं कर्म निन्दन्तः सन्तः (भूयाहिसंकाइ) भूताभिशङ्कया-प्राण्युपमर्दनशङ्कया (णेव) नैव (कुव्वंति) कुर्वन्ति-न स्वयं पापकर्म समाचरन्ति तथा-(ण कारवंति) न पापाचरणे परं प्रेरयन्ति, उपलक्षणात् पापं कुर्वन्तमन्यं नानुमोदयन्ति च, किन्तु ते (धीरा) धीरा:-परीपहोपसर्गसहनशीलाः (सया) सदा-निरन्तरमहनिशम् (जया)
शब्दार्थ-'ते-ते' वे पूर्वोक्त प्रत्यक्ष ज्ञानी अर्थात् तीर्थकरादि 'दुगुं. छमाणा-जुगुप्समाना' पापकर्म से घृणा करते हुए 'भूताहिसंकाइभूताभिशङ्कया' प्राणियों के घातके भय से 'नेव कुति-नैव कुर्वन्ति' स्वयं पाप नहीं करते हैं तथा 'ण कारवंति-नकारयन्ति' पापाचरण करने के लिए अन्य को प्रेरित नहीं करते हैं 'धीरा-धीराः' परीषह एवं उप. सर्ग को सहन करनेवाले वे पुरुष 'सया-सदा' सर्व काल 'जया यता' पतना युक्त होकर 'विप्पणमंति-विप्रणमन्ति' संयम का अनुष्ठान करते हैं 'य-च' तथा 'एगे-एके' कोइ अल्पसत्व 'विण्णत्ति धीरा-विज्ञ. प्तिधीराः' संयम के ज्ञान मात्र से संतुष्ठ 'हवंति-भवन्ति' होते हैं अर्थात् क्रियासे संयमका अनुष्ठान नहीं करते हैं ॥१७॥
अन्वयार्थ-वे पूर्वोक्त प्रत्यक्षज्ञानी पापकर्म की जुगुप्सा करते हुए, प्राणियों के उपमर्दन (विराधना) की संभावना से न स्वयं पापकर्म करते हैं न करवाते हैं और न पापकर्म करनेवाले का अनुमोदन करते हैं । वे
शहा–'ते-ते' मे पडे। १ प्रत्यक्ष शानी अर्थात ताय - हि 'दुगुछमाणा-जुगुप्समानाः' ५५ ४भनी या ४२ता था। 'भूताहिसंकाइ -भूताभिशङ्कया' प्रालियाना घातना यथा 'नेव कुव्वति -नैव कुर्वन्ति' पाते ५५४ ३२ता नथी. तथा 'न कारवति-न कारयन्ति' ५।५नु मायरय ४२१॥ भाट भी । ४२ता नथी. 'धीरा-धीराः' परीष मन. ६५सान सहन ४२॥१॥ मेवा ते ५३५। 'मया-सदा' सण 'जया-यताः' यतनाणा मनी 'विपणमंति-विप्रणमन्ति' सयभनु मनुहान ४३ छे. 'य-च' अने 'एगे-एके' ४ ५ सत्व 'विण्णत्तिधीरा-विज्ञप्तिधीराः' सयमना ज्ञान भात्री संतोषी 'हव'ति-भवन्ति' थाय छे. अर्थात् यापू'सयभनु અનુષ્ઠાન કરતા નથી. ૧૭
અન્નયાર્થ–પૂર્વોક્ત પ્રત્યક્ષ જ્ઞાની પાપકર્મની નિંદા કરતા થકા પ્રાણિીના ઉપમન (વિરાધના) ની સંભાવનાથી પિતે પાપ કર્મ કરતા નથી તેમજ બીજા પાસે પાપકર્મ કરાવતા નથી તથા પાપ કર્મ કરવાવાળાની અનુ

Page #310

-
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् २९९ यता:-यतनावन्तः (विषणमंति) विमणमन्ति-संयमानुष्ठाने नम्री भवन्ति (य) च तथा (एगे) एके-केचनाऽल्पसत्वाः (विष्णत्तिधीरा) विज्ञप्तिधीराः-ज्ञान धोराः संयमज्ञानमात्रसन्तोषिताः (हवंति) भवन्ति किन्तु संयमानुष्ठानं क्रियया नाचरन्तीति ॥१७॥ ___टीका-'ते' ते-प्रत्यक्षतानिनो विदितवेद्या वा तीर्थकरगणधरादयः 'दुगुछमाणा' जुगुप्समानाः पापं कर्म निन्दन्तः सन्तः 'भूयाहिसंकाई' भूताभिश
या-सस्थावरपाण्युपमर्दशङ्कया ‘णे३' नैव 'कुव्वंति' कुर्वन्ति-न स्वयं प्राणातिपाताघष्टादशपापस्थानानि समाचरन्ति 'न कारवंति' न कारयन्ति नान्यं तदाचरणार्थ प्रेरयन्ति उपलक्षणात् पापस्थानानि समाचरन्त मन्यं नानुमोदयन्ति किन्तु ते 'धीरा' धीराः परीषहोपसर्गरचलनशीलाः 'सया' सदा निरन्तरम् 'जया' यता:धीर पुरुष निरन्तर यातनावान होते हैं और संयम के अनुष्ठान में नम्र होते हैं । किन्तु कोई कोई सत्त्वहीन अन्यदर्शनी ज्ञानशूर ही होते हैं, संयम के ज्ञान में तो कुशल होते हैं पर उसका आचरण नहीं करते।१७) . टीकार्थ-वे प्रत्यक्षज्ञानी या जानने योग्य पदार्थों को जानने वाले परोक्षज्ञानी तीर्थंकर गणधर आदि पापकर्म की दुगुंछा-निषेध करते हैं । त्रस और स्थावर जीवों के उपमर्दन (विराधना) की आशंका से न स्वयं हिंसा आदि अठारह पापस्थानों का सेवन करते हैं, न दूसरों को सेवन करने की प्रेरणा करते हैं और (उपलक्षण से) न पापस्थानों का सेवन करने वाले का अनुमोदन ही करते हैं । वे धीर पुरुष परीषहों और उपसों से चलायमान न होते हुए निरन्तर यतनावान होते हैं મોદના પણ કરતા નથી. એવા તે ધીર પુરૂષે હમેશાં યતનાવાનું રહે છે. તેમજ સંયમના અનુષ્ઠાનમાં નમ્ર હોય છે. પરંતુ કઈ કઈ સત્વ વગરના અન્ય દર્શનવાળા જ્ઞાન શુરજ હોય છે. સંયમના જ્ઞાનમાં તે તેઓ કુશળ હોય છે. પરંતુ તેઓ તેનું આચરણ કરતા નથી, ૧ળા . ટીકાથ-તે પ્રત્યક્ષ જ્ઞાની અથવા જાણવા યોગ્ય પદાર્થને જાણવાવાળાએ પરાક્ષ જ્ઞાની તીર્થકર ગણધર વિગેરે પાપકર્મની દુશ્છા-નિષેધ 32, स भने २०१२ ७वाना उपमन (विरान) नी AIAथी २१य'. હિંસા વિગેરે અઢાર પ્રકારના પાપ સ્થાનેનું સેવન કરતા નથી. તથા બીજા એને તેનું સેવન કરવાથી પ્રેરણું કરતા નથી, અને (ઉપલક્ષણથી) પાપસ્થા તેનું સેવન કરવાવાળાનું અનુમોદન કરતા નથી. તે ધીર પુરૂ પરીષહ અને ઉપસર્ગોથી ચલાયમાન ન થતા હમેશાં યતનાવાનું રહે છે. અને વિનય

Page #311

Sop:
सूत्रकृताङ्गसूत्र पापानुष्ठानान्निवृत्ताः सन्तः 'विप्पणमंति' विपणमन्ति संयमानुष्ठानं प्रति विविधमकारेण नम्री भवन्ति विनयपूर्वकं संरममाचरन्तीति भावः । 'य'-'च-तथा 'गे' एके-केचन गुरुकर्माणोऽल्पसत्वाः पुरुषाः 'विष्णत्तिधीरा' विज्ञप्तिधीराः -विज्ञपिउनि तन्मात्रेणैवधीराः सन्तोषिणः ज्ञानादेव अभिलषितवान्छकाः नतु संयमानुष्ठायिनः 'हवंति' भवन्तीति ॥१७॥ मूलम्-डेहरे य पाणे वुड्डू ये पाणे, ते आत्तओपासइ सव्वलोए। - उव्हती लोगमिण महतं, बुद्धेऽपमत्तेसु परिवएज्जा।१८॥ - छाया-डहराश्च प्राणा वृद्धाश्च प्राणा, स्तानात्मवत् पश्यति सर्वलोके । . उत्प्रेक्षेत लोकमिमं महान्तं, बुद्धोऽममत्तेषु परिव्रजेत् ॥१८॥
और विनयपूर्वक संयम का अनुष्ठान करते हैं। इनके विपरीत कोई कोई भारीकर्म वाले सवरहित जन ज्ञान सन्तोषी होते हैं अर्थात् ज्ञान से ही अभीष्ट की सिद्धि की अभिलाषा करते हैं ॥१७॥ :: 'डहरे य पाणे' इत्यादि। - शब्दार्थ--'सव्वलोए-सर्वलोके' पंचास्ति काय युक्त समस्त लोकमें 'डहरे य-डहराश्च' छोटे छोटे एकेन्द्रियवाले कुन्थु, पिपीलिकाआदि 'पाणे-प्राणाः' प्राणी हैं 'य-च' तथा 'घुइढे य-वृद्धाश्च' बडे बडे हाथी
आदि बादर शरीरवाले 'पाणे-प्राणाः' प्राणी है 'ते-तान्' उन सबका 'आत्तो पासइ-आत्मवत् पश्येत्' आत्मवत् देखना चाहिये तथा 'इणं-इमम्' प्रत्यक्ष दृश्यमानं 'महंत-महान्तम्' विशाल लोयं-लोकम्' जीवाजीवात्मक लोक को 'उन्वेहती-उत्प्रेक्षेत' कर्म के वशवर्ती होने પૂર્વક સંયમનું અનુષ્ઠાન કરે છે. આનાથી વિપરીત કઈ કઈ ભારે કર્મવાળા સવ વગરના પુરૂષ જ્ઞાન સંતોષી હોય છે. અર્થાત્ જ્ઞાનથી જ અભીષ્ટની સિદ્ધિની અભિલાષા ઈરછા કરતા રહે છે. ૧ણા 'डहरे य पाणे' त्यहि हा-'सव्वलोए-सर्वलोके' पारितsumm मा
स मi 'बहरे य-डहराश्च' नाना नाना मेन्द्रियाणा थु (4llet (38) विगेरे 'पाणे-प्राणाः प्रालियो छे. 'य-च' मने 'वुड्ढे य-वृद्धाश्च' भाटा मोटा हाथी विगेरे मा२ शरीरवाणा 'पाणे-प्राणाः' प्रालियो छे. 'ते-तान्' से मधाने 'बत्तो पासइ-आत्मवत् पश्येत्' पाताना स२ वा नेस, तथा 'इणइमम्' मा प्रत्यक्ष माता 'महंत-महान्तम्' विशण लोयं-लकम्' 41 . भ ने 'उध्वेहती-उत्प्रेक्षेत' भनी थीभूत पाथी म ३५ पियारे

Page #312

tauntier प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
ફર
अन्वयार्थ : - (सन्चलोए) सर्वलोके पश्चास्तिकायात्मके समस्तलोके ये ( डहरे य) डहरा - लघवः पृथिवीकायिका केन्द्रियाः, कुन्थुपिपीलिकादयः, सूक्ष्मा वा (पाणे) माणाः प्राणिन:, (ये) च पुनः (बुड्ढे थ) वृद्धाथ महान्तो स्यादयो बादरावा (पाणे) प्राणाः प्राणिनः सन्ति (ते) तान सर्वान (आत्तओपास) आत्मवत् पश्येत् । तथा (इ) इमं प्रत्यक्षतया दृश्यमानम् (महंतं) महान्तम् अनाद्यनन्तत्वाद् विशालम् (लोयं) लोकम् - जीवाजीवात्मकम् (उच्हती) उत्प्रेक्षेत कर्मवशाद् दुःखरूपत्वेन विचारयेत् तथा - (बुद्धे) बुद्ध: - विज्ञाततत्रो हेयोपादेयकुशलो मुनि: (अप्पमत्ते) अप्रमत्तेषु - अप्रमत्तयोगेषु ( परिव्वज्जा) परिव्रजेत् - विचरेत्, अप्रमतो भूखा विशुद्धसंयमं पालयेदिति भावः || १८ ||
टीका-पद्येवं तर्हि मुनिः किं कुर्यादित्याह-सम्बलोए' सर्वलोके पश्चास्ति कायात्मके लोके ये 'डहरे य पाणे' डहरा - लघवः कुन्यादयः सूक्ष्मा वा माणाःसे दुःखरूप से विचारकरे कथा 'बुद्धे-बुद्धाः तवदर्शी मुनि 'अप्पमसेतु - अप्रमतेषु संयम पालन योग में परिव्वज्जा-परिव्रजेत् दीक्षित् होकर विशुद्ध संयमका पालन करे || १८ ||
अन्वयार्थ - इस पंचास्तिकायात्मक सम्पूर्ण लोक में जो छोटे अर्थात् पृथ्वीकायिक आदि एकेन्द्रिय तथा कुन्यु पीपिलिका आदि प्राणी हैं और जो बडे अर्थात् हाथी आदि बादर प्राणी हैं, उन सब को अपने समान देखे तथा जाने । इस विशाल लोक को दुःख रूप विचारे और कुशल मुनि अप्रमत्त योगों में विचरे विशुद्ध संगम का पालन करे | १८
टीकार्थ-मुनि को क्या करना चाहिए, सो कहते हैं- इस पंच अस्तिकाय रूप लोक में जो कुंथु आदि सूक्ष्म प्राणी हैं और जो बडे
तथा 'बुद्धे - बुद्ध:' तलने लगुवावाणा भुति 'अप्पमत्तेसु-अप्रमत्तेषु सत्यमनुं पान ४२वामां 'परिव्वएज्ज- परिव्रजेत्' दीक्षा अंजीर उरीने विशुद्ध साथ. મનું પાલન કરે. ૧૮૫
અન્વયા — આ પંચાસ્તિકાય!ત્મક સપૂર્ણ લેામાં જેએ નાના અર્થાત્ પૃથ્વીકાયિક આદિ એકેન્દ્રિય તથા કુન્થુ પિપીલિકા વિગેરે પ્રાણિયા છે, અને જેએ મોટા અર્થાત્ હાથી વિગેરે જે ખાદર પ્રાણી છે, તે બધાને પેતાની જેમજ જુએ, અને પેાતાની ખરાબર સમજે. આ વિશાલ લાકને દુઃખરૂપ વિચારે તથા કુશલ મુનિ અપ્રમત્ત ચેગેામાં વિચરે અને વિશુદ્ધ સંયમનુ
पावन ४२ ॥१८॥
ટીકા”—મુનિએ શુ કરવુ જોઈએ, તે કહેવામાં આવે છે, આ પચ અસ્તિ કાય રૂપ લાકમાં કુછુ વિગેરે જે સૂક્ષ્મ પ્રાણી છે, અને મેટા હાથી

Page #313

सूत्रकृताङ्गसूत्रे माणिनः 'य' च-पुन: 'बुड़े य' वृद्धाश्च महाशरीराः-हस्त्यादयः माणाः प्राणिनः 'ते' तान्-सर्वान् क्षुद्रान् महतश्च-मूक्ष्मान् बादरान् वा जीवान् 'आत्तो पासई' आत्मवत् पश्येत् यथा-मम दुःखमनभिप्रेतं तथैव एतेषामपि दुःखमनभिमतमेव 'सव्वे जीवा वि इच्छंति जीविउं न मरिज्जिउं' इति वचनात् सर्वे पाणिनो जीवित समिच्छन्ति न तु मरितुम् , सर्वेषां जीवानां जीवनाशामरणभयानि समानान्येव, उक्तंच-'अमेध्यमध्ये कीटस्य, सुरेन्द्रस्य सुरालये ।
समाना जीविताकासा, समं मृत्युभयं तयोः ॥१॥' इति विचार्य सर्वजीवान् आत्मवत् । तथा 'इणं' प्रत्यक्ष दृश्यमानम् 'महत' महा. न्तम्-सूक्ष्म बादरजीवाकुलत्वात् कालतो भावतश्च अनाधनन्तस्वाद् महत्पदचाच्यम् 'लोयं' लोकम्-स्थावरजङ्गमरूपम् ‘उव्वेहती' उत्पेक्षेत-कर्मवंशवर्तितया हाथी आदि हैं, उन सभी छोटों-घडों को अपने ही समान समझे । अर्थात् यह सोचे कि जैसे मुझे दुःख अप्रिय है उसी प्रकार इन सब प्राणियों को भी दुःख अनिष्ट है 'सभी प्राणी जीवित रहना चाहते हैं, कोई भी मरने की इच्छा नहीं करता', इस वचन के अनुसार सभी प्राणियों में जीवित रहने की अभिलाषा और मरण का भय समान रूप से विद्यमान रहता है । कहा भी है-'अमेध्यमध्ये कीटस्थ' इत्यादि । ___ अशुचि में रहे हुए कीडे में तथा स्वर्गलोक में रहनेवाले देवेन्द्र में जीवित रहने की अकांक्षा और मृत्यु से भीति एक सी होती है। .
इस प्रकार विचार कर सब जीवों को आत्मतुल्य समझे। सूक्ष्म और चादर जीवों से व्याप्त होने के कारण तथा काल और भाव से अनादि-अनन्त होने के कारण यह लोक महान कहागया है। मुनि વિગેરે જે જીવે છે, તે બધાજ એટલે કે નાના મોટાને પિતાની બરોબરજ સમજવા. અર્થાત એમ વિચારવું કે જેમ મને દુઃખ અપ્રિય છે, એ જ પ્રમાણે આ બધા પ્રાણીને પણ દુઃખ અપ્રિય છે. બધાજ પ્રાણિ જીવવાની ઈચ્છા વાળા જ હોય છે. કોઈ મરવાની ઈચ્છા કરતા નથી. આ વચન પ્રમાણે બધા જ પ્રાણિમાં જીવવાની ઈચ્છા અને મરણને ભય સરખે હોય છે. કહ્યું ५ छ है-'अमेध्यमध्ये कोटस्य' त्यादि
અશચિમાં રહેલા છમાં અને સ્વર્ગ લેકમાં રહેનારા દેવેન્દ્રમાં વાની જીજ્ઞાસા અને મરણથી ડર એક સરખા જ હોય છે
આ પ્રમાણે વિચાર કરીને સઘળા જેને આત્મા તુલ્ય-પિતાની સરખા સમજવા સૂક્ષમ અને બાઇર જીવથી વ્યસ્ત હોવાને લીધે તથ કાળ ભ વળી અનાદિ-અનન્ત હેવાના કારણે આ લેક મહાન કહેલ છે. મુનિ આ મહાન

Page #314

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. म. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् ३०३ दुःखात्मकत्वेन विचारयेत् । पुनश्च-'बुद्धे' बुद्धः-हेयोपादेयविवेककुशलो मुनिः 'अप्पमत्तेसु' अप्रमत्तेषु-अप्रमत्तयोगेषु 'परिष्वएज्जा' परिव्रजेत्-विचरेत् , सप्त. दशविधसंयम पालयेदिति भावः ॥१८॥ मूलम्-जे आयओ परओ वावि णचा,
अलमर्पणो होई अलं परेसिं। "तं जोईभूयं च सैया वैसेज्जा,
"जे पाउँकुज्जा अणुवीइ धम्मं ॥१९॥ छाया-य आत्मतः परतो वा पिज्ञात्वा, ऽलमात्मनो भवत्यलं परेषाम् ।
तं ज्योतिर्भूतं च सदा वसेद् , ये प्रादुष्कुर्युरनुविचिन्त्य धर्मम् ॥१९॥ इस महान् लोक को दुःखमय सोचे और अप्रमत्त योगों में विचरण करे अर्थात् सतरह प्रकार के संयम का पालन करे ॥१८॥ 'जे आयो परओ वा वि णच्चा' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'जे-य:' जो अहंदादि 'आयओ-आत्मत' स्वयं 'वाघा' अथवा गणधरादि 'परओ-परत' तीर्थंकरादिके उपदेशसे धर्म के तत्व को 'णच्चा ज्ञारवा' जानकर 'अप्पणो-आत्मन:' अपना उद्धार करने में 'अलं होइ-अलंभवति' समर्थ होता है तथा 'परेसिं-परेषा' दूसरों का उद्धार करने में भी 'अलं होइ-समर्थों भवति' शक्तिमान होता है 'त-तम्' स्व और पर दोनों को तारण करनेवाला तथा 'जोइ. भूयं च-ज्योतिर्भूत' प्रकाशस्वरूप उस मुनि के निकट 'सया-सदा' લકને દુઃખમય સમજે અને અપ્રમત્ત ભેગમાં વિચરણ કરે અથતુ સત્તરપ્રકારના સંયમનું પાલન કરે ૧૮
'जे आयओ वा वि णच्चा' त्या
Aval-'जे-यः' मत विगैरे 'आयओ-आत्मतः' पोते 'वा-वा' अथवा २ 'परओ-परतः' ती ४२ विगैरेन। उपदेशथी ना तत्पने 'जच्चा- ज्ञात्वा' onega 'अप्पणो-आत्मनः' तान :२ ४२१ामा 'अलं होइ -अलं भवति' समय थाय छ तथा 'परेसिं-परेषां' बीना साना उद्धार ४२१॥ माटे ५५ 'बलं होई-समर्थो भवति' तिमान् थाय छे. 'तं-तम्' २५ भने ५२ मे मन्ने तपा तथा 'जोइभूयं च-ज्योतिर्भूतम' प्राणा ते मुनिनी सभी५ 'सया-सदा' सब ४७ 'वसेज्जा-वसेतू' निवास 3रे अर्थात्

Page #315

-
सूत्रकृताङ्गसूत्र ___ अन्वयार्थ:-(जे) य:-अहंदादिः 'आयओ' आत्मतः-सहसंमत्या (वा) अथवा यो गणधरादिः (परओं) परता तीर्थङ्करायुपदेशात् लोकालोकस्वरूपं जीवाऽजीवादिस्वरूपं वा (णचा) ज्ञात्वा (अप्पणो) आत्मने-स्वस्मै स्वात्मोद्धरणाय (अलं) अलम्-समर्थः (होइ) भवति । तथा-(परेसि) परेभ्य:-संसारिजी वेभ्योऽपि तदुधरणायाऽपि (अलं होइ) अलं समर्थों भवति । (त) तत्-तथाभूतं स्वपरोभयतारणसमर्थम् (जोइभूयं च) ज्योतिर्भूतम्-चन्द्रादित्यमदीपतुल्यं मोक्षमार्गदर्शकत्वा
ज्योतिः स्वरूपं तीर्थकरगणधरादिकं मुनिः (सया) सदा-आजीवनम् (वसेज्जा) घसेत्-सेवेत तदाज्ञां परिपालयेदिति भावः, क एवं कुर्यादित्याह- (जे) यो गुरु कुलबासी मुनिः (धम्म) धर्मम्-श्रुतचारित्रलक्षणम् (अणुवीइ) अनुविचिन्त्य (पाउ. कुन्ना) मादुष्कुर्यात्-प्रकटयेत्-समुपदिशेदिति भावः ॥१९।। सर्वकाल 'वसेज्जा-वसेत्' निवासकरे अर्थात् उनकी आज्ञा का पालन करे 'जे-य:' गुरु के समीप रहनेवाला जो मुनि 'धम्म-धर्मम्' श्रुत चारित्र वाले धर्म को 'अणुवीह-अनुविचिन्त्य' सम्यक् विचार पूर्वक 'पाउकुज्जा- प्रादुष्कुर्यात्' उपदेशकरे ॥१९॥
अन्वयार्थ--जो तीर्थ कर आदि अपनी सहज प्रज्ञा से अथवा जो गणधर आदि तीर्थ करादि के उपदेश से लोक अलोक या जीव-अजीव
आदि के स्वरूप को जानकर अपने उद्धार के लिए और दूसरों के उद्धार के लिए समर्थ होता है, उस ज्योतिस्वरूप तीर्थ कर, अर्थात् उसकी आज्ञा का पालन करे । कौन ऐसा करे ! इस प्रश्न का उत्तर दियागया है-जो गुरुकुलवासी मुनि श्रुतचारित्र धर्म को पुनः पुनः चिन्तन करके प्रकट करता है अर्थात् उपदेश करता है ॥१९॥ तमानी माज्ञानु प.स४३ 'जे-यः' शु३नी सभीचे २७१॥॥ २ मुनि 'धम्म-धर्मम् श्रुत यात्रा भने 'अणुवीइ-अनुविचिन्त्य' सम्य विय.२ ५४ 'पाउकुजा-प्रादुष्कुर्यात्' अपहेश २ ॥१६॥
અન્વયાર્થ—જે તીર્થકર વિગેરે પિતાની સહજ પ્રજ્ઞાથી અથવા જે ગણધર વિગેરે તીર્થકર વિગેરેના ઉપદેશથી લેક અલેક અથવા જીવ અજીવ વિગેરેના સવરૂપને જાણીને પિતાના ઉદ્ધાર માટે સમર્થ થાય છે, એ તિ. સ્વરૂપ તીર્થ કર વિગેરે મહાપુરૂષનું જીવન પર્યન્ત સેવન કરે અર્થાત તેમની આજ્ઞાનું પાલન કરે એ રીતે કેણ કરે ? એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ગ્રંથકાર કહે છે કે-જે ગુરૂકુલમાં વાસ કરવાવાળા મુનિ શ્રત ચારિત્ર ધર્મનું વારંવાર ચિંતવન કરીને ઉપદેશ કરે છે તેઓ એ રીતે વર્તે છે. ૧૯

Page #316

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् १०५
टीका-पुनरप्याह-'जे' य स्तीर्थकरादिः 'आयओ' आत्मतः-स्वयम् 'वा' अथवा 'जे' यः-गणधरादिः 'परओं' परतः-तीर्थकराद्युपदेशाद् लोकालोकस्वरूपं पश्चास्तिकायात्मकं छोकं वा 'णच्चा' ज्ञात्वा-कर्मक्शाउजीवाश्चतुर्गतिकसंसार भ्रमन्तीति विदित्वा 'अप्पणो' आत्मने-आत्मकल्याणाय तप संयमाराधनेन सर्व कर्मक्षपणाय 'अलं होई' अलम्-समर्थों भवति, तथा-'परेसिं' परेभ्यः-स्वस्माद मिन्नेभ्योऽन्यसंसारिजीवेभ्यः नौकावत् परोद्धरणाय 'अलं होइ' अलं समर्थों भवति । 'त' तम्-तथाभूतम् तीर्थकरगणधरादिकं स्वगुरुं वा, कीदृशमित्याह-'जोइभूयं' ज्योतिर्भूतम्-चन्द्रादित्यप्रदीपसमं मोक्षमार्गप्रकाशकत्याज्योतिःस्वरूपं मुनिः 'सया' सदा 'वसेज्ना' वसेत्-सेवेत, संसारभयोद्विग्नः, आत्महितमभिलपन मुनिः स्वात्मानं कृतार्थ मन्यमानो निरन्तरम्-अहनिशं गुर्वन्तिक एव वसेत् ।
टीकार्थ-जो तीर्थंकर आदि महापुरुष स्वयं बोध प्राप्त कर के अथवा जो गणधर आदि तीर्थंकर आदि से बोध प्राप्त करके लोकअलोक के स्वरूप को अथवा पंचास्तिकायमय लोक को जानता है अर्थात् यह जानता है कि कर्म के वशीभूत होकर संसारी जीव चार गतियों में भ्रमण करते हैं, वह अपना कल्याण करने में अर्थात् तप और संयमकी आराधना द्वारा समस्त कर्मों का क्षय करने में समर्थ होता है। वहीं अपने से अतिरिक्त अन्य प्राणियो का उद्धार करने में भी नौका के समान समर्थ होता है। इस प्रकार के ज्योतिस्वरूप अर्थात् चन्द्र और सूर्य के समान प्रकाशकर्ता मोक्षमार्ग के प्रकाशक महापुरुष का मुनि सदा सेवन करे। अभिप्राय यह है कि संसार के भय से उबिग्न होकर आत्महित की अभिलाषा करने वाला मुनि अपने आपको कृतार्थ 1 ટીકાર્ય–જે તીર્થંકર વિગેરે મહાપુરૂષ સ્વયંબેધ પ્રાપ્ત કરીને પોતાની મેળે અથવા જે ગણધર આદિ તીર્થંકર વિગેરેથી બેધ પ્રાપ્ત કરીને લેક અને અલકના સ્વરૂપને અથવા પંચાસ્તિકાયમય લકને જાણે છે, અર્થાત્ એ જાણે છે કે-કમને વશીભૂત થઈને સંસારી જી ચાર ગતિમાં ભ્રમણ કરે છે. તે પિતાનું કલ્યાણ કરવામાં અર્થાત્ તપ અને સંયમની આરાધના દ્વારા સઘળા કર્મોનો ક્ષય કરવામાં સમર્થ થાય છે. તેજ પિતાથી જુદા અન્ય પ્રાણ ચેના ઉદ્ધાર કરવામાં પણ વહાણની માફક સમર્થ થાય છે. આ પ્રકારના
તિ સ્વરૂપ અર્થાત્ ચન્દ્ર અને સૂર્યની સરખા પ્રકાશ ફેલાવનારા મોક્ષમાર્ગના પ્રકાશક મહાપુરૂષનું મુનિએ સદા સેવન કરવું. કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે સંસારના ભયથી ઉદ્વેગ પામીને આત્મહિતની ઈચ્છા કરવાવાળા
सू० ३९

Page #317

सूत्रकतामसू उक्तश्-'नाणस्स होइ भागी, थिस्यरओ दंसणे चरित्ते य ।
धन्ना आवकहाए, गुरुकुलवासं न मुंचंति' ॥१॥ छाया-ज्ञानस्य भवति भागी, स्थिरतरो दर्शने चरित्रे च ।
धन्या यावत्कयायां, गुरुकुलवासं न मुश्चन्ति ॥१॥ एतादृशः को भवेदित्याह-'जे' य:-गुरुकुलवसनशीलो मुनिः 'धम्म' धर्म श्रुतचारिवलक्षणं क्षान्त्यादिदशविध वा धर्मम् 'अणुवीई' अनुविचिन्त्य धर्माराधनेन मोक्षो भवतीति अपरिज्ञया पर्यालोच्य 'पाउकुज्जा' पादुष्कुर्यात्-मकटीकुर्यात् स्वपर्यालोचितं जिनोक्तं धर्म परेभ्यः समदिशेदिति ॥१९॥ मूलम् -अत्ताण जो जाणइ जो य लोग,
गई च जो जाणइ णागइं च। मानता हुआ रातदिन निरन्तर गुरु के समीप ही निवास करे। कहा है-'नाणस्स होइ भागी' इत्यादि।
जो मुनि जीवन के अन्तिम क्षण तक गुरुकुल में रहता है, वह धन्य है । वह ज्ञान का भाजन होता है और दर्शन तथा चारित्र में अधिक स्थिर हो जाता है।'
ऐसा कौन होता है ? इस प्रश्न का यहां यह उत्तर दिया गया है-गुरुकुल में निवास करनेवाला जो मुनि श्रुतचारित्र धर्म का अथवा क्षमा आदि दश प्रकार के धर्म का पुनः पुनः चिन्तन करके उसका दूसरों को उपदेश करता है । अर्थात् धर्माराधन से मोक्ष होता है, ऐसा ज्ञपरिज्ञा से जान कर जिनोक्त धर्म का उपदेश देता है ॥१९॥ મુનિ પિતાને કૃતાર્થ માનતા થકા રાત દિવસ નિરંતર ગુરૂની સમીપે જ निवास ४२. ४ह्यु ५४ छ -'नाणस्स होइ भागी' त्यादि
જે મુનિ જીવનના અંતિમ ક્ષણ સુધી ગુરૂકુળમાં રહે છે, તે ધન્ય છે. તે જ્ઞાનનું પાત્ર બને છે. અને દર્શન તથા ચારિત્રમાં તથા તપમાં વધારે દઢ બની જાય છે. એવું કેણ હોય છે? આ પ્રશ્નને ઉત્તર અહિયાં આ પ્રમાણે આપવામાં આવે છે. –ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવાવાળા જે મુનિ શ્રત ચારિત્ર ધર્મનું અથવા ક્ષમા વિગેરે દસ પ્રકારના ધર્મને વારંવાર વિચાર કરીને બીજાઓને તેને ઉપદેશ આપે છે. અર્થાત ધર્મની આરાધનાથી મોક્ષ થાય છે, આ પ્રમાણે પરિજ્ઞાથી જાણીને જીત ધર્મને ઉપદેશ આપે છે. ૧૯

Page #318

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् ३०७ जो सासयं जाण असासयं च,
जाइं च मरणं च जणोववायं ॥२०॥ छाया-आत्मानं यो जानाति य व लोकं, गतिं च यो जानात्यनागतिं च यः शाश्वतं जानात्यशाश्वतं च, जातिं च मरणं च जनोपपातम् ॥२०॥
अन्वयार्थः-(जो) यः कश्चित् (अत्ताण) आत्मानम् (जाणइ) जानाति तथा (जो य लोग) यश्च लोकम्-पञ्चास्तिकायात्मकम् च शब्दाद् अलोकम्-अनन्ता
'अत्ताण जो जाणइ जोयलोग' इत्यादि ।
शाब्दार्थ-'जो-य:' जो कोई 'अत्ताण-आस्मान' आत्माको 'जाणह-जानाति' जानता है तथा 'जो-या-जो कोई लोग-लोकम्' पंचास्तिकायात्मक लोक एवं अलोक को जानता है तथा 'जो-य:' जो कोई 'गई-गति' परलोक गननरूप गति को 'च-च' और 'णागई च-अनागर्ति च' अनागतिको 'जाणइ-जानाति' जानता है तथा 'जोया जो 'सासयं-शाश्वतम्' सर्व वस्तुसमूह को द्रव्यार्थिक नय से नित्य 'च-च' तथा 'असासयं-अशाश्वतम्' पर्यायार्थिक नय से अशाश्वत-अनित्य 'जाण-जानाति जानते हैं, तथा 'जाई-जाति' जीवों की उत्पत्ति को 'च-च' तथा 'मरणं-मरणम्' जीवों के मरणगति को 'चच' और 'जणोववायं-जनोपपातम्' प्राणियों के अनेक गतियों में जाना जानता है ॥२०॥
अन्वयार्थ-जो पुरुष आत्मा को जानता है, जो लोक को जानता 'अत्ताण जो जाणइ जो य लोग" त्यात
शहा – 'जो-यः' ने । 'अत्ताण-आत्मानम्' साभार 'जाणाजानाति' on छ. तथा जो-यः' ने 'लोग-लोकम्' या स्तियाणा as तथा माने व छ. तथा 'जो-यः' ने 'गई-गतिम्' परसोई समान ३५ तिने 'च-च' भने 'णागच-अनागतिंच' मनातिन 'जाणइजानाति न छ तथा 'जो-यः' २ 'सासयं-शाश्वतम्' स १तु सहन द्रव्यानियथा नित्य 'च-च' भने 'असासय-अशाश्वतम' पर्यायायि' नयथा म त-मनिल्य 'जाण-जानाति' | छे तथा 'जाई-जातिम्' वानी उत्पत्तिने 'च-च' तथा 'मरण-मरणम्' वानी भ२५ गतिन 'च-च' भने 'जणोववाय'-जनोपपातम्' प्राथियानी भने शातिये:मा पानु छ ॥२०॥

Page #319

-
-
३०८
सूत्रकृतास्त्र काशमात्ररूपं वा जानाति तथा (जो) यः (गई) गति-परलोकगमनरूपाम्, 'च' च-तथा 'णागई च' अनागति च परलोकगमनरूपाम् यद्वा (गागई) अनागर्ति वा जीवो यत्र गत्वा न निवर्तते इत्येवं रूपां मोक्षगति वा (जाण) जानाति । तथा (जो) यः (सासयं) शाश्वतम्-सर्व वस्तुजातं द्रव्यार्थिकनयानित्यम् (च) च-तथा (अप्सासयं) अशाश्वतम् पर्यायाथिकनयादनित्यं च. शब्दाभित्याऽनित्यरूपं वा वस्तुजातम् (जाणइ) जानाति। तथा (जाई) जातिम्जीवानामुत्पत्तिम् (च) च-वथा मरणं माणिनां मृत्युम् (च) च तथा (जणोववार्य) अनोपपातम् जनानां प्राणिनाम् उपपातं-देवनारकोत्पत्तिरूपं जानाति स एव क्रियावादं भाषितुम् अतीति द्वितीयगाथाऽन्तिमचरणेन सम्बन्धः ॥२०॥ मूलम्-अहो वि सत्ताणं विउदृणं च,
जो आसवं जाणइ संवरं च। दुक्खं च जो जाणइ निउँजरंच,
सो भौसिउ मरिहंई किरियवायं ॥२१॥युग्मम्॥ छाया-अधोऽपि सत्त्वानां विकुटनां च, य आश्रयं जानाति संवरं च । दुःखं च यो जानाति निर्जरां च, स भाषितुमर्हति क्रियावादम् ॥२१॥
।युग्मम् ।। अन्वयार्थ:-'च' च-तथा 'जो' यः कश्चित् ‘सत्ताण' सत्त्वानां माणिनाम् 'अहीवि' अधोऽपि-नरकादावपि यत् 'विउट्टणं' विकुट्टना नरकादियातानाम्, तथाभास्रवम्-कर्मागमनमार्गम् 'च' च-तथा-'संवर' संवरम्-कर्मनिरोधमार्ग च च 'माणद'जानाति, 'च' च-तथा 'नो' यः ‘दुक्खं' दुःखम् अशातरूपं च शब्दाद है, अलोक को जानता है, जो गति और अनागति को जानता है या मोक्ष को जानता है, जो शाश्वत और अशाश्वत को जानता है, जो जीवों के जन्म और मरण को जानता है, उत्पात अर्थात् देवभव और नरकभव में उत्पन्न होने को जानता है, वही क्रियावाद का उपदेश करने के योग्य है ॥२०॥
અન્વયાર્થ—જે પુરૂષ આત્માને જાણે છે, જે લેકને જાણે છે, જે ગતિ અને અનાગતિને જાણે છે. અથવા મે ક્ષને જાણે છે. જેઓ શાશ્વત અને અશાAવતને જાણે છે. જેઓ જીના જન્મ અને મરણને જાણે છે, ઉત્પાત અર્થાત દેવભવ અને નરક ભવમાં ઉત્પન્ન થવાનું જાણે છે. એજ કિયાવાદને ઉપદેશ કરવાને ૨૫ છે.

Page #320

समयार्थबोधिनी टीका प्र. अ. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् ३०९ मुखं वा 'च' च तथा 'निज्जर' निर्जरां तपोजन्यकर्मक्षपणरूपाम् 'जाणइ' जानाति 'सो' स एव 'किरियवायं' क्रियावादम् 'मासिउ' भाषितुम् 'अरिहइ' अर्हति-योग्यो भवतीति ॥२१॥ युग्मम् ।। ____टीकार्थ-जो ज्ञानी पुरुष यह जानता है कि यह आत्मा सतत गमन आगमन करता रहता है, शरीर से भिन्न है, सुख दुःख का आधार है और परलोकगामी है, जो पंचास्तिकायमय अथवा चौदहराजू परिमाण वाले लोक को जानता है, 'च' शब्द से केवल आकाशमय अलोक को भी जानता है, जो यह जानता है कि जीव यहां से मरकर परलोक में जाता है और परलोकसे आकर इस भव में जन्म लेता है अर्थात् जो जीव के पुनर्जन्म को जानता है, अथवा जो अना. गति को अर्थात् मोक्ष में गए हुए जीव के पुनरागमन के अभाव को जानता है, तथा जो द्रव्यार्थिक नय की अपेक्षा से समस्त वस्तुओं की नित्यता को तथा पर्यायार्थिक नय की अपेक्षा से अनित्यतो को जानता है, या शाश्वत अर्थात् मोक्ष और अशाश्वत अर्थात् संसार को जानता है, तथा जो जीवों की अपने अपने कर्म के अनुसार होने वाली उत्पत्ति को, आयु के क्षय रूप मरण को अथवा बालमरण और पंडितमरण को जानता है, तथा जो जीवों के देव और नारक रूप में होने वाले उत्पात को जानता है, वही क्रियावाद का उपदेश देने योग्य होता है ।२०।
ટીકાર્યું–જે જ્ઞાની પુરૂષ એ જાણે છે કે આ આત્મ સતત ગમન અને આગમન કરતે રહે છે. તે શરીરથી ભિન્ન છે. સુખ દુઃખને આધાર છે. અને પરલોકમાં જવાવાળે છે, જે પંચાસ્તિકાય મય અથવા ચૌદ રાજ પરિમાણવાળા લેકને જાણે છે. “ચ” શબ્દથી કેવળ આકાશમય આલોકને પણ જાણે છે. જે એ જાણે છે કે જીવ અહીથી મરીને પરલેકમાં જાય છે અને પરલેકથી આવીને આ ભવમાં જન્મ લે છે અથવા જે જીવના પુનર્જન્મને જાણે છે, અથવા અનાગતિને અર્થાત મેક્ષમાં ગયેલા જીવના પુનરાગમનના અભાવને જાણે છે, તથા જે દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાથી સઘળી વસ્તુઓના નિત્યપણાને તથા પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાથી અનિત્યપણાને જાણે છે. અથવા શાશ્વત અર્થાત મોક્ષ અને અશાશ્વત અર્થાત્ સંસારને જાણે છે, તથા જે જીની પિત પિતાના કર્મ પ્રમાણે થવાવાળી ઉત્પત્તિને, આયુષ્યના ક્ષય રૂપ મરણને અથવા બાલમર
ને અને પંડિત મરણને જાણે છે, તથા જે ના દેવ અને નારક રૂપથી થવાવાળા ઉત્પાદને જાણે છે, એજ ક્રિયાવાદને ઉપદેશ આપવાને યોગ્ય હોય છે. જો

Page #321

-
सत्रकतास्सी
--
..........................
टीका-पुनरप्याह-'जो य' यश्च-कश्चित् 'अत्ताण' आत्मानं सातस्येन गमनागमनशील शरीराभिन्नं मुखदुःखाधारं परलोकगामिनं च 'जाण' जानाति, तथा-'जो य' यश्च 'लोगं लोकम् पश्चास्तिकायात्मक चतुर्दशरज्ज्वा. स्मकं वा च शब्दाद् अलोकम्-अनन्ताकाशास्तिकायमात्ररूपम् 'जाणई' जानाति च'-तथा 'गई' गतिम्-परलोकगमनरूपाम् ‘इतो-मृत्वा जीवः परलोके गच्छति' इत्येवं रूपाम्, तथा-'णागई' आगतिम् णकारोऽलाक्षणिकः, परलोकादागमनरूपाम् 'जोऽयं जीवः स परलोकादागतोऽस्ति' इत्येवं रूपाम् अनेन जीवस्य पुनर्जन्मसिद्धम् । अथवा 'णागई अनागतिम् 'यत्र गत्वा न निवर्तते' इत्येवं मोक्षरूपामनागतिम् 'जाणइ जानाति, तथा 'जो' यः 'सासयं' शाश्वतं व्यार्थिकनयापेक्षया नित्यं सर्ववस्तुजातं मोक्षं वा तथा 'असासयं' अशाश्वतं पर्यायाथिकनयापेक्षया अनित्यं वस्तुजात, संसारं वा च-शब्दात् नित्यानित्यमिति
'अहो वि सत्ताण' इत्यादि
शब्दार्थ-च-च' तथा 'जो-य:' जो कोई सत्ताण-सत्यानाम् 'प्राणियों के 'अहो वि-अधोपि' नरकादिकोंमें भी जो विउट्टणं-विकुट्टनम्' नरक आदिकी यातना रूप 'आसवं-आस्रवम्' कर्मागमनरूप आस्त्रवको 'च-च' तथा 'संवर-संवरम्' कर्मनिरोधरूप संवरको 'जाणाइजानाति' जानता है 'च-च' तथा 'जो-य:' जो 'दुख-दुःखम्' अशाता. रूप दुःखको एवं 'च' शब्दसे सुखको 'च-च' तथा 'निज्जरं-निर्जराम्' निर्जराको 'जाणा-जानाति, जानता है 'सो-सः' वह 'किरियावायंक्रियावादम्' क्रियावाद को 'भासि-भाषितम्' कथन करने के लिये 'अरिहा-अर्हति योग्य होता है । २१॥
'अहो वि सचाण' इत्यादि
शब्दार्थ--'च-च' मने 'जो-य' 'मत्ताण-सत्वानाम्' प्रालियोना 'अहोवि-अधोऽपि' न२४ भाभि ५५ विउट्टणं-विकुट्टनम्' न२४ विगैरेनी यातना ३५ तथा 'आसवं-आस्रवम्' ४मना आगमन ३५ मा सपने 'च-च' तथा 'सवर-सवरम्' मना निरोध ३५ स१२ने 'जाणइ-जानाति' Mणे छे. 'च-च' तथा 'दुक्ख-दुःखम्' मात! ३५ हुमने तथा 'च' शथी सुमने 'च-च' तथा निज्जर-निर्जराम्' निराने 'जाणइ-जानाप्ति' ले छे. 'सोस.' ते 'किरियावाय-क्रियावादम्' जियावाहने भासिउ-भाषितुम्' ४यन ४२वाने "अरिहह-अर्हति' येय थाय छे. ॥२१॥

Page #322

समयार्थबोधिनी टीका प्र.शु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् ३५ उभयस्वरूपं पदार्थजातं च 'जाण' जानाति । च-तथा 'जाई' जातिम्-स्व स्व. कर्मवशाज्जीवानामुत्पत्ति च-तथा 'मरणं' मरणम्-आयुष्कक्षयरूपं बालपण्डित. मरणादिकं वा, तथा-'जणोववाय' जनोषपातम्-जायन्त इति जना:-प्राणिना, तेषामुपपातम् नरकदेवोत्पत्तिरूपं वा जानाति स क्रियावादं भाषितुमहतीत्यग्रिम गाथान्तिमचरणेन सम्बन्धः ॥२०॥
टीका-च-पुनश्च 'अहो वि' अधोऽपि-अधोलोकेऽपि अशुभकर्मवशाद रत्नपभादिनरकपृथिवीगतानामपि 'सत्ताण' सत्वानां-प्राणिनाम् 'विउदृर्ण' विकुट्टनाम्विविधरूपा नरकयातनाम् तथा 'जो' यः 'आसवं' आस्रवम्-कर्मागमनमार्ग पाणातिपातादिरूपं मिथ्यादर्शनादिकं च । च-तथा 'संबर' संवरम्-कर्मनिरोधरूपं माणातिपातादिविरतरूपं रागद्वेषादिराहित्यरूपं सम्यग्दर्शनादिकम् अशेषयोगनिरोधस्वभावं पुण्यपापं वा 'जाणइ' जानाति, च-तथा-'दुक्खं' दुःखम् ___ अन्वयार्थ -तथा जो पुरुष प्राणियों को नरकादि में होने वाली यातना को जानता है, जो आश्रव और सबर को जानता है, दुःख सुख और निर्जरा को जानता है, वही क्रियावाद का उपदेश करने के योग्य होता है ॥२१॥ ___टीकार्थ-जो अधोलोक में अशुभ कर्म के उदय से रत्नप्रभा आदि नरकभूमियों में गये हुए प्राणियों की विविध प्रकार की पीड़ा को जानता है, जो यह जानता है कि कर्मों के आगमन के बार क्या हैं, अर्थात् हिंसा आदि पापों को, रागद्वेष जो और मिथ्यादर्शन आदि आश्रवों को जानता है, जो आश्रव को रोकने के उपाय को अर्थात् हिंसा विरति, वीतरागता एवं सम्यग्दर्शन योगनिरोध आदि को जानता है, जो
અન્વયાર્થી–તથા જે પુરૂષ પ્રાણિઓને નરક વિગેરેમાં થવાવાળી યાતના (પીડા)ને જાણે છે જે આસ્રવ અને સંવરને જાણે છે. સુખ, દુઃખ અને નિર્જરને જાણે છે, એજ ક્રિયાવાદને ઉપદેશ કરવાને ગ્ય છે. ૨૧
ટીકાર્થ–-જે નીચેના લેકમાં અશુભ કર્મના ઉદયથી રત્નપ્રભા વિગેરે નર ભૂમિમાં ગયેલા પ્રણિયેની વિવિધ પ્રકારની પીડાને જાણે છે, અને જે એ જાણે છે કે-કમના આગમનનું દ્વાર શું છે? અર્થાત હિંસા વિગેરને, રાગદ્વેષને અને મિથ્યા દર્શન વિગેરે આસ્રને જાણે છે, અને જે આસવને રોકવાના ઉપાયને અર્થાત હિંસા વિરતિ, વીતરાગ પણું અને

Page #323

सूत्रकताइसके भशातरूपं जन्मजरामरणरोगशोकजनितां शरीरपीडां तत्कारणं वा, च-तथा 'निज्जर' निर्जराम्-तपः संयमादिजन्यं कर्मक्षपणम् 'जाणई जनाति 'सो' सपूर्वोक्ततत्त्वज्ञोमुनिः 'किरियवाय' क्रियावादं जीवाऽजीवाद्यस्तित्वरूपम्, भासि' भाषितम्-उपदेष्टुम् 'अरिहइ' अईति-योग्यो भवतीति ॥२१॥ मूलम्-सद्देसु सेवेसु असज्जमाणो,
गंधेसैं रसेसु अदुस्समाणे | जो जीवियं णो मरणाहिकंखी,
- आयाणगुत्ते वलयाविमुक्के ॥२२॥त्तिबेमि॥ छाया-शब्देषु रूपेष्वसज्जमानो, गन्धेषु रसेषु चाद्विषन् । नो जीवितं नो मरणमभिकाक्षेद्, आदानगुप्तो वलयाद्विमुक्तः।२२॥ इति ब्रवीमि दुःख को अर्थात् असाता को या जन्म, जरा, मरण, रोग शोक आदि से उत्पन्न होने वाली शारीरिक पीड़ा या उसके कारणों को जानता है,
और जो तप संयम आदि रूप निर्जरा को जानता है, ऐसा तत्ववेत्ता मुनि ही क्रियावाद का उपदेश देने के योग्य होता है ॥२१॥
'सदेसु रुवेलु' असज्जमाणो' इत्यादि।
शब्दार्थ-मुनि 'ससु-शब्देषु वीणा आदिके शब्दों में 'रूवेसुरूपेषु' तथा रूपमें 'असज्जमाणो-असज्जमान:' आसक्ति नहीं करता हुआ तथा गंधेतु-गंधेषु' गंधमें 'च-च' और 'रसेतु-रसेषु' रसमें 'अदुरसमाणे-अद्विषन्' द्वेष न करता हुआ 'जीवियं-जीवितम्' जीवन धारण करने की 'नो अभिकंखी-नो अभिकाक्षेत्' इच्छा न करे तथा સમ્યગ્દર્શન ગનિધિ વિગેરેને જાણે છે. જે દુઃખને અર્થાત અસાતાને અથવા જન્મ, જરા, મરણ, રેગ; શેક વિગેરેથી ઉત્પન થવાવાળી શારીરિક પીડા અથવા તેના કારણેને જાણે છે, અને જે તપ સંયમ વિગેરે રૂપ નિજરને જાણે છે. એવા તત્વવેત્તા મુનિજ કિયાવાદને ઉપદેશ આપવાને ગ્ય હોય છે. ર૧
शाय-मुनि 'सद्धेसु-शनेषु' वाला विना श०४मा रूवेसु-रूपेषु' तथा ३५मा "असज्जमाणो-असज्जमानः' मासxn 24 पिना त 'गधेसुगन्धेषु' मधमा 'च-च' भने रसेसु-रसेषु' २सेमा 'अदुस्समाणे-अद्विषन्' देष भाव र्या बिना 'जीविय-जीवितम्' न पा२५ ४२वानी 'नो अभिकंखा

Page #324

समयार्थबोधिनी टीका प्र. क्षु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
३१३.
अन्वयार्थ : -- मुनिः (सद्देसु) शब्देषु - वेणुवीणादिजनितेषु (रूवेसु) रूपेषु - नीलपीतादिषु (असज्जमाणे) असज्जमानः- आसक्तिमकुर्वाणः उपलक्षणात् अम नोज्ञशब्दरूपेषु द्वेषमकुर्वाणः, तथा - (गंधेसू) गन्धेषु कथितकलेवरादिजनितेषु दुर्गन्धेषु (च) तथा (रसेसु) रसेषु - अमनोज्ञेषु पर्यु पितान्तमान्ताद्यशनेषु (अदु समणे) अद्विषन् -द्वेषमकुर्वाणः, उपलक्षणाव् मनोज्ञगन्धरसेषु आसक्तिमकुर्वाणः, सन् ( जीवयं) जीवितम् - असंयमजीवनम् (नो अभिकखी) नो अभिका क्षेत्नामित्राच्छेत् । तर्हि किं कुर्यादित्याह - ( वलयाविमुक्के) वळयाद् विमुक्तः - माया कपटरहितः सन् ( आयाणगुत्ते) आदानगृहः - संयुक्तो भूत्वा विहरेत् निष्कपटभावेन संयमं पालयेदिति भावः ||२२||
'मरणं मरणम्' मृत्यु की भी 'नो अभिकखी-नो अभिकांक्षेत' इच्छा न करे 'वलयाविमुक्के - वलयाद्विमुक्तः' माया एवं कपटसे रहित होकर 'आयाणगुत्ते - आदानगुप्तः संयमयुक्त होकर विचरणकरे 'निबेमि- इति ब्रवीमि' ऐसा में कहता हूं ॥ २२ ॥
अन्वयार्थ - मनोज्ञ शब्दो में और रूपों में आसक्त न होता हुआ. और उपलक्षण से अमनोज्ञ शब्द रूपों में द्वेष न करता हुआ तथा दुर्गों और अमनोज्ञ रसों में द्वेष न करता हुआ तथा मनोज्ञ गंभ और रस में आसक्ति न धारण करता हुआ, मनोज्ञ और अमनोज्ञ स्पर्श में भी राग द्वेष न करता हुआ मुनि जीवन की आकांक्षा न करे और मरण की भी आकांक्षा न करे । छल कपट से रहित एवं संयमः से युक्त होकर विवरे ||२२||
नो अभिका क्षेत्' ४२छा न उरे तथा 'मरणं मरणम्' भरनी पशु 'ना अभि. iar - r अभिका क्षेत्' ४२छा न उरे 'वलयाविमुक्के वलयाद्विमुक्तः' माया भने पट रहित मनीने 'आयाणगुत्ते - आदानगुप्तः ' संयम युक्त णनीने वियरल रे 'तिमि - इति ब्रवीमि मे प्रभा हुं उहु छु ॥२२॥
અન્નયા —માન શબ્દમાં અને રૂપામાં આસક્ત ન ચનાર અને ઉપલક્ષણુથી અમનેાસ શબ્દ અને રૂપમાં દ્વેષ ન કરનાર તથા ડુંગધ અને અમનેાજ્ઞ રસેામાં દ્વેષ ન કરનાર તથા મનેજ્ઞ ગધ અને રસમાં આસક્તિ ધારણ ન કરનાર તેમજ મનાજ્ઞ અને અમનેજ્ઞ ૫માં પશુ રાગદ્વેષ ન કરનાર સુનિ જીવનની આકાંક્ષા ન કરે તેમજ છલ ન કરનાર કપટથી રહિત અને સક્ષમ યુક્ત ખની વિચરણુ કરે ારા
सू० ४०

Page #325

सूत्रकृतागसूत्रे टीका-अधुनाऽध्ययनार्थमुपसंहन्नाह-सद्देमु' इत्यादि । 'सद्देसु' शब्देषुयेणुवीणादिजनितेषु श्रोत्रमनोहरेषु 'रूवेसु' रूपेषु नीलपीतादिषु नेत्रानन्दजनकेषु 'असज्जमाणो' असज्जमानः-आसक्तिमकुर्वाणः, उपलक्षणात् अमनोज्ञशब्दरूपेषु द्वेषमकुर्वाणः, तथा 'गंधेसु' गन्धेषु-कथितमृतकलेवरादिजनितेषु दुर्गन्धेषु तथा-'रसेसु' रसेषु-पर्युषितान्तमान्ताद्याहारेषु उपलक्षणात् कोष्ठपुटादिमनोज्ञगन्धेषु द्राक्षादिमनोज्ञरसेषु च आसक्तिमकुणा तथा शब्दादिसहवर्तित्वेन स्पर्शेषु च मनोज्ञाऽमनोज्ञेषु रागद्वेषमकुर्वाणः सन् 'जीवियं जीवितम्-असंयमत्वेन जीवनम् 'नो अभिकंखो' नो अभिकाक्षेत्, एवं 'मरणं' मरणम्-आयुकक्षयरूपं मृत्यु बालमरणं वा 'नो अभिकखी' नो अभिकाक्षेत् । तहि मुनिः किं कुयादिति तस्कर्त्तव्यं दर्शयति 'वलया' वळयात्, वय-माया, तस्मात् 'विसको'
टीका-अब अध्ययन के अर्थ का उपसंहार करते हुए कहते हैमुनि वेणु वीणा आदि से उत्पन्न होने वाले श्रुतिमधुर शब्दों में, नेत्रों को आनन्द प्रदान करने वाले सुन्दर रूपों में आसक्ति न करे। इसी प्रकार अमनोज्ञ शब्दों और रूपों में वेष न करे। सडे मृतककलेवर आदि से उत्पन्न दुर्गन्ध में तथा रूखे सूखे वासी आहार आदि के रस में, उपलक्षण से कोष्ठपुट आदि की सुगंध में और द्राक्षा आदि के मधुर रस में और इनके सहचर मनोज्ञ अमनोज्ञ स्पर्श में भी राग द्वेष न करे । असंयममय जीवन की आकांक्षा न करे और आयु के क्षय रूप मरण की या बालमरण की आकांक्षा न करे । किन्तु कपट से
ટીકાઈ–હવે અધ્યયનના અર્થને ઉપ સંહાર કરતાં કહે છે કે-મુનિએ વેણુ વીણા આદિથી ઉત્પન્ન થવાવાળા શ્રોત્રને પ્રિય લાગનારા શબ્દોમાં નેને આનંદ આપનારા સુંદર એવા રૂપમાં આસક્ત થવું નહીં એજ પ્રમાણે અમને-મનને ન ગમે તેવા શબ્દો અને રૂપમાં દ્વેષભાવ રાખવે नही. 'सडे' भरेबाना शरीरमाथा 4-न ना२ दुस-यमा युमा सु पासी આહાર વિગેરેના રસમાં ઉપલક્ષણથી કેષ્ટ પુટ અર્થાત્ સુગંધીવાળા પદાર્થના પડિકા વિગેરેની સુગંધમાં અને દરાખ વિગેરેના મીઠા રસમાં અને તેના સાહચર મને અમને એવા સ્પર્શમાં પણ રાગદ્વેષ ન કરે.
અસંયમ મય જીવનની આકાંક્ષા-ઇચ્છા ન કરે અને આયુષ્યના ક્ષય રૂપ મરણની અથવા બાલ મરણની આકાંક્ષા-ઇચ્છા ન કરે. પરંતુ કપટથી

Page #326

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १२ समवसरणस्वरूपनिरूपणम् ५५ विमुक्तः-रहितः कपटरहितः सन् 'आयाणगुत्ते' आदानगुप्तः-आदान-संयमः तेन सहितः, आदाने-सयमे सति गुप्तः मनोवाकायदुष्पणिधानरहितः गुप्ता, इति गुप्तेन्द्रियो वा भूत्वा विहरेत् निष्कपटमनोवाक कायैः संगम पालयेदिति भावः ॥२२॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकाविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायां श्री "सूत्रकृताङ्गसूत्रस्य" समयार्थबोधिन्याख्यायां व्याख्यायां समवसरणनामकम्
द्वादशमध्ययनं समाप्तम् ॥१३॥ रहित होकर और संयम से युक्त होकर, मन वचन काय के अप्रशस्त व्यापार को त्याग कर विचरे । अर्थात् निष्कपट भाव से तीनों योगों से संयम का पालन करे ॥२२॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "सूत्रकृतागसूत्र" की समयार्थयोधिनी व्याख्या का समवसरण
नामक बारहवां अध्ययन समाप्त ॥१२॥ રહિત થઈને અને સંયમથી યુક્ત થઈને મન, વચન, અને કાયાના અપ્રશત વ્યાપારને ત્યાગ કરીને વિચરણ કરે. અર્થાત નિષ્કપટ ભાવથી ત્રણે
ગોથી સંયમનું પાલન કરે વરરા જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની સમ્રાર્થ બેધિની વ્યાખ્યાનું સમવસરણનામનું બારમું અધ્યયન સમાપ્ત ૧૨ા

Page #327

‘सुत्रकृताङ्गसूत्र
॥ अथ त्रयोदशमध्ययनम् ॥ गत समवसरणाख्यं द्वादशमध्ययनम्, साम्मत-त्रयोदशमारभ्यते, अस्य पूर्वाध्ययनेन सहाऽयमभिसम्बन्धः-पूर्वाऽध्ययने परवादिनां मतानि निरूपितानि, सभिराकरणमपि च कृतम्, तन्निराकरणं च वस्तुतो याथातथ्येन भवतीत्यस्मिन्न. ध्ययने याथातथ्यं प्रतिपादयिष्यते । इत्यनेन सम्बन्धन आयातस्यास्याध्ययनस्य इदमादिमं सूत्रम्-'आहत्तहीयं' इत्यादि । ___ अथ च पूर्वाध्यनस्यान्तिमसूत्रेण सहास्यादिसुत्रस्यायं सम्बन्धः अनन्तरसूत्रे 'वलयाविमुक्के' मुनिवलयाद्विमुक्तो भवेत् इत्यमिहितम् अत्र भाववलयस्याधिकारस्तेनाऽत्र भाववलयं रागद्वेषरूपं गृह्यतेऽतो भाववलयाद् विमुक्तस्यैव यायातथ्यं भवतीत्यनेन सम्बन्धेन सूत्रकारः माह-'आहत्तहीये' इत्यादि । मूलम्-आहत्तहीयं तु पवेयइस्सं,
नाणप्पगारं पुरिसस्स जायं।
तेरहवें अध्ययनका प्रारंभ समवमरण नामक बारहवां अध्ययन समाप्त हुआ। अथ तेरहवां अध्ययन का प्रारंभ किया जाता है। पूर्ववर्ती अध्ययन के साथ इस अध्ययन का यह सम्बन्ध है-धारहवें अध्ययन में परवादियों के मत का निरूपण और निराकरण किया गया है। वह निराकरण वस्तुतः याथातथ्य से होता है, अत एव इस अध्ययन में याथातथ्य का प्रतिपादन किया जायगा । इस सम्बन्ध से प्राप्त इस अध्ययन का यह प्रथम सूत्र है-आहत्तहीयं' इत्यादि।
તેરમા અધ્યયનને પ્રારંભસમવસરણ નામનું બારમું અધ્યયન પુરૂં થયું. હવે તેમાં અધ્યયનને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. આના પહેલાના અધ્યયન સાથે આ અધ્યથનને આ પ્રમાણેને સંબંધ છે.–બારમા અધ્યયનમાં પરવાદિના મતનું નિરૂપણ અને નિરાકરણ કરવામાં આવેલ છે, તે નિરાકરણ ખરી રીતે યથા તથ્યથી થાય છે, તેથી આ અધ્યયનમાં યથાતથ્યનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવશે આ સંબન્ધથી પ્રાપ્ત થયેલ આ અધ્યયનનું આ પહેલુંસૂત્ર છે. 'बाहत्तहीयं' या

Page #328

समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्र. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम्
सओय धम्मं असओय सील',
'संतिं असंति करिस्सामि पाउं॥१॥ छाया-पाथातथ्यं तु प्रवेदयिष्यामि, ज्ञानप्रकारं पुरुषस्य जातम् ।
सतश्च धर्ममसतश्च शील, शानिमशान्ति च करिष्यामि मादुः ॥१॥ अन्वयार्थः-आहत्तहीयं तु) याथातथ्यं तु-परमार्थतत्त्वं तु 'पुरिसस्स' पुरुषस्य जीवस्य यत् (जाय) जातम्-उत्पन्नम् (नाणपगारं) ज्ञानप्रकारम्-ज्ञाना
शब्दार्थ-'आहत्तहीयं तु याथातत्थं तु' यथार्थ अर्थात् सच्चा तत्व 'पुरिसस्स-पुरुषस्य' जीव को जो 'जायं-जातम्' प्राप्त हुवा है तथा 'नाणप्पकार-ज्ञानप्रकारम्' ज्ञानके प्रकार अर्थात् सम्यक ज्ञान दर्शन और चारित्रका 'पवेयहस्सं-प्रवेदयिष्यामि' कथन करूंगा 'तु' शब्द से मिथ्यादृष्टियों के दोषों को भी कहूंगा 'सओ यसतश्च' चारित्रशील उत्तम साधुका 'धम्म-धर्मम्' श्रुतचारित्ररूप धर्म तथा 'सीलं-शोलम्' शील-स्वभाव तथा 'संति-शान्तिम्'सकल कर्मक्षयरूप शान्तिको-निवृत्तिको 'पाउं करिस्सामि प्रादुः करिष्यामि' प्रकट करूंगा तथा 'असओ य-असतश्च' परतीर्थिकों का, अधर्माचरण, कुशील तथा 'असंत-अशान्तिम्' संसार का स्वरूप प्रगट करूंगा ॥१॥
अन्वयार्थ-- परमार्थ दृष्टि से विचार करने पर जीव को वास्तविक रूप में उत्पन्न होने वाले सम्यग् ज्ञान सम्यग दर्शन सम्यक चारित्र
शहाय-भाहत्तहीयं तु-याथातथ्य तु' यथार्थ अर्थात् सायु-तत्व 'पुरिसस्त्र-पुरुषस्य' ने 'जाय-जातम्' प्रात येत छे तथा 'नाणपकार -ज्ञानप्रकारम्' ज्ञानना ta अर्थात् सन्यज्ञान, शन अने यात्रि 'पवेयइस्स-प्रवेदयिष्यामि ४थन ४५ 'तु' श५४थी मिथ्यापाहियोना होषाने ५ ४ीसओय-सतश्च' यात्रिशीर उत्तम साधुना 'धम्म-धर्मम्' श्रुत यारित ३५ घम' तथा 'सील-शीलम्' शीव-२१ला मने संति-शान्तिम्' सस भक्षय३५ शान्तिन-निवृत्तिन पाउकरिस्सामि-प्रादुः करिष्यामि' पट शश तथा 'असओ य-असतश्च' ५२तीथीना अपायरने तथा 'असंति: अशान्तिम्' ससाना २१३५ने प्रगट ४२१२२ ॥१॥
અન્વયાર્થ–પરમાર્થ દષ્ટિથી વિચારતાં જીવને વારતવિક પણુથી ઉત્પન્ન થવાવાળા સમ્યક્ જ્ઞાન સમ્યક્દર્શન સમ્યક્ ચારિત્રરૂપ જ્ઞાન પ્રકારનું નિરૂ

Page #329

३१८
सूत्रकृताङ्गसूत्र दिक-सम्यग्रज्ञानदर्शनचारित्रम् (पवेयइस्स) प्रवेदयिष्यामि,-प्रकटयिष्यामि, तु शब्देन मिथ्यादृष्टीनो दोषानपि कथियिष्यामि (सओ य) सतश्व-चारित्रवतः पुरुषस्य (धम्म) धर्मम्-श्रुतचारित्ररूपम् तथा-(सोलं) शीलम्-उद्युक्तनिहारित्वम् तथा-(संति) शान्तिम्-सकल फर्मक्षयलक्षणां निर्वृतिम् (पाउंकरिस्सामि) पादुः करिष्यामि प्रकटयिष्यामि तथा-(असो य) असतश्च पुरुषस्य परतीथिकादेःच शब्दाद्- अधर्म पापम्, अशीलं कुत्सितशीलम् तथा-(असति) अशान्तिम्-भनिर्वाणरूपाम् एतत्सर्व प्रकटयिष्यामि ॥१॥ ___टीका-सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनं प्रत्याह-'आहत्तहीयं तु' याथातथ्य तु यथा तथा भावो याथातथ्यम्-तत्वम्, तच्च परमार्थचिन्तायां सम्यग्ज्ञानादिकमेव, अतस्तादृशज्ञानादिकमेव प्रदर्शयति-'पुरिसस' पुरुषस्य-जीवस्य यत् 'जायं' जातम्-समुत्पन्नम् 'माणपगार' ज्ञानपकारम्, अत्र प्रकारशब्द:-आयर्थ रूप ज्ञान प्रकार का निरूपण करूंगा, और मिथ्यादृष्टियों के दोषों का भी कथन करूंगा, एवं चारित्र वाले पुरुषों का श्रुत चारित्र लक्षण धर्म तथा शील एवं सकल कर्म क्षय रूप शान्ति को भी प्रगट करूंगा। इसी प्रकार असच्चरित्र परतीथिकादि पुरुषों के पाप अधर्म अशील कुत्सित शील एवं अशान्ति वगैरह सभी दुर्गुणों को भी प्रगट करूंगा ॥१॥
टोकार्थ-सुधर्मास्वामी जम्बूस्वामी के प्रति कहते हैं-पथार्थता को याथातथ्य कहते हैं, उसका अभिप्राय है तत्त्व । परमार्थ दृष्टि से विचार किया जाय तो सम्यग्ज्ञान सम्यग्दर्शन सम्यक् चारित्र सम्यक् तप ही याथातथ्य या तत्व हैं । अत एव यहां उनको ही दिखलाया जाता है ।
जीव को उत्पन्न होने वाले 'नाणप्पयार' अर्थात् ज्ञानप्रकार को પણ કરીશ. અને મિથ્યાદષ્ટિના દેનું પણ કથન કરીશ તેમજ ચારિત્ર શીલ પુરૂષના સકલ કમાય રૂપ શાંતિને પણ પ્રગટ કરીશ તેજ રીતે અસચારિત્રવાળા પરતીર્થિક પુરૂષના પાપ, અધર્મ અશીલ, કુત્સિતશીલ અને અશાંતી વિગેરે સઘળા દુર્ણને પણ પ્રગટ કરીશ. ૧
ટકાથ–સુધર્માસ્વામી જખ્ખસ્વામીને કહે છે કે-યથાર્થ પણને યાથા. તવ્ય કહે છે. તેને અભિપ્રાય છે તવા પરમાર્થ દષ્ટિથી વિચાર કરવામાં આવે તે સમ્યફજ્ઞાન સમ્યક્ દર્શન સમ્યક્ ચારિત્ર સમ્યક્ તપ જ યથાતથ્ય અર્થાત્ તત્વ છે. તેથી જ અહિયાં તેને જ દેખાડવામાં આવે છે.
જીવને ઉત્પન્ન થવાવાળા “નાણમ્પયાર' અર્થાત જ્ઞાન પ્રકારને હું કહીશ

Page #330

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३१९ तेन ज्ञानादिकम्-सम्यग्ज्ञान-सम्यग्दर्शन-सम्यक् चारित्रमित्यर्थः, अत्र सभ्यग्दर्श नम्-औषशमिकक्षायिकक्षायोपशमिक गृह्यते, सम्यक् चारित्रं तु व्रतसमितिकषायाणां धारणरक्षणनिग्रहादिकं गृह्यते, एतत् सम्यग्ज्ञानादिकम् ‘पवेयइस्सं प्रवेद. यिष्यामि वितथाचाररतान् तद्दोपांश्च प्रादुष्करिष्यामि। यद्वा-'नाणपगारं' इति ननामकारम्-अनेकप्रकारकं विचित्रम् , 'पुरिसस्स' पुरुषस्य प्राणिनः 'जायं' जातम्-स्वभावं प्रशस्ताप्रशस्तरूपम् उच्चावचं वा प्रवेदयिष्यामि-कथयिष्यामि । तु शब्देन मिथ्यादृष्टीनां दोषानपि कथयिष्यामि । 'सो' सतः-चारित्रक्तः सुभाऽनुष्ठानं कुर्वतः पुरुषस्य 'धम्म' धर्मम्-श्रुत चारित्रलक्षणम्, तथा- सोलं' शीलम्-उद्युक्तविहारित्वम् , तथा-'संति' शान्तिम्-अशेषकर्मक्षयलक्षणां नितिम्, 'पाउ करिस्सामि' प्राटं करिष्यामि, तथा-'असओ' असतः-असत्पुरुषस्य पर. मैं कहूँगा। यहां 'प्रकार' शब्द 'आदि' के अर्थ में है, अतएव तात्पर्य यह हुआ कि सम्परज्ञान सम्यक् दर्शन सम्यक् चारित्र और सम्यक तपका कथन करूंगा। यहां औपशमिक, क्षायिक और क्षायोपशमिक सम्यग्दर्शन समझना चाहिये और व्रतो तथा समितियों का धारण एवं रक्षण तथा कषायों का निग्रह चारित्र शब्द से ग्रहण करना चाहिए। इसके अतिरिक्त जो कुशील (कुत्सित आचार) में रत हैं, उनके दोषों को प्रकट करूंगा। अथवा 'नाणप्पयार' का अर्थ है नाना प्रकार । तात्पर्य यह है कि प्राणियों के प्रशस्त और अप्रशस्त या शुभ और अशुभ जो स्वभाव है, उनका कथन करूंगा। 'तु' शब्द से यह सूचित किया गया है कि मिथ्यादृष्टियों के दोषों को भी मैं कहूंगा! तथा शुभ अनुष्ठान करने वाले सत्पुरुष के श्रुतचारित्ररूप धर्म और उग्र. અહિયાં પ્રકાર શબ્દ આદિના અર્થમાં છે, તેથી જ તાત્પર્ય એ થયું કે -સમ્યક્ જ્ઞાન, સમ્યક્ દર્શન સમ્યક્ ચારિત્ર અને સમ્યક્ તપનું કથન કરીશ. અહિયાં પથમિક, ક્ષાયિક અને ક્ષાપશમિકને સમ્યક્ દર્શન સમજવું જોઈએ. બીજા તેને તથા કષાયને નિગ્રહ ચારિત્ર શબથી ગ્રહણ કરે જોઈએ. આ સિવાય જે કુશીલ (કુત્સિત આચાર)માં પ્રવૃત્ત છે. તેઓના होषाने प्रगट ४३० मा 'नाणप्पयार' । अर्थ नाना ४१२ से प्रभाए छे.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–પ્રાણિયેના પ્રશસ્ત અને અપ્રશરત અથવા શુભ અને અશુભ જે સ્વભાવ છે, તેનું કથન કરીશ. “તું” શબ્દથી એ બતાવ્યું છે કે-મિથ્યા દષ્ટિવાળાઓના દેને પણ હું પ્રગટ કરીશ. તથા શુભ અનુષ્ઠાન કરવાવાળા પુરૂષના શ્રત ચારિત્ર રૂપ ધર્મ અને ઉગ્ર વિહાર

Page #331

३२०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे तीथिकादेः चशब्दाद् धर्मपतिपक्षभूतम् अधर्म पापम्, शीळमतिपक्षभूतम् अशीलम्-कुत्सितशीलम्, अशान्तिम् मोक्षाभावरूपाम्, एतत्सर्व प्राटयिष्यामि ॥१॥ मूलम्-अहो य राओ य समुट्रिएहि, तहागएहि पडिलन्भधम्म।
समाहि माघायमजोसयंता, संस्थारमेवं फैरुसं वैयंति॥२॥ छाया-अहनि च रात्रौच समुत्थितेभ्य, स्तथागतेभ्यः प्रतिलभ्य धर्मम् ।
समाधिमाख्यातमजोषयन्तः, शास्तारमेवं परुष वदन्ति ॥२॥ विहार आदि शील को, समस्त कर्मक्षयस्वरूप मोक्ष को प्रकट करूंगा एवं असत्पुरुष के अधर्म को, कुशील को और मोक्षभाव को भी प्रकट करूंगा ॥१॥ 'अहो य रामो य' इत्यादि।
शब्दार्थ- 'अहो य-अहनि च' दिन में 'राओ य-रात्रौ च रात्री में 'समुट्ठिएहि-समुत्थितेभ्यः' उत्तम अनुष्ठान करनेवाले श्रुतचारित्रको धारण करनेवाले को तथा 'तहागरहि-तथागतेभ्यः' तीर्थकरों से 'धम्मधर्मम्' श्रुतचारित्ररूप धर्म को 'पडिलब्भ-प्रतिलभ्य' प्राप्त करके 'अघायं-आख्यातम्' तीर्थकरोक्त 'समाहि-समाधि' समाधिका 'अजोसयंता-अजोषयन्तः' सेवन न करते हुए (जमालिभादिनिहव) 'सत्यारशास्तारम्' अपने गुरु आदिको ही 'एवं-एवम् उक्त प्रकारसे 'फरसंपरुषम्' कठोर वचन 'वयंति-वदन्ति' कहते हैं ॥२॥ વિગેરે શીલને, સઘળા કર્મોના ક્ષયરૂપ મોક્ષને પ્રગટ કરીશ. તથા અપુરૂ ષના અધર્મને, કુશીલને, અને મોક્ષભાવને પણ પ્રગટ કરીશ. ૧
'अहो य राओ य' त्या
श५४.-अहो य-अहनि च' पिसभा 'राओ य-रात्रौ च' शो 'समुद्विएहि समुत्थितेभ्यः' उत्तम अनुहान ४२वावाणा श्रुत यात्रिने धार ४२११ वाजाने तथा 'तहागरहि-तथागतेभ्यः' ती ४२। पासेथी 'धम्म-धर्म म्' श्रुत यास्त्रि३५ धमान 'पडिलन्भ-प्रतिलभ्य' प्रात ४शन 'अघाय-आख्यातम्' तीथ रात समाहि-समाधि' समाधिनु ‘अजोसयता-अजोषयन्तः' सेवन न ४रीन (भाटी विगैरे नियो) 'सत्थार'-शास्तारम्' पोताना १३ विगैरेने ४ ‘एवं-एवम्' तशत 'फरुसं-परूषम्' ।२ पयन वयंति-वदन्ति' ४९ छे. ॥२॥

Page #332

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३२ __ अन्वयार्थः- (अहो य) अहनि च-दिवसे (राभो य) रात्रौ च (समुद्विएहि) समु. स्थितेभ्यः-रात्रिन्दिवं सदनुष्ठानं कुर्वद्भयः श्रुतचारित्रधारिभ्यः, तथा-(तहागरहि) तथागतेभ्यः-तीर्थकृद्भ्यः (धम्म) धर्मम्-श्रुतचारित्ररूपम् (पडिलम) प्रतिलभ्यप्राप्पाऽपि जमालि-प्रभृतयः (अघायं) आरख्यातम्-कथितमपि तीर्थकतिः (समाहि) समाधि-सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रलक्षणं रत्नत्रयं मोक्षमार्गम् (अजो. सयंता) अजोषयन्तः-असेवमानाः (सत्यारं) शास्तारम्-गुर्शदिकमेव (एवं) एवम्-उक्तरीत्या वक्ष्यमाणरीत्या च (फरुसं) परुष कठोरवचनम् (वयंति) वदन्ति -कठोरवचाद्वारा मोक्षमार्गपदर्शकं गुर्शदिकमेव निन्दन्ति ॥२॥
टीका-पुरुषस्थ गुणदोषरूपं नानाप्रकारकं स्त्रमावं कथयिष्यामि, इति पूर्व कथिम्, सम्प्रति-तदेव गुगक्षेत्रजातं विवेच यति 'अहो य' इत्यादि। 'अहो य' अहनि च-दिवसे 'राओ य' रात्रौ च 'समुद्विपद' समुस्थितेभ्यः-रात्रिन्दिवं सम्य___ अन्वयार्थ-जो दिन और रात सम्यक् प्रकार से उस्थित है अर्थात् रात दिन उत्तम (उत्कृष्ट क्रिया) अनुष्ठान करने वाले हैं और श्रुतचारित्र के धारक हैं उनसे तथा तीर्थंकरों से, संसारसागर से तारने में समर्थ श्रुतचारित्र धर्म को प्राप्त करके भी जमालि तथा दिगम्बर वगैरह सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्र रूप रत्नत्रयात्मक मोक्षमार्ग को नहीं सेवन करते हुए कठोर वचनों द्वारा मोक्षमार्गप्रदर्शक आचार्यवगैरह गुरु की ही निन्दा करते हैं ॥२॥
टीकार्थ-पहले कहा था कि पुरुष के गुण दोषों को उसके नाना प्रकार के स्वभाव को कहूँगा, उसी को अब कहते हैं । जो दिन और रात सम्यक प्रकार से उस्थित हैं अर्थात् समीचीन अनुष्ठान में प्रवृत्त
અન્વયાર્થ-જે રાતદિવસ સમ્યક્ પ્રકારથી ઉસ્થિત છે અર્થાત રાતદિવસ ઉત્તમ (ઉત્કૃષ્ટ ક્રિયા) અનુષ્ઠાન કરવાવાળા હોય અને શ્રુતચારિત્રને ધારણ કરવાવાળા હોય તેમની પાસેથી તથા તીર્થકરો પાસેથી સંસાર સાગ- . રથી તારવામાં સમર્થ એવા શ્રુતચારિત્ર ધમને પ્રાપ્ત કરીને પણ જમાલી. તથા દિગમ્બર વિગેરે સમ્યક્ જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર રૂ૫ રત્નત્રયાત્મક મેક્ષ માર્ગનું સેવન ન કરતાં કઠેર વચને દ્વારા મોક્ષ માર્ગને બતાવવા વાળા આચાર્ય વિગેરે ગુરૂની જ નિંદા કરે છે. કેરા
ટકાથ–પહેલાં કહેવામાં આવેલ છે કે–પુરૂષના ગુણ દેને તેણે તેઓના અનેક પ્રકારના સ્વભાવને કહીશ. હવે તેને જ કહેવામાં આવે છે. જે રાત અને દિવસ સારી રીતે-સમ્યક્ પ્રકારથી આરાધનામાં તત્પર થયેલાં
सू० ४१

Page #333

-
३२२
सूत्रकृताङ्गसू
गुस्थितेभ्यः सदनुष्ठानद्भयः श्रुनचारित्रधरेभ्यः, तथा 'तहागरहिं' तथागतेभ्यस्तीर्थकरेभ्यः 'धम्मं धर्मम् श्रुतचारित्राख्यं संसारसागरोत्तरणोपायं धर्मम् 'पडिलभ' प्रतिलभ्य - प्राप्याऽपि कर्मणामुदयेन हतभाग्या जमालिप्रभृतयो मन्दाधिकारिणः 'आघायं' आख्यातं कथमपि 'समाहि' समाधिम् सम्यग्रदर्शनज्ञान चारित्रलक्षणं मोक्षमार्गम् 'अजोसवंता' अजोषयन्तः - असेवमानाः सम्यगाचरणम कुणाः तीर्थकर पतिपादितं मार्गे विराधयति, तथा - कुमार्गे च प्ररूपयति - कथयन्ति ते यदयं महावीरस्वानी सर्वज्ञ पव न संभवति, यतः क्रियमाणं नमिति वदतीत्यादि । एवं सर्वज्ञोक्तमश्रदधानाः, यदि कचिद्गुरुस्सलता प्रतिबोधिता भवन्ति तदा ते 'सत्यारं ' शास्तारम्, अनुशासकम् 'फरुसं' परुष कठोरवचनम् 'वयंति' वदन्ति कठोरवचनेन गुर्वादिकमेवाधिक्षिपन्तीति ॥२॥
और grafts के धारक हैं, उनसे तथा तीर्थकरों से संसार सागर से तारने में समर्थ श्रुतचारित्र धर्म को प्राप्त करके भी कर्म के उदय से हतभाग्य जमालि आदि कथित समाधि का सम्यग्ज्ञानादि रत्नों का अर्थात् मोक्षमार्ग का सेवन नहीं करते । सम्यक् आचरण न करते हुए तीर्थकर के मार्ग की विराधना करते हैं । कुमार्ग की प्ररूपणा करते हैं । वे कहते हैं कि महावीर स्वामी सर्वज्ञ ही नहीं हैं, क्योंकि वे किये जाते हुए कार्य को किया हुआ कहते हैं । इस प्रकार सर्वज्ञ के कथन पर श्रद्धा न करते हुए उनको कहीं कोई सद्गुरु वत्सलभाव से प्रतिबोध देते हैं तो वे उस प्रतियोधक को ही कठोर वचन कहने लगते हैं |२॥
છે, અર્થાત્ ઉંધ્વ ગતિએ પહેાંચેલા છે, એટલે કે-ચૈગ્ય અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્ત અને શ્રુતચારિત્રના ધારક છે, તેઓથી તથા તીર્થંકરથી સ'સાર સાગરથી તારવામાં સમથ શ્રુતચારિત્ર ધર્મને પ્રાપ્ત કરીને પશુ ક્રમના ઉદયથી હત ભાગ્ય જમાલિ વિગેરેએ કહેલ સમાધિનું અર્થાત્ સમ્યક્ જ્ઞાન વિગેરે રત્નત્રય અર્થાત્ મેક્ષ માર્ગનું સેવન કરતા નથી. જમાલિ વિગેરે સમ્યગ્ આચરણ ન કરતાં તી કરના માને જ નષ્ટ કરવા પ્રયત્ન કરે છે. કુમાર્ગ'ની પ્રરૂપણા કરે છે. તેઓ કહે છે કે–મહાવીર સ્વામી સર્વજ્ઞજ નથી, કેમકે તે કરવામાં આવતા કાર્યને કરેલું' કહે છે, આ રીતે સર્વજ્ઞના વચન પર શ્રદ્ધા ન કરતાં અને શરીર વિગેરેની દુલતાને કારણે સયમના ભારને વહન કરવામાં સમથ ન થનારા તેઓને કોઈ સદ્ગુરૂ વાત્સલ્યભાવથી પ્રતિઆધ આપે તે તેઓ તે પ્રતિષેધ આપનારને જ કઠોર વચના કહે છેારા

Page #334

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३२ मूलम्-विसोहियं ते अणुकाहयंते, जे आत्तभावेण वियागरेजा।
अट्टाणिया होंति बहुगुणाणं, जे णाण संकाइ मुसंवएजा।३। छाया-विशोधितम् ते अनुकथयनिन, ये आत्मभावेन व्यागृणीयुः।
__ अस्थानिका भवन्ति बहुगुणानां, ये ज्ञानशङ्कया मृषा वदेयुः ॥३॥ अन्वयार्थः-(ते) ते जमालिप्रभृतयः 'विसोहिय' विशोधितम्-सकलदोम 'विसोरियं ते अणुकाहयंते' इत्यादि।
शब्दार्थ-'ते-ते' जमालि आदि निह्नव 'विसोहियं-विशोधितम्' दोषरहित एवं तीर्थकरादिके द्वारा प्ररूपित ऐसे ज्ञानदर्शन चारित्र रूप मोक्ष मार्ग को 'अणुकायंते-अनुकथयन्ति तीर्थंकर की प्ररूपणासे विपरीत प्रतिपादन करते हैं 'जे-ये' जो 'आत्तभावेण-आत्मभावेन' अपनी रुचिके अनुसार 'वियागरेज्जा-व्यायगीयुः' आचार्य परंपरा से विरुद्ध प्रकारसे सूत्रोंका अर्थ करते हैं ऐसे वे 'बहुगुणाणं-बहुगुणानाम्' अनेक सद्गुणों का 'अट्ठाणिए-अस्थानिकाः' 'होई-भवन्ति' होते हैं 'जे-ये' जो कोई जमालि आदि अपात्र ‘णाणसंकाइ-ज्ञानशङ्कया' वीतरागके ज्ञान में शंकाशील होकर 'मुसं वएज्जा-मृषा वदेयुः' मिथ्याभाषणकरते हैं वे उत्तम गुणों के पात्र नहीं होते हैं ॥३॥
अन्वयार्थ वे जमालि वगैरह सकलदोषों से रहित तीर्थंकरों 'विसोहिय ते अणुकाहयते' या
शा-'ते-ते' पूति मावि विशेष निहवा विसोहिय-विशोधितम्' हीष २डित भने ती ४२ मे ५३० मे ज्ञान, शन, यात्रि ३५ भाक्ष माग ने 'अणुकाहयंते-अनुकथयन्ति' ती५४२नी प्र३५ था वि३ प्रति. पाहन ४२ छ. 'जे-ये' र 'अत्तमावेण-आत्मभावेन' पातानी ३या प्रभाव 'वियागरेजा-व्यागृणीयुः' मायाय ५२५॥थी वि३८ रीते सूत्रन अर्थ रे छ. मेवा तम्या बहुगुणाणं-बहुगुणानाम्' अनेॐ गुना 'अद्वाणिए होई-अस्था. निकाः भवन्ति' ५२थान ३५ थाय छे. 'जे-ये' रे भाति विरे
पात्र 'णाणसंकाइ-ज्ञानशङ्कया' वीतरागना शानभा शशी मनीन 'मसं. पएज्जा-मृषा वतेयुः' मिथ्या मा५५ ४३ छे. तसे उत्तम गुपेना पात्र३५ બનતા નથી. પણ
અન્વયાર્થ–તે જમાલિ વિગેરે સઘળા દેવથી રહિત અથતિ નિવ

Page #335

सूत्रकृताङ्गसूर्य रहितमपि ज्ञानदर्शनचारित्ररूप मोक्षमागै तीर्थकस्मतिपादितमपि (अणुकाहयते) अनुकथयति, अनु-पश्चात् तीर्थकृत् प्ररूपणातो विपरीतं प्रतिपादयति (जे) ये स्वाग्रहग्रहनिविष्टाः संता (आत्तभावेण) आत्मभावेन-स्वाभिमायेण (विया. गरेज्जा) व्यागृणीयुः-अन्यथैव मूत्रादीनामभिमायं कथयेयुः एवं भूतास्ते दुराअहिणः (बहूगुणाणं) बहुगुणानाम्-अनेकसगुद्गानाम् (अष्टाणिया) आस्थानिकाः (होति) भवन्ति (जे) ये केचिद् जमालिपभृतयः (गाणसंकाइ) ज्ञानशङ्कया स्वदुराग्रहेण समुत्पन्नज्ञानसन्देहेन (मुसं वएज्जा) मृषा वदेयुः-मृषावाद कुयुः ॥३॥ ___टीका--'ते' ते जमालि बोटिकादयः 'विसोहियं' विशोधित-सकलदोषवर्जितमपि ज्ञानदर्शनचारित्रात्मकं सर्वज्ञपतिपादितमपि मोक्षमार्गम् 'अणुकाइयंते' अनु कथयन्ति-अनु-पश्चात् तीर्थ फरपरम्परागतमरूपणातो विरूपं प्रतिपादयन्ति 'जे' ये-स्वाग्रहग्रहनिविष्टाः सन्तः 'आत्तभावेण' आत्मभावेन-स्वाभिप्रायेणाद्वारा प्रतिपादित सम्यग्ज्ञान दर्शन चारित्र तप रूप मोक्ष मार्ग का विपरीत रूप से ही प्रतिपादन करते हैं, जो कि अत्यन्त दुराग्रही एवं हठीले होने से अपनी इच्छानुसार ही सूत्रों का अभिप्राय कहते हुए अनेक सद्गुणों का अपात्र होते हैं और अपने दुराग्रहवश ज्ञान में भी सन्दिग्ध होकर मिथ्या बोलते हैं और मृषावाद का प्ररूपण करते हैं ॥३॥ ___टीकार्थ-जो जमालि आदि समस्त दोषों से रहित, सर्वज्ञ द्वारा प्रतिपादित ज्ञान दर्शन चारित्र तप रूप मोक्षमार्ग तीर्थकरों से चली
आई परम्परा से विरुद्ध प्रतिपादन करते हैं, जो दुराग्रह रूपी ग्रह से प्रस्त होकर अपने अभिप्राय के अनुसार, आचार्यपरम्परा से आगत
એવા તીર્થંકરાદિકેએ પ્રતિપાદન કરેલ સમ્યક જ્ઞાન દશ ચારિત્ર પરૂપ મિક્ષ માર્ગનું વિપરીત પણાથી જ પ્રતિપાદન કરે છે. જેઓ અત્યંત દુરાગ્રહી અને હઠીલા પણાથી પિતાની ઈચ્છાનુસાર જ સૂત્રને અભિપ્રાય કહીને અનેક સદ્ગુણેના અપાત્ર થાય છે અને પિતાના દુરાગ્રહને વશ થઈને જ્ઞાનમાં પણ સંદેહવાળા બનીને જુદું જ કહે છે. અને મૃષાવાદની જ પ્રરૂપણ કરે છે. ૩
ટીકાર્થ—જે જમાલિ વિગેરે નિર્દોષ અર્થાત સઘળા દેથી રહિત એવા અને સર્વજ્ઞ દ્વારા પ્રતિપાદન કરેલા જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપ રૂપ મેક્ષનું પ્રતિપાદન તીર્થંકરથી ચાલતી પરંપરાથી વિરૂદ્ધ રૂપે કરે છે, તેઓ દુરાગ્રહ રૂપી ગ્રહથી ગ્રસ્ત થઈને પિતાના અભિપ્રાય પ્રમાણે આચાર્ય પરં.

Page #336

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३२५ ऽऽचार्यपरम्परागतमप्यर्थम् अतिक्रम्प 'वियागरेज्जा' व्यागृणीयुः सूत्रादीनामन्यथैव व्याख्यानं कुर्वन्तीति भावः । गम्भीराभिमाय मुत्रार्थ स्वकर्मोदयात् पूर्वापरसङ्गतिपूर्वकं व्याख्यातुमसमर्थाः स्वास्त्रानं पण्डितं मन्यमानाः मूत्रमार्ग परित्यज्य प्रतिपादयति । स्वकीयाऽभिपायेण सत्रार्थवर्णनम् अनर्थाय भवति । एवं भूतास्ते 'बहूगुगाणं' बहुगुणानाम् 'अट्टाणिया होति' अस्थानिका भवन्ति, स्वकीयाऽनंतसं साराय बहूना मुतमगुणानाम् आधाररहिता भवन्ति । ते चामी उत्तमगुणा आगमोक्ता:
'मुस्मसइ पडिपुच्छइ, सुणेइ गेण्डई य ईहए आदि।
तत्तो अपोहए वा धारेइ, करेइ वा सम्म' ॥॥ छाया - शुश्रूयते प्रतिपृच्छति, शृणोति गृह्णाति ईइते चापि।
ततोऽपोहते वा धारयति, करोति वा सम्यक् ॥१॥ अर्थ को उल्लंघन करके सूत्र आदि का अन्यथा ही व्याख्यान करते हैं, गंभीर रहस्य वाले सूत्र के अर्थ को पूर्वापर संबंधपूर्वक व्याख्यान करने में कर्मोदय से असमर्थ होने पर भी अपने को पण्डित मानते हैं, वे सूत्र के मार्ग का त्याग करके प्ररूपणा करते हैं। किन्तु अपने अभिप्राय के अनुसार सूत्र के अर्थ का प्ररूपण करना अनर्थकर होता है। ऐसा करने वाले वे जमालि आदि बहुत से गुणों के अपात्र हो जाते हैं। आगम में कथित वे उत्तम गुण इस प्रकार हैं-सुरसूसई' इत्यादि
शुश्रूषा करना अर्थात् गुरुमुख से श्रवण करने की इच्छा होना पृच्छा करना, गुरु के कथन को ध्यानपूर्वक सुनना, अर्थ को ग्रहण પરથી આવેલા અર્થનું ઉલ્લંઘન કરીને સૂત્ર વિગેરેના અન્યથા જ એટલે કે વિરૂદ્ધ રૂપે જ વ્યાખ્યાન કરે છે, ગંભીર રહસ્ય વાળા સૂત્રના અર્થને પૂર્વાપરના સંબંધ પૂર્વક વ્યાખ્યાન-ઉપદેશ કરવામાં કર્મોદયથી અસમર્થ હોવા છતાં પણ પિતાને પંડિત માને છે, તેઓ સૂત્રના યથાર્થ માર્ગને ત્યાગ કરીને પ્રરૂપણું કરે છે, પરંતુ પિતાના અભિપ્રાય પ્રમાણે સૂત્રના અર્થની પ્રરૂપણું કરવી તે અનર્થ કારક હોય છે, એવું કરનારા તે જમાલિ વિગેરે ઘણુ એવા ગુણેના અપાત્ર બની જાય છે, આગમમાં કહેલા તે ઉત્તમ ગુણ मा प्रमाणे छे.-'सुस्सूसइ' त्यहि
શુશ્રષા કરવી અર્થાત્ ગુરૂમુખથી શ્રવણ કરવાની ઈચ્છા કરવી, પૃચ્છા કરવી, ગુરૂના કથનને ધ્યાનપૂર્વક સાંભળવું. અર્થને ગ્રહણ કરવા તથા ગ્રહણ કરેલા

Page #337

દ
गुर्वादिकं शुश्रूषते तत्कथितं शृणोति गृह्णाति
करोतीति भावः ।
अथवा — गुरुशुश्रूषादिना सम्यग् ज्ञानावगमः, ततः सम्यगनुष्ठानम्, ततः कर्मक्षयलक्षगो मोक्षः इत्येवमादिगुणानामभाजनं भवतीत्यत एवोक्तम्'बहूगुणाणं अद्वाणिया होति' बहुगुणानामस्थानिका भवन्तीति पुनः किं भूता एवं भवन्ति, तत्राद- जे' ये केचित् 'णाणसंकाइ' ज्ञानशङ्कया, स्वाग्रहेण ज्ञाने श्रज्ञाने शक् ति ज्ञानशङ्का, तया 'सुसं' मृषावादम् 'वदेज्जा' वदेयुः - जिनेश्वरमतिपादितागमे ये शङ्कां कुर्वन्ति, 'अथमागमः सर्वज्ञपणीत एव न भवति, प्रकारा न्तरेण वाsस्याऽर्थो भवेद' इत्यादि । अथवा - ज्ञानशङ्का स्वपाण्डित्याऽभिमानेन मृवावादं वदेयुः यथाऽहं ब्रवीमि तथैव सर्वं सम्यक्, नान्यथेत्यादि । सर्वकरना, गृहीत अर्थ का चिन्तन करना, अपेोह करना अर्थात् व्यतिरेकी धर्मों का निवारण करना, और सद्धर्म को धारण करना और फिर तदनुसार अनुष्ठान करना ।
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
तदर्थानुष्ठानं
गुरु की शुश्रूषा (सेवा) करने से सम्यग्ज्ञान की प्राप्ति होती है, तत्पश्चात् सम्यक् अनुष्ठान होता है और फिर कर्मक्षय रूप मोक्ष प्राप्त होता है ।
जो तीर्थंकर की परम्परा के विरुद्ध प्ररूपणा करता है, वह सम्प गुणों से रहित होता है। इसके सिवाय जो श्रुतज्ञान में शंका करके मृषावाद करता है जैसे यह आगम सर्वज्ञपणीत है अथवा नहीं ? इसका अर्थ ऐसा है या वैसा ? अथवा अपने पाण्डित्य के अभिमान से जो मिथ्या भाषण करता है - जो मैं कहता हूँ वही सब ठीक है, अन्यथा नहीं, इत्यादि ।
અર્થાંનુ ચિંતન કરવું. અપેાહ કરવું. અર્થાત્ વ્યતિરેકવાળા ધર્મોનું નિવારણ કરવુ. સમ્યગ્ ધને ધારણ કરવું. અને પાછા તે પ્રમાણે અનુષ્ઠાન કરવું, ગુરૂની શુશ્રુષા (સેવા) કરવાથી સમ્યક્ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે પછી સમ્યક્ અનુષ્ઠાન થાય છે અને તે પછી કમ ક્ષય રૂપ મેક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે.
જે તીર્થંકરની પરમ્પરાથી વિરૂદ્ધ પ્રરૂપણા કરે છે, તે સમ્યક્ ગુણેથી રહિત થાય છે, આના શિવાય શ્રુતજ્ઞાનમાં શંકા કરીને જે મૃષાવાદ કરે છે. જેમકે- આગમ સન પ્રણીત છે કે નથી ? આના અધ આ પ્રમાણે થાય છે ? કે નથી થતે ? અથવા પેાતાના પાંડિત્ય-પ`ડિતપણાના અભિમાનથી જે મિથ્યા ભાષણ કરે છે, અર્થાત્ તેઓ કહે છે કે હું જે કહું છું. એજ કથન ઠીક છે, અન્યથા નથી વિગેરે

Page #338

समयार्थबोधिनी का प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम्
३२७
प्रस्याऽयं मार्गः सर्वदोषरहितः, तथापि स्वाग्रहेण यस्तत्र दोष प्ररूपयति । तथा यः स्वाभिप्रायेणाऽऽचार्यपरम्परां परित्यज्य व्याख्यानं करोति, तथा- सर्वज्ञमणीतागमे शङ्कया मृषावादं करोति, स उत्तमगुणाधिकारी न भवतीति भावार्थः ॥३॥ मूलम्-जे यावि पुट्रा पलिउंचयंति, आयाणम खलु वंधति ।
असाहुणो तेईह साहुमाणी, मायणि ऍसंति अर्णतघायां। छाया-ये चापि पृष्टाः परिकुश्चयन्ति, आदानमर्थ खलु वश्चयन्ति ।
असाधवस्ते इह साधुमानिनो, मायान्विता एष्यन्त्यनन्तघातम् ।। ___ भावार्थ यह है कि सर्वज्ञ का यह मार्ग सर्व दोषों से रहित है, तथापि अपने आग्रह से जो उसमें दोष कहता है, जो आचार्य परम्परा त्याग कर अपना मनमाना व्याख्यान करता है तथा जो सर्वज्ञप्रणीत आगम में शंका करके मिथ्या भाषण करता है, वह उत्तम गुणों का अधिकारी नहीं होता ॥३॥ __ 'जे यावि पुट्ठा पलिउंचयंति' इत्यादि।
शब्दार्थ-'जे याषि-ये चापि' जो लोग परमार्थता शास्त्र के रहस्य को नहीं जानते हैं वे अन्यके द्वारा 'पुट्ठा-पृष्टाः' हे साधो! आपके गुरु का नाम क्या है ? ऐसा पूछने पर पलिउंचयंति-परिकुश्चयन्ति' अपने गुरुका नाम छिपाकर अधिक ज्ञानवाले कोइ अन्यका नाम कहते हैं वे लोग 'आयाणमटुं-आदानमर्थम्' ज्ञानादिसे अथवा मोक्ष रूप
કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે--સર્વને આ માર્ગ સર્વ દે વિનાને છે, તે પણ પિતાના આગ્રહથી જેઓ તેમાં દોષ કહે છે. જેઓ આચાર્ય પરંપરાને ત્યાગ કરીને પિતાનું મન માન્યું વ્યાખ્યાન કરે છે, તથા જે સર્વ પ્રણીત આગમમાં શંકા બતાવીને મિથ્યા ભાષણ કરે છે, તે ઉત્તમ ગુણોને અધિકારી થતું નથી. ૩
'जे यावि पुद्रा पलिउचयति' त्याह
शहाथ-'जे यावि-ये चापि' रेस मरी रीत शास्त्रमा स्यने नयता नथी तो भान द्वारा 'पुद्रा-पृष्टाः' साधु सापना शु३ नाम
छे। ये प्रमाणे पूछामा यावे त्यारे 'पलिउंचयति-परिकुच्चयन्ति' પિતાના ગુરૂનું નામ છુપાવીને વધારે જ્ઞાનવાળા બીજા કોઈનું નામ પિતાના ४३ तरी डे छे. ते साडी 'मायाणमट्ठ-आदानमर्थ म्' ज्ञानाEिथी अथ!

Page #339

३२८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अन्वयार्थ :- (जे यावि) ये चापि ये केचनापि परमार्थतः शास्त्ररहस्यं न जानन्ति तेऽन्येन (पुट्टा ) पृष्टाः (भोः । कस्ते गुरुरस्ति) इत्यादि परैः पृष्टाः सन्तः (पलिउं वयंति) परिकुञ्चन्ति तदुत्तरदाने माणं कुर्वन्ति, यस्मादधीतवन्तः येन दीक्षिता: स्वस्याश्रुतस्य गुरोर्नामग्रहणे लज्जमाना तस्प नाम न कथयन्ति किन्तु अन्यस्यैवाधिकज्ञानिनः कस्यचिदाचार्यस्य नामग्रहणं कुर्वन्ति 'आयाणम' अदानमर्थम् - आदानं ज्ञानादिकं मोक्षरूपं वार्थम् ' वचयति' वञ्चपन्ति मोक्षमार्ग आत्मानं वचितं कुर्वन्ति तथा कुन्तिस्ते (सामाणी) साधुमानिनः - आत्मानं साधु मन्यमानाः, वस्तुतः (सहुणो ) असाधनः
अर्थ से 'वंचयंति - वञ्चपन्ति' वंचित होते हैं ऐसा करने वाला 'साहुमणी - साधुमानिनः' अपने को साधु मानने वाले वस्तुतः 'असाहुणोअसाधवः' वास्तविक साधु नहीं हैं परंतु असाधु ही है 'माघष्णिमाघान्विताः माया-कपट वाले वे 'अनघा अनन्तघातम्' अनेकवार संसार को 'एसंति- एष्यन्ति' प्राप्त करते हैं ॥४॥
अन्वयार्थ - अन्य भी जो कोई वास्तव में शास्त्र रहस्य को नहीं जानते हैं वे भी, 'कौन तुम्हारे गुरु हैं।' इत्यादि दूसरों द्वारा पूछे जाने पर जिन से पढ़ाया जिनसे दीक्षा ग्रहण किया ऐसे गुरु के अल्पश्रुत होने के कारण नाम लेने में शरमाने से नाम नहीं लेते हैं परन्तु किसी अन्य ही अधिक ज्ञानी आचार्य का नाम कहते हैं और मोक्षमार्ग से स्वयं बञ्चित होकर भ्रष्ट हो जाते हैं, ऐसे करने वाले अपने को साधु मानने
मोक्ष३५ अर्थथी 'वंचय'ति - वञ्चयन्ति' वयित थाय छे छेतराय छे. भ ४२वावाजा 'साहुमाणी - साधुमानिनः' पोताने साधु मानवावाणा परंतु भरी रीते 'असाहुणो- अचाधवः' असाधु छे. 'मायण्णि - मायान्विताः ' भाया पट वाजा तेथे 'अणतघाय - अनन्तघातम्' भनेज्वार संसारने 'एसंति एष्यन्ति ' પ્રાપ્ત કરે છે જા
अन्वयार्थ'-- અન્ય કે જે વાસ્તવિક રીતે શાસ્ત્રના રહસ્યને જાણતા નથી તેએ પણ ‘કાણુ તમારા ગુરૂ છે? એ રીતે ખીજાએ દ્વારા પૂછવામા આવે ત્યારે જેમની પાંસેથી વિદ્યા ગ્રહણ કરી અથવા જેની પાસેથી દીક્ષા ગ્રહણ કરી એવા ગુરૂ' અપશ્રુત હાવાથી તેનુ નામ લેવામાં શરમવાથી તેમનું નામ ન લેતાં કાઈ ખીજા જ વધારે જ્ઞાનવાળા આચાર્યાંનુ નામ કહે છે, તથા મેાક્ષ માગ થી સ્વય. વાચિત થઇને ભ્રષ્ટ બની જાય છે એવું કર

Page #340

समयार्थबोधिनी टीका प्र. क्षु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम्
३१९
(मायण) मायान्विताः (अनंतवायं) अनन्तघातम् अनेकवारं विनाशं संसारं वा ( पसंति) एष्यन्ति प्राप्स्यन्ति ॥४॥
टीका- 'जे यावि' ये चावि-ये केचन परमार्थतः शास्त्ररहस्यं न जानन्ति किन्तु अज्ञानबलेनैवाभिमान पर्वतारूढाः सन्तः, तेऽन्येन 'पुट्ठा' पृष्टाः सन्तः “भो ! कस्ते गुरुः" इत्यादि परैः पृष्टाः 'पलिउ ं चयं ति परिकुञ्चयन्ति तत्प्रवि वचने कपटं कुर्वन्ति, यस्मादधीतवान् येन दीक्षितः, तस्यालपश्रुतस्य स्वगुरोर्नामग्रहणे लज्जमानास्तस्य नाम न कथयन्ति, किन्तु - अन्यस्याऽधिकज्ञानिनः कस्यचिदाचार्यस्य नाम ग्रहणं कुर्वन्ति । आयागमई' आदानमर्थम् आदानं ज्ञानादिकं मोक्षो वा तमर्थम् 'वचयति' वञ्चयन्ति मोक्षमार्गादात्मानं वञ्चितं कुर्वन्ति मोक्षाद् भ्रष्टा भवन्तीत्यर्थः एवं कुर्वन्तस्ते 'साहुमाणी' साधुमानिनः - प्रात्मानं साधुं मन्यमानाः, वस्तुतः 'असादुगो' असाधवः सन्तः पापं कुर्वन्ति व्यवहरन्ति वाले वास्तव में असाधु ही हैं और अत्यन्त मायावी होने से अनन्त घात को या अनन्तवार संसार को प्राप्त करते हैं ||४||
"
टीकार्थ- जो वास्तव में शास्त्र के रहस्य को नहीं जानते किन्तु अज्ञान के बल से ही अभिमान के पर्वत पर आरूढ हैं, उनसे जब कोई पूछता है - आपका गुरु कौन है ? तो वे जिससे अध्ययन करते हैं या जिससे दीक्षित हुए हैं, उस अल्पज्ञानी अपने गुरु का नाम कहने में लज्जित होते हैं । अतएव उसका नाम न लेकर किसी अन्य अधिक ज्ञानवान् आचार्य का नाम लेते हैं। ऐसे लोग आदान से अर्थात् ज्ञानादिक से अथवा मोक्ष से, अपने को ही वंचित-भ्रष्ट करते हैं । वे अपने आपको साधु मानते हैं किन्तु वास्तव में असाधु होते हैं। पाप વાથી પેાતાને સાધુ માનવાવાળા વાસ્તવિક રીતે અસાધુ જ છે. અને અત્યંત માયાથી હાવાથી અન ંતઘાતને અથવા અનંતવાર સ'સારને પ્રાપ્ત કરે છે. જા
-
ટીકા--જે વાસ્તવિક રીતે શાસ્ત્રના રહસ્યને જાણતા ન હોય પરંતુ અજ્ઞાનના ખળથી જ અભિમાનના પર્વત પર ચઢેલા છે, તેઓને જ્યારે કાઈ પૂછે છે કે-આપના ગુરૂ કાણુ છે ? તે તેએ જેની પાંસે ભણુતા હાય અથવા જેનાથી દીક્ષા ગ્રહણ કરી ઢાય તે અલ્પ અભ્યાસવાળા પેાતાના ગુરૂનુ નામ કહેવામાં શરમાય છે, તેથી તેઓનું નામ ન લેતાં ખીશ કાઈ અધિક વિદ્વાન આચાર્યનુ નામ લે છે, એવા આદાનથી અર્થાત્ જ્ઞાનાદિકથી અથવા માક્ષથી વાચિત રહે છે. એટલે કે તેનાથી ભ્રષ્ટ થાય છે. તેઓ પાતે પાતાને સાધુ માને છે; પરંતુ વાસ્તવિક રીતે તેઓ અસાધુ હોય છે. પાપનુ સેવન
सू० ४२

Page #341

३३०
सूत्रकृतागसूत्रे चात्मानं विशुद्धमिति एको दोषस्तावत्स्वयमसाधवः, द्वितीयस्तु साधुमानिन इति बालस्य द्विविधदोषवत्त्वम्, उक्तंच
'पावं काऊण सयं, अपाणं सुद्धमेव वाहरइ ।
दुगुणं करेइ पावं, बीयं बालम्स मंदत्तं ॥ छाया-पापं कृत्वा स्वय, मामानं शुद्धमेव व्याहरति ।
द्विगुणं करोति पार, द्वितीयं बालस्य मन्दत्वम् ॥ इति । ते आत्मोत्कर्षात् 'मायमि' मायान्वितास्ते 'अणंतघायं' अनन्तशो बहुशो घातं विनाश, संपारं वा 'एसंति' ध्वनि-प्रा यानि, दोषद्वययुक्तत्वात्, तदेव मात्मोत्कर्षाद बोधिलाभ विनाशयनि, संसारगति च प्राप्नुवन्तीति ॥४॥
मानफलं प्रदश्य, क्रोधादि कषायामाह-'जे कोहणे' इत्यादि । मूलम्-जे कोहेणे होई जगट्ठभासी,
विओसियं जे उ उदीरएज्जा। का आचरण करते हैं परन्तु अपने को निष्पाप कहते हैं । यह उनकी विवेक हीनता है। कहा भी है 'पावं काऊण सयं' इत्यादि ।
जो पाप करके भी अपने को शुद्ध ही कहता है, वह दुगुना पाप करता है। मूर्ख की यह दूसरी मूर्खता है ।।१।।
इस प्रकार अभिमान के कारण जो मायावी होते हैं, वे अनन्त वार अर्थात् वार वार विनाश को या संसार को प्राप्त होते हैं। क्यों कि वे दो दोषों से युक्त होते हैं-प्रथम दोष पाप करना और दूसरा दोष अपने को निष्पाप कह कर मायाचार करना । वे इस प्रकार आत्मो. स्कर्ष के कारण बोधिलाभ का विनाश करते हैं और भवभ्रमण को प्राप्त होते है ॥४॥ કરે છે, પરંતુ પિતાને નિષ્પાપ કહે છે, તે તેનું વિવેક હીન પડ્યું છે. उखु पछ४-'पावं काऊण सय' इत्यादि
જે પાપ કરીને પણ પિતાને શુદ્ધ જ કહે છે, તે બમણું પાપ કરે છે. મૂખનું આ બીજુ મૂર્ખ પણું છે. જેનો
આવા પ્રકારના અભિમાનના કારણથી જે માયાવી હોય છે, તેઓ અનંતવાર અથત વારંવાર વિનાશને અથવા સંસારને પ્રાપ્ત થાય છે. કેમકે તેઓ બે દેથી યુક્ત હોય છે. પહેલે દેષ પાપ કરવું. અને બીજે પિતાને પાપ વગરને કહીને માયાચાર કરે. તેઓ આ રીતે આત્મોત્કર્ષના કારણે બે ધિલાભને વિનાશ કરે છે. અને ભવભ્રમણને પ્રાપ્ત થયા કરે છે, કાં

Page #342

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम्.. अंधे व से दंडेपहं गैहाय,
अविओसिए घाँसइ पावकम्मी ॥५॥ छाया-यः क्रोधनो भवति जगदर्थ पापी, व्यवशमितं यस्तूदीरयेत् ।
अन्ध इबासौ दण्डपथं गृहीत्वाऽव्यवशमितो घृष्यते पापकर्मा ॥५॥ अन्वयार्थ- (जे) यः पुरुषः (कोहणे) क्रोधनः (होइ) भवति-क्रोधं करोति तथा (जगह मासी) जगदर्थभाषी-योऽन्यस्य दोषभाषणं करोति सः (जे उ)
- मान का फल दिखला कर अप क्रोधादि कषायों का फल कहते हैं-'जे कोहणे' इत्यादि।
शब्दार्थ-'जे-या' जो पुरुष 'कोहणे-क्रोधनः' क्रोधवाला 'होइभवति' होता है अर्थात् क्रोधी होता है तथा 'जगट्ठभासी-जगदर्थभाषी' दूसरे के दोषों का कथन करता है तथा 'जे उ-ये तु' जो कोई 'विओ. सियं-व्यवशमितम्' शान्त हुए कलह को 'उदीरएज्जा-उदीरयेत्' फिर से प्रकट करता है 'से-सः' ऐसा पावकम्मी' पापकर्मा' पापकर्म करनेवाला 'अंधेव-अन्धहव' अन्धे के समान 'दंडपह-दण्डपथम्' लघुमार्ग को 'गहाय-गृहीत्वा ग्रहण करके 'अधिोसिए-अव्यवशमितः सदा कलह करनेवाला 'घासइ-घृष्यते' पीडित होता हुआ दुःखका अनुभव करता है ॥५॥
अन्वयार्थ जो पुरुष क्रोधी होता है अर्थात् क्रोध करता है और दूसरों के दोषों का भाषण करता है और जो कोई मिथ्या दुष्कृत
માનનું ફળ બતાવીને હવે ક્રોધાદિક કાનું ફળ બતાવે છે'जे कोहणे' त्यादि
शाय-'जे-यः' २ ५३५ 'कोहणे-क्रोधनः' औधवाणे होई-भवति' थाय छे. अर्थात् जोधा डाय छे. तथा 'जगदुभासी-जगदर्थ भाषो' भीतना हो। ४ी सतावे छ. तथा 'जे उ-ये तु' रे । 'विओसिय-व्यवशमितम्' सभी गयेसने 'उदीरएज्जा-उदीरयेत्' थी या ४२ छ. 'से-मः' शम ४२वावाणोते ५३५ 'पावकम्मी-पापकर्मा पा५म पापा 'अंधेव-अन्ध इव' मांजानी रे. 'दंडपह- दण्डपथम्' । भागने गहाय-गृहीत्वा' अड)
शन ‘अविसोसिए-अव्यवशमितः' सह ४ ४२वावा 'घासइ-घृष्यते' पास યુક્ત થઈને દુખને અનુભવ કરે છે. પા
અન્વયા–જે પુરૂષ કોપી હોય છે. અર્થાત્ ક્રોધ કરે છે. અને બીજાના દેનું ભાષણ કરે છે, અને જે કંઈ મિશ્યા દુષ્કૃત વિગેરે દ્વારા

Page #343

सूत्रकृतागसूत्रे पस्तु कश्चित् (विओसियं) व्यवशमितम्-मिथ्यादुष्कृतादिना उपशान्तमपि कल. हादिकम् (उदीरएज्जा) उदीरयेत् -पुनः प्रकाशयेत् (से) सः-एवंविधोऽसौ (पावकम्मी) पापकर्मा (अंधेव) अन्ध इव चक्षुरहित इव (दंडपह) दण्डपथम्-लघुमार्गम् (गहाय) गृहीत्या (अविभोसिए) अव्यवशमितः-अनुपशान्तकलहः सर्वदैव कलई कुर्वाणः (घासइ) घृष्यते-पीडयते ॥५॥ - टीका-'जे' या पुरुष: 'कोहणे' क्रोधनः-क्रोधकारी 'होइ' भवति क्रोधं करोति क्रोधवशगो भवतीति यावत् 'जगट्ठभासी' जगदर्थभाषी, अन्यस्य यो दोषस्तस्य भाषणं करोति, विवदमानयोयोर्यथा कथञ्चित् क्षमापणादिनोपशान्तेऽपि विवादे पुनस्तथोद्वेजनकरं वचनं वदेत् येन प्रज्वलित क्रोधवतोस्तयो। पुनरपि विवादो यथा जायेत । एवं भूतो यः स जगदर्थभाषी । अथवा जयार्थबगैरह द्वारा उपशान होने पर भी कलहादि का फिर से उद्घाटन करता है ऐसा पापी पुरुष अन्धे के समान छोटे मार्ग को अपना कर हमेशा कलह करते हुए स्वयं पीडित होता है ॥५॥
टीकार्थ-जो पुरुष क्रोधशील होता है, दूसरे के दोषों को प्रकाशित करता है, अथवा जो जयार्थभाषी होता है अर्थात् जिस प्रकार के भाषण से विजय प्राप्त हो, उसी प्रकार का भाषण करनेवाला होता है तथा जो उपशान्त हुए कलह को पुनः प्रज्वलित करता है, जैसे झगड़ने वाले दो मनुष्यों का झगड़ा क्षमापणा आदि किसी उपाय से शान्त हो गया हो, फिर भी ऐसे बचन कहना कि जिससे दोनों का क्रोध फिर भड़क उठे और फिर उनमें झगडा हो जाय । इस प्रकार के ઉપશાન થવાથી પણ ફરીથી કલહ વિગેરેને ઉપસ્થિત કરે છે, એ પાપી પુરૂષ આંધળાની માફક ટૂંકા માર્ગને અપનાવીને કાયમ કજીયા કંકાસ કરીને પિતે જ દુઃખી થાય છે. પણ
ટીકાળું–જે પુરૂષ ક્રોધી હોય છે, અને બીજાના દોષ પ્રગટ કરે છે, અથવા જે યથાર્થ ભાષી–ખરૂ કહેનાર હોય છે, અર્થાત્ જે રીતના બોલવાથી વિજય મળે તેવા પ્રકારથી બોલે છે, તથા જે શાંત થયેલા કલહને ફરીથી ઉપસ્થિત કરે છે, જેમકે-કજી કરનારા બે મનુષ્યોને ઝઘડે, ક્ષમાપના વિગેરે ઉપાથી ઠંડો પડી ગયે હોય તે ફરીથી ઉપસ્થિત થાય તેવું બોલવું અર્થાત્ મટી ગયેલા કજીયાની બાબતમાં એવા વચને કહેવા જેનાથી તે

Page #344

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३३३ भाषी, यथा भाषणेन स्वस्य जयो भवेत्, तथैव कृत्वा चेष्टादिविशेषेरविद्यमानमपि प्रयत्न लभ्यमर्थ वदति, स जयार्थभाषी 'जे उ' यस्तु 'वियोसियं' व्यवशमितम्मिथ्यादुष्कृतादिना उपशान्तमपि कलहादिकम् 'उदीरएन्जा' 'उदीरयेत्, एवंविध. क्रोधमियस्य कीदृशं फलं भवति तदर्श पति-'पावकम्मी' पापकर्मा 'से' स:-असौ पापमसदनुष्ठानं कर्म यस्याऽसौ पापकर्मा, अन्धे-अन्धः चक्षुर्विकल इस 'दंडपह' दण्डपथम्-लघुमार्गम् 'गहाय' गृहीत्वा 'अविभोसिए' अब्यवशमितः-अनुपशान्तकलहः सदैव कलहे व्याप्रियमाणः 'घासइ' घृष्यते-पीडयते चतुर्गतिकसंसारेऽनवरतं दुःखभागू भवतीति भावः ॥ ५॥ मूलम्-जे विगहीए अन्नायभासी, न से समे होई अझंझपत्ते।
उववायकारी य हरीमणे य, एगंतदिट्ठी य अमाइरूवे॥६॥ छाया-यो विप्रहिकोऽन्यायभाषी, न स समो भवत्यझंझां प्राप्तः ।
उपपातकारी च ह्रीमनाश्च एकान्तदृष्टिश्च अमायिरूप। ॥६॥ क्रोधप्रिय पुरुष को जो फल होता है, उसे दिखलाते हैं-वह पापकर्म करने वाला चतुर्गतिक संसार में निरन्तर दुःख का भागी होता है, जैसे पगडंडी से चलने वाला अंधा पुरुष दुःख का भागी होता है ।।५।।
'जे विग्गहीए' इत्यादि।
शब्दार्थ-'जे-यः' जो पुरुष विग्गहीए-विग्रहिकः' कलह करने घाला है तथा 'अन्नायभासी-अन्यायपभाषी' न्याय से विरुद्ध कथन करता है 'से-सा' ऐसा पुरुष 'समे-समः' मध्यस्थ 'न होह-न भवति' नहीं होसकता हैं तथा 'अझंझपत्ते-अझंझां प्राप्तः' वह कलह रहित भी બન્નેને ક્રોષ ફરીથી સળગી ઉઠે, અને તેને ફરીથી ઝઘડે થાય, આવા પ્રકારના ક્રોધ પ્રિય પુરૂષને જે ફળ મળે છે, તે બતાવવામાં આવે છે તે પાપકર્મ કરવાવાળે પુરૂષ ચાર ગતિવાળા સંસારમાં નિરંતર દુઃખને ભોગ. વરાળ બને છે. જેમ પગદંડીથી ચાલવાવાળે આંધળો માણસ દુઃખ ભેગવે છે. પણ
'जे विगहीए' त्यादि
शहा- 'जे-यः' रे ५३५ 'विग्गहीए-विग्रहीकः' ४४ ४२पापामा डाय छ तथा 'अन्नायभासी-अन्यायभाषी' न्याय (१३६नु थन ४२ छे. 'से-सः' मेयो ५३५ ‘समे-समः' मध्य५५ 'न होइ-न भवति' 25 शस्तो नथी तथा 'अझ झपते-अझंझां प्राप्तः' ते १ विनानी ५ शता

Page #345

ફેર
सूत्रकृताङ्ग सूत्रे
अन्वयार्थ : - (जे) यः कवित् (विग्गहीए) विग्रहिकः सदैव कलहप्रियो भवति तथा (अन्नायमासी) अन्यायमापी - गुर्वादीनामपि निन्दको भवति (से) सः - तथाविधः पुरुषः ( समे) समः - मध्यस्थः ( न होइ ) न भांति ( अझ झपत्ते) अझंझा प्राप्तः - कलडवर्जितो न भवति, मायारहितोऽपि न भवति, तस्मात् क्रोधा दयो दोषाः परित्याज्याः, मध्यस्थः को भवतीत्याह - ' उपवायकारी य' उपपातकारी च दोषरहितो गुर्वादीनां निदेशकारकः आचार्यादीनामाज्ञापालका 'य' च - पुनः 'हरीमणे' हीमनाः - लज्जाशीलः संयमशीलो वा तथा-' एगंतदिद्वीय' एकान्तदृष्टिश्व जिनेन्द्रमार्गे अत्यन्तश्रद्वालुः 'अमाहरू वे' अमायिरूपः - मायावर्जितो मध्यस्थो भवति || ३||
नहीं होसकता है अतः क्रोधादिकषायों का त्याग करना उचित है परंतु 'उधवापकारी य - उपपातकारी च' जो गुरुकी आज्ञा का पालन करता है 'य-च' और 'हरीमणे - हीमनाः' पापकरने में गुरुभादि से लज्जित होता है तथा 'एनदिट्ठी- एकान्तदृष्टिः' जिनोदित मार्ग में अत्यन्त श्रद्धा रखनेवाला होता है ऐसा पुरुष 'अनाहरूपे - अमायिरूपः ' मायारहित होने से मध्यस्थ होसकता है || ६ |
अन्वयार्थ जो कोई हमेशा कलहप्रिय होता है और गुरुजन वगैरह का भी निन्दक होता है, ऐसा पुरुष कभी भी मध्यस्थ नहीं हो सकता । और कलह से वर्जित भी नहीं होता, एवं माया से रहित भी नहीं हो सकता इसलिये क्रोधादि दोषों को छोड़ देना चाहिये । गुरु जन वगैरह का आज्ञाकारी और अनुचित कार्य करने में शरमाने
योग्य छे. परंतु 'उववाय
नथी. अतः धाहि - उषा त्याग र कारी य - उपपातकारी च' ने गुड़नी माज्ञानुं पालन रे छे 'य-च' अने 'हरीमणे - हीमना' ५ १२त्रामा ३ विगेरे पांसे शर्मिहो भने छे तथा 'एग तदिट्ठी - एकान्तदृष्टिः' नेोहित भार्गमां अत्यंत श्रद्धणु होय हे, मेव। पु३ष 'अपाथिरूवे - अमायिरूपः ' भाया रहित होवाथी मध्यस्थ थ शड़े छे
અન્વયા-જે કોઇ હમેશાં કલહપ્રિય હાય છે, અને ગુરૂજન વિગેરૈના પણ નિશ્વક હાય છે, એવા પુરૂષ કાઈ પણ સમયે મઘ્યસ્થ થઈ શકતા નથી. અને કલહ રહિત પશુ થઈ શકતે નથી. તેથી ક્રોધ વગેરે દેષાને દેડી દેવા જોઈએ. ગુરૂજન વિગેરેના આજ્ઞાપાલક તથા અનુચિત કા

Page #346

समार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्य स्वरूपनिरूपणम्
३३५
टीकार्थ – 'जे' यः कश्चिदविदितपरमार्थतच्चः 'विग्गहीए' विग्रहिकः यो विग्रहं कलहं करोति सदैव कलहप्रियो भवति : तथा - 'अन्नावभासी' अन्यायभाषी, अन्याय्यं यथा स्यात्तथा भाषितुं शीलं यस्य तादृशः गुर्वादीनां महतामपि योऽधिक्षेपकारकः । ईदृशः 'से' सः तादृशः पुरुषः 'समे' समः ' न होई' न भवति मध्यस्थो न भवति रागद्वेपयुक्तत्वात् 'अझ झ पत्ते' अझंझां प्राप्तः - कलहरहितो न भवति मायारहितोऽपि न भवति, तस्मात् क्रोधादयः सर्वे एव स्थाज्याः । मध्यस्थः को भवति इत्याह- 'उववायकारी' इत्यादि । 'उववायकारी' उपकारी गुरु निदेशकारी दोषरहितो गुदीनाम् - आचार्याज्ञासम्पादनकारी,
वाला पूर्ण संयमशील जिनेन्द्र प्रतिपादिन मोक्ष मार्ग का अत्यन्त श्रद्धालु और मायावर्जित पुरुष ही मध्यस्थ हो सकता है || ६ ||
टीकार्थ - परमार्थ तत्व को नहीं जानने वाला जो साधु कलह (क्लेश) करता रहता है, यद्यपि प्रतिलेखन आदि क्रियाएँ करता है फिर भी कोई कलहप्रिय होता है तथा जो अन्यायभाषी होता है अर्थात् अपने गुरु आदि महान पुरुषों पर भी आक्षेप करता है, वह पुरुष समभावी नहीं होता, क्यों कि वह रागद्वेष से युक्त होता है । वह neer fen भी नहीं होता माया से रहित भी नहीं होता। इस कारण क्रोध आदि सभी स्यागने योग्य हैं।
मध्यस्थ कौन होता है ? सो कहते हैं जो दोषरहित होता है । गुरु की आज्ञा का पालन करता है, आचार्य की आज्ञा पर अमल करता
કરવામાં શરમાવાવાળા પૂછ્યુંસંયમશીલ જીનેન્દ્ર પ્રતિપાદિત મેક્ષ માર્ગોમાં અત્ય'ત શ્રદ્ધાળુ અને માયા રહિત પુરૂષ જ મધ્યસ્થ થઈ શકે છે. પ્રા
ટીકા પરમાર્થ તત્વને ન જાણનારા એવા જે સાધુ કલહ (લેશ) કરતા રહે છે, જો કે પ્રતિલેખન વિગેરે ક્રિયાઓ કરે છે, તે પશુ કાઈ કલહુ પ્રિય હાય છે. તથા જે અન્યાય ખેલવાવાળા હાય છે, અર્થાત્ પાતાના ગુરૂવિગેરે મહા પુરૂષા પર પણ આક્ષેપ કરે છે, તેવા પુરૂષ સમભાવી થઈ શકતેા નથી. કેમકે તે રાગદ્વેષથી યુક્ત હાય છે, તે કલહ રહિત પણ હેતે નથી-માયા વગરને પશુ હાતા નથી તેથી ક્રોધ વગેરે બધા કષાયે ત્યાગવા ચેાગ્ય છે.
મધ્યસ્થ કાણુ થઈ શકે છે ? તે વિનાના ઢાય છે, ગુરૂની
ખતાવવામાં આવે છે-જે દોષ આજ્ઞાનું યથાર્થ પાલન કરનાર હાય, આચાયની

Page #347

२३६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे अथवा उपायकारी-बोपदेशपवर्तकः । तथा 'य' च पुनः 'हरीमणे' हीमनाःहीर्लज्जा संयमः-मूलोत्तगुणभेदभिन्नसंयमो वा तत्र मनो यस्य अस्ती हीमनाः । अथवा अनाचार कुर्वन् आचार्यादिभ्यो गुरुजनेभ्यो लज्जते यः स हीमनाः । तथा-'एगंतदिट्ठी' एकान्तदृष्टिः, एकान्तेन तत्त्वेषु जीवाऽ नीवादिषु मोक्षे वा रष्टि नि विद्यते यस्यासौ एकान्तदृष्टिः जिनेन्द्रमार्गे एकान्तेन श्रद्धालु एतादृशः सत एव । 'आइरूवे' असामियो भवति, न विद्यते माया यस्याऽसौ अमायी तस्य रूपं यस्योऽसौ अमायिरूपः-सर्वथा छळ रहितः स भवतीति न गुदीन् कपट भावेन सेवते न वाऽन्येन कपटव्यवहारं कारयति कुर्वन्तं नानुमोदते । यः क्रोधं करोति, तथा अन्याय्यभाषामियो भवति, स कथमपि मध्य. स्यभावं न प्राप्नोतीत्यतः साधुः सर्वथैवाऽऽचार्यादीनामनुज्ञा संपादयेत् । तथा है अथवा जो सूत्रों के उपदेश का प्रवर्तक होता है, जो मूलगुण और उत्तरगुण रूप संयम में मन लगाता है अथवा अनाचार करते आचार्य
आदि गुरु जनों से लज्जित होता है, जो एकान्तदृष्टि होता है अर्थात् जिसे एकान्ततः जीव अजीव आदि तत्त्वों का या मोक्ष का ज्ञान होला हैं अर्थात् जो जिनेन्द्र के मार्ग में एकान्त श्रद्धावान होता है। तथा जो माया से रहित होता है, ऐसा पुरुष गुरु आदि की सेवा करता है, स्वयं कपटव्यवहार नहीं करता, दूसरे से कपटव्यवहार नहीं करवाता और न कपटव्यवहार करने वाले का अनुमोदन करता है।
तात्पर्य यह है कि जो क्रोध करता है, अन्याप युक्त भाषा बोलता है, वह किसी भी प्रकार मध्यस्थ भाव को प्राप्त नहीं करता है। આજ્ઞાને અમલ કરતે હોય અથવા જે સૂત્રોના અર્થને પ્રવર્તક હોય છે, જે મૂળ ગુણ અને ઉત્તર ગુણ રૂપ સંયમમાં મનને લગાડે છે. અથવા અનાચાર કરતાં, આચાર્ય વિગેરે ગુરૂજને પાસે લજજીત થાય છે, જે એકાન્ત દષ્ટિ હોય છે, અર્થાત્ જેને એકાન્તતઃ જીવ અજીવ વિગેરે તનું અથવા મોક્ષનું જ્ઞાન હોય છે. અર્થાત્ જે જીનેન્દ્રના માર્ગમાં એકાન્ત શ્રદ્ધા વાળ હોય છે, તથા જે માયાથી રહિત હોય છે, એ પુરૂષ ગુરૂ વિગેરેની સેવા કરે છે, અને પોતે કપટ યુક્ત વ્યવહાર કરતા નથી, તથા બીજા પાસે કપટ વ્યવહાર કરાવતું નથી, તથા કપટ વ્યવહાર કરવાવાળાને અનુમોદન પણ આપતા નથી.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–જે ક્રોધ કરે છે, તથા અન્યાય યુક્ત વચને બેલે છે, તે કોઈ પણ પ્રકારે મધ્યસ્થ ભાવને પ્રાપ્ત કરી શકો

Page #348

समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३३७ पापकर्मणि शुदिभ्यो महद्भयो लज्जां कुर्यात् । तथा जीवा जीवादिसकल. पदार्थेषु एकानदृष्टि भवेत्। यः पुरुषः एताहसो भवति, स एव वस्तुतोऽमायिरूपो भरतीति भावः ।। ६ ।। मूळम्ने पसले सुहमे पुरिसजाए, जञ्चन्निए चेव सुउज्जुयारे।
बहुं पि अणुसासिए जे तहचा, समेहु से होइ अझंझपत्तो। खाया --स पेशलः सूक्ष्मः पुरुषजातः, जात्यन्त्रितश्चैत्र सुऋज्वाचारः।
वह्वप्यनुशास्यमानो यस्तथार्चः, सगः खलु स भवत्यझंझां प्राप्तः ॥७॥ अतएव साधु सर्वधा ही आचार्य आदि की आज्ञा के अनुमार व्यव हार को पापकर्म करने में गुरु आदि महान् जनों से लज्जित हो, जीव अजीव आदि समस्त तत्वों पर श्रद्धा करे, ऐसा पुरुष ही धास्तव में आमायी होता है ॥६॥
से पेहले सुहमे इत्यादि।
शब्दार्थ-जो पुरुष संसार सागर से अत्यंत उद्वेग घाला हो कर 'पहुंपि-बहुअपि' अनेक बार 'अणुसासिए-अनुशास्यमान:' आचार्य
आदि के द्वारा शिक्षा पाकर भी 'तहच्चा-तथार्चः' अपनी चित्तवृत्तिको शुद्ध रखता है अर्थात् जैसा पहले संयमपालन में चित्तवृत्तिथी आचार्य आदि के द्वारा अनुशासित होने पर भी-शिक्षा पाने पर भी ऐसी ही चित्तवृत्ति रखता है अन्यथा भाव नहीं रखता है 'से-सा' ऐसा वह पुरुष पेसले-पेशल:' विनय आदि गुणों से युक्त और मृदु. નથી. તેથી સાધુએ સર્વદા આચાર્ય વિગેરેની આજ્ઞા પ્રમાણે જ વ્યવહાર કરે, પાપકર્મ કરવામાં ગુરૂ વિગેરે મહાન જનેથી લજજત થવું.-જીવા જીવ વિગેરે સઘળા ત પર શ્રદ્ધા કરવી, એ પુરૂષ જ વાસ્તવિક રીતે અમાથી થઈ શકે છે. દા
'खे पेसले सुहमे' या
શબ્દાર્થ – જે પુરૂષ સંસાર સાગરથી અત્યંત ઉદ્વેગવાળો 45 ने 'बहुपि-बहुअपि' भने पार 'अणुमानिए-अनुशास्यमानः' भायाय' विगैथी शिक्षा पाभी 'तहच्चा-तथार्चः' पातानी चित्तवृत्तिन शु રાખે છે. અર્થાત્ પહેલાં સંયમ પાલનમાં જેવી ચિત્તવૃત્તિ હતી આચાર્ય વિગેરેથી શિક્ષા પામીને પણ એવી જ ચિત્તવૃત્તિ રાખે છે – એ તે ५३५ ‘पेसले-पेशलः' विनय विशेष गुणेथी युक्त भने भू भाषी अयो.

Page #349

सूत्रकृताङ्गसूत्रे अन्वयार्थः-यः संसारसागरादतीवोद्विग्नः सन् (बहुं पि) बहु अपि प्रमादतो मार्गात् स्खलित : अनेकशो गुर्वादिभिः (अणुसासिए) अनुशास्यमानः अनुशासितः अनुशिष्टः-शिक्षितः तहच्चा' तथार्चः यथव पूर्व संयमपरिपालने चित्तवृत्तिरासीत् तथैव शिक्षानन्तामपि चित्तवृत्ति कुर्वाणो मना. गपि चित्ते नान्यथा करोति 'से' सा लथाविध ए। पुरुषः 'पेसले' पेशल:विनयादिगुणसम्पन्नो मृदुभाषी भाति तथा-सुमे' सूक्ष्मः-सूक्ष्मदर्शी घातिकर्मस्वरूपज्ञाता 'पुरिसजाए' पुरुषा:-पुथार्थकारी ‘जच्चनिए चेत्र' जात्यन्वितः -सुवंशोद्भाव तथा स एच 'मुउज्जुगार' सुकाज्याचारः-संयममार्ग प्रवर्तकः 'से' भाषी होता है तथा 'उह -सक्षम' सुक्ष्मदर्शी एवं 'पुरिसजाएपुरुषजातः' पुरुषार्थ करनेवाला है तथा 'जच्चन्निए चेव-जात्यान्वितश्चैव' वही पुरुष उत्तम जाति वाला तथा 'सु उज्जुयारे-सु ऋज्ज्वाचार' संयममार्ग में प्रवृत्तिकराने वाला है 'से-सः' ऐसा पुरुष ही 'समे-सम:' मध्यस्थ होसकता है 'अझंझपत्ते-अझंशां प्राप्तः' क्रोध और माया आदि से रहित होता है ॥७॥ ___ अन्वयार्थ-जो इस संसार रूप सागर से अत्यन्त उद्विग्न है
और प्रमाद वश मोक्ष मार्ग से स्खलित होने से गुरुजनों द्वारा अने. कवार अनुशासित किया गया है और पूर्व की भांति शिक्षाग्रहण करने के बाद भी संयम पालन में रुचि रखता है, ऐसा पुरुष ही विनयादि गुण सम्पन्न होकर मृदुभाषी तथा सूक्ष्मदर्शी घाति कर्म चतुष्टय स्वरूप का ज्ञाता एवं पुरुषार्थी परमकुलीन कहा जाता है। एवं ऐसा ही तया 'हमे सूक्ष्मः' सूक्ष्म व 'पुरिसजाए-पुरुषजातः' ५३५॥ ४२१॥ पापा छे. तथा 'जच्चन्निए चेव-जात्यान्वितश्चव' से ५३५ त्तम. ताणा तथा 'सुउज्जुयारे-सुऋज्ज्वाचारः' संयम भाभा प्रवृत्ति ४२।११। छे. 'से-सः' मे ५३५ । 'समे-समः' मध्य२५ २४ श छे. 'अझझपत्ते-मझझां प्राप्तः' तेव। ५३५ डोष मन भाया विस्थी २हित सय छे. ॥७॥
અન્વયાર્થ-જેઓ આ સંસાર રૂપ સાગરથી અત્યંત ઉગવાળા છે, અને પ્રમાદવશ મોક્ષ માર્ગથી ખલિત થવાથી ગુરૂજને દ્વારા અનેકવાર અનુશાસિત કરાયેલ હોય અને શિક્ષા થયા બાદ પણ પહેલાંની માફક સંયમ પાલનમાં રૂચિ રાખતા હોય આવા પુરૂજ વિનયાદિ ગુળવાળા બનીને મદભાષા તથા સૂક્ષમદશ ઘાતિકમ ચતુષ્ટયના સ્વરૂપને જાણવાવાળા તથા પુરૂષાથી અને પરમ કુલીન કહેવાય છે અને એવાજ પુરૂષ સંયમ માર્ગના

Page #350

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्र. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३३९ स. तथाविधः पुरुष एव (समे) समः -मध्यस्थः संभवति 'अझंझपत्ते' अझंशां माप्त:-क्रोधमायावर्जितः होई' भाति ।।७।।
टीका-पुनरपि सद्गुणानेव दर्शयति-यः संसारसागरादतीवोद्विग्न। 'बहुपि' बहुअपि प्रमादतो मार्गात्स्खलितः अनेकशो गुर्वादिभिः 'अणुमासिए' अनुशासित:-शिक्षितः उन्मार्गपापककारणपरिहारायाऽऽदिष्टः 'तहच्चा' तथाः यथैव पुरा संयमपरिपालने वित्तवृत्तिरासीत् तथैव शिक्षानन्तरमपि चित्तवृत्ति कुर्वाणः, मनागपि नान्यथा चित्ते आनयति 'से' स एव 'पेसले' पेशलो विनयादिगुणसंपन्नो मृदुभाषी भवति तथा 'सुहमे' सूक्ष्मः-मुक्ष्मदर्शित्वात् सूक्ष्मार्थभाषिवाद्वा घातीकर्मस्वरूपविचारकत्वाद्वा सूक्ष्मः 'पुरिसजाए' पुरुषजातः स एव परमार्थतः पुरुषार्थकारी 'जच्चन्निए' जात्यन्वितः-सुवंशोद्भवः सन् शीक. वानेव सुकुलो भण्यते न तु सुकुलोत्पत्तिमात्रेण मुकुलो भवति । तथा स एव पुरुष संयममार्ग का प्रवर्तक होकर मध्यस्थ होता है और क्रोध माया रूप झंझा को प्राप्त नहीं करता है ॥७॥ ____टीकार्थ--पुनः सद्गुणों को ही प्रदर्शित करते हैं-जो संसार से अतीय उद्विग्न होता है तथा प्रमाद वश सन्मार्ग से स्खलना होने के कारण अनेकवार गुरु आदि से अनुशासित होने पर अर्थात उन्मर्ग प्राप्त कराने वाले कारणों का त्योग करने का आदेश देने पर अपनी चित्तवृत्ति को पूर्ववत् पवित्र बनाये रखता है, वह विनय आदि गुणों से युक्त होता है , माभाषी होता है, तथा सूक्ष्मदर्शी, सूक्ष्म अर्थों का वक्ता और घाती कों के स्वरूप का विचारक होने से सूक्ष्म होता है, ऐसा पुरुष ही वास्तवमें पुरुषार्थकारी होता है । वही जातिमान होता है क्योंकि सुकुल में उतान्न होकर भी जो शीलवान પ્રવર્તક બનીને મધ્યસ્થ બને છે. તથા કોધ માયા રૂપ ઝંઝાને વશ થતા નથી પણા
ટકાથ– ફરીથી સદ્ ગુણોને જ બતાવતાં કહે છે કે જે આ સંસાર સાગરથી અત્યંત લેગ યુક્ત થાય છે, તથા પ્રમાદ વશાત્ સન્માર્ગેથી ખલિત થવાથી અનેકવાર ગુરૂ વિગેરે દ્વારા અનુશાસિત કરવામાં આવતાં અર્થાત ઉન્માગ પ્રાપ્ત કરાવવાળા કારણેને ત્યાગ કરવાની આજ્ઞા કરવામાં આવતાં પોતાની ચિત્તવૃત્તિને પહેલાની જેમ પવિત્ર બનાવી લે છે, તે વિનય વિગેરે ગણાથી યુક્ત હોય છે, થે ડું બે લવાવાળો હોય છે, તથા સૂકમદર્શી, સૂમ અને વક્તા -બોલનાર અને ઘાતિયાકર્મના સ્વરૂપને વિચારવાનું હોવાથી સૂક્ષમ હોય છે, એ પુરૂષ જ વાસ્તવિક રીતે પુરૂષાર્થને કરવાવાળે હેય છે, એજ જાતિ

Page #351

सूत्रकृताङ्गसूत्रे उज्जुयारे' म ऋज्याचार:- सुष्ठु-अतिशयेन ऋजुः-संयमः-तदाचरणशील:संयममार्गप्रवर्ततः, 'से' सः-असौ 'समे' समः 'होइ' भवति । 'अझंझपत्ते' अझंझां प्राप्तः, झंझा-क्रोधो माया वा तद्रहितो भवति । अथवा अझंझामाप्तैः वीतरागैः समस्तुल्यो भवति वीतरागो भवतीति । कुत्रापि प्रमादवशात् स्खलने
आचार्यादिभ्य आक्षिप्तोऽपि यश्चित्तवृत्ति नाऽन्यथा करोति क्रोधादिकं नैव करोति, किन्तु पुनरपि संयमपालने तत्परो भवति, स एव विनयादिगुणैः संयुक्तो भवति । स एव सूक्ष्मार्थदर्शी, स एव पुरुषार्थकारी, स एव जात्यादिसंपन्ना, स एव संयमस्य परिपालयिता, स वीतरागवत् स्तुत्यो भवतीति भावार्थः ॥७॥ होता है वही कुलीन कहलाता है, उंचे कुल में उत्पन्न होने मात्र से ही कोई कुलीन नहीं हो जाता । वही संयमवान् या संयम का प्रवर्तक कहलाता है। ऐसा पुरुष ही सम या समभावी और अझंझा प्राप्त अर्थात् क्रोध या मागा से रहित होता है। अथवा वीतराग के तुल्यहोता है।
अभिप्राय यह है कि प्रमाद के कारण कहीं स्खलना होने पर आचार्य आदि उपालंभ दें तो चितवृत्ति को जो अन्यथा नहीं करता, क्रोधादि नहीं करता, किन्तु पुनः संथम के पालन में तत्पर हो जाता है। वही साधु विनय आदि गुगों से युक्त होता वही सूक्ष्मदर्शी, पुरुषार्थकारी, जाति सम्मन्न, संयम पालने वालो और वीतराग के तुल्य स्तुत्य होता है ॥७॥ માન હેય છે. કેમકે સારા કુળમાં ઉત્પન્ન થઈને પણ જે શીલવાન હોય છે, તેજ કુલીન કહેવાય છે, ઉંચાકુળમાં ઉત્પન્ન થવા માત્રથી જ કોઈ કુલીન થઈ જતું નથી. એજ સંયમવાનું અથવા સંયમને પ્રવર્તક કહેવાય છે. એ પુરૂષ જ સમ અથવા સમભાવી અને અઝંઝા પ્રાપ્ત અર્થાત ક્રોધ અથવા માયાથી રહિત હોય છે. અથવા વીતરાગની તુલ્ય હોય છે.
કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે–પ્રમાદને કારણે કયાંક ખલન થઈ જવા છતાં આચાર્ય વિગેરેએ ઠબકે આપવાથી ચિત્તવૃત્તિને અન્યથા કરતો નથી એટલે કે ક્રોધ વિગેરે કરતો નથી, પરંતુ ફરીથી સંયમના પાલનમાં તત્પર થઈ જાય છે તે સાધુજ વિનય વિગેરે ગુણોથી યુક્ત હોય છે, તેજ સૂક્ષ્મ દશ, પુરૂષાર્થ કારી, જાતિયુક્ત, સંયમનું પાલન કરનાર અને વિતરાગની તુલ્ય વખાણવા લાયક કહેવાય છે. છા

Page #352

समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-जे यावि अप्पं वसुमंति सता,
___ संखाय वार्य अपरिख कुंज्जा। तवेण वाहं सहिउँत्ति मैत्ता,
अण्णं जणं पस्सइ विवभूयं ॥८॥ छाया-यश्वाऽऽत्मानं वसुमन्तं मत्वा, संख्यायन्तं वाइमपरीक्षा कुर्यात् ।
तपसा वाऽहं सहित इति मच्चा, ऽन्यं जनं पश्यति बिम्बभूकम् ॥८॥ संयम के मार्ग में विचरण करने वाले मुनि को प्राय: गर्व आजाता है, अतः कहते हैं-'जे यावि' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'जे यावि-यश्चापि' जो कोई 'अप-आत्मानम्' अपने को 'वसुमंति-वसुमन्तम्' संयमरूपवसुयुक्त तथा 'संखोप-संख्याव. न्तम्' जीवादिपदार्थ विषयक ज्ञानरूप संख्यावाला 'मत्ता-मत्या' मानकर अर्थात् हम ही संयमी और ज्ञानी है ऐसा अभिमान युक्त होकर अप. रिक्ख-अपरीक्ष्य' विचार किये विनाही वायं-वादम्' अपनी बडाई 'कुज्जा-कुर्यात्' करता है तथा 'अहं-अहम्' हमही 'तवेण-तपसा' तपसे 'सहिउत्ति-सहितइति' युक्त है ऐसा 'मत्ता-मत्वा' मानकर 'अण्णं जण-अन्यं जनम्' अन्य जनको 'विंयभूयं-बिरभूतम्' जल में दृश्यमान चन्द्रकी छाया के अनुसार निरर्थक 'पस्ता-पश्यति' देखता है वह सर्वथा विवेक वर्जित है ।।८।
સંયમના માર્ગમાં વિચરણ કરવાવાળા મુનિને પ્રાયગર્વ આવી જાય છે, ते मताudi x30. 'जेयावि' त्यात
-जेथावि-यश्चापि' ने 'अप्पं-आत्मानम्' याताने 'वसुमति वसुमन्तम्' सय ३५ वसुयुत तथा 'संखाय-संख्यावन्तम्' पाह पहाय समाजान३५ सध्यावागा ‘मत्ता-मत्वा' मानीन अर्थात् १ सयभागे। भने ज्ञानी छु. मेवा निभान युद्धत ५४ने 'अपरिक्ख-अपरीक्ष्य' पियार या विनाश 'वाय-वादम्' पातानी भेट. 'जा-कुर्यात्' ४२ था - -अहम्' 'तवेण तपसा' तपथी समिति सहित इति' युक्त छु से प्रमाणे 'मत्ता-मत्वा' मानीने 'अग्णजर्ण-अम् जनम्' अन्य शनने विश्भय
बिम्बभूतम्' मा माती यन्द्रनी छाय। अनुसार निरर्थ 'परसइ-पश्यति' - જુએ છે. તે સર્વથા વિવેક વજીત છે. છેડા

Page #353

स्त्रकृताङ्गसूत्रे अन्वयार्थः-- (जे यावि) यथापि कश्चित् (अप्पं) आत्मानम् (वसुमंति) वसु. मन्तम्-संयमरूपवसुयुक्तम् तथा (संखाय) संपावन्तम्-नीवादिपदार्थविषयक ज्ञानरूप संख्शवन्तम् (मत्ता) मत्या अद्दमे । संयमी ज्ञानी चेत्येवमभिमानी भूत्वा (अपरिक्व) अपरीक्ष्य-विचारं विनैव (वार्य) वादम्-सबलनिर्बलम् (कुज्जा) कुर्यात् एवम् (अहं) अहमेव वा (तवेण) तपसा (सहिउत्ति) सहितः-अहमेव तपसा युक्त इति (मत्ता)मत्वा (अण्णं जग) अन्यं जनम् (विवभूयं) विम्बभूतम्-जलस्थचन्द्रमित्र विम्बशशम्-अर्थशून्यम् (पस्सइ) पश्यति तिरस्कारदृष्टयाऽबलोकते इत्यर्थः ॥८॥
टीका-प्रायः संयममार्गे विहरतो मुनेः गवः प्रभवतीत्याह-जे यावि' इत्यादि । जे यावि' यश्वापि (अप्पं) स्वात्मानम् 'वसुमंति' वसुमन्तम्-वसु-धनं तदत्र संयमा, तद्वन्तमात्मानम् । तथा 'सखाय' संख्यावन्तम्-संड्याजीवादि पदार्थविषयकं ज्ञानं तद्वन्तमात्मानम् 'मचा' मत्वा, अहमेव संयमवान् ज्ञानवान्, नास्ति मदन्यः कश्चित् तथाविधो ज्ञानी तपस्वी वा, इत्येवमभिमानं करोति ___ अन्वयार्थ-अन्य भी जो कोई अपने को संयम रूप धन वाला
और जीवादि विषयक तत्व का ज्ञाता समझकर 'मैं ही संयमी एवं ज्ञानी हैं' ऐसा अभिमानी होकर विना विचारे ही पूर्व पक्ष उत्तरपक्ष रूप बाद को सथल निर्बल करता है और मैं ही पूर्ण तपस्वी हूं ऐसा मानकर दूसरों को जलचन्द्र के समान प्रतिबिम्ब बनावटी तपस्वी समझता हैं वह पुरुष सर्वथा ही विवेक शून्य माना जाता है ॥८॥
टीकार्थ-जो मुनि अपने को संयमवान् अथवा ज्ञानवान् मानकर मैं ही संयमी और ज्ञानी हूं, मेरे सिवाय अन्य कई ऐसा ज्ञानी या तपस्वी नहीं है, ऐसा अभिमान करता है तथा जो विचार किये बिना ही वाद करता है-भाषण करता है, और मैं ही तपस्वी हूं' ऐसा मानकर
અન્વયાર્થ–બીજા પણ જે કઈ પિતાને સંયમ રૂપ ધનવાળા અને છાદિ વિષય સંબંધી તત્વને જાણવાવાળા સમજીને હું જ સંયમી અને જ્ઞાની છું, એવું અભિમાન ધારણ કરીને વગર વિચાર્યું જ પૂર્વપક્ષ ઉત્તર પક્ષ રૂ૫ વાદને સબળ અને નિર્બલ કરે છે, અને હું જ પૂર્ણ તપસ્વી છું એવું માનીને બીજાને જલ ચંદ્રવત્ બનાવટી તપસ્વી સમજે છે, એ પુરૂષ સર્વથા વિવેકહીન માનવામાં આવે છે. તે
ટીકાથું–જે મુનિ પિતાને સંયમવાનું અથવા જ્ઞાનવાનું માનીને હું જ સંયમી અને જ્ઞાની છું મારા સિવાય બીજો કે ઈ એ જ્ઞાની અથવા તપસ્વી નથી. એવું અભિમાન્ કરે છે, અને જે વિચાર કર્યા વિના જ વાદ કરે છે,

Page #354

मार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १३ याथातथ्य स्वरूपनिरूपणम्
३४३
तथा - अपरिक्ख' अपरीक्ष्य- विचारमन्तरेणैव 'वाय' वादम् सबल निर्वकम् 'कुज्जा' कुर्यात् 'अहं' अहमेव वा 'तवेण' तपसा 'सहिउत्ति' सहितः - अहमेव तपसा युक्त इति 'मता' मा 'अगं जणं' अन्यं जनम् - स्वतो व्यतिरिक्त साधु गृहस्थं वा वित्रभू' विम्बभूवम् जलस्थवन्द्रमित्र 'परस' पश्यति जलचन्द्रादिवदर्थशून्यं पुरुषाकृतिमात्रं पश्यति, अत्रमन्यते इति यः स्वात्मानमेव संयमज्ञानतपोभिरन्वित' जानाति, अन् तिरस्करोति स सर्वचैवाभिमानवान्, अविवेकी भवतीति भावः ||८||
ر
मूलम् - एर्गतं कूडेण उ से पैलेइ, ण विजई मोगपयसि गोते । विउँक्क सेजा, सुमन्नतरेण अंबुज्झमाणे॥९॥
जेमा
छाया - एकान्तकुटेन तु स पर्य्येति, न विद्यते मौनपदे गोत्रे |
यो माननार्थेन व्युत्कर्षयेत् वसुमन्यतरेण अबुद्धयमानः ॥ ९ ॥
अपने से भिन्न अन्य साधुओं और गृहस्थों को परछाई मात्र निकम्मा समझ कर उनकी अवहेलना करता है वह अविवेकी कहा जाता है ।
भावार्थ यह है कि जो अपने आपको संयम, ज्ञान और तप से सम्पन्न समझता है और दूसरों का तिरस्कार करता है, वह अभिमानी तथा अविवेकी होता है ||८||
'एगंत कूडेण उसे पले' इत्यादि ।
शब्दार्थ- 'से- सः' पूर्वोक्त अहंकारवान् साधु 'एगंतकूडेण उ-एकान्तकूटेन तु' अत्यन्तमोह माया में फंसकर 'पलेह - पर्येति' बार बार संसार में भ्रमण करता है वह संसार से मुक्त नहीं हो सकता तथा 'मोणपर्यंसि
ભાષણ કરે છે, અને ૢ જ તપસ્વી છું. એમ માનીને પેાતાનાથી ખીજા સાધુઓ અને ગ્રહસ્થાને નકામા સમજીને તેઓના તિરસ્કાર કરે છે, તે અવિવેકી કહેવાય છે. કહેવાના ભાવ એ છે કે જે પેાતાને સંયમ, જ્ઞાન અને તપથી યુક્ત માને છે, અને બીજાએના તિરસ્કાર કરે છે, તે અભિમાની તથા અવિવેકી हाय छे
'पांत कूडेण उसे पलेइ' त्यहि
-
शब्दार्थ' – 'से स्वः' पूर्वेत अडारी साधु 'एगंत कूडेण स-एकान्तकूटेन तु ' अत्यंत मोह भने मायामी इसाई ने 'पठेइ - पयेति' वारंवार संसारमा भ्रम उरे छे. ते स'सारथी भुक्त था राहतो नथी. तथा 'मोणपर्यसि-मौन

Page #355

-
-
सूत्रकृताङ्गसत्रे अन्वयार्थः--(से सः पूर्वोक्तोऽहङ्कारवान् साधुः (एगंतकडेग उ) एकान्तकूटेन तु-अत्यन्त मोहमायादौ समासकः (पले.) पर्येति-संसारमागरमेव पुनः पुनः प्राप्नोति, न वदाचित् संसाराद् विमुक्तो भवति (मोणपसि) मानपदे संयमे (गोरे) गोत्रे विश्वद्याणी-समुद्रापालाकामाधारभूते (ण निइ) न विद्यते-न तिष्ठति (जे) या खलु (माणणटेण) माननार्धन-समानापर्थेन (वसुमन्नतरेण) चसुमन्यतरेण-संपमोत्कर्षेण ज्ञानादिना च मन्दं करोति एवम् (अबु. ज्झमाणे) अबु दद्यमानः-परमार्थमबुध्यमानः सन् (विउक्कसेज्जा) व्युत्कर्षयेत्आत्मानं सरकारमनादिया गर्वयुक्तं करोहि ॥॥ मौनपदे' वह संगम में 'गोत्ते गोत्रे' आमत्रों के आधाररूप धादिज्जइन विद्यते' नहीं है जे-या सर्वज्ञ के मतमें जो पुरुष 'माणणढे-माननार्थेन' संमानादिसे तथा 'वप्नुभन्नतरेण-वसुमन्यतरेण संघमके उत्कर्ष से अथवा ज्ञानादि से मद करना है ऐसा पुरुष 'अबुज्झमाणे-अबुध्यमानः' परमार्थ को नहीं जानता हुआ 'विउक्कसे जा- व्युत्कर्ष येत्' अपने आत्माको सरकार और मानादि से नीचे गिराता है ॥९॥
अन्वयार्थ-वह पूर्वोक्त अहंकारी साधु अत्यन्त मोह माया के जाल में फंसकर संसार रूप समुद्र में वारंवार डूबता है कभी भी संसार से विमुक्त नहीं हो पाता, और निरवद्य आगमका आधारभूत संयम मार्ग में नहीं रहता और अपने संमानादि प्राप्ति के लिए संघमोत्कर्ष एवं ज्ञानादि से मद (अहंकार) करता है और परमार्थ तत्व को नहीं जानता हुमा भपने को सत्कार मानादि से नीचे गिराता है ॥९॥ पदे त भयभमा 'गोत्ते-गोत्रे' भागभीनी भाधा२ ३५ ‘ण विज्जइ-न विद्यते' य/ शत नथी 'जे-यः' रे ५३५ सजना मतमा 'मागणद्वेण-माननार्थेन' समान विश्था तथा 'वसुमन्नतरेण वसुमन्यतरेण' सयमना 63थी भया ज्ञानाही मह ४२ छ सय ५३५ 'अबुझ पाणे--अबुध्यमानः' ५२भाथन न त ५। 'विउक्कसेज्जा-व्युत्कर्षयेत्' पाताना मामाने सा२ અને માનાદિથી નીચે પાડે છે. છેલ્લા
અન્વયાર્થ–એ પૂત અહંકારી અત્યંત મેહમાયાની જાળમાં ફસાઈને સંસાર રૂપી સમુદ્રમાં વારંવાર ડૂબે છે, કોઈ પણ સમયે સંસારથી મુક્ત થઈ શક્તા નથી. તથા નિરવા અગમના આધારભૂત સંયમ માર્ગમાં રહેતા નથી. અને પિતાના સન્માનની પ્રાપ્તિ માટે સંમત્કર્ષ તથાનાનાદિમાં મદ (અહંકાર) કરે છે. અને પરમાર્થ તત્વને જાણ વિના જ પિતાને સત્કાર અને મા પાનથી નીચે પડે છે. મા

Page #356

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३४५
टीका-'से' सा-पूर्वाक्ताऽहङ्कारवान् साधुः 'एगंतकूडेग' एकान्तकूटेनकूटवत्कूटम् कूटे-मोहमायादौ समासक्तः 'पलेइ' पर्येनि-यथा मृगः कूट पाशेन बद्धः पीडयते तथा स पुरुषः संसारसागरमेव पौनः पुन्येन आसाद्य तत्रैव गतितो गत्यन्तरं गच्छति न कचिसंसाराद्विमुक्तो भवति । 'मोणपयंसि' मौनपदे, मुनीनां पदं-स्थानं मौनपदम्-संयमः, तम गोत्ते' गोत्रे-गां-वाचं त्रायतेसावधव्यापारतः पालयति इति गोत्र तस्मिन् निरल्याणी-समुदायात्मक आगमः तदाधारभूते इत्यर्थः 'ण विजई न विद्यते । को न विद्यते एताह. शपदे तत्राह-'जे मागणद्वेग यो माननार्थेन, मानम्-सत्कारसन्मानादिकम् तेना. ऽर्थः-अयोजनं तेन माननार्थेन 'विउक्त सेना' व्युत्कर्ष येत्-आत्मानं लाममाना. दिना मदयुक्तं करोति किन्तु स न संभम ३ विद्यते, तथा-'यसुमन्नत रेग' वसु मन्यतरेण, तत्र वसुः-संयमः तथा अन्य तरपदेन ज्ञानं गृह्य ते संयमोत्कर्षण उत्कृष्टज्ञानादिना वा यो मदं करोति 'अबुझमाणे' अबुद्धयमानः-परमार्थप्रबुद्धयमानो माधति । पठन्नपि शास्त्राणि तदर्थ वाऽनगच्छन्नपि नाऽप्तौ सर्वज्ञस्य मतं
टीकार्थ-जो साधु पूर्वोक्त प्रकार से अहंकार करता है, वह मोह माया में आसक्त होकर पुनः पुनः संसार सागर को प्राप्त होता, है, एक गति से दूसरी गति में उत्पन्न होता है और कभी संसार से विमुक्त नहीं होता है । वह मुनियों के पद में अर्थात् संयम में स्थित नहीं होता और आगम में भी स्थित नहीं होता। ___ कौन स्थित नहीं होता है ? इसका उत्तर यह दिया है कि जो मान सन्मान का अर्थी होता है और मान सन्मान पाकर अहंकार करता है। अथवा जो संयम या ज्ञान का मद् करता है, वह शास्त्रों
ટીકાર્યું–જે સાધુ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી અહંકાર કરે છે, તે મોહ અને માયામાં ફસાઈને સંસાર રૂપી સમુદ્રને વારંવાર પ્રાપ્ત કરે છે. અર્થાત એક ગતિથી બીજી ગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે, અને ક્યારેય સંસારથી મુક્ત થઈ શકતું નથી. તે મુનિના પદમાં અર્થાત્ સંયમમાં રિત થતા નથી. અને આગમમાં પણ થિત થતા નથી. આવી રીતે કોણ સ્થિત થઈ શકતા નથી? તેને ઉત્તર આપતાં કહે છે કે-જેઓ માન અને સન્માનની ઈચ્છાવાળા હેય છે, અને માન સન્માન મેળવીને અહંકાર કરે છે, અથવા જે સંયમ અથવા
सु०४४

Page #357

सूत्रकृतागसूत्रे परमार्थती जानाति अहङ्कारी प्रवचन मर्मज्ञो न भवतीति । अभिमानवान् पुरुषः एकान्ततो मोहातः संसारमेव परिभ्रमति ॥९॥
सर्वेष्वपि मदेषु जातिमद एवं प्रबल इति तन्निराकत्तुं सूत्रकारो ब्रवीति 'जे माहणे' इत्यादि। मूलम्-जे माहणे खत्तिए जायए वा,
त हुग्गपुत्ते तह लेच्छई वा। जे पव्वइए परदत्तभोई,
गोत्ते ण 'जे थैभइ माणबद्धे ॥१०॥ गया-यो ब्राह्मगः क्षत्रियो जात्या वा, तथोग्रपुत्रस्तथा लेच्छको वा। ____या प्रवजितः परदत्तभोजी, गोत्रेन यः स्तभ्नात्यभिमानबद्धे ॥१०॥ को पढ कर भी और उनके अर्थ को जानता हुआ भी वास्तव में सर्वज्ञ के मत से अनभिज्ञ है। ____ तात्पर्य यह है कि अभिमानवान् पुरुष एकान्ततः मोह से आवृत्त होकर संसार में परिभ्रमण करता है ॥९॥
संघ मदों में प्राय: जालिमद् प्रपल होता है, अतएव अब उसका निराकारण करने के लिए सूत्रकार करते हैं-'जे माहणे' इत्यादि।
शन्दर्थ- 'जे-य:' जो पुरुष 'जायए-जात्या' जाति से 'माहणोब्राणः' ब्राह्मण है 'वा-वा' अथवा 'खत्तिए-क्षत्रियः' इक्ष्वाकु वंशके क्षत्रीय जातिका है 'तह-तथा' तथा 'उग्गपुत्ते उग्रपुत्रः' उग्रपुत्र-क्षत्रिय जाति विशेषका है 'तह-तथा' 'लेच्छई वा-लेच्छ को वो' लेच्छक जाति का જ્ઞાનને મદ કરે છે, તે શાસ્ત્રને ભણીને પણ અને તેના અર્થને જાણવા છતાં પણ વાસ્તવિક રીતે સર્વજ્ઞના મતથી અજ્ઞાત છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–અભિમાનવાળે પુરૂષ એકાન્ત! મહિને વશ થઈને સંસારમાં ભટકે છે. પહેલા
- દરેકને પ્રાયા જાતિમઃ પ્રબળ હોય છે. તેથી હવે તે બતાવવા માટે सूत्रकार 'जे माहणे' त्याहि गाथा . छे.
Avat-'जे-यः' ने पु२५ ‘जायए-जात्या' तथा 'माहणो-ब्राह्मणः' ung छे. 'वा-वा' या 'खत्तिए-क्षत्रियः' वा १य क्षत्रीय तना छे. 'वह-तथा' तथा 'उग्गपुत्वे-उग्रपुत्रः' अधुत्र-क्षत्रिय ती विशेषता छ. 'तह-तथा'
132

Page #358

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३७ ___ अन्वयार्थ:-(जे) यः कश्चिदपि (नायए) जात्या (माइणे) ब्राह्मणो भवति (वा) वा-अथवा (खत्तिए) क्षत्रियः-३६ शाकुवंशीयः (तह) तथा (उग्गाले) उग्रपुत्र:-उग्रवंशीयः (तह) तथा (लेच्छई वा) लेच्छको वा भवति (जे) य: (पन्नइए) प्रवनितः-गृहीतसंयमः (परदत्तभोई) परदत्तभोजी-निरपण्डिा . हारकः संयमानुष्ठानशीलः (जे) यः (गोत्ते) गोत्रे (माणबद्धे) मानबरे, अमिमानस्थानभूते समुत्पन्नः (ण थमा) न स्तभाति-अभिमानं न करोति । माति कुलमदं यो न करोति स एव सर्वज्ञमार्गानुगामी भवतीति भावः ॥१०॥ क्षत्रिय विशेष है 'जे-य:' जो 'पन्चहए -प्रवजित' संयम को धारण करने के लिये दीक्षित होता है और 'परदत्तभोई-परदत्तभोजी' अन्य के द्वारा प्रदत्त निरवा आहारको ग्रहण करता है तथा 'जे-या जो पुरुष 'गोत्ते-गोत्रे' वंशका 'माणबद्धे-मानषद्धे' अभिमान योग्य स्थानमें उत्पन्न होने पर भी ण थन्भह-न सभ्नाति' अभिमान नहीं करता है वही सर्वज्ञके मार्ग में प्रवृत्त होता है ॥१०॥ __अन्वयार्थ जो कोई भी जाति का ब्राह्मण हो या क्षत्रिय हो या उग्रपुत्र क्षत्रिय जाति विशेष हो या लिछवी जाति का हो वह दीक्षा ग्रहण कर निर्दोष भिक्षा का आहार करनेवाला संयम का अनुष्ठान कर्ता होता है एवं जो उच्च कुल में उत्पन्न होने पर भी जाति कुल का अभिमान या मद नहीं करता है वही सर्वज्ञ पथ का अनुगामी होता है ॥१०॥ तमा 'लेच्छईवा-लेच्छ कोवा' २७ गतान क्षत्रीय विशेष छे. 'जे-यः'२ 'पवइए-प्रत्रजितः' सयभने पा२३ ४२१॥ भाटे दीक्षित थाय छे. अने 'परद तभोई-परदत्तभोजी' भी द्वारा मा५मा आवस नि२२५ माहारने असा ४३ तथा 'जे-यः' २ ५३५ गोते-गोत्रे' शथी 'माणबद्धे-मानबद्धे' मलि. भान योग्य स्थानमा पन या छतां ५५ 'ण थब्भइ-न स्तनाति' मनिभान કરતા નથી. એ જ પુરૂષ સર્વસના માર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરવાને ગ્ય બને છે.
જેને અન્વયાર્થ–કોઈ પણ ભલે જાતિથી બ્રહ્મણ હોય, ક્ષત્રિય હેય, ઈક્ષવા કવંશીય હોય અને ઉગ્રપુત્ર ક્ષત્રિય જાતિ વિશેષ હોય, અગર બીછવી જાતિના હોય તે દીક્ષા ધારણ કરીને નિર્દોષ ભિક્ષાને આહાર કરનાર અને સંયમનું પાલન કરનાર હોય અને જે ઉચ્ચકુળમાં ઉત્પન્ન થઈને પણ જાતિ કુલનું અભિમાન અથવા મદ કરતા નથી એજ સર્વજ્ઞ પ્રણીત માર્ગનું અનુસરણ કરવાવાળા કહેવાય છે. ૧૧

Page #359

ट
सूत्रकृताङ्गसूत्रे टीका-'जे' यः कोऽपि 'जायए' जात्या 'माहणे' ब्राह्मणो भवति 'वा' पा-अथवा 'खत्तिए' क्षत्रियः-इक्ष्वाकुवंशीयः, क्षत्रियभेदं दर्शयति-तह' तथा 'उग्गपुत्ते' उग्रपुत्रः 'लेन्छई' लेच्छको वा क्षत्रियजातिविशेषा इमे सर्वेऽपि 'जे' पा 'पन्चइए' भवजिता-गृहीतसंयमः 'परदत्तभोई' परदत्तभोजी परैः-गृहस्थैः प्रदत्त निर्दोष पिण्डं भोक्तुं शीलं यस्य स तथा-संयमानुष्ठानशीलः 'गोत्ते' गोत्रे-वंशे 'माणबद्धे' मानबद्धेऽभिमानस्थानभूते समुत्पन्नः। 'ण य०भइ न स्तभनाति, स्तम्भं गर्व न कुर्यात् इति । सर्वलोकमान्योऽपि दीक्षामादाय भिक्षार्थ, मितस्ततो व्रजन् कथं हास्यास्पदं जायेयमिति मदम्-ग्लानिं न कुर्यादिति । . यो ब्राह्मणः क्षत्रिय उग्रपुत्रो लेच्छवंशीयो वा परेषां वृत्तिदोऽधुना दीक्षामादाय मिक्षार्थ मन्यदीयभवनमटन् स्वोच्चगोत्रसहजन्मानं मदं न करोति स एव सर्वज्ञमार्गाऽनुगामी इति भावार्थः ॥१०॥ -_टीकार्थ-जो जाति से ब्राह्मण क्षत्रिय इक्ष्वाकुवंशीय या उग्र. वंशीय लिच्छविवंशीय दीक्षित हुआ है और पराये दिये हुए आहार को ग्रहण करता है । अर्थात् भिक्षा पर निर्वाह करता है और अभि. मान नहीं करे, अर्थात् सर्वलोक मान्य होकर भी दीक्षा ग्रहण करके भिक्षा के लिए इधर उधर परिभ्रमण करता हुआ 'मैं हास्यास्पद होगा' इस प्रकार का मद या ग्लानि न करे। - तात्पर्य यह है-जो ब्रह्मग, क्षत्रिय, उग्रपुत्र या लिच्छविवंश में उत्पन्न हुआ पुरुष पहले दूसरों को आजीविका देता था, अब दीक्षित होकर भिक्षा के लिए दूसरों के घरों में जोता हुआ अपने जन्मवंश का
ટીકાર્ય–જે જાતિથી બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, ઈવાકુ વંશવાળા અથવા ઉગ્ર વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલ કે લિચ્છવી વંશમાં ઉત્પન્ન થયેલ દીક્ષિત થયેલ હોય, અને બીજાએ આપેલ આહાર ગ્રહણ કરે છે, અર્થાત્ ભિક્ષા પર નિર્વાહ કરે છે. અને અભિમાનને યે કુળમાં ઉત્પન્ન થઈને પણ અભિમાન ન કરે, અર્થાત્ સર્વ લેકમાન્ય હોવા છતાં પણ દીક્ષા ગ્રહણ કરીને ભિક્ષા માટે આમ તેમ ભ્રમણ કરતા થકા “હું હાસ્યાસ્પદ થઈશ આ રીતને મદ અથવા मानिन रे.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–જે બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, ઉપુત્ર અથવા લિચ્છવીવંશમાં ઉત્પન્ન થયેલ પુરૂષ પહેલાં બીજાઓને આજીવિકા આપતા હતા, અને હવે દીક્ષિત થયા પછી ભિક્ષા માટે બીજાઓના ઘરોમાં જતાં પિતાના

Page #360

समयार्थयोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३४९ मूलम्-णे तस्स जाई व कुलं वे ताणं,
जपणथ विजाचरणं सुचिणं। णिक्खम्मे "से सेवइगिरि कम्म,
से पौरए हाई विमायणाएं॥११॥ छाया - न तस्य जातिश्च कुलं च त्राणं, नान्यत्र विद्याचरणं सुचीर्णम् ।
निष्क्रम्य स सेवतेऽगारिकर्म, न स पारगो भाति विमोचनाय ॥११॥ अभिमान न करे। जो ऐसा करता है वही सर्वज्ञ के मार्ग का अनुयायी है ॥१०॥
मद मत्त पुरुष का कोई त्राण (रक्षण) नहीं कर सरता इस को दिखलाते हैं 'न तस्स' इत्यादि । ___ शब्दार्थ-'तस्स-तस्य' मदोन्मत्त पुरुष का 'जाई वा-जातिा ' जातिमद अथवा 'कुलं वा-कुलं वा' कुलमद 'न ताणं-न त्राणम्' संसारसे रक्षण करनेवाला नहीं होता है 'णण्णस्थ-नान्यत्र' सिवाय 'विज्जाचरणं सुविष्णं-विद्याचरणं सुचीर्ण' सम्यक् प्रकार से सेवन किया हुआ ज्ञान और चारित्र अतिरिक्त के संसार से कोई रक्षण करने वाला नहीं होता 'से-स' जातिकुलका अभिमान वाला साधु 'णिक्खम्म-निष्क्रम्य' प्रव्रज्या ग्रहण करके भी 'अगारिकम्म-अगारिकर्म' सावध कर्मानुष्ठान-अर्थात् गृहस्थ के कर्म को 'सेवइ-सवते' सेवन करता है 'से-सः' वह विमोयणाए-विमोचनाय' अपने कर्म को निः જન્મ વશન અભિમાન ન કરે. આવી રીતે જે અભિમાન કરતા નથી. એજ સર્વશને માર્ગના અનુયાયી હોય છે. ૧
મદમત્ત પુરૂષનું ત્રણ (રક્ષણ) કરી શકાતું નથી. તે બતાવવા सूत्र४२ ४७ छे.-'न तस्स जाईव कुलं व ताणं' त्यादि
–'तस्स-तस्य' महभित्त ५३५ने। 'जाई वा-जाति वी' तिम अथवा 'कुलं वा-कुलं वा' सभा 'न तागं न त्राणम्' ससारथी २क्षा ४२वा वाणा डाता नथी. 'गणत्य-नान्यत्र' सिवाय विज्जाचरणं सुचिण्णं-विद्याचरण सुचीर्णम्' સમ્યક પ્રકારથી સેવન કરવામાં આવેલ જ્ઞાન અને ચારિત્ર વિના સંસારથી है। रक्षा ४२वावाणु डा यी 'से-सः' ति भने दुगना भनिभाना वागे। साधु 'शिखम्म-निष्क्रम्य' Haril अ परीने ५५ 'अगारिकम्मअगरि कम' सावध भानु हान पर्थात् ५५१थना मन 'सेवइ-सेवते' सेवे

Page #361

-
-
सूत्रकृताङ्गसूत्र ___ अन्वयार्थ:-क्रियमाणो मदो मत्तस्य त्राणाय न भवतीति दर्शयितुमाह(न तस्स) इत्यादि, (तस्स) तस्य-मदोन्मत्तस्य पुरुषस्य (जाई वा) जातिवा जातिमदो वा (कुलं वा) कुलं वा-वंशमहो वा (न ताणं) न त्राणम्-संसारात् चाणकारकं न भवति, प्रत्युत संसारभ्रमणकारकमेव भवति (गण्णस्य) नान्यत्र (विनाचरणं मुचि) विद्याचरणं सुचीण विहाय ज्ञानं चारित्रं च सुचीर्ण मुष्ठुतया समाचरितं विहाय नान्यत् किमपि संरक्षकं भवति सम्यग्ज्ञानचारित्रमेव संसारात संरक्षकं भवति, तस्मात् (से) सः-जातिकुलाभिमानी साधुः (णिक्खम्म) निष्क्रम्य-प्रव्रज्या गृहीत्वाऽपि (गारिकम्म) अगारिकर्म-सावधकर्मानुष्ठानम् जात्यादिमदादिकं वा (सेवई) सेवते (से) सः (निमोयणाए) विमोचनाय-निश्शेष कर्मणां क्षयाय (पारए) पारगः-समर्थः (न होइ) न भवति ।। ११॥
टोका--न खलु क्रियमाणो मदो मत्तस्य त्राणाय भवति, प्रत्युत संसारस्य निविडनिदानमेव भवतीति दर्शयति-'न तस्स' इत्यादि । 'तस्स तस्य-मदम. शेष रूपसे क्षपण करने के लिए 'पारए-पारगः' समर्थ 'न होइ-न भवति' नहीं हो सकता है ॥११॥
अन्वयार्थ-मदोन्मत्त पुरुष को जाति मद या कुलमद् संसार से बचाने वाला नहीं होता है। इमलिये सम्यक ज्ञान चारित्र को छोड कर दूसरा कुछ भी संरक्षक नहीं हो सकता। किन्तु सम्यक् ज्ञान चारित्र ही संसार से बचाने वाला होता है। इसलिये जाति कुलाभिमानी साधु दीक्षा ग्रहण करके भी निन्दितकर्म का सेवन करता है या जात्यादि मद करता है वह निःशेष कर्मका क्षय करने में समर्थ नहीं होता ॥११॥
टीकार्थ--किया जाने वाला अभिमान अभिमानी के त्राण (रक्षा) के लिए नहीं होता। किन्तु संसार का ही कारण होता है, यह दिखछ. 'से-मः' a 'विमोयणाए-विमोचनाय' पोताना मन निःशेषपाथी क्ष५५५ ४२१। भाट 'पारए-पारगः' समय 'न होइ-न भवति' 25 शता नथी. ॥१॥
અન્વથાર્થ–મદેન્મત્ત પુરૂષને જાતિમદ અથવા કુલમદ સંસારથી બચાવી શતા નથી. પરંતુ તે સંસાર ચક્રમાં જ ફસાવનારા બને છે. તેથી સમ્યક જ્ઞાન ચારિત્રને છેડીને બીજું કેઈ પણ રક્ષણ કરનાર બની શકતું નથી. પરંતુ સમ્યફ જ્ઞાન ચરિત્ર જ સંસારથી બચાવી શકે છે. તેથી જાતિ અને કલાભિમાન વાળા સાધુ દીક્ષાને ગ્રહણ કર્યા છતાં પણ નિદિત કમનું સેવન કરે છે. અથવા જાતિ વિગેરેને મદ કરે છે. એ પુરૂષ નિઃશેષ કર્મનો ક્ષય કરવામાં સમર્થ થઈ શકતું નથી. ૧૧
ટીકાર્થ –કરવામાં આવનારું અભિમાન અભિમાનીનું રક્ષણ કશ્વાવામાં સમર્થ થઈ શકતું નથી. પરંતુ સંસારનું જ કારણે થાય છે, તેજ બતાવે

Page #362

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३५१ तस्य 'जाई व जाति श्व-मातृसमुत्था, 'कुलं व' कुलं च पितृसमुत्थम् एतदु. पलक्षणं सर्वपदानाम्, तथा च क्रियमाणः कोऽपि मदः स्वात्तुः-संसारात् 'ताणं' त्राण-रक्षाकारणं न भवति, प्रत्युत संसारभ्रमणकारणमेव भवति 'गणस्थ' नान्यत्र 'विज्जाचरणं' विद्याचरणम्, विद्यया ज्ञानम्, चरणेन चारित्रं गृह्यते तदपि 'मुचिण' सुचीर्णम्-सम्यक्त्यसम्बलितं संसारात संरक्षकं भवति ज्ञानचारित्र विहाय नान्यद् रक्षकम् । एवंविधे सत्यपि मोक्षमार्गे 'णिक्खम्म' निष्क्रम्य-प्रव्रज्यामादायाऽपि 'से' सः 'अगारिकम्म' अगारिकर्म-सावधकर्मानु. ष्ठानं जात्यादिकं वा 'सेवई' सेवते-मदादिकं करोति यः सः 'विमोयणाए' विमो. चनाय-निश्शेषकर्मणां क्षयाय 'पारए' पारगः-समर्थः 'न होई न भवति-अशेषकर्मणां क्षयकर्त्ता न भवति । उक्तंच
'जातिः कुलं वा न भवेद्धि जन्तोः, संरक्षणायेति वदन्ति धीराः।
किन्तूक्तमेतच्चरितं च रक्षेत्, ज्ञानं च चारित्रमवेहि विद्वन् ! ॥१॥ लाते हैं। मातृपक्ष को जाति और पितृपक्ष को कुल कहा जाता है। जाति अथवा कुल आत्मा का त्राण नहीं कर सकते। यहां जाति और कुल उपलक्षण हैं। अतएव यह समझना चाहिए कि बल आदि का अभिमान भी संसार से त्राण नहीं कर सकता। वह तो संसार भ्रमण का ही कारण होता है। समीचीन प्रकार से आचरित अर्थात् सम्पग् दर्शन से युक्त ज्ञान और चारित्र ही संसार से रक्षा कर सकते हैं। इनके सिवाय अन्य कोई रक्षक नहीं है।
जो मुनि प्रव्रज्या अंगीकार करके भी गृहस्थ के कार्यों का अर्थात सावध अनुष्ठानों का सेवन करता है । अथवा मद आदि करता है, છે. માતૃપક્ષને જાતિ કહે છે, અને પિતૃપક્ષને કુળ કહેવામાં આવે છે. જાતિ અથવા કુળ આત્માનું રક્ષણું કરી શકતા નથી. અહિયાં જાતિ અને કુળ એ ઉપલક્ષણ છે, તેથી એ સમજવું જોઈએ કે -બળ મદ રૂપ મદ લાભમાં તપમદ સૂત્રમદ અશ્વર્ય મદ વિગેરેનું અભિમાન પણ સંસારથી રક્ષણ કરી શકતા નથી તે તે સંસારમાં ભ્રમણનું જ કારણ હોય છે, સારી રીતે આચરવામાં આવેલ અર્થાત્ સમ્યક્ દર્શનથી યુક્ત જ્ઞાન અને ચારિત્ર જ સંસારથી રક્ષા કરી શકે છે, તેના સિવાય બીજું કંઈ રક્ષા ४२वावाणु नथी.
જે મુનિ પ્રવજ્યા-દીક્ષા ગ્રહણ કરીને પણ ગૃહસ્થાના કાર્યોનું અર્થાત સાવધ અનુષ્ઠાનેનું સેવન કરે છે, અથવા મદ વિગેરે કરે છે, તે સધળા

Page #363

सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अतो यः पवमामादायाऽपि गृहस्थकर्म जाति मदादिकं सावध कर्म वा सेवते, स कर्म क्षायितुं समर्थो न भवतीति भावार्थः ॥११॥ मूलम्-णिकिंचणे भिक्खू सुलूहजीवी,
जे गारवं होई सिलोगगामी। आजीवमेयं तु अबुज्झमाणो,
पुणो पुणो विप्परियासुवेइ ॥१२॥ छाया-निष्किञ्चनो भिक्षुः सुरूक्ष जीवी, यो गौरववान् भवति श्लोककामी।
आजीवमेतत्त्वबुद्धयमानः, पुनः पुनर्विपर्यासमुपैति ॥१२॥ वह समस्त कर्मों का क्षय करने के लिए समर्थ नहीं होता कहा भी है 'जातिः कुलं' इत्यादि।
धीर पुरुषों का कथन है कि जाति अथवा कुल जीव की रक्षा करने में समर्थ नहीं है । हे ज्ञानी ! ज्ञान और चारित्र ही आत्मा की रक्षाकरने में समर्थ होते हैं।'
अतएव जो दीक्षा स्वीकार करके भी गृहस्थ के योग्य कार्य करता है या जाति मद आदि का सेवन करता है, वह कर्मों का क्षय करने में समर्थ नहीं होता है ॥११॥ 'णिकिंचणे भिक्खू' इत्यादि ।
शब्दार्थ- 'जे भिक्खू-यो भिक्षुः' जो साधु 'णिकिंचणे-निष्कि चन:' बाह्यपरिग्रह से रहित अर्थात् द्रव्य आदि नहीं रखता है કને ક્ષય કરવામાં સમર્થ થઈ શક્યું નથી. કહ્યું પણ છે-“જ્ઞાન: ૪ ઈત્યાદિ
ધીર પુરૂષેનું કથન છે કે--જાતિ અથવા કુળ જીવની રક્ષા કરવામાં સમર્થ નથી. હે જ્ઞાની! જ્ઞાન-અને ચારિત્ર જ આત્માને રક્ષા કરવામાં સમર્થ થાય છે કે
તેથીજ જેઓ દીક્ષાને સ્વીકાર કરીને પણ ગૃહસ્થને યોગ્ય એવા કાર્યો કરે છે, અથવા જાતિ મદ આદિનું સેવન કરે છે, તે કર્મોને ક્ષય કરવામાં સમર્થ થઈ શકતા નથી. ૧૧૫
'णिकिंचणे भिक्खू' त्यादि
शा- 'जे भिक्खू-ये भिक्षुः साधु ‘णिकि चणे-निष्किचनः' माघ ५२ हया हित अर्थात द्रव्य विगेरे रामता नथी. तथा 'सुलूहजीवी-सुरूक्ष

Page #364

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्य स्वरूपनिरूपणम्
३५३
अन्वयार्थः एवम् (जे भिक्खु ) यो भिक्षुः- परसपिण्ड भोजी (निक्किचणे) निष्किश्चनः बाह्यपरिग्रहवर्जितः (सुलूहजीवी) सुरूक्षजीवी- रूक्षशुष्क भोजनकर्त्ता, एवं यः (गार) गौरववान् - ऋदिरससातगौरवमियः, एत्रम् ( सिलोग गामी) लोककामी आत्मश्लाघा मिलापी (हो) भवति सः (अंबुज्झमाणे) अबुद्धयमानः- परमार्थमोक्षमार्गमजानानः (एयं ) एतदेव निकिञ्चनत्वादिकम् आत्मश्लाघापरायणो भूत्वा (आजीवं) आजीवम् - आजीविकां कुर्वन् (पुणो पुणो )
तथा 'सुलह जीबी - सुरुक्षजीवी' लूखा सूका आहार करता है एवं 'जे -य:' जो 'गारवं गौरवम्' ऋद्धिरससानारूप गौरवप्रिय 'होइ भवति' होता है तथा 'सिलोगगामी-लोककामी' अपनी श्लाघा की इच्छा रखता है वह 'अवुज्झमाणो अबुध्यमानः परमार्थसे-तत्त्वतः मोक्षमार्ग को नहीं जाननेवाला 'एयं एतत्' यह निष्कंचनादिक को 'आजीवं आजीवम्' आजीविका के साधनरूप करके पुणो पुणो-पुनः पुनः' थारबार संसार में 'विपरियासं विपर्यासम्' जन्म, जरा शोक एवं मरणादिकका 'एति - उपैति ' प्राप्त करता है ॥ १२ ॥
-
अन्वयार्थ - जो भिक्षु साधु निर्दोषाहारका ग्रहण करता और वाइयपरिग्रह से वर्जित होकर रूक्षशुष्क (लखा सुखा) भोजन करने वाला है । एवं जो ऋद्धिरस खाता गौरव का प्रिय है । एवं आत्मश्लाघा का अभिलाषी है । वह परमार्थ मोक्ष मार्ग को नहीं जानते हुए अपनी प्रशंसा में लीन होकर निष्किञ्चनत्वादि बाह्य परिग्रह के परित्याग को ही
जीवी' यो सुट्टी आहार ४रे छे तथा 'जे-य:' ने 'गारखं - गौरवम्' ऋद्धि रस साता ३५ गौरव प्रिय 'होइ - भवति' होय छे तथा 'सिलोगगामी-श्लोकगामी' पोतानी साधानी च्छा राखे छे, ते 'अबुझमाणो-मबुध्यमानः ' ५२भार्थथी-तत्त्वतः भीक्षभागने न लावावाणा 'एयं एतत्' मा निष्ठियनाहिने 'आजीवं - आजीवम्' भावना साधन ३५ मनावीने 'पुणो पुणे - पुनः पुनः ' वारंवार स'सारभां 'विप्परियास - विपर्यासम्' ०४, ४२ शो ने भरा ने 'एति - उपेति' प्राप्त करे छे. ॥१२॥
અન્વયા --જે સાધુ નિર્દોષ આહારને ગ્રહણ કરે છે, અને ખાદ્ય પરિ ગ્રહથી વન લુખા સુકા આહાર કરવા વાળા છે એવા પુરૂષ પણ જો ઋદ્ધિ રસ શાતા ગૌરવપ્રિય હાય તથા આત્મશ્લાઘાને ઈચ્છનાર હોય તે પરમાથ એવા માક્ષ માર્ગોને ન જાણુતા થકે પેાતાની પ્રશ'સામાં જ લીન કિચનત્વાદિ
सू० ४५

Page #365

३५४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
पुनः पुनः संसारे 'विपरियासं' विपर्यासम् - जन्मजराशोक मरणादिकम् ( उवेह) उपैति प्राप्नोतीति ॥ १२ ॥
टीका - पुनरपि मददोषमेव कथयति जे भिक्खु ' यो भिक्षुः- निरवद्य भिक्षणशीलः परदत्तभोजी 'निक्किचणे' निष्किञ्चनो बाह्यपरिग्रहरहितः तथा'सुलहजीवी' सुरूक्षजीवी- सुष्ठु रूक्षमन्तमान्तं तक मिश्रितपर्युपितवल्लचणकादिकं तेन जीवितुं प्राणधारणं कर्त्तुं शीलं यस्य स रूक्षजीवी । एतादृशोऽपि कश्चित् या 'गारखं' गौरव रान ऋद्धिरससातगौरवप्रियः 'दोइ' भवति, तथा'सिलोगगामी' श्लोककामी-आत्मश्लाघालावी भवति एतादृशः पुरुषः 'अबुझमाणो' परमार्थमोक्षमार्गम् बुद्धयमानः 'एयं' एतदेव निष्क्रियत्वादिकम् आत्मश्लाघातत्परतया 'आजीव' आजीवम् - आजीविकाम् - आत्मवत्तनोपार्य जीविका का साधन बनाकर वारवार संसार में जन्म जरा शोक मृत्यु को प्राप्त करता है ॥ १२ ॥
टीकार्थ - फिर मद के दोष दिखलाते हैं जो भिक्षु है अर्थात् भिक्षा से शरीर निर्वाह करता है । परिग्रह से रहित है और रूक्षजीवी है, अर्थात् अत्यन्त रूखा अन्त प्रान्त तक्रमिश्रितवासी चना आदि से प्राण धारण करता है। ऐसा पुरुष भी यदि ऋद्धि, रस और साता के गौरव की कामना करता है और अपनी प्रशंशा की अभिलाषा करता है तो वह परमार्थिक मोक्षमर्ग को न जानने वाले उस पुरुष के पूर्वो व्रत अकिंचनता निष्परिग्रहता आदि गुण आजीविका मात्र ही हैं । अर्थात् गौरव प्रियता और आत्मप्रशंसा की कामना के कारण उक्त
બાહ્ય પરિગ્રહના પરિત્યાગને જ આજીવીકાનું સાધન બનાવી વારવાર સ’સારમાં જન્મ, જરા, શેકને પ્રાપ્ત કરીને મરણુ પામે છે. ૧૨ા
टी अर्थ - इथी भहना होषी जावे - भिक्षु है, अर्थात् मिक्षार्थीी શરીરના નિર્વાહ કરે છે, પરિગ્રહથી રહિત છે, અને રૂક્ષ જીવી છે, અર્થાત્ લુખા સુકી અન્ત પ્રાન્ત છાશ મિશ્રિત વાસી ચણા વિગેરેથી પ્રાણ ધારણ કર છે, અર્થાત્ શરીરને નિર્વાહ કરે છે, એવા પુરૂષ પણ જો ઋદ્ધિ રસ અને સાતાના ગૌરવની ઈચ્છા કરે, અને પેાતાની પ્રશ'સાની ઈચ્છા કરે, તે તે પાર્થિક મે ક્ષમાને ન જાણવાવાળા તે પુરૂષને પૂર્વોક્ત અકિચનપશુ નિષ્પરિગ્રહપણુ, વિગેરે ગુÈા કેવળ આજીવિકા પુરતા જ છે. અર્થાત્ ગૌરવ પ્રિયતા અને આત્મપ્રશંસાની કામના-ઇચ્છાના કારણે એ શેાથી પણ તેના

Page #366

संमयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३५६ कुर्वाणः 'पुणो पुणो' पुनः पुनः संसारे 'विपरियासं' विषर्यासम् जन्मजरामरणशोकादिकम् 'उवेई' उपैति-पाप्नोति यद्यपि संसारादुत्तरितु वान्छति किन्तु तत्रैव मज्जतीति ।
या सर्वथा सर्वार्थ रहितो भिक्षामात्रेगोदरं पूरयति, सः यदि मद करीति, पूजाकामी वा भवति, तदा तस्य भिक्षाटनं नोविकासाधनं भवति, स चैवविधा सन् संसाराटवीमेवाटतीति भावार्थः ॥१२॥ मूळम्-जे भासवं भिक्खू सुसाहुवाई,
पडिहाणवं होई विसारए य। आगाढपण्णे सुविभावियप्पा,
अन्नं जैणं पैन्नया परिहवेजा॥१३॥ छाया-यो भाषावान् भिक्षुः सुसाधुगदी, प्रतिभानवान् भवति विशारदश्च ।
आगाढपज्ञाः सुविभावितात्मा, ऽन्यं जनं प्रज्ञया परिभवेत् ॥१३॥ गुणों से भी उसकी आत्मा का कल्याण नहीं हो सकता। ऐसा पुरुष संसार में वारंवार जन्म जरा मरण शोक आदि को प्राप्त होता है। वह यद्यपि संसार से तिरना चाहता है। किन्तु उक्त दोषों के कारण उसमें डूबता है।
आशय यह है कि जो जगत् के समस्त पदार्थों का परित्याग कर चुका है और भिक्षा के द्वारा उदरपूर्ति करता है । वह भी यदि मद करता है या प्रशंसा का इच्छुक होता है। तो उसका भिक्षाटन करना जीविका का साधन ही है। वह पुरुष संसार अटवी में ही भटकता रहता है ॥१२॥
આત્માનું કલ્યાણ થઈ શકતું નથી. એ પુરૂષ સંસારમાં વારંવાર જન્મ, જરા, મરણ અને શોક વિગેરે પ્રાપ્ત કરે છે, જો કે તે સંસાર સાગરથી તરવાની ઈચ્છા કરે છે, પરંતુ ઉપર કહેલા દેને કારણે તેમાં ડૂબે છે.
કહેવાને આશય એ છે કે—જેઓ જગના સઘળા પદાર્થોને પરિત્યાગ કરી ચૂક્યા છે, અને ભિક્ષા દ્વારા પિતાના ઉદરની પૂર્તિ કરે છે. તે પણ જે મદ-અભિમાન કરે, અથવા પ્રશંસાની ઈરછા કરે તે તેનું ભિક્ષાટન કરવું એ કેવળ આજીવિકાના સાધન પુરતું જ છે, તે પુરૂષ સંસાર રૂપી અટવી જંગલમાં જ ભટકો રહે છે. ૧૨

Page #367

सूत्रकृताङ्गसूत्र 'जे भासवं भिवखू सुसाहुवाई' इत्यादि।
शब्दार्थ-'जे भिक्खू-ध: भिक्षुः' जो साधु 'भासवं-भाषावान्' भाषा के दोष एवं गुण को जानने वाला होने से सुंदर भाषा बोलने वाला हो तथा 'सुसाहुवाई-सुसाधुवादी' सुंदर मिष्ट भाषी हो 'पडि. हाणव-प्रतिभानवान् , औत्पत्त्यादिबुद्धि गुण से अच्छी प्रतिभावाला हो तथा 'विसारए-विशारदः' विशारद अर्थात् अनेक प्रकार के अर्थ को प्रकाशन करने में समर्थ हो तथा 'भागाढपन्ने-आगाढप्रज्ञः' विशेष प्रकार से, प्रज्ञाशाली हो एवं 'सुमाविअप्पा-सुभावितास्मा' धर्म की भावना से जिसका हृद्य वासित है वही साधु है परंतु मैं ही ज्ञानी हुँ ऐसा अभिमान करने वाला पुरुष 'अण्णं जण-अन्यं जनं' दूसरे को 'पण्णया-प्रज्ञया' अपनी बुद्धि की प्रतिभासे 'परिहवेज्जा-परिभवेत् तिरस्कृत करता है ऐसा पुरुष साधु नहीं कहा जासकता है ऐसा पुरुष केवल साध्वाभास ही है ॥१३॥
अन्वयार्थ-जो साधु भाषा का गुण दोष जानने से सुन्दरभाषा भाषी है । एवं सुसाधुवादी पूर्ण प्रतिभाशाली है और औत्पत्ति
'जे भासवं भिक्खु सुसाहुवाई' या
शब्दार्थ--'जे भिखू-यः भिक्षुः' रे साधु 'भासव-भाषावान्' नापाना દેશે અને ગુણને જાણવાવાળા હેવાથી સુંદર ભાષા પ્રયોગ કરનાર सय तथा 'सुसाहुवाई-सुसाधुवादी' सु४२ मा मालपापा डाय 'पडिहाणवं -प्रतिभानवान्' भीत्पत्ति विगेरे मुद्धिना गुथी सु२ प्रतिभाशाली डाय तथा 'विसारए-विशारदः' विशा२६ अर्थात् भने ४२न। म २ प्रगट १२. पामा समर्थ य तथा 'आगाढपन्ने-आगाढप्रज्ञः' विशेष (२थी प्रज्ञाशी डाय भने 'सुभाविअप्पा-सुभावितात्मा' धनी मानाथी भर्नु वासित હેય એજ સાધુ કહેવાય છે. પરંતુ હુંજ જ્ઞાની છું એ પ્રમાણેનું અભિમાન ४२॥णी पु३५ 'अण्णं जण--अन्यम् जन' मन्यने 'अण्णया-प्रज्ञया' पातानी मुद्धिनी प्रतिमाथी 'परिहवेज्जा- परिभवेत्' ति२२कृत ४२ . मेवः ५३५ साधु કહી શકાતું નથી. એ પુરૂષ કેરળ સાધાભાસજ કહેવાય છે. જેવા
અન્વયાર્થ–જે સાધુ ભાષાના ગુણ દેષને જાણવાથી સુંદર ભાષા બેલનાર છે, તથા સુસાધુવાદી અને પૂર્ણ પ્રતિભાશાલી છે, અને નિકી

Page #368

safat टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम्
૩
अन्वयार्थ :- (जे भिक्खु ) यो भिक्षुः- भिक्षणशीलः ( भासवं ) भाषावान सापादपगुणज्ञतया शोमनभाषायुक्तो भवेत् एवम् - ( साहुबाई) सुसाधुवादी (पडिवाण) प्रतिभानवान् औत्पत्तिक्यादि बुद्धिगुणसमन्वितः तथा 'विसार' विशारदश्व अर्थग्रहणसमर्थः एवम् (आगाढपणे) आगाढमज्ञः - विशि ष्टप्रज्ञाशन (सुविभाविप्रा) सुविभावितात्मा - धर्मवासनावासितात्मा खलु साधुवति-अमेत्र पण्डित इत्येवं विधो जनः (अण्णं जणं) अन्यं जनं 'पण्णया ' मझ्या स्वबुद्धिप्रतिभावलेन ' परिवेज्जा' परिमवेत्-अपमानितं कुर्यात् स न साधुः, अपितु साधाभासः ॥१३॥
टीका--'जे भिक्खु' यो भिक्षुः- भिक्षणशीलः 'भास' भाषागुणदोषज्ञतथा शोभनभाषा युक्तो भवेद, तथा 'साहुबाई' सुसाधुवादी सुष्ठु साधुशोभनं मितं पथ्यं प्रियं च वदितुं शीलं यस्य स सुसाधुवादी 'पडिहाणवं' प्रतिभानवान् - औत्पत्तिक्यादिबुद्धिगुण समन्वितः तथा 'विसारप य' विशार
,
की वगैरह बुद्धि गुणों से युक्त है। तथा विशारद है अर्थात् अर्थ ग्रहण करने में समर्थ है । एवं विशिष्ट प्रज्ञावान् है और धर्म भावना से वासित आत्मा होने पर भी मैं ही एक पण्डित' ऐसा समझने वाला दूसरे को अपनी बुद्धि प्रतिभा के बल से अपमानित करता है । वह साधु नहीं है । अपितु साध्वाभास है ॥ १३॥
टीकार्थ- जो भिक्षु भाषावान् होता है अर्थात् भाषाके गुण और दोषों को जानने के कारण शोभन भाषा का प्रयोग करता है 'सुंदर भाषा लिखता है या संस्कृत प्राकृत आदि अनेक भाषाओं का ज्ञाता होता है, जो सुसाधुवादी है ! अर्थात् प्रशस्त, परिमित, पथ्य और प्रिय बोलने वाला है। प्रतिभावान् अर्थात् औत्पत्तिकी आदि बुद्धि વિગેરે બુદ્ધિના ગુહ્યેથી યુક્ત તથા વિશારદ અત્ અથ ગ્રહણ કરવામાં સમ હૈાય એવા વિશેષ પ્રકારની બુદ્ધિવાળા તથા ધર્મભાવનાથી વાસિત મા દાવા છતાં પણ ‘હુજ એકલા પડિત છું, એવુ સમજનાર બીજાને પેાતાની બુદ્ધિ પ્રતિભાના બળથી અપમાનિત કરે છે, એ સાધુ નથી, પરંતુ
સાધ્વાભાહજ છે. ૧૩૫
ટીકા --જે ભિક્ષુ ભાષા જ્ઞાનવાન હોય છે, અર્થાત્ ભાષાના શુQા અને દોરાય જાણવાના કારણે સુદર ભાષાને પ્રયોગ કરે છે. (સુદર ભાષા લખે છે,) અથવા સમૃત પ્રાકૃત વિગેરે અનેક ભાષાઓને જાણુવા વાળે होय हे ) ने साधुवाही देय छे, अर्थात् प्रशस्त परिमित, पथ्य अने प्रिय

Page #369

३५८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
दश्व - अर्थग्रहणसमर्थ :- अनेकप्रकारकार्थ कथनसमर्थ:, तथा - 'आगादपणे' आगाढपशः, आगाढा - अवगाढा परमार्थ पर्यवसिता तत्त्वनिष्ठा मज्ञा बुद्धिर्यस्य स आगाढवज्ञः, तथा - 'सुविभाविषधा' सुविभावितात्मा, सुष्ठु विविधं भावितः - धर्मवासना वासित आत्मा यस्य स तथाभूतः, एतादृश पापादिगुणैः कर्मक्षयकारकैरपि यः कश्चिद् मदं कुर्यात् यथाऽहमेव भाषाविधिज्ञः साधुवादी मत्तोऽन्यो नास्ति कचिद् अलौकिकः - लोकोत्तरशाखार्थ विशारदः किन्तु अहमेव पण्डित इति । एवमात्मोत्कर्ष' वान् 'अण्णं जणं' अन्यं जनम् 'पण्णया' प्रज्ञयास्वकीयमज्ञा ' परिवेज्जा' परिभवेत् अपमानयेत् स न साधुः अपि तु साध्वाभासः इति । यः सम्यग्रूपेण भाषागुणदोष जानाति, मिष्टं पथ्यं हितं व वचनं वदति, शास्त्रार्थ पर्यालोचने निपुगो धर्मवासनयाऽऽत्मा वासितः स सुसाधुः । के गुणों से सम्पन्न है । जो विशारद है अर्थात् सूक्ष्म तत्र को ग्रहण करने में तथा अनेक प्रकार के अर्थों का कथन करने में समर्थ है । जो तत्र में प्रगाढ प्रज्ञा वाला है तथा जिसने अपनी आत्मा को धर्म के संस्कारों से भावित किया है । वह यदि अपने इन गुणों के कारण अभिमान करता है, वह सोचता है कि मैं ही भाषाविधि का देता हूं, शोभनवादी हूं मुझसे बढ कर अथवा मेरे समान कोई शास्त्रार्थ में कुशल नहीं हैं। मैं अद्वितीय पण्डित हूं, और ऐसा सोच कर दूसरों का पराभव करता है । तो वह साधु नहीं है, वह साध्याभास है ।
आशय यह है कि जो भाषा के गुणों और दोषों को सम्यक् प्रकार से जानता है। मधुर सत्य और हितकर वाणी बोलता है। शास्त्र के अर्थ का विचार करने में निपुणहोता है और धर्म की बासना से ખેલવા વાળા છે, પ્રતિભાવાન્ અર્થાત્ ઔપત્તિકી વિગેરે બુદ્ધિના ગુણૈાથી યુક્ત છે; જે વિશારદ છે, અર્થાત્ સૂક્ષ્મ તત્વને ગ્રહેણુ કરવામાં તથા અનેક પ્રકારના અર્થાનું કથન કરવામાં સમથ છે. જે તત્વમાં અત્યંત બુદ્ધિશાળી છે, તથા જેમાં પેાતાના આત્માને ધર્મોના સકારાથી ભાવિત કર્યાં છે, તે જો પોતાના આ ગુણેશને કારણે અભિમાન કરે, અને વિચારે કે-હૂઁજ ભાષા વિધિને જાણવાવાળા છું. શૈાભનવાદી છુ મારાથી વધારે અથવા મારી સરખા શાસ્ત્રામાં કાઈ કુશળ નથી, હુ' એક અદ્વિતીય પડિત છું. આમ માનીને ખીજાનું અપમાન કરે છે, તિરસ્કાર કરે છે, તે તે સાધુ નથી. પરંતુ સ.વાભાસ માત્ર વૈષધારી સાધુ જ છે તેમ સમજવુ,
કહેવાનેા આશય એ છે કે—જે ભાષાના ચુશે! અને દાષાને સારી રીતે જાણું છે, મધુર, સત્ય અને હિતકર ભાષા એટલે છે, શાસ્ત્રના અર્થના વિચાર કરવામાં નિપુણુ હાય છે, અને ધર્મોની વાસનાથી વાસિત આત્મા વાળા હોય

Page #370

समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३५९ यस्त्वेभिरेव गुणैर्मदपशादन्यं तिरस्करोति स न भवति साधुः अपितु साध्वाभास एव स मन्तव्य इति ॥१३॥ मूलम्-एवं ण से होई समाहिपत्ते,
जे पन्नवं भिक्खू विउक्कसेज्जा। अंहवा वि 'जे लोभमयावलित्ते,
अन्नं जेणं खिसइ बॉलपन्ने ॥१४॥ छाया-एवं न स भाति समाधिपाप्तः, यः प्रज्ञावान भिक्षुयुत्कर्षेत् ।
अथवाऽपि यो लाभमदावलिप्तः, अन्यं जन खिसति बाळपज्ञः ॥१४॥ वासित आत्मा वाला होता है । वह सुसाधु है । किन्तु इन्हीं गुणों के कारण अभिमान करके जो दूसरों का अपमान करता है। यह वास्तव में साधु नहीं है । उसे साध्वाभास ही समझना चाहिए ॥१३॥
'एवं ण से होइ' इत्यादि।
शब्दार्थ,-'एवं-एवम्' पूर्वोक्त प्रकार से 'से-सः' दूसरे का अपमान करनेवाला वह साधु प्रज्ञासे युक्त होने पर भी 'समाहिपत्तसमाधिप्राप्तः' मोक्ष मार्ग में गमन करनेवाला 'ण होह-न भवति' नहीं होता है 'जे-य:' जो 'भिक्खू-भिक्षु।' साधु 'पण्णवं-प्रज्ञावान्' बुद्धिमान हो करके भी 'विउक्कसेज्जा-व्युत्कर्षे त्' अभिमान करता है 'अहवावि-अथवाऽपि' अथवा 'जे-य:' जो साधु 'लाभमयावलिते-लाभमदावलिप्तः' अपने लाभके मदसे मस्त है 'बालपण्णे-बालप्रज्ञा' मूर्ख છે, તે સુસાધુ છે, પરંતુ આજ ગુણોને કારણે અભિમાન કરીને બીજાઓનું જે અપમાન કરે છે. તે વાસ્તવિક રીતે સધુ નથી. તેને સાધવાભાસ જ સમજવો જોઈએ ૧૩ ___ एवं ण से होइ' त्याह
शा--एवं-एवम्' हित २थी 'से-सः' मीनु २५५मान ४२वापाणे ते साधु प्रज्ञावान् डापा छतi 'समाहिपत्ते-समाधिप्राप्तः' भाक्ष भागमा शमन ४२वावाणी ‘ण होइ-न भवति' थतेनथी. 'जे-यः' ने 'भिक्खू भिक्षुः' साधु 'पण्णवं-प्रज्ञावान्' भुद्धिमान वा छतां ५५ 'बिउक्कसेज्जा-व्युस्कर्ष येत् भनिभान रे छे. 'अहवा वि-अथवाऽपि' मथ! 'जे-यः' रे साधु 'लाभमयावलिते-लाभमदावलिप्तः' पोताना सामना महथी भरत छे ते 'बाल.

Page #371

३६०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे अवार्थ:-एवं) एरम्-पूर्वोक्तप्रकारेग (से) सः-परापमानकत्ता साधुःप्रज्ञावानपि (समाहिपत्ते) समाधिप्राप्तः-मोक्षमार्गमामो (ण होइ) न भवति (जे) यः खलु (भिक्खू) भिक्षुः-साधुः (पण्ण) प्रज्ञावान भूत्वाऽपि (विउकसेज्जा) व्युत्कर्षेत्-अभिमानं करोति (अहवा वि) अथवाऽपि (जे) यः साधुः (लाभमया. चलित्ते) लामदावलिप्तः (बालपण्णे) बालपज्ञः-मूर्खः (अण्णं जणं) अन्यं जनम्साधन्तरम् (खिंसइ)) खिसति-निन्दति ॥१४॥
टीका-सम्पति-पूर्वोक्तदोषस्य किं फलं भवति तदर्शयति एवं ण से' इत्यादि । 'ए' एवम्-पूर्वोक्तप्रकारेणाऽन्यस्यापमानं कुर्वाणः, आत्मोत्कर्ष च कुर्वन् सर्वशास्त्रार्थविशारदोऽपि, तत्वावगाढ ज्ञावानपि 'समाहिपत्ते' समाधिप्राप्तः मोक्षमार्ग-जम्याज्ञानचास्त्रिात्मकं धर्मध्यानात्मकं वा प्राप्तः ‘ण से होइ' न स है अतः वह 'वह अन्नं-नं-अन्यं जनम्' दूसरे की 'खिसइ-निन्दति' निन्दा करता है ।।१४॥
अन्वयार्थ-- पूर्वोक्त रीति से दूसरे को अपमान करने वाला साधु प्रज्ञावान होने पर भी मोक्षमार्ग गामी नहीं होता है। एवं जो साधु बुद्धिमान होकर भी अभिमान करता है। अधवा जो साधु लाभ मदवाला है। वह बालप्रज्ञ मूर्ख दूसरे साधु की निन्दा करने वाला होता है ॥१४॥
टीकार्थ-पूर्व कधित दोष का फल क्या होता है । वह यहां दिखलाते हैं-पूर्वोक्त प्रकार से जो प्रज्ञावान् साधु अभिमान करता है। दूसरों का तिरस्कार करता है । वह समस्त शास्त्रों में विशारद होने पर भी और तत्वनिष्ठ प्रज्ञावान होने पर भी सम्यग्ज्ञान-दर्शन-चारित्र पन्ने-बालप्रज्ञः' भूमी ते 'अन्नं जन-अन्यम् जनम्' मन्य जननी खिसइ-निन्दति' C.४२ छ...१४॥
અન્વયાર્થ–પૂર્વોક્ત પ્રકારથી બીજાનું અપમાન કરવાવાળો સાધુ પ્રજ્ઞાવાન હોવા છતાં પણ મોક્ષ માર્ગમાં જઈ શકતો નથી. અને જે સાધુ બુદ્ધિમાન હોવા છતાં પણ અભિમાન કરે છે. અથવા જે સાધુ લાભમદ વાળે હોય એ તે બાલ પ્રજ્ઞ–મૂર્ખ બીજા સાધુની નીંદા કરનાર હોય છે. તે સમાધિ પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી. ૧કી
ટીકાર્થ–-પહેલા કહેલ કેનુિં ફળ શું થાય છે? તે અહિયાં બતાવવામાં આવે છે.-પૂર્વોક્ત પ્રકારથી જે પ્રજ્ઞાશાળી સાધુ અભિમાન કરે છે. બીજા એને તિરસ્કાર કરે છે, તે બધા જ શા મા વિશારદ હોવા છ પણ અને તત્વનિષ્ઠ પ્રજ્ઞાવાન હોવા છતાં પણ સમ્યક્ જ્ઞાન-સમ્યક્ દર્શન-સમ્યકુ

Page #372

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्य स्वरूपनिरूपणम् ३६१ भवति, परमार्थसमुद्रस्योपरि एव प्ळवते । क एवं भूत स्तत्राह-'जे' यः परमार्थमविदित्वा सर्वविशिष्टमात्मानं मन्यमानः स्वप्रज्ञ या 'भिक्खू' भिक्षुः- साधुः 'पन्न' पज्ञावान् 'विउकासेज्ना' व्युतत्-अभिमान कुर्यात्, स समाधि प्राप्तो न भवति, 'अहवा वि' अथवाऽपि 'जे' यः स्वल्पान्तरायो लब्धि. मान् स्वार्थ व सर्वसाधारणशय्या संस्तारकाद्युपकरणादिकमुत्पातितुं समर्थों भवति स हीनप्रकृतितया 'लाभमयावलित्ते' लाभगदावलिप्ता-लाभमदान्वितः 'अन्नं जणं' अन्यम्-अलब्धिमन्तं जनं साध्वन्तरम् 'बालपन्ने' बालपज्ञो मूर्ख। 'खिपति-निन्दति-अपमानयति च वक्ति च अहमेतादृशः सर्वसाधारणशय्या. संस्तारकाधुपकरणोत्पादकोऽस्मि, अन्यस्तु-श्वानादिवत् धावमानः स्वोदरपूर्तिमात्रमपि न करोति । एतादृशः परामिभकारी गर्विष्ठो भिक्षुः समाधिपासो न भवतीति ॥१४॥ तप रूप अथवा धर्मध्यान रूप समाधि (मोक्षमार्ग) को प्राप्त नहीं कर पाता है। वह परमार्थ रूपी समुद्र की सतह पर ही तैरता रहता है। तथा जो साधु स्वल्प अन्तराय वाला था लब्धि वाला होने के कारण अपने लिए और दूसरे साधुओं के लिए शरया, संस्तारक आदि या उपकरण आदि प्राप्त करने में सामर्थ्यवान हो और हीन प्रकृतिवाला होने से लाभमद से युक्त होकर दूसरे साधु की निन्दा करता है
और कहता है-मैं सर्व साधारण के लिए शय्या संस्तारक आदि तथा उपकरण आदि प्राप्त करके ले आता हूं दूसरे तो श्वान के जैसाइपर उधर भटकते हुए अपना पेट भी नहीं भर सकते । इस प्रकार दूसरे का पराभव करनेवाला अभिमानी साधु समाधि को प्राप्त नहीं कर सकता ॥१४॥ વારિત્ર, તપ રૂપ અથવા ધર્મધ્યાન રૂપ સમાધિ (મોક્ષમાર્ગ) પ્રાપ્ત કરી શક્ત નથી. તે પરમાર્થ રૂપી સમુદ્રની સપાટિ પરજ તરતો રહે છે. તથા જે સાધુ શેડા અંતરાય વાળે અથવા લબ્ધિવાળો હોવાને કારણે પિતાને માટે અને બીજા સાધુઓ માટે શય્યા સંસ્મારક વિગેરે અથવા ઉપકા વિગેરે પ્રાપ્ત કરવામાં સામર્થ્યવાન હોય, અને હીન પ્રકૃતિવાળા હોવાથી લાભ મદથી યુક્ત થઈને બીજા સાધુની નિંદા કરે છે, અને કહે છે, કે હું સર્વ સાધારણને માટે શય્યા સંસ્તારક વિગેરે તથા ઉપકરણ વિગેરે પ્રાપ્ત કરીને લઈ આવું છું બીજાઓ તે કુતરાઓની જેમ આમ તેમ ભટકીને પિતાનું પેટ પણ ભરી શકતા નથી. આ રીતે બીજાઓને તિરસ્કાર કરવાવળે અભિમાની સાધુ સમાધિને પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. ૧
सू० ६

Page #373

३६२
मूलम् - पेन्नामयं चैव तैयोमयं च,
आजीवगं चैव चत्थमाहु,
जिन्नामए गोमयं च भिक्खू ।
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
१
से पंडिए उत्तमपोगले से ॥१५॥
छाया - प्रज्ञामदं चैव वरदं च निर्नायेद् गोत्रमदं च भिक्षुः । आजीवगं चैव चतुर्थपाहु स पण्डित उत्तमपुद्गलः सः ||१५||
>
प्रज्ञा आदि मद नहीं करना चाहिये । यह दिखलाते हैं- 'पन्नामयं 'चेव तवोमयं च' इत्यादि ।
शब्दार्थ- 'भिखखू - भिक्षुः' साधु 'पण्णामयं चेव - प्रज्ञामदश्चैव ' मैं ही पूर्वादिके ज्ञान को जानने वाला हूं इसप्रकार के ज्ञानमद को तथा 'तबोमयं तपोमदं' रूपके मदको मैं ही तपस्वी हूं इस प्रकार के अभि मानको तथा 'गोधमयं च - गोत्रमदञ्च' स्वकुल एवं जाति आदि के मद को तथा 'चउत्थं चतुर्थम्' चौथा 'आजीवगं चेत्र-आजीवगश्चैव' आजीfamra मद को 'fणण्णामय-निर्नामयेत्' त्यागकरे ऐसा करने वाला 'स- सः' वह साधु 'पंडिए पण्डित' बुद्धिमान 'उत्तमपोग्गले - उत्तमपुद्गलः' उत्तम भव्यात्मा 'आहु-आहुः' कहाजाता है || १५ |
हवे प्रज्ञा विगेरेना भवन मे ते मताववा भाटे 'पन्नामयं चैव तपोमद'च' त्याहि गाथा रहे थे.
शब्दार्थ-भिक्खू-भिक्षुः' साधु 'पण्णामयं चेष - प्रज्ञामदचैव' ४ पूर्वाहिना ज्ञानने भागवावाणी छु भाषा प्रहारना ज्ञानमहने तथा 'तत्रोमयं तपोमद" तपना भने हुँ तपस्वी छु भाषा प्रभारना अभिभानने तथा 'गोयमयं च गोत्रमदं च' पोताना हुए तथा जति विगेरेना भहने तथा 'चउत्थं - चतुर्थम् ' थे।था 'आजीवगं चेव-आजीवकञ्चैव वना महने 'णिण्णामप-निर्नामयेत्' त्याग पुरे शो ४२श्रावणो 'से- सः' अर्थात् भहना त्याग श्वाषाणी ते साधु 'पंडिए - पण्डितः ' मुद्धिमान् 'उत्तमपोंगले - उत्तमपुद्गलः' उत्तम अव्यात्मा 'आहु - आहुः' 'हेवाय
॥१५॥

Page #374

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३६३ ___ अन्वयार्थः-(मिक्खू) भिक्षुः-भिक्षणशीलः साधुः (पण्मामयं चेत्र) प्रज्ञामदं चैव ज्ञानमदं च, एवम्-(तयोमयं व) तपोरदं न एकावलिकादितपोमदम्, अहमेव तपस्वीत्येवमभिमानम्, तथा-(गोयायं च) गोत्रमदं च-स्वकुल नात्यादिमदम्, एवम् (प्राजीवगं चेय) आजीरगं चैव--अर्थसंग्रहं च (वउत्य) चतुर्थम् (णिण्णामए) निर्नाम घेत्-परित्यजेन, तथासति (से) स-पूक्तिमदत्यागी (पंडिए) पण्डित:बुद्धिमान् (उत्तमपोग्गले) उत्तमपुद्गलो भव्यात्मा इति (पाहु) आहुःकथयन्ति तीर्थकरादयः ॥१५॥ ___ टीका-प्रज्ञादीनां मदं न कुर्यात् , इत्येत दर्शयति-'भिक्खू भिक्षुः-भिक्षण शीलः साधुः, संसारपर्यटनमेव मदफलम्-इति विचि व पन्नामयं चे' प्रज्ञामदंज्ञानमदम् अहमेव पूदिज्ञानधारकः, इत्येवं रूपम् , तथा-'तवोमयं तपोमदंतपसो मदम्-एकावलिमुक्तावलिगु गरत्नसंपत्तरादितपः कारी, अहमेव शास्त्रार्थवेत्ताऽहमेव तपस्वी इत्याधभिमानम् । तथा-'गोयमयं' गोत्रमदम् , गोत्रस्यस्कुलजात्यादेः 'उग्रादिवंश जातोऽहमित्यादिमदम् 'चउ-थं' चतुर्थम् 'आजीवगं
अन्वयार्थ--निर्दोष भिक्षाग्रहण करने वाला साधु प्रज्ञामद अर्थात् ज्ञानमद एवं एकावलिकादि तपोनद को छोड़ दे, याने मैं ही पूर्ण तपस्वी हूं इस प्रकार का अभिमान न करे । एवं गोत्रमद अर्थात् जाति कुल मद एवं आजीविका रूप अर्थ परिग्रह को छोड़ दे ऐसा पूर्वोक्त मद का त्यागी साधु पण्डित एवं भव्यात्मा मुक्तिमार्ग के योग्य गिना जाता है ॥१५॥
टोकार्थ-हे भिक्षु! मद का फल संसार पर्यटन है, ऐसा जान कर प्रज्ञा का मद् न करें अर्थात् 'मैं ही अपूर्व ज्ञान का धारक हूं'। ऐसा अभिमान न करें। तथा 'मैं एकावली, मुक्तावली, गुणरत्न संवत्सर आदि तपस्या करने वाला हूं' ऐसा तप का मद न करे। 'मैं उग्रवंश में उत्पन्न
અવયાર્થ–-નિષ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળા સાધુ પ્રજ્ઞામદ અર્થાત્ જ્ઞાનમદ અન એકાવલિ વિગેરે તપમદને છોડીને અને એમ માને કે જે પૂર્ણ તપસ્વી છું. આવા પ્રકારનું અભિમાન કરવું ન જોઈએ. તથા ગેત્રમદ અર્થાત્ જાતિમદ કુલભદ, તથા આજીવિકા રૂપ અર્થ પરિગ્રહને છોડી દે એવા પૂર્વોક્ત મદને ત્યાગ કરનાર સાધુ પંડિત એવં ભવ્યાત્મા મુક્તિમાર્ગને વેગ્ય ગણાય છે. ૧પ
ટીકાર્ય–સાધુએ મદનું ફળ સંસાર પર્યટન છે, તેમ સમજીને પ્રજ્ઞાને મદ કરે ન જોઈએ. તથા હું એકાવલી, મુક્તાવલી, ગુણવંત સંવત્સર વિગેરે તપસ્યાઓ કરવાવાળે છું. એ રીતે તપ સંબંધી મદ કર ન જોઈએ હું

Page #375

सूत्रकृतानसून क्षेत्र मानीवगम्, आसमन्ताज्जीवति अनेनेति आजीवोऽर्थसंग्रहस्तं गच्छतिमायति इत्याजीवगस्तं च चतुर्थम् ‘णिनामए नि मयेत्-त्यजेत् पूर्वोक्तमदत्यामादसौ 'पंडिए' पण्डित: 'से' सः 'उत्तमपोग्गले' उत्तमपुद्गलः, उत्तमः पुद्गल:मात्मा यस्य स तथा, एतादृश एवं समस्तमदत्यागी विशिष्टात्मा भवतिसर्वेभ्यः समुत्कृष्टो भवतीति। ___ साधु ज्ञानमदं तपोमदं गोत्रमदं, तथा चतुर्थमाजीविकामदं परित्यजेत् । य इत्थंकरोति स एव पण्डितः सर्वेभ्य उत्कृष्टश्च भवतीति भावः ॥१५॥ मूलम्-ऐयाई मैयाई विगिच धीरा,
ण ताणि सेवंति सुधीरेधम्मा। ते संवगोत्तावयगा महेसी,
उच्चं अंगोत्तं च गई वयंति ॥१६॥ हुआ हूं' इस प्रकार अपने कुल का या अपनी जाति का भी अहंकार न करें। चौथा आजीविका को मद भी न करे। जिसके सहारे मनुष्य जीता है। उसे आजीविका कहते हैं । साधु के लिए अनपानी आदि ही आजीविका है । वह प्रचुर मात्रा में मिलते हों तो उसके लिए अभि. मान नहीं करना चाहिए । मद का त्याग करने वाला पण्डित अर्थात् विवेकवान् कहलाता है। वही उत्तम आत्मा है।
भावार्थ-यह है कि साधु ज्ञानमद, तपोमद, गोत्रमद और चौथा आजीविकामद न करे । जो इन मदों का परित्याग ६.रता है वही पण्डित और प्रधान होता है ॥१५॥ ઉગ્રવંશમાં ઉત્પન્ન થયો છું. આ રીતે પિતાના કુલનું અથવા પિતાની જાતનું પણ અભિમાન ન ક તેમજ ચોથું આજીવિકાને મદ ન કરે. જેની સહાયથી મનુષ્ય જીવે છે. તેને આજીવિકા કહે છે. સાધુ માટે અન્નપાણી એજ આજીવિકા છે. તે ઘણા પ્રમાણમાં મળતા હોય તો તે માટે અભિમાન કરવું ન જોઈએ. મદને ત્યાગ કરવાવાળે પંડિત અર્થાત વિવેક શીલ કહેવાય છે. તેજ ઉત્તમ આત્મા છે.
ભાવાર્થ અને એ છે કે--સાધુએ જ્ઞાનમદ, તમિર, ગેત્રમદ અને ચાથી આજીવિકા મદ ન કરવો. આ મને જે ત્યાગ કરે છે, તેજ પંડિત અને પ્રધાન પુરૂષ કહેવાય છે. પા

Page #376

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३६५ छाया--एतान् मदान् विवियु धीरा, न तान् सेवन्ते सुधीरधर्माणः ।
ते सर्वे गोत्रापगता महपथ, उच्चामगोत्रां च गति व्रजन्ति ॥१६॥ अन्वयार्थः--(धीरा) धीराः-परमा वेत्तारः (एयाई) एतान्-जात्या. दिविषयकान् (मयाई) मदान् (विगिच) विनियुः-पृथक कुर्यु:-स्वात्मनः सका. शात निःसारयेयुः ते खल्लु धीराः (सुधीरधम्मा) सुधीरधर्माणः-तीर्थक प्रति'एयाइं मयाइं विनिंच धीरा' इत्यादि ।
शब्दार्थ-धीरा-धीराः' परमार्थतत्वको जानने वाला धीर पुरुष 'एयाई-एतान्' इन जात्यादि 'मयाई-मदान्' मदस्थानों को विनिंचपृथक्कुर्युः' अपने से दूरकरे ऐसा करने वाले पुरुष 'सुधीरधम्मा-सुधीरधर्माणा' तीर्थ कर के द्वारा प्रतिपादित धर्म का पालन करने वाले हैं 'ताणि-तान्' इन मदस्थानों को 'ण सेवेति-न सेवन्ते' सेवन नहीं करते हैं 'ते-ते' वे 'सव्यगोत्तावयगा-सर्वगोत्रापगता सब प्रकार के मद स्थानों को त्याग करने वाले 'महेसी-महर्षयः' महर्षि अर्थात विशेष प्रकार के तप से पाप को द्रकरने वाले 'उच्च-उच्चाम्' सर्वो. स्कृष्ट 'अगोत्तं च-अगोत्राच' गोत्र, जाति आदि मद से रहित ऐसी 'गई-गतिम्' मोक्षरूप गति को 'वयंति-व्रजन्ति' गमन करता है ॥१६॥ ____ अन्वयार्थ--धीर मेधावी परमार्थवेत्ता साधु पूर्वोक्त जाति कुलादि विषयक मदों को अपने अन्दर से निकाल दे। ऐसे धीर साधु तीर्थकर
'एयाई मयाई विगिच धीरा' त्यात
शाय - 'धीरा-धीराः' ५२मा वाचाया धीर ५३५ 'एयाइ'एतान' म ति विगेरेना 'मयाई-मदान्' भस्थानाने 'विनिंच-पृथक्कुयुः चातानी इ२ ४२ सेम ४२वावाणे५३५ 'सुधीरधम्मा-सुधीरधर्माणः' तीय. ४२। द्वारा प्रतिपादन ४२यामा मावस भनु ५.४२ापामा छ. 'ताणि. तान्' मा मस्थानेने 'ण सेवंति-न सेवन्ते' सेवन ४२ता नथी. 'ते-ते तमे। सव्वगोत्तावयगा-सर्वगोत्रापगताः' च्या प्रारना महत्थानाने त्यास १२वा. वा 'महेसी-महर्षयः' महर्षि अर्थात विशेष प्रारना त५थी पापन र ४२वावाणा 'उच्च -उच्चाम्' समिट अोतंच-अगोत्राञ्च' मात्र, तिवरे भाथी २हित मेवी गई-गतिम्' भे.१३५ गतिमा 'वयंति-व्रजन्ति' गमन ४२ छ. ॥१६॥
અન્વયાર્થ—ધીર મેધાવી પરમાર્થ વેત્તા સાધુ પૂર્વેક્ત જાતિકુલ વિગેરે સંબંધી અને પિતાની અંદરથી દૂર કરે એવા ધીર સાધુ તીર્થ કરે પ્રતિપા

Page #377

सूत्रकृताङ्गसूत्र पादितधर्मप्रतिपालकाः (ताणि) तान्-जात्यादिमदान् (ण से वंति) न सेवन्ते (ते) ते-एवं भूताः-परित्यक्त पर्वमदाः (सव्यगोत्तावयगा) सर्वगोत्रापगताजात्यादिमदरहिताः (महेसी) महर्षयः-विशिष्टयतपः शोषितकल्मषाः (उच्च) उच्चाम्-सत्कृष्टाम् (मोतं च) अगोत्रां च-गोत्ररहिताम् (गई) गतिम्मोक्षरूपाम् (वयंति) व्रजन्ति ॥१६॥
टीका--'धीरा' धीराः, धी:-युद्धि स्तया राजन्ते ये ते धीराः-परीषहोपसर्ग सहनसामर्थाद् विज्ञातपरमार्थाः, 'एयाई एतान्-पूर्वोक्तान जात्यादीन् 'मयाई' मदान जाति कुलबलरूपलामतपः मूत्रैश्चर्यरूपाणि मदस्थानानि, संसारस्य चतुर्गतिकस्य कारणानीति परिज्ञाय 'विगिंच' विवियुः-पृथकू कुर्युः स्वात्मनः तादृशा धीराः 'सुधीरधम्मा' सुधीरधर्माण:-सुधीरः-सुप्रतिष्ठितः धर्म:श्रुपचारित्रलक्षगो येषां ते सुधीरधर्माणः तीर्थकरपतिपादितधर्मपालकाः 'ताणि'-तान्-जात्यादिमदान 'ण' न 'सेति' सेवन्ते-ज्ञपरिज्ञया अनर्थकारणानि ज्ञाता प्रत्याख्यानपरिज्ञया न सेवन्ते-परित्यजन्ति, ते एवं भूताःपरित्यक्तसे प्रतिपादित धर्म का प्रतिपालन करते हुए जात्यादि मद का सेवन, नहीं करने वाला सर्वथा मद से रहित होकर विशिष्ट तप द्वारा पापों का शोषित कर सर्वोच्च मोक्ष गति को प्राप्त करता है ॥१६॥ ___टीका--जिनकी बुद्धि स्थिर है, जो परीषहों और उपसर्गों को सहन करने में समर्थ हैं। जिन्होंने परमार्थ के स्वरूप को समझ लिया है । वे इन जाति१, कुल २, वल३, रूप४, लाभ५, तप६, श्रुत और ऐश्वर्य८ रूप मद के आठ स्थानों को चतुर्गतिक संसार का कारण जान कर त्याग दें। जो तीर्थकरोक्त धर्म का पालन करते हैं वे इन मदों का सेवन नहीं करते। इन्हें ज्ञारिज्ञा से अनर्थ का कारण जान कर હન કરેલ ધર્મનું પાલન કરતા થકા જાત્યાદિ મદનું સેવન ન કરનાર સર્વથા મદ રહિત થઈને વિશેષ પ્રકારના તપ દ્વારા પાપને ક્ષીણ કરીને સર્વોચ્ચ મેક્ષ ગતિને પ્રાપ્ત કરે છે. ૧દા
ટીકાર્યું–જેમની બુદ્ધિ સ્થિર છે, જેમાં પરીષહ અને ઉપસર્ગોને સહન કરવામાં સમર્થ છે, જેઓએ પરમાર્થના સ્વરૂપને રામજી લીધેલ છે. તેઓ २५ गति, १ पुस, २ ५। 3, ३५ ४, सास ५, त५१, श्रुत, अने वय રૂપ, મદના આઠ સ્થાનેને ચાર ગતિવાળા સંસારનું કારણ સમજીને તેનો ત્યાગ કરે. જેઓ તીર્થંકર પ્રતિપાદન કરેલા ધર્મનું પાલન કરે છે, તેઓ આ મદોનું સેવન કરતા નથી, તેને જ્ઞ પરિણાથી અનર્થનું કારણ સમજીને

Page #378

समार्थबोधिनी टीका प्र. थु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम्
३६७
सर्वमदाः 'सज्यगोत्तावयगा' सर्वगोत्राऽपगताः, गोत्र - कुलादिकम्, ततोsrगताः सन्तः 'महेसी' महर्षी - विशिष्टतपः शोषितकल्मषाः 'उच्च' उच्चां सर्वोतमाम् 'अगोतं' अगोत्रम् - गोत्रादिरहिताम् ' गई' गतिम् - मोक्षाख्याम् 'वयंति' व्रजन्ति - गच्छन्तीति । च शब्दात् कर्माविशिष्टाः सन्तः पञ्च महाविमानेषु वा कल्पातीतेषु जन्तीति । धीरोहि पूर्वोक्तमदस्थानं परित्यजेत ज्ञानयुक्ता पुरुषो गोत्राद्यभिमानं न करोति, अतः सः गोत्रादिरहितो महर्षिः सर्वतः उत्तमां मोक्षासंगतिं प्राप्नोतीति भावः । १६ ।। मूलम् - भिक्खू मुच्चे तह दिट्ठधम्मे,
गामं च नगरं च अणुष्पविस्सा |
से ऐसणं जाण मणेसणं च,
अन्नरस पाणस्स अणाणुगिद्धे ॥ १७॥ छाया -- भिक्षुर्मुदस्तथा दृष्टधर्मा, ग्रामं च नगरं च अनुपविश्य । स एषणां जानन् अनेषणां च अन्नस्य पानस्याऽननुगृद्धः ॥ १७॥ प्रत्याख्यानपरिज्ञा से त्याग देते हैं । ऐसे सर्व मर्दों के त्यागी और गोत्र कुल आदि से पृथक् महर्षिगम सर्वोत्तम एवं गोत्र आदि से रहित मोक्ष नामक गति में जाते हैं। अगर उनके कुछ कर्म शेष रह जाते हैं तो पांच कल्पातीत अनुत्तर विमानों में उत्पन्न होते हैं ।
आशय यह है कि धीर पुरुष सभी मदस्थानों का त्याग करे | ज्ञानवान् पुरुष को गोत्र आदि का अभिमान नहीं करना चाहिए । जो गोत्र आदि के मद का त्यागकर देते हैं । वे गोत्र रहित उत्तम मुक्तिगति की प्राप्ति करते हैं ॥ १६ ॥
પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરે છે. એવી રીતે બધા જ મદેને! ત્યાગ કરનાર અને કુલ ગેત્ર આદિથી પૃથક્ એવા મહર્ષિં ગણુ સર્વોત્તમ અને ગેત્ર વિગેરેથી રહિત માક્ષ ગતિમાં જાય છે. અથવા જો તેમના કાઈ કમ બાકી રહી જાય તે પાંચ કલ્પાતીત અનુત્તર વિમાનામાં ઉત્પન્ન થાય છે.
કહેવાના આશય એ છે કે—ધીર પુરૂષે સઘળા મસ્થાનાને ત્યાગ કરવે. જ્ઞાનવાન પુરૂષને ગેત્ર વિગેરેનુ' અભિમાન કરવુ* ન જોઈએ. જેએ ગાત્ર વિગેરેના મદના ત્યાગ કરે છે, તેઓ ગાત્ર રહિત ઉત્તમ મુક્તિ ગતિને પ્રાપ્ત કરે છે. ૧૬૫

Page #379

३६८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्धयार्थ:- (मुयच्चे) मुदच:-प्रशस्तलेश्यावान् मृताओं वा (भिक्खू) भिक्षुः साधुः (तह) तथा (दिधम्मे) दृष्टयर्मा-श्रुतचारित्रवान् (गागं च) ग्राम च (णगरं च) नगरं च चकारात् खेटादिकंपत्तनादिकं च (अणुप्पविस्स) अनुपविश्य-भिक्षार्थ पविश्य (से) सा-एवंभूतो मुनिः (एसणं) एषणाम्गवेषणाधेषणाम् (जाणं) जानन्-ज्ञात्वा (अणेपणं च) अनेषणां च उद्गमदोषादिकां तत्परिहारं तद्विपाकं च जानन् (अण्णस्स) अन्नस्य (पाणस्स) पानस्य (अणाणुगिद्धे) अननुगृद्धः-गृद्धिमाववर्जितः सन् संयममार्गे पिहरेत् ॥१७॥
'भिक्खू मुपच्चे तह दिट्ट धरमे' इत्यादि ।
शब्दार्थ---'मुयच्चे-मुदः' उत्तमलेश्या संपन्न भिक्खू-भिक्षुः' साधु 'तह-तथा' तथा 'दिधम्मे-दृष्टधर्मा' श्रुतचारित्र धर्म से युक्त साधु 'गामं च-ग्राम च' छोटे छोटे गामों में और 'णयरं च-नगरच' नगर में 'अणुप्पविस्त-अनुपविश्य' भिक्षा आदि के निमित्त से प्रवेश करके 'से-स' ऐसा मुनि एसणं-एषणाम्' एषणा को 'जाणं-जानन्' जानकरके तथा 'अणेसणंच-अनेषणाच' अनेषणाको जानकरके 'अण्ण. स्स-अन्नस्य' अनके और 'पाणस्त-पानस्य' पान के 'अणाणुगिद्धे-अननगृद्धः' गृद्धिभावसे वर्जित होकर संयममार्ग में विचरण करे ॥१७॥ ___ अन्वयार्थ --अत्यन्त प्रशस्त शुक्लादि लेश्या वाला साधु श्रुत सम्पन्न होकर ग्राम नगर वगैरह में भिक्षाटन के लिये प्रवेश कर गवेषणादि एषणा को जानकर एवं उद्गमादि दोष का परिहार रूप
'भिक्खू मुयच्चे तह दिदुधम्मे' ध्याह
शहाय-'यच्चे-मुदर्चः' उत्तम वेश्यावाणी 'भिक्खु-भिक्षुः' साधु 'तह - तथा' म 'दिठ्ठधम्मे-दिष्टधर्मा' श्रुतयारित्र ३५ धाण! साधु 'गाम चप्रामं च' नाना नाना आमा भने 'णयरच-नगरंच' नगरमा 'अणुप्पविस्स-अनुप्रविश्य निक्ष विरेना निमित्तथी प्रवेश परीने 'से-सः' को साधु 'एसणं-एष. णाम्' अपक्षाने जाणं-जानन्' नहाने तथा 'अणेसणं च-अनेषणाच' मनेषणाने on 'अण्णस्स-अन्नस्य' ARTना मने 'पाणस-पानस्य' पानना 'अणाणुगिद्धे -अन्नुगृद्धः' शृद्धिमाथी २हित ५७२ सयम भागमा विय२६४२ ॥१७॥
અન્વયાર્થ—અત્યન્ત પ્રશસ્ત શુકલાદિ વેશ્યાવાળો સાધુ શ્રત ચારિત્ર સંપન્ન થઈને ગામ, નગર વિગેરેમાં ભિક્ષાટન માટે પ્રવેશ કરીને ગષણાદિ એષણાને જાણીને તથા ઉદ્ગમાદિ દેષના પરિહાર રૂપ અનેષણ અને તેના

Page #380

बोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम्
३६९
---
टीका- 'मुच्चे' मुदः - मोदनमुत्- दर्प - आनन्दः तत्स्वरूपा अर्चा पथादिकालेा यस्य समुदः - प्रशस्तलेश्यावान् अथवा 'मुच्चे' इत्यस्य मृताच इति च्छाया, तदर्यच मृतेव स्नानविलेपनादि संस्काराभावाद् अर्चा-वनु:शरीरं यस्य स मृतार्चः, तथा - 'दिवम्मे' दृष्टधर्मा, दृष्टो धर्मः श्रुतचारित्रलक्षणो येन सर्मा श्रुतचारित्रवर्यसंपषा 'भिक्खू' भिक्षुः साधुः-निरवयमिक्षणशीलः 'गाणं व' ग्रामम् चकारात् खेहादिकम् नगरं च' नगरम् चकारात् पतनादि 'अणुपविला' अनुपविश्य मिक्षार्थम् 'से' सा'एस' एषणाम्
अनेषण और उसके विपाक को भी जानते हुए अन्न पान को लोभ छोट कर संघम मार्ग में विचरे ॥ १७ ॥
टीकार्थ-
भिक्षु का एक विशेषण 'मुयच्चे' दिया गया है। इसका एक संस्कृत रूप है- 'मुद' जिसका अर्थ है प्रशस्त श्या वाला दूसरा संस्कृतरूप है- 'मृताची' जिसका अर्थ है मृत शरीरवाला अर्थात् स्नान, विलेपन आदि संस्कार न करने के कारण जिसका शरीर मृततुल्य है। तात्पर्य यह हुआ कि जो भिक्षु शुभ लेश्या से युक्त है। शरीर संस्कार का त्यागी है तथा जो श्रुत और चारित्र धर्म को जानने वाला है अर्थात् जो ज्ञपरिज्ञा से धर्म को जानकर आसेवन परिक्षा से उसका सेवन करता है । वह ग्राम, खेडे आदि में या नगर तथा पत्तन आदि में भिक्षा के लिए प्रवेश करके गवेषणा, ग्रहणैषणा और परि
વિપાકને પણ જાણતા થકા અન્નપાનને લેાલ છેાડીને સાયમમાગ માં વિચરણ કરે. ॥૧૭ના
'मुयच्चे' आपवामां आवे
टीमर्थ - अडियां भिक्षुनु मे विशेष छे, तेनी संस्कृत छाया 'मुदः' से प्रभाये थाय छे। तेन मर्थ प्रशस्तबेश्यावाजा से प्रमाणे थाय छे तथा तेनी मी छाया 'मृतार्थः ' शेवी भने છે, તેને અ મરેલા શરીરવાળા આ પ્રમાણે થાય છે, અર્થાત્ સ્નાન વિલેપન વિગેરે સ ંસ્કાર ન કરવાનાં કારણે જેનું શરીર મરેલા જેવુ છે, કહેવાનુ' તાપ એ થયું કે જે ભિક્ષુ જીભ લેશ્યાથી યુક્ત હાય શરીરના સરકારને ત્યાગ કરવાવાળા હોય, તથા જે શ્રુત અને ચારિત્ર ધને જાણવાવાળા છે, અર્થાત્ જ્ઞ પિરજ્ઞાથી ધને જાણીને સેવન પિજ્ઞાથી તેનું સેવન કરે છે, તે ગામ, ખેડ, વિગેરેમા અથવા નગર કે પત્તન વગેરેમાં ભિક્ષા માટે પ્રવેશ કરીને ગવેષણા, પશુા અને પિરભાગૈષણા ને જાણુતા થકા તથા ઉદૂગ
सू० ४५

Page #381

३७०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे गवेषणग्रहणैषणाम् परिभोगैषणां च 'जाणं' जानन् विशुद्धाहारसेवने कर्मनिर्जरेति ज्ञात्वा तथा-'अणेरुणं च' अनेषणाम्-उद्गमदोपादिकं तत्परिहारं तद्विपाकं च जानानः 'अन्नस' अन्नस्य 'पागरम पानस्य 'अणाणुगिद्धे' अननुगृद्धा अन्नायाहारादिषु गृद्धिभावरहिवः संयममार्गे विहरेत् । उत्तमलेश्यावान् तथा दृष्टधर्मा साधुः रिक्षार्थ ग्रामे नगरे वा प्रविष्टः एषणामनेषणां च विचार्य, अन्नपानादौ अनासक्तः शुद्धमन्नादिकं भिक्षेविति भावः ॥१७॥ ___ तदेवं भिक्षुरनुलशब्दादिविषयमाप्तापि न रागद्वेषरहितत्या दृष्टमप्यदृष्टं श्रुतमप्यश्रुतं कुणः एषणाम्नेषगामज्ञानकुशलोऽपि क्वचिद् ग्रामादौ भिक्षार्थमटन अन्तपान्ताहारतथा शरीर सस्काराभावाच्न म सदृश देवानुभवेन कदाचित् संयमादौ अरत्यादिकं पाप्नुयात् तदा स किं कुर्यादिति दर्शयतिमूलम्-अरइंच रइंच अभिभूयं भिक्खू, बहूजणे वातह एंगचारी।
एगतमोणेण वियोगरेज्जा, एगस्ल जंतो गेइरांगइ य॥१८॥ छाया-अरति रति चाभिभूय भिक्षु बहुजनो वापि तथैव चारी ।
एकान्तमौनेन व्यागृणीयाद, एफस्य जन्तो गति मागति च ॥१८॥ भोगैषणा को जानता हुआ तथा उद्गमादि दोष रूप अनेषणा को, उसके परिहार और विपाक (फल) को जानता हुआ, अन्न और पानी में आसक्त न हो कर संयममार्ग में विचरे। ___तात्पर्य यह है कि उत्तम लेश्या वाला तथा धर्म का ज्ञाता मुनि भिक्षा के अर्थ ग्राम या नगर में प्रवेश करके एषणा अमेषणा का विचार करे। अन्न पानी में गृह न हो और शुद्ध अन्नादि को ही ग्रहण करे ॥१७॥ માદિ દેષ રૂપ અનેષણને તેના પરિહાર અને વિપાક (ફળ)ને જાણ થકે અન્ન અને પાણીમાં આસક્ત ન થતાં સંયમ માર્ગમાં વિચરણ કરે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે –ઉત્તમ લેશ્યાવાળા તથા ધર્મને જાણવાવાળા મુનિ ભિક્ષા માટે ગામ અથવા નગરમાં પ્રવેશ કરીને એષણા અનેષણા વિગેરેને વિચાર કરે. અપાણીમાં આસક્ત ન બને અને શુદ્ધ અન્ન વિગે રેને જ ગ્રહણ કરે ૧ળા

Page #382

समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १३ याथातथ्य स्वरूपनिरूपणम्
૩૭૨
भिक्षु अनुकूल रूप शब्द आदि की प्राप्ति होने पर भी रागद्वेष से रहित होने के कारण दृष्ट विषय को अदृष्ट और श्रुत को अश्रुत करता हुआ एषणा अनेषणा के ज्ञान में पड होने पर भी ग्रामादि में भिक्षार्थ पर्यटन करता हुआ अन्तवान्त आहार करने के कारण तथा शरीर का संस्कार न करने के कारण तृप्त सदृश देह का अनुभव करके संयम में अरति को प्राप्त हो जाय तो उस समय क्या करे ? यह दिखलाते हैं - ' अरई रहे व अभिभूय इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'भिक्खू - भिक्षुः ' निरवद्य भिक्षा को ग्रहण करने वाला साधु 'बहूजणे बा-बहुजनो वा' अनेक पुरुषों के साथ निवासकरता हो 'तह - तथा' और 'एमचारी - एकचारी' एकेला भी हो तो भी 'अरई-अरतिम्' संयम में अरुचि एवं 'रई च-रतिश्च' असंयम में रुचि को 'अभिभूय-अभिभूय' दूरकर के 'एगस्स एकस्य' अकेला ही 'जंतो-जन्तो!" जीव की 'गई - गतिम् ' भवान्तर गमनरूप गति को तथा 'आग' चआगतिश्च' भवान्तर से आगमन रूप आगति को 'एगतमोणेण - एकान्तमौनेन' सर्वथा शुद्ध संगम को आश्रय करके 'विघागरेज्जा - व्या गृणीयात् धर्मकथाका उपदेश करे || १८ ||
ભિક્ષુ અનુકુળ રૂપ, શબ્દ, વિગેરેની પ્રાપ્તિ થવા છતાં પણ રાગદ્વેષથી રહિત હાવાના કારણે દૃષ્ટ થયેલા વિષાને અષ્ટ શ્રુતને અશ્રુતની જેમ કરતા થકા એષણા અને અનેષણાના જ્ઞાનમાં ચતુર હાવા છતાં પણ ગામ વિગેરેમાં માહારને માટે પર્યટન કરતા થકા અન્ત પ્રાન્ત આહાર કરવાના કારણે તથા શરીરના 'સ્કારેા ન કરવાથી મરેલાની જેમ શરીરને અનુભવ કરીને સયમમાં અતિ-અરૂચિ ભાવ પ્રાપ્ત થઈ જાય તા તેવા સમયે શુ કરવું ? તે બતાવવા માટે નીચે પ્રમાણેની ગાથા કહે છે. अरई रइंच अभिभूय' इत्याहि
शब्दार्थ' – 'भिक्खू - भिक्षुः' निखद्य लिक्षाने अडलु श्वावाणी साधु 'बहूजणे वा - बहुजनो वा' भने पुरषोनी साथै निवास करता होय 'तह - तथा ' अगर ‘एगचारी एकचारी' होय तो पशु 'अरई -अरतिम्' सत्यभभां ३थि भने रइंच रतिश्च' असंयम ३थिने 'आभिभूय - अभिभूय' हर उरीने एगस्स - एकस्य' अन 'जंतो- जन्तो:' लवनी गई - गतिम्' अवान्तर जमन ३५ गतिने तथा ‘आगइ’च - अगतिञ्च' भवान्तरथी भाषा ३५ अगतिने 'एग तमोणेण - एकान्तमौनेन' सर्वथा शुद्ध सत्यमना आश्रय हरीने 'बियागरेज्जाव्यागुणीयात् धर्मस्थानो उपदेश हरे ||१८||

Page #383

૨
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अन्वयार्थः - ( भिक्खू) भिक्षुः - निरवद्यभिक्षणशीलः साधुः ( बहूजणे वा ) बहुजनो वा भवेत् ( तह) तथा ( एगचारी ) एकचारी - एकाकी वा भवेत् सः ( अरइं) अरतिम् - संयमारुचिम् (इंच) रतिं च- असंयम रुचि च ( अभिभूय ) अभिभूय - पराभूय - दूरीकृत्य ( एगस्स) एकस्य - एकाकिन एव (जंतो) जन्तो:(जीवस्य ( गई ) गतिः - भवान्तरगमनरूपा (आगई य) आगतिश्च भवान्तरादागमनरूपा भवतीति (एगंतमोणेन) एकान्तमनेन सर्वथा शुद्धसंयममाश्रित्य ( वियागरेज्जा) व्यामृणीयात् कथयेत् ॥१८॥
-
W
टीका- 'भिक्खू' भिक्षुः- निरवद्यभिक्षणशीलो मुनिः 'बहुजणे' बहुजनः बहवो जनाः साधनः संयमसहायकारिणो यस्य स तथाविधो भवेत् 'तह' तथा 'वा' वा अथवा 'एमचारी' एकचारी - प्रतिमामतिपत्तिकाले जिनकल्पि कावस्थायामन्यदा वा एकाकिविहारी भवेत् कस्याश्चिदप्यवस्थायां वर्त्तमानो भवेदित्यर्थः सः 'अरई' अरविम् अस्मानतया मलमलिनगात्रत्वेन अन्तमान्तअन्वयार्थ - निर्दोष भिक्षाग्रहण करने वाला साधु जनों से युक्त हो या अकेला (रागद्वेषसे रहित पडिमाधारी) ही हो । किन्तु अरति रूप संयम में अरुचि तथा रतिरूप असंयम में रुचि को दूर कर जीव का अकेला ही भवान्तर गमन और भवान्तर से आगमन रूप नति आगति का एकान्त मौन होकर शुद्ध संयम के साथ उपदेश करें ॥ १८ ॥
टीकार्थ-साधु चाहे बहुत से सहायक साधुओं के साथहो चाहे एकाकी हो (रागद्वेष रहित हो) तथा पडिमा अंगीकार करने की स्थिति में, जिनकल्पिक अवस्था में अथवा किसी अन्य समय में अकेला विचरण कर रहा हो, सार यह कि किसी भी अवस्था में क्यों न हो, कदाचित् अरति को प्राप्त हो जाय स्नान न करने से (शरीर संस्कार रहित
અન્વયા—નિર્દોષ ભિક્ષા ગ્રહઁણુ કરવાવાળા સાધુ ઘણા સાધુજનેાથી ચુંક્ત હાય અર્થાત્ એકલા (રાગદ્વેષથી રહિત પડિમાધારી) જાય પરંતુ અતિ રૂપ અરૂચીને દૂર કરીને જીવનુ' એકલાનું જ ભવાન્તરમાં ગન અને ભવાન્તરથી આગમન રૂપ ગતિ આગતિનું એકાન્ત મૌન થઈને સયમ પૂર્વક ઉપદેશ કરે ૫૧૮૫
ટીકા સાધુ, ઘણુા સાધુઓની સહાયથી યુક્ત હોય અથવા એકલા જ હાય (રાગદ્વેષ રહિત હોય) તથા ડિમા અંગિકાર કરવાની સ્થિતિમાં, જીનકલ્પિક અવસ્થામાં અથવા ઇ ખીજા સમયમાં એકલા વિચરણકરી રહ્યા
હાય કહેવાને! હેતુ એ છે કે-કાઇ પણ અવસ્થામાં કેમ ન હેાય ? કદાચ ઋરતિ ભાવને પ્રાપ્ત થઈ જાય તેા અર્થાત્ સ્નાન ન કરવાથી (શરીર સંસ્કાર

Page #384

समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३७३ पर्युपित्तकमिश्रितरल्लचणकाधाहारतया तथा क्षीणशरीररक्षेन च भोहकर्मोदयात् समुत्पन्नां संथमारुचिम् एकवस्तुनि घरतिः स्यालदा अन्यवस्तुनि रतिर्भवत्ये वेत्याह-रई' रतिम्-सावद्याऽनुष्ठानरूपामसंयमे समुत्पन्नां रुचिम् 'अभिभूय' अभिभूय-संसारस्वरूपज्ञानेन तिर्यङ्नारकादि दुःखविचारणेन आयुषोऽल्पत्व. चिन्तनेन च दूरीकृत्य 'एगंतमोणे' एकान्तमानेन मुनीनामयं मौना, संयमः एकान्तेन सर्वथारूपेण मौनः एकान्तमान स्तेन परिशुद्धेन संयमेन एकान्तशुद्ध संयम्माश्रित्येत्यर्थः 'विवागरेज्ना' व्यागृणीयात्-धर्म कथावसरे अन्यदा वा संपमापया प्राषावितविरमणाविरूगां धर्मशयां कराये । किं कथयेदित्याह यस्य 'ए मस्स' एकस्य एकाकिन एव स्वकृत शुभाशुभमन्तरेण असमायस्य 'जंतो' जन्तोः -जीवस्य गई' गतिः--परलोके गमनम् 'य' च-तथा 'आगई' आगति:भवान्तरादागमनं भवति होने से) रूखा-सूखा ठंढा आहार करने से अथवा कृशकाय होने से तथा आभ्यन्तर कारण मोहनीय कर्म के उदय से उसे संयम के प्रति अरति (अरुचि) उत्पन्न हो जाय और जब एक वस्तु में अरति होगी तो उससे विपरीत अन्य वस्तु में रति भी उत्पन्न होगी। अतएव संघम में अरति उत्पन्न होने से असंघम के प्रति रति उत्पन्न होजाय तो उसे संसारके स्वरूप का विचार करके नरकतिर्यंच गतियों के दुःखका विचार करके तथा आयु की अल्पता का विचार करके दूर कर दे। वह शुद्ध संयम का आश्रय लेकर वचन का प्रयोग करे। धर्म कथा कहते समय या अन्य समय में इस प्रकार से बोले जिससे संयम में बाधा उत्पन्न न हो और धर्म की ही बात बोले। यह कहे कि यह जीव एकाकी ही अपने शुभ और अशुभ कर्मों के રહિત હેવાથી) લુખે સુકે ઠડે આહાર કરવાથી અથવા શરીરના સુકાવાથી તથા આભ્યતર કારણ મેહનીય કર્મના ઉદયથી તેને સંયમ પ્રત્યે અરતિ (અરૂચિ) ઉત્પન્ન થઈ જાય અને જ્યારે એક વસ્તુમાં અરતિ થાય ત્યારે તેનાથી જુદી અન્ય વસ્તુમાં રતિ પણ ઉત્પન થાય. તેથી જ સંયમમાં અરતિ ઉત્પન્ન થવાથી અસંયમમાં રતિ (પ્રીતિ) ઉત્પન્ન થઈ જાય તે તેણે સંસારના રવરૂપને વિચાર કરીને નરક, તિર્યંચ ગતિના દુઃખનો વિચાર કરીને તથા આયુષ્યના અ૯૫૫ણાનો વિચાર કરીને તેને દૂર કરે. તે શુદ્ધ સંયમને આશ્રય લઈને વચનને પ્રયોગ કરે. ધર્મકથા કરતી વખતે અથવા અન્ય સમયમાં એવી રીતે બેલે કે જેનાથી સંયમમાં બાધા ન આવે. અને ધર્મની જ વાત કહે તેણે કહેવું કે-આ જીવ એકલે જ પિતાના શુભ અને અશુભ

Page #385

३७४
उक्तं- 'एकः प्रकुरुते कर्म, नतयेकच तत्फलम् । जायते म्रियते चैक, एको याति भवान्तरम् ॥१॥ इत्यादिरूपां धर्मrf कथयेदिति भावः ॥ १८ ॥ मूलम् - सेयं समेच्चा अदुवा वि सोच्चा,
सुत्रकृताङ्गसूत्रे
भासेज्ज धम्मं हिययं पेयाणं ।
जे गरहिया सर्णियाणपओगा,
ण ताणि सेवंति सुधीरधम्मा ॥ १९ ॥ छाया - स्वयं समेत्यथवापि श्रुत्वा भाषेत धर्मं हितकं प्रजानाम् । ये गर्हिताः सनिदानप्रयोगाः, न तान सेवन्ते सुधीरधर्माणः ॥ १९॥ साथ परलोक जाता है और एकाकी ही भवान्तर से आता है । कहा है- 'एकः प्रकुरुते कर्म' इत्यादि ।
'यह जीव अकेला ही कर्म उपार्जन करता है । अकेला ही उसका फल भोगता है, अकेला ही जन्मता मरता है और अकेला ही परलोक में जाता है ।'
भाव यह है कि इस प्रकार की धर्मकथा साधु को करनी चाहिए | १८ | 'सयं समेच्चा अदुवा वि सोच्या' इत्यादि ।
शब्दार्थ –'सयं स्वयम्' अन्यके उपदेश बिना अपने आप 'समेचासमेत्य' सम्यक प्रकार से मोक्ष मार्ग को जानकर के 'अदुवावि - अथवा ऽपि' अथवा 'सोच्वा श्रुत्वा गुरु परम्परासे सुनकर 'पाणं प्रजानाम्'
કાંની સાથે પરલેાકમાં જાય છે. અને અકલેજ ભષાન્તરથી આવે છે, ४ छे ठे- 'एकः प्रकुरुते कर्म' इत्यादि
આ જીવ એકલેા જ કર્મનું ઉપાર્જન કરે છે. એકલા જ તેનું ફળ ભાગવે છે, એકત્રે જ જન્મે છે, અને એકલેા જ મરે છે, અને પલેાકમાં પણ એકલેા જ જાય છે.
કહેવાના ભાવ એ છે કે- આ પ્રમાણેની ધર્મ કથા સાધુએ કવી જોઇએ. ૧૮૫
'वयं समेच्चा अदुवा वि सोच्चा' याहि
शब्दार्थ - 'सयं - स्वयम्' जीनना उपदेश विना पोतानी भेजे 'समेच्चा - समेत्य' सारी रीते भोक्ष भार्गने नागीने 'अदुवावि - अथवाऽरि' अथवा 'सोच्चा- श्रुत्वा' शु३ ५२'पराथी सांभणीने 'पयाणं - प्रजानाम्' अलखना 'हियर्थ

Page #386

समपार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३७५
अन्वयार्थः- (सयं) स्वयम्-आत्मनेत्र परोपदेशं विनव (समेच्चा) समेत्य मोक्षमार्ग सम्यग्ज्ञात्वा (अदुवा वि) अथवाऽपि (सोच्चा) श्रुत्वा-गुरुपरम्परया निशम्य (याणं) प्रजानाम् (हिययं) हितक-हितकारकम् (धम्म) धर्मम्-श्रुतचारित्ररूपम् (भासेज्न) भाषेत (जे) ये खलु (गरहिया) गर्हिताः-निन्दिताः (सणि याणप्पओगा) सनिदानप्रयोगा:-सरकारसंमानादिकथनसहिता व्यापारा भवन्ति (ताणि) तान्-सनिदानप्रयोगान् (सुधीरधम्मा) सुधीरधर्माण:-महर्षयः (ण सेवति) न सेवन्ते ॥१९॥
टोका--पुनरप्याह-'सयं' स्वयम्-आत्मना परोपदेशमन्तरेणैव ‘समेच्चा' प्रजाओं के 'हिययं-हितकम्' हितकारक 'धम्म-धर्मम्' श्रुपचारित्र रूप धर्म का 'भासेज्जा-भाषेत कथन करे जे-ये' जो गरहिया-गहिता' निंदित कार्य 'सणियाणप्पोगा-सनिदानप्रयोगाः' फलकी प्राप्तिके लिये किया जाता है ताणि-तान्' ऐसे सनिदान कार्य का 'सुधीर धम्मा-सुधीरधर्माणः' धीर पुरुष ण से वंति-न सेवन्ते' सेवन नहीं करता है ॥१९॥ ___अन्वयार्थ-स्वयं ही आत्मा के द्वारा परोपदेश के विना ही मोक्ष मार्ग को अच्छी तरह जान कर अथवा गुरु परम्परा द्वारा समझ कर प्रजाओं का हितकारक श्रुत चारित्र रूप धर्म का उपदेश करे। और जो साधुजनों के लिए निन्दित सत्कार संमानादि कथन व्यापार हैं। उनको सुधीर धर्मा (मेधावी साधु) महर्षिगण सेवन नहीं करते हैं ।१९।
टीकार्थ-और भी कहते हैं-मनुष्यजन्म, आर्य क्षेत्र आदि, यह हितकम्' ( २४ 'धम्म-धर्मम्' श्रुतयारित्र ३५ धन भासेज्जा-भाषेत' ४थन ४२ 'जे-ये-२ 'गरहिया-गर्हिताः' निहित य 'सणियाणप्पओगा-सनिदानप्रयोगाः' इसनी प्राति भाटे ४२वामा मावे छे 'ताणि-तान्' । सनि. हान अाय 'सुधीरधम्मा-सुधीरधर्माणः' धीर ५३५ ‘ण सेवति-न सेषन्ते' સેવન કરતા નથી ૧લા
અન્વયાર્થ–પતેજ આત્મા દ્વારા પપદેશ વિનાજ મોક્ષ માર્ગને સારી રીતે જાણીને અથવા ગુરૂ પરંપરા દ્વારા સમજીને પ્રજાના હિતકારક શ્રતચારિત્ર રૂપ ધર્મને ઉપદેશ કરે અને જે સાધુજને માટે નિદિત સત્કાર સમાનાદિ કથન રૂપ વ્યાપાર છે, તેનું સુધીર ધર્મા (મેધાવી સાધુ) સેવન કરતા નથી. જેના
ટકાઈ–વિશેષ કહે છે– મનુષ્ય જન્મ આર્ય ક્ષેત્ર વિગેરે રૂપ

Page #387

३७६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे समेत्य-सम्पज्ञाता मनुष्यजन्मायदेशादिकम्, चतुर्गतिकोऽयं संसाररूप एतस्य च कारणं मिथ्यात्वादिकम्, अशेषकर्मक्षयो मोक्षः, सत्कारणाति सम्यग्ज्ञानदर्शनचरित्राणि चेत्तत्सर्वं स्वत एव झाला 'अदुवा नि' अबदाऽपि, गुर्शदि. सकाशाव 'सोच्चा' श्रुत्वा 'धम्म' घर्ष-श्रुाचारित्रलक्षणम् 'पपाण' गजानाम्स्थावरजंगलादीनाम् 'हिययं हितकम्-रक्षका 'मासेन्जा' भाषेत सर्वजीशक्षण परकं श्रुत चारित्रलक्षणम् हितकरं धर्म-अभिभाषेत, 'सणियाणप्पओगा' सनिदानप्रयोगाः, निदानेन-सत्कार सम्मानायाशंपनेन सह वर्तन्ते इति सचिदानाः, प्रकर्षे युज्यन्ते इति प्रयोगाः व्यापाराः, धर्मकथा प्रबन्धा वा 'जे ये 'गरहिया' गर्हिताः-निन्दिताः-मिथ्यात्वादिकाः कर्मबन्ध जनकाः 'ताणि' तान् सनि चारित्रविन भूतान् 'सुधीरथम्मा' सुधीरधर्माणो महर्षयो न से यन्ते, एते. पासावरण नैव कुर्वन्तीति । स्वत एक धर्मान ज्ञाता परस्माद्वा श्रुता, प्रजाभ्यो संसार चार गति वाला है । मिथ्यात्व आदि संसार के कारण हैं । भव पन्धनों को नष्ट करने वाला रामस्त कर्मों का क्षय होना मोक्ष है। सम्यग्ज्ञान दर्शन और चारित्र तप मोक्ष के कारण हैं, इत्यादि परोप देश के विना स्वयं ही जान कर अथवा गुरुपरम्परा से दूसरों से सुन कर धाबर और बस जीवों के लिए हितकारी श्रुतचारित्र धर्म का उपदेश करे । सत्कार सन्मान आदि की अभिलाषा से युक्त योगों का या धर्मकथा रूप प्रबन्धों का जो मिथ्यात्व आदि कर्मबन्ध जनक होते हैं। चारित्र में बन्धक होते हैं, उनका धर्म में दृढ़ महर्षिजन सेवन नहीं करते। __आशय यह है कि धर्म को स्वयं ही जान कर अथवा दूसरों से सुन कर जीवों का हित करने वाले धर्म का उपदेश करना चाहिए। આ સંસાર ચાર ગતિવાળે છે. મિથ્યાત્વ વિગેરે સંસારના કારણ છે ભવબંધનેને નષ્ટ કરવાવાળા સઘળા કર્મોને ક્ષય છે તે મોક્ષ છે. સમ્યકજ્ઞાન સમ્ય દર્શન અને ચારિત્ર સમકૃ તપ એ મેક્ષના કારણ રૂપ છે. વિગેરે પરપદેશ વિના સ્વયં જાણીને અથવા ગુરૂપરંપરાથી બીજાઓની પાસેથી સાંભળીને સ્થાવર અને ત્રસ જીવેને માટે હિત કરનાર શ્રત ચારિત્ર ધર્મને ઉપદેશ કરે. સત્કાર સન્માન વિગેરેની અભિલાષાથી યુક્ત યોગોને અથવા ધર્મકથા રૂપ પ્રબંધને કે જે મિથ્યાત્વ વિગેરે કર્મબંધ જનક હેય છે. ચારિત્રમાં બન્યક થાય છે. તેનું ધર્મમાં દઢ એવા મુનિજન સેવન કરતા નથી.
કહેવાનો આશય એ છે કે –ધમને સ્વયં જાણીને અથવા બીજાઓ પાસેથી સાંભળીને જનું હિત કરવાવાળા ધર્મને ઉપદેશ કરે જોઈએ.

Page #388

समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३७७ हितं धर्ममुपदिशेयुः। तथा यानि निन्दितानि धर्मप्रतिबन्धकानि कर्माणि तानि, तथैव पूजालाभादि प्रयोजकानि तानि वा धीरपुरुषा न सेवन्ते इति सदिलार्थः ॥१९।
द्रव्यक्षेत्रकालभावमबुद्ध्वा यो मुनिरुपदिशति तस्य कोदशं फलं भवती त्यत आइ-केसिचि' इत्यादि । मूलम्-कसिचितकाई अबुझ भावं, खुद्दपि गच्छेज्ज असदहाणे।
आउस्ल कालाइयारं बघाए, लेद्धाणुमाणे य परेसु अद्वै॥२०॥ छावा-केपांचित्तणाऽबुद्ध्वा यार, औद्रमपि गच्छेदश्रद्दधानः ।
आयुषः कालातिवारं व्यापात, लब्धानुमानश्च परेवान् ॥२०॥ तथा जो योगव्यापार-निन्दित हैं, धर्म के बाधक हैं और पूजा लाम
आदि के प्रयोजक हैं, उनको धीर पुरुष सेवन न करे॥१९।। ___ द्रव्य क्षेत्र काल और भाव को जाने विना जो मुनि उपदेश देता है । उसे कैसे फल की प्राप्ति होती है। यह कहते हैं-'केसिंचि सकाई" इत्यादि ।
शब्दार्थ-तक्काई-तर्केण' अपनी बुद्धि के तर्क से 'केसिचिकेषाश्चित्' मिथ्यात्व भाव से जिनकी बुद्धि कुंठित होगई है ऐसे पुरुष के 'भावं-भाषम् अभिप्राय को 'अयुज्झ-अबुद्ध्वा' न जानकर साधु यदि उपदेश देवे तो 'असहाणे-अश्रद्दधाना' वह उस उपदेश में श्रद्धा न रखता हुआ अपने मन्तव्यों की निंदा सुनकर 'खुद्दपि-क्षुद्रत्वमपि' उपदेशफरमे वालेके प्रति विरुद्वभाव को 'गच्छेज्जा-गच्छेत्' प्राप्त हो તથા જે યોગ વ્યાપાર નિન્દ્રિત છે, ધર્મને બાધ કરવાવાળા છે, અને પૂજ, લાભ વિગેરેની પ્રવૃત્તિ કરાવનારા છે, તેનું ધીર પુરૂષે સેવન કરવું નહી. ૧લા
દ્રવ્ય ક્ષેત્ર અને ભાવને જાણ્યા વિના જે મુનિ ઉપદેશ આપે છે. તેને ३. ३१ प्राप्त थाय छ, ते मतापतi सूत्र.२ 'केसिंचि तकाई' त्या ગાથા કહે છે.
शा-'तक्काई-तण' पातानी मुद्धिना तथा 'केसि वि-केषाञ्चित्' મિથ્યાત્વભાવથી જેમની બુદ્ધિ કંઠિત થઈ ગઈ હોય એવા પુરૂષના “ખાષभावम्' अभिप्रायले 'अयुज्ज्ञ-अबुद्ध्वा' नया विना साधु पहेश माता 'असरहाणे-अश्रद्दधानः' ते ये पहेशमा श्रद्धा न २di पोताना मतव्यानी Het Aikीन 'खुइपि-क्षुद्रत्वमपि' पहेश ४२ना२ प्रत्ये (१३ मा गच्छेना

Page #389

सूत्रकृतास्वं ... अन्वयार्थ-(नक्काई) तर्केण (केसिचि) केषांचिद् मिथ्यात्वोपहतबुद्धीनाम् (भावं) भावम्-अभिपापम् (अबुझ) अबुवा-अनुमानादिनाऽज्ञात्वा परती. थिंकमुपदिशेत् तदा (असदहाणे) अश्रद्दधानः श्रोता स्वधर्मनिन्दां श्रुत्वा कदाचित् (खुदंपि) क्षौद्रमपि-क्षुद्रत्वमपि-उपदेष्टारं पति विरोधमपि (गच्छेज्ना) गच्छेत्माप्नुयात् ततश्च-(आउस्स) आयुषः (कालाइचार) कालातिचारम्-दीर्घकालस्थितिकत्वमपि (वघाए) व्याघा रूपं विनाशलक्षणं कुर्यात् तस्मात् (लद्धाणुमाणे य) लब्धानुमान श्व-अनुमानादिना पराभिप्रयं ज्ञात्वा (परेसु) परेषु परतीथिकेषु (अद्वे) अर्थान्- सद्धर्मादिपरूणादि शान् उपदिशेदिति भावः ॥२०॥
और 'आउस्स-आयुषः' यह उपदेश करनेवाले की आयुके 'कालाइयारं -कालातिचारम्' कालातिक्रमणरूप 'वघाए-व्याघातम्' व्याघात-बाधा पहोंचावे इसलिए 'लद्धाणुमाणे य-लम्धानुमानश्च' अनुमान आदि से अन्य का अभिप्राय जानकर के 'परेसु-परेषु' परतीर्थिकों को 'अद्वेअर्थान् सद्धर्मादि प्ररूपणारूप अर्थका उपदेशकरें ॥२०॥ ___ अन्वयार्थ-तर्क के द्वारा किन्हीं मिथ्यात्वोपहत बुद्धियों का अभिप्राय को अनुमान वगैर के द्वारा जाने विना ही यदि साधु परती. थियों को धर्मोपदेश करे तो श्रोता अपने धर्म की निन्दा सुनकर भश्रद्धा करते हुए कदाचित् उपदेशक का ही विरोध कर सकता है और उपदेशक के आयु का भी विघात कर सकता है । इसलिये अनुमानादि के द्वारा पराभिप्राय को जान कर परतीथिकों को सद्धर्मादि का उपदेश करें ॥२०॥ • गच्छेत्' प्रास थाय भने 'उस्म -आयुषः' ते अपहेश ४२नारना मायुध्यने।
कालाइयार-कालातिचारम्' aiतिभर ३५ 'वाघाए-ज्याघातम्' व्यायातमाया पडाया तेथी 'लद्धाणुमाणे य-बधानुमानध' अनुमान विश्था भीतन। निप्रायने तीन 'परेसु-परेषु' अन्य तय ने 'अटे-अर्थान्' समाति પ્રરૂપણા રૂપ અર્થને ઉપદેશ કરે છે
અન્વયાર્થ–તર્ક દ્વારા કોઈ મિથ્યાત્વથી અપહત બુદ્ધિવાળાઓના અભિપ્રાયને અનુમાન વિગેરથી જાણ્યા વિના જ જે સાધુ પરતીર્થિકોને ધર્મને ઉપદેશ આપે તે શ્રોતાજન પિતાના ધર્મની નિંદા સાંભળીને અશ્રદ્ધા કરીને દાચ ઉપદેશકને જ વિરોધ કરી શકે છે અને ઉપદેશકના આયુષ્યને પણ વિઘાત કરી શકે છે. તેથી અનુમાન વિગેરે દ્વારા અન્યના અભિપ્રાયને સમઅને પૂરતીર્થિકોને સદ્ધર્મ વિગેરેને ઉપદેશ કરે છે

Page #390

समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३७
टीका-केसिंचि' केषांचित्-कुशास्त्रवासिवान्तः कारणानां मिथ्यात्वोपहत बुद्धीना लघुपकृतीनाम् 'भा' भावम्-अभिप्रायम् 'कोऽयं राजादिकः कस्य धर्मस्याऽनुयायी, कतरं धर्ममाश्रितः कस्य देवस्याऽऽराधकः ? इत्यादि, 'तकाई' तर्केण 'अबुज्झ' अबुद्धवा-अनुमानादिना पराभिपायमज्ञात्वा यदि कश्चित्साधुः कमपि परतीथिंकमुपदिशेत्, येनोपदिष्टेन उपदेशेन परशास्त्रदेवादीनां निन्दाऽवगम्येत, स च परतीथिको निन्दाववनं श्रुत्वा ‘असहाणे' जिनमतम् अश्रदधानः-अति कटुतां भावयन् 'खुदंपि' क्षौद्रमपि-क्षुद्रत्वमपि गच्छेन्ज' गच्छे-अतिक्रुद्धः सन् उपदेष्टारं विपियवादिनं मुनि प्रति विरुद्धमपि कुर्यात्, स्कन्दकाचार्यस्य पालक. पुरोहितवत्, स निन्दावचनक्रुद्धः, उपदेष्टुः 'आउस्स' आयुषः 'कालाइयार' कालातिचारम्-दीर्घस्थितिकत्वमपि 'वघाए' व्याघातरूप विनाशरूपम्-परिक्षेप
टीकार्थ-जिनका अन्तःकरण कुशास्त्रों की वासना से वासित है। जिनकी बुद्धि मिथ्यात्व से उपहत है और जो स्वभाव से क्षुद है। ऐसे लोगों के अभिप्राय को जाने विना अर्थात् यह श्रोता राजा आदि कौन है ? किस धर्म का अनुयायी है ? किस देव का आराधक है। इत्यादि बातों को न जान कर कोई साधु यदि अन्यमतावलम्बी को उपदेश दे और उससे शास्त्र या देव की निन्दा हो जाय तो वह निन्दा के वचन सुनकर जिनमत पर श्रद्धा नहीं करेगा। अत्यन्त कटुकता का अनुभव करता हुआ उपदेशक पर कुद्ध हो जाएगा। उपदेश देने वाले मुनि के विरुद्ध भी कुछ कर बैठेगा जैसे पालक पुरोहित ने स्कन्दकाचार्य के विरुद्ध किया था। वह दीर्घस्थिति वाली आयु का
-२मेनुं मत:२९ सुशास्त्रोनी वासनायी वासित छ, सानी બુદ્ધિ મિથ્યાત્વથી ઉપહત-ઘેરાયેલી છે, અને જે સ્વભાવથી ક્ષુદ્ર છે, એવા લે કોના અભિપ્રાયને જાણયા વિના અર્થત આ શ્રોતા રાજા વિગેરે કોણ છે? કયા ધર્મના અનુયાયી છે? કયા દેવની આરાધના કરવાવાળા છે? વિગેરે બાબતેને ન જાણતાં કઈ સાધુ જે બીજા મતવાળાએને ઉપદેશ આપે અને તેમ કરતાં તેઓના દેવ અગર શાસ્ત્રની નિંદા થઈ જાય, તે તે નિદાના વચને સાંભળીને જનમત પર શ્રદ્ધા નહી કરે, અને અત્યંત કડવા પણાનો અનુભવ કરીને ઉપદેશ કરનાર પર કોલ કરી બેસશે અને ઉપદેશ આપવા વાળા સનિ વિરૂદ્ધ પણ કંઈક કરી બેસે. જેવી રીતે પાલક નામના પુરોહિત કુંદકાચાર્યની વિરૂદ્ધ પ્રવૃત્તિ કરી હતી. અને તે દીર્ઘસ્થિતિવાળી આયુષ્યનો

Page #391

-
-
सूत्रकृताङ्गसूत्रे स्वभावं संवर्तयेत्, अतः 'लद्धाणुमाणे' लब्धानुमानः-पराभिप्रायमनुमानादिना 'हावा 'परेसु' परेषु-परतीथिकेषु यथायोगम् 'अ?' अर्थान्-सद्धर्मपरूपणादिकान यात्, स्वबुद्धया पराभिप्रायमज्ञात्वा धर्मोपदेशे कृते श्रोतुरश्रद्धा समुमद्यते, तथा-क्रुद्धः श्रोता साधु मारयेदपि । अतः पराभिप्रायमनुमानादीना भावा उपदेशो दातव्य इति भावः ॥२०॥ अलम्-कम्मं च छदं च विर्गिच धीरे,
विणइज उसवओ आयभावं। रूंवेहि लैप्पंति भयावहेहिं,
विजं गहोय तसथावरेहि ॥२१॥ छाया-कर्मच छन्दश्च विवेचयेद्धीरो, विनयेत्तु सर्वत आत्मभावम् ।
- रूप लुप्यन्ते भयावहै, विद्वान् गृहीत्वा सस्थावरेभ्यः ॥२१॥ विघात भी करदे । अतएव साधु अनुमान आदि से दूसरे के अभिप्राय को जान कर अन्ध तीर्थकों को यथायोग्य अर्थों का कथन करे।
आशय यह है कि अपनी बुद्धि से दूसरे के अभिप्राय को जाने विना धर्मोपदेश करने से श्रोता को अश्रद्धा उत्पन्न होती है। क्रोधित हुआ श्रोता साधु को मारभी डालता है । अतएव अनुमान आदि से दुसरे के अभिप्राय को जान कर धर्मोपदेश देना चाहिए ॥२०॥
'कम्मं च छंदं च विनिंच धीरे' इत्यादि। . शब्दार्थ--धीरे-धीरः' धीर साधु सुनने वालेका 'कम्भ-कर्म कर्म एवं 'छंद-छन्दम्' अभिप्रायको विगिं च-विवेचयेत्' सम्यक् प्रकार से વિઘાત પણ કરી બેસે તેથી સાધુ અનુમાન વિગેરેથી બીજાના અભિપ્રાયને જાણીને અન્યતીથિ કોને યથાગ્ય અને ઉપદેશ કરે. - કહેવાને આશય એ છે કે–પિતાની બુદ્ધિથી બીજાના અભિપ્રાયને જાણ્યા વિના ધર્મોપદેશ કરવાથી શ્રોતાને અશ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થાય છે. ક્રોધાયમાન થવ શ્રોતા સાધુને મારી પણ નાખે તેથી અનુમાન વિગેરેથી બીજાના અભિપ્રાયને સમજીને ધર્મોપદેશ કરે જોઈએ. ૨૦
'कम्मं च छंदच विगिच धीरे' त्याह - Avatथ - 'धीरे-धीरः' धीर साधु
साना 'कम्म-कर्म' भ' भने 'छंद-छन्दम्' अभिप्रायने 'विगिच - विवेचयेत्' सारीश on a तथा

Page #392

समयार्थबोधिनी टीका प्र. क्षु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम्
३८१
अन्वयार्थ : - (धीरे ) धीरः अक्षोभ्यः साधुः श्रीतुः पुरुषस्य (कम्मं ) कर्म कीदृशं तस्याभिमतम् एवं श्रोतु (छंद) छन्दन्- अभिमाय (कस्य मतस्यायमनुयायी वर्त्तते) इत्येवम् (त्रिर्मिच) विवेचयेत् सम्यग् जानीयात् तथा श्रोतुः (सन्दओ) सर्वक्षः - सर्वप्रकारेण (आयवावं) आत्मभावम् - अनादिभावाभ्यस्तं मिथ्यात्वादिकम् (विइज्ज) विनयेत - दूरीकुर्यात् ( भयावहेडिं) भयावहैः- भयोFarch: (रूdi) रूपैः पुरादीन्द्रियमनोहरैः रूपादिविषयैः पुरुषाः (पति) लुप्यते चारित्र स्खलन्ति तस्मात् (वि) विद्वान - देशकालाभिमायाऽभिज्ञः (गाय) गृहीत्वा श्रोतुरमिपायं बुद्ध्या (तमथावरे हिं) प्रसस्थावरेभ्यो जीवेभ्यो हितमुपदिशेत् ॥ २१ ॥
-च
जानलेवें' तथा 'सव्वओ - सर्वतः ' सब प्रकार से सुनने वालेका 'आय'भावं - आत्मभावम्' अनादि भवसे अभ्यस्त ऐसे मिथ्यात्वादिक को 'विणइज्ज - विनयेत्' दूरकरे 'भयावहे हि भयावहैः ' भयको उत्पन्न करने वाले 'रूवेहिं रूपैः चक्षु आदि इन्द्रियगम्य रूपादि विषयों से मनुष्य 'लुप्पति लुप्यन्ते' चारित्र धर्म से स्खलित होते हैं अतः ' 'विज्जं विद्वान्' बुद्धिमान् पुरुष 'गहाय गृहीत्वा' श्रोता के अभिप्रायको जानकर 'तसथावरे हिं-त्र सस्थावरेभ्यः' बस और स्थावर जीवों के कल्याणका उपदेशकरें ॥२१॥
अन्वयार्थ - धर्ममार्ग से विचलित नहीं होने वाला धीर साधु श्रोता पुरुष का अभिप्राय को अच्छी तरह जान ले और श्रोता के अनादि भव परम्परा से अभ्यस्त मिथ्यात्वादि को अच्छे प्रकार से दूर करे और अत्यन्त भयङ्कर सांसारिक रूपादि विषय पुरुषों को चारित्र धर्म से 'सव्वओ - सर्वतः ' मधा प्रारथी सांभजवावाणाना 'आयभाव' - आत्मभावम्'
नाहि अवधी अभ्यस्त सेवा मिथ्यात्व हिने 'विणइज्ज - विनयेत्' ६२ ४३ 'भयावहे हि भयावहैः ' लय उत्पन्न उरवावाजा 'रूहि' - रूपैः' नेत्र विगेरे इन्द्रिय गभ्य उपादि विषयोथी मनुष्य 'लुम्पति लुप्यन्ते' यरित्र धर्माथी स्मलित थाय छे. तेथी 'विज्जं विद्वान्' युद्धिमान् ३ष 'हाय महीत्वा' श्रोताना मलि प्रायने लगीने 'तसथावरे हिं'- त्र सस्थावरेभ्यः' त्रस भने स्थावर वना લ્યાણના ઉપદેશ કરે ારા
અન્વયા -ધ માર્ગથી વિચલિત ન થવાવાળા ધીર સાધુ શ્રોતાઓને અનુકૂલ એવા ધમ તથા તેમના અભિપ્રાયને સારી રીતે જાણીલે, અને શ્રોતાઆના અનાદિ ભવપર પરાથી અભ્યસ્ત મિથ્યા વગેરેને સારી રીતે દૂર કરે. અને અત્યંત ભયકર એવા સ`સારના રૂપાદિ વિષય પુરૂષને ચારિત્ર

Page #393

३८२
सूत्रकेरगिसूत्रे टीका--'धीरे धीरः अक्षोभ्यः परिनिष्ठितबुद्धिः साधु:-उपदेशे प्रवृत्तः धर्मका श्रोतुः पुरुषस्याऽनुमानादिपमाणेन (कम्म) कर्म कीदृशं तस्याऽनुष्ठानम् मतं वा तथा श्रोतुः 'छंद' छन्दम्-कस्य मतस्याऽयमनुयायीत्याद्यमिपायम् 'विगिच' विवेचयेत्-सम्यग्जानी गाव, ज्ञात्वा च धर्मकथां कुर्यात्, यथाऽनुष्ठितेन श्रोतुमनसि न भवेत्-क्षोभा, भवेच्च पदार्थावगमः, तथोपदेष्टव्यः, यथा श्रोतु। 'सवो' सर्वतः-सर्वप्रकारेण 'आयभावं' अनादिभवाभ्यस्तम् मिथ्यात्वादिकम् 'विणइन' विनयेत्-विशेषतो निवारयेत् 'भयावहेहि' भयावहै।-भयोत्पादकैः 'रूवेहि रूपैः-चक्षुरादिमनोहरैः रूपादिविषयः 'लुप्पंति' दुप्यन्ते-चारित्रधर्मात गिरा देता है। इसलिए विद्वान् साधु देशकाल की स्थिति के अनुसार श्रोता का अभिप्राय जान कर उस स्थावर सभी प्राणियों का हितकारी उपदेश करे ॥२१॥
टीकार्थ-जिसकी बुद्धि परिपक्व है ऐसा साधु जब उपदेश देने में प्रवृत्त हो तो सुनने वाले पुरुष के विषय में .अनुमान आदि के द्वारा यह जान ले कि यह क्या करता है, इसका मत क्या है? यह किस मत का अनुयायी है ? इत्यादि बातों को सम्यक प्रकार से समझ कर धर्मकथा करें। जिससे श्रोता के मन में क्षोभ न हो परन्तु उसको वस्तुतत्व का ज्ञान हो जाय ऐसा उपदेश करना चाहिए। ऐसे उपदेश के द्वारा ही श्रोता के अनादि भवों में अभ्यस्त मिथ्यात्व आदि को हटाना चाहिए। यह समझना चाहिए कि नेत्रों को मनोहर प्रतीत ધર્મથી નીચે પાડી દે છે. તેથી વિદ્વાન્ સાધુએ દેશકાળની પરિસ્થિતિ અનુસારા શ્રોતાઓના અભિપ્રાયને જાણીને ત્રસ અને સ્થાવર એવા બધાજ પ્રાણિને હિતકારક ધર્મને ઉપદેશ કરે મારા
ટકાથે--જેની બુદ્ધિ પરિપકવ છે, એ સાધુ જ્યારે ઉપદેશ આપવામાં પ્રવૃત્ત થાય તે સાંભળવાવાળા શ્રોતાઓના સંબંધમાં અનુમાન વિગેરે દ્વારા એ જાણી લેવું જોઈએ કે-આ શું કરે છે? આમનો મત શું છે? આ કયા મતને અનુસરનારા છે ? વિગેરે બાબતેને સારી રીતે સમજીને ધર્મ કથા કરે, કે જેથી શ્રોતાઓના મનમાં ક્ષે.ભ ઉત્પન્ન ન થાય. પરંતુ તેઓને વસ્તુતત્વનું જ્ઞાન થાય. એવો ઉપદેશ કરે જોઈએ. એવા ઉપદેશ દ્વાજ શ્રોતાને અનાદિ ભવોથી અભ્યસ્ત મિથ્યાત્વ વિગેરને હટાવવા જોઈએ. એ સમજવું જોઈએ કે-આંખને સુંદર જણાતા રૂપ, વિગેરે વિષયના કારણે જે

Page #394

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम् ३८३ स्खलन्ति, विषयासक्ता जीवा इह नानादुःखं समनुभवन्तो भवान्तरेऽपि दुःखमनुः भवन्ति । 'विज्ज' विद्वान् देशकालाऽभिमायाऽभिज्ञः 'गहाय' गृहीत्वा श्रोतुरभिपायम् तद्धितम् 'तसथावरेहि त्रसस्थावरेभ्यो धर्ममुपदिशेद्-धर्मकथां कुर्यादिति ।
धीरः श्रोतुः पुंसोऽभिमायं बुद्ध्वा-अनुमाय धर्मदेशनया तस्य मिथ्यात्वं शनैरपनयेत् । मो. भोः जगजाता जीवाः ! इमे रूपादयो मनोहारिणो विषया आपातरमणीया अतीव भयदा, अतस्तान् यथायथं यूयं परिहरत, इत्येवं बोधयेत् । तथा तथा तदभिमायं ज्ञात्वा सस्थावरजी समुदायानां यथाहित. मुपदिशेदिति भावः ॥२१॥ होने वाले रूप आदि विषयों में आसक्त जीव इम लोक में भी नानाप्रकार के दुःखों का अनुभव करते हैं और परभव में भी दुःख भोगते हैं। अतएव देश, काल और अभिप्राय को जानने वाला विद्वान् पुरुष श्रोता के अभिप्राय को समझ कर उस स्थावर जीवों के लिए हित. कारी धर्म का उपदेश करें।
भावार्थ-यह है कि धीर साधु सुनने वाले पुरुष के अभिप्राय को समझ कर धर्म देशना के द्वारा धीरे धीरे उसके मिथ्यात्व को दर करे। 'हे जगत् के जीवों ! यह रूप आदि मनोहर विषय ऊपर ऊपर से ही रमणीय प्रतीत होते हैं। यह अतीव भयोत्पादक हैं। अतएव जैसे बने वैसे इन्हें त्यागो' इत्यादि बोध करावे । तथा उनके अभिप्राय को जान कर प्रस और स्थावर जीवों का हित करनेवाला उपदेश देवें ।२१। વાસ્તવમાં ભયંકર છે, એવા વિષયમાં આસક્ત છવ આ લેકમાં અનેક પ્રકારના દુઃખેને અનુભવ કરે છે. અને પરભવમાં પણ દુઃખ ભેગવે છે. તેથી જ દેશ, કાળ અને અભિપ્રાયને જાણવાવાળે વિદ્વાન પુરૂષ શ્રોતાના અભિપ્રાયને સમજીને ત્રસ અને સ્થાવર જેને માટે હિતકર ધમને ઉપદેશ કરે.
કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે-ધીર સાધુ સાંભળવાવાળા પુરૂષના અભિપ્રાયને સમજીને ધર્મદેશના દ્વારા ધીરે ધીરે તેના મિથ્યાત્વ પણાને દૂર કરે. હે જગતના જીવ ! આ રૂપ વિગેરે સુંદર વિષ ઉપર ઉપરથી જ સુંદર જણાય છે. આ અત્યંત ભય કારક છે. તેથી જ જેમ બને તેમ તેને ત્યાગ કરો. વિગેરે પ્રકારથી બંધ કરાવે; તથા શ્રોતાના અભિપ્રાયને સમજીને ત્રસ અને સ્થાવર જેને હિતકર એ ઉપદેશ કરે

Page #395

सूत्रकृतागसूत्र
पुनरप्याहमूलम् - पृषणं चेन सिलोयगामी,
पियमप्पियं कस्सइ णो करेज्जा । सच्चे अणटे परिवंज्जयंते,
अगाउले य अकलाइ भिक्खू ॥२२॥ छाया-न पूरन चैत्र श्लोककामी, वियमप्रियं कस्याऽपि न कुर्यात् ।
सर्वाननर्थान् परिवर्जयन् हि, अनाकुलश्वाकपायो भिक्षुः ॥२२॥ अन्वयार्थः- (अगाउले) अनाकुल:-सूत्रआर्थाद् विपरीतं न गच्छन् (य) च-पुनः (अकसाइ) अकषायी-क्रोधादिकषायवर्जितः (भिक्खू) भिक्षुः-साधुः
और भी कहते हैं-'न पूयणं चेव सिलोयगामी' इत्यादि।
शब्दार्थ-'अणा उले-अनाकुल.' आकुल न होनेवाला 'य-च' और 'अकसारी-अकषायी' क्रोधादि कषायों को छोडने वाला 'भिक्खूभिक्षुः' साधु 'न पूयणं चेव-न पूजनं चैव' वस्त्र, पात्र आदि का लाभरूप पूजनकी इच्छा न करे तथा 'सिलोयगामी-श्लोककामी' आत्म श्लाघी न घने एवं 'सव्वे अणटे-सर्वान् अनर्थान्' सब अनर्थों को 'परिधज्जयंते-परिवर्जयन्' वर्जित करता हुआ 'कस्सइ-कस्यापि किसी का भी-किसी जीवका 'पियमप्पियं-प्रियमप्रियम्' पिय अथवा अप्रिय णो करेजा-न कुर्यात्' न करें ॥२२॥
अन्धयार्थ-सूत्रार्थ से विपरीत मार्ग की ओर नहीं जाता हुआ अनाकुल और क्रोधादि कषायों से वर्जित होकर साधु वस्त्र पानादि
4जी 4 3 छ. 'न पूयणं चेत्र सिलोयगामी' त्याहि.
शहाथ--'अणाउले-अनाकुलः' मा नावाणा 'य-च' म 'अकसायी-अकषायी' ओघ विगेरे ४ाया है। भिक खू-भिक्षुः साधु 'न पृयणं चेव-न पूजनं चैव' पख, पात्र विजेरेना साल३५ पूराननी २०ीन रे. तथा 'सिलोयगामी--प्रलोककामी' समसाबावाणा न मने तथा 'सले अणट्रे -सर्वान् अनर्थान्' मा भनीने 'परिवजयते-परिवर्जयन्' १त शन 'कस्सइ-कस्यापि' धनु ५५ अर्थात् ५९] ७१नु 'पियमप्पिय-प्रियमप्रियम्' प्रिय मधवा मप्रिय ‘णो करेज्जा-न कुर्यात्' न ॥२२॥
અન્વયાર્થ—- સૂત્રાર્થથી વિપરીત માર્ગ તરફ ગયા શિવાય અનાકુલ તથા ક્રોધ વિગેરે કષાયથી મુક્ત થઈને સાધુ વય પાત્રાદિ રૂપ પૂજાની ઈચ્છા ન

Page #396

समयार्थबोधिनी टीका प्र. क्षु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम्
૧
( न पूयणं चैव न पूजनं चैव वस्त्रपात्रादिलामरूपं पूजनं नाभिलषेत् तथा (सिकोयगामी) लोककामी - आत्मश्लाघावान् न भवेत् एवम् - (सब्वे अण सर्वान् अनर्थान् (परिवज्जयंते ) परिवर्जयन् परिहरन् (Rs) कस्यापि जीवस्य (पियम) मियमप्रियं वा ( णो करेजा न कुर्यात् ॥ २२ ॥
टीका- 'अणाउले ' अनाकुल:- सूत्रार्थाद् विपरीतं न गच्छन् (य) च पुनः ( अकसाइ) अकषायी - क्रोधादिकषायरहितः 'भिक्खू' भिक्षुः साधुः - धर्मदेशनां कुर्वन् 'न पूयणं चेव' न पूजनं वस्त्रपात्रादिलाभरूपं नामिषेदिति यावत् । तथा - 'सिलोयगामी' लोककामी- आत्मपरीसाकामतावान् पूजाला वाकामेन देशनायां नो प्रवृत्तो भवेत् । तथा 'कस्स' कस्यापि जीवस्य 'वियमपि वा' नियममिय वा, तत्र मियं श्रोतुर्यत् प्रियम् - राज देश मक्कखी कथारूपं त्रिकथादिकं छलित कथादिकं च अमियं तत्समाश्रितदेव निन्दां च 'गो करेज्जा' कथमपि न कुर्यात् 'सव्वे' सर्वानेव 'अनर्थान् पूजालामाद्यभिप्रायेण स्वकृतान् परदूषणतया च परलाभ रूप पूजा का अभिलाषा नहीं करे और आत्मश्लाघी (अपनी प्रशंसा) न हो । एवं सभी अनर्थों को छोड़ते हुए किसी भी प्राणी का प्रिय या अप्रिय आचरण न करे ||२२|
टीकार्थ -- अनाकुल अर्थात् सूत्र के अर्थ से विपरीत न जाता हुआ तथा कोष आदि कषायों से रहित साधु धर्मदेशना करता हुआ न तो aa पात्र आदि के लाभ की इच्छा करे और न आत्मप्रशंसा की कामना करे। पूजा-प्रशंसा की इच्छा से देशना देने में प्रवृत्त न हो । तथा किसीका बुरा न करे अर्थात् राजकथा देशकथा, भोजनकथा और स्त्रीका रूप विकथा, छलितकथा तथा सभी प्रकार के अनर्थों अर्थात् पूजा लाभ आदि की अभिलाषा जनित स्वकृत अनर्थों से और पर
કરે. અને આત્મશ્લાઘી (પેતાના વખાણુને ઇચ્છવાવાળા) ન અને તથા બધા જ અનનિ છેડીને કાઈ પણ પ્રાણીને પ્રિય અથવા અપ્રિય લાગે તેવુ આચરણ ન કરે ા૨ા
ટીકા--અનાકુળ અર્થાત્ સૂત્રના અર્થથી વિપરીત ન જનાર તથા ક્રોધ વિગેરે કષાયથી રહિત સાધુ ધ દેશના કરતા થકા વસ્ત્ર પાત્ર વિગેરેના લોભની ઈચ્છા ન કરે. તથા આત્મપ્રશસાની પણ ઈચ્છા ન કરે. પૂજા-પ્રશસાની ઈચ્છાથી દેશના આપવામાં પ્રવૃત્ત ન થવું. તથા કાઇનું પણ ભુરૂ કરવુ' નહીં, અર્થાત્ રાજ કથા, દેશકથા, ભાજન કથા અને સ્રીકથા રૂપ વિથા, છલિત કથા, સઘળા પ્રકારના અનર્થાન અર્થાત્ પૂજાલાલ વિગેરેની ઈચ્છાથી થવાવાળા
सू० ४९

Page #397

सूत्रकृतामसूत्र कृतान् परिवज्जयते' परिवर्जयन्- परिहरन् धर्मकथां कुर्यादिति। साधुर्धर्मोपदेशेन स्वस्य कामं पूजामात्मनः कायां वा नेच्छेत् । कस्याऽपि सकपटं भियं कटु वा नो वदेव, सर्वानेर अर्थान् परित्यजन् अनाकुलः सर्वकषायविनिमुक्तश्च धर्मदेशनावाचं वदेत् । यात्रता कस्यापि मनसि क्षोभो न भवेत् ॥२२॥ मूलम्-आहत्तहीयं समुहमाणे, सब्केहिं पाणेहिं णिहाय दंडं। णोजीवियं णो मरणारिकरही परिवए जा वलयाविमुक्के।२३।
त्तिबेमि॥ शाया-याथातथ्यं सनुप्रेक्षमाणः, सर्वेषु प्राणिषु निहाय दण्डम् । नो जीवितं नो मरणाभिकाक्षी, परिव्रजेद्वलयाद्विमुक्तः ॥२३॥
इति ब्रवीमि, निन्दा के कारण उत्पन्न होने वाले पर कृत अनर्थों से पचता हुआ धर्मकथा करे। ___ अभिप्राय यह है कि साधु धर्मोपदेश से अपने लाभ, पूजन, प्रशंसा आदि की अभिलाषा न करे। किसी को अप्रिय अथवा कटु न कहे। सभी अनर्थों का त्याग करता हुआ, अनाकुल और समस्त कषायों से मुक्त होकर धर्मदेशना करे जिससे किसीके मन में क्षोभ उत्पन्न न हो ॥२२॥ 'भाहत्तहीयं समुपेहमाणे' इत्यादि।
शब्दार्थ-ओहत्तहीयं-याथातथ्यं' वास्तविक रूपसे स्वसमय परसमयादिको 'समुपेहमाणे-समुत्प्रेक्षमाणः' देखता हुआ 'सब्वेहिं पाणेहिं સ્વકૃત અનર્થોને અને અન્યની નિંદાના કારણથી ઉત્પન્ન થવાવાળા બીજાએ કરેલા અનર્થોથી બચતા થકા ધર્મકથા કરે.
કહેવાને અભિપ્રાય એ છે કે--સાધુ ધર્મોપદેશથી પિતાના લાભ, પૂજન, પ્રશંસા વિગેરેની અભિલાષા ન કરે. કેઈને પણ અપ્રિય અથવા કડવું વચન ન કહે. સઘળા અ ને ત્યાગ કરતા થકા, અનાકુળ અને સઘળા કષાથી મુક્ત થઈને ધર્મદેશના કરે જેથી કેઈના મનમાં લેભ ઉપન ન થાય મારા
'आहत्तहीय समुपेहमाणे' या ... २४ –'आइत्तहीयं-याथातथ्य' पारतविपाथी २१समय ५२समया. ने 'ममहपेहमाणे-समुत्प्रेक्षमाणाः' हेभाने 'सत्वेहि पाणेहि-सर्वेषु प्राणेषु'
2
.

Page #398

मार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १३ याथातथ्यस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थः - (आइचहीयं) याथातथ्यम् - वास्तविकरूपेण स्वसमयपरसमयादिकम् 'समुपेहमाणे' समुत्प्रेक्षमाणः पर्यालोचयन् (सव्वेहिं पाणेहिं) सर्वेषु प्राणिषु - स्थावरजङ्गमेषु (दंड) दण्डम् प्राणातियानादिकम् (निहाय) निहाय - परित्यज्य (जो जीत्रियं) नो जीवितम् - असंयतजीवनं नाभिलषेत् एवम् (गो मरणाहिकखी) नो मरणाभिकाङ्क्षी परीषदोपसर्गेषु प्राप्तेष्वपि जलानलपातादिना स्वकीयं मरणमपि नाभिकाङक्षेत् अपितु ( वलयाविमुक्के) वलयाद्विमुक्तः, बलयेन - मायादिना मोहनीय कर्मणा विमुक्तः वर्जितः, 'परिव्वज्जा' परिव्रजेदसंयमानुष्ठानं कुर्यात् ॥ २३॥
--
- सर्वेषु प्राणेषु' स्थावर जंगमात्मक सभी प्राणियों में 'दंड - दण्डम् ' प्राणातिपातादिक को 'निहाय - निहाय' त्यागकर के 'णो जीवियं-नो जीवितम्' असंयत जीवन की इच्छा न करे तथा 'णो मरणाहिकखी-नो मरणाभिकाङ्क्षी' परीवह एवं उपसर्ग प्राप्त होने पर जलपतन अग्निदाह आदिसे अपने मरण की भी इच्छा न करे पर ंतु 'वलयाविमुक्के-वलयाद्विमुक्तः' मायादि मोहनीय कर्म से मुक्त होकर के 'परिव्वज्जा-परिक्षजेत्' संयमका अनुष्ठान करें ||२३|
अन्वयार्थ - वास्तविक रूप से स्वसिद्धान्त पर सिद्धान्त वगैरह का पर्यालोचन करते हुए सभी स्थावर जंगम प्राणियों की प्राणातिपात रूप विराधना छोड़कर संगम रहित जीवन की अभिलाषा न करे । और नाना प्रकार के कष्ट एवं विपदाओंके आने पर भी जल अग्नि वगैरह के द्वारा अपना आत्मघात भी न चाहे । अपि तु माया मोहनीय कर्मादि रूप वलय से छुटकारा पाकर संयम का सेवन करे ||२३||
स्थावर गमात्मा अघाडियोमा 'दंड - दण्डम् ' प्राथातिपाताडिने 'निहाय - निहाय ' त्याग श्रीने 'जो जीवियनो जीवितम्' असंयत भवननी हरिछा न पुरे तथा 'णो मरणाहिकखी - नो मरणाभिकाङ्क्षी' परीषद्ध भने ५સ પ્રાપ્ત થાય ત્યારે જલ પતન, અગ્નિદાહ, વિગેરેથી પેાતાના મરણુની ४२छा याशु न मुरे. परंतु 'वलयाविमुक्के वलयाद्विमुक्त:' भाया विगेरे भाईनीय उभथी भुक्त थाने 'परिव्वज्जा-परिव्रजेत्' सयभनु अनुष्ठान मेरे ||२३|| અન્વયાય વાસ્તવિક પણાથી સ્વસિદ્ધાંત અને પસિદ્ધાંત વિગેરેની પર્યાલોચના કરીને બધાજ સ્થાવર જ ંગમ પ્રાણિયાની પ્રાણાતિપાત રૂપ વિરાધનાને છેડીને સયમ વિનાનું જીવન જીવવાની ઇચ્છા ન કરે તથા અનેક પ્રકારના કષ્ટ અને વિપત્તિયે આવી પડે તે પણ જલ અગ્નિ વિગેરેની માત પેાતાની આત્મહત્યાની ઇચ્છા પણ ન કરવી. પરંતુ માયા માહનીય કદરૂપ વલયથી છુટકારો મેળવીને સંયમનુ સેત્રન કરે ારા

Page #399

ચૂંટ
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
टीका- 'आहतहीये' याथातथ्यम्, यथा तथा भावो याथातथ्यम् 'बुज्झि ज्यत्ति तिउट्टेज्जा' इति प्रथमगाथामारभ्य 'आहत्तहीयं' इति पर्यन्तं याथातथ्येन स्वसमयपरसमयादिकम् 'समुपेहमाणे' समुत्प्रेक्षमाणः - पर्यालोचयन्-सूत्रप्रतिपादितमर्थ चाऽभ्यसन 'सव्वेहिं' सर्वेषु 'पाणेहिं' पाणिषु स्थावरजङ्गमेषु सूक्ष्मबादरमभेदभिन्नेषु 'दंड' दण्डम् दण्डयन्ते मर्यन्ते प्राणिनो येन स दण्ड:प्राणातिपातादिकं तम् 'णिहाय' निहाय - परित्यज्य संप्राप्तेऽपि प्राणनाशे यात्रजीवं दयाधर्म न स्वजेत् 'जीवियं' जीवितं - जीवनम् - असंयमजीवितं स्थावरजङ्गमोपमर्दनकक्षणं दीर्घायुष्कं वा नाऽभिलषेत् । परान् व्यापाद्य स्वजीवनमपि नाभिलषेत् । तथा - 'जो मरणादिकखी' नो मरणाभिकाङ्क्षी परीषहोपसर्गेषु प्राप्तेष्वपि जलानलसंपाताऽऽपादित जन्तूपमर्थेन स्वकीयं मरणमपि नाभिकाङ्क्षेत् 'वलयाविमुक्ते' वलयाद्विमुक्तः, बलयेन मायादिना मोहनीय कर्मणा विशेषेण मुक्तः
टीकार्थ - यथार्थ वस्तु स्वरूप को अर्थात् 'बुज्झेज तिउद्वेज्जा' इस प्रथम गाथा से लेकर 'आहतहिये' इस पद पर्यन्त भली भांति समझ कर, स्वसमय और परसमय आदि का विचार करता हुआ तथा सूत्र प्रतिपादित अर्थ का अभ्यास करता हुआ समस्त स्थावर जंगम, सूक्ष्म बादर आदि प्राणियों के दंड-प्राणातिपात आदि को त्याग दे । प्राणनाश का अवसर आजाने पर भी जीवन पर्यन्त दयाधर्म को न त्यागे ।
स स्थावर प्राणियों की हिंसा आदि रूप असंयममय जीवन की अथवो दीर्घ आयु की अभिलाषा न करे। दूसरों का घात करके अपने जीवन की कामना न करे । घोर परीषह अथवा उपसर्ग उपस्थित होने पर भी जल या अग्नि में गिर कर या हिंसक प्राणी से अपना घात करवा कर अपने मरण की अभिलाषा न करे । वलय से अर्थात् माया से या
टीअर्थ - यथार्थ वस्तु स्व३पने अर्थात् 'बुज्जेज्जा तिउट्टेज्जा' मा पहेली गाथाथी ले 'आहत्तहीय" आप पर्यन्त सारी रीते समने स्वसमय અને પરસમય વિગેરેના વિચાર કરતાં થકા તથા સૂત્રમાં પ્રતિપાદન કરેલ અર્થના અભ્યાસ કરતા થા સઘળા સ્થાવર જંગમ, સૂક્ષ્મ માદર વિગેરેં પ્રાણિયાના દંડ પ્રાણાતિપાત વિગેરેને ત્યાગ કરે પ્રાણ નાશના અવસર આવી જાય તે પણુ જીવન પન્ત યાધમના ત્યાગ ન કરે ત્રસ, સ્થાવર પ્રાણિયાની હિંસા વિગેરે રૂપ અસંયમમય જીવનની અથવા લાંબા આયુષ્યની અભિલાષા ન કરે. બીજાઓના ઘાત કરીને પેાતાના જીવનની કામના ન કરે. ઘાર પરીહે અથવા ઉપસર્ગ ઉપસ્થિત થાય તે પણ પાણી અથવા અગ્નિમાં પડિને અથવા હિંસક પ્રાણિ પાંસે પાતાના ઘાત કરાવીને પોતાના મરણની ઈચ્છા ન

Page #400

सार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १३ याथातथ्य स्वरूपनिरूपणम्
ફેફ્
-रहितः 'परिवज्जा' परिव्रजेत् संघानं कुर्यात् सर्वथा ममादरहितः संगममार्गे विचरेदिति । 'त्तिवेमि' इति शब्दोऽध्ययनसमाप्ति बोधयति इत्याहं तुभ्यं तीर्थकरोक्तमेव धर्म याथातथ्यं ब्रवीमि कथवानि । न तु स्वकपोलकल्पितं किमपि भवद्भयः प्रतिपादयामि । एतेन अप्रामाण्यशङ्का निरस्ता भवति, निर्दोषतया भगवत आप्तत्वात् । श्रनुच्चारित पाणभूमित्वादिति ||२३||
॥ इति श्री विश्वविरूपात - जगद्वल्लम-प्रसिद्धवाचक- पश्चदशभाषाकलितललितकलापाला पकप विशुद्ध गद्यपद्यनैकग्रन्थ निर्मापक, वादिमानमर्दक- श्री शाहच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि - जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर - पूज्य श्री घासीलालवतिविरचितायां श्री " सूत्रकृताङ्गसूत्रस्य" समयार्थवोधिन्यारूपायां व्याख्यायां याथातथ्यनामकम् त्रयोदशमध्ययनं समाप्तम् ॥१३॥
-
मोहनीय कर्म से रहित होकर संयम का अनुष्ठान करे सर्वधा प्रमाद रहित होकर संयम के मार्ग में विचरण करे ।
यहां 'इति' शब्द अध्ययन की समाप्ति को सूचित करता है। इस प्रकार हे जम्बू ! मैं तुम्हें तीर्थकरोक्तधर्म ही यथार्थ रूप से कहता हूं! आपसे स्वकपोलकल्पित कुछ भी नहीं कह रहा हूं ! इससे अप्रमाणता की शंका का निवारण हो जाता है । भगवान् निर्दोष हैं क्योंकि वे आप्त हैं। आप्त का कहा हुआ शब्द प्रामाणिक होता है।
जैनाचार्य जैनधर्म दिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत " सूत्रकृताङ्गसूत्र " की समयार्थबोधिनी व्याख्या का याथातथ्य तेरहवां अध्ययन समाप्त || १३||
કરે. વલયથી અથવા માયાથી અથવા મેહનીય કર્માંથી રહિત થઈને સયમનું અનુષ્ઠાન કરે. સર્વથા પ્રમાદ રહિત થઇને સયમના માર્ગોમાં વિચરે.
અહિયાં ‘કૃતિ' શબ્દ અધ્યયનની સમાપ્તિનું સૂચન કરે છે. આ રીતે હે જમ્મૂ ! હું તમને તીથ કરે કહેલ ધર્માંજ યથાર્થ રૂપે કહુ છુ. તમારે હું સ્વ કપાલકલ્પિત કાંઈ પણ કહેના નથી. આ કથનથી અપ્રમાણપણાની શંકાનું નિવારણ થઈ જાય છે. ભગવાન નિર્દોષ છે, કેમકે તેએ આપ્ત છે, આપ્તે કહેલ શબ્દપ્રમાણ યુક્ત હોય છે. ારા
જૈનાચાય જૈનધમ દ્રિવાકર પૂજયશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ‘સૂત્રકૃતાંગસૂત્ર'ની સમયા બાધિની વ્યાખ્યાનુ યાથાતથ્યનામનુ તેરમું અધ્યયન સમાપ્ત ।૧૩।।

Page #401

सूत्रकृताङ्गो ॥ अथ ग्रन्थनामकं चतुर्दशमभ्ययनमारभते ॥ गतं याथातथ्य नामकं प्रयोदशमध्ययनं सम्पति चतुर्दशं ग्रन्थनामक मध्यनं प्रारभ्यते । अस्य पूर्वाऽध्ययनेन अयमभिसम्बन्धः, इतः पूर्वाऽध्ययने याथात मिति सम्यक चारित्रं प्रतिपादितम् । निर्मलचारित्रावाप्तिश्च ग्रन्थपरित्यागादेव संभवति । ग्रन्य परित्यागश्च ग्रन्थज्ञानेन भवति । अनेन सम्बन्धेन आयातस्य अध्धयनस्येदमादिम सूत्रम्मूलम्-गथं विहाय इह सिक्खमाणो उट्राय सुबंभचेरं वैसेजा।
ओवार्यकारी विणयं सुंसिक्खे जेछेय विमायं न कुज्जा॥१॥ छाया-ग्रन्थं विहायेह शिक्षमाण, उत्थाय सुब्रह्मचर्य वसेत् । अवपातकारी विनयं सुशिक्षेत्, यश्छेको विप्रमादं न कुर्यात् ॥१॥
चौदहवां अध्ययन का प्रारंभ याथातथ्य नामक तेरहवां अध्ययन समाप्त हुआ। अब ग्रन्थ नामक चौदहवां अध्ययन का आरंभ किया जाता है। पूर्व अध्ययन के साथ इसका यह सम्बन्ध है पूर्व अध्ययन में सम् क् चारित्र्यका प्रतिपादन किया गया है। किन्तु निर्मल चारिभ्य की प्राप्ति ग्रन्थ के त्याग से ही हो सकती है और ग्रन्थ का परित्याग ग्रंथ को जानने से ही हो सकता है। इस सम्बन्ध से आया हुआ इस अध्ययन का यह प्रथम सूत्र है'गंथं विहाय' इत्यादि।
शब्दार्थ-'इह-इह' इस जिनशासन में संसार के स्वभाव को जाननेवाला कोई पुरुष 'गर्थ-ग्रन्थम्' बाह्याभ्यन्तर धनधान्य आदि
ચૌદમાં અધ્યયનને પ્રારંભ– યથાતથ્ય નામનું તેરમું અધ્યયન સમાપ્ત થયું. હવે ગ્રન્થ નામનું ચૌદમું અધ્યયન આરંભ કરવામાં આવે છે. પહેલાના તેરમા અધ્યયન સાથે આને એ સંબંધ છે કે-પહેલાના અધ્યયનમાં સમ્યફ ચારિત્રનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, પરંતુ નિર્મળ ચારિત્રની પ્રાપ્તિ ગ્રન્થના ત્યાગથી જ થઈ શકે છે, અને ગ્રન્થને પરિત્યાગ ગ્રંથને જાણવાથી જ સંભવે છે. આ સંબં. थी भासा मा अध्ययननु मा पसु सूत्र छ -'गंथं विहाय त्यात
शपथ-'इह-इह' मा शासनमा ससाना स्वभाव पा. १ ५३५ 'गंध-ग्रन्थम्' म & भने माय-त२ धनधान्य विगैरे परि

Page #402

-
-
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् ___ अन्वयार्थः- (इह)-इह-अस्मिन् प्रवचने जिनशासने वा ज्ञातसंसारस्वभाव कश्चित् पुरुषः (गंथ) ग्रन्थम् बाह्याभ्यन्तरधनधान्यादिकम् 'विहाय' विहायपरित्यज्य (उद्याय) उत्थाय-व्रज्यां गृहीत्वा (सिक्खमाणो) शिक्षमाणः-शिक्षा-प्रहमासे वनारूपाम् सम्यगासेश्मानः (सुवंभचेरं) सुब्रह्मचर्यम्-सम्यग्रूपेण संयमम् (वसेज्जा) वसेत् आचार्यसमीपे यावज्जीवनं वसेत् तथा (ओवायकारी) अवपातकारी गुज्ञिापरिपालको भूत्वा (विणयं) विनयम् (सुसिक्खे) सुशिक्षेतपरिग्रहको 'विहाय-विहाय' छोडकर प्रव्रज्याको 'उट्ठाप-उत्थाय' ग्रहण करके 'सिक्खमाणो-शिक्षमाणः' ग्रहण और आसेवनरूप शिक्षा को करता हुआ 'सुबंभचेरं-सुब्रह्मचर्यम्' सम्पक प्रकार से संयममें 'वसेजा-वसेत्' स्थिर रहे तथा 'मोवायकारी-अवपातकारी' आचार्यादिकी आज्ञा का पालन करता हुआ 'विणयं-विनयं' विनयकी 'सुसिक्खेसुशिक्षेत्' शिक्षा का अभ्यास करें इस प्रकार 'जे-यः' जो पुरुष 'छेय-छे कः' संयम के पालन में निपुण होकर 'विप्पमायं-विप्रमादम्' कोई भी प्रकार का प्रमाद 'न कुज्जा-न कुर्यात्' न करें अर्थात् सुचारु रूपसे संयमका पालन करे ॥१॥ ___ अन्वयार्थ इस जिन शासन रूप जैनागम से संसार स्वभाव को जानने वाला पुरुष वात्य और आभ्यन्तर धनधान्य लोभ क्रोधादि कषाय को छोडकर प्रव्रज्या ग्रहण करने के लिए उद्यत होकर दीक्षा ग्रहण कर ग्रहणासेवना रूप शिक्षा का सम्यग्रूप आसेवन करते हुए आचार्य के समीप अच्छी प्रकार ब्रह्मचर्य रूप संयमका जीवनपर्यन्त
ने 'विहाय-विहाय' । प्रन्या 'उदाय-उत्थाय' अहष्णु शन मा सेवन ३५ शिक्षा ग्रहण ४२ते'सुबंभचेरे-सुब्रह्मचर्यम्' सभ्य माथी सयममा 'वसेन्जा-वसेत्' स्थि२ २३ तथा 'ओवायकारी-अवपातकारी' पायाय विगैरेनी माज्ञानु ल ४२ते। 'विणयं-विनयम्' विनयनी 'सुसिक्खेमशित शिक्षानी सन्यास १२ मा शत 'जे-यः' २ ५३५ 'छेय-छेक' सयम पालन ४२वामा निपुण मनीने 'विप्पमाय-विप्रमादम्' ५५ प्रा. २ने। प्रभाह न कुज्जा-न कुर्यात्' । ४२ अर्थात् सभ्य३ ४।२था सयभनु પાલન કરે
અન્વયાર્થ– આ જનશાસન રૂપ જેનાગમથી સંસારના સ્વભાવને જાણવાવાળા પુરૂષે બાહ્ય અને આભ્યન્તર ધન ધાન્ય લાભ કોધાદિ કષાયને છેડીને પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરવા માટે ઉદ્યમી થઈને દીક્ષા ગ્રહણ કરીને ગ્રહણાસેવના રૂપ શિક્ષાનું સમ્યક્ પ્રકારથી આસેવન કરીને આચાર્યની પાસે સારી

Page #403

सूत्रकृताङ्गसूत्रे ग्रहणासेवनाशिक्षाभ्यां विनयं सम्यगन्यायेत् एवम् (जे) यः (छेय) छे : संयमा नुष्ठाने निपुणः (विष्पमाय) विश्मादम्-विविध प्रमादम् (न कुजा) न कुर्यात् ।। ___टीका-इह' इह-अस्मिन् प्रवचने वा जिनशासने ज्ञातसंभारस्वभावः कश्चित् 'गंथं' ग्रन्थम् -बाह्याभ्यन्रं धनधान्य द्विपदचतुष्पदादिकम् 'विहाय' परि. स्यज्य, ज्ञातसंसारस्वभावः पुरुषः येनाऽऽत्मा प्रथयते-बध्यते स ग्रन्थः, तादृशं द्विपदचतुष्पदधनधान्यादिकं प्रन्यादाभिलप्यं परित्यज्य प्रबजितः सन् 'उद्याय' सदुत्थानेन उत्थाय 'सिक्खमाणो' शिक्षमाणः शिक्षा-ग्रहणारूपामासेवनारूपांच सम्यगासेवनानः 'सुबंभचेर' सुब्रह्मवयं मुष्ठु-शोभनं नवभिब्रह्मचर्य गुप्तिभि गुप्त नबवाटिकाविशुद्धं ब्रह्मवर्य-संयमः सम् 'वसेज्जा' वसेत्-परिपालयेत् तथा 'ओबायकारी' अवपातकारी अवपातो गुरूणामाज्ञा तत्कारी, सदा गुर्वाज्ञा परि. पालको भवेत् । तथा भूतः सन् ‘विणयं' विनयम् विनीयते-अपनीयते कर्म येन सो विनयः, तम् 'मुसिक्खे' सुशिक्षेत्-ग्रहणाऽऽसेवनाभ्यां विनयं सम्यग्र अभ्य. पालन करे और गुरु की आज्ञा का पालक होकर ग्रहणासेवना द्वारा विनय का सम्यक प्रकार से अभ्यास करे (सीखे) और संयमानुष्ठान में निपुण होकर किसी भी प्रमाद को न करे अर्थात् सभी प्रमादो को छोड दे ॥१॥
टीकार्थ-इस जिन प्रवचन में या लोक में संसार के स्वभाव को जान लेनेवाला पुरुष आत्मा के बन्ध के कारणभूत विपद चतुष्पद धन धान्य
आदि बाह्य आभ्यन्तर ग्रन्थ परिग्रह को त्याग कर दीक्षा अंगीकार करके, ग्रहणरूप और आसेवन रूप शिक्षा का सेवन करता हुआ नव वाडों से युक्त ब्रह्मचर्य का पालन करे। जीवनपर्यन्त आचार्य के समीप निवास करे। सदैव गुरुजनों की आज्ञा का पालन करे। सूत्राध्ययन रूप ग्रहण और प्रक्षेपणादि रूप आसेवन विनय का सम्यक् प्रकार से सेवन करे । जो રીતે બ્રહ્મચર્ય રૂપ સંયમનું જીવન પર્યન્ત પાલન કરે અને ગુરુની આજ્ઞા પાલક બનીને ગ્રહણસેવના દ્વારા સારી રીતે વિનયને અભ્યાસ કરે (સીએ) અને સંયમ પાલનમાં નિપુણ બનીને કોઈ પણ પ્રકારના પ્રમાદ ન કરે અર્થાત્ બધાજ પ્રમાદેને ત્યાગ કરે છે
ટકાર્થ–આ જીનપ્રવચનમાં અથવા આ લેકમાં સંસારના સ્વભાવને જાણવા વાળે પુરૂષ આત્માના બંધના કારણભૂત દ્વિપદ, ચતુષ્પદ, ધન, ધાન્ય વિગેરે બાહા અને આભ્યન્તર ગ્રન્થ અર્થાત્ પરિગ્રહને ત્યાગ કરીને તથા દક્ષિાને સ્વીકાર કરીને, સૂત્ર ધ્યયન રૂપ ગ્રહણ શિક્ષાને અને પ્રક્ષેપણ દિ રૂપ અસેવન શિક્ષાનું સેવન કરતાં નવ વાડેથી યુક્ત બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરે ! જીવન પર્યન્ત

Page #404

समथार्थवोधिनी टीका प्र. श्रु. भ. १४ प्रन्थस्वरूपनिरूपणम् स्येत् । 'जे' यः 'छेय' छका-निपुणः-विवेककुशल, संयमाऽनुष्ठाने आचार्यो. पदेशे वा 'विप्पमाय' विममादम्-विविधं प्रभादम् 'न कुज्जा' न कुर्यात् यथाहि कश्चिद्रोगी वैद्योपदेशं कुर्वाणः स्वकीयप्रशंसां नैरुज्यं च पाप्नोति, तथा याव. ज्जीवनमाचार्योपदेशं संयमं च अनुपाश्चयन् सादधग्रन्थपरित्यागी मुनिः पाप. कोषधस्थानीयाचार्यश्चनपरिपालकः सन् कोकरशंसाम्-विविधं प्रमादम् 'न कुज्जा न झुर्यात, यथाहि कश्चिद्रोगी वैद्योपदेश कुषीणः स्वकीप्रशंसां नरुज्यं. च प्राणोति, तथा याज्जीवनमाचार्योपदेशं संयमं च अनुपालयन सामग्रन्थपरित्यागी शुनिः पादकौ पधस्थानी याच परिसालकः सन् लोकप्रशंसाम् अशेषकर्मक्षयं च प्राप्नोति, इति । इहलोके ग्रन्थं परित्यज्य शिक्षा समुपलभ्य, दीक्षियों दीक्षा सम्यग्ब्रह्मचर्य पालयेत् । तथा शुशेरनु परिपालयन धिनयं संयम के अनुष्ठान में कुशल है या आचार्य के उपदेश को ग्रहण करने में कुशल है। वह प्रमाद न करे। जैसे शेगी वैद्य के उपदेशा के अनुसार
आचरण करता हुआ प्रशंसा और नीरोगता प्राप्त करता है। उसी प्रकार याधज्जीवन आचार्य के उपदेश को तथा संयय को पालता हुआ सावध ग्रन्थ को त्याग करनेवाला एवं पापकर्म के औषधरूप आचार्य के वचन का पालक साधु प्रशंसा प्राप्त करता है। लोग उसे कहते हैं 'अहो। गुरु का आज्ञाकारी यह मुनि धन्य है। वह समस्त कर्मों का क्षय करता है।
तात्पर्य यह है कि-इस लोक में परिग्रह को त्याग कर, शिक्षा प्राप्त करके और दीक्षा ग्रहण करके सम्यक् ब्रह्मचर्य का पालन करे। આચાર્ય સમીપે નિવાસ કરે. હમેશાં ગુરૂજનોની આજ્ઞાનું પાલન કરે ગ્રહણ અને આસેવન રૂપ વિનયનું સારી રીતે સેવન કરે. જે સંયમના અનુષ્ઠાનમાં કુશળ એવા અથવા આચાર્યના ઉપદેશને ગ્રહણ કરવામાં કુશળ એવા શિષ્ય પ્રમાદ ન કર. જેમ રોગી વૈદ્યના ઉપદેશ પ્રમાણે આચરણ કરતે થકી પ્રશંસા અને નીરોગી પરું પ્રાપ્ત કરે છે, એ જ પ્રમાણે જીવન પર્યત આચાર્યના ઉપદેશનું તથા સંયમનું પાલન કરતા થકા સાવદ્ય ગ્રન્થને ત્યાગ કરવાવાળા સાધુ પાપકર્મના ઔષધ રૂપ આચાર્યના વચનનું પાલન કરનાર પ્રશંસા પ્રાપ્ત કરે છે. લેક તેને કહે છે કે-અહો! ગુરૂની આજ્ઞાકારી આ મુનિને ધન્ય છે. તે સઘળા કર્મોને ક્ષય કરે છે.
તાત્પર્ય એ છે કે–આ લોકમાં પરિગ્રહને ત્યાગ કરીને શિક્ષા પ્રાપ્ત सू० ५०

Page #405

सूत्रकृताहरुले शिक्षेत् । तया संयमानुष्ठानं कुर्वन् प्रमादं न कुर्यात्, एवं करणेन साधुः स्पसमदाये प्रशंसाया अशेषकर्मक्षयरूपमोक्षस्य चाधिकारी भवतीति भावः ॥१॥ - यस्तु यावज्जीवं गुरुवचनपस्वशः सम्यक संगम परिपालयन् गुरुमनुवत्तते स उत्तरति संसारसागरम्, यस्तु तदाज्ञामननुरुन्धानः स्वच्छन्दतामवलम्ब्य गच्छाविनिर्गस्यैकाकी विहरति, तस्याभायं दर्शयति सूत्रकारः-'जहा' इत्यादि । बलम्-जहा दियापोतमपत्तजातं सावासगा पवित्रं मन्नमाणं।
तमचाइयं तरुणमपत्तं जातं हंकाइ अवत्तगभं हरेज्जा ॥२॥ छाया--यथा द्विजपोतगपत्र जातं, स्वावासकात् प्लवितुं मन्यमानम् ।
तमशक्नुवन्तं तरुणमपत्रजातं, ढकादयोऽव्यक्तगर्म रेयुः ॥२॥ गुरु की आज्ञा पालता हुआ विनय को सीखे। संयम का अनुष्ठान करने में प्रमाद न करे ॥१॥
जो यावज्जीवन गुरुवचन के अधीन होकर संयम का परिपालन करता है, वह संसार सागर को पार कर लेता है। इसके विपरीत जो गुरु आज्ञा का पालन न करके स्वच्छन्द बन जाता है और गच्छ से निकल कर एकाकी विहार करता है। उसको क्या अपाय (कष्ट) होता है, यह पत्रकार दिखलाते हुए कहते हैं-'जहा' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'जहा-यथा' जिस प्रकार से 'अपत्तजातं-अपनजातम्' जिसको पंख आई न हो ऐसा पक्षी का बच्चा 'सावासगा-स्वावासकात्' अपने निवासस्थान से 'पवित्रं-प्लवितुम्' उडने को 'मनमाणंકરીને અને દીક્ષા ગ્રહણ કરીને સમ્યફ બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરે. ગુરૂની આજ્ઞાનું પાલન કરતા થકા વિનય સીખે. સંયમનું અનુષ્ઠાન કરવામાં પ્રમાદન કર ૧
જેઓ જીવન પર્યત ગુરૂ વચનને આધીન થઇને સંયમનું પાલન કરે છે, તેઓ સંસાર સાગરને પાર કરી લે છે, તેથી ઉલટા જે ગુરૂ આજ્ઞાનું પાલન ન કરતાં સ્વછંદ બની જાય છે, અને ગચ્છથી બહાર નીકળીને એક વિહાર કરે છે, તેને શું અપાય (કષ્ટ) થાય છે, એ બતાવવા માટે સૂત્રકાર 'जहा' गाथानु यन २ छे.
... सहा-'जहा-यथा' २ प्रभार अपत्तजातं-अपनजातम्' २२ viy भावी न है।य मे पक्षीनु ५२ ‘सावासगा-स्वावासकात्' पोताना निसानी 'पविउ-प्लवितुम्' यानी 'मन्नमाण-मन्यमानम्' ४२७ ४रते।

Page #406

१५५
समयार्थबोधिनी टीका प्र. ७. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
अन्यवार्थः-(जहा) तथा-येन प्रकारेण (अपत्तजातं) अपनजातम्-अ स्पमपक्षम् (सावासगा) स्वावासकाव-स्वकुलात् (पविउं) प्लवितुम्-उत्पतितुम् (मन्नमाणं) मन्यमानम्, परन्तु उत्पतितुम् (अचाइयं) अशक्नुवन्तम् (तं तरुण) ते तरुणम् बास्मानं मन्यमानं तं बालम् (दियापोत) द्विजपोतं पक्षिशिशुम (अपत्तजातं) अपरजातम्-पक्षरहितम् अतएव (अन्यत्तगम) भव्यक्तगमम् उड्डीय गन्तुमसमथै ज्ञात्वा (ढंकाइ) ढङ्कादयो मांसाभिरुचयः पक्षिणः (हरेग्मा) हरेयु:-कच्चा उत्थाप्य नयेयुः व्यापादयेयुरितिभावः। यथाऽजातपक्षं पति मन्यमानम्' इच्छा करता हुआ उडने में 'अचाइयं-अशुक्नुषन्तम्' अशक्तिवाला होता है ऐसा ही 'तं तरुणं-तं तरुणम्' अपने को तरुण माननेवाला उस बाल अज्ञानी को 'अपसजातं-अपनजातम्' पंखरहित ऐसे 'दियापोतं-द्विजपोतम्' पक्षि शिशु कि जो 'अव्वत्तगम-अध्यक्त गमम्' उहकर जाने में असमर्थ है ऐसे पक्षिशावकको 'डंकाइ-बडादयः' बा आदि मांसाहारी पक्षी 'हरेज्जा-हरेयुः' हर लेते हैं अर्थात् मार डालते हैं ॥२॥ ___ अन्वयार्थ-जिस प्रकार अनुत्पन्न पाखवाले पक्षी के बच्चे जो कि अपने घोंसले से उडना चाहता है। किन्तु पांख न होने से उड कर जाने में असमर्थ है। ऐसे अपने को तरुण मानने वाले पांख रहित पक्षी के शिशु को ढङ्क वगैरह मांस भक्षक पक्षी मार डालते हैं। अर्थात् नन्हें पक्षी के शावक (बच्चे) जो कि घोसला छोडकर इधर उधर भटकता रहता है। उसको मांस खानेवाले ढङ्क वगैरह वडे घातकी पक्षी ५२ 6341मा 'अचाइय-अशक्नुवनम्' माशत 8य छे मे। 'तं तरुण-त वरुणम्' याताने १३२५ मानववार से मार-मज्ञानाने 'अपत्तजात-अपन. जातम्' ५iv विनाना सेवा दियापोत-द्विजयोतम्' पक्षिना मानी 'अव्वत्तगम-अव्यक्तगमम्' अन पाभा असमर्थ छे. मे। पक्षिना ५२याने 'काइ-ढकादयः' ८ विगैरे मांसाहारी पक्षी 'हरेज्जा-हरे युः' श . અર્થાત્ મારી નાખે છે. પરા
અન્વયાર્થ–જે પ્રમાણે જેની પાંખ આવી નથી તેવું પક્ષીનું બચ્ચું કે જે પોતાના માળામાંથી ઉડવા ઈચ્છે છે પરંતુ પાંખ ન હોવાથી ઉડીને બહાર જવા શક્તિમાન નથી. એવા અને પિતાને તરૂણ માનવાવાળા પાંખ વિનાના પક્ષીના બચ્ચાને ટૂંક વિગેરે માંસભક્ષક પરિક્ષા મારી નાખે છે. અર્થાત્ નાના, પશ્વિના મરચાને કે જે માળે છેડીને આમ તેમ ભટકે છે, તેને માંસભક્ષક પક્ષિઓ જબર જસ્તીથી મારીને ખાઈ જાય છે. એ જ પ્રમાણે એકલાજ-સ,

Page #407

सूत्रकृताङ्गसूत्रे शावकं नीडं विहाय इतस्ततः परिभ्रमन्त मांसभक्षका ढकादयो बलाद् नीत्वा मक्षयन्ति, तथैव एकाकिनं पृथग्भूय विदरन्तं साधुमपि अपरिपकबुद्धिं परतीथिका: स्वमतं ग्राहयितुं हरेयुरिति भावः ॥२॥
टीका- 'जहा' यथा-येन प्रकारेण 'दियापोतं' द्विजपोतम्-पक्षिशिशुम् 'अपत्तजातं' अपनजातं पतन्ति-गच्छन्ति येन तत् पत्रम्-पत्रम् न जातं यस्य सोऽपत्रजातः, तम् 'सावासगा' स्वावासकात्-स्वीयनीडात् 'पविउं' प्ल. चितुम्-उत्पतितुम् 'मन्नामाण' मन्यमानम्-इतोऽहमुड्डीयाऽन्यत्र गमिष्यामीति छत्वोत्प्लुतम्, परन्तु उत्पतिवम् 'अचाइय' अशक्नुवन्तम् 'तरुण' तरुणम्-बालम् 'अपत्तनातं' अपनजातं-पक्षरहितं पक्षिशावक ज्ञात्वा 'ढकाई' ढकादयो मांसा. भिरुचयः पक्षिणः 'अवत्तगम' अव्यक्तगमम्-उड्डीय गन्तुमसमर्थम् 'हरेज्जा' जबरदस्ती मारकर खा जाते हैं। वैसे ही समुदाय से अलग होकर विहार करनेवाले अपरिपक्व बुद्धि साधु को भी दूसरे तीथिक अन्य मतावलम्बी अपने मत को स्वीकार करानेके लिये हर कर ले जाते हैं ॥२॥ ___टोकार्थ-जिसके पंख उगे नहीं हैं ऐसा कोई पक्षी का बच्चा अपने घोंसले से बाहर उड़ने की इच्छा करता है, वह सोचता है कि मैं यहां से उखकर अन्यत्र जाऊंगा। किन्तु वह उडने में असमर्थ हो जाता है और ढंक आदि पक्षी उसे विना पांखो का पक्षी का बच्चा समझ कर हरण कर लेते हैं और मार डालते हैं। __तात्पर्य यह है कि कोई पक्षी का बच्चा, जिसके अभी तक पंख नहीं उगे हैं । अपने घोंसले से बाहर निकल कर उडना चाहता है, पर वह पांखों के अभाव में उड नहीं सकता। उसे इधर-उधर अकेला દાયથી અલગ થઈને વિહાર કરવાવાળા અપરિપકવ બુદ્ધિવાળા સાધુને પણ અન્યતીર્થિક પિતાના મતને સ્વીકાર કરાવવા માટે હરીને લઈ જાય છે. મારા - ટીકાઈ–જેની પાંખ ઉગી નથી, એવું કઈ પક્ષીનું બચ્ચું પિતાના માળાથી બહાર ઉડવાની ઈચ્છા કરે છે, અને તે વિચારે કે હું અહિંથી ઉડીને બીજે જઈશ. પરંતુ તે ઉડવામાં અસમર્થ થાય છે. અને ઢક કંક વિગેરે હિંસક પક્ષિઓ તેના પાંખ વગરનું સમજીને તેને પકડીને લઈ જાય छ, अर्थात भारी नाणे छे.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--કઈ પક્ષીનું બચ્ચું કે જેને પણ ઉગી ન હોય, એવું તે પિતાના માળામાંથી બહાર નીકળીને ઉડવાની ઈચ્છા કરે છે, પરંતુ તે પાંખેના અભાવને લીધે ઉડી શકતું નથી. તેને આમ તેમ એકલું

Page #408

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् हरेयुः-नयेयु:-त्रिविधातयेधुर्तित । यथाऽपक्ष पक्षिणो बालं नीडं विहाय इतस्ततः परिभ्रमन्तं स्थानाद् विसु मामाका ढङ्कादयोऽश्नन्ति, एवमेव एकाकिनं पृथग्भूय विहरन्तं साधुमधि आयुद्धि कदाचित्परतीथिकाः स्वमतं प्राहयितु हरेयुरिति भावः ॥२॥ मूलम्-एवं तु सेहं पि अपुदृधम्लनिस्सारियं वुसिमं भन्नमाणा।
दियस्त छापं व अपत्तनाथ हरिसु पविधामा अणेगे॥३॥ छाया-एवं तु शैक्षमप्यपुष्टधर्माण, निस्तारित वश्यं मन्यमानाः ।
द्विजस्य शावमिवाऽत्रजातं, हरेयुः पापधर्माणोऽनेके ॥३॥ घूमते देख हिंसक पक्षी हरण कर ले जाते हैं और मार डालते हैं। इसी प्रकार गच्छ से अलग होकर एकाकी विचरण करनेवाले अपरिपक्व बुद्धि साधु को देखकर अन्यतीर्थिक अपने मत में दीक्षित करने के लिए हर लेते हैं ॥२॥
'एवं तु सेहं पि' इत्यादि।
शब्दार्थ-'एवं तु-एवं तु' पूर्वोक्त प्रकार से 'अपुट्टचम्म-अपुष्ट. धर्माणम् श्रुतचारित्र धर्म में निपुण न होने वाले ' सेहंपि-शिष्यमपि' नव दीक्षित शिष्यको भी 'निस्सारिय-निस्सारितम्' गच्छ से निकले हुए देखकर 'युसिमं-वश्यम्' अपने अधीन 'मन्नमाणा-मन्यमानाः' समझतेहुए 'अणेगे-अनेको बहुत से 'पावधम्मा-पापधर्माणः' पाखण्डी ऐसे परतीर्थिक 'दियस्प्त-द्विजस्य' :पक्षी के 'अपत्तजायं-अपत्र ફરતું જોઈને હિંસક પક્ષી તેને પકડીને લઈ જાય છે, અને મારી નાખે છે. એજ પ્રમાણે ગચ્છથી જુદા પડીને એકલા વિચરણ (વિહાર) કરવાવાળા અપરિપકવ બુદ્ધિવાળા સાધુને જોઈને અન્ય મતવાળાઓ પિતાના મતમાં લઈ જવા માટે તેનું હરણ કરે છે. અર્થાત્ તેને ફસાવીને લઈ જાય છે. જરા
'एवं तु सेहपि' त्या ___Awar-‘एवं तु-एवं तु' पूर्वद्रित ४२ 'अयुद्धधम्म-अपुष्टधर्माणम्' श्रुत यारि। म भ नि न था 'हंपि-शिष्यमी' नवीनता पा२९५ ४२६ शिष्यने पषु निस्सारियं-निस्सारितम्' २७नी ५२
निधन 'बुसिम-वश्यम्' पाताने आधीन 'मन्नमाणा-मन्यमानाः' भान१७ 'अणेगेअनेके' मने पावधम्मा-पापधर्माणः' यामी सेवा परतार्थि। 'दियस्स

Page #409

सूत्रकृतागसूत्रे ___ अन्वयार्थः-(एवंतु) एवं तु-पूर्वोक्तपकारेण (अपुदुधम्म) अपुष्टधर्माणम् अपूर्ण श्रुतचारित्रधर्माणम् । 'सेहं पि' शैक्षं-शिष्यमपि नवदीक्षितम् (निस्सारियं) निस्सारितम्-पाखण्डिभिः प्रतार्य गच्छान्निष्कासितम् (खुसिम) वृपिमन्तं चारित्रवन्तं शिष्यम् (मन्नमागा) मन्यमाना (अणेगे) अनेके (पावधम्मा) पापधर्माणः-पाखण्डिनः परतीथिकाः (दियस्स) द्विजस्य-पक्षियः (अपत्तनायं) अपनजातम् -अनुत्पन्नपक्षम् स्वापासान्निस्मृतम् (छाव) शानम्-निशुम् () इत्र (हरेज्जा) हरेयुः-नयेयुः ।।३।।
टीका--दान्तिके योजयति-'एवं तु एवं तु-पूर्वोक्तपकारेण, तत्राऽपुष्टपक्षतम्, इह तु शब्द:-अपुष्टधर्मत्वमिति वैशिष्टयं दर्शयति-'अपुट्टधम्म' अपुष्टधर्माणम्-अष्टः-अपरिणतो धर्मः श्रुतचारित्राख्यो यस्य तं-धर्मस्य पूर्ण सामग्रीरहितम् 'सेहंपि' शिष्यम्-नवदीक्षितं गच्छक्रिशमनवगच्छन्तम् 'निस्सा. जातम्' पंख रहित 'छावंव शोवमिव' बच्चे के जैसे 'हरेयुः' हरण कर ले जाते है ।३॥
अन्वयार्थ -पूर्वोक्त प्रकार से अपुष्ट श्रुतचारित्र धर्मवाले नवीन दीक्षित साधु शिष्य को समुदाय से बाहर निकाले हुए देख कर उसको अपने वश में मानते हुए अनेको पाखण्डी परलीर्थिक ठग कर अनुत्पन्न पांखवाले पक्षी के बच्चे के समान हर लेते हैं अर्थात् अपने अधीन बनाकर अपने मतमें फसाते हैं ॥३॥
टीकार्थ--उल्लिखित दृष्टान्त को दाष्टात्तिक के साथ घटित करते हैं। जैसे पक्षी का बच्चा अपुष्ट पाखोंवाला होता है। उसी प्रकार यहां साधु अपुष्ट धर्मवाला होता है । अर्थात् उसमें श्रुतचारित्र धर्म सम्यक प्रकारसे परिणत नहीं हो पाया है। वह गच्छ की क्रिया को समझ द्विजस्य' पक्षिना 'अपत्तजाय-अपनजातम्' पांच विनाना 'छात्र-शावकमिव' श्यानी रेभ 'हरेज्जा-हरेयुः' 60 से छे. ॥3॥
અન્વયાર્થ–પૂર્વોક્ત પ્રકારથી અપુષ્ટ કૃતચારિત્ર ધર્મવાળા નવ દીક્ષિત સાધુને સમુદાયથી બહાર નીકળેલ જોઈને તેને પિતાને વશ માનીને અનેક પાખંડી પરતીર્થિકે ઠગીને પાંખ ફૂટયા વિનાના પક્ષિના બયાની માફક તેને હરી લે છે. અર્થાત્ પોતાને વશ કરી પિતાના મતમાં ફસાવી લે છે. આવા
ટીકાઈ–ઉપર બતાવેલા દૃષ્ટાન્તને દાબ્દન્તિક સાથે ઘટાડે છે. જેમ પશ્વિનું બચ્ચું અપુષ્ટ પાંખેવાળું હોય છે. એ જ પ્રમાણે અહિયાં સાધુ અપુષ્ટ ધર્મવાળો હોય છે. અર્થાત તેનામાં શ્રતચરિત્ર ધર્મ સારી રીતે પરિણત થયેલ નથી તે ગરચ્છની ક્રિયાને સમજેલ નથી. એવા અપરિપકવ સાધુને

Page #410

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ प्रन्थस्वरूपनिरूपणम् रियं' निस्तारितम्-पाखण्डिमिः प्रतार्य निष्कासितं स्वगच्छतः स्वयमेव नि: मृतं वा तम् अश्लोक्य 'बुसिम' संयमयुक्तम् 'मन्नमाणा' मन्यमानाः 'अणेगे' अनेके 'पावधम्मा' पापधर्माणा-पाखण्डिनः परतीथिकाः स्वकुटुम्बिनो वा प्रसारयन्ति प्रतार्य मार्गाच्यावयन्ति । कमिव 'अपतनाय' अपनजातम् 'छावं' शावम् 'व' इन कस्य-'दियस्स द्विजस्य-पक्षिणः, अपनजातं पक्षिशिशुमित्र शिष्यम् 'हरिसु' हरेयुः ते परतीथिका अपुष्टधर्माण, यथा पक्षरहितं पक्षिशिशु मांसमक्षकाः पक्षिणो हरन्ति, एवं निर्वलं शिष्यं स्वगच्छाद्विनिर्गतं यथा तथा था तमेकाकिनं परतीथिकाः स्वकुटुम्बिनो वा नयेयुः, पूर्व चाटुवचनै व्यामोह्य पश्चान्मार्गाद्धृष्टं कुर्वन्तीति समुदितार्थः ॥३॥ ____ एकाकीभूय विहरतः साधोरने के दोपाः संभवन्ति, अतः सदेव गुरुकुले पासो विधेय इति दर्शयति सूत्रकारः 'ओसाणं' इत्यादि । मूत्रम्-ओसाणमिच्छे भणुए समाहिं अणोसिए करेइणेचा। ओभासेमाणे दवियस्स वित्त
णे णिकसे बहियाँ आसुपन्ने ॥४॥ छाया-अवसानमिच्छेन्मनुमः समाधि, मनुषितोनान्तकर इति ज्ञात्वा ।
अवमासयन द्रव्यस्य वृत्तं, न निष्कसेब्दहिराशुपज्ञः ॥४॥ नहीं पाया है। ऐसे अपरिपक्व साधु को गच्छ से गुरुवर्ग द्वारा निकाला हुआ या स्वयं निकला हुआ देख कर अपने हाथ आया जान कर, अनेक पापधर्मी पाखण्डी परतीथिक या उसके कुटुम्बी जन प्रलो. भन देकर मार्ग से भ्रष्ट कर देते हैं । ठीक उसी प्रकार जैसे बिना पाखों के पक्षी शावक को ढंक आदि मांस भक्षी पक्षी हरण कर लेते हैं। ___ एकाकी होकर विचरण करने वाले साधु को अनेक दोष उत्पन्न होते हैं । अतएव सदेव गुरुकुल में निवास करना चाहिए । यह सूत्रः ગચ્છથી ગુરૂવર્ગ દ્વારા બહાર કહાડેલો અથવા સ્વયં બહાર નીકળે જોઈને પિતાના હાથમાં આવેલ સમજીને અનેક પાપ ધર્મ પાખંડી પરતીથિક અથવા તેના કુટુમ્બી ભાવીને માર્ગથી ભ્રષ્ટ કરે છે. જેમકે પાંખ વિનાના પક્ષીના બચ્ચાને ઠંક કંક વિગેરે માંસ ખાનારા પક્ષી હરણ કરીને લઈ જાય છે. તેવા
એકલા થઈને વિહાર કરવાવાળા સાધુને અનેક દેશે ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી સદા ગુરુકુળમાં જ વાસ કર જોઈએ. તે બતાવવા સૂત્રકાર કહે છે
વાતાની હત્યાની
અનાર પક્ષી

Page #411

सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थः-(मणुए) मनुजा-साधुः (अणोसिए) अनुपितः स्वच्छन्द चारी सन् (गंतकर) नान्तकर-कर्मक्षयकारको न भवति (इइ) इति-इत्येवम् (णच्चा) ज्ञात्वा-सम्पविचार्य (भोसाणं) अवसानम् गुरुकुलनिवासम् तथा (समाहि) समाधिम्-संयमानुष्ठानम् (इच्छे) इच्छेन्-पान्छेत् एनम् (इपियस्स) द्रव्यस्य-भव्यस्य मोक्षगमनयोग्यस्य साधोः यत् (वित्त) वृत्तम्-सर्वज्ञपतियादित संघममार्गम् (ओभासमाणे) अबभासगन्-मिनधर्म प्रकाशयन् (बहिया) बहिःकार दिखलाते हैं-'मोसाण' इत्यादि ।
शब्दार्थ---'मणुए-मनुजः' मनुष्य 'अणोसिए-अनुपिनः' गुरु कुल में निवास न करनेवाला--अर्थात स्वच्छंदाचरण करने से 'शंकरनान्तकरः कर्म का क्षय करनेवाला नहीं है इ-इति' इस प्रकार से 'णचा शात्या' जानकर 'आसुपन्ने-माशुप्रज्ञा' बुद्धिमान पुरुष 'ओसाणंअवसानम् गुरु गच्छ में निवास करने की तथा 'समाहि-समाधिम् संयमानुष्टान करने की इच्छे-इच्छेत्' इच्छा करे इस प्रकार करने से 'दवियस्स-द्रव्यस्य' मुक्तिगमन योग्य साधु के जो 'वित्तं'-वृत्तं सर्वज्ञ प्रतिपादित संयममार्ग को 'ओभासमाणे-अवभासयन्' प्रगट करता हुभा 'बहिया' पहि' गच्छ के बाहर 'ण णिक्कसे-न निष्कसेत्' न नीकले अर्थात् स्वच्छंदाचारी न बने ॥४॥ ___ अन्वयार्थ-मनमानी विचरने वाला अमवस्थित स्वच्छन्दवारी साधु कर्मका क्षय करनेवाला नहीं हो सकता। ऐसा समझ कर और विचार कर साधु गुरुकुल में निवास और संघमानुष्ठान करने की -'ओखाणं' त्यादि
At4-- एणुए-मनुजा' भनु५५ भासिए-अनुषितः' शु३४मा निवास ४२१.पाणी अर्थात २१२७४ मा १२१ ५२पाथी ‘णंतकरे-नान्तश्चरः' मना क्षय शशात नथी. 'इइ-इति' 21 प्रभा ‘णच्चा-ज्ञात्वा' otela 'आसुपन्नेबाशुप्रज्ञः' भुद्धिमान् ५३५ 'आमाण-अवज्ञानम्' शु३३i (नवास १२वानी 'इच्छे-इच्छेत्' ६२७ ४३ २ प्रमले ४२६॥धा 'दवियरस-द्रव्यस्य भुतिमामन योग्य साधुने २ 'वित्त-वृत' सज्ञ प्रतिपान ४२ सयम भागने 'ओभासमाणे-अवभावयन्' प्रगट ४२ थी बहिया-बहिः' गच्छनी महार 'ण णिकसे-न निष्कतेत' न अर्थात् २ २७ दायारी न मने ॥४॥
અયાર્થ–મનસ્વી પર વિચરવાવાળા અરિથર બુદ્ધિવાળે અને સ્વચ્છદાચારી સાધુ કર્મનો ક્ષય કરવામાં સમર્થ થઈ શકતું નથી. આ રીતે સમજીને અને વિચારીને સાધુ ગુરૂકુળમાં જ રહેવાની અને સંયમાનુષ્ઠાર કરવા

Page #412

bana kendra
Achar
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४०१ गुरुकुलात् गच्छाद्वा बहिः (ण णिकासे) न निष्कसेव-अन्यत्र नोपवसेव स्वच्छन्दचारी न भवेदिति भावः ॥४॥ ___टीका.... 'मणुए' मनुजः-साधुः 'अणोसिए' अनुषितोऽनवस्थितः-स्वच्छन्द चारी 'गंतकर' नानकरः-कर्मक्षयकारको न भवति 'इइ पेवं 'गच्चा' ज्ञात्वा -सम्मग विचार्य 'मोसाणं' असानम्-गुरुकुठे सदैवाऽवस्थानम्-निवासं याव ज्जीवम् तथा 'समाहि' समाधिम्-संपमाऽनुष्ठानरूपाम् 'इच्छे' इच्छेद्-वाञ्छन् , स एप प्रतिज्ञातमर्थ प्रतिपालयितुं शक्ष्यति, यो गुरुकुळे सदैव तिष्ठति, नान्यथा तत्संभवति । गुरुकुलवासरहितस्य ज्ञानमुपहासमायं भवति। अदुक्तम् --'नहि भवति निर्विगोषक गनुपासितगुरुकुलम विज्ञानम् ।
प्रकटितपश्चाद्भागं पश्यत नृत्यं मयूरस्म ॥१॥ इच्छा करे। एवं भव्य मोक्ष गमन योग्य साधु का वृत्त को जो कि सर्वज्ञ द्वारा प्रतिपादित संयम मार्ग और जिनमे है उसको प्रकाशित करते हुए गुरुकुल से या गच्छ से बाहर निकले ।।४।
टीकार्थ-जो मनुष्य अर्थात् माधु गच्छ में निवास न करके स्वच्छन्द विचरण करता है, वह कर्मों का क्षय नहीं कर सकता । ऐसा विचार करके साधु सदैव गुरुकुल में रहने की इच्छा करे और सम्पन अनुष्ठान करने की अभिलाषा करे । जो सदैव गुरु के समीप निवास करेगा, वही अपनी प्रतिज्ञा का पालन करने में समर्थ होगा। इसके विना प्रतिज्ञा का पालन कहीं हो सकता। गुरुकुलवास से रहित पुरुष का ज्ञान हास्यास्पद होता है। कहा भी है-'नहि भवति निर्षिगोपक' इत्यादि। નીજ ઇચ્છા કર, તથા ભવ્ય મોક્ષ ગમન યોગ્ય સાધુના વૃત્તાંતને કે જે, સર્વજ્ઞ દ્વારા પ્રતિપાદિત સંયમ માર્ગ અને જૈન ધર્મ છે, તેને પ્રકાશ કરતા થક ગુરૂકુળમાંથી અથવા ગચ્છમાંથી બહાર નીકળે નહીં અર્થાત્ સવદા ચારી ન બને ૪
ટીકાઈ—જે મનુષ્ય અર્થાત્ સાધુ ગચ્છમાં નિવાસ ન કરતાં સ્વચ્છ% વિચરણ (વિહાર) કરે છે, તે કમેને ક્ષય કરી શકતા નથી. એ વિચારે કરીને સાધુ હમેશાં ગુરૂકુળમાં રહેવાની ઈચ્છા કરે, અને સમ્યક્ અનુષ્ઠાન કરવાની અભિલાષા-ઈચ્છા કરે, જે સર્વદા ગુરૂની પાસે નિવાસ કરશે, એજ પોતાની મર્યાદાના પાલનમાં સમર્થ થઈ શકશે. તે સિવાય પ્રતિજ્ઞાનું પાલન થઈ શકતું નથી ગુરૂકુળ વાસથી રહિત પુરૂષનું જ્ઞાન હાસ્યાસ્પદ થાય છે ४. ५ छ ।-नहि भवति निर्विगोपक' त्यहि
सू० ५१

Page #413

Mo
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अनुपासितगुरुकुलस्य साधो विज्ञानं तस्य रक्षणाय समर्थ न भवति यथा गुरूपदेशमन्तरा स्वानुभवमात्रेण नृत्यतो मयूरस्य गुद्यभागः प्रकाशितो भवति । 'दवियस्स' द्रव्यस्य- मोक्षगमनयोग्यस्य वा यत् 'वित्तं' यूतम् - सर्वज्ञमतिपादितसंयममार्गम् 'ओभासमाणे' अवभासयन्- जिनधर्म प्रकाशयन् 'बहिया' बहिः गुरुकुलाद् गच्छाद्वा 'ण णिक्कसे' न निष्कसेत् गुरुकुलं परित्यज्य नान्यत्रोपवसेत् - स्वच्छन्दाचारी न भवेदिति कः ? इत्याह- 'आसृपन्ने' आशुपज्ञ :श्रीघ्रबुद्धिः शिष्यः || ४ ||
यो गुरुकुले वसति तस्य गुणानाद्द- 'जे ठाणओ' इत्यादि । मूलम् - जे ठाणओ य संयणासणे य परक्कमे यावि सुसाहुँ जुत्ते । समितिसु गुतीय आर्यपन्ने विद्यागरिते य पुंढो वैएजा ॥५॥
छाया - यः स्थानतथं शयनासनाभ्यां च पराक्रमतश्चाऽवि सुसाधुयुक्तः । समितिषु गुप्तिषु चाssवज्ञो व्यः कुत्र पृथग् वदेत् ||५||
'जैसे गुरु के उपदेश के बिना अपने ही अनुभव के आधार पर नाचने वाले मयूर का गुहय भाग छिपा नहीं रहता प्रकट हो जाता है। बसी प्रकार जो साधु गुरुकुल में निवास नहीं करता, उसका ज्ञान उसकी रक्षा करने में समर्थ नहीं होता ।'
अतएव मोक्षगमन योग्य साधु के या सर्वज्ञ के मार्ग को अर्थात् सर्वज्ञ प्रतिपादित संयम मार्ग को प्रकाशित करता हुआ मेघावी साधु गुरुकुल अथवा गच्छ से बाहर न निकले । गुरुकुल को त्याग कर अन्यत्र निवास न करे अर्थात् स्वच्छन्दाचारी न बने ॥ ४ ॥
જેમ ગુરૂના ઉપદેશ વિના પેાતાના જ અનુભવના આધાર પર નાચવાવાળા મારને ગુહ્ય ભાગ છાનેા રહી શકતે નથી. અર્થાત્ બહાર દેખાઈ આવે છે. એજ પ્રમાણે જે સાધુ શુકુળમાં નિવાસ કરતા નથી. તેનું જ્ઞાન તેની રક્ષા કરવામાં સમથ' થતું નથી.
તેથી જ મેક્ષમાં જવાની ઈચ્છાવાળા સાધુએ સવ જ્ઞના માર્ગને અર્થાત્ સુજ્ઞ દ્વારા પ્રતિપાદન કરેલ સયમ માગને પ્રકાશિત કરતા થકા બુદ્ધિશાળી સાષુ ગુરૂકુળ અથવા ગથી મહાર ન નીકળે, ગુરૂકુળના ત્યાગ કરીને અન્ય સ્થળે નિવાસ ન કરે, અર્થાત્ સ્વચ્છન્દચારી ન મને પ્રાજા

Page #414

..
.
G
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थ:-(जे) य:-प्राप्तवैराग्यवान् साधु गुरुकुलनिवासी (ठाओ ) स्थानतश्च (सुसाहुजुत्ते) सुसाधुयुक्तः-मुसाधुसमाचारियुक्तो भवति (य) च-पुन: (सयणासणेय) शयनासनाभ्यां शयनासनमाश्रित्य च, तत्र शयनं-शयनस्थानप्रमार्जनपूर्वकम् आसनं प्रयत्नेन गात्रसंकोचनं प्रसारणमुपवेशनं च प्रमार्जन
गुरुकुलवासी के गुणों का कधन करते हैं-'जे ठाणओ' इत्यादि।
शब्दार्थ--'जे-य:' गुरु गच्छ मे विनास करने वाला साधु 'ठाणओय-स्थानतश्च' स्थान से अर्थात् गुरुगच्छ में निवास करने से 'सुसाटु जुत्ते-सुसाधुयुक्तः' उत्तम साधुगुणसे युक्त होता है 'य-च' और 'सयणासणेय-शयनासनाभ्याम्' शयन और आसन में सुसाधु होती है 'यावि-अपि च और भी 'समितिसु गुत्तिसु परक्कमे-समितिषु गुप्तिषु पराक्रमेत्' समिति तथा गुप्ति में पराकम वाला होता हैं अर्थात् संय. मानुष्ठान में पराक्रमी होता है अतः 'आयपन्ने-आगतप्रज्ञः' कर्तव्य में विवेकशील होता है और अन्यतो 'विधागरिते-व्याकुर्वन्' कथन करताहुवा 'पुढो-पृथक्पृथक्' गुरु कृपासे समिति गुप्तिका यथार्थ स्वरूप का पालनपूर्वक और उसके फल का 'वएज्जा-वदेत्' प्रतिपादन करे ।५।
अन्वयार्थ-वह स्थान से सुसाधु की समाचारी से युक्त होता है। तथा शरया और आसन से भी सुसाधु की समाचारी वाला होता है। अर्थात् शयन आसन और स्थान का प्रमार्जन करके तथा यतना
હવે ગુસ્કુળમાં વસનારના ગુણનું કથન કરવામાં આવે છે – ठाणओ' त्या
शहाथ-'जे-यः' २३४मा निवास ४२वापाणेरे साधु 'ठाणओयस्थानतश्च' २५. नथी अर्थात् २३मा निवास ४२१॥थी 'सुसाहुजुत्ते-सुसाधुयुका' उत्तम वा साधुगुथी युक्त मन छ. 'य-च' मने 'सयणानणेय-शयनासना. भ्याम्' शयन मन भासनमा सुसाधु भने 'यावि-अपिच' मा 'समितिम गुत्तिसु परकमे-समितिषु गुप्तिपु पराक्रमेत् समिति तथा गुलिमा ५२४म ४२. पाने समय भने छे. अर्थात यमानुनमा ५२॥भी मन छे. तेथी 'आयपन्ने-आगतप्रज्ञः' इतव्यमा बिछी ने छे. सनीने 'वियागरिते-व्याकु. वन्' ४थन ४२ते। थ। 'पुढो- पृथक् पृथ' २३१५:थी समिति मुक्तिना यथार्थ ५१३५नुं पासन ४ीने तेना नु वए जा-वदेत्' प्रतिपादन ३ ॥५॥
અન્વયાર્થ-જે વૈરાગ્યવાન સાધુ ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરે છે, તે સ્થાનથી સુસાધુની સામાચારીથી યુક્ત હોય છે. અર્થાત્ શયન આસન અને સ્થાન

Page #415

Voy
सूत्रकृताङ्गसूत्र पूर्वकं कुर्वन चकाराद गमनमागनं च प्रत्युत्पेक्षणादिपूर्वकं कुर्वन् मुसाधुयुक्तो भवति स्वाध्याय ध्यानतत्परो भवति (यावि) चापि (परकमे) पराक्रमत:-परा. क्रममुधुक्तविहारित्वमाश्रित्य (समितिसु गुत्तीसु) समितिषु-ईर्यादिपश्चसमितिषु गुप्तिषु-त्रिविधासु (आयपन्ने) आगतमाः-सञ्जातकर्तव्यविवेको भवति, च-पुनः (पुढो वियागरिते) पृथक पृथक् अहिंसादि प्रकाशयन् (वएज्जा) वदेदिति ॥५॥
टीका-'जे' यः पाप्तवैराग्यः सदा गुरुकुलवासी 'ठाणभी य' स्थानतश्चस्थानमाश्रित्य च 'सुसाहुजुत्ते' सुसाधुयुक्त:-सुसाधुगुणयुक्तो भवति, सुसाधुर्हि स्थानं कायोत्सर्गादिकं विधत्ते तत्र सम्यक् प्रत्युपेक्षमाणादिकां क्रियां करोति कायोत्सर्ग च मेखि निष्कम्पः शरीरनिस्पृहो विधत्ते 'सयणासणे य' च-पुन: शयनासनाम्यां शयनत-आसनतश्च, तत्र शयनं कुर्वन् संस्तारकं तद् भूमि कायं च पूर्वक शरीर का संकोचन, प्रसारण और उपवेशन करता हुआ साधु. समाचारी से सम्पन्न होता है। वह ईर्या आदि पाँच समितियों में तया तीन गुप्तियों में यथोचित पराक्रम करता है। उसमें कसं व्य संबंधी विवेक उत्पन्न हो जाता है और वह पृथक् पृथक् अहिंसा आदि को प्रकाशित करता हुआ धर्म का उपदेश करता है ॥५॥
टीकार्थ-जो वैराग्य युक्त साधु गुरुकुलवासी होता है, वह स्थान की दृष्टि से सुसाधु के गुणों से युक्त होता है। सुसाधु योग्य स्थान में कायोत्सर्ग आदि क्रियाएँ करता है । वह उस स्थान का सम्यक प्रकार से प्रतिलेखन करता है। और मेरु की भांति निष्कंप होकर तथा शरीर के प्रति निस्पृह होकर कायोत्सर्ग करता है। गुरु. कुलवासी साधु भी ऐसा ही करता है। इसी प्रकार जय शयन करता પ્રમાર્જન કરીને તથા યતના પૂર્વક શરીરનું સંકોચન, પ્રસારણ અને ઉપવે. શન કરતા થકા સાધુ-સમાચારોથી યુક્ત હોય છે. તે ઈય સમિતિ વિગેરે પાંચ સમિતિમાં તથા ત્રણ ગુણિમાં યથા યોગ્ય પરાક્રમ કરે છે. તેમાં કર્તવ્ય સંબંધી વિવેક ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. અને તે અલગ અલગ અહિંસા વિગેરેને પ્રકાશિત કરતા થકા ધર્મને ઉપદેશ કરે છે. પા
ટીકાઈ–જે વૈરાગ્યવાળો સાધુ ગુરૂકુળમાં રહેવાવાળે હોય છે, તે : સ્થાનની દૃષ્ટિથી સુ સાધુન ગુણોથી યુક્ત હોય છે. સુસાધુ યોગ્ય સ્થાનમાં કાયેત્સર્ગ વિગેરે ક્રિયાઓ કરે છે, તે એ સ્થાનનું સારી રીતે પ્રતિલેખન

Page #416

सार्थबोधat टीका प्र. थु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४०५
प्रत्युपेक्ष्य शास्त्रोक्ताले गुरुभिरनुज्ञातः शीत, एक्मासनादिषु सङ्कुचितगात्रेण स्वाध्यायाध्ययनं ध्यानं च करोदि इत्यादिसाधुक्रियायुक्तो गुरुकुलवासी भवति । 'यात्रि' चापि परक मे पराक्रमतः पराक संयमानुष्ठानादि समाश्रित्य 'समिति' ईर्यादि पञ्च समितिषु 'गुडी' गुप्ति - तिसृषु मनःप्रभृतिषु 'आयपन्ने' आगतमज्ञः - आगता - समुत्पन्ना मज्ञा- बुद्धिर्यस्य स आगतप्रज्ञः सञ्जातकर्त्तव्यविवेकः स्वतो भवति तथा परस्यापि च 'विद्यागरिते' व्याकुर्वन् कथयन् 'पुढो' पृथक् पृथग् गुरोः प्रसादात् परिज्ञातस्वरूपः यथावस्थितस्त्ररूपपतिपादनं तत्फलं च 'वएज्जा' वदेत् प्रतिपादयेत् ॥ ५॥
मूलम् - संदाणि सोचा अदु भेरेवाणि अणासवे तेसु परिर्ख एज्जा । निर्दचं भिक्खू ने पंमायं कुंज्जा,
कहं हं वा वितिगच्छ तिन्ने ॥६॥
है तो संस्मारक का प्रतिलेखन करके उचित समय पर गुरु की आज्ञा प्राप्त करके सोता है । जब बैठता है तो गात्र को संकुचित करके स्वा ध्याय अध्ययन एवं ध्यान करता है। गुरुकुलवासी साधु भी इसी प्रकार की सुसाधु की क्रियाएं करता है । वह ईर्ष्या आदि पांचों समितियों में मनोगुप्ति आदि तीनों गुप्तियों में उसे कर्त्तव्य का विवेक उत्पन्न हो जाता है । गुरु के प्रसाद से समिति गुप्ति आदि के स्वरूप का ज्ञाता होकर दूसरों को वह उपदेश देता हुआ यथार्थ रूप से उनका स्वरूप और फल आदि प्रतिपादन करता है ||५||
કરે છે, અને મેરૂની જેમ નિષ્કુપ થઇને તથા શરીરની પ્રત્યે નિસ્પૃહ થઈ ને કાચેત્સગ કરે છે, ગુરૂકુળમાં રહેવાવાળા સાધુ પણ એમ જ કરે છે. એજ प्रभाद्ये न्यारे सुवे छे, (त्यारे संस्तार (पाथरा) नु પ્રતિલેખન પ્રમાન કરીને અને તેજ પ્રમાણે ભૂમિ અને શરીરનુ` પ્રતિલેખન કરીને ઉચિત સમયે ગુરૂની આજ્ઞા મેળવીને સુવે છે. જ્યારે તે બેસે છે, ત્યારે શરીરને સકા ચીન એસે છે. તથા સ્વાધ્યાય, અધ્યયન અને યાન કરે છે, ત્યારે પણ શરીરને સકે ચીને બેસે છે. ગુરૂકુળમાં રહેનાર સાધુ પણ આજ પ્રમાણેની સુ સાધુને ચાગ્ય ક્રિયાઓ કરે છે. ઈયાસમિતિ વિગેરે પાંચે સમિતિયામાં, તથા મનેગુપ્તિ વિગેરે ત્રણે ગુપ્તિયામાં તેને કન્યના વિવેક પ્રગટ થઈ જાય છે. ગુરૂકૃપાથી સમિતિગુપ્ત વિગેરેના સ્વરૂપના જાણકાર બનીને તે ખીજાઓને ઉપદેશ આપતા થકા યથાર્થ રૂપથી તેનુ સ્વરૂપ અને ફળ વિગે રંતુ પ્રતિપાદન કરે છે. પા

Page #417

सूत्रकृतास्त्रे छाया--शब्दान् श्रुत्वाऽथ भैरवान्, अनाश्रव स्तेषु परिव्रजेत् ।
निद्रांच भिक्षुर्न ममादं कुर्यात्, कथं कथं वा विचिकित्सा तीर्णः ।६। अन्वयार्थः-(भिक्खू) भिक्षुः-निरचय भिक्षाशीलः साधुः (सदाणि) शब्दान् -कर्णपियान् वेणुमृदङ्गादिशब्दान् 'सोच्चा': श्रुत्वा (अदु) अथवा (भेरवाणि) भैरवान्-भयावहान्-कर्णकटून सिंहादिशब्दान् श्रुत्वा (तेस) तेषु कर्णप्रिय कर्ण
'सहाणि सोच्चा' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'भिक्खू-भिक्षुः' निर वद्य भिक्षा को ग्रहण करने वाला साधु 'सदाणि-शब्दान' कर्णप्रिय वेणु, मृदङ्ग आदि के शब्दों को 'सो. च्चा-श्रुत्वा' सुन करके 'अदु-अथवा' अथवा 'भेरवाणि-भैरवान्' भयङ्कर कर्णकटु सिंहादिके शब्दों को सुनकरके 'तेसु-तेषु' अनुकूल प्रतिकूल ऐसे शब्दों में 'अणासवे-अनाव:' रागद्वेष रहित होकरके 'परिव्यएज्जा-परिवजेत्' संयमके अनुष्ठान में तत्पर रहे तथा 'निइंचनिद्रांच' निद्राको और 'पमाय-प्रमादम्' प्रमाद 'न कुज्जा-न कुर्यात्' न करे इस प्रकार करनेवाला 'कहं कहं बा-कथं कथमपि कोइ भी विषयमें 'वितिगिच्छतिन्ने-विचिकित्सातीर्णः' चित्तचिप्लुतिरूप भ्रमको गुरु कृपा से पार करते हैं ॥६॥ ____अन्वयार्थ-निर्दोष भिक्षाग्रहण करनेवाला साधु कर्णप्रिय वेणु मृदङ्गादि शब्दों को सुनकर अथवा अत्यन्त भयजनक कर्णकटु सिंह. व्याघ्रादिका शब्दों को सुनकर उन उन कर्णप्रिय एवं कर्णकटु अनुकूल
'सहाणि सोच्चा' या
शहाथ--'भिक्खू भिक्षुः नियमिक्षा ७५ ४२१।१७साधु 'सदाणि शब्दान्' ४ानने गमे ते वीणा, भृग विगेरेना शहोने 'सोच्चा-श्रुत्वा' Hinीने 'अदु-अथवा' मार 'भेरवाणि-भैरवान्' बय४२ ४९४२ सिंह विरना शोने सलगीन 'तेसु-तेषु' मनु प्रति 24t Avai 'अणा. सवे-अनाश्रवः' २१॥ सन द्वेष २हित मनाने परिष्वज्जा -परिव्रजेत्' सयमना अनुहानमा तत्५२ २२ तथा निइंच-निद्रांच' निद्राने भने 'पमाय-प्रमादम' प्रभाह 'न कुज्जा-न कुर्यात्' न ४२ तथा 'कह कवा-ककथमपि' ५२ विषयमा वितिगिच्छतिन्ने-विचिकित्सातीर्णः' वित्तविति ३५ अमन शु३३. पाथी पा२ ४२ छे. ॥६॥
અન્વયાર્થી-નિર્દોષ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળે સાધુ કાનને પ્રિય વીણા, મુદગ વિગેરેના શબ્દોને સાંભળી અથવા અત્યંત ભયકારક કર્ણ કઠેર સિંહ,

Page #418

समयार्थबोधिनी का प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४०७ कटुषु-अनुकूल प्रतिकूलेषु शब्देषु (अणासवे) अनाश्रध:-रागद्वेषरहितो भूत्वा (परिजएज्जा) परिव्रजेत्-संयमानुष्ठानतत्परो भवेत् तथा (निइंच) निद्रांच (पमाय) प्रमादंच (न कुज्जा) न कुर्यात् तथासति (कहं कहं वा) कथं कथमपि (वितिगिच्छतिन्ने) विचिकित्साम् चित्तविलतिरूपाम् वीर्ण:-अतिक्रान्तो भवति ।
टीका-ईर्यासमित्यादि युक्तस्य साधोर्यकर्त्तव्यं तदुपदिशति-'भिक्खू' मिक्षुः -निरवद्यभिक्ष गशीलः 'सदाणि' शब्दान्-वेणुमृदङ्गादिप्रभवान् श्रोत्रमनोहरान् 'सोच्चा' श्रुत्वा-श्रोत्रेन्द्रियेण साक्षात्कृत्य 'अदु' अथवा 'भेरवाणि' भैरवान्-भया वहान कर्णकटून सिंहव्याघ्रादिजनितान् शब्दान् श्रुत्वा 'अपासवे' गाः शब्दम् आश्राति यद्वा शोभनत्वेन तांस्तान् गृहाति, इत्याश्रयः न आश्रयःऽनाश्रवः 'तेसु' तेषु अनुकूलपतिकूलेषु श्रोत्रेन्द्रियसुसंबद्धेषु शब्देषु अनावो मध्यस्थो रागद्वेषरहितो भूत्वा परिषएज्जा' परिव्रजेत्-परिसमन्ताद् व्रजेत्-संयमाऽनुष्ठानतत्परो भवेत् । प्रतिकूल शब्दों में रागद्वेष रहित होकर संयमानुष्ठान में तत्पर हो
और निद्राप्रमाद को न करे। इस प्रकार करने से चित्तविप्लुति (व्याकुलता) रूप विचिकित्सा को पार कर सकता है ॥६॥
टीकार्थ-ईर्यासमिति आदि से युक्त साधु का जो कर्तव्य है। उसका उपदेश करते हैं-निरवध भिक्षा ग्रहण करनेवाला भिक्षु घेणु मदंग आदि के कर्णों को प्रिय लगने वाले शब्दों को सुन कर अथवा भयावह (भयंकर) एवं कर्णकटु सिंह व्याघ आदि के शब्दों को सुनकर रागद्वेष से युक्त न हो। अर्थात् अनुकूल शब्दों में राग न करें और प्रतिकूल शब्दों में द्वेष नकरे । परन्तु सध्यस्थ भाव धारण करे और संयम के अनुष्ठान में तत्पर रहे। વાઘ વિગેરેના શબ્દો સાંભળીને તે તે કર્ણપ્રિય અને કર્ણકટુ અનુકૂલ પ્રતિકૂલ શબ્દમાં રાગદ્વેષ રહિત બનીને સંયમાનુષ્ઠાનમાં તત્પર બને અને નિદ્રા પ્રમાદનું સેવન ન કરે. આ પ્રમાણે કરવાથી ચિત્તવિહુતિ (વ્યાકુળના) રૂપ વિચિકિત્સાને પાર કરી શકાય છે. દા
ટીકાઈ–ઈસમિતિ વિગેરેથી યુત સાધુનું જે કર્તવ્ય છે, તેને ઉપદેશ કરે છે. નિરવઘ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળા ભિક્ષુએ વેણુ મૃદંગ વિગેરેના કાનને પ્રિય લાગવાવાળા શબ્દોને સાંભળીને અથવા ભયંકર એવા અને કાનને કડવા લાગે તેવા સિંહ, વાઘ વિગેરેના શબ્દોને સાંભળી રાગ દ્વેષથી યુક્ત ન થવું અર્થાત અનુકૂળ શબ્દમાં રાગ ન કરો અને પ્રતિકૂળ શબ્દોમાં દ્વેષ ન કરે. પરંતુ મધ્યસ્થભાવને ધારણ કરે. અને સંયમના અનુષ્ઠાતમાં તત્પર રહેવું.

Page #419

४०८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे तथा 'नि' निद्राम् 'पमायं' प्रमादम्, प्रमाइशब्देन चान्ये चत्वारः प्रमादा गृह्यन्ते इति पञ्चविधमपि प्रमादम् 'न कुज्ना' न कुर्यात्, पञ्चप्रमादा यथा
'मज्ज विसयकसाया, निदा विहाय पंचमी भणिया ।
एए पंच पमाया, जी पाडंति संसारे ॥१॥ एवं गुरुकुलावासात् स्थानासनशयनादिषु आगतमज्ञः परित्य तसर्वकायो गुर्वाधाज्ञया 'कह' कहं वा' कथं कथमपि 'वितिगिच्छतिन्ने' विचि कत्सां चित्त विलुप्तिरूपाम् तीर्ण:-अतिकानगो भाति । यद्वा-मया गृहीतोऽयं पञ्चमहावत. भारोऽतिदुर्वहः कथं कथमप्यन्तं गच्छेत्, इत्येवं भूतां विचिकित्सां गुरु पसादात्ती ों भवतीति । ईर्यासमित्यादिषु युक्तः साधुः अनुकूलप्रतिकूलशब्दान् श्रुम्मा तेषु
साधु निद्राप्रमाद का सेवन न करे । प्रमाद पांच प्रकार का है। कहा भी है-'मज्ज विसयकसाया' इत्यादि ।
(१) मद्य (२) विषय (३) कषाय (४) निद्रा और (५) पाँचवां प्रमाद विकथा है । कह पांच प्रमाद जीव को संसार में गिराते हैं।'
इस प्रकार गुरुकुलवास से शयन आसन आदि के विषय में जानकार होकर तथा समस्त कषायों से रहित होकर विचिकित्सा से रहित हो जाता है। अथवा 'मेरे द्वारा वहन किया हुभा पांच महावनों का यह भारी भार कैसे कैसे निवहेगा ! इस प्रकार की विचिकित्सा को गुरु के प्रसाद से पार कर लेता है,
भाव यह है कि ईर्था समिति आदि से युक्त साधु अनुकूल शब्दों को श्रवण करके मध्यस्थ रहे । निद्रा आदि प्रमादों का परित्याग करे।
સાધુ નિદ્રા, પ્રમાદ અથવા નિદ્રા અને પ્રમાદનું સેવન ન કરે. પ્રમાદ पांच प्रारना sa, ४थु छ ?--'म विसयकमाया' या
(१) मध (२) विषय (3) ४ाय (४) निद्रा भने (५) पाया प्रमाह વિકથા છે. આ પાંચ પ્રમાદ જીવને સંસારમાં પાડે છે.
- આ રીતે ગુરૂકુળવાસથી શયન આસન વિગેરેના સંબંધમાં જાણકાર થઈને તથા સઘળા કષાયથી રહિત થઈને વિચિકિત્સાથી રહિત થઈ જાય છે. અથવા “મારા દ્વારા વહન કરાતા પાંચ મહાવ્રતને આ ભારે ભાર કેવી રીતે નભશે? આવા પ્રકારની વિચિકિત્સાને (સદેહ)ને ગુરૂકૃપાથી પાર કરી લે છે.
કહેવાને ભાવ એ છે કે–ઈર્ષા સમિતિ વિગેરેથી યુક્ત સાધુ અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ શબ્દોને સાંભળીને મધ્યસ્થ રહે, નિદ્રા વિગેરે પ્રમાદેને પરિ.

Page #420

४०१
समयार्थयोधिनी टीका प्र.श्रु. म. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् मध्यस्थो भवेत् । तथा निद्रादिभमादं परित्यजन् यदि कुत्रचित् संशयः समुत्पर्धेत तदा गुरूवाक्येन तादृशसंशयादिकम् अतिक्रामेत् इति भावः ॥६॥
शिश्च गुरुकुले वासं कुर्वता यदि केनचिसाधुना कुत्रचित्स्खलिताय कस्मैचित् सदुपदेशो दीयेत, तदा तत्राऽऽत्मनोऽपशानमिति कृत्वा न अपमानमभिमन्येत, इति भावं दर्शयति-'डहरेण' इत्यादि। मूलम्-डेहरेण वुडेणऽणुसासिए उ राइणिएणावि समव्वएणं।
सम्मतयं थिरतो णाभिगच्छे णिज्जतैए बावि अपारए सो७। छाया-दहरेण वृद्धेनाऽनुशासितस्तृ, रात्निकेनाऽपि समत्र तेन !
सम्यक्तया स्थिरतोनाभिगरछे। नीयमानो वाप्यपारगः सः ७॥ कदाचित् किसी विषय में संशय उत्पन्न हो तो गुरु की आज्ञा से उस संशय को दूर करे । ।।६॥ ___ गुरुकुल में निवास करने वाले साधु की कहीं स्खलना हो जाय
और दूसरा कोई साधु उसे सदुपदेश दे तो वह अपना अपमान न समझे । यह भाव यहां दिखलाते हैं-डहरेण' इत्यादि ।
शब्दार्थ-डहरेण-दहरेण' अपने से छोटि अवस्था वाले के द्वारा अथवा' घुड्ढेण-वृद्धेन' बडि अवस्थावालेके द्वारा 'राइणिएणावि-रत्ना' धिकेनापि' दीक्षापर्यायसे अपनेसे ज्येष्ठ के द्वारा अथवा 'समन्वएणं -समवयसा' दीक्षापर्यायसे अथवा शास्त्राभ्याससे अथवा वयसे समान के द्वारा 'अणुसासिए उ-अनुशासितस्तु' किसी प्रकार प्रमाद होने पर प्रतियोधित करने पर 'समंतयं-सम्यकूतया सम्यक प्रकारसे 'थिरतोત્યાગ કરે. કદાચ કોઈ વિષયમાં સંશય ઉત્પન્ન થાય તે ગુરૂની આજ્ઞાથી તે સંશયને દૂર કરે. દા
ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવાવાળા સાધુની ક્યાંક ખેલના થઈ ન જાય અને બીજે કઈ સાધુ તેને સદુપદેશ આપે તે તેને પિતાનું અપમાન ન સમછે, ते भाव माडियां मतातi -- डहरेण' इत्याहि.
शा-'डहरेण-दहरेण' पोतानाथी नानी भरवाणा द्वारा अथ। 'वुडूढेण-वृद्धेन' भोट 69२१ वा 'राइणिएणावि-रत्नाधिकेनापि' दीक्षा या यथा पातानाथी माटी भरवाणा द्वारा अथवा 'समव्वएणं-समवयसा' दीक्षा પર્યાયથી અથવા તે શાસ્ત્રાભ્યાસથી અથવા ઉમરથી બરોબરીયા દ્વારા “બg सानिए उ-अनुशासितस्तु' प्रभाह थाय त्यारे प्रतिपादित ३२१॥ छत 'ममंतयं-सम्यकूतया' सारी शत 'थिरतो-स्थिरतः' सयभन परिपालना

Page #421

सूत्रकृताङ्गसूत्रे अन्वयार्थ:-(डहरेण) दहरेण स्वापेक्षा वयसा कनिष्ठेन बालेन 'वुडूढेण' वृद्धेन-चयोऽधिकेन एवम् (राइभिवणावि) रानि केन-रत्नाधिकेनापि दीक्षा. पर्यायज्येष्ठेन (समदएणं) समवलेन अनुशासितस्तु प्रमादस्खलितचरणं प्रति प्रेरितः सन् प्रतियोधितोऽ ( य) सम्मकाया 'थिरतो' स्थिरता-संयमपरिपालनस्थैर्येण (णाभिमच्छे) नामिछ। तदुपदेशं न स्वीकरोति पुनः प्रमादस्खलितचरणं करोति, तदा (से) खः प्रमादस्खलाकर्ता साधु (णिज्जंतए वावि) नीयमानोवाऽपि मोक्षमार्ग प्रति प्रेगनामाऽपि तद करणतया सः (अपारए) अपा. रगः-न संसारसागरपारयो भवति ॥७॥ स्थिरतः' संयम के परिपालन में स्थिरताको 'णाभिगच्छे-नाभिगच्छेत्' उसके उपदेशको स्वीकार नहीं करता है और बारबार प्रमाद करता रहे तष 'से-सः' प्रमाद करने वाला साधु 'णिज्जतिएबावि-नीयमान एव' संसार समुद्र में ले जानेवाले होते । 'अपारए-आपरगः' संसार सागर से पार करने वाले नहीं होते हैं । ७॥ ____ अन्वयार्थ-दहर अर्थात् उभर में अपने से छोटी उमरवाला साधु से या क्योऽधिक वृद्ध साधु से एवं दीक्षापर्याय में अपने से बडे साधु से अथवा दीक्षापर्याय श्रुत या वय में अपने से तुल्य साधु से प्रमाद स्खलनाचरण के विषय में समझाए जाने पर जो साधु कोधादिके वशीभूत होकर संयम का परिपालन नहीं करता है, फिर से प्रमाद स्वलन और गलती करता ही रहता है, वह प्रमाद गल्ता करने वाला साधु इस संसार समुद्र के प्रवाह में वहता हुआ संसार सागर का पारगामी नहीं होता है ॥७॥ स्थिरता ३५ ‘णाभिगच्छे-नाभिगच्छेत्' । उपदेशन वी४२॥ नथी. मने पारंवार प्रभार ४२ते२९ त्यारे ‘से-सः' ने प्रभाह ४२वावाणा साधु 'णिज्जंतएवावि-नीयमान एव' संसार समुद्रमा वावगे। थाय छे. अपारए-अपा. रगः' संसार सागरथी पा२ ४२वापाणे। यते। नथी. ॥७॥
અન્વયાર્થ–ડહર અર્થાતુ ઉમરમાં પિતાનાથી નાની ઉમરવાળા બાલા સાધુથી અથવા વયેવૃદ્ધ સાધુથી તથા દીક્ષા પર્યાયમાં પિતાનાથી મેટા સાધુ પાસેથી અથવા દીક્ષા પર્યાય શ્રત અથવા વયમાં પિતાની બરોબર એવા સાધુ દ્વારા પ્રમાદ, ખલનાચરણના સંબંધમાં સમજાવવામાં આવેથી જે સાધુ ક્રોધાદિને વશ બનીને સંયમનું પરિપાલન કરતા નથી અને ફરીથી પ્રમાદ,
ખલન અને ભૂલે કરતા જ રહે આ પ્રમાદ કરવાવાળે સાધુ આ સંસાર રૂપી સમુદ્રના પ્રવાહમાં વહેતે થકો સંસારસાગરની પાર જઈ શકતા નથી.

Page #422

समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
टीका-'डहरेण' दहरेण-स्वापेक्षया या कनिष्ठेन वालेन 'वुड्रेण' वृद्धनवयोधिकेन तथा-'राइणिएणा वि' रात्नि केरत्नाधिकेनापि पर्यायज्येष्ठेन 'समन्वएण' समव्रतेन-समानदीक्षापर्यावेग समानश्रुतेन वा, 'भवद्विधानामिदम् ईदृप्रमादाचरणमयुक्त' मित्येवम् 'अणुसासिए उ' अनुशासितस्तु प्रमादस्खलितचरणं प्रेरितः सन् 'सम्मंतयं सम्यक्तया 'निओ' स्थिरत:-स्थैर्येण 'णामिगच्छे' नाभिगच्छेत्-सम्यकतया स्थैर्येण न स्वीकरोति । तदा सः 'णिज्जंतए वा वि' नीयमानो वाऽपि मोक्षमार्ग पति प्रेर्यमाणोऽपि तदकरणतया 'अपारए से! अपारग एव स भवति संसारसागरातिक्रमणे समर्थों न भवतीति। यदि कदाचित् प्रमादात् कचित् स्खलनं भवेत् सदा तत्र बालसाधुना वृद्धसाधुना दीक्षापर्यायाधिकेन समेन वा प्रमादपरिमार्जनाय सहसोपदिष्टः तदुपदेशं न परिपालयति तदा स साधुः संसारसागरपारगमने समर्थो न भवतीति भावः ॥७॥ ___टीकार्थ-अपने से छोटी उम्र वाले के द्वारा, वयो वृद्ध के द्वारा रत्नाधिक अर्थात् दीक्षापर्याय में वृद्ध के द्वारा, वय दीक्षापर्याय या श्रुत में घराघरी वाले के द्वारा 'आप जैले को इस प्रकार का प्रमादा. चरण करना उचित नहीं है, इस प्रकार से प्रमादाचरण के लिए अनुशासित होने पर जो सम्यक् प्रकार से स्थिरता के साथ स्वीकार नहीं करता है, वह संसार के प्रवाह में यहता ही है। वह संसारसागर के पार पहुंचने में समर्थ नहीं होता। ___ तात्पर्य यह है कि कदाचित् प्रमाद के कारण स्खलन हो जाय
और दूसरा कोई छोटा बड़ा या समवयस्य साधु प्रमाद का परिमार्जन करने के लिए उपदेश दे तो जो साधु उसका पालन नहीं करता,
ટકાથ–-પિતાનાથી નાની ઉંમરવાળા દ્વારા અથવા વયેવૃદ્ધ દ્વારા રત્નાધિક અર્થાત દીક્ષા પર્યાયમાં વૃદ્ધ એવાથી અથવા વય દીક્ષા પર્યાય અથવા કૃતમાં બરાબર-સરખા એવા દ્વારા “તમારા જેવાને આવી રીતનું પ્રમાદનું આચરણ કરવું એગ્ય નથી આવી રીતે દિન આચરના સંબંધમાં અનુ. શાસિત થવા છતાં પણ જે સારી રીતે સ્થિ તાન સાથે તેને સ્વીકાર કરતા નથી. તે સંસારના પ્રમાદમાં જ વહેતું રહે છે. તે સંસારસાગરની પાર પહોંચી શકતું નથી.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--કદાચ નાદને કારણે ખલન થઈ જાય અને બીજા કોઈ નાના, મેટા કે સરખી ઉમરના સાધુ પ્રમાદનું પરિમાર્જન -નિવારણ કરવા માટે ઉપદેશ આપે તે જે સાધુ તેનું પાલન કરતા નથી.

Page #423

सूत्रकृताङ्गसूत्रे बम्-विउहिएणं समयाणुसिटे डैहरेण वुड्डेण उ चोइए य।
अच्चुट्रियाएं घडदासिएँ वा अगारिणं वा समयाणुसि ।। छाया-ज्युत्थितेन समयानुशिष्टो डहरेण वृद्धेन तु नोदितश्च ।
अत्युत्थितया घटदास्या वा, अगारिणां वा समयाऽनुशिष्टः ॥८॥ मिच्छामि दुक्कडं' इस प्रकार नहीं कहता बह साधु संसार प्रवाह में 'पड़ा रहता है । संसारसागर के पार नहीं पहुँच सकता ॥७॥
विउहितेणं' इत्यादि।
शब्दार्थ-'विउहिएणं-व्युस्थितेन' शास्त्र के प्रतिकूल आचरण करनेवाले के द्वारा 'समएण-समयेन' सर्वज्ञप्रणीत आगमके अनुसार 'अणुसिडे-अनुशासितः' अनुशासित-मूलोत्तर गुणसे स्खलित होकर 'चोइए य-नोदितश्च' प्रेरित किया हुआ साधु 'डहरेण-दहरेण' छोटी वयवाले के द्वारा 'बुडेण उ-वृद्धेन तु' अथवा अधिक ऊपरवाले के द्वारा 'चोहए य-नोदितोऽपि' शुभ कार्य की ओर प्रेरित किया हुआ तथा 'अच्चुछियाए-अत्युत्थितया' अति नीच स्वभाववाली दासी के द्वारा अथवा 'घडदासिए वा-घटदास्या वा' जलपहन करनेवाली दासी के द्वारा प्रेरित किआ हुया तथा 'अगारिणं वा-गृहस्थानां वो कोई गृहस्थ जनके द्वारा 'समयाणुसिटे-समयानुशिष्ठः' गृहस्थधर्मानुसार शिक्षा देने पर अर्थात् गृहस्थ के द्वारा अपमान पूर्वक आक्षेप करने पर भी साधु क्रोध न करे ॥८॥
'मिच्छामि दुक्कड' मा प्रमाणे ती नथी. ते साधु ससाना प्रवाहमा ५ રહે છે. અર્થાત્ સંસારસાગરની પાર પહોંચી શકતા નથી. __'विउदिएणं' त्याह
साथ-'विउदिएण-व्युत्थितेन' शाखथी १ि३६ माय ४२॥२ वारा 'समण-समयेन' स xeflks 24 अनुसार 'अणुसिळे- अनुशा सेतः' मनुशा. सित भूटोत्तर शुलथी मलित वाथी 'चोइए य-नोदितश्च' प्रेरित ४२वा मावस साधु 'डहरेण-दहरेण' नानी भरवणा दा 'बुड्ढेण उ--वृद्धेन तु' अथ पधारे GA२१४ा द्वारा 'चाइए य-नोदितोऽपि' शुमय त२३ प्रेरित ३२१ मा मावेस तया 'अगारिणं वा-गृहस्थानां वा' यन द्वारा 'समयाणुमिद्वे-समयानु. ફિB.' ગૃહસ્થના ધર્મ પ્રમાણે શિક્ષા આપવામાં આવે ત્યારે અર્થાત્ ગૃહસ્થ દ્વારા અપમાન પૂર્વક આક્ષેપ કરવામાં આવે તે પણ સાધુએ ક્રોધ કર નહીં પ૮

Page #424

समयार्थबोधिनी टोका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थ:--(विहिपणं) पुत्थितेन-परतीथि केन (समयाणुसिष्टे) समयानुशिष्टः समयेन सर्वज्ञपणीसागमाऽनुसारेण अनुशासितः मूलोत्तरगुणाचरणे स्खलितः सन् (चोइए य) नीदिश्च तमामयेनैवं प्रतिपादितं यथा त्वया क्रियते इत्येवं परतीथिकैः नोदितः, (डहरेण) दहरेण-अल्पवयस्केन (बुड्रेण उ) वृद्धेनअधिकवयता नोदितोऽपि, तथा (अच्चुट्टियाए) अत्युत्थितया-अतिनीचस्वभावया दास्या (घडदासिए वा) घटदास्था वा जलवाहिन्या दास्या वा नोदितोऽपि, तथा-(अगारिणं वा) अगारिणां वा-गृहस्थानां वा (समयाणुसिटे) समयानुशिष्टः-समयेन अनुष्ठानेन गृहस्थधर्मेण अनुशासितः-गृहस्थैरधिक्षिप्यमाणोऽपि साधुः कोपं न कुर्यात् ॥८॥
टीका-साम्प्रतं स्वपक्षनोदनानन्तरं स्वयं वेतरप्रेरणामधिकृत्य दर्शयति शास्त्रकार:-'विउट्टिएणं' व्युत्थितेन सर्वज्ञभणीतशास्त्रविरुद्ध कार्य यः करोति स ___ अन्वयार्थ-ज्युत्थित अर्थात् परतीर्थिकों द्वारा अपने सिद्धान्त के अनुसार मूलोत्तर गुणाचरण में स्खलन होने पर परतीथिकों द्वारा आक्षेप किये जाने पर, या डहर अर्थात् अल्पवयस्क तथा अधिक वयस्क द्वारा आक्षिप्त होने पर 'कहने पर एवं अति तुच्छ स्वभावदासी से या जल वाहक दासी से भसित होने पर अथवा गृहस्थों के द्वारा अपने धर्म के अनुसार आक्षिप्त होने पर 'कहने पर' भी साधुजन क्रोध न करे ॥८॥
टीकार्थ-स्वपक्ष की प्रेरणादिखलाने के पश्चात् अय शास्त्रकार स्वपक्ष से इतर पक्ष की प्रेरणा के विषय में कहते हैं । जो उत्थित तो है परन्तु विपरीत रूप से उत्थित है । अर्थात् सर्वज्ञप्रणीत शास्त्र से
અન્વયાર્થ– શ્રુતિ-અર્થાત્ પરતીર્થિક દ્વારા પિતાના સિદ્ધાંત પ્રમાણે અનુશાસિત થઈને અથવા સર્વજ્ઞ પ્રણીત આગમ અનુસાર મૂત્તર ગુણાચરણમાં ખલિત થવાથી પરતીર્થિક દ્વારા આક્ષેપ કરવામાં આવે ત્યારે અથવા ડહર-અર્થાત્ નાની ઉંમરવાળા તથા મેટિ ઉમર વાળાથી આક્ષેપ કરવામાં આવે ત્યારે તથા અત્યંત તુચ્છ સ્વભાવ વાળી દાસીથી અગર જલભરવાવાળી દાસી દ્વારા ઠપકો આપવામાં આવેથી અથવા ગૃહસ્થો દ્વારા પિતાના ધર્મ પ્રમાણે ઠપકે આપવામાં આવેલી પણ સાધુ એ ક્રોધ કર નહીં. ૮
ટીકાઈ–પિતાના પક્ષની પ્રેરણા બતાવ્યા પછી હવે શાસ્ત્રકાર પિતાના પક્ષથી બીજા પક્ષની પ્રેરણાના સંબંધમાં કહે છે, જે ઉસ્થિત તે છે, પરંતુ વિપરીત રૂપથી ઉસ્થિત છે, અર્થાત્ સર્વ પ્રણત શાસ્ત્રથી વિરૂદ્ધ કાર્ય

Page #425

४१४
सूत्रकृताङ्गो व्युत्थितः परतीथिकरतेन व्युस्थितेन 'समएण' समयेन-सर्वज्ञपणीतागमाऽनुसारेण 'अणुसि?' अनुशासितः-मूलोत्तरगुणाचरणे स्खलितः सन् नोदितः 'भवतामागमे नैवं प्रतिपादितं यया भवद्भिः क्रियते' अनेन प्रकारेण परतीथिकै 'चोइए य' नोदितश्च तथा 'डहरेण न्यूनवयस्केन 'बुड्रेग' वृद्धेन-परिणतवयस्केन नोदितोऽपि प्रेरितोऽपि कुत्सिताचारप्रवृत्तः साधुः तथा 'अच्चुष्टिवाए' अत्युस्थितया-अतिनीचस्वमावया अतिकुपितया वा दास्याऽपि तथा-'घडदासिए वा' घटदास्याजलवाहिन्याऽपि दास्या नोदितः सर्वज्ञपणीतशिक्षयाऽनुशासितः साधुः कोपं न कुर्यात् तच्छिक्षास्वहितमितिकृत्वा स्त्री कुर्यादितिभावः। तथा-'अगारिण' अगा. रिणां-गृहस्थानां यः समयोऽनुष्ठानं तत्समयेन 'अणुसिट्टे' अनुशासितः 'भो भो साधो ! किमिदमारब्धं त्वया ईदृशं-माशानां गृहस्थानामपि एतादृशमाचरणं न युज्यते, किं पुनः साधूनां युज्येत । इत्येवमपमानपूर्वकमधिक्षिप्यमाणोऽपि, 'ममैव एतच्छ्रेयः' इत्येवं मन्यमानो न मनागपि मनो दृपयेत इति । विरुद्ध कार्य करता है। वह परतीर्थिक व्युस्थित कहलाता है । कदाचित् कोई परतीर्थिक सर्वज्ञ प्रगीत आगम के अनुसार मूल या उत्तर गुणों में स्खलना होने पर प्रेरणा करे, जैसे आपके आगम में तो ऐसा नहीं कहा है जैसा आप करते हैं। इसी प्रकार कोई कम उम्रबाला या वृद्ध पुरुष प्रेरणा करे। यहां तक कि अत्यन्त तुच्छ स्वभाववाली दासी या जल भरनेवाली दासी प्रेरणा करे तो भी साधु कुपित न हो। तथा कोई गृहस्थों के अनुष्ठान को लेकर अनुशासन करे । जैसे भो साधु ! तमने यह क्या किया ! ऐसा करना तो मेरे जैसे गृहस्थों के लिए भी योग्य नहीं है । साधुओं को यह कैसे शोभा दे सकता है ! इस प्रकार કરે છે, તે પરતીર્થિક વ્યથિત કહેવાય છે. કદાચ કઈ પરતીર્થિક સર્વજ્ઞ પ્રીત આગમ પ્રમાણે મૂળ અથવા ઉત્તરગુણેમાં ખલના થઈ જવાથી પ્રેરણ કરે જેમકે-આગમમાં તે આ પ્રમાણે કહેલ નથી, કે જે પ્રમાણે આપ કહી રહ્યા છે. એ જ પ્રમાણે કેઈ નાની ઉમરવાળા અથવા વૃદ્ધ પુરૂષ પ્રેરણ કરે એટલે સુધી કે–અત્યંત નીચ સ્વભાવ વાળી દાસી અથવા પાણી ભરવાવાળી દાસી પ્રેરણા કરે તે પણ સાધુએ ક્રોધ ન કરે. તથા કે પ્રહ અનુષ્ઠાનને લઈને અનુશાસન કરે. જેમકે હે સાધુ! તમે આ શું કર્યું? આમ કરવું એ તો મારા જેવા ગૃહસ્થને પણ ગ્ય નથી. સાધુ એને આ કેવી રીતે શોભાસ્પદ થઈ શકે? આ પ્રમાણે અપમાનપૂર્વક આક્ષેપ

Page #426

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ प्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४१५
शास्त्रविरुद्धकर्मकर्त्ता गृहस्थः परसमयानुसारी, तथा वयसाऽल्पो वृद्धो वा एवमत्यन्तनिन्दितदासीव, यदि सार्धं सर्वज्ञपणीत शिक्षामाश्रित्याधिक्षिपेत् तदा साधु स्तत्र क्रोधं न कुर्यात् प्रत्युत स्वहितमितिकृत्वा सहर्ष स्वीकुर्यादिति भावः ॥ ८ ॥ मूलम् - पण तेसु कुंज्झे र्णय पेन्त्रहेजा,
ण यावि किंची फरुसं वैएज्जा ।
तहा करिस्सति पडिसुजा,
,
'सेयं खु भैयं में पैमायं कुंज्जा ॥ ९ ॥ छाया - न तेषु क्रुध्येन्न च प्रव्यथयेत् न चापि किचिप वदेत् । तथा करिष्यामीति प्रतिशुणुयात् श्रेयः खलु भयं न प्रमादं कुर्यात्॥ ९॥ अपमानपूर्वक आक्षेप होने पर भी तनिक भी अपने मनको दूषित न करे । अपितु यही सोचे कि इसका कहना मेरे लिए कल्याणकारी है । आशय यह है - शास्त्र विरुद्ध कार्य करनेवाला गृहस्थ, अन्यमतावलम्बी उम्र में छोटा, बडा या अत्यन्त निन्दित मनुष्य भी यदि साधु पर आक्षेप करे (फटकारे) तो भी साधु कोप न करे ||८||
1
'ण तेसु कुज्झे ण य पव्वज्जा' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'तेसु तेषु' स्वसमय परसमय में रहने वाले आक्षेप करनेवालों पर साधु 'ण कुज्झे-न क्रुध्येत्' क्रोध न करे 'ण य-न च' न उसको 'पव्वज्जा- प्रव्यथयेत्' पीडित करे अर्थात् इस प्रकार से करनेवालों को पीडा न करें' 'ण यावि-न चापि' और न 'किंचि फरुसं वएज्जा - किञ्चित् परुषं वदेत्' कोई भी कठोर वचन कहे परंतु उसका થાય તે પણ જરા પણ પેાતાના મનને દૂષિત ન કરે. પરંતુ એજ વિચારે કે-આનુ કથન મારે માટે કલ્યાણકારક છે.
કહેવાના આશય એ છે કે—શાસ્ત્રવિરૂદ્ધ કાય કરવાવાળા ગૃહસ્થ અન્ય મતાવલમ્બી, ઉમરમાં નાને, માટે, અથવા અત્યંત હલકા મનુષ્ય પણ જો સાધુ પર આક્ષેપ કરે (ખકાદે) તે પણ સાધુએ ક્રોધ કર નહીં. ઘંટા 'ण तेसु कुज्झेण य पव्वज्जा' इत्याहि
शब्दार्थ –' तेसु तेषु' स्वसमय परसभयमा रहेवा वाजा साक्षेप ४२वावा'ताओ पर साधु 'ण कुज्झे-न क्रुध्येत्' डोधन पुरे 'ण य-न च' तेन तेने 'पव्वज्जा - प्रव्यथयेत्' पीडा उरे अर्थात् या रीते उषावाणामाने पीडा न १२ 'ण यावि - नचापि' तेभन न 'किंचि फरसं वज्जा - किञ्चित् परुषं वदेत्' अर्ध

Page #427

सूत्रकृतागसत्रे अन्वयार्थः --- (तेसु) तेषु-पूर्वोक्तेषु स्वसमयपरसमयस्थितेषु अधिक्षेप कारिषु (ण कुजई) न क्रुध्ये-साधुः क्रोधं नैव कुर्यात् (ण य) न च पि 'पन्च हेज्जा) प्रव्यथयेत् तथा वक्तारं न पीडयेत् (ण यावि) न चापि (किंची फरुसं वएज्जा) किश्चित् परुष-श्रुतिकटुवचनं नदेव, किन्तु तदीयं वाक्यं श्रुत्वा (तहा करिस्संति पडिमुणेज्ना) तथा करिष्यामि यथा भवानाह इत्येवं प्रतिशणुयात् मिथ्यादुष्कृतं दत्वा असदाचरणाद् नियः, अत्र ममैव (खु सेयं) खलु श्रेयाकल्याणं वर्त्तते यत एतेषाम् (भयं) भयात् (पमायं) प्रमादम् (ण कुज्जा) न कुर्यात् किन्तु सदाचरणे मनो निदध्यात् ॥९॥ वचन को सुन करके 'तहा करिस्संति पडिसुणेज्जा-तथा करिष्यामि इति प्रतिशृणुयात्' मैं वैसा हो करूंगा इस प्रकार साधु निश्चय करे मिथ्या दुष्कृत देकर के असदाचरण से निवर्तित हो जावे 'सेयं खु मेयंश्रेयः खलु ममेदं' और ऐसा समझे की इसमें मेरा ही कल्याण है 'पमायं-प्रमादम्' प्रमाद 'न कुज्जा -ग कुर्यात्' न करे ॥९॥
अन्वयार्थ-उन पूर्वोक्त आक्षेप करनेवाले स्वसिद्धान्त एवं पर सिद्धान्तमतावलम्बी पुरुषों के ऊपर साधु महात्मा क्रोध न करे और उन आक्षेप करनेवालों को पीड़ित भी न करे एवं उनके प्रति थोडे भी कटु शब्दों का प्रयोग न करे किन्तु उनके वाक्यों को सुनकर जैसा आप कहते हैं, वैसा ही मैं करूंगा' यह कह कर मिथ्यादुष्कृत देकर असत् आचरण से निवृत्त हो जाय । इसमें मेरा ही कल्याण है क्योंकि इनके भय से प्रमाद न कर सदाचरण में ही मन लगेगा ऐसा सोचे ॥८॥ ५ 8२ क्यन ४ ५२तुतना क्यनने सामनाने 'तहा करिस्संति पडिसुणेज्जा- तथा करिष्यामि इति प्रतिश्रुणुयात' हवे ई अम ४ ४ मा प्रमाणे साधु निश्चय ४२ मिथ्याहुत ने असहायरथी निवृत्त थ य. 'सेयं खु मेय' यं खलु ममेद' अने मे समरे , मामा मा३१ श्रेय छे. 'पमायं-प्रमादम्' प्रभा 'न कुज्जा -न कुर्यात' न १३ ॥६॥
અન્વયાર્થ_એ પૂત આક્ષેપ કરવાવાળા સ્વસિદ્ધાંત અને પરસિદ્ધાંત મતાવલંબી પુરૂ ઉપર સાધુએ કોધ કરે નહી. અને એ આક્ષેપ કરવાવાળાને પીડિત પણ ન કરે. તથા તેઓ પ્રત્યે થેડે એ કટુ શબ્દનો પ્રયોગ પણ ન કરે. પરંતુ તેઓના વચન સાંભળીને “તમો જેમ કહે છે તેજ પ્રમાણે હવે હું કરીશ, આ રીતે કહીને મિથ્યા દુકૃત આપીને અસત્ આચરણથી નિવૃત્ત બની જાય છે. મ કરવાથી મારૂં જ કલ્યાણ છે. કેમ કે આ લેકેના ભયથી પ્રસાદ ન કર સરાકરણમાં જ મન લાખશે તેમ वियारे l

Page #428

समयार्थबोधिनी टीका प्र.शु. अ. १५ प्रन्थस्वरूपनिरूपणम् ___टीका--'तेसु तेषु-अधिक्षेपकारिषु स्वसमयपरसमयस्थितेषु 'ण कुज्झे न क्रुध्येत्-क्रोध नैव कुर्यात् क्षमाशील स्वपस्ती, 'जय' न च 'पव्व हेज्जा' प्रव्यथयेत्, न जुमा वक्तारं पुरुष व्यययेन् न दयापि पीटयेत् ' यावि' न चापि 'किंची' किश्चिदपि 'फरुसं' परुषम् श्रुलेकटुवचनम् 'वरजा वदेत्, एवं स साधुविचारं भावयेत्-इमे मां नितरां निन्दन्तु, किन्वा तेषां वचनं सत्यम सत्यं वा ? यदि सत्यं प्रयुज्यते, सदाऽलं क्रोधेनाऽविचार्य भयुमानेन। यदि वा-असत्यममूलां लता एल्लवयति, तदाऽपि विदुषकमेनं प्रस्ता अत्यनिगृहीततयाऽलं कोपेन । तदुक्तम् ----'आक्रुष्टेन मतिमता, तत्वार्थविचारणे मतिः कार्या ।
यदि सत्यं कः कोपः स्यादनृतं किं नु कोपेन ॥१॥इति । ____टोकार्थ-क्षमाशील तपस्वी उन पूरै रक स्वमतवाले या अन्यमतावलम्बी आक्षेप करे या हित शिक्षा दे तो उन पर क्रोध न करे। उन्हें डंडा आदि के प्रहार से व्यथा न पहुंचा और न कठोर वचनों का प्रयोग करे। किन्तु साधु इस प्रकार विचार करे, ये मेरी निन्दा करते हैं सो इनका कहना सत्य है या असत्य ? यदि सत्य है तो मुझे क्रोध नहीं करना चाहिये । यदि इनका कथन असत्य है तो भी इन्हें विदूषक के समान समझकर कोप करने से क्या लाभ है ? कहा भी है'आक्रुष्टेन मतिमता' इत्यादि। ___ जव कोइ भाक्रोश करे तो बुद्धिमान् पुरुष तत्त्व की विचारणा करे, वह इस प्रकार-यदि यह सत्य कहता है तो क्रोध करने से क्या लाभ? और यदि इसका कहना असत्य है तो भी क्रोध क्यों किया जाय ?
ટીકાઈ-ક્ષમાવાન તપસ્વી તે પૂર્વોક્ત સ્વમત વાળા કે અન્યમતવાળા આક્ષેપ કરે–અથવા હિતકર શિક્ષા–શિખામણ દે તે તેના પર ક્રોધ ન કરે તેને દંડા વિગેરેના પ્રહારથી પીડા ન પહોંચાડે તથા તેના પ્રત્યે કઠોર વચનનો પગ પણ ન કરે. પરંતુ સાધુ એ વિચાર કરે કે-મારી નિંદા કરે છે, પણ તેઓનું કથન સાચું છે કે અસત્ય છે? જે સત્ય છે, તે મારે ક્રોધ કરે ન જોઈએ. અને જે તેઓનું કથન અસત્ય છે, તે પણ તેને વિદૂષક પ્રમાણે समलने ५ ४२वाथी शुसान छ। ५५ छ - 'आक्रुष्टेन मति. मता' त्यात
જ્યારે કોઈ આક્રોશ કરે તે બુદ્ધિશાળી પુરૂષ તત્વનો વિચાર કરે તે આ પ્રમાણે વિચારે કે-જે આ સત્ય કહે છે, તે ક્રોધ કરવાથી લાભ શું છે ? અને જે તેનું કહેવું અસત્ય હોય તે પણ ક્રોધ શા માટે કરે?
सू० ५३

Page #429

सूत्रकृताङ्गसचे - यदि ते कथयेयुः भोः ? भवता एतादृशमसदाचरणं न विधेयम् , एतादृशं सदीयं वाक्यं श्रुत्वा तहा करिरसंति' तथा करिष्यामि यथाऽऽह भवान् इति-एवंविधवचनेन 'पडिसुणेज्जा' प्रतिशणुयात् मध्यस्थभावमुद्रामवलम्ब्य तत् कथितमनुतिष्ठेत् । मिथ्यादुष्कृतं दत्वा तवावरणात् निशर्तेन । अत्र ममैव 'खु' खलु विश्चयेन 'सेयं श्रेषः, एतेषां झ्याइ खलु क्वचिदपि 'पमाय' प्रमादम् ‘ण कुन्जा' नैव कुर्यात्-असदाचरणं न निदध्या किन्तु सदाचारे मनोनिदध्यादिति । पूर्वोक्तप्रकारेण शिक्षितः साधुः शिक्षादानुरुपरि क्रोधं न कुर्यात् । तथा न तं पीडयेत् किन्तु-इतः परं भूयोऽहं नैवं करिष्यामि, साधु प्रतिबोधितोऽस्मीति प्रतिज्ञा कुर्यात् । तथा प्रमादं परित्यज्य साधुना सदाचारे मति विधेया, इति भावः ॥९। - यदि वे कहें कि आपको ऐसा अनुचित आचरण नहीं करना चाहिए तो उनका यह कथन सुनकर साधु कहे 'अच्छा आप जैसा कहते हैं. वैसा ही करूंगा।' इस प्रकार उसके कथन को मध्यस्थ भाव से अंगीकार करके वैसा ही करे और मियादुष्कृत देकर असत् आचरण से निवृत्त हो जाय। तथा ऐसा विचार करे कि मेरा ही कल्याण है। उनके भय से भी प्रमाद न करे और सदाचरण में दिल लगावे ।
आशय यह है कि पूर्वोक्त प्रकार से कोई साधु को हितशिक्षा दे तो साधु शिक्षा देनेवाले पर क्रोध न करे दण्डा आदि से या कटुक वचन से प्रहार न करे, परन्तु ऐसा कहे कि अब मेरा ऐसा नहीं करने का भाव है, आपने मुझे अच्छी हितशिक्षा दी हैं । प्रमाद का परित्याग करके सदाचरण में बुद्धि को स्थापित करे ॥९॥
જે તેઓ એમ કહે કે–આપે અગ્ય આચરણ કરવું ન જોઈએ તે તેમનું એ કથન સાંભળીને સાધુએ કહેવું કે “ઠીક છે, આપ જેમ કહે છે, એજ પ્રમાણે કરવાને ભાવ રાખું છું. આ પ્રમાણે તેના કથનને મધ્યસ્થ ભાવથી સ્વીકાર કરીને તેમજ કરે. અને મિથ્યાદુકૃત દઈને અસદ્ આચરણથી નિવૃત્ત થઈ જવું. તથા એ વિચાર કરે કે- આમ કરવાથી તે મારૂં જ કલ્યાણ છે, તેના ભયથી પણ પ્રમાદ ન કરે. અને સદાચરણમાં મન લગાવે.
કહેવાનો આશય એ છે કે–પૂત પ્રકારથી જે કઈ સાધુને હિત કર શિખામણ દે તે સાધુએ શિખામણ આપનારા ઉપર ક્રોધ કરે નહીં તેને દંડ વિગેરેથી અથવા કડવા વેણથી પ્રહાર ન કરે. પરંતુ એવું કહેવું કેહવે તેમ ન કરવાને મારો ભાવ છે. આપે મને સારી હિતકર શિખામણ આપી છે. આ રીતે પ્રમાદને ત્યાગ કરીને સદાચરણમાં બુદ્ધિને સ્થાપિત કરે છે

Page #430

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् मूकम्-वर्णसि मूढस्स जहा अमूहा,
मग्गाणुसासंति हियं पंयाणं । तेणा वि मंज्झं इणमेव सेयं,
"जं मे बँहा सेमणुसासयंति ॥१०॥ छाया-वने मूढस्य यथाऽमूढा, मार्गमनुशासति हितं प्रजानाम् ।
तेनापि मह्यमिदमेव श्रेयो, यन्मे बुधाः सम्यगनुशासति ॥१०॥ 'वर्णसि मूढस्स जहा' इत्यादि
शब्दार्थ-'जहा-यथा' जिस प्रकार से 'अमूहा-अमूढा' सद. सन्मार्ग को जानने वाले पुरुष 'वणे-वने' वनमें 'मूढस्स मूढस्य' भ्रमित दिशा होने से मार्ग से स्खलित पुरुषको 'पयाण-प्रजानाम्' प्रजा के 'हियं-हितम्' हितकरने वाला 'मग्ग-प्रार्गम्' मार्गको 'अणुसासंतिअनुशासति' कह देते हैं वैसे ही 'तेणावि-तेनाऽपि' साधु को भी यही विचारना योग्य है की 'मझ-मह्यम्' मुझको 'इणमेव सेयं-उदमेव श्रेयः' यही कल्याणकारी है 'जं-यत्' जो 'मे-मम' मुझको 'बुद्धावृद्धा' य थाल वृद्ध गृहस्थ विगैरह 'समणुसासयंति-सम्यक अनुशासति' शिक्षा देते हैं अर्थात् ये सब जो मुझे शिक्षा वचन कह रहे हैं मेरे लिए हितकर है ऐसा विचार करके किसीके उपर क्रोध न करे ॥१०॥
'वर्णसि मूढस्म जहा' या
शहा-'जहा-यथा' २ प्रमाणे 'अमूढा-अमूढाः' सभासन Mपापा ५३५ 'वणे-वने' वनमा ‘मूढरस- मूढस्य' हिशान। श्रम थवाथी भागथी भूता ५॥ ५३षने 'पयाण-प्रजानाम्' प्रना हियं-हितम्' हित ४२११७ 'मग्ग-मार्गम्' भागने 'अशुसासंति-अनुशासति' शिक्षा मा छे. से शत 'वेण वि-सेनापि' साधु 4 मे पिया योग्य छ ?-'मझमह्यम्' भने 'इणमेव सेयं -इदमेव श्रेयः' २५.०४ ४६या ४॥२४ छ. 'ज-यत्'२ 'मे-मम' भने वुड्ढा-वृद्धाः' 24 मास, ६, ७२५ विगेरे 'समोसासयतिसम्यक् अनुशासति' शिक्षा मा छे. अर्थात् ॥ मया भने २ शिक्षा क्यन કહી રહ્યા છે એ મારે માટે જ હિતકારક છે. એમ વિચાર કરીને કેાઇના ५२ ५। ३ ॥१०॥

Page #431

२०
सूत्रकर (स्त्र ___ अन्वयार्थः-(जहा) यथा-येन प्रकारेण (अमूढा) अमूढाः-सदसन्मार्गवे. तारः (वणे) वने-अतिगहनवने (मूढस्स) मूढस्य-दिग्भ्रान्तत्वेन पथभ्रष्टस्य पुरुषस्य (पयाण) प्रजानाम्-जनसाधारणानाम् (हियं) हितं-हितकारकम् (मग्गं) मार्गम् (अणुसासंति) अनुशासति-प्रतिपादयन्ति तद्वचनस्वीकारेण यथेप्सित. स्थानमाप्तिर्भवति तथैव (तेणा वि) तेनापि साधुना इत्थमेव विचारणीयम् यत् (मज्झं) मह्यम् (इणमेव सेयं) इदमेव श्रेयः कल्याणकारि वर्तते (ज) यत् (मे) मेमाम् (बुहा) बुधाः हितबुद्धिमन्तः इमे बालवृद्धमिथ्याष्टिगृहस्थघटदासीपभृतयः (समणुसासयंति) सम्यग अनुशासवि-शिक्षयन्ति, एतेषां शिक्षया ममैव हितं भविव्यतीति विमृश्य कथमपि क्रोधो न कर्तव्यः साधुभिरिति भावः ॥१०॥ . टीका-उक्तमर्थ दृष्टान्सद्वारा दृढीकरोति-वर्णसि' इत्यादि । 'जहा' यथा येन प्रकारेण 'वर्ण सि' वने-अतिगहनवने 'मृढस्स' मूढस्य दिङ्मूढतया व्याकुलितस्य-पथभ्रष्टस्य 'अमूढा' अमूढाः-सदसन्मार्गज्ञातारः ‘पयाणं' प्रजानाम्-जन___ अन्वयार्थ-जिस प्रकार सदसदमार्गवेत्ता विछान् लोग अत्यन्त गहन वनमें दिग्मूढ-मार्ग भूले हुए मूढ पुरुषको प्रजाजन का हितकारक. मागों का उपदेश करते हैं याने मार्ग दिखलाते हैं, वैसे ही साधुजन को भी वैसा ही विचार करना चाहिए कि मेरे लिए यही कल्याणकारक मार्ग है जो मुझे ये सभी बालवृद्ध मिथ्यादृष्टि गृहस्थ घटदासी धगैरह सम्यक् प्रकार से शिक्षा देते हैं, इन लोगों की शिक्षा से मेरा ही हित होगा ऐसा विचार कर साधुओं को हितशिक्षा देनेवालों पर कभी क्रोध नहीं करना चाहिए ॥१०॥ ___टीकार्थ-उक्त कधन को दृष्टान्तद्वारा दृढ करते हैं 'वर्णसि' इत्यादि जैसे वनमें दिशामूढ होकर मार्ग भूले हुए पुरुष को सन्मार्ग के ज्ञाता - અન્વયાર્થ—જે પ્રમાણે સત્ અસત્ માર્ગના જાણનાર વિદ્વાન લેક અત્યંત ગાઢ વનમાં માર્ગ ભૂલેલા મૂખ પુરૂષને તેને હિતકારક એવો માર્ગ બતાવે છે. અર્થાત્ માર્ગનો ઉપદેશ આપે છે. એ જ પ્રમાણે સાધુ જેને પણ એજ વિચાર કરે જોઈ છે કે મારે માટે આજ કલ્યાણ પ્રદાગે છે. કે જે મને આ બધા બાલ, વૃદ્ધ, મિથ્યદૃષ્ટિ, ગૃહસ્થ, ઘરઢાસી વિગેરે સારી રીતે શિખવે છે. આ લેકે શિક્ષાથી મારું જ હિત થશે આમ વિચાર કરીને સાધુને હિતકર શિક્ષા બતાવનાર પર કયારેય ક્રોધ કરે ન પોઈએ /૧
साथ-241 प्रथम दृष्टांत २५ ४२ता है-'वर्णमित्यादि જેમ વનમાં દિગમૂઢ થઈને માર્ગ ભૂલેલા પુરૂષને સન્માર્ગ જાણનારા અમૂઢ

Page #432

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् साधारणानाम् हिय हित-श्रेगः समातोपरहितं मनोऽभिलषितस्थानमापकम् 'मग' मार्गम् 'अणुमासंति' अशा जति प्रतिवादयन्ति तादृशोपदेशेन तस्य हितमेव भवति, अभिलपितस्थानमाया । परमेव तेणा वि' तेनापि साधुना इत्थमेव विचारणीयम्-'मञ्झं मह्यम् 'इणमेव सेयं' इदमेव श्रेयः-कल्याणकारि 'जं में यन्मे 'बुह।' इमे बुधाः-हितविनाकार बालद्धमिथ्यादृष्टिगृहस्थघटदासी प्रभृतयः 'समणुसासंति' सम्यक शिक्षयन्ति, एतेषां शिक्षयाऽस्माकमेव हितं भविव्यतीति विचार्य साधुभिः कथः पि क्रोधो न इरणीयः। ___ यथा वने भ्रष्टमार्गः कश्चित् कस्यचिदन्यस्योपदेशेन तदुपदिष्टमेव मार्गमाश्रयन् मनोऽभिलषितस्थानमाप्नोति तथैवाऽमाकमपि पथभ्रष्टानां बुधोपदेशेन हितमेव सेत्स्यनीति परिभाव्य साधुना क्रोषो न विधेयः ॥१०॥ अमूढ पुरुष हितकारी, समस्त दोषों से रहित एवं अभीष्ट स्थान पर पहुंचा देनेवाले मार्ग का निर्देश करते हैं तो उस मूढ पुरुष का हित ही होता है । वह अपनी मंजिल पर पहुंच जाता है । साधु को भी ऐसा ही सोचना चाहिए, मुझे जो बालक मिथ्यादृष्टि, गृहस्थ या घटदासी आदि शिक्षा दे रहे हैं, यही मेरे लिए श्रेयस्कर है, इनकी शिक्षा से मेरा ही कल्याण होगा। इस प्रकार विचार करके उनके उपर क्रोध नहीं करना चाहिए। ____ आशय यह है कि जैसे मार्ग भूले हुए पुरुष किसी दूसरे के उपदेश से सही राह पर आ जाता है, और अपनी मंजिल को पा लेता है जिसे पा लेना उस मार्ग पर चले विना असंभव सा था। इसी प्रकार वृद्ध जनों के उपदेश से मेरा हित ही होगा। ऐसा विचार करके ऊन मार्गदर्शकों के ऊपर क्रोध न करे ॥१०॥ પુરૂષ, હિતકર સઘળા દે.જેથી રહિત અને ગ્ય સ્થાને પહોંચાડનાર માગ બતાવે, તે તેથી તે મૂઢ પુરૂષનુ હિતજ થાય છે, તે પિતાના ઈચ્છિત સ્થાન પર પહોંચી જાય છે, સાધુએ પણ એમ જ વિચારવું જોઈએ કેમને આ બાલક મિથ્યાષ્ટિ ગૃહરથ અથવા ઘર દાસી–પાણી ભરવા વાળી દાસી વિગેરે સારી શિખામણ આપે છે. આજ મારે માટે શ્રેયસ્કર છે. આમની શિક્ષાથી મારૂં જ કલ્યાણ થશે. આ પ્રમાણે વિચાર કરીને કોધ કર ન જોઈએ.
કહેવાને આશય એ છે કે–જેમ માર્ગ ભૂલેલો પુરૂષ કેઈ બીજાના ઉપદેશથી ચોગ્ય માર્ગ પર આવી જાય છે. અને પિતાની મંજીલે પહોંચી જાય છે. જે મેળવવા તે માર્ગ પર ચાલયા વિના અસંભવ જેવું છે. એજ પ્રમાણે વૃદ્ધજનના ઉપદેશથી મારું કલ્યાણ જ થશે. એ વિચાર કરીને ફોધ ન કર. ૧ળા

Page #433

सूत्रकृतास्त्र मूलम्-अह तेण मूढेण अमूढगस्स,
कायव्व पूया सविसेसजुत्ता। एओवमं तत्थ उदाहु वीरे,
___ अणुगम्म अत्थं उवणेइ सम्मं ॥११॥ छाया-अथ तेन मूढेनाऽमूढस्य, कर्तव्या पूजा सविशेषयुक्ता। ____एतदुपमां तत्रोदाहृतवान् वीरः अनुगम्यार्थमुपनयति सम्यक् ॥११॥
अन्वयार्थः- (अह) अथ यथा तेन (मूढेण) मूढेन-मार्गभ्रष्टाद् व्याकुलितचित्तेन 'अमूढगस्स' अम्हस्य-तत्सन्मार्गोपदेष्टुः 'सविसेमजुत्ता' सविशेषयुक्ता 'अह तेण मूढेन' इत्यादि।
शब्दार्थ-'अह-अथ' इसके पश्चात् 'तेण-तेन' उस 'मूढेण-मूढेन' मूर्ख को 'अमृढस्स-अमूढस्य' सन्मार्ग का उपदेश देनेवाले पुरुष की 'सविसेसजुत्ता-सविशेषयुक्ताः' विशेष आदर सन्मानपूर्वक 'पूयापूजा' पूजा 'कायव्या-कार्या' करनी चाहिए 'एओवमं-एतदुपमा यह उपमा 'तत्थ-तत्र' इस विषय में 'वीरे-वीर' तीर्थकर भगवान् महावीरने 'उदाहु-उदाहृतवान्' कहा है 'अटुं-अर्थम्' पदार्थ को 'अणुगम्मअनुगम्य' सम्यग रीति से जानकर 'सम्म-सम्मक' सम्यक प्रकार से 'उवणेइ-उपनयति' अपने में स्थिर करते हैं ॥११॥
अन्वयार्थ-जिस प्रकार वह पूर्वोक्त व्याकुल मूढ पुरुष मार्ग का भूला हुभा अपना सन्मार्गोपदेशक पुरुष का विशेषादर सम्मान के
'अह तेण मूढेन' त्या
शहा-'अह-अथ' त पछी 'तेण-तेन' से 'मूढेण-मूढेन' भूम ५३ 'अमूढस्स-अमूढस्य' सन्मान पहेश मा५पापा ५३पनी 'सविसेसजुत्तासविशेषयुक्ताः' विशेष माह२ सन्मान पूर्व 'पूया-पूजा' on 'कायव्वा-कार्या" ४२वी एओवम-एतदुपमां' मा ५मा 'तत्थ-तत्र' ते वीषयमा 'वीरे -वीरः' तीथ ४२ लान् महावीर स्वाभीमे ‘उदाहु-उदाहृतवान्' हे छे. 'अटुं-अर्थम्' पहा 'अणुगम्म- अनुगम्य' सारी शत oneीने 'सम्म-सम्यक्' सय५ प्र४।२थी ‘उवणेइ-उपनयति' पोतानामा स्थि२ ४२ छे. ॥११॥
અન્વયથે–જે તે એ પૂર્વોક્ત માર્ગ ભૂલેલ વ્યાકુળ મૂઢ પુરૂષ પિતાને સન્માર્ગ બતાવનાર પુરૂષને વિશેષ આદર માન પૂર્વક કેમલ શબ્દાદિ

Page #434

समयार्थबोधिनी टीका प्र. भु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४२३
विशेषादर सन्मानपूर्वकम् (पूया) पूजा - मधुरशब्दादि - सत्काररूपा (कायन्त्रा) कार्या. कर्त्तव्या (एओ) एतदुपमाम् (तत्थ) तंत्र (वीरे) वीरस्तीर्थकर (उदाह) उदाहृतवान् कथितवान् (अ) अर्धम् - परमार्थम् (अणुगम्म ) अनुगम्य - सम्यक्सया विज्ञाय (सम्म) सम्यक् ( उवणे) उपनयति - आत्मनि अवधारयति - अन्यनोदनाकृतं परमोपकारं सम्यगात्मनि धारयति || ११||
टीका - पुनरपि तमेवार्थे दृढयति- 'अह' अथ यथा तेन 'मूढेण' मूढेन पथभ्रष्टा व्याकु किनमानसेन 'अमूढस्स' अमूहस्य तत्सन्मार्गोपदेष्टुः - उपकारातिशयं मन्यमानेन 'सविसेसजुता' सविशेषयुक्ता 'पूया' पूजा - मधुरशब्दादिरूपा सरकारसन्मानरूपा वा 'कायचा' कर्त्तव्या 'एओवमं' एतदुपमाम् ' तत्थ' तत्र 'वीरे' वीर स्तीर्थकर 'उदाहु' उदाहृतवान् अभिहितवान् 'अत्थे' परमार्थम् 'अणु गम्म' अनुगम्य - सम्यग्ज्ञात्वा 'संम्म' सम्यक् 'उत्रणे' उपनयति अन्योपदिष्टं साथ कोमल शब्दादि द्वारा पूजा सत्कार करता है। उसी प्रकार उक्त उपमा को भगवान् महावीर स्वामी ने उदाहरण के रूप में कहा है। अत एव इस परमार्थ को सम्यक् प्रकार से जान कर साधु अपने आत्मा में धारण करे । अर्थात् पूर्वोक्त रीति से अन्य द्वारा की की गई हित शिक्षा को अपना परमोपकारक समझ कर अपने आत्मा में धारण करना चाहिए || ११ ||
टीकार्थ - इसी कथन को पुनः दृढ करते हैं। जैसे - मार्ग भूले होने के कारण व्याकुलचित्त उस मूढ पुरुष के द्वारा, अमूढ पुरुष का अत्यन्त उपकार माना जाता है और मधुर शब्दों द्वारा सत्कार सम्मान आदि किया जाता है। इसी प्रकार तीर्थंकर महावीरने कहा है कि परमार्थ को जान कर साधु प्रेरणा करने वाले के उपकार को अपनी आत्मा में દ્વારા આદર સત્કાર કરે છે. એજ રીતેઉક્ત ઉપમાને ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ ઉદાહરણના રૂપમાં કહેલ છે. તેથી એ પરમાથ ને સ રી રીતે જાણીને સાધુએ તેને પાતાના આત્મામાં ધારણ કરવું. અર્થાત્ પૂર્વોક્ત પ્રકારથી અન્ય દ્વારા કરવામાં આવેલ હિતકર શિક્ષાને પેાતાના પરમ ઉપકાર કરનારી સમજીને પાતાની અંદર તેને ધારણ કરવી જોઈ એ. !૧૫૫
ટીકા”—આ કથનને ફરીથી દૃઢ કરે છે, જેમકે માગ ભૂલેલ હાવાથી વ્યાકુળ ચિત્ત તે મૂઢ પુરૂષ દ્વારા અમૂઢ પુરૂષના અત્યંત ઉપકાર માનવામાં આવે છે. એજ પ્રમાણે તીર્થકર મહાવીર સ્વામીએ કહ્યું - परभार्थने જાણીને સાધુ પ્રેરણા કરવાવાળાના ઉપકારને પાતાના આત્મામાં સ્થાપિત કરે.

Page #435

५२४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे नोदनाकृतं परमोपकार सम्यगात्मनि उपनयति। तथा अहमनेन परमोपकारिणा संसारसागरादुत्तारितः ततो मयाऽय विनयादिभि सकारो विधेयः । ___ यथा मार्गभ्रष्टो शगोपदेशक लविशेष सम्मानयति, तथा साधुना सन्मार्गोंपदर्शकस्य सम्मानादि कर्तव्यम् । अस्मिन्नर्थ यह नो दृष्टान्ताः सन्ति, तथथा
'गेहंमि अग्गिनालाउलंमि जहणाम उज्झमाणमि।
जो बोहेइ सुचतं, सो तस्त जणो परमबंधू' ॥१॥ छाया-गृहेऽग्निज्वालाकुले यथानाम दह्यमाने ।
यो बोधयति सुप्तं स तस्य जनस्य परमवान्धः । १॥ यथा वा विषसंपृक्तभोजनकर्तारं कश्चित्पुरुष कश्चित् तादृसभोजनानिकारयेत् सतस्य परमवन्धुरिति ॥११॥ स्थापित करे । सोचे कि इस परमोपकारी महाभाग ने मुझे संसार सागर से तार दिया है। अतएछ मुझे इसका (यदि वह साधु है तो) विनय आदि सत्कार करना चाहिए।
भावार्थ यह है कि-जैसे मार्ग भ्रष्ट पुरुष मार्ग बतलाने वाले का विशेष रूपसे आदर करता है। उसी प्रकार असदाचरण में प्रवृत्त साधु को सत्पथ पर लानेवाले आदर सत्कार सम्मान करना चाहिए। इस विषय में बहुत से दृष्टान्त हैं। यथा-'गेहंमि अग्गिजाला' इत्यादि। _ 'घर में आग लग गई हो और वह घर ज्वालाओं से व्याप्त हो गया हो, ऐसे अवसर पर जो दयालु पुरुष उस घर के भीतर सोये पुरुष को जगा देता है, वह उसका परमबन्धु है।। તે વિચારે કે-આ પરમ ઉપકારી મહાભાગે મને સંસાર સાગરથી તારી દીધે છે, તેથી જ મને તેને તેને તે સાધુ હોય તે) અભ્યસ્થાન અને વિનય નમ્રભાવ વિગેરેથી સત્કાર કરવો જોઈએ.
કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે –મ માર્ગ ભૂલેલે પુરૂષ માર્ગ બતાવવા વાળાને વિશેષ પ્રકારથી આદર કરે છે, એ જ પ્રમાણે અસદ્ આચરણમાં પ્રવૃત્ત થયેલા સાધુએ સનમાર્ગ પર લાવવાળને મધુરવચનાદિ દ્વારા भा६२ ४२ न . २५॥ विषम प २४ ष्टान्तो छ. रेम-रोहंमि अमिाजाला' त्यहि - ઘરમાં આગ લાગી ગઈ હોય, અને તે ઘર જવાલાઓથી વ્યાપ્ત થઈ ગયું હોય, એવા અવસરે જે દયાળુ પુરૂષ તે ઘરની અંદર સૂતેલા પુરૂષને જગાડી દે છે, તે તેને શ્રેષ્ઠ બંધુ કહેવાય છે.

Page #436

समार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
मूलम् - या जहा अंधकारंसि राओ,
से सूरियस अभुग्गमेणं,
मेगं ण जाणइ अपस्समाणे ।
४२५
भैग्गं विद्यणाइ पंगासियंसि ॥ १२ ॥
छाया - नेता यथाऽन्धकारायां रात्रौ मार्ग न जानात्यपश्यन् । सूर्यस्याभ्युमेन मार्गे विजानाति प्रकाशिते ॥ १२॥
अथवा जैसे विषमिश्रित आहार करते हुए पुरुष को यदि कोई रोक देता है तो वह उसका परम हितैषी है। इसी प्रकार प्रमाद वश असदाचरण में प्रवृत्त पुरुष को जो रोकता है, वह भी उसका परम हितैषी है ||११||
'या जहा अंधकारं ' इत्यादि ।
शब्दार्थ- 'जहा - यथा' जैसे 'शेवा-नेता' नायक अर्थात् मार्गद र्शक - उपदेशक 'अ'धकारंसि - अन्धकारायाम्' अंधकार वाली 'राओरात्रौ ' रात्री में 'अपस्समाणे - अपश्यन्' अपना अंग भी न देखता हुआ 'मी-मार्गम्' अपना परिचित मार्ग भी 'ण जाणइ न जानाति' नहीं जानता है 'से- सः' ऐसा वह नायक 'सूरियरस-सूर्यस्य' सूर्यका 'अब्भुगमेणं - अभ्युद्गमेन' उदय से 'पगासियंसि - प्रकाशिते' चारों ओर प्रकाश होजाने पर 'मग्गं-मार्गम्' मार्गको 'विद्याणाइ - विजानाति' जान लेता है ॥१२॥
અથવા જેમ ઝેર મેળવેલા આહાર કરતા પુરૂષને જો કાઇ રોકી દે, તા તે તેના પરમ હિતૈષી કહેવાય છે. એજ પ્રમાણે પ્રમાદને વશ થયેલા તથા સદ્ આચરણમાં પ્રવૃત્ત થયેલા પુરૂષને જે રોકી દે છે, તે પણ તેના પરમ હિતેષી કહેવાય છે. ૧૧)
'णेया जहा अंधकारं छत्याहि
शब्दार्थ'--'जहा-यथा' प्रेम 'णेया- नेता' नायक अर्थात् भार्गर्श४-७५द्वेश ‘अ ंधकारंसि-अन्धकारायाम्' धरयुक्त 'राओ - रात्रौ ' रात्रे 'अपस्थमाणे अपश्यन् पोताना शरीरने या न ले! शाय तेवा 'मग' - मार्गम्' भागने 'न जाणइ - न जानाति' लघुता नथी 'से- सः' येवो ते नाय 'सूरियस-: सूर्यस्य' सूर्यना 'अब्भुग्गमेणं - अभ्युद्गमेन' उदय थथी 'पगासियसि - प्रकाशिते' थारे तरई प्रकाश थवाथी 'मग' - मार्ग'म्' भार्गन 'वियाणाइ - विजानाति જાણી લે છે. ૫૧૨ા सू० ५४

Page #437

सूत्रकृताशस्त्रे अन्वयार्थ:-(जहा) यथा-येन प्रकारेण (णेया) नेता-नायकः-मार्गदर्शक: (अंधकारंसि) अन्धकारायाम् (राभो) रात्रौ (अपस्समाणे) अपश्यन-निजाङ्गमपिअनवलोकयन् (मग्गं) मार्गम्-वास्तपथमपि (ण जाणइ) न जानाति (से) स एव नायकः (सरियस्स) मूर्यस्य (अभुममेणं) अभ्युद्गमेन-उदयेन (पगासियंसि) प्रकाशिते सति (मग्गं) मार्गम् (वियागाइ) विजानाति ॥१२॥
टीका-'जहा' यथा-येन प्रकारेण 'णेया' नेता-नायको मार्गदर्शकः 'अंधकारंसि' प्राषि सजलजलद नीलान्धकारमवृत्तायाम् 'राओ' रात्रौ पोषपद्याममावास्याम् सान्द्राऽन्धकारमावृतत्वाद् हस्तादिकमपि निजाङ्गम् 'अपस्समाणे' अपश्यन् , कुतः 'मग्ग' मार्ग स्वाऽभ्यस्तमपि 'ण जाणई' न जानाति-न सम्यग् जानाति मावृतदिगद्वारमिव 'से' स एव 'मूरियस्स' सूर्यस्य 'अभुग्गमेणं' अभ्युदूमेन-उदयेन 'पगासियंसि' प्रकाशिते दिकचक्रे सुति मग्गं' मार्गम् 'वियाणाई' ___ अन्वयार्थ-जिस प्रकार मार्गदर्शक नेता पुरुष सावन भादों मास की अन्धेरी रात में किसी भी वस्तु को देखने में असमर्थ होकर अपने अंगों को भी नहीं देखते हुए स्वाभ्यस्त पथ को भी नहीं जान पाता है। किन्तु वही पुरुष सूर्योदय होने से प्रकाशित होने पर मार्ग को सम्यक प्रकार से जानता है ॥१३॥
टीकार्थ-जैसे कोई नेता मार्गदर्शक मजल मेघों के कारण अतीव सघन अंधकार वाली वर्षाकालीन रात्रि में, घोर तिमिर फैल जाने के कारण अपना हाथ आदि अंग भी नहीं देख पाता है। तो अपने अभ्यस्त मार्ग का भी क्या कहना है। यह उसे भी देख नहीं सकता। किन्तु जब सूर्य का उदय होता है, तब वही मार्ग को देखने लगता है।
અન્વયાર્થ-જે પ્રમાણે માર્ગદર્શક નેતા પુરૂષ શ્રાવણ ભાદરવા માસની અંધારી રાતે કોઈ પણ વસ્તુને જોવામાં અસમર્થ બનીને પિતાના શરીરના અવયને પણ દેખી શકતો નથી. એજ રીતે તે પિતાના પરિચિત માગને પણ જોઈ શક્યું નથી, પરંતુ એ જ પુરૂષ સૂર્યોદય થવાથી પ્રકાશને લીધે માર્ગને સારી રીતે જાણી લે છે. ૧૨ા
ટીકાઈ—–જેમ કેઈ નેતા માર્ગદર્શક જળ વાળા વાદળને લીધે અત્યંત ગાઢ અંધારાવાળી વર્ષાઋતુની રાત્રીએ ઘોર અંધકાર ફેલાઈ જવાથી પિતાના હાથ વિગેરે અંગે પણ જોઈ શકતા નથી, તે પછી પરિચિત માર્ગ ન દેખાય તેમાં શું કહેવાનું હોય ? તે તેને પણ જોઈ શકતો નથી. પરંતુ જ્યારે સૂયને ઉદય થઈ જાય અને પ્રકાશ ફેલાઈ જાય ત્યારે એ જ પુરૂષ તે માર્ગને સારી રીતે જોઈ શકે છે, એ જ રીતે જે વસ્તુ પહેલાં નેત્રથી અગોચરન

Page #438

समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् विजानाति-सम्यगवच्छति । यदेव वस्तु पूर्वमनिरीक्षणीयमासीत्, तदेवाऽधुना कारणसाफल्येन निरीक्षणातिसरलं भवति । या मार्गदर्शकः पुरुषो गाढान्धकाराहतायां निशीथिन्यां किमप्यपश्यन् मागं न जानाति, स एव समुपसर्पति सूर्ये तदा लोकालोकिते दिग्विभागे समवगच्छति मार्गम् , एवमेव सर्वज्ञ वचनपकाशेन समुपलब्धसम्यग्रज्ञानो जीव: सन्मार्गम् आगच्छतीति भावः ॥१२॥ मूलम्-एवं तु सेहे वि अपुट्रधम्मे धम्मं न जागाइ अबुज्झमाणे।
से कोविएं जिणवयणेणं पंच्छासूरोदएपौसइ चैक्खुणेव॥१३॥ छाया-एवं तु शिष्योऽप्यपुष्टधर्मा, धर्म न जानात्यबुद्धयमानः ।
स कोविदो जिनवचनेन पश्चात्सूर्योदये पश्यति चक्षुषेव ॥१३॥ इस प्रकार जो वस्तु पहले नेत्रों से अगोचर थी, वही अब पूरे कारण मिलने पर सुनिरीक्ष्य बन जाती है। ___ तात्पर्य यह है कि जैसे मार्गदर्शक पुरुष सघन तिमिर से व्याप्त अंधेरी रात्रि में कुछ भी न देख पाता हुआ मार्ग को भी नहीं जानता है। किन्तु वही मार्गदर्शक सूर्यके उदित होने पर और समस्त दिक समूह में उसके प्रकाश का प्रसार होने पर मार्ग देखने लगता है। इस प्रकार जिस जीव को सर्वज्ञ के वचनों से सम्यग् ज्ञान की प्राप्ति हो जाती है। वह सन्मार्ग को जानने लगता है ॥१२॥
'एवं तु सेहे वि अपुदुधम्मे' इत्यादि।
शब्दार्थ-एवं तु-एवंतु' इसी प्रकारसे अर्थात् कोई द्रष्टा अन्धकार युक्त रात्री में मार्गको देखता नहीं है परंतु सूर्योदय से अन्धकार दूर જેવાય તેવી હતી. તેજ હવે કારણ મળવાથી સારી રીતે જોઈ શકાય તેવી मनी लय छे.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–જેમ માર્ગ દર્શક પુરૂષ ગાઢ અંધારાથી ઘેરાયેલી અંધારી રાત્રીમાં કંઈ પણ જોઈ ન શકતાં માર્ગ પણ જોઈ શકતે નથી. પરંતુ એજ પુરૂષ સૂર્ય ઉદય થાય અને સઘળી દિશાઓમાં સૂર્યને પ્રકાશ પ્રસરિત થઈ જતાં માર્ગ જેવા મંડે છે. એ જ પ્રમાણે જે જીવને સર્વરના વચનેથી સમ્યફ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ જાય છે, તે સન્માર્ગને જાણવા લાગે છે. ૧૨ા __ 'एवं तु सेहे वि अपुदुधम्मे' या
शाय-'एवं तु-एवं तु' मा प्रमाणे अर्थात द्रष्टा अध. યુક્ત રાત્રે માર્ગને જોઈ શકતું નથી પરંતુ સૂર્યને ઉદય થતાં અંધકાર દૂર

Page #439

सूत्रकृताङ्गसूत्रे ... अन्वयार्थः- (एवं तु) एवमेव-पूर्वोक्तरीत्या कश्चिद् द्रष्टा यथाऽन्धकाराहवायां रात्रौ मार्ग न पश्यति किन्तु स एव सूर्योदयेन अन्धकारे नष्टे सति सर्वाबपि दिग्देशान् मागै च पश्यति तथैव (अपुढधम्मे) अपुष्टधर्मा-असम्यग्रज्ञातश्रुतचारित्रधर्मा (अबुज्झमाणे) अबुध्यमानः-सूत्रार्थमजानानः (से हे वि) शिष्योऽपि नवदीक्षितः साधुरपि (धम्म) धर्मम्-श्रुतचारित्ररूपम् (न जाणाइ) न जानाति होने पर सब पदार्थ एवं मार्गको देखता है उसी प्रकार 'अपुट्ठधम्मेअपुष्टमर्धा' धर्ममें अनिपुण और 'अबुज्झमाणे-अबुध्यामानः सूत्रार्थको नही जानने वाला 'सेहे वि-शिष्योऽप' नव दीक्षित साधु भी 'धम्मधर्मम्' श्रुतचारित्र रूप धर्मको 'न जाणा-न जानाति' नहीं जानता है परंतु 'से-सा वही शिष्य 'पश्चात्' गुरुकुल मे रहकर शिक्षा प्राप्त करने पर 'जिणवयणेण-जिनवचनेन' तीर्थकरके आगमके ज्ञानसे 'कोविए -कोविदः' विद्वान् होकर 'सूरोदये-सूर्योदये सूर्य का उदय से अन्ध कार नाश होनेसे 'चकवुणेव-चक्षुषेव' नेत्रके द्वारा देखने वालों के जैसा ही पासइ-पश्यति' जिनधर्मके तत्व को यथार्थ रूपसे देखता है ।१३॥
अन्वयार्थ एवं पूर्वोक्त रीति से जिस प्रकार कोई द्रष्टा (देखने वाला) पुरुष अन्धेरी रातमें मार्ग को नहीं देखता है किन्तु वही पुरुष सूर्योदय से अन्धकार के नष्ट हो जाने पर सभी दशदिशा एवं मार्ग को देखता है। इसी प्रकार अपरिपक्क श्रुतचारित्र धर्मवाला और सूत्रार्थ थपाथी मा पान तथ! म श छे. मे शत 'अपुढधम्मे -अपुष्टधर्मा' मा मनिपुण भने 'अबुझमाणे-अबुध्यमानः' सूत्राथन नही mp4 'सेहे वि-शिष्योपि' नवीन दीक्षा धारण ४२ख साधु ५५ 'धम्मधर्मम्' तयारित्र ३५ घमन 'न जाणइ-न जानाति' गते। नथी. परंतु 'से-सः' मे शिष्य पच्छा-पश्चात्' शु३७मा रही शिक्षा प्राप्त या पछी 'जिणवयणेण-जिनवघनेन' ती५४२ भज्ञानयी 'काविए-कोविदः' विद्वान् मनान 'सूरोदए-सूर्योदये' सूय य यतi मारने नाश पायी 'चक्खुणेव-चक्षुषेव' नेत्रवाणान्यानी मन 'पासइ पश्यति' नमन। तपने यथाशते वे छे. ॥१3:
અન્વયાર્થ-એજ પ્રમાણે પૂર્વોક્ત પ્રકારથી જેમ ઈ દ્રષ્ટા દેખવાવાળા) પુરૂષ અંધારી રાતે માર્ગને જોઈ શક નથી. પણ એજ પુરૂષ સૂર્યોદય થવાથી અંધકારને નાશ થતાં બધી જ દિશાઓને તે જ માર્ગને સારી રીતે દેખી શકે છે. એ જ પ્રમાણે અપરિપકવ શ્રુતચારિત્ર ધર્મવાળા

Page #440

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४२९ किन्तु (से) स एव खन्टु (पच्छा) पश्चात् गुरुकुल साशासाधनन्तरम् (जिणक्यणेण) मिनरचनेन-तीर्थकदागोन (कोविए) कोविदा--अभ्यस्वजिनप्रणीता. गमः, सम्यग्ज्ञानजनतत्त्वार्थः (मरोदय) मूर्योदये सति निरस्वान्धकारः (चक्खु णेव) चक्षुषेत्र-नेत्रेणेव (पासइ) पश्यति-जैनधर्मतत्तं सम्यग् जानाति ॥१३॥
टीका-यथा तिमिराक्रान्तायां शत्रौ मार्ग न पश्यति किन्तु स एव द्रष्टा सूर्योदयेन नष्टे तपसि समिपि बाह्यान् दिग्देशान् पश्यति । एवं तु' एवमेव तु 'सेहे वि' शिष्योऽपि नवदीक्षितः शिक्षणकालमनुरुन्धानोऽपि 'अपुष्ट्वधम्मे' अपुष्टधर्मा, नास्ति पुष्टः-सम्यक् परिज्ञातः श्रुतवारित्राख्यो धर्मों यस्य स तथा. भूतः 'अबुझमाणे' अबुध्यमानः सूत्रार्थस्यापरिज्ञानात् 'धम्म' धर्म श्रुतचारित्राख्यम् 'न जाणई' न जानाति सम्यक 'से' स एव तु 'पच्छा' पथात्-गुरुकुल. को नहीं जानता हुआ नव दीक्षित साधु भी श्रुतचारित्र रूप धर्म को सुचारु रीतिसे नहीं जानता है। किन्तु वही साधु पीछे गुरुकुल में वास तथा अभ्यास करने के बाद तीर्थंकरों के आगमों से पूर्ण परिचित हो जाने पर जनशास्त्र तत्त्वज्ञ होकर सूर्योदय से अन्धकार नाश होने के बाद आंखों के समान जैनधर्मतत्त्व को सुचारुरूपसे जानता है ॥१३॥
टीकार्थ-'जैसे अन्धकार से व्यास रात्रि में कोई मार्ग नहीं देख पाता है। किन्तु वही द्रष्टा (देखनेवाला) सूर्य के उदय से अंधकार नष्ट होजाने पर सभी दिशाओं और देशों को देखने लगता है। इसी प्रकार नवदीक्षित शिष्य अपनी शिक्षा के समय अपुष्ट धर्म होता है । अर्थात् उसे श्रुतचारित्र धर्म का भली भांति से ज्ञान नहीं होता। धर्म का ज्ञान न होने के कारण वह अबुद्ध होता है। किन्तु तदनन्तर गुरुकुलवास, અને સૂત્રાર્થને ન જાણનારા નવીન દીક્ષા ધારણ કરેલ સાધુ પણ મૃતચારિત્ર ધર્મને સારી રીતે જાણતા નથી. પરંતુ એજ સાધુ પાછળથી ગુરૂકુળમાં વાસ તથા અભ્યાસ કર્યા પછી તીર્થકરોના આગમમાં પૂર્ણ પરિચિત થઈ જાય ત્યારે તે જન શાસ્ત્રના તત્વને જાણનાર બનીને જેમ સૂર્યોદયથી અંધકારના નાશ થયા પછી આંખેના પ્રકાશની માફક જૈનધર્મના તત્વને સારી રીતે જાણી લેનાર બને છે, ૧૩
ટીકાઈ_જેમ અન્ધકારથી વ્યાપ્ત સતે કોઈ માર્ગ જોઈ શકતા નથી, પરંતુ એજ દ્રષ્ટા (જેનાર) પુરૂષ સૂર્યનો ઉદય થતાં અંધારાને નાશ થવાથી સઘળી દિશાઓને જોઈ શકે છે. એ જ પ્રમાણે નવ દીક્ષિત શિષ્ય પિતાની શિક્ષાના સમયે અપુષ્ટ ધર્મ પાળે હેય . અર્થાત્ તેને શ્રુત ચારિત્ર ધર્મનું જ્ઞાન સારી રીતે હેતું નથી. ધર્મનું જ્ઞાન ન હોવાના કારણે તે અબુદ્ધ હોય

Page #441

सूत्रकृताङ्गसूत्रे वासाभ्यासादिविविधोपायैः 'जिणवयणेण' जिनवचनेन 'कोविए' कोविदःअभ्यरतजिनमणीतागमः 'सूरोदए' सूर्योदये सति निरस्ताऽन्धकारः 'चक्खुणेव' चक्षुषेव 'पासई' पश्यति-सर्वान् जीवादि पदार्थान् । यथा आलोकादिसहकारिसहकृतसनिकृष्टकारणेन स्पष्टं पश्यति रूपादिकम् । तथा जिनवचनाऽभ्यासादिततत्वज्ञानेन सर्वान् पदार्थान् जीवादीन् पश्यति । ___ अयं भावः-इन्द्रियार्थसनिकर्षात् साक्षात्कारितया परिस्फुटा घटादयः प्रतीयन्ते एवं सर्वज्ञप्रणितागमेनापि सूक्ष्मव्यवहित विप्रकृष्टस्वर्गापवर्गदेवादयः परिस्फुटाः निश्शङ्क प्रतीयन्ते । अपि च कदाचित् चक्षुषा अन्यथाभूतोऽप्यर्थः अन्यथा अभ्यास आदि विविध उपायों से जिनवचन में कुशल हो जाता है। जैसे सूर्योदय होने पर चक्षु से सब कुछ दृश्य दिखाई देने लगता है। उसी प्रकार वह भी जीवादिपदार्थों को हस्तामलकवतू जानने लगता है।
आशय यह है कि जैसे इन्द्रिय और पदार्थके सन्निकर्ष से अर्थात् यथायोग्य सम्बन्ध से घट आदि पदार्थ स्पष्ट एवं साक्षात् दिखाई देने लगते हैं। इसी प्रकार सर्वज्ञ प्रणीत आगम से भी सूक्ष्म (परमाणु आदि) व्यवहित (देश से दूरवर्ती सुमेरु आदि) और विप्रकृष्ट (काल से व्यवहित राम एवं पद्मनाभ आदि) परिस्फुट एवं असंदिग्ध रूपमें प्रतीत होने लगते हैं। चक्षु से तो कभी कभी पदार्थ जैसा होता है। बैसा ने दिखाई देकर अन्यथा रूपमें भी दिखाई देता है। जैसे रस्सी सर्प के रूपमें और किंशुक (पलाश) पुष्पों का समूह अग्नि रूप में છે. પરંતુ તે પછી ગુરૂકુલવાસ, અભ્યાસ વિગેરે જુદા જુદા અનેક ઉપાયથી જન વચનમાં ચતુર થઈ જાય છે. જેમ સૂર્યોદય થવાથી નેત્રથી સઘળા પદાર્થો સ્પષ્ટ દેખાવા લાગે છે, એ જ પ્રમાણે તે પણ જવાદિ પદાર્થોને હસ્તામલકવત્ જાણવા લાગે છે.
કહેવા આશય એ છે કે–જેમ ઈન્દ્રિય અને પદાર્થના સંનિકર્ષથી અર્થાત યથગ્ય સંબથી ઘટ વિગેરે પદાર્થ સ્પષ્ટ અને સાક્ષાત દેખાવા માંડે છે, એજ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ પ્રણીત આગમથી પણ સૂફમ, (५२मा, विणे३) व्यवहिन (देशथी (२ सुभे३ (पणे३) भने विप्रष्ट (४थी વ્યવહિત રામ અને પદ્મનાભ વિગેરે) પરિફુટ અને અસંદિગ્ધ રૂપમાં પ્રતીત થવા લાગે છે, નેત્રથી તે કઈ કઈ વાર પદાર્થ જે હોય છે તે ન દેખાતાં અન્યથા રૂપથી જુદા પ્રકારથી) પણ દેખાય છે, જેમકે-રરસી-દેરી સાપના રૂપમાં અને કિશુક (પલાશ ખાખરાના ફલે) પૂપિને સમૂહ અગ્નિના

Page #442

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपानरूपणम् ज्ञायते यथा रज्जुः सर्पभ्रान्स्या, किंशुकनिचयोऽग्न्याकारणापीति । न च सर्वज्ञागमस्य क्वचिदपि विसंवादः अन्यथाऽसर्वज्ञत्वापत्तिपसङ्गादिति ॥१३॥ मूलम्-उडूं अहेयं तिरिय दिसासु,
तसा य जे थावरा जे य पांणा। सेया जैए तेसैं परिवएज्जा,
मणप्पओसं अविकमाणे ॥१४॥ छाया-ऊर्ध्वमस्तिरंग दिशासु प्रसाश्च ये स्थावरा ये च पाणाः ।
सदा यतस्तेषु परिबजेद् मनाक् पद्वेषमविकम्पमानः ॥१४॥ दिखने लगते हैं। किन्तु सर्वज्ञ का आगम कभी ऐसा विसंवादी नहीं होता। अगर वह विसंवादी हो जाय तो सर्वज्ञ प्रणीत ही नहीं हो सकता ॥१३॥
गुरुकुल में वास तथा अभ्यासादि के द्वारा जिन भगवान् के वचन मर्म को जानने वाला शिष्य मूलोत्तर गुणों को अच्छी प्रकार जानता है। उनमें मूलगुण को अधिकृत कर कहते हैं-'उड्ड" इत्यादि।
शब्दार्थ- 'उडू-ऊर्ध्वम्' ऊर्ध्व दिशामें, 'अहे-अध:' अधोदिशामें 'तिरियं-तिर्यग्' तिरछि 'दिसासु-दिशासु' दिशाभोंमें 'जे-ये जो 'तसा-त्रसाः तेज, वायु, आदि दोन्द्रिय जीव तथा 'जे-य-ये च' जो 'थावरा स्थावराः' पृथ्वीकाय, जलकाय और वनस्पति काय सूक्ष्म, चादर 'पाणा-प्राणा' प्राणी हैं 'तेसु-तेषु' उन एकेन्द्रियादि जीवों में 'सया
રૂપમાં દેખાવા લાગે છે. પરંતુ સર્વજ્ઞના આગમ આવા પ્રકારના વિસંવાદી હેતા નથી. જે તે વિસંવાદી થઈ જાય તે સર્વજ્ઞ પ્રણીતજ ન થઈ શકે ૧૩
ગુરૂકુળમાં વાસ તથા અભ્યાસ વિગેરેથી અને ભગવાનના વચનના મર્મને જાણવાવાળે શિષ્ય મૂલત્તર ગુણેને સારી રીતે જાણે છે, તેમાં મૂળ गुथने अधिकृत शने छ –'उड्ढ" त्याह
शा- 'उड्ढे-ऊर्ध्वम्' अ शामा 'अहे-अधः' अपाशामा तिरिय -तिर्यगू' ति२०ी 'दिसासु-दिशासु' मा 'जे-ये' २ 'तसा-त्रसाः' तेस, पायु विगैरे मे ४न्द्रिय तथा 'जे य-ये च' र 'थावरा-स्थावराः' पृथ्वीय सय भने पनपतिय सूक्ष्म, मा४२ 'पाणा-प्राणाः' प्राणिय। छ 'तेसु-ठेषु' में मेन्द्रिय विगेरे लामा 'नया-सदा' सव'मा 'जए

Page #443

I
mms
४३२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्धयार्थः-गुरुकुलबासादिना निरवचनमर्मज्ञः शिष्यो मूलोत्तरगुणान् सम्यग् जानाति तत्र मूलगुणमधिकृत्याऽऽइ- (उड़) ऊर्थम्-अदिशि (अहे) अधोदिशि (लिरिय) तिर्यक् (दिसामु) दिशासु-ऊर्ध्वाधस्तिर्यविक्षु (जे) ये (तसा) सा:-तेजोवा द्वीन्द्रियादको जीविशेषाः तथा (जे य) येन (थावरा) स्थावरा:-पृथिवीजलबनस्पतयः सूक्षमा बादराश्च (पाणा) प्राणा:-प्राणिनः सन्ति (तेसु) तेषु-एकेन्द्रियद्वीन्द्रियादि जीवेषु (सया) सदा-सर्वस्मिन्नेव काले (जए) यत:-यतमानः यतनापूर्वकम् (मणा) मनागपि-किञ्चिदपि (पओसं) पद्वेषम् अकुर्वन् तथा-(अविकंपमाणे) अविकम्पमान:- अविचलन्-अविचलितः सनः (करिब एज्जा) परिव्रजेत्-संयममार्गे विचरेत् ॥१४॥ सदा सर्व कालमें 'जए-यतः' यत्न पूर्वक रहे 'मणा-मनाक' थोडासाभी 'पओसं-प्रदेषम्' द्वेष न करे तथा 'अविकंपमाणे-अविकम्पमान:' संयम में स्थिर रह कर 'परित्रा -परिव्रजेत्' संयम मार्गमें विच. रण करें ॥१४॥ ___ अन्वयार्थ-ऊपर दिशा अघोदिशा तथा तिर्यग् याने दोनों के मध्य दिशा में रहने वाले जितने त्रस तेजोवायु द्वीन्द्रिय वगैरह जीव विशेष हैं। एवं जितने स्थावर पृथिवी जल वनस्पति तथा सक्षमपादर प्राणी रहते हैं, उन सभी एकेन्द्रिय द्वीन्द्रिय प्रभृति जीवों के विषय में सदा ही यतना के साथ ध्यान देते हुए लेश मात्र भी द्वेष नहीं करते हुए संयम मार्ग से विचलित नहीं होते हुए अर्थात् संयम का परिपालन करते हुए दीक्षा धारण कर संघममार्ग में विचरे ॥१४॥ यतः' यल २९ ‘मणा-मनाक्' था। ५५ 'पोसं-प्रद्वेषम्' देष न ४२ तथा 'अविकंपमाणे-अविकंपमानः' सयमा स्थिर २डीने 'परिव्वएज्जा-परिवजेत्' सयम मामा रियर ४३ ॥१४॥
અન્વયાઈ–ઉપરની દિશા નીચેની દિશા તથા તિર્યફ બન્નેની મધ્યની દિશાઓમાં રહેવાવાળા જેટલા વ્યસ અને તેજસ્કાય વાયુકાય દ્વીન્દ્રિય વિગેરે જીવ વિશેષ છે, તેમજ જેટલા સ્થવર પૃથ્વીકાય, જલકાય, વનસ્પતિકાય તથા સૂમ બાદર પ્રાણિ રહે છે. એ બધા એક ઇન્દ્રિય વાળા બે ઈન્દ્રિયવાળા વિગેરે જેના સંબંધમાં સદા યતાપૂર્વક વર્તતા તથા જરા પણ છેષ ન કરતાં સંયમ માર્ગથી વિચલિત ન થતાં અર્થાત્ સંયમનું પરિપાલન કરતા થકા દીક્ષા ધારણ કરીને સંયમ માર્ગમાં વિચરણ કરે ૧૪

Page #444

समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४३३
टीका - शिष्यो गुरुकुलनिवासात् जिनवचनमर्मज्ञो भवति, तादृशश्च मूलीतरगुणान् सम्यक् स्वरूपेण जानाति तत्र मूलगुणमधिकृत्याह - 'उ' ऊर्ध्वम्ऊर्ध्वदिशायाम् 'अहेयं' अधोदिशि 'तिरियं' तिर्यग् - अन्तराले 'दिसासु' दिशासुदिक्षु उपलक्षणाद् विदिक्षु च ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्दिशासु विदिशासु च अनेन क्षेत्रम धिकृत्य प्राणातिपातविरतिः प्रतिपादिता । तथा-'तसा ' त्रसा:- त्रस्यन्ति - दुःखादौ उद्वेगं प्राप्नुवन्ति इति त्रसाः - जीवविशेषाः तेजोवायुद्वीन्द्रियादयश्च । तथा 'जे य' ये च 'थावरा' स्थावराः - तन्नामकर्मोदयवर्तिनः पृथिवीजलवनस्पतयः, एते मेदप्रभेदभिन्नाः सूक्ष्मा वादराच 'पाणा' मागा:- माणवन्तो जीवा', 'तेसु' तेषु 'सया' सदा-सर्वस्मिन्नेव काले एतावता कालमधिकृत्य प्राणातिपातविरतिः
टीकार्थ- गुरुकुल में निवास करने से शिष्य जिनवचनों का मर्मज्ञ हो जाता है और मर्मज्ञ होकर सम्यक् प्रकार से मूलगुणों और उत्तर गुणों का ज्ञातो बन जाता है। अतएव अब मूलगुण के विषय में कहते हैं ।
ऊ दिशा में, अधोदिशा में, तिर्थी दिशा में, जो भी त्रस जीव हैं अर्थात् दुःख आदि की प्राप्ति होने पर उद्वेग पाने वाले तेजस्काय, वायुकाय और द्वीन्द्रिय आदि प्राणी हैं। तथा जो स्थावर नामकर्म के उदय वाले पृथ्वीकाय, अष्काय और वनस्पतिकाय के स्थावर जीव हैं। जिनके सूक्ष्म बादर आदि अनेक भेद प्रभेद हैं, उन में सदैव यतना करे। यहां दिशाओं का कथन करके क्षेत्र प्राणातिपातविरति का और 'सदैव' कहकर कालप्राणातिपात विरमण का प्रतिपादन किया गया है।
ટીકા”—ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવાથી શિષ્ય જીન-વચનાના મને જાણુનારા બની જાય છે, અને મન્ન થઈને સારી રીતે મૂળ ગુણે! અને ઉત્તર ગુણાને જાણવા વાળા બની જાય છે. તેથી હવે મૂળ ગુણના સમધમાં કહેવામાં આવે છે.
ઉધ્વ'દિશામાં, અધાદિશામાં તિદિશામાં જે કૈાઈ ત્રસ लव छे, અર્થાત્ દુઃખ વિગેરેની પ્રાપ્તિ થતાં ઉદ્વેગ પામવાવાળા તેજસ્કાય, વાયુકાય, અને દ્વીન્દ્રિય વિગેરે પ્રાણિયા છે, તથા જે સ્થાવર નામ ક્રમના ઉદયવાળા પૃથ્વીકાય, અસૂકાય, અને વનસ્પતિકાયના સ્થાવર જીવા છે, કે જેના સૂક્ષ્મ અને ખાદર રૂપથી અનેક ભેદ અને પ્રભેદ થાય છે, તેમાં હમેશાં યતનાવાન થયું. અહિંયાં દિશાઓનુ કથન કરીને ક્ષેત્ર પ્રાણાતિપાત વિરતિનું અને ‘સદૈવ’ કહીને કાલ પ્રાણાતિપાત વિક્રમણનુ પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ છે,
सू० ५५

Page #445

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
प्रतिपादिता । 'जए' यतः तद्रक्षणे यतनावान् सन् स्थावरजङ्गममाणिषु उपकारेsपकारे वा 'मणप्पओसं' मनसा मनागपि मद्वेषमकुर्वन् 'अविकंपमाणे' अविकम्पमानः- संयमादविचलन् 'परिव्वज्जा' परिव्रजेत् - संयममार्गे विचरेत् ।
तदेवं योगकिकरण त्रिकेण द्रव्यक्षेत्रकालमावरूपां प्राणातिपात विरतिं सम्यगू अरत्यद्विष्टतया अनुपालयेत् । एवं शेषाण्यपि महाव्रतानि उत्तरगुणांश्च ग्रहणा सेना शिक्षासमन्त्रितः सम्यग् अनुपालयेदिति भावः ॥ १४॥ मूलम् - कालेण पुच्छे समियं पयासु,
इक्खमाणो दवियेस्स वित्तं ।
तं सोर्यकारी पुढो पैसे,
संखाईमं केवलियं समाहिं ॥१५॥
छाया - कालेन पृच्छेत् समितं प्रजासु आचक्षाणो द्रव्यस्य वृत्तम् । तं श्रत्रकारी पृथक् प्रवेशयेत् संख्यायेमं केवलिकं समाधिम् ॥ १५ ॥ किसी भी जीव के द्वारा उपकार या अपकार होने पर मन से भी किंचित् द्वेष न करे ।
इस प्रकार तीन कारण तीन योग से द्रव्य क्षेत्र काल और भावरूप हिंसाविरति का सम्यक् प्रकार से, रागद्वेष से रहित होकर पालन करे । इसी प्रकार शेष महाव्रतों का और उत्तर गुणों का भी ग्रहण और आसेसेवन रूप शिक्षा से युक्त होकर सम्यक् रूपसे पालन करे || १४ || गुरुकुल में वास करने वाले शिष्य की विनयविधि कहते हैं'काले' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'काले - कालेन' प्रष्टव्य अवसर को जान कर 'पयासुકોઈ પશુ જીવ દ્વારા ઉપકાર અથવા અપકાર થાય ત્યારે મનથી પણ કંઈ પણ દ્વેષ ન કરે,
આ રીતે ત્રણ કરણ અને ત્રણ ચેાગેાથી દ્રશ્ય, ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવરૂપ હિંસા વિરતિના સમ્યક્ પ્રકારથી રાગ દ્વેષથી રહિત થઈને પાલન કરે. એજ રીતે બાકીના મહાવ્રતાનું અને ઉત્તર ગુણેનુ' પણ ગ્રહણ અને આસેવન રૂપ શિક્ષાથી યુક્ત થઈને સમ્યક્ રૂપથી પાલન કરે ૫૧૪ા
ગુરૂકુળમાં વાસ કરવાવાવાળા શિષ્યની વિનયવિધિ કહૈવામાં આવે છે. 'काळेण' इत्यादि
शब्दार्थ'--'कालेण कालेन' पूछवा योग्य भवसरने भधुने 'पयासु

Page #446

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् ५५
अन्वयार्थः-गुरुकुम्वासिशिष्यस्य विनयविधिमाह-(कालेण) कानप्रष्टव्यकालं ज्ञात्वा (पयासु) प्रजासु-जीवविषये (समिय) समितम् सम्यग् ज्ञानयुक्तम् आचार्यम् (पुच्छे) पृच्छत्-जीवादिविषयकं प्रश्नं कुर्यात् , प्रश्नोत्तरं ददत् खलु गुरुः शुश्रूषायोग्यो भवति अतएवाह-(दवियस्स) द्रव्यस्य-मोक्षगमनयोग्यभव्यस्य वीतरागस्य वा (वित्त) वृत्तम्-संयमानुष्ठानम् आगमं वा (आइक्खमाणो) प्रजासु' जीवों के विषयमें समियं-समितम्' सम्यक् ज्ञानवाले आचार्य को 'पुच्छे-पृच्छेत्' जीवादि संबंधी प्रश्न पूछे 'दवियस्स-द्रव्यस्य मोक्ष गमन के योग्य सर्वज्ञके वित्तं-वृत्तम्' संयमानुष्ठानको 'आइक्खमाणे -आचक्षाणः' बताने वाले आचार्य की साधु पूजा करे 'तं-तम्' उस आचार्यके उपदेशको 'सोयकारी-श्रोत्रकारी' आचार्य की आज्ञाका पालन करने वाला शिष्य 'पुढो-पृथक् एकान्त भावसे 'पवेसे-प्रवेशयेत्' अपने अंत:करण में स्थापित करे 'इम-इमम्' आगे कहे जाने वाला 'केवलियं-कैवलिकम्' केवल ज्ञान से कहा हुआ 'समाहि-समाधिम्' सम्यक ज्ञानादिको 'संखा-संख्याय' सम्यक् प्रकारसे जान करके हृदय में धारण करे ॥१५॥
अन्वयार्थ-पूछने का समय जान कर या देखभाल कर शिष्य-प्रजा जीवोंके विषय में सम्यग्ज्ञान युक्त आचार्य को पूछे, याने जीवादि विषय प्रश्न करे, प्रश्नों का उत्तर देने वाले गुरु सेवा करने योग्य होते हैं। इसलिये कहते हैं कि भव्य द्रव्य अर्थात् मोक्ष गमन योग्य अथवा प्रजासु' वाना समयमा ‘समिय-समितम्' सम्५५ ज्ञान मायायन 'पुच्छे-पृच्छेत्' प्रश्न पूछे. 'दवियरस-द्रव्याय' मोक्ष अमनन योग्य सपना 'वित्त-वृत्तम्' सयमानुडानने 'आइक्खमाणे -आचक्षाणः' मतावास आया. याना सा५ सा२ रे 'तं-तम्' को मायाय ना ५३शने 'सोयकारी-श्रोत्रकारी' मायायनी माज्ञातुं पान ४२वापाणी शिष्य 'पुढो-पृथम्' ird wal 'पवेसे-प्रवेशयेत्' पोताना मत:४२मा धान .४२ 'इम-इमम्' मागण . पामा भावना२। 'केवलियं कैवलिकम्' उस ज्ञानथा ४वामां आवेस 'समा. हि-समाधिम्' सभ्य ज्ञानाहिने 'संखाय-संख्याय' सारी शते oneAREયમાં ધારણ કરે છે૧પ
અન્વયાર્થ–પ્રશ્ન પૂછવાને સમય જાણીને સમજી વિચારીને શિષ્ય પ્રજાના હિત સંબંધી સમ્યક્ જ્ઞાન યુક્ત આચાર્યને પ્રશ્ન પૂછે છે. અર્થાત જવાદિના સંબંધમાં પ્રશ્ન કરે. પ્રશ્નોના ઉત્તર આપવાવાળા ગુરૂ સેવા કરવા

Page #447

ww
४६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
चक्षाणः कथयन् उपदिशन प्रश्नस्योत्तरं ददानः सत्करणीयो भवति (तं) तम्आचार्योपदेशम् (सोयकारी) - श्रोत्रकारी श्रोत्रे - कर्णे कर्त्तुं शीलः शिष्यः- आचार्यापालकः (पुढो) पृथक् (पवे से) प्रवेशयेत - स्वान्तःकरणे स्थापयेत् ( इमं ) इमम् वक्ष्यमाणम् (केवलियं ) कैलिकम् - केवलज्ञानेन कथितम् (समाहिं) समाधिम् ( संखा ) संख्याय सम्यग् ज्ञात्वा स्वहृदये धारयेत् ॥ १५ ॥
-
टीका- गुरुकुलनिवासिनां विनेयानां विनयविधिमाह - 'काले ' इत्यादि । 'काळेण कालेन प्रष्टव्य कालं ज्ञात्रा 'पयासु' प्रजासु प्रकर्षेण जायन्ते - उत्पत्ति पदवीमासादयन्तीति प्रजाः - जीवाः । तादृशजीवविषये 'पुच्छे' पृच्छेत् प्रश्नं कुर्यात् कं पृच्छेत् तत्राह - 'समियं' समितम् सम्यग्ज्ञानयुक्तम् आचार्यम्, जीवादिविषयकं प्रश्नं कुर्यात् । ततः 'आइक्खमाणो' आचक्षाणः - प्रश्नोत्तरं ददत् आचार्यादिः शुश्रूषायोग्यो भवति । किं कथयन् तत्राह - 'दवियरस' द्रव्यस्य मोक्षगमनयोग्यमव्यस्य वीतरागस्य वा 'वित्तं' वृत्तम्- अनुष्ठानमागमं संयमं वा, ज्ञानं वीतराग का वृत्त याने संयमानुष्ठान का या आगम का उपदेश देने वाला और प्रश्नों का उत्तर देने वाला गुरु सत्कार करने योग्य होता है । इसलिये आचार्य के उपदेश का ग्रहण करने वाला शिष्य आचार्य की आज्ञा पालक होकर आचार्योपदेश को अपने हृदय में स्थापित करे और केवलज्ञान के द्वारा प्रतिपादित वक्ष्यमाण समाधि को सम्यक् प्रकार से जान कर आत्मा में धारण करे ॥ १५॥
टीकार्थ- गुरुकुलवासी बिनेयो (शिष्यों) की विनय विधि कहते | प्रश्न करने का योग्य अवसर जान कर जीवों के विषय में आचार्य से प्रश्न पूछे प्रश्नों का उत्तर देने वाले आचार्य आदि शुश्रूषा के योग्य ચાન્ય હાય છે. તેથી કહેવામાં આવે છે કે--ભવ્ય દ્રવ્ય અથતુ મેાક્ષ ગમન ગ્ય અથવા વીતરાગના વૃત્તાંત અર્થાત્, સંયમાનુષ્ઠના ઉપદેશ આપવાવાળા અને પ્રશ્નોના ઉત્તર આપવાવાળા ગુરૂ સત્કાર કરવાને ચાગ્ય ડાય છે. તેથી આચાયના ઉપદેશને ગ્રહણ કરવા વાળા શિષ્યે માસાની આજ્ઞાનું પાલન કરનાર બનીને આચાર્યના ઉપદેશને પોતાના હૃદયમાં સ્થાપિત કરે અને કેવળજ્ઞાન દ્વારા પ્રતિપાદિત વયમાણુ સમાધિને સારી
રીતે જાણીને
આત્મામાં ધારણ કરે. ॥૧૫॥
ટીકાથ—ગુરૂકુળમાં રહેવાવાળા વિનય (શિષ્ય) ના વિનયવિધિ કહે. વામાં આવે છે. પ્રશ્ન કરવાને યોગ્ય અવસર સમજીને જીવેાના સંબધમાં આચાય ને પ્રશ્ન પૂછે, પ્રશ્નોના ઉત્તર આપવાવાળા આચાર્ચ વિગેરે સેવા કર

Page #448

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् ४३७ ब्रुवाणो गुरुः सत्करणीयो भवति । तमुपदिशन्तं गुरुम् 'सोयकारी' श्रोत्रकारीआचार्योपदिष्टं श्रोत्रे-कणे कत्तुं तत्क्षणे एव धारयितुं शीलं यस्य सः। तथाआचार्याज्ञासंपादकः, 'पुढो' पृथक् 'पवेसे' स्वान्तःकरणे प्रवेशयेत्-व्यवस्थापयेत् । 'संखा' संख्याय-सम्यग्ज्ञात्वा, इमं वक्ष्यमाणम् 'केवलियं' कैवलिकम्-केवलिना संजातं-केवलज्ञानेन कथितम् । 'समाहि' समाधिम्-सम्यग्ज्ञानादिकं स्वहृदये व्यवस्थापयेदिति ॥१५॥ मूलम्-अस्सि सुठिच्चा तिविहेण तायी,
एएसु या संतिनिरोहमाहुँ। 'ते एवैमक्खंति तिलोगदंसी,
ण भुज्ज मेयंतु पमायसंगं ॥१६॥ छाया-अस्मिन् सुस्थाय त्रिविधेन त्रायी, एतेषु च शान्तिनिरोधमाहुः ।
___ त एवमाचक्षते त्रिलोकदर्शिनो, न भूयो यन्तु प्रमादसङ्गम् ॥१६॥ होते हैं। मोक्ष गमन के योग्य भव्य जीव के या वीतराग के वृत्तको अर्थात् आगम को या आचार को निरूपण करने वाला गुरु सत्कार करने योग्य होता है। तत्व का उपदेश करनेवाले गुरु के उपदेश को कानों में धारण करना चाहिए। अर्थात् सावधानी के साथ श्रवण कर के तदनुसार व्यवहार करना चाहिए। उसे अन्तरतर में प्रवेश कराना चाहिए । तथा आगे कही जाने वाली केवली भगवान् के द्वारा कथित समाधि सम्यग्ज्ञानादि को भी हृद्य में धारण करना चाहिए ॥१५॥
'अस्सि सुठिच्चा' इत्यादि ।
शब्दार्थ – 'अस्सि-अस्मिन्' गुरुके उपदेश वचनमें 'सुठिच्चाવાને યે હોય છે. મેક્ષ ગમનને ગ્ય ભવ્ય જીના અથવા વીતરાગના વૃત્તને અર્થાત્ આગમને અથવા આચારને કહેવાવાળા ગુરૂ સત્કાર કરવાને યોગ્ય હોય છે. તત્વનો ઉપદેશ કરવા વાળા ગુરૂના ઉપદેશને કાનમાં ધારણ કરે જઈએ. અર્થાત્ સાવધાનતા પૂર્વક સાંભળીને તે પ્રમાણે વ્યવહાર કર જોઈએ તથા આગળ કહેવામાં આવનારી કેવલી ભગવાન્ દ્વારા કહેવામાં આવેલ સમાધિ સમ્યક્ જ્ઞાન વિગેરેને પણ હૃદયમાં ધારણ કરી લેવી જોઈએ. ૧૫
अस्सिं सुठिच्चा' त्यादि शहा- 'अस्सि-अस्मिन्' शु३॥ पढे। वयनमा ‘सुठिच्चा सुस्थाय'

Page #449

४३८
सूत्रकृताचे ___ अन्वयार्थ:- (अस्सि) अस्मिन् गुरुकुले निवसन् शिष्यः (मुठिच्चा) सुस्थायसमाधिरूपे मुक्तिमार्गे सम्यक् स्थित्वा (तिविहेण) त्रिविधेन-त्रिकरणत्रियोगेन (तायी) वायी-सकलजीवत्राणकारको भवति (एएसु या) एतेषु च-समितिगुप्त्यादिषु विचरतः-संयतस्य (संति) शान्तिम्-समस्तक्लेशक्षयरूपाम् (निरोह) सुस्थाय' समाधि रूप मुक्ति मार्गमें सुचारु रूपसे निवास करनेवाला साधु 'तिविहेग-त्रिविधेन' त्रिकरण तीन योगसे 'तायी-त्रायो' समस्त जीवों का रक्षण करने वाला होता है 'एएस-एतेषु' ये समिति और गुप्तिके पालन करनेवाले संयतको 'या संनि-या शान्तिः सकल क्लेशक्षयरूप जो शान्ति है तथा 'निरोह-निरोधम्' अशेष कर्मक्षय रूप निरोध-कर्मका क्षय होना 'आहु-आहुः सर्वज्ञों ने कहा है वे कौन थे ? ऐसी जिज्ञासा में कहते हैं-'तिलोगदंसी-त्रिलोकदर्शिनः' तिनों लोकके ज्ञाता 'ते-ते' वे तीर्थंकरादि 'एवमक्खंति-एवमाचक्षते' इस प्रकारसे कहते हैं की भुज्ज य-भूपश्च' फिरसे 'पमायसंगं-प्रमादसङ्गम्' मदक पायादि संसर्ग को 'ण एयंतु-न यन्तु' प्राप्त न होवे ॥१६॥ ___ अन्वयार्थ-गुरुकुल में निवास करनेवाला शिष्य समाधि रूप सम्पर ज्ञान चारित्रात्मक मुक्तिमार्ग में सम्यक स्थित होकर त्रिकरण त्रियोग से सकल जीवों का त्राण कारक (रक्षक) होता है। मोक्षतत्त्व को जानने वाले विद्वान् सर्वज्ञ भगवान् तीर्थकर समिति गुप्ति आदि में समाधि ३५नु मुतिमामा सुया३ ५४।२थी निपा ४२वापाको साधु 'तिवि हेण-त्रिविधेन' त्रि वियोगधी 'सायी-त्रायी' या वानु २क्षण ४२१॥ વાળે હેય છે. “gug-” આ સમિતિ અને ગુપ્તિનું પાલન કરવાવાળા सयतने 'या संति-या शान्तिः स वेश क्षय ३५२ शान्ति छ तथा 'निरोह निराधम्' अशेष भक्षय ३५ निरी५ अर्थात् मना क्षय थवानु 'आहुआहुः' सबा धु छ. ते सर्प आता ? से शास॥ भाटे से छ है-'तिलोगदंसी-त्रिलोक हि नः' त्रणेने पापा 'ते-ते' मे तिथ. शह 'एवमक्खं त-एवमाचक्षते' से रीते ४ छे ?-'भूज य-भूयश्च' शथी 'मायसंग-प्रमादमगम्' महषाय विगैरे सगन 'ण एयंतु न यन्तु' प्रात ન થાય ૧૬
અવયાર્થ–ગુરૂકુળમાં નિવાસ કશ્વાવાળે શિષ્ય સમાધિ રૂ૫ સમ્યફ જ્ઞાન ચારિત્રાત્મક મુક્તિમાર્ગમાં સુસ્થિત થઈને ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગથી સકલ ના ત્રાણુ કારક (રક્ષક) થાય છે. મોક્ષ તત્ત્વને જાણવાવાળા વિદ્વાન સર્વજ્ઞ ભગવાન તીર્થકર સમિતિ ગુપ્તિ વિગેરેમાં વિચરવાવાળા સંયમી સાધુને

Page #450

समार्थबोधिनी टीका प्र. धु. म. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४३९
निरोधम् - अशेषकर्मक्षयस्वरूपम् (आहु ) :- प्रतिपादयन्ति ते के इत्याह- (तिलोग दंसी) त्रिलोकदर्शिनः सर्वज्ञाः (ते) ते - तीर्थकराः पूर्वोक्तमर्थम् (एवमक्खंति) एव माचक्षते - कथयन्ति (भुज्जे) भूयः पुनः खलु (मासं) दम्मदकपायादिसंसर्गम् (ण एयंतु) न यन्तु न प्राप्नुवन्तु इति तीर्थकराः प्रतिपादयन्ति | १६ |
}
टीका - अपि चान्यत् 'अस्सि' अस्मिन् गुरुकुले निक्सन् शिष्पः 'सुठिच्चा' सुस्थाय - परगुरुमुखात् सर्वज्ञशास्त्रं श्रुवम् श्रुत्वा च सम्यगवधारितम् अवधारिते च तस्मिन, समाधिभूते मुक्तिमार्गे सम्यवस्थित्वा 'तिविण' त्रिविधेन- त्रिकरणत्रियोगेन 'तायी' त्रायी सस्थावर सूक्ष्मवादरपर्याप्तापर्यात सकलजीवरक्षको भवति षट्कारक्षणोपदेशको वा, तस्य 'एएस या एतेषु च समितिगुप्त्यादिषु विचरने वाले संयमी साधु को समस्त क्लेश क्षय रूप शान्ति तथा अशेष कर्मक्षय रूप निरोध हो जाता है ऐसा कहते हैं। वे त्रिलोकदर्शी सर्वज्ञ वीतराग तीर्थंकर भगवान् पूर्वोक्त अर्थ को इसलिए कहते हैं कि जिससे साधु महात्मा शिष्यगण फिर से क्रोधादि कषाय जात्यादि आठ मदका संसर्ग को न प्राप्त करे ॥ १६ ॥
टीकार्थ - गुरुकुल में निवास करने वाले शिष्यने गुरु के मुख से जो सर्वज्ञ का शास्त्र सुना है और सुनकर अवधारण (अर्थादिनिश्चय करने वाला) किया है। उसे अवधारण करने पर समाधि रूप मुक्ति मार्ग में सम्यक् प्रकार से स्थित हो । तीन करण और तीन योग से त्रस, स्थावर, सूक्ष्म, बादर, पर्याप्त, अपर्याप्त आदि समस्त जीवों का रक्षक हो या षट्टकाय जीवों की रक्षा का उपदेश कर्ता हो । समितिगुप्ति आदि में નિધ થઈ જાય ભગવાન્ પૂર્વોક્ત
સમસ્ત કલેશ ક્ષય રૂપ શાન્તિ તથા અશેષ ક‘ક્ષય રૂપ છે. તેમ કહે છે. એ ત્રલેાકદશી સર્વજ્ઞ વીતરાગ તીથ"કર અને એ માટે કહે છે કે-જેથી સાધુ મહાત્મા શિષ્ય ગણુ ક્રીથી ક્રોધાદિ કષાય જાત્યાદિ આઠે મદના સંસર્ગને પ્રાપ્ત ન થાય ૫૧૬મા
S.
ટીકા ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવા વાળા શિષ્યે ગુરૂ મુખેથી સન પ્રશું?ત માગમનું શ્રવણુ કર્યુ છે, અને તે સાંઢળીને અવધારણુ અર્થાત્ અર્થાના નિશ્ચય કરેલ છે. તે એ રીતે અવધારણ કરવાથી સમાધિ રૂપ મુક્તિ માર્ગોમાં સમ્યક્ પ્રકારથી સ્થિર રહે. ત્રણ કરણ અને ત્રણ ચેાગથી ત્રસ, સ્થાવર, સૂક્ષ્મ, આદર, પર્યાપ્ત અપર્યાપ્ત વિગેરે સઘળા જીવાની રક્ષા કરવા વાળા ઢાય કે ષટ્કાયના જીવાની રક્ષાના ઉપદેશ કરવાવાળા હોય સમિતિ ગુપ્તિ વિગેરેમાં વિચરવાવાળા સયત પુરૂષને સમરત
કલેશેાના ક્ષય

Page #451

सूत्रकृतागसूत्र विचरता-संयतस्य 'संति' शान्तिम्-समस्तक्लेशक्षयरूपाम्, तथा 'निरोह' निरोधम्-अशेषकर्मक्षयस्वरूपम् 'आहु' आहुः-प्रतिपादयन्ति के एवं प्रतिपादयन्ति तत्राह-तिलोगदंसी' त्रिलोकदर्शिनः त्रयाणां लोकानां दर्शनशीला ते त्रिलोकदर्शिनः-सर्वज्ञाः-तीर्थकराः पूर्वोक्तमर्थम् ,ते' ते तीर्थकराः 'एवमक्खति' एव माचक्षते-कथयन्ति, एवमेवार्थ ते तीर्थकरादयः प्रतिपादयन्ति संसारसागरस्य पारगमनाय । 'ण भुज्ज' न भूयः 'एयंतु' यन्तु ‘पमायसंग' प्रमादसङ्गम् मद. कषायादिसम्बन्ध साधो न कुर्वन्तु इति प्रतिपादयन्ति । गुरुकुले वसन् साधुः सम्यग् मनोवाक्कायैः प्राणिजावान् रक्षन समितिगुप्तिपरिपालनेन शान्ति मुक्ति च प्राप्नोति । त्रिलोकदर्शिनस्तीर्थकराः कथयन्ति यत् एवंभूनाः साधक: कथमपि प्रमादसङ्ग न प्राप्नुयुरिति भावः ॥१६॥ विचरण करने वाले संयत पुरुष को समस्त क्लेशों का क्षय रूप शान्ति प्राप्त होती हैं और समस्त कर्मों का क्षय रूप निरोध भी प्राप्त होता है। ऐसा तीनों लोकों को देखने वाले तीर्थंकर कहते हैं। संसारसागर से पार पहुंचने के लिए तीर्थंकर पूर्वोक्त अर्थ को इसी प्रकार कहते हैं। उनका कथन है कि साधु फिर प्रमाद अर्थात् मद्य कषाय आदि का संग न करे।
तात्पर्य यह है कि गुरुकुल में निवास करने वाला साधु मन वचन काय से प्राणियों की रक्षा करता हुआ, समितियों और गुप्तियों का पालन करके शान्ति और मुक्ति प्राप्त करता है। त्रिलोकदर्शी तीर्थंकरों का कथन है कि इस प्रकार के साधु किसी भी प्रकार के प्रमाद का संसर्ग न करे ॥१६॥ રૂપ શાંતિ પ્રાપ્ત થાય છે. અને સઘળા કર્મોનો ક્ષયરૂપ નિરોધ પણ થાય છે. એ પ્રમાણે ત્રણે લેકેને દેખવાવાળા તીર્થંકરે કહે છે. સંસાર સાગરથી પાર પહોંચવા માટે તીર્થંકર પૂર્વોક્ત અર્થને આજ પ્રમાણે કહે છે તે કહે છે કે-સાધુએ પ્રમાદ અર્થાત્ મઘ વિષય કષાય વિગેરેને સંગ કરે નહીં.
अडवानु' तात्५ मे छे 8-३मा निवास ४२वावर साधु, मन, વચન, અને કાયાથી પ્રાણિયાની રક્ષા કરતા થકા સમિતિ અને ગુપ્તિનું પાલન કરીને શાંતિ અને મુક્તિ પ્રાપ્ત કરે છે. ત્રણે કાળના જ્ઞાનને જાણ નારા તીર્થકરનું કથન છે કે-આવા પ્રકારના સાધુ કોઈ પણ પ્રકારના પ્રમાઅને સંસર્ગ ન કરે ૧દા

Page #452

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-निसम्म से भिक्खु समीहियटुं,
पडिभाणवं होई विसारए य। आयाणमट्टी वोदाणमोणं,
उवेच्च सुद्धेणे उँवेइ मोक्खं ॥१७॥ छाया--निशम्य भिक्षुः स समीहितार्थ, प्रतिभानवान् भवति विशारदश्च ।
आदानार्थी व्यवदानमौनम्, उपेत्य शुद्धनोपैति मोक्षम् ॥१७॥ 'निसम्म से भिक्खु इत्यादि।
शब्दार्थ-'से-सः' गुरु के समीप निवास करनेवाला भिक्खू-भिक्षु।' साधु 'समीहियटे-समीहितार्थम्' अपने अभिलषित मोक्षरूप अर्थको 'निसम्म-निशम्य' गुरुमुख से सुन करके 'पडिभाणव-प्रतिभानवान' हेयोपादेय के ज्ञानवाला 'होह-भवति' होता है 'विसारए य-विशारद यथावस्थितार्थ को पतिपादन करनेवाला होता है 'आयाणमट्टी-आदानार्थी सम्यक् ज्ञान अथवा मोक्ष की कामना वाला वह साधु 'वोदाणमोणंव्यवदान मौनम्' धारह प्रकारका तप और सर्वविरतिरूप संयम को उपेच्च-उपेत्य ग्रहण और आसेवन रूप शिक्षा से प्राप्त करके 'सुद्धेणशुद्धन' उद्गमादि दोषरहित आहार से जीवन विताता हुआ 'मोक्वं. मोक्षम्' अशेष कर्मक्षयरूप मोक्षको 'उवेइ-उपैति' प्राप्त करता है॥१७॥
'निसम्म से भिक्खु' त्या
शार्थ -से-सः' १३सभीचे निवास ४२१ावा ते 'मिक्खू-भिक्षुः' साधु 'समीहियट्ठ-समीहितार्थम्' पाताने छत मोक्ष३५ २२ 'निसम्मनिशम्य' शुभुमी सांगाने 'पडिभाणवं-प्रतिभानवान्' योपाय अवज्ञान पामे होइ-भवति' खाय छे. 'विसारए-विशारदश्च' तथा यथास्थिताय , प्रतिपादन ४२वावाणे डाय छे. 'आयाणमट्टी-आदानार्थी' सभ्य ज्ञान अथवा भाक्षनी मनावात साधु 'वादाणमोणं-व्यवदानमौनम्' सार आरत त५.मन सपिरति ३५ सयभने 'उपेच्च-उपेत्य' 8 भने आसपन३५ शिक्षाथी urd शन सुद्धण-शुद्धेन' म विशे३ षाथी २8 Asial
वन निवड ४२ते। 'मक्खि-मोक्षम्' मशेष भक्षय ३५ मोक्षने 'उवेइसपैति' मास ४२ छ. ॥१७॥
सू० ५६

Page #453

सूत्रकृतागसूत्रे अन्ध्यार्थ:-(से) स गुरुसमीपे सदा वसन् (भिक्खु) भिक्षुः-अनवधभिक्षणशीलो मुमुक्षुः साधुः (समीहियर्ट) समीहितार्थम्-स्वाभिलषितं मोक्षरूपमर्थम् (निसम्म) निशम्य-गुरुमुखादयगम्य (पडिभाणवं) प्रतिभानवान्-हेयोपादेय. ज्ञानवान् (होइ) भवति (विसारए य) विशारदश्च श्रोतृणां यथावस्थितार्थप्रतिपादका भवति (आयाणमट्टी) आदानार्थी-मोक्षार्थी सम्यग्रज्ञानाद्यर्थी वा (वोदाण मोणं) व्यवदानमौनम्, व्यवदानं टाइशविधं तपः, मौनं सर्वविरतिलक्षणः संयमः, एतादृशौ तपःसंयमौ (उच्च) उपेत्य-ग्रहणसेवनरूपया शिक्षया प्राप्य (सुदेण) शुद्धेन-उद्गमादिदोषरहितेन आहारे जीरनयापनं कुर्वन् (मोक्ख) मोक्षम्-अशेष कर्मक्षयरूपम् (उवेइ) उपैति-प्राप्नोति ॥१७॥
टीका-'से' स सुरुषमी पे सदा वमन् 'भिक्खु' भिक्षुः-मुक्तिगमनयोग्यः मोक्षमार्गम् 'निसम्म निशम्य-अगम्य हृद्यधार्य 'समीडियg :समीहितार्थम्__ अन्वयार्थ-गुरु के समीप हमेशा वसने वाला शिष्य, भिक्षुनिर्दोष भिक्षा सेवन करनेवाला मोक्षाभिलाषी साधु स्वाभिलषित मोक्षरूप अर्थ को गुरु मुख से सुन कर प्रतिभावान होता है याने हेयोपादेय ज्ञान वाला हो जाता है और विशारद अर्थात श्रोताओं को यथापस्थित वस्तु स्वरूप का प्रतिपादन करता है और मोक्षार्थी या सम्घग् ज्ञानार्थी पुरुष घारह प्रकार के तप और सर्वविरति लक्षण संयम के ग्रहण सेवन रूप शिक्षा द्वारा प्राप्त कर उद्गमादि दोष रहित आहारसे संयमयात्राका निर्वाह करते हुए अशेष कर्म क्षय रूप मोक्ष को प्राप्त करता है ॥१७॥
टीकार्थ-सदा गुरुके समीप निवास करने वाला साधु मोक्षमार्ग को सुनकर और हृदय में धारण करके, अपने अभीष्ट मोक्ष रूप अर्थको
અન્વયાર્થ–ગુરૂની સમીપ કાયમ વાસ કરવાવાળા શિષ્ય કે જે નિર્દોષ ભિક્ષાનું સેવન કરવાવાળે અને મોક્ષાભિલાષી છે અને પિતે ઈચ્છેલ મિક્ષરૂપ અર્થને ગુરૂમુખેથી સાંભળીને પ્રતિભાવાન થાય છે. એટલે કે હે પાદેય જ્ઞાનવાન થઈ જાય છે. અને વિશારદ અર્થાત્ શ્રોતાઓને યથાવસ્થિત વસ્તુ સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરે છે. અને ક્ષાર્થી અર્થાત સમ્યક જ્ઞાનાર્થી પુરૂષ બાર પ્રકારના તપ અને સર્વ વિરતિ લક્ષણ સંયમને ગ્રહણ સેવન રૂપ શિક્ષા દ્વારા પ્રાપ્ત કરીને ઉદ્ગમાદિ દેષ રહિત આહારથી સંયમ યાત્રાને નિર્વાહ કરતા થકા અશોષકર્મ ક્ષય રૂપ મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે, ૧ળા
1 ટીકાર્થ–સદા ગુરૂ સમીપે વાસ કરવાવાળે સાધુ મોક્ષમાર્ગને સાંભળીને તથા તેને હૃદયમાં ધારણ કરીને પિતે ઈચ્છેલા મોક્ષ રૂપ અર્થને

Page #454

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् स्वस्याऽभिलपितं मोक्षरूपमर्थ ज्ञात्वा हेयोपादेयं सम्यक् परिज्ञाय आचार्यसमीपवासात् 'पडिभाण' प्रतिभानवान्-हेयोपादेयज्ञानात् 'होइ' भवति । तथा'विसारए ये विशारदश्च-स्वसिद्धान्तस्य यथावत् परिज्ञानात् श्रोतृणां यथाव. स्थितार्थ प्रतिपादकश्च भवति । 'आयाणमट्ठी' आदानार्थी तत्रादानं मोक्षः, आदान सम्यग् ज्ञानादिकं वा तदेवार्थः-प्रयोजनं विद्यते य स आदानार्थी एतादृशो ज्ञानादिप्रयोजनवान् 'वोदाणमोणं' व्यवदानमौनम् , तत्र व्यवदानं द्वादशविधं तपः मौनं सर्वविरतिलक्षणः संघमा, एमाहौ तपःसंयमौ 'उवेच्च' उपेत्यग्रहणसेवनया द्विविधया शिक्षया सर्वदा सवितः सर्वत्र प्रमादरहितः, प्रतिमासम्पन्नो विशारदश्च । 'सुद्धण' शुद्धेन उद्गमादिदोषरहितेन आहारेणाऽऽत्मानं यापयन् 'मोक्खं' मोक्षम्--अशेषकर्मक्षयरूपम् ‘उवे' उपैति-माप्नोति । कारणसमवधानाच्च सद्य एव मोक्षमशेषकर्मक्षयरूपं प्राप्नोतीति।
गुरुकुले वासं कुर्वन् आचार्यमुखात् सवज्ञागमं सत्साधोराचरणादिकं श्रुत्वा जान कर, हेय और उपादेध को भली भांति समझ कर ज्ञानवान हो जाता है। वह अपने सिद्धान्त को यथावर जाल कर कुशल बन जाता है और श्रोताओं के समक्ष यथार्थ अर्थों का प्रतिपादक होता है । आदान अर्थात् मोक्ष या सम्यग्ज्ञानादिक अर्थ को जानने वाला होता है। तप
और संयम को ग्रहण और आलेवन रूप दोनों प्रकार की शिक्षा से प्राप्त करके सर्वत्र प्रमाद रहित, प्रतिमा सम्पन्न और विशारद होता है। उद्गमादि दोषों से रहित शुद्ध आहार से जीवन निर्वाह करता हुआ मोक्षको प्राप्त करता है।
तात्पर्य यह है कि गुरुकुलवास करता हुआ साधु आचार्य के मुख से सर्वज्ञ प्रणीत आगम और सत् साधु के आचार आदि को श्रवण જાણીને તથા હેય અને ઉપાદેય અર્થાત્ ગ્રહણ કરવા ગ્ય અને ત્યાગ કરવા
ગ્ય તત્વને સારી રીતે સમજીને જ્ઞાનવાન બની જાય છે. તે પિતાના સિદ્ધાં. તને સારી રીતે યથાર્થ રૂપથી જાણીને કુશળ બની જાય છે. અને શ્રોતાએની સમક્ષ યથાર્થ અર્થોનું પ્રતિપાદન કરવાવાળો બને છે. આદાન અર્થાત મોક્ષ અથવા સમ્યકજ્ઞાનાદિને જાણવાવાળે થાય છે. તપ અને સંયમને ગ્રહણ અને આસેવન રૂપ અને પ્રકારની શિક્ષાથી પ્રાપ્ત કરીને સર્વત્ર પ્રસાદ રહિત, પ્રતિભા સંપન અને વિશારા થાય છે. ઉદ્દગમ વિગેરે દેથી રહિત શુદ્ધ આહારથી જીવન નિર્વાહ કરતે થકો મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે.
કહેવાનો આશય એ છે કે-ગુરૂકુળમાં વાસ કરતા થકા સાધુ આચાર્યના મુખેથી સર્વજ્ઞ પ્રણીત આગમ અને સત્ સાધુના આચાર વિગેરેને

Page #455

सूत्रकृताङ्गसूत्र मतिमासम्पमा शास्त्रार्थप्रतिपादकश्च भवति । तथा सम्यग्ज्ञानाधर्थी तपः संयमों माय विशुद्धाहारेण शरीरयात्रा निर्वहन् मोक्षगामी भवतीति भावः ॥१७॥ मलम्-संखाइ धम्मं च वियागरंति,
बुद्धा हु ते अंतकरा भवंति। ते पोरगा दोह वि मोयणाए,
संसोधियं पह मुंदाहरंति ॥१८॥ छाया-'संख्यया धर्मच न्यागृणन्ति; बुद्धा हु तेऽन्तकरा भवन्ति ।
ते पारगा द्वयोरपि मोचनाय, संशोधितं प्रश्नमुदाहरन्ति ॥१८॥ करके प्रतिमा सम्पन्न और शास्त्र के अर्थ का प्रतिपादक हो जाता है। सम्यग्ज्ञानादि का अर्थी होकर तप और संयम को प्राप्त करके विशुद्ध
आहार से शरीर निर्वाह करता हुआ मोक्षगामी होता है ॥१७॥ . अब गुरूकुलवासियों का धर्म कहते हैं-'संखाइ धम्मंच' इत्यादि।
शब्दार्थ-'धम्मच-धर्मश्च' श्रुतचारित्र लक्षण धर्म को 'संखाइसंख्याय' सदबुद्धिसे स्वयं धर्म को जानकर के दूसरे को 'वियागरंतिभ्यागृमन्ति' उपदेश करते हैं 'ते-ते' इस प्रकार के वे साधु 'बुद्धाहु
बुद्धा' तीनों कालके ज्ञाता होने से 'अंतकरा-अन्तकरा' सकल कर्म को विनाश करने वाले 'भवंति-भवन्ति' होते है ते-ते' यथावस्थित धर्म का प्रतिपादन करनेवाले 'दोहवि-बयोपि' आने और दूसरे के 'સાંભળીને પ્રતિભા સંપન્ન અને શાસ્ત્રના અર્થને પ્રતિપાદન કરવાને સમર્થ બની જાય છે. સમ્યક્ જ્ઞાન વિગેરેની કામના વળે થઈને તપ અને સંય. મને પ્રાપ્ત કરીને વિશુદ્ધ આહારથી શરીરને નિર્વાહ કરતો કે મેક્ષગામી થઈ જાય છે. ૧૭ - હવે ગુરૂકુળમાં વાસ કરનારાઓના ધર્મનું પ્રતિપાદન કરવા માટે "खाइ धम्म च' त्या पायानु ४थन ४२वामा माछ.
शहा - 'धम्मंच-धर्म'च' श्रुतयारित ३५ धन संखाइ-सख्याय' सई भुद्धिया पाते Mela भीमाने 'विय.गर ति-व्यागृणन्ति' उपदेश ४२ छ. 'ते-वे' मा ४२ना साधु 'बुद्धा हु-हुः बुद्धा' 0 मने angalol
पाथी 'अंतकरा-अम्तकराः' मना विनाश ४२१॥ वाणा भवंति-भवन्ति' पाय छे. 'वे-ते' यथास्थित धमनु प्रतिपाइन ४२११॥ दोहवि-द्वयोरपि'

Page #456

-
समयार्थबोधिना टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् ४४५
अन्वयार्थः-गुरुकुलनासिनो धर्ममुपदिशन्ति, इत्याह-(धम्मं च) धर्म च श्रुतचारित्रलक्षणं धर्मम् (सं वाइ) संख्यया-सवुद्धया स्वयं धर्म ज्ञात्वा परेभ्यः (वियागरंति) व्यागृणन्ति-उपदिशन्ति मुनयः (ते) ते-एवं विधास्ते साधवः (बुद्धा हु) बुद्धा:-त्रिकालदर्शिनः खलु-निश्चयेन (अंतकरा) अन्तकरा:-सश्चित सकलकर्मणां विनाशकाः (भवति) भवन्ति (ते) ते-एवंविधा:- यथाऽवस्थित. धर्मप्रतिपादकाः (दोण्हवि) द्वयोरपि-स्वपरयोः (मोयणाए) मोबनाय-कर्मपाशविमोचनाय विमोचनया वा (पारगा) पारगाः-संसारसमुद्राद् उत्तारका भवन्ति, तथा एवंभूताः साधयः (संसोधिय) संशोधितम्-पूर्वापराऽविरुद्धम् (पह) प्रश्नम् (उदाहरंति) उदाहरन्ति-कथयन्ति ॥१८॥ 'मोयणाए-मोचनाय' कर्मपाश से मुक्त होने के लिए 'पारगा-पारगाः' संसारसमुद्र से पार पहोंचाने वाले होते हैं तथा ऐसे साधु 'संसोधियं -संशोधितम् पूर्वापरसे अविरुद्ध 'पण्हं-प्रश्नम् प्रश्नों को 'उदाहरंतिउदाहरन्ति' कहते हैं ॥१८॥ ___ अन्वयार्थ-मुनि लोग श्रुतचारित्र रूप धर्म को सम्पम् बुद्धि से स्वयं जान कर दूसरे को उपदेश देते हैं। इस प्रकार के वे साधु महात्मा त्रिकालदर्शी और सकल सश्चित कर्म का विनाशक होते हैं। इस प्रकार यथावस्थित धर्म के प्रतिपादक बेमुनिगण अपने और दूसरे को कर्मपाश से छोड़ाने के लिये या कर्मपाशसे छोड़ा कर संसार समुद्र से पार करने वाले होते हैं और इस प्रकार के साधु पूर्वापर विरोध से रहित प्रश्न का उत्तर देते हैं ॥१८॥ याताना भने भी माना 'मायणाए-मोचनाय' भाशया भुत भोट 'पारगा-पारगाः' संसार सागरथी पार पडायावावा हाय छे. तथा सेवा साधु संसोधिय-संशोधितम्' पूर्वापरथी मषि३च 'पण्ह'-प्रश्नम्' प्रभने उदा. हरति-उदाहरन्ति' ४३ छ. ॥१८॥
અન્વયાર્થ–મુનિલેક શ્રત ચારિત્ર રૂપ ધર્મને સમ્યક્ બુદ્ધિથી સ્વયં જાણીને બીજાને ઉપદેશ આપે છે. આ પ્રકારના તે સાધુ મહાત્માએ ત્રિકાલ દશ અને સઘળા સંચિત કર્મોના નાશ કરવાવાળા હોય છે. આ રીતે યથાવસ્થિત ધર્મના પ્રતિપાદક તે મુનિગણ પિતાને અને બીજાને કમંપાશથી છોડાવવા માટે અથવા કપાશથી છોડાવીને સંસાર સમુદ્રથી પાર કરવાવાળા હેય છે. અને આવા પ્રકારના સાધુ પૂર્વાપર વિરોધથી રહિત પ્રશ્નોના ઉત્તર આપે છે ૧૮

Page #457

४४६
सूत्रकृतागसूत्रे . टीका-गुरुकुलनिवासिनो मुनयः किं कुर्वन्ति तदर्शयति 'धम्म' श्रुतचारित्र लक्षणे धर्मम् ‘संखाइ संख्यया, संख्या,-सबुद्धिः तया स्वयं धर्म ज्ञात्वा परेभ्यः 'वियागरंति' व्यागृणन्ति-प्रतिपादयन्ति-उपदिशन्तीत्यर्थः । एवंविधाः 'ते' ते 'हु' निश्चयेन 'बुद्धा' बुद्धाः-त्रिकालदर्शिनः 'अंकरा भवंति' अन्त करा भवन्तिसञ्चितसकलकमणां विनाशका भवन्ति । ते ते-एवंविधाः यथाऽवस्थितधर्मपरूपकाः 'दोण्ड वि' द्वयोरपि स्वपरयोः 'मोयणाए' कर्मविभोचनाय कर्मविमोचनया वा स्नेहादिनिगडमोचन या करगभूताश्च 'पारगा' संपारसमुद्रस्य पारगा:-उत्तारका भवन्ति, तथा एवंभूताश्च 'संसोधिय' संशोधितम् पूर्वापराऽविरुद्धम् ‘पण्ह' पश्नम् 'उदाहरंति' उदाहरन्ति-कथयन्ति ।
पूर्व बुवा विचार्य कोऽयं प्रश्नकर्ता कीदृशोऽयम् कस्य धर्मस्याऽनुयायी कीदृशमर्थ ज्ञास्यति । कीरगर्थप्रतिपादनशक्तोऽहमित्यादि विचार्य व्याकुर्यात् । अथवा परेण कश्चिदर्थ पृष्टस्तं प्रश्न सम्यग् विचार्य तत उत्तरं दद्यात् ।
टीकार्थ-गुरुकुलनिवासी मुनि क्या करते हैं, सो दिखलाते है, श्रुत और चारित्र रूप धर्म को अपनी सद्बुद्धि से जान कर दूसरों को उसका उपदेश करते हैं। वे निश्चय ही त्रिकालदर्शी और संचित कर्मों के क्षय करनेवाले होते हैं। धर्मकी समीचीन प्ररूपणा करने वाले वे स्व
और पर दोनोंके कर्मबन्धन को या स्नेही आदि की वेड़ियों को काटकर संसार समुद्र से तारने वाले होते हैं। वे पूर्शपर विरोध से रहित प्रश्न का उत्तर देते हैं। प्रथम यह जान कर कि यह प्रश्न का कौन है ? कैसा है ? किस धर्म का अनुयायी है ? किस प्रकार के अर्थ को सम. झेगा ? मैं किस प्रकार के अर्थका प्रतिपादन करने में समर्थ हूं? इत्यादि
.-१३मा निस. ७२वाया भुनिया के 2-2 मता. વવા માટે હવે કહેવામાં આવે છે.-શ્રત ચારિત્ર રૂપ ધર્મને પિતાની સદ બદ્રિથી જાણીને બીજાઓને તેને ઉપદેશ આપે છે. તેઓ નિશ્ચયજ ત્રિકાલ દર્શી અને સંચિત સમસ્ત કર્મોને ક્ષય કરવાવાળા હોય છે. ધર્મની સારી રીતે પ્રરૂપણ કરવાવાળા તેઓ સ્વ અને પર એમ બનેના કર્મ બન્ધનને અથવા નેહ વિગેરેની બેડિને કાપી નાખીને સંસાર સમુદ્રથી તારવાવાળા હોય છે. તેઓ પૂર્વે પર વિરોધ વિનાના પ્રશ્નોનો ઉત્તર આપે છે, પહેલાં એ જાણી લે છે કે આ પ્રશ્નકર્તા કેણ છે ? કેવા છે? કયા ધર્મના અનુયાયી છે? કેવા પ્રકારના અર્થને સમઝશે? હું કેવા પ્રકારના અર્થનું પ્રતિપાદન કરવાને શક્તિમાન છું ? વિગેરે પ્રકારે વિચાર કરીને તે ઉત્તર આપે

Page #458

समार्थबोधिनी टीका प्र. थु. अ. १४ प्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
B
एवं ते यथावस्थितं धर्मं प्रतिपादयन्तः स्वपरवारका भवन्तीति गुरुकुले निवसन् सन्दुद्धया धर्मं ज्ञात्वा तमेवाऽन्येभ्य उपदिशेत् । एतादृशः पूर्वसचितं कर्म विनाशयति, स हि स्वं परं च कर्मजाला व्यावर्तयति ॥ १८ ॥ मूलम् - णो छायए णोऽत्रिय
सजा,
माणं ण सेवेज्ज पेगासणं च ।
ण यांविपन्ने परिहास कुंज्जा,
याऽऽसियावाय वियोग रेजा ॥ १९ ॥
छाया - नो छादवेन्नापि च लूषयेद् मानं न सेवेत प्रकाशनं च । न चापि माज्ञः परिहास कुर्याः न चाप्याशीर्वादं व्यामृगीयात् ॥ १९ ॥ विचार करके वह उत्तर देवें या किसीने कोई प्रश्न पूछा हो तो उस प्रश्न पर भली भांति विचार करके फिर उत्तर देवें ।
इस प्रकार का आचरण करनेवाला यथावस्थित धर्म की प्ररूपणा करते हुए स्व और पर को तारने वाले होते हैं ।
आशय यह है कि गुरुकुल में निवास करने वाला मुनि अपनी बुद्धि से धर्म को जान कर दूसरों को उपदेश देता है। ऐसा पुरुष त्रिकालदर्शी होकर पूर्व संचित कर्म का क्षय करता है । अपने को तथा दूसरों को कर्म जाल से छुड़ाता है ॥१८॥
अथ संयत साधु का धर्मोपदेश प्रकार कहते हैं - णो छायए' इत्यादि । शब्दार्थ - ' पन्ने - प्राज्ञः' सर्वतश्वको जानने वाला साधु 'णो छायए અથવા કાઇએ કોઈ પ્રશ્ન પૂછેલ હાય, તેા એ પ્રશ્ન પર સારી રીતે વિચાર કરીને તે પછી તેના ઉત્તર આપે
આ પ્રકારથી તેઓ યથાવસ્થિત ધર્મની પ્રરૂપણા કરતાં ૧ અને પરને તારવાવાળા હાય છે.
કહેવાના આશય એ છે કે—ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવાવાળા મુને પાતાની બુદ્ધિથી ધર્મને જાણીને બીજાઓને ઉપદેશ આપે છે, એવા પુરૂષ ત્રિકાળદર્શ થઇને પૂર્વ સ ંચિત કર્માંના ક્ષય કરે છે. પેાતાને તથા બીજાને કમ જાળથી छेडावे छे, ॥१८॥
હવે સંયુત સાધુતા ધર્માંપદેશના પ્રકાર બતાવે છે.
'जो छायए' इत्यादि
शब्दार्थ - ' पन्ने प्राज्ञः ' समस्त तत्वने भाषावाणा साधु 'णो छायए-नो

Page #459

सूत्रकृतास्त्रे अन्वयार्थः--(संयतस्य धर्मोपदेशपकारमाह-(पन्ने) प्राज्ञः-सर्वतत्त्वज्ञः साधुः (णो छायए) नो छादयेत् मूत्रार्थ नान्यथा कुर्यात्, न वा मूत्रार्थ गोपयेत् परगुणान् वा न छादयेत् (णोऽविय लुसरज्जा) नापि च लूपयेत्-परगुणान् नैव विडम्बयेत् (माणं) मानम्-अहमेव सर्वश्रेष्ठः' इत्याद्यभिमानम् (ण से वेज्ज) न सेवेत, तथा-(पगासणं च) प्रकाशनं च स्वस्य तपस्वित्वेन पण्डितत्वादिना वा ख्यापनं न कुर्यात् (ण या वि) न चापि (परिहास) परिहासम्-क्रीडानर्भवचनम् (कुज्ना) कुर्यान (ण या वि) न चापि (आसियावायं) अशीर्वादं च (वियागरेना) व्यागृणीयात-ब्रूयात्-अशीर्वादव वनं न बयादिति भारः ॥१९॥ -नो छादयेत्' सूत्रके अर्थको न छिपावे ‘णो वि य लूमाज्जा-नापि च लूषयेत्' अन्यके गुगों को न छिपावे 'माणं-मानम्' मैं ही सर्वश्रेष्ठ हूं इस प्रकार मानका 'ण सेवेज्जा-न सेवेत' सेवन न करे तथा 'पगासणं य-प्रकाशनश्च' अपने को पंडिन अथवा तपस्वि पनेसे प्रगट न करे तथा 'णयावि-नचापि' न 'आसियावायं-आशीर्वाद' आशीर्वचन 'विया. गरेज्जा-व्यागृणीयात्' का कथन करे अर्थात् आशीर्वचन न कहे ॥११॥ ___अन्वयार्थ-सर्व तत्वज्ञ साधु सूत्रार्थ का अन्यथा रूप से वर्णन नहीं करे, या सूत्रार्थ का गोपन भी नहीं करे और दूसरों के गुणों को विडम्चना में नहीं डाले। मैं ही सर्व से श्रेष्ठ हूं इत्यादि मिथ्या अभिमान नहीं करे और अपने को पाण्डित रूप से या तपस्वी रूपसे लोक में प्रकाशन नहीं करे और परिहास हसी क्रीडा में भी नर्म वचन न बोले। एवं आशीर्वाद वचन भी न बोले ॥१९॥ छादयेत्' सूत्रना मन छूपावे नही जो वि य लूसएजा-नापि च लूषयेतू' wीन गुयोन छुपा नही' 'माण-मानम्' सत्तिम छु । प्रा. २॥ मानने 'ण सेवेज्जा-न सेवेत' सेवन न २ तथा 'पगासणं य-प्रकाशनश्च' घातान पारित भयवा तपस्वियाती प्रगटन रे तथा ‘ण यावि-न चापिन 'आसियावाय-आशीर्वादम्' मायननु "वियागरेज्जा-व्यागृणीयात्' ४थन ४२ આશીર્વચન ન કહે ૧૯
અન્વયાર્થ–સર્વ તત્વજ્ઞ સાધુ સૂત્રાથનું અન્યથા રૂપથી વર્ણન ન કરે અથવા સૂત્રાર્થને છૂપાવે પણ નહીં. અને બીજાના ગુણેને પણ છૂપાવે નહીં તથા બીજાના ગુણેની વિડંબના ન કરે. હું જ સૌથી શ્રેષ્ઠ છું. એવા પ્રકારનું મિથ્યાભિમાન ન કરે અને પિતાને પંડિતપણાથી અથવા તપસ્વીપથાથી લેકમાં પ્રસિદ્ધ ન કરે અર્થાતુ મશ્કરી હાંસી મજામાં પણ અસત્ય વચન ન લે તથા આશીર્વાદ વચન પણ ન બેલે ૧

Page #460

समयार्थवोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
टीका-संयतः केन प्रकारेण प्ररूपणां कुर्यात्तत्राह-'यो छायए' इत्यादि । आचार्य शिक्षया प्रतिज्ञातागमः साधुः प्रश्नस्योत्तरं ब्रुवन् कमपि हेतुमाश्रित्य परेणोद्वेजितोऽपि शिष्येभ्यः कुपितोऽपि रत्नत्रयसंपन्नो वा कुत्रिकापणकल्पो वा चतुर्दशपूर्विणामन्यतरो वा सूत्रं तदर्थ वा 'गो छादयेत्-नान्यथा व्याख्यान कुर्यात् । अथवा धर्मकथां कुर्वन् नार्थ छादयेत्-गोपयेत्, आत्मगुणोत्कर्षामि मायेण अन्यदीयगुणान् न छादयेत् । तथा-परकीयगुणान् ‘णो वि लूसएज्जा' नापि लूपये-नैव विडम्बयेत् । अथवा शास्त्रार्थम् अपसिद्धान्तेन न व्याख्यां कुर्यात् । तथा-'सर्वस्यापि शास्त्रस्याऽहं मर्मज्ञः सर्वसंशयानां समुच्छेत्ता, नास्ति मत्तुल्योऽन्यः, अहमेव तपस्वी' इति, एवं विधम् 'माणं' मानम्-अभिमानम् 'न से वेज्जा' ____टीकाथ-साधु किस प्रकार प्ररूपणा करे, सो कहते हैं-जिसने आचार्य की शिक्षा से आगमों को जान लिया है। ऐसे साधु को प्रश्न उत्तर देते समय किसी हेतु से दूसरा कोई उद्विग्न कर दे शिष्यों पर कुपित होकर भी रत्नत्रय से सम्मन्न और कुत्रिक आपण (कुतियावण) के समान (सभी प्रश्नों का उत्तर देनेवाला) या चौदह पूर्वियों में से अन्यतर होकर सूत्र को या उसके अर्थ को न छिपावे, उसको अन्यथा व्याख्या न करे । अथवा धर्म कथा करते समय अर्थ का गोपक न करे। अपने गुणों का आधिक्य प्रकट करने के लिए दूसरे के गुणों को आच्छा दित न करे तथा दूसरे के गुणों की विडम्बना न करे। अथवा सिद्धान्त से विपरीत व्याख्या न करे । इसके अतिरिक्त मैं सब शास्त्रों के रहस्यका वेत्ता हूं, समस्त संशयों का छेत्ता हूं, मेरे जैसा अन्य कोह नहीं है, मैं ही तपस्वी हूं, इस प्रकार का अभिमान न करे। अपना पाण्डित्य
ટીકાર્થ–સાધુએ કેવી રીતની પ્રરૂપણ કરવી તે સૂત્રકાર બતાવે છે. જેણે આચાર્યની શિક્ષાથી આગામે જાણી લીધેલ છે, એવા સાધુને પ્રશ્નને ઉત્તર આપતી વખતે કઈ પણ હેતુથી બીજા કેઈ ઉદ્વિગ્ન કરે શિષ્યા પર ક્રોધ કરીને પણ રત્ન ત્રયથી સમ્પન કુત્રિક આપણુ (કુતિયાવણ)ની સરખે (સઘળા પ્રશ્નોને ઉત્તર દેવાવાળે) અથવા ચૌદ પૂર્વિયોમાંથી અન્યતર થઈને સૂત્રને અથવા તેના અર્થને છુપાવે નહીં. તેનું અન્યથા વ્યાખ્યા ન કરે. અથવા ધર્મકથા કરતી વખતે અર્થનું ગેપન ન કરે. પિતાના ગુણોનું વિશેષ પણું બતાવવા માટે બીજાઓના ગુણેને ઢાંકે નહીં. અથવા બીજાના ગુણેની વિડમ્બના ન કરે. અથવા સિદ્ધાંતથી વિપરીત વ્યાખ્યા ન કરે. આ શિવાય હું સઘળા સંશયને દૂર કરનારું છું. મારા જે બીજે કઈ નથી. હું જ
सू० ५७

Page #461

४५०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
न सेवेत । तथा 'पास' प्रकाशनम्, स्वस्य पण्डितत्वेन - तपस्वित्वेन वा ख्यापनं न कुर्यात् । तथाऽन्यान्यमपि पूजासत्कारादिकं नाभिलषेत् । तथा 'न या वि' न चापि 'कने' प्राज्ञः सर्वपदार्थवेला 'परिहास' परिहासम् - क्रीडावचनम् 'कुज्जा' कुर्यात्, यदि श्रोता प्रतिपादितयर्थं न जानीयात्, प्रज्ञामान्द्यादिहेतुतया तदा तस्योपहासमधिक्षेपवचनं कथमपि न कुर्यात् । 'ण य' न च 'आसियावाय' आशीर्वादम् 'भोः मोः ? दीर्घायुव' इत्याशीर्वचनम् न 'वियागरेज्जा' व्याटणीयात् न ब्रूयात्, किन्तु भाषासमितियुक्तो भूयात् ।
इत्थं प्रश्नोत्तरं ददत् साधुः अर्ध न छादयेत् तथाऽपसिद्धान्तमाश्रित्य शास्त्रव्याख्यानं न कुर्यात् । तथा 'अहं विद्वान तपस्वी वा' एवमभिमानं न सेवेत । स्वगुणांचापि न प्रकाशयेत्, न वाऽबुद्धयमानं श्रोतारमुपहसेत् आशीर्वादमुचकमपि बचो न ब्रूयादिति भावः ॥१९॥
या तपस्वीपन प्रकट न करे । पूजा सत्कार की अभिलाषा न करे । बुद्धिमान साधु हंसी मजाक न करे। यदि श्रोता बुद्धि की मन्दता आदि किसी कारण से प्रतिपादित अर्थ को न समझ सके तो उसको न उपहास करे और न आक्षेप करे । 'दीर्घायु होओ, धर्मवान् होओ' इत्यादि आशीवार्द के वचनों का प्रयोग न करे किन्तु भाषा समिति से युक्त हो ।
आशय यह है कि प्रश्नों का उत्तर देते समय साधु अर्थ को छिपाने का प्रयत्न न करे। मैं विद्वान् या तपस्वी हूं, ऐसा अभिमान न करे । अपने गुणों को प्रकट न करे। आशीर्वाद सूचक वचन न बोले ||१९|
તપસ્વી છુ.. આવા પ્રકારનું અભિમાન ન કરે, પેાતાનુ' પાંડિત્ય અથવા તપસ્વી પણું પ્રકટ ન કરે. પૂજા સત્કારની ઈચ્છા ન કરે. બુદ્ધિમાન્ સાધુ ઠઠ્ઠા મશ્કરી ન કરે. જે કોઈ શ્રોતા બુદ્ધિના મંદપણુ' વિગેરે કાઈ કારણુથી પ્રતિપાદન કરેલ અને ન સમજે તે તેની મશ્કરી ન કરે. તથા આક્ષેપ પણ ન કરે. દીર્ઘાયુ થાવ' ‘ધવાનું થાવ’ વિગેરે પ્રકારથી આશીર્વાદના વચનાને પ્રયાગ ન કરે, પરંતુ ભાષા સમિતિથી યુક્ત થાય.
કહેવાના આશય એ છે કે—પ્રશ્નોના ઉત્તરા આપતી વખતે સાધુ અંને છુપાવવાના પ્રયત્ન ન કરે. શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ વ્યાખ્યાન ન કરે. હું...વિદ્વાન્ છું. અથવા તપસ્વી છું. એવું અભિમાન ન કરે. પેાતાના ગુજ્ઞેાને પ્રગટ ન કરે. અને મન્દ બુદ્ધિવળા શ્રોતાની મશ્કરી ન કરે. તથા આશીર્વાદના વચના ન મેલે. ૧૯ા

Page #462

मार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४५१
मूलम् - भूयाभिसकाइ दुगुंछमाणे णं निव्वहे मंतपण गोयें । ण किंचिमिच्छे मणुए पयासु असाहु धम्माणि संवएजा | २०| छाया - भूताभिशङ्कया जुगुप्समानो, न निर्वहेन्मन्त्रपदेन गोत्रम् ।
-
न किञ्चिदिच्छेन्मनुजः प्रजा, असाधुधमन्नि संवदेत् ॥ २०॥ अन्वयार्थ : - किमर्थमाशीर्वादो न वक्तव्यः ? इत्याह - (भूयाभिसंकाइ) भूताभिशङ्कया-प्राणिविनाशशङ्कया आशीर्वादः पापकर्म इति (दुगुंछमाणे) जुगुप्समानः
साधु को आशीर्वाद वचन नहीं बोलने में कारण कहते हैं'भूयामि संकार' इत्यादि ।
'गोयं - गोत्रम्' प्रयोग से 'ण
शब्दार्थ - 'भूपाभिसंकाइ मूताभिशङ्कया' साधु, प्राणियों के विनाश की आशंका से आशीर्वाद पाकर्म है इस प्रकार से 'दुर्गुछमाणे - जुगुप्समानः घृणा करके आशीर्वाद न कहे एवं वाकू संयम को 'मंतरण - मन्त्रपदेन' मंत्र आदि के बिहे - न निर्वहेत्' निःस्सार न बनाये इस प्रकार 'मणुए - मनुजः' साधु पुरुष 'पपासु प्रजालु' प्राणियों में धर्मकथा करके 'किंचि - किमपि ' किसी प्रकार का पूजा सत्कार आदि को 'ण इच्छे-न इच्छेत्' इच्छा न करे तथा 'असा धम्मणि- असाधु धर्मान्' असाधु के धर्मका 'ण संवएज्जा-न संवदेत्' उपदेश न करे ||२०||
अन्वयार्थ -- भूतों की अभिशङ्का से याने प्राणियों के विराधना की आशङ्का से आशीर्वाद बोलना पापकर्म है । इस प्रकार घृणा करते हुए
साधुये आशीर्वायन न मोसवानु' २४ छे. 'भूयाभिसंकाइ' त्याहि शब्दार्थ--'भूयाभिसकाइ - भूताभिशङ्कया' साधु प्रथियोना विनाशनी शहाथी आशीर्वाद पाया अरे 'दुगुंचमाणे - जुगुप्समानः' वृष्या उरीने आशीवंशन न उडे ते 'गोयं गोत्रम्' वा सयभने 'मंतपण - मन्त्र पदेन' मंत्र विगेरेना प्रयोगथी 'ण बिहे- न निर्वहेतु निःस्सार न बनावे
प्रारे ' मणुए - मनुज : ' साधु पुष 'पयासु - प्रजासु' आशियामां धर्मप्रथा रीने किंचि किमपि अर्थ या प्रहारना यून सत्कार विगेरेनी 'ण इच्छे-न इच्छेत्' छिन रे तथा 'असाहु धम्माणि - असाधुधर्मान्' असाधुना भन 'ण संवएज्जा - न संवदेत्' उपदेश न १३ ॥२०॥
અન્વયઃ—ભૂતાના વિનાશની અભિશકાથી અર્થાત્ પ્રાણિયાની વિશ ધનાની આશંકાથી આશીર્વાદ કહેવા તે પાપકમ છે. આ રીતે ઘણા કરતા

Page #463

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
- घृणां कुर्वन् आशीर्वचो न ब्रूयात् साधुः एवम् (गोयं) गोत्रम् - वाक् संयमम् (संतपण) मन्त्रपदेन - मन्त्रादिप्रयोगेण (ण णिच्वहे ) न निर्वहेत् असारं न कुर्यात्, प्राणिविषये राजादिना सावधमन्त्रणां वा न कुर्यात् एवम् (मणुए) मनुजः (पयासु) प्रजासु- प्राणिषु धर्मकथां कुर्वन् (ण किंचि) न किमपि पूजासत्कारादिकम् (इच्छे ) इच्छेत्-अभिलषेत्, एवम् सावधकर्मकारिणाम् (असाहु धम्मणि) असाधुधर्मान तर्पणाग्निहोत्रादीन् (ण संत्र एज्जा) न संवदेत् - नोपदिशेत् ॥ २० ॥
टीका - कि निमित्तम् आशीर्वादो न विधेयस्तत्राह - 'सूयामिसंका' भूताभिशङ्कया भूतेषु बहुविधभेदप्रभेदभिन्नेषु पाणिषु या विनाशशङ्का तथा, आशीवर्दि सावधं कर्म 'दुर्गुछमाणे' जुगुप्समानः, आशीर्वचो न ब्रूयात् तथा 'गोयं' गोत्रम् गाः- वाणीः त्रायते इति गोत्रम् - वाचां संयमः, तादृशं वाक्संयमम् 'मंतपण' मन्त्रपदेन - मन्त्रादिप्रयोगेण 'ग विहे' न निर्वहेत् - साररहितं न कुर्यात्, साधु आशीर्वाद वचन नहीं बोले, एवं वचन संघम को मन्त्रादि प्रयोग के द्वारा सार रहित न करें। अथवा प्राणी के विषय में राजा बगैरह के साथ दुष्ट विचार न करे । इसी प्रकार मुनि धर्मकथा करते हुए अपनी पूजा सत्कारादि को नहीं चाहे । एवं सदोष कर्म करने वालों का तर्पण अग्निहोत्रादि असद् धर्म का उपदेश नहीं दे ॥२०॥
टीकार्थ- बहुत प्रकार के भेदों और प्रभेदों से भिन्न प्राणियों के विनाश की आशंका से पाप से घृणा करता हुआ मुनि आशीर्वाद के वचन का प्रयोग न करें 'गो' का अर्थ वाणी है। उसकी रक्षा करनेवाला 'गोत्र' कहलाता है अर्थात् वचन संयम को 'गोत्र' कहते हैं। उस वचन संयम को मंत्रादि का प्रयोग करके निःसार न बनावे | अथवा गोत्रका
સાધુ માશીર્વાદ વચન ન કહે તથા વચનસ'યમને માદિ પ્રોગદ્વારા સાર વગરના ન બનાવે. અથવા પ્રાણીના સબંધમાં રાજા ગેરની સાથે દુષ્ટ વિચાર ન કરે એજ પ્રાર્થે મુનિ ધર્માંકથા કરીને પેાતાના પૂજા સત્કાર વિગેરેની ઈચ્છા ન કરે તથા સદોષ કમ” કરવાવાળના તપણુ અગ્નિાત્રાદિ સફ્ ધના ઉપદેશ નકરે. ૨ા
ટીકા ઘણા પ્રકારના ભેદે પ્રભેદેથી ભિન્ન પ્રાણિયાના વિનાશની આશકાથી પાપથી ભૃણા કરતા કરતા સાધુ આશીર્વાદના વચનેના પ્રયાગ ન ४२. 'गो' नो अर्थ वाली मे प्रभो थाय हे, तेनी रक्षा करनार 'गोत्र' કહેવાય છે. અર્થાત વચનસયમને ગેત્ર કહે છે. એ વચનસયમને મ’ત્ર વિશેને પ્રયાગ કરીને નિઃસાર ન મનાવે, અથવા ગેત્ર' એટલે પ્રાણિયાના પ્રાણે

Page #464

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् यद्वा गोत्रं प्राणिनां जीवितं तत् मन्त्रादेन राजादिना सह जीवोपमर्दरूपां मन्त्रणां न कुर्यात् तथा 'मणुए' मनुनः ‘पयामु' प्रनासु प्रजायन्ते इति प्रजाः-प्राणिनः तेषु व्याख्यानादिकं धर्मकयां वा कुर्वन 'ण किंवि' न किमपि पूजासत्कारादिकम् 'इच्छे' इच्छेत्-अभिलषेत् । तथा सावधकर्मकारिणाम् 'अप्साहु धम्माणि' असाधु धर्मान् तर्पणाग्निहोत्रादीन् ‘ण संवएज्जा' न संवदेत् तत्कृते उपदेशो न देयः । अथवा कुत्सितधर्मोपदेष्टारम् उद्दिश्य साधुवचनं न शदिति ।
पापात्-जुगुप्समानः मागिनां विनाशनशङ्कया कस्मैचिन्नदेया आशीः । तथा मन्त्रविद्याभयोगेण स्वकीय वाक्संयमस्य नाऽसारतामापादयेद् । तथा प्रजातो न कि मपि पूजासत्कारादिकमभिलषेत् । तथा सावधक्रियायुक्तं धमै नो वदेदिति भावः २०॥ अर्थ है प्राणियों का प्राण । उस गोत्र को अर्थात् जीव के प्राणों को मंत्रपद से अर्थात् राजा आदि के साथ मंत्रणा करके नष्ट न करे । प्राणियों को उपदेश देता हुआ उनसे पूजा सत्कार आदि की अभिलाषा न करे। तथा सावध कार्य करने वालों के असाधु धर्मों का अर्थात् तर्पण, होम आदि करने का उपदेश न दे। अथवा खोटे धर्म का उपदेश देने वाले को साधु अच्छा या सच्चा न कहे।
अभिप्राय यह है कि साधु पाप से घृणा करता हुओ प्राणिहिंसा की आशंका से किसी को आशीर्वाद न देवे । मंत्रविद्या का प्रयोग करके अपने संयमको निस्सार न यनावे। प्रजा अर्थात् प्राणियों से धर्मोंपदेशश के बदले में पूजा सत्कार आदि किसी वस्तु को पाने की इच्छा न करे तथा जो धर्म साधु के योग्य नहीं है। उसका उपदेश न करे ॥२०॥ એ ગેત્રને અર્થાત્ જીવના પ્રાણને મંત્રીપદથી અર્થાત્ રાજા વિગેરેની સાથે મંત્રણા કરીને તેને નાશ ન કરે. પ્રજા અર્થાત્ પ્રાણિયાને ઉપદેશ આપતા થકી તેઓની પાસે પિતાની પૂજા સત્કાર કરાવવાની ઈચ્છા ન કરે. તથા સાવધ કાર્ય કરવાવાળાઓના અસાધુ ધન અર્થાત્ તપણ હમ વિગેરે કરવાને ઉપદેશ ન કરે. અથવા બેટા ધર્મને ઉપદેશ આપવાવાળાને સાધુ અર્થાત साइ, मोटुन ४.
કહેવાનો અભિપ્રાય એ છે કે –સાધુ પાપની નિંદા કરતા થકા પ્રાણિચોની નિંદાની શંકાથી કોઈને પણ આશીર્વાદ ન દે. મંત્ર વિઘાને પ્રગ કરીને પિતાના સંયમને નિસાર ન બનાવે. પ્રજા અથાત્ પ્રાણિઓની પાસેથી ધર્મોપદેશના બદલામાં પૂજા સત્કાર વિગેરે કઈ પણ વસ્તુ મેળવવાની ઈચ્છા ન કરે. તથા જે ધર્મ સાધુને એગ્ય નથી, તેને ઉપદેશ ન કરે. રમે

Page #465

પર
मूलम् - हासं पिणो संधइ पावधम्मे,
जो तुच्छए णोय त्रिकत्थइज्जा,
ओए तेही फेरुसं वियोणे ।
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अणाइले या असाइ भिक्खू ॥ २१ ॥
छाया -हासमपि न सन्धयेत् पापधर्मान्, ओजस्तथ्यं परुषं विजानीयात् । न तुच्छो न च विकत्थयेत्, अनाविलो वाऽकषायी भिक्षुः ॥२१॥
'हासपि णो संघह पावधम्मे' इत्यादि ।
शब्दार्थ - भिक्खू - भिक्षुः निरवद्य भिक्षा का सेवन करनेवाला साधु 'हा संप - हास्यम पि' परिहास भी 'णो संघए-नो सन्धयेत्' न करे तथा 'पावनम्मे पापधर्मान्' कायिक वाचिक, मानसिक व्यापारों को न करे तथा 'ओए ओजः' रागद्वेष रहित होकर 'तहियं तथ्यम्' सत्य वचन भी 'फरुस - कठोरम्' अन्य को पीडा करनेवाला है ऐसा 'विद्याणे-विजानीयात्' जाने तथा 'जो तुच्छए-न तुच्छो' स्वयं किसी अर्थको जानकर अथवा राजादिसे पूजा सत्कार आदि प्राप्त करके मदन करे 'नो य विकत्थइज्जा न च विकत्थयेत्' आत्मश्लाघा न करे तथा 'अणाइले - अनाविल: ' धर्मकथा आदि के अवसर आकुलता न रखे तथा 'अकसाई - अकषायी' क्रोधादि कषायों से रहित होवे अर्थात् क्रोधादि को अपने में प्रवेश न करने दें || २१ ||
हापि णो संघइ पाववम्मे' इत्यादि
निरवद्य लिक्षानु सेवन
-
शब्दार्थ' – 'भिक्खू - भिक्षुः' उरवावाणी साधु 'हासं पि- हास्यमपि' परिहास पशु 'णो संघए-नो सन्धयेत' न रे तथा 'पावधम्मेपापधर्मान् पापो थि वाहि मानसिह थे ये अहारथी त्याग रे तथा 'ओए - ओजः' रागद्वेष रहित मनीने 'तहिय' - तथ्यम्' सत्य वयन प 'फरुसं - कठोरम्' अन्यने पीडा उरवावाणु छे मेवु' 'वियाणे - विजानीयात्' भो तथा 'णा तुच्छ न तुच्छो' पोते अर्थ पशु अर्थने लखीने अथवा राल विशेरैथी पूल सत्कार विगेरे पाभीने भट्ट न रे 'नो य विकत्थइज्जा - नच विकत्थ येत्' मात्मश्लाघा पोताना वायु न रे तथा 'अणाइले- अनाविल: ' धर्म' उथा विगेरेना अवसरे आणता न रा तथा વિગેરેને પાતાનામાં પ્રવેશ ન કરવા દે ર૧મા
'अकसाई - अकषायी' शेष

Page #466

E
समयार्थबोधिनी टीका प्र.व. अ. १४ प्रन्थस्वरूपनिरूपणम् ___ अन्वयार्थ:-(भिक्खू) भिक्षुः-निरवधभिक्षणशीलः साधुः (हास पि) हासमपि परिहासमपि (णो संघइ) नो सन्धयेत्-नैव कुर्यात् तथा (पावधम्मे) पापधर्मान् सावद्यान् कायिकवाचिकमानसिकव्यापारान् न कुर्यात् , एवम् (ओए) ओजः रागद्वेषाभ्यां रहितः अकिञ्चनो वा (तहीयं) तथ्यम्-सत्यमपि वचनम् चौर्यादि. दुष्कर्मस बकम् (वं चौरः) इति कथनम् (फरुसं) परुषम्-कठोरम् (वियाणे) विजानीयात् । (त्वं चौर:) इत्यादि कथनं पापे त्यादकं कटुफलजनकं चेति विज्ञाय परित्यजेत् , तथा (णो तुच्छर) नो तुच्छो भवेत् तथा (णो य) न च (विकत्थइज्जा) विकत्थयेत्-आत्मश्लाघां न कुर्यात् , तथा (अणाइले) अनाविलः-अव्यग्रचित्तो मवेत् , धर्मकथाधासरे अनाकुलो वा भवेत् तथा-(अकसाई) अषायी-क्रोधादिकषायरहितो भवेत् ॥२१॥
टीका-'भिक्खू भिक्षु निरवमिक्षणशील आत्मार्थी 'हासं पि' हासमपिपरिहासमपि स्वस्य परस्य वा तथा वचनं शरीरावयवविकृति वा ‘णो' नैव 'संघ' ___ अन्वयार्थ--निर्दोष भिक्षाग्रहण करने वाला साधु परिहास करना भी छोड दे और कायिक वाचिक मानसिक पापधर्म सावध व्यापारों को न करे। इसी प्रकार रागद्वेष से रहित अथवा अकिञ्चन होकर सत्य होने पर भी चोर्यादि दुष्कर्म सूचक-'तू चौर हैं' इत्यादि कठोर वाक्य को पापोत्पादक और कटुफल जनक समझकर छोड दे और तुच्छ विचार को भी छोड दे, अर्थात् स्वयं भी तुच्छ नहीं बने और अपनी प्रशंसा स्वयं न करे, तथा अव्यग्रचित होकर धर्मकथादिके अवसर पर व्याकुल न हो और क्रोध लोभ मान मायारूप कषायको छोड दे।२१।
टीकार्थ-निर्दोष भिक्षा ग्रहण करनेवाला भिक्षु ऐसा वचनप्रयोग या शरीर के किसी अवयव का व्यापार न करे जिससे अपने को या
અન્વયાર્થ-નિર્દોષ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળા સાધુ હાંસી મશ્કરી કરવાનું પણ છોડી દે. તથા કાયિક વાચિક અને માનસિક પાપકર્મ સાવદ્ય વ્યાપાર ન કરે. એ જ પ્રમાણે રાગદ્વેષથી રહિત અથવા અકિંચન થઈને સત્ય હોવા છતાં પણ ચેરી વિગેરે દુષ્કર્મ સૂચક તું “ચાર છે વિગેરે પ્રકારથી કઠોર વાક્યને પાપત્પાદક અને કટુફલ જનક સમજીને છોડી દે, તથા તુચ્છ વિચારને પગ છોડી દે, અર્થાત્ પિતે તુછ ન બને તથા પિતાની પ્રશંસા સ્વયં ન કરે તથા અવ્યગ્ર ચિત્ત થઈને ધર્મકથાદિના અવસરે વ્યાકુળ ન બને તથા ક્રિોધ લેભ માન માયા રૂપ કષાયોને છોડી દે પરવા
ટીકાઈ–નિર્દોષ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળે સાધુ એ વચન પ્રયોગ કે શરીરના કોઈ પણ અવયવને વ્યાપાર–પ્રવૃત્તિ ન કરે, કે જેનાથી પિતાને

Page #467

सूत्रकृताङ्गसूत्रे सन्धयेत्-ना कुर्यात् कथमपि, तथा 'पावधम्मे' पापधर्मान सावधान कायिकवाचि. कमानसिकव्यापारान् न कुर्यात् यथा इदं छिन्दि भिन्दि इत्यादिकम् । यद्वा-साधुः परतीथिकान हास्येनापि तन्मतं न प्रोत्साहयेत् यथा शोभनं भवदीयं व्रतादिकमिति, यथा---'मृद्वीशय्या पातरुत्थाय पेया, मध्ये भक्तं पानकं चाऽपराह।
द्राक्षा वण्डं शर्कराचार्द्धरत्रे, मोक्षश्चान्ते शाक्यपुत्रेण दृष्टः ॥१॥इति, इत्यादिवाक्यं पापोत्पादकमिति परिहासेनापि कथं कथमपि नच्चारणीयम् । तथा-'ओए' प्रोजः-रागद्वेषाभ्यां रहितः । अथवा वाह्य भ्यन्तरग्रन्थत्यागाद् अकिञ्चनः 'तहीयं' तथ्यम्- सत्यमपि वचनम्-चौर्यादिदुष्कर्मकरणशीलम् फरुसं' परुषम्-'त्वं चौरः' इत्यादि कथनम् बियाणे' विजानीयात् त्वं चौरः' इत्यादि दूसरे को हंसी आवे, तथा काय, वचन या मन संबंधी सावध व्यापार न करे, जैसे-इसका छेदन करो, भेदन करो इत्यादि । अथवा साधु हंसी मजाक में भी परतीधिको के मतको प्रोत्साहन न दे। आपके व्रत
आदि बढिया है। ऐसा न कहे-'कोमल सेज हो, प्रातःकाल उठते ही पेय पान करने को मिले, दोपहर में भोजन और अपराह्न में पानपेय या पानी मिल जाय, अर्धरात्रि में दाव और अन्त में मोक्ष मिल जाय ! यह शाक्यपुत्र बुद्ध का दर्शन-धर्म है।' ऐसे वाक्य पापजनक होते हैं। अतएव हंसी में भी इनका प्रयोग न करे, तथा रागद्वेष से रहित अथवा बाह्य और आभ्यन्तर परिग्रह के त्याग के कारण अकिंचन साधु ऐसे सत्य वचन को भी जो कठोर हो । जैसे 'तुम चौर हो' इत्यादि ज्ञपरि
અથવા બીજાને હસવું આવે. તથા કાય, વચન, અથવા મન સંબંધી સાવધ व्यापार न ४२. भई-भानु छैन ४२. लेहन शे. विगैरे. અથવા સાધુ હસી મશ્કરીમાં પ પરતીથિકના મતને પ્રેત્સાહન ન દે આપના વત વિગેરે શ્રેષ્ઠ છે, એમ ન કહે, કેમળ શમ્યા હોય, સવારે ઉઠતાં જ પાન કરવાનું મળે, બપોરે ભેજન અને અપરા કાળે પાન-પેય અથવા પાણી મળી જાય, અધિ રાતે દ્રાક્ષ અને સાકર જેવી કે મીઠી એવી ચીજ મલી જાય, અને અને મોક્ષ મળે. આ રીતના શાક્યપુત્ર બૌદ્ધના દર્શનને અભિપ્રાય છે, આવા વાકયો પાપ જનક હોય છે. તેથી મશ્કરીમાં પણ તેને પ્રયોગ ન કરે. તથા રાગદ્વેષથી રહિત અને બાહ્ય અને આત્યંતર પરિ ગ્રહના ત્યાગના કારણે અકિંચન સાધુ એવા સત્ય વચનને પણ કે જે કહેર હાય જેમકે-તું ચોર છે ? વિગેરે જ્ઞપરિજ્ઞાથી પાપજનક અને કડવા ફળ

Page #468

समयार्थबोधिनी टीका प्र. भु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
सत्यमपि कथनं पापोत्पादककटुफलजनकं चेति ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् । तथा-'णो तुच्छए' नो तुच्छो भवेत् स्वतः कमप्यर्थविशेष' ज्ञात्वा यद्वा राजादितः पूजासत्कारादिकं सत्वा कथमवि नो मदं कुर्यात् । तथा - 'लोय' न च 'त्रिकत्थइज्जा' विकत्थयेत्-आत्मश्लाघां न कुर्यात् । अथवा यदि कोsपि कमप्यर्थं नावगच्छेत्, तदा तस्य विकत्थनम् - अपमानं न कुर्यात् । तथा 'अणाra' धर्मकथाद्यवसरे अनाकुलो भवेत् यद्वा 'अणाइले' अनाविल:अव्यग्रचित्तो भवेत्, धर्मकथादिना लोकरञ्जनं कृत्वा लाभ सत्कारादिकं च न बाच्छेत् । तथा - 'अकसाई' अकपायी-कपायः क्रोधादिस्तद्रहितः, अकपायी भवेदिति ॥ २१ ॥
मूलम् - संकेज्जयाऽसंकितभाव भिक्खू,
-
४५७
विभज्जवायं च वियागरेजा । भासादयं धम्मसमुद्दितेहिं वियागरेज्जा समया सुपन्ने | २२ |
"
छाया - शङ्केत चाशङ्कितभावो भिक्षुः विभज्यवादं च व्यागृणीयात् । भाषाद्वयं धर्मसमुत्थितै, व्यगृणीयात् समतया सुप्रज्ञः ॥ २२ ॥
ज्ञासे पापजनक और कटुक फल को देनेवाला जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग दे साधु तुच्छ न बने। किसी अर्थविशेष को जानकर अथवा राजा आदि से सत्कार सन्मान प्राप्त करके किसी भी प्रकार का मद न करे, अपनी प्रशंसा न करे, अथवा कोई किसी बात को यदि न समझ पावे तो उसका अपमान न करे, धर्म कथा आदि के अवसर पर निराकुल रहे अथवा धर्मकथा आदिके द्वारा लोकरंजन करके सत्कार आदि की वांछा न करे और क्रोध आदि कषायों से रहित हों ॥२१॥
આપનારા સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરી દે. સાધુ તુચ્છ ન અને. કાઈ અથ વિશેષને જાણીને અથવા રાજા વિગેરેથી અવસરે સત્કાર સન્માન પ્રાપ્ત કરીને કાઇ પણ પ્રકારથી મદ ન કરે. પેાતાની પ્રશ'સા ન કરે, અથવા કાઈની કોઈ પણ વાતને કદાચ ન સમજે. તે તેનુ અપમાન ન કરે, ધ કથા વિગેરેના અવસરે. વ્યાકુળ ન અને. અથવા ધર્માંકથા વિગેરે દ્વારા લેાકર'જન કરીને સત્કાર વિગેરેની ઈચ્છા ન કરે, અને ક્રોધ વગેરે કષાયાથી રહિત અને ાર૧।
सु० ५८

Page #469

सूत्रकृतागसूत्रे अन्वयार्थः-साधो धर्मोपदेशप्रकारमाह-(भिक्खू) भिक्षुः-साधुः (असंकिय भाव) अशङ्कितभावः-नयवादमर्माणि अशङ्कितभावोऽपि केवलज्ञानाभावात् (संकेज्ज) शङ्केत-शङ्काशील एव भवेत् अहं न सर्वज्ञ इति मत्वा सर्वदा साशङ्क एव
साधु को धर्मोपदेश करने का प्रकार कहते हैं-'संकेज्जया' इत्यादि।
शब्दार्थ-'भिक्खू-भिक्षुः साधु 'असकिय भाष-अशङ्कितभावः' नयवाद के मर्म में निःशक होने पर भी केवलज्ञान का अभाव होने से 'संकेज्ज-शङ्केत' शंकायुक्त ही होना चाहिए एवं 'विभज्जवायंविभज्यवादम्' स्याद्वादयुक्त वाणी का 'विघागरेज्जा-व्यागृणीयात, कथन करे तथा 'भासायं-भाषाद्वयं सत्याभूषा रूप प्रथम व्यवहार भाषा कहे 'धम्मसमुट्ठिएहि-धर्म समुत्थितः संभ्या संयम से उत्थित तथा 'सुपन्ने-सुप्रज्ञः साधु 'समया-सतया समता भाव से देखता हुआ धर्म को 'वियागरेज्जा-गागृणीयात्' कहे अर्थात् हर एकके. सन्मुख सत्य और व्यवहार इन दो भाषा द्वारा धर्म का उपदेश करे ॥२२॥
अन्वयार्थ-निर्दोष भिक्षा ग्रहण करनेवाला साधु नयवाद के मर्म विषय में सन्देह रहित होने पर भी केवलज्ञान न होने से शङ्काशील ही बना रहे, मैं सर्वज्ञ नहीं हैं। ऐसा मानकर हमेशा शंका शील ही
સાધુએ ધર્મોપદેશ કરવાનો પ્રકાર બતાવતાં કહેવામાં આવે છે. 'संकेज या' त्याह
शहाय--'भिक्खू-भिक्षुः' सधु 'असंकियभाव-अशंकितभावः' नयवाहना भाभा । २हित पा छतi ५५ अवज्ञानन ममा पाथी ‘संकेज्ज -शङ्केत' । युक्त ०४ युन. तम 'विभज्जवाय-विभज्यवादम्' स्यादा युत पणन वियागरेज्जा-व्यागृणीयात् ४यन ४२ तथा 'भासायं -भाषाद्वय' सत्याभूषा ३५ ०यवहार सापानु थन अरे 'धम्मसमुद्विएहिधर्मसमुत्थितैः' सभ्य५ सयभथा त्थित तथा 'सुपन्ने-सुप्रज्ञः' साधु 'समयासमतया' समता माथी नेता | धमनु 'वियागरेज्जा-ठयागृणीयात्' ४थ! કરે અર્થાત્ દરેકની પાસે સત્ય અને વ્યવહાર એ બે ભાષાને આશ્રય કરીને ધર્મનો ઉપદેશ કરે છે૨૨
અન્વયાર્થ-નિર્દોષ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળા સાધુ નયવાદના મર્મ સંબંધમાં સંદેહ રહિત હોવા છતાં પણ કેવળજ્ઞાન ન હોવાથી શંકાશીલ જ બન્યા રહે. હું સર્વજ્ઞ નથી, તેમ માનીને કાયમ શંકાશીલ જ બન્યા

Page #470

समपार्थ बोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् भवेत् , एवम् (विभजवाय) विभज्यवादम्-पार्थक्येनार्थ विभज्य (वियागरेज्जा) व्यागृणीयात्-वदेव एवम् (भासादुयं) भागाद्विकम् यत्र कुत्रापि वदेत् साधुः तत्र धर्मव्याख्यानावसरे अन्यत्र वा भाषाद्विकेन प्रथमान्तिमसत्या सत्यामृषारूपेण वदेत् 'धम्मसमुट्ठिएहि धर्मसमुत्थितैः- सम्यक् संयमेनोस्थितैः साधुमिः सह (सुपन्ने) मुमज्ञः-साधुः (समया) समतया-समभावेन राजानं दरिद्रं च समभावेन पश्यन् धर्मम् (वियागरेज्ना) व्यागृणीयात् सर्व प्रति भाषाद्विकमाश्रित्य धर्ममुपदिशेत् ॥२२॥
टीका-धर्मोपदेशप्रकारमाह-'भिक्खू भिक्षुः-साधुः 'असंकियभाव' सूक्ष्म सूक्ष्मतरनयशदमर्याणि अशङ्कितभावोऽपि केवलज्ञानाऽभावात् 'संकेज्ज' शकेतसदा शङ्काशील एव भवेत् , 'केवलज्ञानाभावान्नाहं सर्वज्ञः' इति मत्वा सर्वदा साशङ्क एव भवेत् । अथवा-औद्धत्थं परित्यज्य गर्व नैव कुर्यात् । यथा मूत्रसूत्राबना रहना चाहिए, एवं अर्थ को अच्छी प्रकार विलगा कर (विभागकर) जहां कहीं भी साधु बोले वहां पर धर्मव्याख्यान के अवसर पर या दूसरी जगह भी भाषाव्य का अर्थात् सत्यामृषा (सत्य और व्य. वहार) रूप द्वितीय भाषा द्वारा बोले और सम्यक् संयम पालनेके लिये तत्पर साधु भोके साथ रहते हुए सुप्रज्ञ साधु स्वभाव से ही राजा और दरिद्र को देखते हुए सभी के प्रति द्वितीय भाषा का सहारा लेकर धर्मका उपदेश करे ॥२२॥
टीकार्थ-धर्म के उपदेश की विधि कहते हैं-सूक्ष्म एवं सूक्ष्मतर नयवाद के मर्म में संदेह रहित होकर भी साधु केवलज्ञानी न होने के कारण सदा शंकाशील ही रहे-मैं सर्वज्ञ नहीं हूँ। ऐसा सोच कर सदैव शंकायुक्त बना रहे । अथवा उद्धनता का त्याग करके गर्व धारण न રહેવું જોઈએ. તથા અર્થને સારી રીતે લગાવીને વિભાગ કરીને) કહે. જ્યાં જ સાધુ બેલે ત્યાં ત્યાં ધર્મ વ્યાખ્યાનના અવસરે અથવા અન્ય સ્થળે પણ ભાષાદ્રય અર્થાત્ સત્યા મૃષા (સત્ય અને વ્યવહાર) ૫ બીજી ભાષા દ્વારા બોલે તથા સમ્યફ સંયમ પાલન માટે તત્પર એવા સાધુઓની સાથે રહીને સુપ્રજ્ઞ સાધુ સમભાવથી જ રાજ અને રંકને જોઈને બધા પ્રત્યે બીજી ભાષાની સહાય લઈને ધર્મને ઉપદેશ કરે ારા
ટીકાઈ-ધર્મના ઉપદેશની વિધિ બતાવતાં કહે છે કે સૂક્ષમ અને સૂક્ષ્મતર નયવાદના મર્મમાં સંદેહ રહિત થઈને પણ સાધુ કેવળ જ્ઞાની ન હેવાથી સદા શંકાશીલ જ રહે. “હું સર્વજ્ઞ નથી, તેમ સમજીને સદા શંકા યુક્ત જ બન્યા રહે. અથવા ઉદ્ઘત પણ ત્યાગ કરીને ગર્વ ધા૨ણન કર

Page #471

सूत्रकृताङ्गसूत्र थयो विषये नास्ति एकोऽपि सन्देहः इत्यादि गर्व न कुर्यात् विषममर्थ प्ररूपयन् साशङ्कमेव कथयेत् । यद्वा परिस्फुटमप्यशङ्कितभावमप्यर्थ तथा न वदेत् , येन प्रयुज्यमानेन परस्य शङ्का तद्विषये भवेत् । 'विमज्जवाय' विभज्यवादम् पार्थक्येनार्थम् 'वियागरेज्जा' व्यागृणीयात्-वदेव , यावता व्याख्यानेन न कस्यापि तदर्थविषयकः सन्देहः समुत्पद्येत। अथवा-विभज्यवादः-स्याद्वादः, अस्ति नास्ति वा इत्यादिरूपः तादृशं स्याद्वादं सर्वलोकाऽविसंवादितया सर्वत्राऽस्खलितं स्वानुभवसिद्धं वदेत् । अथवा-अर्थान् विभज्य तद्वादं ब्रूयात् यथा सर्वोऽपि पदार्यः सद्रव्यक्षेत्रकाळभावापेक्षया सन् , परद्रव्यक्षेत्रकालभावापेक्षयाऽसन् । तदुक्तम्करे कि सूत्र और अर्थ के विषय में मुझे कोई सन्देह नहीं है। विषम
और दुरुह अर्थ की प्ररूपणा करते समय साशंक ही रहे, अथवा जो अर्थस्फुट हो, असंदिग्ध हो उसे भी इस प्रकार से न कहे । जिस से दूसरे को शंका उत्पन्न हो । साधु विभज्यवाद का कथन करे । अर्थात् विभिन्न नयों की अपेक्षा से वस्तु के स्वरूप का प्रतिपादन करे और ऐसा व्याख्यान करे, जिससे किसी को भी उस विषय में सन्देह उत्पन्न न हो । अथवा विभज्यवाद का अर्थ है स्यावाद । किसी एक अपेक्षा से वस्तु है और किसी दूसरी अपेक्षा से नहीं है। इस प्रकार के स्यावाद को जो समस्त लोक में अविसंवादी होने के कारण निर्दोष
और स्वानुभव से सिद्ध है, कथन करे। या समस्त पदार्थों का विभाग करके उनके विषय में प्ररूपणा करे। जैसे सभी पदार्थ स्वद्रव्य क्षेत्र काल और भाव की अपेक्षा से हैं तथा परद्रव्य परक्षेत्र परकाल કે સૂત્ર અને અર્થના સંબંધમાં મને કોઈ જ સંદેહ નથી વિષમ અને દય અર્થની પ્રરૂપણ કરતી વખતે શંકાશીલ જ રહે. અથવા જે અર્થ ફુટ હોય, અસંદિગ્ધ હોય, તેને પણ એ રીતે ન કહે કે જેથી બીજાને શંકા ઉત્પન્ન થાય. સાધુ વિભાજ્ય વાદનું કામ કરે. અર્થાત જૂદા જૂદા નયેની અપેક્ષાથી વસ્તુના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરે અને એવું વ્યાખ્યાન કરે, કે જેનાથી કેઈને પણ તે વિષયમાં સંદેહ ન રહે. અથવા વિભાજ્યને અર્થ સ્વાદ્વાદ એ પ્રમાણે છે. એટલે કે કોઈ એક અપેક્ષાથી વસ્તુ છે, અને બીજી કોઈ અપેક્ષાથી નથી. આ પ્રકારના સ્યાદ્વાદને જે સઘળા લેકમાં અવિસંવાદી હોવાથી નિર્દોષ અને સ્વાનુભવથી સિદ્ધ છે. તેનું કથન કરે. અથવા સઘળા પદાર્થને વિભાગ કરીને તેના સંબંધમાં પ્રરૂપણ કરે. જેમકે-સઘળા પદાર્થો પિતાના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, અને ભાવની અપેક્ષાથી છે, તથા પરદ્રવ્ય પરક્ષેત્ર, પર

Page #472

समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
'सदेव सर्व को नेच्छेन्, स्वरूपादिचतुष्टयात् ।
असदेव विपर्यासान्न चेन्न व्यवतिष्ठते ॥१॥इति॥ एतेन स्याद्वादो न मूलागमसिद्धः, अपि तु अर्शचीनै निवेशितः इति शङ्काऽपि परास्ता । 'विभज्जवायं' इति मूलाक्षरत एव तस्य स्याद्वादस्य प्रादुर्भावात् । यद्यप्यत्र स्याद्वादो न बीनरूपेणैव निहितो न तु स्वरूपेण तथापि वृक्षरूपेण काले भविष्यति । विमज्यवादमपि द्वि केनैव वक्तव्यम् । तत्राह-'भासादुयं' इति । 'भासादुर्य' भाषाद्विकम् यत्र कुत्रापि वदेत् साधु सत्र धर्मव्याख्यानावपरे,
और पर भाव की अपेक्षा से नहीं हैं। कहा भी है 'सदेव सर्व को नेच्छेत्' इत्यादि।
स्वरूप आदि चतुष्टय की अपेक्षा से समस्त पदार्थों को सत् कौन नहीं मानेगा! इसी प्रकार पररूप आदि चतुष्टय से वे असत् हैं। ऐसा भी कोन स्वीकार न करेगा? अगर ऐसो न माना जाय तो पदार्थों का स्वरूप सिद्ध ही नहीं हो सकता।
विभज्यवाद के कथन से यह शंका भी दूर हो जाती है कि स्था. द्वाद मूल आगमों से सिद्ध नहीं है। परन्तु अर्वाचीन आचार्यों ने उसका निवेश किया है । 'विभज्जवाय' इन मूल अक्षरों से ही स्या. द्वाद का प्रादुर्भाव हुआ है। यद्यपि यहां स्याद्वाद का बीज रूप से नहीं विधान किया गया है, सप्तभंगी के रूप में नहीं तथापि वृक्ष रूप से तो समय पाकर ही होगा ? इस विभज्यवाद का कथन भी दो प्रकार की भाषाओं द्वारा ही करना चाहिये अर्थात् सत्य भाषा और व्यवहार ४, भने ५२मानी अपेक्षाथी नथी. धुं ५५ छ है-'सदेव सर्व को नेच्छेत्' ध्याह
સ્વરૂપ વિગેરે ચતુષ્ટયની અપેક્ષાથી સઘળા પદાર્થને સત કેણ નહીં સમજે? એજ પ્રમાણે પરરૂપ વિગેરે ચતુષ્ટયથી તેઓ અસત્ છે. એવું પણ કેણ નહીં સ્વીકારે? જો એવું માનવામાં ન આવે તો પદાર્થોનું સ્વરૂપ સિદ્ધ જ થઈ શકતું નથી,
વિભજ્ય વાદન કથનથી એ શંકા પણ દૂર થઈ જાય છે-સ્યાદ્વાદ મૂળ આગમેથી સિદ્ધ નથી. પરંતુ અર્વાચિન આચાર્યોએ તેને નિવેશ કરેલ છે. 'विभज्जवाय' मा भूण मसरोथी स्याद्वाहने। प्रादुर्भाव ये छे. मलियां સ્યાદ્વાદનું બીજ રૂપેજ વિધાન કરેલ નથી તેમ સપ્તભંગીના રૂપે પણ નહી તે પણ વૃક્ષ રૂપથી તે સમય મેળવીને જ થશે. આ વિભજ્યવાદનું કથન પણ એ

Page #473

ધર
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अन्यत्र वा भाषाद्वयेन सत्या सत्यामृषारूपेण सत्यया, यन्न सत्यं नापि मिथ्या, तादृशया च प्रथमान्तिमभापयेत्यर्थः वदेत् । किं भूतः सन् 'धम्मसमुद्विते हिं' धर्मसमुत्थितैः सम्यक् संयममाश्रित्योत्थिताः सत्साधवः -- उद्युक्तविहारिणः, तैः सह 'सुन्ने' सुप्रज्ञः - शोमना प्रज्ञा - सकलपाणिरक्षणरूपा मतिर्यस्य स सुमज्ञः साधुः 'समय' समतया समभावेन चक्रवर्त्तिनं दरिद्र च समभावेन पश्यन् रागद्वेषरहितो वा धर्मम् 'वियागरेज्जा' व्यामृणीयात सर्वं प्रति भाषाद्विक माश्रित्य धर्ममुपदिशेदिति । सूत्रार्थयोः शङ्कारहितोऽपि साधुः शङ्कमान एव
भाषा से ही उसकी प्ररूपणा करनी चाहिए । साधु धर्मोपदेश के समय अथवा किसी अन्य समय पर जब भी बोले, इन्हीं दो भाषाओं को बोले । जो सत्य हो वह भाषा और जिसमें न सत्य का व्यवहार हो न असत्य का, वह व्यवहार भाषा कहलाती है।
साधु किस प्रकार का होकर ऐसा भाषण करे ? इस प्रश्न का उत्तर यह दिया गया है जो सम्पक संयम के द्वारा उत्थित हैं, अर्थात् उत्तम संयम का पालन करने वाले सत्ताधु हैं । उनके साथ रहे, उसकी बुद्धि समस्त प्राणियों की रक्षा करने की हो। वह चक्रवर्ती राजा और दरिद्र को समभव से देखता हुआ या समभावी अर्थात् रागद्वेष से रहित होकर धर्म का सभी को दो प्रकार की भाषाओं से उपदेश दे ।
अभिप्राय यह है कि साधु शंका से रहित होकर भी शंकायुक्त પ્રકારની ભાષાઓ દ્વારા જ કરવુ જોઇએ. અર્થાત્ સત્ય ભાષા અને વ્યવહાર ભાષાથી જ તેની પ્રરૂપણા કરવી જોઈએ. સાધુએ ધર્મોપદેશના સમયે અથા બીજા કાઈ પણુ અન્ય સમયે જ્યારે પણ ખેલે ત્યારે આ બે ભાષા જ આલે. જે સત્ય છે, તે સત્ય ભાષા છે, અને જેમાં સત્યના વ્યવહાર ન હેાય તેમ અસત્યના વ્યવહાર પણ ન હાય, તે વ્યવહાર ભાષા કહેવાય છે.
સાધુએ કેવા પ્રકારના થઇને આવું ભાષણ કરવુ' ? આ પ્રશ્નના ઉત્તર એવે આપવામાં આવે છે કે-જે સમ્યક્ સયમ દ્વારા ઉત્થિત છે, અથવા ઉત્તમ સયમનું પાલન કરવાવાળા સષા છે, તેની સાથે રહેવું. તેમની બુદ્ધી સઘળા પ્રાણિયાની રક્ષા કરવાની હાય. તે ચક્રવર્તી રાજા અને દરિદ્રને સમભાવથી જોતા થકા અર્થાત્ સમભાવી અર્થાત્ રાગદ્વેષથી રહિત થઈ ને ધમના ઉપદેશ સઘળાઓને એ પ્રકારની ભાષાએથી આપે.
કહેવાના અભિપ્રાય એ છે કે
સાધુએ શકાથી રહિત ચઇને પણુ

Page #474

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ प्रन्थस्वरूपनिरूपणम् ब्रूयात्, तथा व्याख्यानादौ स्याद्वादोपेतं वचनमेव वदेत् । तया धर्मानुष्ठामिः सह विहरन् सत्या तथा चरनाम्-असत्यामृषा वा, या नापि सत्या नापि मृषा, तादृशों भाषां प्रयुञानः सर्व प्रति समतया धर्ममुपदिशेत् । तत्र न व्यक्तिभेदेन वैषम्यं कर्त्तव्यमिति भावः ॥२२॥ मूलम्-अणुगच्छमाणे वित; विजाणे हा तहा साहु अकसेणं।
न कत्थइ भासं विहिंसइज्जा निरुद्धगं वावि ने दहिइज्जौ।२३। छाया-अनुगच्छन् वितथं विजानीयात् तथा तथा साधुरकर्क शेन ।
न कत्थयेद्भाषां विहिस्सा, निरुद्धक वापि न दीर्घयेत् ॥२३॥ वचन का प्रयोग न करे । व्य ख्वान आदि के समय में स्यावादयुक्त पचन ही बोले। तथा धर्म का अनुष्ठान करने वालों के साथ विहार करे तथा सत्य भाषा और व्यवहार भाषा का प्रयोग करता हुमा समभाव से सब को धर्म का उपदेश करे । सुनने वाले व्यक्तियों में भेद करके उपदेश में विषमता न करे अर्थात् राजा आदि को लगन के साथ और दरिद्रों को उपेक्षा से साथ उपदेश न करे ॥२२॥ 'अणुगच्छमाणे' इत्यादि।
शब्दार्थ-'अणुगच्छमाणे-अनुगच्छन्' सत्यामृषा रूप दूसरी व्यवहार भाषा का अश्रयकरके उपदेशकरने वाले मुनि के वचन को अनुसरता हुआ कोई अधिकारी 'वितह-वितर्थ' विपरीत 'विजाणेविजानाति' समझते हैं ऐसा सम्पक अर्थ को नहीं जानने वाले मन्द શંકિત વચનનો પ્રયોગ ન કરે. વ્યાખ્યાન વિગેરેના સમયે સ્યાદ્વાર યુક્ત વચન જ બેલે. તથા ધર્મનું અનુષ્ઠાન કરવા વાળાઓની સાથે વિહાર કરે. તથા સત્ય ભાષા અને વ્યવહાર ભાષાને પ્રયોગ કરતા થકા સમભાવથી સઘળાને ધર્મને ઉપદેશ કરે. સાંભળનાર વ્યક્તિમાં ભેદ રાખીને ઉપદેશમાં વિષમપણું ન કરે. અર્થાત્ રાજા વિગેરેને ધ્યાનપૂર્વક અને દરિદ્રોને ઉપેક્ષા પૂર્વક ઉપદેશ ન કરે. ૨૨
अणुगच्छमाणे' त्यादि
शहा-'अणुगच्छमाणे-अनुगच्छन्' सत्यभूषा३५ मील व्यवहार ભાષાને આશ્રય કરીને ઉપદેશ કરવાવાળા મુનિના વચનને અનુસરનારા કેઈ भई मधिलारी 'वितह-वितथं' विपरीत 'विजाणे-विजानाति' समरे मेवा भने सभ्य अर्थन पावणा म मधिहारीने 'तहा तहा-तथा तथा'

Page #475

___ अन्वयार्थ:-(अणुगच्छमाणे) अनुगच्छन् सत्या सन्यामषेति भाषाद्विकमाश्रित्य उपदेशं कुर्वतो मुनेर्वचनमनु परन् कश्चिद् मन्दाधिकारी 'वितह' वितथं विपरीतमेव अन्यथैव (विजाणे) विजानीयात्, तं सम्यगर्थ मनव गच्छन्नं मन्दाधि. कारिणम् 'तहा तहा' तथा तपा-तेन तेन प्रकारेण हेतु दृष्टान्तादिकथनप्रकारेण (साहु) साधुः (अकक्कसेणं) अकर्कशेन कोमलवचनेन उपदिशेत् येन स सम्यग. वगच्छेत् मोऽयमितिकृत्वा तं नापमानयेत् (ण कस्थइ भास) न कत्थयेद् भाषाम् अधिकारीको 'तहा तहा-तथा तथा' उस उस प्रकारसे-हेतुदृष्टात
आदि के कथन प्रकार से 'साहु साधुः साधु 'अकक्कसेणं-अकर्कशेन' कोमल वचन से उपदेशकरे 'ण कत्था भासं-न कत्ययेत् भाषाम्' नेत्र भंग के विकारसे प्रश्न कर्माके मन में कुछ भी पीडा उत्पन्न न करे तथा 'ण विहिंसइन्जा-न विहिस्यात' उसका तिरस्कार भी न करे तथा 'निरुद्धगंवावि-निरुद्धवापि' अल्पाको 'ण दीहइज्जा-न दीर्घयेदृ' दीर्घ. वाक्यसे कथन न करे ॥२३॥
अन्वयार्थ-सत्या मृषा 'जो सत्य है और झूठ नहीं है' रूप द्वितीय भाषा व्यवहार द्वारा उपदेश करने वाले मुनि के वचन का अनुसरण करता हुआ जो कोई मन्द अधिकारी पुरुष वितथ याने असत्य को विपरीत ही समझने लगता है । उस सम्यक् अर्थ को नहीं जानने वाले मन्दाधिकारी को उस उस तरीका से हेतु दृष्टान्तादि कथन पूर्वक कोमल वचन द्वारा साधु उपदेश करे जिससे वह मन्दाधिकारी उसको सम्यग्रूप से समझ जाय 'यह मूर्ख है' ऐसा समझ कर उसको अपत त ४२थी-हेतु टांत विगैरेन। ४५न २थी 'साहु-साधुः' साधु 'अक कसेणं-अकर्कशेन' म क्यनी ७५४॥ ४२ ‘ण कथइ-भास-न कत्थयेत् भाषाम्' नेत्र सतना विजयी प्रताना मनमा ४७ ५५४ पी Gurt नरे तथा ‘ण विहिं सइज्जा-न विहिस्यात्' ते ति२२४॥२ ५५५ । ४३ तथा 'निरुद्धग वाषि-निरुद्ध वापि' ५६५२ ‘ण दीहइज्जा-न दीर्घयेत् ' मा કથન ન કરે ર૩.
अन्वयार्थ-सत्याभूषा (२ सत्य छ भने नथी) ३५ मी० ०44. હાર ભાષા દ્વારા ઉપદેશ કરવાવાળા મુનિના વચનનું અનુસરણ કરતા થકા જે કોઈ મંદ અધિકારી પુરૂષ વિતથ અર્થાત્ અસત્યને વિપરીત જ સમજે છે, એ સમ્યક્ અથને ન જાણવાવાળા મંદાદિકારીને એ તરકીબથી હેતુ દૃષ્ટાંત વિગેરે કથન પૂર્વક કેમલ વચન દ્વારા સાધુ ઉપદેશ કરે. જેથી એ મંદાધિકારી તેને સમ્યફ પ્રકારથી સમજી જાય “આ મૂર્ખ છે એવું સમજીને તેને

Page #476

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् .. ४५ भूभङ्ग विकारादिभिः पष्टुर्मनसि किश्चिदपि पोडां नोत्पादयेत् (ण विहिंसइज्जा) न विहिस्यात्-न तिरिस्कुर्यात् , तथा 'निरुद्धगं वावि' निरुद्धकं वापि अल्वार्थमपि (ण दीहइज्ना) न दीर्घयेत्-दीर्घवाक्येन न कथयेत् ॥२३॥
टीका-पुनरपि उपदेशविधिमाह-'अणु गच्छमाणे' अनुगच्छन्, भाषां सत्य व्यवहाररूपामाश्रित्योपदेशं कुर्वतो वचनं कश्चित् सूक्ष्मवुया झटिति सम्यगेवाडवगच्छति । कश्चिन्मन्दाधिकारी 'वितह' वितथम्-अन्यथैव-विपरीतमेव 'विजाणे' विजानीयात् आचार्याशयमनवगच्छन् मन्दमतित्वादन्यथैव प्रतिपद्येत तदात सम्यगर्थमनवगच्छन्तं मन्दाधिकारिणम् 'तहा तहा' तथा तथा-तेन तेन प्रकारेण हेतुदृष्टान्तादिकथनप्रकारेण-'भो स्त्वं सम्यग् नाऽवगच्छसि ? मुर्खस्त्वं देवानां मियोऽसि, इत्यादि कर्कशालापरनिर्भसयन येन प्रकारेण स सम्यगवच्छेन मानित न करे, भ्रभङ्ग नेत्र विकारादि के द्वारा प्रष्टा के मन में थोड़ी भी पीडा पैदा न करे और उसको तिरस्कार न करे । तथा अल्पार्थ को भी लम्बे चौडे बडे वाक्यों से नहीं कहे ॥२३॥
टीकार्थ-पुनः उपदेश की विधि कहते हैं-सत्य भाषा और व्यवहार भाषा का आश्रय लेकर उपदेश करने वाले साधु के वचन को कोई सूक्ष्म बुद्धि वाला होने से जल्दी ठीक ठीक समझ लेता है। कोई मन्दबुद्धि होने से विपरीत ही समझता है अर्थात् आचार्य के आशय को ठीक ठीक न समझ कर अन्यथा ही ग्रहण करता है। ऐसी स्थिति में जो मन्द हो और ठीक प्रकार से समझ न सकता हो उसकी इस प्रकार भर्त्सना 'तिरस्कार' न करे-'अरे' तू समझता नहीं है, तू मूर्ख है, अज्ञानी है' इत्यादि । परन्तु जिप्त प्रकार वह ठीक ठीक समझ सके, અપમાનિત ન કરે બ્રભંગ નેત્રના વિકારાદિ દ્વારા પૂછનારના મનમાં થેડી પણ પીડા થાય તેમ ન કરે. અને તેને તિરસ્કાર પણ ન કરે. તથા અ૯પાર્થને પણ લાંબા લાંબાં વાકથી ન કહે મારવા
ટીકાઈફરીથી ઉપદેશની વિધિ બતાવતાં કહે છે. સત્ય ભાષા અને વ્યવહાર ભાષાને આશ્રય લઈને ઉપદેશ કરવાવાળા સાધુના વચનને કઈ સૂક્ષ્મ બુદ્ધિશાળી હોવાથી જલ્દીથી સારી રીતે સમજી લે છે, અને કોઈ મદ બુદ્ધિવાળે હોવાથી ઉલટું જ સમજે છે, અર્થાત્ ઉપદેશક આચાર્યના આશયને બરોબર ન સમજતાં જૂદા જ પ્રકારથી તેને સમજે છે, આવી સ્થિતિમાં જે મન્દ હોય, અને સારી રીતે સમજી ન શકતા હોય, તેને આવી રીતે તિરસ્કાર ન કરે. “અરે તૂ' સમજતે નથી? તું મૂર્ખ છે, અજ્ઞાની છે વિગેરે પ્રકારથી તેને તિરસ્કાર કરવું નહીં, પરંતુ તે જે રીતે
सू० ५९

Page #477

सूत्रकृताङ्गसूत्रे तेन प्रकारेण 'साहु' साधुः सम्यगयोधयेत, मुखोऽयमिति कृत्वा तं नावमानयेत् 'ण कत्थई भासं' न कत्थयेद् भाषाम्-भ्रूभङ्गविकारादिमिरनादरेण न कथयेत् मष्टुमनसि अल्पीयसीमपि पीडां नोत्पादयेत् । यथा-'हे मूर्ख ? असंस्कृतमते । धिक्त्वाम्' इत्यादि प्रोच्चारणेन ‘ण विहिसइज्जा' न विहिस्यात्-नैव तिरस्कु
र्यात् । असंबद्धभाषादोषमारोप्य तं न विडम्बयेत् । तथा-निरुद्धगं वावि' निरुद्ध वापि निरुद्धमल्पार्थम् । यद्वा निरुद्धमल्पकालिकं व्याख्यानम्, व्याकरणतर्कादिप्रवेशान्निरुद्धद्वारेण 'ण दोहना' न दीर्घयेत् यदल्पं वाक्यं तद्दीघकालिकं न कुर्यात् । तथा चोक्तम्
सो अत्यो बत्तब्बो जो भाइ अकवरेहि थोवेहि ।
जो पुण थोवो बहु अकवरेहिं सो होइ निस्सारो' ॥१॥ वैसा ही साधु प्रयत्न कर के समझावे । भौह चढा का अथवा किसी अन्य प्रकार का विचार प्रदर्शित करके कथन करता हुआ पूछने वाले के मन में लेश मात्र भी पीडा उत्पन्न न करे । 'अरे मूर्ख असंस्कृत! तुझे धिकार है।' इत्यादि कह कर तिरस्कार न करे । असंबद्ध भाषा के दोष का आरोप करके उसकी विडम्बना न करे । थोडी बात को बहुत लम्बी करके न कहे अथवा अल्पकालीन व्याख्यान को व्याकरण तर्क आदि घुसेड कर लम्बा न करे । छोटे वाक्य को दीर्घकालीन न करें । कहा भी है.. 'सो अत्थो वत्तको जो भण्णा' इत्यादि ।
'ऐसे अर्थ की व्याख्या करनी चाहिए जो थोडे अक्षरों द्वारा कहा जा सकता हो । जो थोडा अर्थ बहुत अक्षरों द्वारा कहा जाता है, वह निस्सार हो जाता है।' ઠીક ઠીક સમજી શકે, એ જ પ્રમાણે સાધુ પ્રયત્ન કરીને સમઝાવે. ભમર ચડાવીને અથવા કે અન્ય પ્રકારને વિકાર બતાવીને કથન કરનાર પર પૂછ. વાવાળાના મનમાં લેશમાત્ર પણ પીડા ઉત્પન ન કરે. અરે મૂર્ખ હે મંદ બુદ્ધિવાળા તને ધિક્કાર છે, વિગેરે પ્રકારથી કહીને તેનો તિરસ્કાર ન કરે. અસંબદ્ધ ભાષાના દેષને આરોપ કરીને તેને પીડા ન કરે. ઘેડી વાતને ઘણું મોટું સ્વરૂપ આપીને ન કહે, અથવા થોડા સમયના વ્યાખ્યાનને વ્યારણું, તર્ક વિગેરે ઉમેરીને તેને વિસ્તાર ન કરે. નાના વાક્યોને લાબા સમય वाणा न मनावे. यु पार छ -सो अत्थो वत्तव्यो जो भण्णई' त्यात - એવા અર્થનું વ્યાખ્યાન કરવું જોઈએ કે-જે થોડા અક્ષરો દ્વારા કહી શકાય તેમ હોય, જે છેડે અર્થ ઘણું અક્ષર દ્વારા કહેવામાં આવે છે,

Page #478

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् छाया--सोऽर्थों वक्तव्यो यो भण्यतेऽक्षरैः स्तोकैः ।
यः पुनः स्तोको बहुभिरक्षरै स भवति निस्सारः ॥१॥ तथा च 'यदल्पाक्षरं महार्थकं तदेव प्रशस्यते' इति । भापा द्वयमाश्रित्योपदिशतः साधोः सकाशात् कश्चिन सूक्ष्मबुद्धितया झटिति सम्यागर्थ जानाति, तत्रैव तमा मन्दमति नविगच्छति, अन्यथा प्रतिपद्यते । तत्र मन्दमयीन प्रतिबोध्य कोमला लाः साधुर्योधयितु चेष्टेत, नत्यनादृत्य तन्मनो ब्यथयेत् । न वा प्रश्नकत्तुर्भाषा विनिन्ध, अल्लार्थ वाक्य महता परिकरेण दीर्घवेदिति भावः ॥२३॥ मूलम्-समालवेज्जा पडिपुन भासी निसामिया समिया अट्टदंसी।
अणाइ सुद्धं वैयणंभिउंजे अभिसंधए पार्वविवेगं भिक्खा२४॥
अतएव वही कथन प्रशंसनीय होता है। जिसमें अक्षर थोडे हो किन्तु अर्थ बहुत हो। __ तात्पर्य यह है कि उपदेश देने वाले साधु के अभिप्राय को कोई सूक्ष्म बुद्धि शीघ्र समझ लेता है और मन्द बुद्धि जल्दी नहीं समझ पाता है या उलटा समझलेता है। ऐसी स्थिति में साधु मन्दमति श्रोताओं को कोमल शब्दों से समझाने का प्रयत्न करे । उनका अनादर करके मन को व्यथा 'दुःख' न पहुंचावे, न प्रश्नकर्ता की भाषा की निन्दा करे । अल्प अर्थ वाले विषय को लम्बा न करे या लम्बे लम्बे चाक्य न बोले ॥२३॥ તે નિસાર બની જાય છે. તેથી એજ કથન પ્રશંસનીય–વખાણવા લાયક હોય છે, કે જેમાં ચેડા અક્ષર હેય પરંતુ અર્થ ઘણે હેય, અર્થાત્ અર્થગાંભીર્ય વચને કહેવા જોઈએ.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–સત્ય અને વ્યવહાર ભાષાનું અવલમ્બન કરીને ઉપદેશ દેનારા સાધુના અભિપ્રાયને કઈ સૂમ બુદ્ધિવાળે પુરૂષ જલ્દીથી સમજી શકે છે. અને મંદ બુદ્ધિ જલ્દી સમજી શક્તો નથી, અથવા તે ઉલટી રીતે સમજી લે છે. આવી સ્થિતિમાં સાધુ મન્દ બુદ્ધિવાળા શ્રોતા એને કોમળ શબ્દોથી સમઝાવવાનો પ્રયત્ન કરે. તેને અનાદર કરીને તેના મનમાં દુઃખ પહોંચાડે નહીં, તથા પ્રશ્ન કરનારાની ભાષાની નિંદા પણ ન કરે. અલ્પ અર્થવાળા વિષયને લાંબુ ન બનાવે. અથવા લાંબા લાંબા વાક્યો ન બેલે. ૨૩
--
-
--
--
-

Page #479

Viz
छाया - समालपेत् प्रतिपूर्ण भाषी, निशम्य सम्यगर्थदर्शी ।
-
सूत्रकृताङ्ग सूत्रे
आइया शुद्धं वचनमभियुञ्जीत, अभिसन्धयेत्पापविवेकं भिक्षुः ||२४|| अन्वयार्थ :- -(भिक्खू ) भिक्षुः साधुः 'पडिपुन्नभासी' प्रतिपूर्ण भाषी - स्प ष्ट्राविता ( निसामिया) निशम्य - गुरुमु बात् सूत्रार्थं सम्यगवधार्य (समिया ) सम्यक् सम्यग्रूपेण ( अद्वदंसी) अर्थदर्शी तसार्थज्ञाता ( आणाइ) आज्ञया - तीर्थ
'समालवेज्जा' इत्यादि ।
शब्दार्थ -- ' भिक्खू - भिक्षुः' साधु 'पडिपुण्णभासी - प्रति पूर्ण भाषी ' स्पष्टार्थ को कहे अर्थात् जो अर्थ अल्पाक्षरसे समझने में शक्य न हो ऐसे अर्थ को विस्तृत रूपसे जिस प्रकार से श्रोता समझ सके उस रूपसे 'समालवेज्जा - समालपेत्' कहे 'निसामिया - निशम्य' गुरुमुख से सूत्र और उसके अर्थ को सम्यक् रूपसे समझकर 'समिया - सम्यकू' सम्यक प्रकार से 'असी - अर्थदर्शी' तत्वार्थ को जानने वाला 'आणाइ आइया' तीर्थंकर प्रति ॥दित शास्त्र के अनुसार 'शुद्ध-शुद्धम्' निरवय 'वर्ण-वचनम् ' वचनका भिउंजे अभियुञ्जीत' प्रयोग करे ऐसा करने वाला साधु 'पावविवेगं पापविवेकम्' सत्कार आदि निरपेक्ष होने से दोष रहित वचन 'अभिसंघए- अभिसंदध्यात् कथन करे ||२४||
अन्वयार्थ - निर्दोष भिक्षा ग्रहण करने वाला और स्पष्टार्थवक्ता साधु गुरुमुख से सूत्रार्थ को अच्छे प्रकार समझ कर समीचीन रीति
'समालवेज्जा' इत्याहि
शब्दार्थ' - 'भिक्खू - भिक्षुः ' साधु 'पडिपुण्णभासी - प्रतिपूर्ण भाषी' स्पष्टार्थ પૂર્વક કથન કરે અર્થાત્ જે અાક્ષરથી સમજવામાં શકય ન હોય એવા અને વિસ્તાર પૂર્વક કે જે રીતે સાંભળનારાએ સમજી શકે એ રીતે 'समालवेज्जा - समालपेत्' डे ' निखामिया - निशम्य' गु३भुषथी सूत्र मने तेना मर्थने सारी रीते समने 'समिया - सम्यकू' सभ्य प्रहारथी 'अट्ठदेसी - अर्थ दर्शी' तत्वार्थने अणुवावाजा ' आणाइ - आज्ञया' तीर्थ ५२ प्रतिपादित शास्त्र अभाये 'सुद्ध'-शुद्धम्' निरवद्य 'घयणं वचनम्' वयननुं 'भिरंजे अभियुञ्जीत ' प्रयोग उसे मे उषावाणी साधु 'पावविवेगं - पापविवेकम् ' सत्४२ विगेरे अपेक्षा रहित होवाथी होष रहित वयनतु' 'अभिसंघए- अभिसंदध्यात् ' થન કરે ારકા
અન્નયા —નિર્દોષ ભિક્ષા ગ્રહણુ કરવાવાળા અને સ્પષ્ટ અને કહે. જાવાળા સાધુ સુખથી સૂત્રાને સારી રીતે સમજીને સમ્યક્ રીતથી તત્વા ને

Page #480

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् ४६६ कुदादीनामाज्ञया-तीर्थकृत्यतिपादित शास्त्रानुसारेण (मुद्रं) शुद्ध निरवधम् (वयणं) वचनम् (भिउंजे) अभियुञ्जीत-प्रयुञ्जीत, तथा कुर्माणः (पावविवेगं) पापनिवे. कम्-सत्कारादिनिरपेक्षतया निदुष्टं वचनम् (अभिसंधए) अमिसन्दध्यात्उपयुञ्जीत ॥२४॥
टीका-कीदृशमुपदिशेत्तत्राह-'भिक्खू' भिक्षुः-आत्मार्थी संयतः 'पडिंपुग्नभासी' प्रतिपूर्णभाषी, योऽर्थः स्वल्पाक्षरेण बोधयितु ग्राहयितुं न शक्यते, तमर्थ विस्तृतशब्देन पर्यायशब्दप्रयोगेण भावार्थकथनेन वा यथा श्रोता बुद्धयेत तथा 'समालवेज्जा' समालपेन् यथा बोधुं शक्नुयाचथा कथयेत्, । शब्दं शब्दा. तर वा नियोज्य तथा प्रयुञ्जीत, यथा प्रयुक्ते तादृशोऽर्थों बोधगम्यो भवेत् । न तु दीर्घवाक्यप्रयोगनिषेधभिया तं क्रमं परित्यजेत् । एतावता बोध्यमर्थ से तत्वर्थ का ज्ञातो होकर तीर्थ कर गणधर आदि महापुरुषों की आज्ञा से अर्थात् तीर्थकृत्प्रतिपादित शास्त्र के अनुसार शुद्ध निरवद्य वचन का प्रयोग करे। इस प्रकार करते हुए सरकार पूजादि की अपेक्षा के विना ही पाप रहित निर्दुष्ट वचन का उपयोग करे ॥२४॥
टीकार्थ-किस प्रकार उपदेश दे, सो कहते हैं मोक्षाभिलाषी संयमी प्रतिपूर्ण भाषी हो अर्थात् जो अर्थ थे।डे अक्षरों से न समझाया जा सकता हो, उसे विस्तृत शब्दों से, पर्यायवाचक शब्दों का प्रयोग करके अथवा उसका भावार्थ कह कर समझावे, जिससे श्रोना समझ जावे। अथवा शब्दान्तर की योजना करके शब्द का ऐसा प्रयोग करे जिससे दुरूह विषय भी बोधगम्य हो जाय । लम्बे वाक्य प्रयोग के निषेध के જાણવાવાળા થઈને તીર્થકર, ગણધર વિગેરે મહાપુરૂની આજ્ઞાથી અર્થાત તીર્થંકર પ્રતિપાદિત શાસ્ત્રના કથન પ્રમાણે શુદ્ધ નિરવઘ વચનનો પ્રયોગ કરે આવી રીતે કરતા થકા સત્કાર પૂજા વિગેરેની અપેક્ષા વિના જ પાપ રહિત નિદેવ વચનનો ઉપયોગ કરે રજા
ટીકાર્યું—કેવી રીતે ઉપદેશ દે, તે બતાવવા કહેવામાં આવે છેમોક્ષની ઈચ્છાવાળા સાધુએ સંયમી અને પ્રતિપૂર્ણ ભાષા બોલવી. અર્થાત જે અર્થ છેડા અક્ષરોથી ન સમજાવી શકાતે હેાય, તેને વિસ્તૃત શબ્દોથી એટલે કે પર્યાય વાચક શબ્દોને પ્રગ કરીને અથવા તેને ભાવાર્થ કહીને સમઝા. વ, કે જેથી સાંભળનાર શ્રોતા બરાબર સમજી લે. અથવા અન્ય શબ્દની યોજના કરીને શબ્દોને એ પ્રયોગ કરે કે જેનાથી ન સમજી શકાય તે વિષય પણ સમજી લેવાય, લાંબાં લાંબાં વાક્યોના પ્રયોગના નિષેધના ભયથી કમને

Page #481

४७०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
प्राहयता गुरुणा शब्दाधिक्यमपि प्रयोक्तव्यमेव । स्थलविशेषे क्वचन सावधानमनसाऽतिकठिनं विषयं स्वलाक्षरेण प्रयुक्त यदि शिष्यः ज्ञातुं न शक्नुयात् तदा विस्तृतम्याख्यया बोधयेत् । न तु पाण्डित्याऽभिमानेन मूञ्छितः 'संसदि समागताः सभ्याः व्याकरणे तर्के मां प्रौढमवगच्छेयुः' इति कृत्वा स्वल्पाक्षरमयुक्तमपि दीर्घवाक्यावल्या बोधयितुमुरक्रमेत । इत्थं पूर्व शाक्यमस्तुतवाक्ययोरथ सामंजस्य मभिनीय यस्तु बोधयेत् सः प्रनिपूर्णभाषी भवेद इति मन्ये । तथा आचा. यमुखात् 'निसामिया' निशम्य-श्रुत्वा सूत्रं तदर्थं च सम्यगवार्य, 'समिया' भय से क्रम का परित्याग न करे । समझाने योग्य विषय के अनुरोध से आवश्यक्ता होने पर गुरु को अधिक शब्दों को भी प्रयोग करना चाहिए। किसी विशेष स्थल में मन को अवधान युक्त रखने पर भी कोई कठिन विषय यदि थोड़े शब्दों में न समझा जा सकता हो तो विस्तृत व्याख्या करके समझाना उचित है। हां, अपने पाण्डित्य के अहंकार में चूर हो कर, परिषद् में उपस्थित सभ्य मुझे व्याकरण एवं तकशास्त्र में निष्णात समझें ऐसे विचार से थोड़े में कहने योग्य अर्थ को लम्बी लम्बी वाक्यावली का प्रयोग करके समझाने का प्रयत्न न करे। इस प्रकार पूर्वोक्त (लम्बा करने का निषेध बतलाने वाले) वाक्य का तथा प्रस्तुत वाक्य का समन्वय करके जो उपदेश करता है, वही प्रतिपूर्ण भाषी कहलाता है, ऐसा भगवान् फरमाते हैं।
तथा सम्यक् प्रकार से अर्थ का दर्शी पुरुष आचार्य के मुख से सूत्र और अर्थ को अवधारण करके तीर्थंकर आदि की आज्ञा से अर्थात् ત્યાગ ન કરે. સમઝાવવાને ગ્ય વિષયમાં આવશ્યકતા જણાવવાથી ગુરૂએ વિશેષ શબ્દોને પ્રયોગ પણ કર જોઈએ. કેઈ વિશેષ સ્થળમાં મનને ધારણ યુક્ત રાખવા છતાં પણ કઈ કઠણ વિષય જે થોડા શબ્દોમાં ન સમજી શકાય તે હેય, તે વિસ્તાર પૂર્વક તેની વ્યાખ્યા કરીને સમઝાવવું તે એગ્ય છે. પિતાના પાંડિત્યના અહંકારમાં મસ્ત બનીને પરિષદમાં રહેલા મને વ્યાકરણ અને તર્ક શાસ્ત્રમાં નિષ્ણાત સમજે એવા વિચારથી છેડામાં કહેવા ગ્ય અર્થને લાંબી લાંબી વાક્ય પંક્તિને પ્રયોગ કરીને સમઝાવવાને પ્રયોગ ન કરે. આ રીતે પહેલા કહેલ (લાંબા વાક્યોને નિષેધ બતાવનારા) વાયને તથા પ્રસ્તુત વાક્યને સમન્વય કરીને જે ઉપદેશ કરે છે, એજ પ્રતિપૂર્ણ ભાષી કહેવાય છે, એવું ભગવાન ફરમાવે છે.
તથા સારી રીતે અર્થને જાણનારા પુરૂષ આચાર્યના મુખેથી સૂત્ર અને અર્થને સારી રીતે સમજીને તીર્થકર વિગેરેની આજ્ઞાથી અર્થાત્ તીર્થ કરે

Page #482

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४७१ सम्य गूपेण 'अट्ठदंसी' अर्थदर्शी गुरुसकाशादवधारितमर्थ द्रष्टुं शीलं यस्य स सम्यगर्थदर्शी। एतादृशः 'आणाई' आज्ञया तीर्थकरादीनामाज्ञया-तीर्थकर प्रतिपादितशास्त्रानुसारेण 'मुद्ध' शुद्रम्-पूर्वापराऽविरुद्धतया निरवद्यम् । 'वयणं' वचनम् 'भिजे' अभियुञ्जीत । एवं च एतादृशं वचनं प्रयुञ्जानः 'पावविवेगं' पापविवेकम्-पूनासत्कारादिनिरपेक्षतया निर्दष्टं व वनम् 'अभि: संधए' अभिसन्दध्यात्, निर्दुष्टवचनं प्रयुक्षीतेनि यश्चाऽतिक्लिष्टोऽर्थः स्व. ल्पाक्षरेण नैव प्रकाशयितुं शक्यते, तत्राऽगतिकगतितया तमर्थ विस्तृतशब्देना. ऽपि बोधयेत् । तथा गुरुमुखाद् उपशृय सम्यगधार्य, तीर्थ राज्ञया विशुद्ध वचनं वदेत् । साधुः पापाऽपापयो विवेक कुईन् निर्दुष्टं शब्दं वदेदिति भावः २१॥
पुनरपि उपदेशविधि दर्शयति-'अहा बुझ्याई' इत्यादि, मूलम्-अहा बुझ्याई सुसिक्खएज्जा जइज्जयाणाइवेलं वएज्जा।
से दिद्विमंदिहिणलूसए जासे जाणइभासितं समाहि।२५। छाया-यथोक्तानि सुशिक्षेत यतेत च नातिवेलं वदेत् ।
स दृष्टिमान् दृटिं न लूपयेत् स जानाति भाषितुं तं समाधिम् २५। तीर्थकरोपदिष्ट आगम के अनुसार शुद्ध पूर्वापर विरोध से रहित वचन का प्रयोग करे। इस प्रकार से वाक्य का प्रयोग करने वाला ही निर्दोष बचन का प्रयोक्ता होता है।
भावार्थ यह है कि जो अर्थ थोड़े अक्षरों से प्रकाशित न किया जा सकता हो, उसे प्रकाशित करने का अन्य कोई उपाय न होने पर विस्तृत शब्दों से भी समजावें । तथा गुरुमुख से धारण करके तीर्थ कर की आज्ञा के अनुसार विशुद्ध वचन बोले । साधु को पाप और अपाप का विवेक करके अदूषित पचन ही बोलना चाहिए ॥२४॥ ઉપદેશ કરેલ આગમ પ્રમાણે પૂર્વાપરના વિરોધ વિનાનાં શુદ્ધ વચનને પ્રયોગ કરે. આ રીતે વાક્યને પ્રયોગ કરવાવાળા જ નિર્દોષ વચનને ઉપદેશક થાય છે. અર્થાત્ નિર્દોષ ઉપદેશ આપી શકે છે.
આ કથનનો ભાવાર્થ એ છે કે–જે અર્થ થેડા અક્ષરોથી બતાવી ન શકાતો હોય તેને પ્રકાશિત કરવા બીજો કેઈ ઉપાય ન હોય તે વિસ્તાર વાળા શબ્દોથી પણ તે સમઝાવે. તથા ગુરૂ મુખથી ધારણ કરીને તીર્થકરની આજ્ઞા પ્રમાણે વિશુદ્ધ વચન બેલે સાધુએ પાપ અને અપાપને વિવેક કરીને દેષ વિનાના નિર્દોષ વચને જ બેલવા જોઈએ. ૨૪

Page #483

५७२
सूत्रकृतामसूत्रे ___ अधयार्थः - (अहा बुझ्याई) ययोक्तानि-तीर्थकृदुक्तावाराङ्गादिमूत्राणि 'मुसि. क्खएज्जा' मुशिक्षेत-आसेवनशिक्षया सेवेत, अन्येभ्यस्तथैव प्रतिपादयेच्च एवम्-'जइन' यतेत-आगमाभ्यासाय प्रपत्नं कुर्वीत (या) च तथा (णाइवेल) नातिवेलम्-कालिकोत्कालिकासमाऽध्ययनमर्यादामुल्लङ्घ्य (न वएना) न वदेव
पुनः उपदेशविधि कहते हैं-'अहा बुट्याई' इत्यादि ।
शब्दार्थ--अहा वुझ्याई-योक्तानि' तीर्थ कर प्रतिपादित आचारात आदि सूत्रों को 'सुसिश्खएजजो-सुशिक्षे' अच्छीतरह सीखे तथा 'जइ. ज्जया-यतेत' आगमके अभ्यास का प्रयत्न करे 'णाहवेल-नातिवेलं' मर्यादा का उल्लंघन करके 'न वएज्जा-न वदे।' वाणी न कहे 'से-सः' ऐसा करने वाला साधु 'दिद्विमं-दृष्टि शन्' सम्यक् ज्ञानवाला 'दिहिदृष्टिम्' सम्यक्रदर्शन को 'ण लुस एज्जा-न लूषयेत' दूषित न करे अर्थात् जिनवचन विरुद्ध प्ररूपणा न करे 'से-स' ऐसा मुनि 'तं-तम्' सर्वज्ञ कथित 'समाहि-समाधिम्' सम्पज्ञान दर्शन को 'भासि-भाषितुम्' प्ररूपणा करने को 'जाणह-जानाति' जानते हैं ॥२५॥
अन्वयार्थ-साधु पुरुष तीर्थंकर प्रतिपादित आचाराङ्ग आदि सूत्रों का सम्यक् प्रकार से ग्रहण आसेवन शिक्षा द्वारा सेवन करे और दूसरे को वैसे ही कहे एवं आगम का अभ्यास के लिये प्रयत्न करे ।
शथी ५६ पहेशन लिपि तातi सूत्र४५२ छ -'अहा बुइ. याई' त्याल.
शपाय- अहा बुइयाई- यथोक्तानि ती ४२ प्रतिपादित माया विरे सत्रोन 'सुसिक्खएज्जा-सुरिक्षयेत' सारी शत शीथे त! 'जहज्जया-यतेत' मागमना मध्यासन प्रयत्न रे 'णाइवेलं-नातिवेलम्' भयाहानुन ४शन 'न वएज्जा-न वदेत'
या२ न रे 'से-सः' में प्रभा पतना। साधु दिट्रिमं-दृष्टिमान्' सभ्य ज्ञानवाणी 'दिदि-दृष्टिम्' सम्५५ ४शनने 'ण लूसएज्जा-न लूषयेत्' होष युरत न २ अर्थात् नयनथा वि३६ ५३५। । ४२ 'से-सः' मेवो मुनि 'तं-तम्' सव | थित 'समाहि-समाधिम्' सभ्य ज्ञान ६शनने 'भासिउ-भाषितुम्' ५३५५। ४२वाने 'जाणइ-जानाति' तो छ. ॥२५॥
અન્નયાર્થ–સાધુ પુરૂષ તીર્થંકર પ્રતિપાદિત આચારાંગ આદિ સૂનું સારી રીતે ગ્રહણ આસેવન શિક્ષા દ્વારા સેવન કરે અને બીજાઓને એ જ રીતે કહે તથા આગમના અભ્યાસ માટે પ્રયત્ન કરે પરંતુ કાલિક ઉત્કાલિક

Page #484

समवायोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् अध्ययनकर्तव्यमयाँदा नातिक्रमेत (से) सा-एवंगुणविशिष्टः साधुः (विटिम) रष्टिमान-सम्यग् ज्ञानवान् (दिट्टि) सम्यग्दर्शनम् (ण लूमएज्जा) न लूपयेत्न जिनवचनविरुद्धपरूणां कुर्यात् (से) सा-एवंविधो मुनिः (तं) तम् सर्वज्ञभाषितम् (समाहि) समाधिम् सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्ररूपम् (मासि3) भाषितम्-भरूपयितुम् (जाणइ) जानाति-निरूपयितुं शक्नोति ॥२५॥
टीका-'अहा बुझ्याई' यथोक्तानि-तीर्थकरप्रतिपादितानि आचाराङ्गादि. सूत्राणि 'मुसिक्खएज्जा' सुशिक्षेन-मुष्ठु-सम्पर ग्रहणशिक्षया तीर्थकरोक्ताऽऽ. गर्म सम्यग् गृहीत्वा, आसेवनशिक्ष या सेवेत । अन्येभ्यः पतिपादयेदपि तथैव । तथा 'जज' यतेत तदागमाऽभ्यासाय सततं प्रयत्नं तदाराधने वा कुर्याद किन्तु कालिक उत्कालिक आगम के अध्ययन मर्यादा का उल्लंघन कर नहीं बाले। अर्थात् अध्ययनकालिक कर्तव्य मर्यादा का अतिक्रमण नहीं करे। इस प्रकार का गुणगविशिष्ट साधु सम्यग् ज्ञान युक्त होकर सम्यकदर्शन को दूषित न करे अर्थात् जिनवचन के विरुद्ध विवेचन न करे। ऐसा करने वाला साधु सर्वज्ञ से भाषित सम्परज्ञान दर्शन चारित्र तप रूप समाधि का निरूपण कर सकता है ॥२५॥ ____टीकार्थ-तीर्थंकर के द्वारा प्रतिपादित आचारांग आदि सूत्रों को सीखे अर्थात् ग्रहणशिक्षा से सम्यक् प्रकार जान कर आसेवन शिक्षा से तदनुसार व्यवहार करे और दूसरों को भी उसी प्रकार सिखावे । उन आगमों के अम्पास के लिये या उनकी आराधना के लिए सदा આગમના અધ્યયન મર્યાદાનું ઉલઘન કરીને ન બેલે અર્થાત અધ્યયન કાલના કર્તથ મર્યાદાનું અતિક્રમણ ન કરે આ પ્રકારના ગગગણ વિશિષ્ટ સાધુ સમ્યક જ્ઞાન યુક્ત થઈને સમ્યફ દર્શનને દુષિત ન કરે અર્થાત્ જીનવચનની વિરૂદ્ધ વિવેચન ન કરે એમ કરવાવાળા સાધુ સર્વજ્ઞ દ્વારા કહેલ સમ્યકજ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર તપ રૂપ સમાધિનું નિરૂપણ કરી શકે છે પરપા
ટીકાર્યું–તીર્થકર દ્વારા પ્રતિપાદન કરાયેલા આચારાંગ વિગેરે સૂત્રને શીએ અર્થાત્ ગ્રહણ શિક્ષાથી સારી રીતે જાણીને આસેવન શિક્ષાથી તે પ્રમાણે વ્યવહાર કરે. અને બીજાઓને પણ તે પ્રમાણે શિખવે. તે આગ મેના અભ્યાસ માટે અથવા તેની આરાધના માટે હમેશા પ્રયત્નવાન રહે. કાલિક
खू० ६०
-
-

Page #485

सूत्रकृताङ्गो 'या' च तथा-'णाइवेलं' नातिवेलम्-कालिकोत्कालिकाऽऽगमाऽध्ययनस्य या मर्यादा तामतिक्रम्य 'न वएज्न' न वदेत्-अध्ययनकर्तव्यमर्यादा नाति क्रमेत, यथावसरं परस्पराबाधया सर्वाः क्रियाः प्रतिलेखनादिकाः कुर्यादित्यर्थः । स एवं गुणजातीयो यथाकालवादी च 'दिढिम' दृष्टिमान-सम्यग्ज्ञानवान् यथावस्थितपदार्थान् उपदिशंश्च धर्मदेशनाम् 'दिहि दृष्टिम्-सम्यग्दर्शनम् 'ण लूसएज्जा' न लूपयेत् न दूषयेत् जिनवचनविरुद्धप्ररूपणां न कुर्यात् । ____ अयं भावः-श्रोत विशेष कस्य धर्मस्यानुयायी इत्यादिकं ज्ञात्वा तथोपदेश दातव्यः सिद्धान्त विरुद्धदेशनापरिहारेण यथा श्रोतः स्वान्ते सम्यक्त्वं स्थिरी भवेत् मनसि संशयादिश्व नोस्पधेत 'से' सः यश्चैवंविधः सः 'जाणई' जानाति से प्रयत्नशील रहे। कालिक और उत्कालिक सूत्रों के अध्ययन की जो मर्यादा है। उसका उल्लंघन करके प्राणा न करे। अध्ययन और कर्तव्य की मर्यादा का उल्लंघन न करे । अर्थात् परस्पर में किसी को बाधा न पहुंचा कर यथावसर सब प्रतिलेखन आदि क्रियाएं करे। इन गुणों से युक्त तथा यथाकाल कर्त्तव्य करने वाला ही सम्यग्ज्ञानवान् होता है। अतएव पदार्थों के वास्तविक स्वरूप को जानता हुआ और धर्मदेशना करता हुआ अपने सम्पदर्शन को दूषित न करे। जिनवचन के विरुद्ध प्ररूपणा न करे।
आशय यह है-श्रोता के विषय में यह जानकर कि यह किस धर्म का अनुयायी है, तदनुसार सिद्धान्त विरुद्ध प्ररूपणा त्याग कर उपदेश देना चाहिए । लपदेश ऐसा होना चाहिए जिससे श्रोता के अन्तःक અને ઉત્કાલિક સૂત્રોના અધ્યયનની જે મર્યાદા છે, તેનું ઉલ્લંઘન કરીને પ્રરૂપણું ન કરે. અધ્યયન અને કર્તવ્યની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન ન કરે. અર્થાત પરસ્પરમાં કે ઈને પણ બાધા ન પહેચાડીને યથાવસર સઘળી પ્રતિલેખન વિગેરે ક્રિયાઓ કરે. આ ગુણોથી યુક્ત તથા યથાકાળ કર્તવ્ય કરવાવાળા જ સમ્યક્ જ્ઞાનવાનું હોય છે, તેથી જ પદાર્થોના વાસ્તવિક સ્વરૂપને જાણતા થકા તથા ધર્મદેશના કરતા થકા પિતાના સમ્યક્ દર્શનને દૂષિત ન કરે અર્થાત જનવચનની વિરૂદ્ધ પ્રરૂપણું ન કરે.
કહેવાનો આશય એ છે કે–શ્રોતાના સંબંધમાં એ જાણીને કે-આ કયા ધર્મને અનુયાયી છે ? તે પ્રમાણે સિદ્ધાંત વિરૂદ્ધ પ્રાણ પ્રરૂપણને ત્યાગ કરીને ઉપદેશ દેવું જોઈએ, ઉપદેશ એ હવે જોઈએ કે-જેનાથી શ્રોતા

Page #486

समयार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
४७५
सर्वज्ञभाषितम् 'समाहि' समाधिम् - सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रम् 'भासिउँ' भाषितुम्, जानाति रूपयितुं शक्नोतीत्यर्थः । साधुः सर्वज्ञोक्तागमस्याऽभ्यासं कुर्वन् तदुपदिष्टोपदेशानुसारिवचनमेत्र वदेत् । स च तदीयमर्यादामतिक्रम्य नाति वदेद, सम्यगृष्टिमान् सत् कथमपि सम्यग्दर्शनं न दुषयेत् । य एवमुपदेष्टुं जानाति, स एव सर्वोक्तभावसमाधि भाषितुं जानातीति मावः ||२५||
मूलम् - अलूसए णो पच्छन्न भासी णो सुत्तमर्थं च कॅरेज्ज ताई । सत्तारभत्ती अणुवीयेवायं सुंयं च सम्मं पडिवाययति ॥ २६॥ छाया -- अलूपये नो मच्छन्नभाषी, नो सुत्रमर्थं च कुर्यात् त्रायी । शारदभक्तथाऽनुविचिन्त्य वादं श्रुतं च सम्यक् प्रतिपादयेत् ||२६||
रण में सम्यक्त्व स्थिर हो सके और संशय आदि दोष उत्पन्न न हों । जो इस प्रकार भाषण करता है वही सर्वज्ञ कथित सम्यग्ज्ञानदर्शन चारित्र तप रूप समाधि का प्ररूपण करना जानता है । वही समाधि की प्ररूपणा करने में समर्थ हो सकता है ।
तात्पर्य यह है कि साधु सर्वज्ञोक्त आगम का अभ्यास करता हुआ, आगम के उपदेश के अनुसार ही वचनों का प्रयोग करे। वह मर्यादा का उल्लंघन करके भाषण न करे। किसी भी प्रकार सम्यग्दर्शन को दूषित न करे। जो ऐसा उपदेश करना जानता है, वही सर्वज्ञोक्त समाधि का उपदेश करना जानता है ॥२५॥
'अलूसए' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'अलूस ए - अलूषकः' साधु आगम के अर्थ को दूषित સાંભળનારાના અંતઃકરણુમાં સમ્યક્ત્વ સ્થિર થઇ શકે. અને સંશય વિગેર દાષા ઉત્પન્ન ન થાય આ રીતે જેએ ઉપદેશ આપે છે, એજ સજ્ઞ કથિત સમ્યજ્ઞાન સમ્યગ્દર્શન સમ્યકૂચારિત્ર અને સમ્યક્તપરૂપ સમાધિની પ્રરૂપણા કરવાનું જાણે છે. એજ સમાધિની પ્રરૂપણા કરવામાં સમથ થઈ શકે છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે—સાધુ સજ્ઞ કથિત આગમને અભ્યાસ કરતા થકા આગમના ઉપદેશ પ્રમાણે જ વચનાના પ્રયોગ કરે. તે મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરીને ભાષણ ન કરે. કઈ પણ પ્રકારથી સમ્યક્ દનને દોષ યુક્ત ન બનાવે. આ પ્રમાણે જે ઉપદેશ કરવાને જાણે છે. એજ સજ્ઞ પ્રણીત સમાધિના ઉપદેશ કરી શકે છે. ારપા
'अलूसए' धत्याहि
शब्दार्थ- 'अलूप - अलूषकः' साधु भागभना अर्थाने दूषित करनार न

Page #487

सूत्रकृताङ्गरने __ अन्वयार्थः- (अलूमए) अलूपयेत्-अपसिद्धान्तकथनेन सर्वज्ञभाषिताङ्गं न लूपयेत्-न दृषयेत् ‘णो पच्छन्नभासी' न प्रच्छन्न माषी सिद्धान्तार्थस्य प्रच्छन्न भाषको न भवेत्, तथा 'ताई त्रायी माणिनां प्राणकर्ता षटकायपरिपालका (सुत्तमत्व च) सूत्रमथै च-आगमार्थ स्वमतिकल्पनया विपरीतम् 'ण करेज' न कुर्यात् स्वार्थ धिया सूत्रार्थ नान्यथारूपेण प्ररूपयेत् यतः (सत्तारभत्ती) शास्तकरने वाला न बने ‘णे। पच्छन्नभासी-न प्रच्छन्नभाषी' सिद्धान्त के अर्थ को छिपाकर कथन न करे तथा 'ताई-त्रायी प्राणियों के रक्षण करनेवाला पुरुष 'सुत्तमत्थं च-सूत्रम्' अर्थश्च' आगमके अर्थ को अपनी बुद्धि की कल्पनासे विपरीत 'ण करेज्जा-न कुर्यात्' न करे अर्थात् स्वार्थ बुद्धिसे सूत्रार्थ को अन्यथा रूपसे न कहे 'सत्तारभत्ती-शास्त भत्या' पर के हित करने वाले आचार्य के प्रति भक्ति से 'वायं-वादम्' वाणीको 'अणुवीय-अनुविचिन्त्य' सम्यक विचार करके आगम का विरोध न हो इस प्रकार की वाणी का कथन करे तथा सुयंच-श्रुतञ्च' आचार्य एवं गुरु मुखसे जो सुना हो उसको ही 'सम्म-सम्यक् सुचारु रूपसे 'पडिवाययंति-प्रतिपादयेत्' सूत्रार्थ का प्रतिपादन करे ॥२६॥ ___ अन्वयार्थ-अलूषक अर्थात् अपसिद्धान्त का कथन कर सर्वज्ञ भाषित आचारा आदि आगम को दूषित नहीं करने वाला साधु सिद्धान्त भूत अर्थ को एकान्त में छिपकर भाषण के द्वारा गुप्त न करे तथा पृथिव्यादि षटूकाय का परिपालन करने वाला समस्त प्राणियोंका भने 'णो पच्छन्नभासी-न प्रच्छन्नभाषी' सिridal मन छुपावीर प्रयन न ४३ तथा 'ताई-त्रायो' प्राधीनु रक्षा ४२वापामा ५३५ 'सुचमत्थंच-सूत्रम् मर्थश्च' भागभना मथ न पातानी मुद्धिनी ६५नाथ विपरीत शत 'ण करेज न कुर्यात्' । ४२ अर्थात स्वार्थ भुद्धिया सूत्राय ने भन्यथा पारे । 'सत्तारभत्ती-शास्तृभक्त्या' सन्यानु हित ४२११॥ माया प्रत्ये तिथी 'पाय-वादम्' पाहीन. 'अणुवीय-अनुविचिन्त्य' विय२ ४रीने आमना विरोध 1 थाय ये शतनी पानु थन ४२ तथा 'सुयंच-श्रुतच' माया भने शु३. भुमयी २ मिन्यु डाय तने 'सम्म-सम्यक्' सारी शत 'पडिवाययंतिप्रतिपादयेत्' सूत्रानु प्रतिपाहन ॥२६॥
અન્વયાર્થ—અષક અર્થાત્ અપસિદ્ધાંતનું કથન કરીને સર્વસ કથિત આચારાંગ વિગેરે આગને દૂષિત ન કરવાવાળા સાધુ સિદ્ધાંત યુક્ત અને એકાંતમાં છુપાઈને ભાષણ દ્વારા ગુપ્ત ન કરે. તથા પૃથિવી વિગેરે પકાય

Page #488

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम् भक्तया-परहितकारकाचार्यभक्त्या (वायं) वादम् (अणुनीय) अनुविचिन्त्य वाद वदेत्, तथा-(सुयं च ) श्रृंत च यदाचार्यगुरुमुखात् श्रुतं तदेव वस्तु (सम्म) सम्यक् (पडिवाययंति) प्रतिपादयेत् नान्यथेति भावः ॥२६॥
टीका-पुनर प्युपदेशविधिमुपदिशति-तीर्थकरोदिताऽऽगमस्य देशनां कुर्वन् 'अल्सए' न लूपयेत् अपसिद्धान्तकथनेन सर्वज्ञभाषिताङ्गन दृषयेत्, 'सर्वज्ञ व्याख्यानावसरे नाहमासम्' इत्यादि कुतर्केण न खण्डयेत् । तथा-'णो पच्छन्न प्राण का सूत्र और आगमार्थ को अपनी मति की कल्पना से विष रीत अर्थ न करे । अर्थात् स्वार्थबुद्धि से सूत्रार्थ को विपरीत रूपसे दूसरों को नहीं कहे, क्योंकि परहित कारक आचार्य के प्रति भक्ति का ख्याल कर वाद विवाद को सम्यगू रूप से विचार कर अर्थात् इस वाद से आगम की तो कोई क्षति नहीं होगी। ऐसा विचार कर वाद करे, तथा जो वस्तु आचार्य गुरु जनोंके मुख से जैसा सुना या जाना है उसी वस्तु को वैसे ही समीचीन रूपसे कहे उसके विपरीत रूप से नहीं कहे ॥२३॥
टीकार्थ-फिर उपदेश विधि का विधान करते हैं-तीर्थ कर प्ररूपित मागम की देशना करने वाला मुनि सिद्धान्त विरुद्ध कथन करके सर्वज्ञ ने जब व्याख्या की तब मैं तो वहां था नहीं, इस प्रकार का कुतर्क करके उसका खण्डन न करे । अविरुद्ध और सब के अनुभव से सिद्ध જીનું પાલન કરવાવાળા સઘળા પ્રાણિયોનું રક્ષણ કરવાવાળા, સૂત્ર અને આગમના અર્થને પિતાની બુદ્ધિની કલ્પનાથી વિપરીત રીતે ન ઘટવે અર્થાત્ સ્વાર્થ બુદ્ધિથી સૂત્રાર્થને વિપરીત રીતે બીજાઓને ન કહે. કેમકે-પરહિત કત એવા આચાર્યના પ્રત્યેની ભક્તિનો ખ્યાલ રાખીને વાદવિવાદમાં સારી રીતે વિચાર કરીને એટલે કે આ વાદથી આગમની તે કઈ ક્ષતિ થશે નહીને એમ વિચાર કરીને વાદ કરે તથા જે વસ્તુ આચાર્ય વિગેરે ગુરૂજનના મુખથી જે રીતે સાંભળ્યું હોય અથવા જાણ્યું હોય એ વસ્તુને એજ રીતે સમ્યક્ પ્રકારથી કહેવું. પિતે જાણ્યું હોય તેથી વિપરીત રૂપે ४९ नहीं ॥२६॥
ટીકાઈ–ફરીથી ઉપદેશ વિધિનું વિધાન કરતાં કહે છે કે–તીર્થકરે પ્રરૂપણું કરેલ આગમને ઉપદેશ આપનાર મુનિ સિદ્ધાંત વિરૂદ્ધ કથન કરીને સર્વ કહેલ અંગને દૂષિત ન કરે. સર્વ જ્યારે કહેલ વ્યાખ્યા કરી ત્યારે હું તે ત્યાં હતો નહીં આ રીતને કુતર્ક કરીને તેનું અન્ડન ન કરે. અવિ

Page #489

४७८
सूत्रकृताङ्गयो भासी' न भन्छन्नभाषी भवेत्, अविरुद्धं सिद्धान्ताथै सर्वाऽनुभवसिद्धं प्रच्छन्न भाषणेन-अस्पष्ट भाषणेन न गोपयेत् । अथवा प्रच्छन्नं-गुप्तमर्थम् अपक्षबुद्धिम्यो न वदेत् । यतोऽपक्वमतिभ्य स्तादृशसिद्धान्तरहस्योद्घाटनमहिताय भवति । तदुक्तम्-प्रशान्तमनौ शास्त्र,-सद्भावप्रतिपादनम् ।
दोषायाऽमिनवोदणे, शमनीयमिवज्वरे ॥१॥ यथा नवीनज्वरवतः शान्त्यर्थमौषधं हानिकारकं भवति तथा अपक्चबुदिभ्यः शास्त्ररहस्यकथनं हानिकारकमिति भावः । तथा-'ताई' गायी षट्कायपरिपालका स्वपररक्षकः, अथवा प्राणिनां संसारसागराद् रक्षणशीलः 'मुत्तमत्यं च' सूत्रमर्थ च, सूत्रम् यदि वा तदीयमर्थ स्वमतिकल्पनया विपरीतम् 'णकरेजा' न कुर्यात् स्वमतिविकल्पनातः सत्रार्थ कथमपि नाऽन्यथा नयेत्-न प्ररूसिद्धान्त के अर्थ को अस्पष्ट भाषण करके गोपन न करे। अथवा जो विषय प्रच्छन्न हो अर्थात् सर्वसाधारण के समक्ष कहने के योग्य न हो, उसे अपरिपक्व बुद्धि वालों से न कहे । क्योंकि ऐसे लोगों के समक्ष उस विषय को प्रकट करना उन्हीं के लिए अहितकर होता है। कहा भी है-अप्रशान्तमती शास्त्र' इत्यादि।
जैसे नवीन ज्वर वाले की शान्ति के लिए दी गई औषध भी हानिकारक सिद्ध होती है। उसी प्रकार अपरिपक्व बुद्धियों को शास्त्र का रहस्य कहना हानिकारक होता है।'
तथा त्रायी अर्थात् षट्काय का परिपालक, स्वपर का रक्षक अथवा प्राणियों का संसारसागर से रक्षण करने वाला साधु सूत्र को, अर्थ को अथवा सूत्र के अर्थको अपनी कल्पना से विपरीत न करे। क्यों રૂદ્ધ અને બધાના અનુભવથી સિદ્ધ સિદ્ધાંતને અને અસ્પષ્ટ ભાષણ કરીને છુપાવે નહીં. અથવા જે વિષય ગુપ્ત હોય અર્થાત્ સર્વ સાધારણે પ્રત્યે કહેવા યોગ્ય ન હોય, તેને અપરિપકવ બુદ્ધિવાળાની આગળ ન કહે. કેમકે-એવા લોકોની સમક્ષ તે વિષયને પ્રગટ કરે તે તેમને જ માટે मलित ४२ हाय छ, यु ५४ छ -'अप्रशाम्तमतौ श.स्त्र' छत्यादि
જેમ નવા જવર-તાવ વાળાની શાંતિ માટે આપવામાં આવેલ એસડ પણ હાનિકારક સિદ્ધ થાય છે, એ જ પ્રમાણે અપરિપકવ બુદ્ધિવાળાઓને શાસ્ત્રનું રહસ્ય કહેવું તે હાનિકારક હોય છે, - તથા વ્યાયી અર્થાત્ ષકાયના પરિપાલક, વ અને પરના રક્ષક અથવા પ્રાણિયોનું સંસાર સાગરથી રક્ષણ કરવાવાળા સાધુ સૂત્રને અર્થને, અથવા સૂત્રના અર્થને પિતાની સર્વ કપનાથી વિપરીત ન બનાવે. કેમ વિપરીત ન

Page #490

-
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. भ. १४ प्रन्थस्वरूपनिरूपणम् पयेत् । कुतो न अर्थान्तरमभिनयेत् इत्यत आह-सत्तारभत्ती' शास्तृभक्त्या,-पर कीयं हितमाचरन् शास्त्राचार्यादिः तस्य या भक्ति स्तया 'वायं' वादम् 'अणुवीय' अनुविचिन्त्य यदहं प्रतिपादयामि, अनेनाऽऽगमस्य कापि क्षतिर्न भवेदिति विचार्य वादं वदेत् । तथा 'मुंय च' श्रृंत च यदाचार्यमुखात् तदेव श्रृंत वस्तु 'सम्म' सम्यक 'पडिवाययंति' प्रतिपादयेत् लोकानां हितं तथा गुरुभक्ति चाऽनु: स्मृत्य तदेव श्रुतं वस्तु 'सम्म सम्यक् 'पडिवाययंति' प्रतिपादयेत् लोकानां हिते तथा गुरुभक्ति चाऽनुस्मृत्य तदेव वक्तव्यं यद्गुरुमुखाच्छुतं भवेत् । न तु लोकानु-' रोधेन तत्सुखाय यथाकथंचित् प्रहसनमिव वक्तव्यमिति। साधुरागमार्थ न दक्षः येत्, न वा आगमसिद्धान्तं गोपयेत् । षट्कायरक्षकः साधुः सूत्रार्थ नाऽन्यथाऽभिनयेत् । गुरोर्भक्ति मनसि निधाय ततो यद्वक्तव्यं तत् किमपि वदेव, तथा गुरु. मुखाद् यथा श्रुतं तथैव वक्तव्यं नान्यथेति भावः ॥२६॥ विपरीत न करें ? इसका उत्तर यह है कि आचार्य आदि शास्त्र उपदेशकों के प्रति भक्ति से प्रेरित होकर 'मैं जो कहता हूं उससे आगम की कोई क्षतितो नहीं हो रही है,' इस प्रकार विचार करके बोले। आचार्य के मुख से जो वस्तु सुनी है, उसी का सम्यक् प्रकार से प्रतिपादन करे, अर्थात् लोगों के हित को तथा गुरु भक्ति को स्मरण करके वही कहना चाहिए जो गुरुमुख से सुना हो। लोको के अनुरोध से उनके मनोरं. जन के लिए यथा कथंचित् प्रहसन सरीखा नहीं बोलना चाहिए। ___तात्पर्य यह है कि साधु आगम के अर्थ को दूषित न करे और न
आगम के सिद्धान्त को छिपाए । रक्षक साधु सूत्रार्थ को अन्यथा न सिखावे । गुरु के प्रति हृदय में भक्ति धारण करके ही जो ये.लने કરે ? આ પ્રશ્નને ઉત્તર આપતાં કહે છે કે આચાર્ય વિગેરે શાસ્ત્રને ઉપદેશ આપનાઓ પ્રત્યે ભક્તિથી પ્રેરિત થઈને હું જે કહું છું. તેથી આ ગમની કોઈ ક્ષતિ થતી નથી ? આવા પ્રકારને વિચાર કરીને બેલવું. આચાર્યના મુખેથી જે વસ્તુ સાંભળેલી હેય, એજ વસ્તુનું સમ્યફ રીતે પ્રતિપાદન કરે અર્થાત્ લકેના હિતને તથા ગુરૂભક્તિને સ્મરણ કરીને એ જ કહેવું જોઈએ કે જે ગુરૂમુખેથી સાંભળેલ હોય, લેકોના અનુરોધથી તેઓના મને રંજન માટે યત્ કિંચિત્ હાસ્ય કારક બેલવું ન જોઈએ.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે આગમના સિદ્ધાંતને છુપાવે નહીં પટકાય રક્ષક સાધુ સૂત્રાર્થને અન્યથા શીખવે નહીં ગુરૂ પ્રત્યે હૃદયમાં ભક્તિ ધારણ

Page #491

સવ
सूत्रकृतानने
9
मूलम् - से सुद्धसुते उवहाणवं च धम्मं चे जे विंदेइ तत्थ तैत्थ । आदेज्जवैक्के कुसले वियत्ते से अँरिहइ भौसिउं तं संमाहि|२७| छाया - स शुद्धसूत्र उपधानश्च धर्म च यो विन्दति तत्र तत्र । आदेयवाक्यः कुशलो व्यक्तः सोऽर्हति भाषितुं तं समाधिम् ||२७|| योग्य हो सो बोले । तथा गुरुमुख से जो सुना हो वही बोले, अन्यथा नहीं ||२६||
'से सुद्धसुते' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'से- स:' यथावस्थित आगम का कथन करने वाला 'सुद्धसुतो - शुद्धसूत्रः' शुद्ध सूत्र को कहने वाला तथा 'उवहाणवं चउपधानवान्' शास्त्रोक्त तपका आचरण करने वाला 'तस्थ तत्थ-तत्र तत्र' आज्ञा से ग्रहण करने योग्य स्थलमें आज्ञासे ग्रहण करे इस प्रकार 'जे-य:' जो साधु 'धम्मं धर्मम्' श्रुतचारित्र रूप धर्मको विंदतिविन्दति' प्राप्त करता है ऐसा पुरुष ' आदेज्जवक्के आदेयवाक्यः ' ग्रहण करने योग्य वाक्य वाला तथा 'कुसले - कुशलः' आगम के प्रतिपादन में निपुण 'वियते व्यक्तः' विचार पूर्वक कार्य करनेवाला 'से-स' 'ऐसा पुरुष 'तं समाहितं समाधिम्' सर्वज्ञोक्त भाग समाधि को भासि भाषितु" इसको कथन करने में 'अरिहह-अर्हति' योग्य होता है 'तिमि इति व्रत्रीमि' ऐसा मैं सुधर्मा स्वामी कहता हूं ॥ २७ ॥
કરીને જ જે ખેલવાને યોગ્ય હાય એજ ખેલે તથા શુરૂ મુખથી જે સાંભળેલ હાય એજ કહે. તેથી અન્ય પ્રકારનું કથન ન કરે. ધારદા
से सुद्धसुते' त्याहि
शब्दार्थ –'से-सः' यथावस्थित भागभनु उथन उरवावाणा 'सुद्धसुत्तो शुद्धसूत्र:' शुद्ध सूत्रनु अथन ४२वावाजा तथा 'उहाणवं उपधानवान्' शास्त्रोत तनुं माय २वावाजा 'तत्थ - तत्र' भाज्ञाथी हाथ मरवा योग्य स्थणमां याज्ञाथी न थडलु ४२ या रीते 'जे-य:' ? साधु 'धम्मं - धर्मम्' श्रुतयारित्र ३५ धर्म ने 'विदति - विन्दति प्राप्स रे सेवा पु३ष 'आदेज्जवक्के - आदेयवाक्यः' अडथ કરવા योग्य वादयवाणा तथा 'कुसले - कुशल : ' आगमना प्रतिपादन श्वामां निपुणु 'वियते - व्यक्तः ' विचार पूर्व अर्थ पुरवावाणी 'से -:' । ३ष 'तं समाहितं समाधिम्' सर्वज्ञो 'मासिउ - भाषितुम् ' जीलने उथन श्वासां 'अरिहइ - अर्हति' 'सि बेमि - इति ब्रवीमि ' थे रीते हु' सुधर्मा स्वाभी उहुँ छु ॥२७॥
भाव समाधिने
येग्य जने छे.

Page #492

समाबोधिनी टीका प्र.श्रु. म. १४ ग्रन्थस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थ:-(से) सः- यथावस्थितागमस्य प्रणेता (सुद्धमुत्ते) शुदमा, शुदम्-निर्मलं प्ररूपणतोऽध्ययननश्च सूत्रम्-प्रवचनं यस्य स शुद्धभूत्रा सम्पग्रूपेण शुद्धसूत्रम् इत्यर्थः, तथा यः (उवहाणपं च) उपधानांच-पुत्राराधनाथं तपश्चरणशील इत्यर्थः तथा 'तत्थ तस्थ' तत्र तत्र आज्ञया बायस्थले पाइयैव ग्राह्या, हेतु कस्थले हेतुनैव ग्राह्यः एतद्हणसम्पन्नः (जे) या (धम्म) धर्म श्रुतचारित्राख्यम् (विंदइ) विन्दति-सम्यक्षाप्नोति, एतादृशः पुरुषः (आदेज्जवक्के) आदेयवाक्यः तत्रादेयं-ग्राह्य वाक्यं वचनं यस्य स आदेयकाक्यो भवति (कुसले) कुशल-आगरप्रतिपादने निपुणः (वियत्ते) व्यक्तः-विचार पूर्वकं कार्यकारी (स) स!-एतादृशः पुरुषः (तं समाहि) तं भावसमाधिम्-ज्ञानादिकम् (भासिउ) भापितु परेमा प्रतिपादयितुम् (अरिहइ) अर्हति-योग्यो भवतीति । (त्तिबेमि) इति ब्रीमि, इति शब्द: अध्ययनसमाप्तिबोधकः इत्यई मुधर्मस्वामी तुभ्यं ब्रवीमि-कथयामि इति ॥२७॥
टीका- 'जे' यः 'से' सम्यग्दर्शनस्याऽदूषकः-यथास्थितागमस्यार्थादिक मनुविचिन्त्य भाषक: 'सुद्धसुत्ते' शुद्धसूत्रः तत्र शुद्धं-निर्मलं यथावस्थितमरूपणया. ___ अन्वयार्थ-यथावस्थित आगम का प्रणेता, प्राण और अध्ययन की अपेक्षा निर्मल प्रवचन वाला, तपस्वी आज्ञा द्वारा ग्राह्य आगम को आज्ञा से और हेतुग्राह्य को हेतु से ग्रहण करने वाला ऐसा जो पुरुष श्रुतचोरित्र धर्म को प्राप्त करता है, वह ग्राह्यवचन, आगम प्रतिपादन में निपुण, विचार कर कार्य करने वाला ही समाधि का प्ररूपण करने के योग्य होता है। सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं। जैसा भगवान से मैंने सुना है, ऐसा मैं कहता हूं ॥२७॥
टीकार्थ--जो सम्यग्दर्शन को दूषित न करने वाला आगम के वास्तविक अर्थ का विचार करके भाषण करता है, जो प्रवचन सूत्र का
અન્વયાર્થ—યથાવસ્થિત આગમના પ્રણેતા પ્રરૂપણ અને અધ્યયનની અપેક્ષાથી નિર્મલ પ્રવચનવાળ તપસ્વી આજ્ઞા દ્વારા ગ્રાહ્ય આગમને આજ્ઞાથી અને હેત શાહા આગમને હેતુથી ગ્રહણ કરવાવાળે એ જે પુરૂષ શ્રતચાત્રિ ધર્મને પ્રાપ્ત કરે છે તે ગ્રાહ્યવચન, આગમના પ્રતિપાદન કરવામાં નિપુણ, એ અને વિચારીને કાર્ય કરનાર જ સમાધિની પ્રરૂપણ કરવામાં યોગ્ય થાય છે.
સુધર્માસ્વામી જખ્ખ સ્વામીને કહે છે કે, જે રીતે ભગવાનની પાસેથી મેં સાંભળ્યું છે એ જ રીતે હું કહું છું. શરણા
ટીકાઈ– જેઓ સમક્ દર્શનને દૂષિત ન કરતાં આગમના વાસ્તવિક અને વિચાર કરીને ભાષણ કરે છે, જે પ્રવચન સૂવનું શુદ્ધ અધ્યયન અને

Page #493

K
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
ऽध्ययनेन च सूत्रं मवचनं यस्य स शुद्रमूत्रः (च) च तथा 'उवहाण' उपधानधान सूत्राराधनार्थे तपश्चरणशीलः, तथा 'तस्थ तत्थ' तत्र तत्र 'धम्मं' धर्मम् श्रुतचारित्रलक्षणम् यः 'विदह' विन्दते सम्यग्रपेण प्राप्नोति तत्र य आज्ञाग्रामोऽर्थः स आज्ञयैव गृहाते, हेतुकश्च हेतुद्वारेणैव गृह्यते । एतद्रणसम्पन्नः 'आदेज्जवक के आदेयवाक्य:- ग्राह्यवाक्यो भवति तथा-'कुमले' कुशलो निपुण, आगमप्रतिपादने तदनुष्ठानेच 'त्रियते' व्यक्तः परिस्फुटः नासमीक्ष्यकारी यश्चेतद् गुणयुक्तः सः 'तं तं सर्वज्ञकथितम् 'समाहि' समाधिम् मात्रसमाधिं ज्ञानादिकम् 'भासिउं ' भाषितु'- प्रतिपादयितुम् 'अरिहई' अर्द्धति योग्यो भवति नापरः कश्चिद् भाव समाधिपतिपादने समर्थो भवतीति । 'त्तिवेमि' इति ब्रवीमि इति यथा भगवन्मुखात् श्रुतं तथैव ब्रवीमि - कथयामि इति जम्बूस्वामिनं प्रति सुधर्मस्वा मिवाक्यम् ||२७||
इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्लभादिपद भूषित बालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य ' पूज्यश्री - घासीलालवतिविरचितायां श्री सूत्रकृताङ्गसूत्रध्य “समयार्थबोधिन्याख्याया" व्याख्यया समलङ्कृतम् चतुर्दशमध्ययनं समाप्तम् ॥१४॥
शुद्ध अध्ययन और प्ररूपणा करता है, सूत्रार्थ के अध्ययन के लिए तपश्चरण करता है, आज्ञा द्वारा ग्राथ अर्थ को आज्ञा से ही और हेतु द्वारा ग्राह्य अर्थ के हेतु से ही ग्रहण करता है, उसी के वचन ग्राह्य होते हैं, वही आगमों की व्याख्या करने में तथा अनुष्ठान में कुशल होता है । सोच विचार कर कार्य करनेवाला होता है । वही सर्वज्ञकथित ज्ञानादि स्वरूप भावसमाधि का प्रतिपादन करने के योग्य होता है।
'इति' शब्द अध्ययन की समाप्ति का सूचक है। सुधर्मास्वामी कहते हैं हे जम्बू ! जैसा मैंने भगवान् तीर्थंकर के मुख से सुना है वैसा ही मैं तुम्हें कहता हूं ||२७||
પ્રરૂપણા કરે છે, સૂત્રાના અધ્યયન માટે તપશ્ચરણ કરે છે, આજ્ઞા દ્વારા ગ્રાહ્ય અને આજ્ઞાથી જ અને હેતુ દ્વારા ગ્રાહ્ય અને હેતુથી જ ગ્રહશ કરે છે, તેમનુ વચન જ ગ્રાહ્ય હોય છે, અને એજ આગમેની વ્યાખ્યા કરવામાં તથા અનુષ્ઠાનમાં કુશલ હાય છે. સમજી વિચારીને કાર્ય કરવાવાળા હાય છે, એજ સવČજ્ઞ કથિત જ્ઞાનાદિ સ્વરૂપ ભાવ સમ:ધિનુ' પ્રતિપાદન કરવાને યોગ્ય હાય છે.
‘ઇતિ' શબ્દ અધ્યયનની સમાપ્તિ સૂચક છે. સુધર્માવામી કહે છે કેહૈ જમ્મૂ ! જે પ્રમાણે મે' ભગવાન પાંસેથી સાંભળેલ છે, એજ પ્રમાણે આ હું તમને કહુ છુ. રા

Page #494

=
संमयाबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ४८३
अथ पञ्चदशाध्ययनमारभ्यतेगतं चतुर्दशमध्ययनम् , साम्पतं पञ्चदशमारभ्यते, अस्य च पूर्वाध्ययनेनायं सम्बन्धः-पूर्वाध्ययने बाह्याभ्यन्तरग्रन्थस्य परित्यागः प्रतिपादितः, बाह्याभ्यन्तरग्रन्थपरित्यागेनैव मुनिर्मोक्षमार्गसाधकायत चारित्रो भवितुमर्हति ततो यादृशो मुनिर्यथा संपूर्णतयाऽऽयतचारित्रो भवेत्तथाऽस्मिन्नध्ययने प्रतिपादयिष्यते ।
तथाऽनन्तरसूत्रेण चायमभिसम्बन्धः-पूर्वाध्ययनान्तिमसूत्रे प्रोक्तं यत् य आदेयवाक्यः कुशलो व्यक्तश्च भवति स एव समाधि भाषितुमर्हतीति किन्तु एता.
पन्द्रहवें अध्ययनका प्रारंभ - चौदहवां अध्ययन समाप्त हुआ। अब पन्द्रहवां प्रारंभ किया जाता है। पूर्व अध्ययन के साथ इसका सम्बन्ध यह है पिछले अध्ययन में बाहय
और आभ्यन्तर परिग्रह का त्याग कहा गया है । बाहय और आभ्यन्तर परिग्रह के त्याग से ही मुनि मोक्षमार्गसाधक आयत दीर्घ चारित्र वाला हो सकता है । अत एव जिस प्रकार का मुनि पूर्ण रूप से आयत (दीर्घ) चारित्रवान् होता है, वह इस अध्ययन में प्रतिपादन किया जाएगा।
तथा अनन्तर इससे पहले वाले सूत्र के साथ इसका यह संबंध हैपूर्ववर्ती अध्ययन के अन्तिम सूत्र में कहा गया है कि जो ग्राह्य वचन वाला, कुशल और व्यक्त अर्थात् सोच विचार कर करने वाला होता हैं, वही समाधि की प्ररूपणा करने के योग्य होता है। किन्तु ऐसी
પંદરમા અધ્યયનને પ્રારંભ ચૌદમું અધ્યયન સમાપ્ત થયું હવે પંદરમા અધ્યયનને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. પૂર્વ અધ્યયન ની સાથે આ સંબંધ આ પ્રમાણે છે. પાછલા અધ્યયનમાં બાહ્ય અને આભ્યન્તર પરિગ્રહ ને ત્યાગ કહેલ છે બાહ્ય અને આત્યંતર પરિગ્રહના ત્યાગથી જ મુનિ મોક્ષમાર્ગના સાધક અને આયતદીર્ઘ-ચારિત્રવાળા થઈ શકે છે. તેથીજ કેવા પ્રકારના મુનિ પૂર્ણ રૂપથી આયત દીર્થ” ચારિત્રવાનું હોય છે. તે આ અધ્યયનમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવશે.
તથા આનાથી અહલાને સૂત્રની સાથે અને આ પ્રમાણેને સંબંધ છે.-પૂર્વના અધ્યયનના છેલા સૂત્રમાં કહેવામાં આવેલ છે કે--જે ગ્રાહ્ય વચન વાળા, કુશળ અને વ્યક્તિ અર્થાત્ સમજી વિચારી ને કરવાવાળા હોય છે, એજ સમાધિની પ્રરૂપણ કરવાને ગ્ય હેય છે. પરંતુ એવી-પ્રરૂપણ તે

Page #495

सूत्रकृतारने दृशभाषकस्तु अतीतवर्तमानानागतकालज्ञानवानेव भवति, स एव चाखिलबन्धनानां परिझाता त्रोटयिता च भवतीत्यत्र प्रतिपाद्यते, अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य पञ्चदशाध्ययनस्येदमादिमूत्रम्-'जमतीयं' इत्यादि। मूलम्-जमतीयं पडुप्पन्नं, आगमिस्तं च णायओ।
सव्वं मैन्नई तं ताई, दसणावरणतए ॥१॥ छाया-यदतीतं प्रत्युत्पन्नम् , आगमिष्यच्च नायकः ।
सर्व मन्यते तत् प्रायी दर्शनावरणान्तकः ॥१॥ प्ररूपणा तो वही कर सकता है, जिसे भूत, वर्तमान और भविष्यत् काल का ज्ञान हो, वही समस्त बन्धनों को जानने वाला और तोड़ने वाला होता है । यह तथ्य यहां प्रकट किया जाता है । इस सम्बन्ध से प्राप्त पन्द्रहवें अध्ययन का यह प्रथम सूत्र है-'जमनीयं' इत्यादि । __ शब्दार्थ-जो महापुरुष 'दसणावरणतए-दर्शनावरणान्तकः' दर्शनावरणीय कर्मका अंतकरनेवाला अर्थात् चारों प्रकारके घातिया. कर्म को खपानेवाला अतएव 'ताई-त्रायी प्राणियों की रक्षाकरनेवाला तथा 'णायओ-ज्ञायकः' उत्पादादिधर्म पदार्थ को जाननेवाला अथवा 'णायओ-नायकः' यथावस्थित वस्तु का प्रतिपादन करनेवाले होने से नायक-नेता ऐसा वह 'जमतीयं-यदतीतम्' जो पदार्थ भूतकाल में हो चुके हैं तथा जो 'पटुप्पनं-प्रत्युत्पन्नम् वर्तमान काल में हो रहा है और એજ કરી શકે છે કે જેને ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ કાળનું જ્ઞાન હોય, એજ સઘળા બને તે જાણવાવાળા અને તેડવાવાળા હોય છે. આ તથ્ય અહિયાં પ્રગટ કરવામાં આવે છે. આ સંબંધથી પ્રાપ્ત થયેલ પંદરમા અધ્યયન नु मा पडेयु सूत्र छ.-'जमतीय ' त्याहि.
शार्थ -मा ३५ 'दसणावरणतए-दर्शनावरणान्तकः' शनावरणीय કર્મને અંત કરવાવાળા અર્થાત્ ચારે પ્રકારના ઘાતિયાકર્મને ખપાવવાવાળા टमाटर 'ताई-त्रायो' प्राणियोनी रक्षा ४२वावास तथा 'णायओ-शायक' 6418 भाभि ५२ gainm 24। 'णायओ नायकः' यया. स्थित पस्तुतुं प्रतिपान ४२वावाजा पाथी नाय-नेता वो ते 'जमतीययदतीतम्' २ पहा भूतimi 5 यूथ छे. तयार ५ 'पटुप्पन्नप्रत्युत्पन्नम्' त भानामा विद्यमान छे. भने २ पहाय' 'भागमिस्सं-आग.
-
-
-
-
-

Page #496

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ४८५
अन्वयार्थः-यो महापुरुषः (दसणावरणतए) दर्शनावरणान्तकः दर्शनावरणीयकर्मान्तकर्ता दर्शनग्रहणेन घातिकर्मचतुष्टयक्षपक इत्यर्थः, अतएव (ताई) वायी सदुपदेशदानेन प्राणिनां संसारदुःखदावानलात् रक्षकः, अथवा (ताई) इति सम्यग्ज्ञानवान् , तथा (णायओ) ज्ञायकः-उत्पादादि धर्मयुक्तपदार्थानां ज्ञाता यदा-(णायओ) नायक:-यथावस्थितवस्तुपतिपादकत्वेन प्रणेता, एतादृशः सा. (जमतीय) यदतीतम्-अतीतकालिकं, यत् (पडप्पन्न) प्रत्युत्पन्न-वर्तमानकालि. कम् , यच्च (आगमिस्स) आगमिष्यत् अनागतकालभाविवर्त्तते (तं सम्बं) तत्सर्व समस्तं पदार्थजातं (मन्नई) मन्यते यथावस्थिततया जानाति स सर्वज्ञः सर्वदर्शी भवतीति भावः ॥१॥ जो 'आगमिस्सं-आगमिष्यत्' भविष्यकाल में होने वाला है 'तं सव्वंतत्सर्वम्' वह समस्त पदार्थ जात 'मन्नई-मन्यते' यथावस्थितरूपसे जानते हैं वह सर्वज्ञ और सर्वदर्शी कहा जाता है ॥१॥ __ अन्वयार्थ-जो महापुरुष दर्शनावरणीय कर्म का अन्त करने वाला है अर्थात् दर्शन शब्द के ग्रहण से चारों घातिया कर्मों का क्षय करने वाला है और इस कारण जो वायी है सदुपदेश देकर प्राणियों की संसार के दुःख रूपी दावानल से रक्षा करता है अथवा ताई अर्थात् सम्परज्ञानवान् है। तथा उत्पाद व्यय और धौव्य से युक्त पदार्थों का ज्ञाता है या नायक अर्थात यथार्थ वस्तुस्वरूप का प्रतिपादन करनेवाला नेता है। वह अतीतकालीन, वर्तमानकालीन और भविष्यकालीन समस्त पदार्थों को यथार्थरूप से जानता है अर्थात् सर्वज्ञ और सर्वदर्शी है ॥१॥ मिष्यत् हविष्यमा वानाछे. 'तं सव्यं तत्सर्वम्' ते सपा ५४ाथ समूडन 'मन्नई-मयन्डे' यथापयित ५२ छ. ते सवज्ञ भने सही है. વાય છે. આ
અન્વયાર્થ–જે મહાપુરૂષ દર્શનાવરણીય કર્મને અંત કરવાવાળા છે. અર્થાત્ દર્શન શબદના ગ્રહણથી ચારે ઘાતિયા કર્મોને ક્ષય કરવાવાળા છે. અને તે કારણે જેઓ ત્રાયી છે. સદુપદેશ આપીને સંસારના દુઃખરૂપી, દાવાનળથી પ્રાણિની રક્ષા કરે છે. અથવા તાઈ અર્થાત્ સમ્યફ જ્ઞાનવાનું છે તથા ઉપપાત વ્યય અને પ્રૌવ્ય થી યુક્ત પદાર્થોના જ્ઞાતા છે. અથવા નાયક એટલે કે યથાર્થવનુસ્વરૂપ નું પ્રતિપાદન કરવાથી નેતા છે. તે ભૂતકાલીન, વર્તમાન કાલીન અને અને ભવિષ્યકાલીન સઘળા પદાર્થો ને યથાર્થ પણાથી જાણે છે. અર્થાત્ સર્વજ્ઞ અને સર્વદશ છે.

Page #497

४८६
सूत्रकृताङ्गसूत्र टीका:-यो महापुरुषः 'दसणावरणतए' दर्शनावरणान्तकः-दर्शनावरणीय. कर्मक्षपकः दर्शनावरणस्य मध्यपदग्रहणे पूर्वापरपदग्रहणात् ज्ञानावरणीयदर्शना वरणीयान्तरायमोहनीयरूपघातिकर्मचतुष्टयस्य अन्तकः क्षपकः, अतएव 'ताई' पायी सदुपदेशदानेन माणिनां संसारोत्तारकत्वाद् रक्षकः, यद्वा 'तायी' इति छाया, तत्र तय धातोर्गत्यर्थत्वेन ज्ञानार्थत्वात् तयनं तायः, स विद्यते यस्यासौ वायी सम्यग्ज्ञानवान् , अतएव 'णायओ' ज्ञायकः उत्पादव्ययध्रौव्यात्मकपदार्थ. जातस्य द्रव्यक्षेत्रकालभावतो द्रव्यपर्यायस्वरूपतो वा ज्ञाता, यद्वा 'णायओ' इति नायकः यथावस्थितस्वरूपमरूपकत्वेन प्रणेता, एतादृशः सः 'जमतीय' यदतीतम् अतीतकालजातम् , भूतकालिकमित्यर्थः यत् 'वडुप्पन्न प्रत्युत्पन्न वर्तमाने जायमानं वर्तमानकालिकमित्यर्थः, यच्च 'आगमिस्स' आगमिष्यत्-अनागतकाले भविष्यमाणम् भविष्यत्कालभावि इत्यर्थः एवं यत् त्रिकालसंभवं जीवाजीवादि समस्तपदार्थजातं वर्तते तं सत्वं तत्सव 'मन्नई' मन्यते-मनुते-उत्सादादिरूपेण द्रव्य. _ टीकार्थ-यहां 'दसणावरणतए' इस मध्य के पद को ग्रहण करने से पहले और पीछे के पदों का ग्रहण हो जाता है। अतः अर्थ यह निकला कि जो ज्ञानावरण, दर्शनावरण, मोहनीय और अन्तराय इन घातिया चारकर्मों का अन्त करने वाला है, और इस कारण जो वायी अर्थात् सदुपदेश देकर प्राणियों को संसार से तारने वाला रक्षक है अथवा तायी' अर्थात् सम्यग्ज्ञानवान् है, उत्पाद व्यय और ध्रौव्य रूप पदार्थों का द्रव्य क्षेत्र काल भाव से या द्रव्य और पर्याय रूप से ज्ञाता है या यथार्थ वस्तुस्वरूप का प्रतिपादक होने से प्रणेता है, ऐसा पुरुष
टी14-मडियां 'दसणावरणंतए' मा मध्यन। ५४ २ ३ ४२पाथी પહેલા ના અને પછીના પદે નું ગ્રહણ પણ થઈ જાય છે. તેથી તેને અર્થ એ થશે કે-જે જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, મેહનીય, અને અંતરાય આ થાર ઘાતિયા કર્મો ને અંત કરવાવાળા છે, અને એ કારણે જેઓ ત્રાથીરક્ષણ કરવાવાળા છે, અર્થાત્ સદુપદેશ આપીને પ્રાણિઓને સંસારથી તરવાपामा २६४ मा 'ताई' अर्थात् स५३ ज्ञानपान छ, 6, व्यय અને ધ્રૌવ્ય રૂપ પદાર્થો ના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવથી અથવા દ્રવ્ય અને પર્યાયરૂપથી જાણનારા છે, અથવા યથાર્થ વસ્તુ સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરવાવાળા હેવાથી પ્રણેતા છે, એ પુરૂષ ભૂતકાળ સંબંધી, વર્તમાનકાળ સંબંધી

Page #498

समयाबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ४७ क्षेत्रादिभावरूपेण द्रव्यपर्यायरूपेण च जानाति न किमपि तस्यापरिज्ञातं भवतीति भावः ! अत्र 'तायी' इत्यनेन सामान्यस्य 'मनुते' इत्यनेन विशेषस्य परि. ज्ञातृत्वेन सः सर्वज्ञः सर्वदर्शीति प्रदर्शितम् । 'न कारणाभावात् कार्य समुत्पचने' इति न्यायात् 'दर्शनावरणान्तकः' इत्यनेन घातिकर्मचतुष्टयस्य क्षपकत्वं प्रदर्शितम् घातिकर्मचतुष्टयक्षये सत्येव केवलज्ञान केवलदर्शनोत्पत्तिसंभवादिति ॥१॥ मूलम्-अंतए वितिगिच्छाए, से जाणइ अणेलिंसं । ___ अणेलिसस्स अक्खाया णं से होई तहि तहि॥२॥ छाया-अन्तको विचिकित्सायाः स जानात्यनीदृशम् ।
अनीदृशस्याख्याता न स भवति तत्र तत्र २॥ अतीत कालिक, वर्तमानकालिक और भध्यिकालिक इस प्रकार तीनों कालों के जीव अजीव आदि समस्त पदार्थों को जानता है।
'तय' धातु जानने के अर्थ में है। यहां 'तायी' इस पद से सामान्य धर्मों का जानना प्रकट किया गया है, और 'मन्नइ'. इस पद से विशेष धर्मों का जानना सूचित किया है। अतः वह सर्वज्ञ सर्वदर्शी होता है, यह प्रदर्शित किया गया है। ___ कारण के अभाव में कार्य की उत्पत्ति नहीं होती इस न्याय से 'दर्शनावरणान्तक' इस पद से चारों घातिक कर्मों का क्षय करने वाला अर्थ लियागया है, क्यों कि चारों घातियो कर्मों का क्षय होने पर ही केवलज्ञान और केवलदर्शन की उत्पत्ति होना संभव है ॥१॥ અને ભવિષ્ય કાળ સંબંધી આરીતે ત્રણે કાળના જીવ, અજીવ, વિગેરે સઘળા પદાર્થોને જાણે છે
'तय' धातु पाना अर्थ मा छे. अलियां 'तायी' मा ५४थी સઘળા ધર્મોને જાણનારા એ અર્થ પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે. અને મારા આ પદથી વિશેષ ધર્મોના જાણનારા એમ સૂચિત થાય છે. તેથી તે સર્વજ્ઞ, સર્વદશી હોય છે. એમ બતાવવામાં આવેલ છે.
___णना मसभा आयना उत्पत्ति यती नथ.. ॥ न्यायथी 'दर्शना. वरणान्तक' मा ५६ थी थारे धातिया ४ाना क्षय ४२११से प्रभा ને અર્થ સ્વીકારવામાં આવેલ છે. કેમકે–ચારે ઘાતિયા કર્મને ક્ષય થાય ત્યારે જ કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનની ઉત્પત્તિ થવા સંભવ છે. ૧

Page #499

सूत्रकृतामले अन्वयार्थः-या घातिकर्मचतुष्टयान्तकस्वेन (वितिगिच्छाए) विचिकित्सायाः संशयविपर्ययमिथ्याज्ञानरूपायाः (अंतए) अन्तको विनाशको भवति (से) स. (मणेनिस) अनीदृशम्-अनन्यसदृशं धर्म (जाणइ) जानाति । यः अनीदृशस्य माता भवति स एव (अणेलिसस्स) अनीशस्य अनन्यसदृशस्य धर्मस्य (अक्खाया) आख्याता कथयिता भवति । एतादृशः (से) सः महापुरुषः (तहि तKि) तत्र तत्र बौद्धादिदर्शने (ण होइ) न भवति, अनीदृशस्याज्ञायकत्वादिति ।।२०।।
'अंत' इत्यादि।
शब्दार्थ-जो चारों प्रकार के घातिया कर्म का नाश करने वाले होने से वितिगिच्छाए-विचिकित्सायाः मिथ्याज्ञान रूप संशयविपर्यय का 'अंतए-अन्तकः' नाशकरने वाले होते हैं 'से-सः वह 'अणेलिसं -अनीदृशम् अनन्य साधारण ऐसे धर्म को 'जाणइ-जानाति जानते है 'अणेलियस्स-अनीदृशस्य' जो पुरुष सबसे अधिक वस्तुतत्वका 'अक्खाया-पाख्याता' कथन करने वाले हैं ऐसा 'से-स:' वह पुरुष 'तहि तहि-तत्र तत्र' ऊस ऊस बौद्धादि दर्शनों में 'ण होह-न भवति' महीं होता है । २॥
. अन्वयार्थ-जो चारों घातिकर्मों का अन्त करने वाला होने के कारण विचिकित्सा अर्थात् संशय, विपर्यास रूप मिथ्याज्ञान का अना करने वाला है, वह अनन्यसदृश-अनुपम-धर्म को जानता है। जो अनन्यसदृश धर्म को जानता है, वही अनन्यसदृश धर्म का प्रतिपादक होता है । ऐमा पुरुष बौद्ध आदि अन्य दर्शनों में नहीं होता ॥२॥
अंतर' त्याल,
શબ્દાર્થ-જેએ ચારે પ્રકારના ઘનિયા કમેને નાશ કરનારા હોવાથી 'वितिगिच्छाए-विचिकित्स.याः' मिथ्याज्ञान ३५ सय विषय यन। 'भंतएअन्तकः' नाशपणा डाय छे. 'से-सः' ते 'अणेलिसं-अनीहशम्' मनन्य साधारण सामने 'जाणइ-जानाति' ले छे. 'अणेलियस्म-अनीदृशस्य' २ ५३५ सथी पधारे वस्तुतत्पनु 'अक्खाश-पाख्याता' 3थन ४२वावा छे. मेवो 'से-सः' ते ५३५ "तहि तहि-तत्र तत्र' ते माद्ध विगेरेना शनामा 'ण होइ-न भवति' हात नथी ॥२॥
અન્વયાર્થ–જે ચારે ઘાતિયા કર્મોના અંત કરવાવાળા હોવાથી વિચિકિત્સા અર્થાત સંશય વિપર્યાસ રૂપ મિથ્યાજ્ઞાનને અંત કરવાવાળા છે. તે અનન્ય સદશ-અનુપમ ધર્મને જાણે છે. જેઓ અનન્ય સદશ ધર્મને જાણે છે. તેજ અનન્ય સદશ ધર્મના પ્રતિપાદક હોય છે. એ પુરૂષ બૌદ્ધ વિગેરે અન્ય દશકમાં હોતા નથી, પર

Page #500

enereatfunी टीका प्र. भु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम्
टीका - यः घातिकर्म चतुष्टयान्तकत्वेन 'वितिमिच्छार' विचिकित्सायाः विचिकित्सा - चितविद्धतिः संशयज्ञानमित्यर्थः, तस्याः संशय, विपर्यय मिथ्याज्ञानानाम् अन्तको विनाशको भवति निस्संशयज्ञानवान् भवतीत्यर्थः । अयमाशय:संशयकारणतावरणकर्मणः क्षयात् संशयादिज्ञानानामन्ते वर्त्तमानः यो महापुरुषः घातिकर्म चतुष्टयानां विनाशको भवन् सन् निरस्तसंशय विपर्ययमिध्या ज्ञानो भवति । 'से' स एव महापुरुषः 'अणेलिस' अनीदृशम् - अनन्यसाधारणम् 'आई' जानाति, न तत्सोऽन्यः कविद विद्यते यः सर्वक्ष्मवादरधर्मात्मकं सामान्यविक्षेपात्मकं वा पदार्थसार्थं जानीयात् । स हि सर्व पदार्थजातं सामान्यविशेषरूपेण तदुभयसंचलिततयैव जानाति। एवात्रता मीमांसकमतमपाकृतम्,
टीकार्थ- जो महापुरुष चारों घातिक कर्मों का क्षय कर देता है, यह विfिear चिस विप्लव' का अर्थात् संशय, विपर्यय और अनंः treats का भी विनाशक होता है निःसंशय ज्ञान से सम्पन्न होता है। आशय यह कि जो महापुरुष संशय आदि के कारण भूत कर्म का क्षय हो जाने से संशयादि से ऊपर उठकर चार घातिया कर्मों का विनाशक होता है। उसमें संशय या विपर्यय रूप मिथ्याज्ञान नहीं होता, ऐसा पुरुष अनन्यसदृशदर्शी होता है अर्थात् उसके समान वही होता है, अन्य कोई नहीं जो समस्त सूक्ष्म बादर आदि अनन्तधर्मारमक पदार्थों को जान सके, वह परस्पर मिले हुए सामान्यविशेषमय पदार्थों को जानता है ।
इस कथन के द्वारा मीमांसकमत का निराकरण किया गया है।
ટીકા જે મહાપુરૂષ ચારે ઘાતિયા કર્મો ને ક્ષય કરીદે છે, તે વિચિકિત્સા ‘ચિત્ત વિપ્લવ’ ના અ`ત સ ́શય, વિપયય અને અધ્યવસાયને પણુ વિનાશકરનારા હાય છે. નિઃસ`શય-સ ́શય વગરના જ્ઞાન થી યુક્ત હાય છે. કહેવાને આશય એ છે કે-જે મહાપુરૂષ સશય વગેરેના કારણભૂત ક્રમ Âય થઈ જવા થી સશય વગેરેની ઉપર રહીને ચાર ઘાતિયા ક્રર્માના નાશ કરનારા હેાય છે. તેમાં સંશય અથવા વિષય રૂપ મિજ્ઞાન હતું નથી, એવા પુરૂષ અનન્ય સદશદર્શી ઢાય છે, અર્થાત્ તેની સમાન એજ હાય છે, અન્ય કાઈ તેવા થઈ શકતા નથી. અર્થાત્ સૂક્ષ્મ, ખદર વિગેરે અન’ત ધમ વાળા પદાર્થાને જાણી શકે તેમ હેાતા નથી. તે પરસ્પર મળેલા સામાન્ય અને વિશેષમય પદાર્થો ને જાણે છે.
આ સ્થન દ્વારા મીમાંસકાના મતનું
નિરાકરણુ કરવામાં આવેલ છે.
सु० ६२

Page #501

सूत्रकृताङ्गवत्र ते एवं मन्यन्ते यदि सर्वज्ञः स्वीक्रियेत, तदा तस्य सर्वपदार्थज्ञातृत्वस्याभ्युपगम्य मानत्वे सर्वदा रूपादिज्ञानेऽनभिमतगन्धादिज्ञानमपि प्रसज्येत इति । सज्ञस्ये पद्-सानम्, न तत्-इतरज्ञानतुल्यम् अपि तु तद्ज्ञानं वस्तुगत सामान्यविशेषांश: परिच्छेदकमेव, तदन्यस्य तु न तथा । अतो न मीमांसाकस्याऽऽक्षेपः साधीयान् । ननु सामान्यतः सर्वज्ञस्य सिद्धावपि महावीरादितीर्थकर एव सर्वज्ञो नान्य। इत्यत्र नास्ति किमपि प्रमाणम् , प्रमाणाभावे च स एव सर्वज्ञो नाऽन्य इति कथा उनकी मान्यता यह है कि यहां सर्वज्ञ मानेंगे तो वह सभी पदार्थों को ज्ञाता होगा और सर्वदा रूपादि का ज्ञान उसे होगा तो अनिष्ट गंध आदि का भी ज्ञान मानना पडेगा। __सर्वज्ञ का ज्ञान इतर जनों अर्थात् छद्मस्थों के ज्ञान के समान नहीं होता। वह वस्तु के अनन्त अतीत एवं अनागत पर्यायों को तथा अनन्त धर्मों को युगपत् जानता है, जब कि दूसरों का ज्ञान इस प्रकार नहीं जानने में आसकता। मीमांसक का आक्षे। ठीक नहीं है, क्योंकि गंध के ज्ञानमात्र से गंध की अनुभूति नहीं होती। सर्वज्ञ वीतराग होते है, अतएव उन्हें न कोई गंध इष्ट होता है, न अनिष्ट होता है। समस्त पदार्थों को मध्यस्थ भाव से ही जानते हैं।
शंका-सामान्यरूप से सर्वज्ञ की सिद्धि हो जाने पर भी महावीर आदि तीर्थकर ही सर्वज्ञ हैं, अन्य बुद्ध या कपिल आदि नहीं, इस विषय में कोई प्रमाण नहीं है । प्रमाण के अभाव में यह नहीं कहा जा તેઓની માન્યતા એવી છે કે સર્વજ્ઞ માનવામાં આવે છે તે સઘળા પદાર્થો ને જાણનાર થશે, અને સર્વદા રૂપ વિગેરેનું જ્ઞાન તેઓને થશે. તો અનીષ્ટ ગંધ વિગેરેનું જ્ઞાન પણ માનવું પડશે.
સર્વનું જ્ઞાન ઈતરજને અર્થાત છદ્મસ્થોના જ્ઞાનની સમાન હતું નથી, તે વરતુ ના અનંત અતીત અને અનાગત પર્યાયને તથા અનંત ધર્મો ને યુગપતું –એકી સાથે જાણે છે, જ્યારે બીજાનું જ્ઞાન આ રીતે જાણી શકાતું નથી, મીમાંસકને આક્ષેપ બરોબર નથી, કેમકે ગંધના જ્ઞાન માત્ર થી ગંધ ને અનુભવ થતો નથી, સર્વજ્ઞ વીતરાગ હોય છે. તેથી તેઓને કોઈ ગંધ ઈષ્ટ હોતું નથી, તેમ અનિષ્ટ પણ તે નથી, તે સત્ર પદાર્થો ને મધ્યસ્થભાવથી જાણે છે.
શંકા–સમાન્યપણથી સર્વજ્ઞની સિદ્ધિ થઈ જવા છતાં મહાવીર વિગેરે તીર્થકર જ સર્વજ્ઞ છે, બીજા બુધ અથવા કપિલ વિગેરે સર્વજ્ઞ નથી આ સંબંધમાં એવું કઈ પ્રમાણ નથી, પ્રમાણના અભાવમાં એમ

Page #502

मार्थबोधिनी टीका प्र. थु. अ. १५ आदानी यस्वरूपनिरूपणम्
यितुं न शक्यते । उभयोरपि महावीरबुद्धयो स्तथात्वस्वीकारे कथमुभयोर्मतानैक्यम् । तथा चोक्तम्
अन् यदि सर्वज्ञो, बुद्धो नेत्यत्र का प्रमा । अथोभावपि सर्वज्ञी - मतभेदस्तयोः कथम् ॥ १॥
४९१
इत्याशङ्कायामाह - 'अणेलिसस्स अक्खाया' अनीदृशस्य आख्याता, अनन्यसाधारणस्य धर्मस्य आख्याता प्रतिपादकः 'से' सः एतादृशः सः 'तर्हि तहि" तंत्र तत्र बौद्धादि दर्शने 'ण होइ' न भवति, अपि तु भगवान् तीर्थकर एवाऽनन्यसदृशस्य ज्ञाता प्रतिपादकश्च भवति न तु बुद्धादि रिति सिद्धम् । अयमाशयः-बौद्धो हि पर्यायमात्रमेव इच्छति, सर्वस्य क्षणिकत्वस्त्रीकारात् द्रव्यं तु सर्वावस्थाsनुगतं नेच्छति, किंतु न तत् सम्यक्, यतः पर्यायकारणस्य सकता कि महावीर ही सर्वज्ञ हैं, अन्य नहीं। यदि महावीर और बुद्ध आदि सभी को सर्वज्ञ माना जाय तो उनमें मतैक्य क्यों नहीं है ? कहा भी है- 'अर्हन् यदि सर्वज्ञो' इत्यादि ।
,
'अर्हन्त यदि सर्वज्ञ हैं तो क्या प्रमाण है कि बुद्ध सर्वज्ञ नहीं हैं? यदि दोनों सर्वज्ञ हैं तो फिर दोनों में मत भेद का क्या कारण है ?'
समाधान - जो अनन्य (अनुपम) साधारण धर्म का प्रतिपादक है, वह बौद्ध आदि दर्शनों में नहीं होता, नहीं हो सकता है। भगवान् तीर्थकर ही अनन्य साधारण धर्म के ज्ञाता और प्रतिपादक होते हैं, बुद्ध आदि नहीं। आशय यह है कि बुद्ध सिर्फ पर्याय को ही स्वीकार करते हैं, क्यों कि वह सब को क्षणिक मानते हैं । वे समस्त पर्यायों' में एक रूप के अवस्थित रहने वाले द्रव्य को स्वीकार नहीं करते,
:
નહી' કહી શકાય કે મહાવીર સ્વામી જ સજ્ઞ છે, અન્ય નહી જો મહાવીર અને બુદ્ધ વિગેરે બધાને સર્વજ્ઞ માનવામાં આવે, તા તેએમાં એક મત पालु भ नथी ? उह्यु' पशु छे है - ' अह'न् यदि सर्वज्ञो' ४त्याहि,
તે અર્જુન્ત સર્વજ્ઞ હોય તે મુધ સન નથી, એમાં શું પ્રમાણ છે? જો એ બન્ને સજ્ઞ છે, તે એ બન્નેમાં મતભેદનુ શું કારણ છે.
સમાધાન—જે અનન્ય ‘અનુપમ’સાધારણધનું પ્રતિપાદક છે, તે ઔધ્ધ વિગેરેના દનામાં હેતુ નથી અને હાઈ શકતુ નથી ભગવાન તીર્થ કરજ અનન્ય સાધારણ ધર્મના જાણનારા અને તેનુ પ્રતિપાદન કરનારા હાય છે, બુદ્ધ વિગેરે તેવા હાતા નથી કહેવાના આશય એ છે કે યુદ્ધ કેવળ પર્યાયના જ સ્વીકાર કરે છે. કેમકે તે અધાને ક્ષણિક માને છે. તે સઘળા પાંચામાં એક રૂપથી અવસ્થિત રહેવાવાળા દ્રવ્યના સ્વીકાર કરતા

Page #503

५६२
सूत्रकृताङ्गको द्रव्यस्याभावात् कथं पर्याया भवेयुः ? पर्यायानिच्छता द्रव्यमपि स्वीकरणीयमेव न तु तथास्वीकरोति, तो न स सर्वज्ञः । अमच्युताऽनुत्पन्नस्थिरैकस्वभावस्य द्रव्यमानस्यैव स्वीकारात् प्रत्यक्षमाप्तार्थक्रियासमर्थपर्यायस्याऽनभ्युपगमात्सा ख्यशास्त्रप्रतिपादकः कपिलोऽपि न सर्वज्ञः। जलतरङ्गवद अभिन्नयोद्रव्यपर्याययो भेदेनाऽभ्युपगमान्न्यायशास्त्रपतिपादकोऽपि न सर्वज्ञः। असर्वज्ञत्वाच्च तीर्थान्तरीयाणां मध्ये न कश्चिदपि, अनीशस्याऽनन्यसदृशस्य द्रव्य-पर्यायोभयरूपस्य किन्तु यह मान्यता समीचीन नहीं है, क्योंकि पर्यायों के कारणभूत द्रव्य का अभाव होने से पर्याय किस प्रकार हो सकेंगे ? अतः जो पर्यायों को स्वीकार करता है, उसे द्रव्य भी स्वीकार करना चाहिए। परन्तु बुद्ध द्रव्य को स्वीकार नहीं करते, अतएव वे सर्वज्ञ नहीं हैं।
अपने स्वभाव से च्युत न होने वाले, कभी उत्पन्न न होने वाले और स्थिर एक स्वभाववाले द्रव्य को ही स्वीकार करने और प्रत्यक्ष प्राप्त अर्थक्रिया में समर्थ पर्याय को न स्वीकार करने के कारण सांख्य शास्त्र के प्रतिपादक कपिल भी सर्वज्ञ नहीं हैं। जल और जल की तरंग के समान अभिन्न द्रव्य और पर्याय में सर्वथा भेद स्वीकार करने से न्यायशास्त्र का प्रतिपादक भी सर्वज्ञ नहीं है। ___ इस प्रकार असर्वज्ञ होने के कारण अन्यतीर्थिकों में से कोई भी कथंचित् अभिन्न द्रव्य और पर्याय का प्रतिपादक नहीं है। अत एवं નથી, પરંતુ તેમની આ માન્યતા બરોબર નથી, કેમકે પર્યાના કારણભૂત દ્રવ્યને અભાવ હોવાથી પર્યાય કઈ રીતે બની શકે? તેથી જે પર્યાને સ્વીકાર કરે છે, તેણે દ્રવ્યને પણ સ્વીકાર કરે જોઈએ પરંતુ બુદ્ધ દ્રવ્યને સ્વીકાર કરતા નથી. તેથી તેઓ સર્વજ્ઞ નથી.
પિતાના સ્વભાવથી ખલિત ન થવાવાળા, કયારેય ઉત્પન્ન ન થવાવાળા અને સ્થિર એક સ્વભાવ વાળા દ્રવ્યને જ સ્વીકાર કરે અને પ્રત્યક્ષ પ્રાપ્ત અર્થ ક્રિયામાં સમર્થ પર્યાયને સ્વીકાર ન કરવાના કારણે સાંખ્ય શાસના પ્રતિપાદક કપિલ પણ સર્વજ્ઞ નથી.
જળ અને જળના તરંગો સમાન અભિન્ન દ્રવ્ય અને પર્યાયમાં સર્વથા ભેદને સ્વીકાર કરવાથી ન્યાયશાસ્ત્રના પ્રતિપાદક પણ સર્વજ્ઞ નથી.
આ રીતે અસર્વજ્ઞ હેવાના કારણે અન્યતીર્થિકે પૈકી કઈ પણ કર્થચિત અભિન દ્રવ્ય, અને પયયનું પ્રતિપાદન કરવાવાળા નથી. તેથી જ

Page #504

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ४९ प्रतिपादयिता भवति इति अहन्नेवाऽतीताऽनागतवर्तमानवर्तिनोऽर्थस्य आख्याता वर्तते, अतः 'न तत्र तत्र'ति सुष्टूक्तम् , इति ॥२॥ मूलम्-तहिं तहिं सुयक्खायं से य सच्चे सुयाहिए।
सया सच्चेण संपन्ने मितिं भूएहिं कैप्पए ॥३॥ छाया-तत्र तत्र स्वाख्यातं तच्च सत्यं स्वाख्यातम् ।
सदा सत्येन संपन्नो मैत्री भूतेषु कल्पयेत् ॥३॥ महन्त ही अतीत अनागत और वर्तमान काल के पदार्थों के ज्ञाता हैं। इस प्रकार ठीक ही कहा गया है कि ऐसे धर्मप्रणेना अन्य दर्शनों में नहीं है ॥२॥
'तहि तहिं सुयक्खाय' इत्यादि।
शब्दार्थ-'तहिं तहि-तत्र तत्र श्री तीर्थङ्करदेव ने आगमादि स्थानों में 'सुयक्खायं-स्वारख्यातम्' सम्पक प्रकार से जीवादि पदार्थों का कथन किया है 'से य-तच्च' वह भगवत् कथन ही 'सच्चे-सत्य सकल जगज्जीवों के हितकारक होने से यथार्थ है और वही 'सुयाहिए. स्वाण्यातम्' सम्यक् प्रतिपादित होने से सुभाषित है अत: 'सच्चेणसत्येन' मुनि संयम से 'संपन्ने-संपन्नः' युक्त होकर 'भूएहि-भूतेषु' प्राणियों में 'मित्ति-मैत्रीम्' मैत्रीभाव 'कप्पए-कल्पयेत्' करे अपात् कहीं भी जीवविराधना की भावना न करें ॥३॥
અહંત ભગવાન જ અતીત, અનાગત, અને વર્તમાન કાળના પદાર્થોને જાણ નાશ છે. આ પ્રમાણે ઠીક જ કહ્યું છે કે-આવા ધર્મ પ્રણેતા અને દર્શક તેમાં નર્થી શા __ 'तहि तहि सुयक्वाय त्याल
Awari -'तहि तहि-तत्र तत्र' श्री तीय"४२ माम विरे स्थानमा 'सुयक्खाय-स्वाख्यातम्' सारी रात पाहि पहायान इयन ४ है 'से य-तच्च' में भगवत् ४यन 'सच्चे-सत्य' समस्त ornoid ति४२ हवाथी यथाथ छे. अने मे 'सुयाहिए-स्वाख्यातम्' सम्म प्रति. पाहन ४२० पाथी सुभाषित छ. तेथी 'सच्चेण-सत्येन' मुनि सयमयी संपन्ने-संपन्नः' युत मनाने 'भूएहि-भूतेषु' प्रालियामा 'मित्ति-मैत्रीम्' भैत्रीला 'कप्पए-कल्पयेत्' अरे अर्थात् ध्याय ५ वानी विराधनानी छान ४२ ॥३॥

Page #505

મ
--
सुत्रकृताङ्गसूत्रे
अन्वयार्थ : – (तर्हि तर्हि ) तत्र तत्र स्थाने आगमादौ (सुक्खायं) स्वाख्यातं सुष्ठुतया यथार्थतया आरूपातं प्रतिपादितं तीर्थकरैः, यद् तत् जीवाजीवादिपदार्थजातम् उत्पादादिधर्मयुक्तं द्रव्यपर्यायात्मकं वा तत्तत्सर्वं तीर्थकरेयथार्थतया कथितमितिभावः । (से य) तच्च तदेव तदुक्तमेव ( सच्चे) सत्यं सकलजगज्जन्तुहितकरत्वाद यथार्थं वर्त्तते नान्यत्, तथा तदेव च (सुयाहिए ) स्वाख्यातं सुष्ठुतया मतिपादितत्वेन सुभाषितं सर्वपाणिमियजनकत्वात्, अतो मुनिः (सच्चेण) सत्येन सद्भयः - सश्वेभ्यो हितकरत्वात् संयमेन ( संपन्ने) संपन्नः युक्तः सन् (भूएहि ) भूतेषु प्राणिषु (मित्ति) मैत्री मैत्रीभावनां (कप्पर) कल्पयेत् कुर्यात्, न कुत्रापि जीवविराधनभावनां कुर्यादिति भावः ॥ ३॥
·
टीका - तीर्थान्तिरीयाणाम सर्वज्ञत्वम् तीर्थ करस्य च सर्वज्ञत्वं येन प्रकारेण भवति तत् सयुक्तिकं दर्शयति- 'तहि तहि" इत्यादि । 'तहिं तहि तत्र तत्र
',
अन्वयार्थ - भिन्न भिन्न आगमों में तीर्थकरों ने जीव अजीव आदि पदार्थों को उत्पाद आदि धर्मो से युक्त या द्रव्यपर्यायात्मक रूप में यथार्थ रूप से कहा है। उनका कथन समस्त संसार के प्राणियों का हित करने वाला होने से सत्य है, अन्य नहीं । वही सु-आख्यात धर्म है। अतः मुनि सत्य से अर्थात् प्राणियों के लिए हितकर होने के कारण संयम से सम्पन्न होकर प्राणियों पर मैत्री भावना धारण करे कहीं भी कोइ जीव की विराधना न करे ॥ ३॥
टीकार्थ - अन्यतीर्थों की असर्वज्ञता और तीर्थंकर की सर्वज्ञता जिस प्रकार सिद्ध होती है, वह युक्तिपूर्वक दिखलाते हैं ।
અન્વયાય ભિન્ન ભિન્ન આગમામાં તીર્થંકરાએ જીવ અજીવ વિગેરે પદાર્થાન ઉત્પાદ, વિંગેરે ધર્માંથી યુક્ત અથવા દ્રવ્ય પર્યાયાત્મક રૂપમાં યથાય પણાથી કહેલ છે. તેનુ કથન સઘળા 'સારના પ્રાણિયાનું હિત કરનાર હાવાથી સત્ય છે. અન્ય નહીં એજ સુઆખ્યાત ધમ છે. તેથી મુનિ સત્યથી અર્થાત્ પ્રાણિયા માટે હિતાવહ હાવાના કારણે સંયમથી સમ્પન્ન થઈને પ્રાણિયા પર મંત્રી ભાવ ધારણ કરે, કર્યાંય પશુ જીવની વિરાધનાની ભાવના ન કરે !
ટીકા”—અન્યતીથિંકાનુ અસવજ્ઞ પણું અને તીથ ́કરનું મજ્ઞપણું જે પ્રમાણે સિદ્ધ થાય છે, તે યુક્તિ પૂર્વક હવે બતાવવામાં આવે છે.- .

Page #506

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् १९५ सत्तदित्यर्थः, यद् यत् पदार्थजातं जीवाजीवादिकम् , तथा मिथ्यात्वाविरति. प्रमादकषाययोगाः बन्धहेतवः संसारनिदानत्वेनेति, तथा ज्ञानदर्शनचारित्राणि मोक्षमार्गः मोक्ष कारणत्वेनेति कथितं तत्तत्सर्व पूर्वाऽपराऽविरोधितया युक्तितकाः भ्यां समुपबंहिततया च 'सुयक्खाय' स्वाख्यातं-सु सम्यक्-आख्यात व्याख्यातं पतिपादित तीर्थ करेण द्वादशविधपरिषदि न तु परतीथिकैः, इत्थमविरुद्धं युक्त्यु. पेतं चाऽऽख्यातम् । अतो न तत्र स्वाख्यातत्व संभवति । तीर्थकता तु पुनयेंदुक्तं तत्र तत्र जीवाजीवादिकं बन्धकारणं मोक्षकारणं च, तत्सत्र पूर्वाऽपराऽविरुद्धत्वात्
तीर्थंकर ने जिस जिस जीव या अजीव आदि पदार्थों को जैसा कहा है, मिथ्यात्व अविरति प्रमाद कषाय और योग इन पन्ध के कारणों को संसार का कारण कहा है. सम्यग्ज्ञान दर्शनचारित्र और तप को मोक्ष का मार्ग कहा है । कहा भीहै
नाणेच दंसणं चेव, चरितं च तवो तहा। एस मग्गत्ति पन्नत्तो, जिणेहि वरदंसिहि ॥
'उत्तराध्ययन सूत्र अ० २८ गा, २, वह सब पूर्वापर अविरुद्ध होने से तथा युक्ति और तर्क से पुष्ट होने से स्वाख्यात है। तीर्थंकर ने बारह प्रकार की परिषद् में उसका सुन्दर व्याख्यान किया है। परतीर्थिकों ने इस प्रकार पूर्वापर अविरुद्ध एवं युक्तिसंगत कथन नहीं किया है। अतएव वहां स्वाख्यातता का संभव नहीं है । तीर्थंकरों ने जीव अजीव बन्ध के कारण और मोक्ष
તીર્થકરે જે જે જીવ અથવા અજીવ વિગેરે પદાર્થોને જે પ્રમાણે કહ્યા છે, મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને વેગ આ બન્ધના કારણેને સંસારનું કારણ કહેલ છે, સમ્યકજ્ઞાન સમ્યફદર્શન સમ્યફચારિત્ર અને સમ્યક્તપને મોક્ષનું સાધન કહેલ છે. કહ્યું પણ છે કે
नाणं च दसणं चेव, चरित्तं च तवो तहा। ___एस मग्गत्ति पन्नत्तो, जिणेहि वरदसिहि ॥.
उत्त॥ध्ययन सू. स. २८ ॥.. આ સર્વ પૂર્વ પર અવિરૂદ્ધ હેવાથી તથા યુક્તિ અને તર્કથી પુષ્ટ હોવાથી રવાખ્યાત છે, તીર્થંકરે બાર પ્રકારની પરિષદામાં તેનું સુંદર વ્યાખ્યાન કરેલ છે. પરતીર્થિકોએ આ રીતે પૂર્વાપર અવિરૂદ્ધ અને યુક્તિ સંગત કથન કરેલ નથી. એથી જ ત્યાં વાખ્યાત પશુને સંભવ નથી તીર્થકરોએ જીવ

Page #507

सूत्रकृताज बाख्यातं भवति । 'से य तच्च-तदेव भगवत्पतिपादितमेव 'सच्चे' सत्यं वर्तते असदर्थकारणरागद्वेषमोहादीनामभावात् सम्यो हितत्ताच्च, तदेव च 'मुयाहिए' स्वाख्याते-मुष्ठुतया प्रतिपादितत्वेन सुभाषितमस्ति समस्तजगज्जन्तूनां पिया करस्वाद , मिथ्यात्वमरूपणकारणं रागादिकं तत्तु तस्य नास्ति इति कारणामापत्किार्याभावः स्वतः सिद्ध एव । अतस्तीर्थकरस्य वचनं सत्यार्थप्रतिपादकमेव मति, नत्वसत्यार्थप्रतिपादकम् । उक्तश्च
'वीतरागा हि सर्वज्ञा, मिथ्या न ब्रुवते वचः ।
यस्मात्तस्माद्वचस्तेषां, तथ्य भूतार्थदर्शनम् ॥१॥इति । के कारण आदि जो भी कहा है, वह सब पूर्वापर अविरुद्ध है अतएष स्वाख्यात है।
तीर्थंकरों द्वारा जो प्रतिपादन किया गया है वही सत्य है, क्यों कि वे असत्य के कारणभूत राग, द्वेष और मोह से रहित होते है
और सब के हितकारी होते हैं। उनका कथन ही सुभाषित है क्यों कि वह जगत् के समस्त जीवों के लिए प्रियकर होता है। रागादि दोष ही मिथ्या भाषण के कारण होते हैं । वह दोष उनमें हैं नहीं, अतएव कारण के अभाव से कार्य का अभाव स्वतः सिद्ध है। इस प्रकार तीर्थकर के वचन सत्यार्थ के ही प्रतिपादक हैं। असत्य के प्रतिपादक नहीं। कहा है-'धीतरागा हि सर्वज्ञा' इत्यादि । ___ 'जो वीतराग और सर्वज्ञ हैं वे मिथ्यावचन 'असत्य' नहीं बोलते है। अतएव उनके वचन सत्य अर्थ के ही प्रतिपादक होते हैं।' અજીવ અન્યના કારણે અને મોક્ષના કારણે જે કાંઈ કહ્યા છે, તે બધા પૂર્વાપર અવિરૂદ્ધ છે, એથી જ તે સ્વાખ્યાત છે.
તીર્થકર દ્વારા જે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એજ સત્ય છે. કેમ કે તેઓ અસત્યના કારણ રૂપ રાગ, દ્વેષ, અને મોહથી રહિત હોય છે. અને બધાનું હિત કરવાવાળા હોય છે. તેઓનું કથન જ સુભાષિત છે. કેમકે તેઓ જગતના સઘળા જેને માટે પ્રિય કરનાર હોય છે, ગાદિ દોજ મિથ્યા ભાષણના કારણ રૂપ હોય છે. તે દેષ તેઓમાં છે જ નહીં તેથી જ કારણના અભાવથી કાયને અભાવ સ્વતઃ સિદ્ધ જ છે. આ રીતે તીર્થકરના વચન સત્ય અર્થનું જ પ્રતિપાદન કરવાવાળા છે. અસત્યનું પ્રતિપાદન કરपापा नथी. धुछ है-'वीतरागा हि सर्वज्ञा' त्याह
જે વીતરાગ અને સર્વજ્ઞ છે, તેઓ મિથ્યાવચન (અસત્ય) બોલતા તેથી, તેથી જ તેઓના વચન સાય અર્થનું જ પ્રતિપાદન કરવાવાળા હોય છે.

Page #508

सार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १५ आदानीय स्वरूपनिरूपणम्
છે
"
अतो जिनोक्तवचनाराधको मुनिः 'सया' सदा-सर्वकालम् 'सच्चेण' सत्येन - सत्यमॉषणेन, द्वा सत्यः सद्यः प्राणिभ्यो हितकरस्यात् सत्यः- संयमः तेन वषीविशिष्टेन संयमेन (संपन्न) - संपन्नः युक्तः सन् 'भूरहि" भूतेषु समस्तप्राणिवर्गेषु 'मिति' मैत्रीम् प्राणिनां रक्षणात् रक्षणोपदेशदानेन च भूतदयारूपां 'कम्प' कल्पयेत्कुर्यात् न तेषु विराधनभावनां कुर्यादिति भावः ॥ ३॥ मुकम् - भूएहिं न विरुज्झेजा ऐस मे सीमओ ।
बुसिमं जगं परिन्नाय, अस्सि जीवितै भावणा ॥४॥ छाया - भूतैश्व न विरुद्ध एष धर्मः वृषीमतः ।
वृषीमान् जगत्परिज्ञाय, अस्मिन जीवितभावना ॥४॥
अतएव जिनोक्त वचनों का आराधक मुनि सदैव सत्य से अर्थात् सत्य भाषण से अथवा संयम से युक्त हो कर समस्त जीवों पर, उनकी रक्षा करके और रक्षा का उपदेश देकर दया करे । विराधना की भावना न करे || ३॥
'भूएहिं न विरुज्झेज्जा' इत्यादि ।
शब्दार्थ - मुनि किसी प्रकार से भी 'भूएहिं भूतेषु' त्रस स्थावर प्राणियों में 'न विरुज्जेज्जा-न विरुध्येत' विरोध भाव न करे 'एसएष:' सर्व जीव रक्षणरूप यह 'धम्मे धर्मः' धर्म 'बुनीम भो - वृषीमतः ' सत् संयमवाले साधु का है अतः 'वुसिमं वृषीमान्' संगमी साधु 'जगं - जगत्' त्रस स्थावर रूप जगत् को 'परिन्नाय - परिज्ञाय' ज्ञ परि
-
અતએવ જીનેાક્ત વચનાનું આરાધન કરવાવાળા મુનિ હમ્મેશાં સત્યથી અર્થાત્ સત્ય ભાષણુથી અથવા સયમથી યુક્ત થઈને સધળા જીવાની રક્ષા કરીને અને રક્ષાના ઉપદેશ આપીને તેએની રક્ષા કરે. વિરાધનાની भावना न पुरे ॥3॥
भूरहिं न विरुज्झेजा' त्यादि
शब्दार्थ – मुनि अा पशु प्रारथी 'भूपहिं भूतेषु' त्रस भने स्थावर आडियोभां 'न विरुज्जेज्जा न विरुध्येत' विरेध लाग न राजे 'एस - एषः ' सर्व भुवना रक्षाय ३५ । 'धम्मे धर्मः' धर्म' 'बुसीमर - वृषीमतः ' सत् संयभाणा सानो छे. तेथी 'वुद्धिमं - वृषीमान्' सत्यभवाणी साधु 'जगं - जगत्' ब्रमाने स्थावर ३५ भगतूने 'परिभाय- परिज्ञाय' ज्ञ परिज्ञाथी सभ्य-रीले सू० ६३

Page #509

४९८
__अन्वयार्थ:--मुनिः केनापि प्रकारेण (भूएहि) भूतेषु प्रसस्थावरेषु (न विरुज्जेज्जा) न विरुद्धयेत-प्राणिभिः सह विरोधं नेव कुर्यात् (एस) एषः-सर्वजीव: रक्षणरूप: (धम्मे) धर्मः (वुसीमओ) वृषीमतः-संयमवतः साधोः सत्संयमवतस्तीयंकरस्य वा वर्तते अतः (वुसिमं) वृषीमान् संयमवान् मुनिः (जग) जगत्-स. स्थावररूपं (परिनाय) परिज्ञाय-ज्ञपरिज्ञया सम्यगविज्ञाय (अस्सि) अस्मिन्-तीयकरमतिपादिते धर्म (जीवितभावणा) जीवितभावनाः-संयमजीवनमावनाः पश्च. विशतिषकारा द्वादशप्रकारा वा भावनाः प्राणिपाणवाणरूपा भावना पा कुर्यादिति ॥४॥
टीका-पूर्व भूतेषु मैत्री कुर्यादिति प्रोक्तम् , सा च यथाऽनुभूयते तथा मदर्शयति-'भूएहि' इत्यादि । भूतमैत्रीभाव रान मुनिः 'भूएहि' भूतेषु माणभूत. ज्ञासे सम्यक जानकरके 'अस्सिं -अस्मिन्' इस तीर्थकर प्रतिपादित धर्म में 'जीवितभावणा-जीवितभावना' संयमी जीवन की भावना करे ।४।
अन्वयार्थ-मुनि किसी भी प्रकार स और स्थावर प्राणियों के साथ विरोध न करे । यही जीव रक्षा रूप धर्म संघमवान् साधु का अथवा तीर्थ कर का है। संयमवान् मुनि बस स्थावररूप जगत् को ज्ञपरिज्ञा से सम्यक् जान कर तीर्थंकर प्रतिपादित धर्म में संयमी जीवन की भावना करे अर्थात् पच्चीस प्रकार की, बारह प्रकार की अथवा प्राणियों के प्राणों की रक्षा रूप भावना करे ॥४॥ ....
टीकार्थ-पहले कहा जा चुका है कि प्राणियों पर मैत्रीभाव करे। उस मैत्रीभाव का अनुभव किस प्रकार किया जाता है सो यहाँ कहते Mela 'अस्सिं-अस्मिन्' । तीय रे प्रतिपा1 ४२ मा ‘जीवित भावणा-जीवितभावना' सयम पू४ ७वत मापना ४२ ॥४॥
અન્વયાર્થ– મુનિ કેઈ પણ પ્રકારે ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિયાની સાથે વિરોધ ન કરે એજ જીવરક્ષા રૂપ ધર્મ સંયમવાનું સાધુને અથવા તીર્થ કરને છે. સંયમવાન્ મુનિ ત્રણ સ્થાવર રૂપ જગતને જ્ઞપરિણાથી સારી રીતે જાણીને તીર્થંકર પ્રતિપાદિત ધર્મમાં સંયમ યુક્ત જીવનની ભાવના કરે. અર્થાત્ પચીસ પ્રકારની બાર પ્રકારની અથવા પ્રાણિયેના પ્રાણની રક્ષાની ભાવના કરે
કાર્થ–પહેલાં કહેવામાં આવી ગયું છે કે-પ્રાણિયો સાથે મૈત્રીભાવ રાખે, એ મિત્રભાવને અનુભવ કેવી રીતે કરવામાં આવે છે? એ અહિયાં

Page #510

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ४९९ जीवसत्त्वरूपेषु माणिवर्गेषु 'न विरुज्झेज्जा' न विरुध्येत भूतैः सह विरोध न कुर्यात् जीवान् न विराधयेदिति भावः, 'एस' एषः भूताविरोधरूपः 'धम्मे धर्मः 'वुसीमओ' वृषीमतः-वृषी-सत्संयमः तद्वतः सत्संयमवतः तीर्थकृत इत्यर्थः, यद्वा 'वुसीमओ' इत्यस्य वश्यवतः, इतिच्छाया, तत्र वश्यः आत्मा, वश्यानि इन्द्रियाणि वा यस्य स वश्यवान् , तस्य वश्यवतः आत्मेन्द्रियनिग्रहवतो वा वर्तते, तीर्थकरमणधरादि प्रोक्त एष धर्म इति भावः, अतः 'चुसीमं' दृषीमान्-वश्यवान् वा सत्संयमी, जितेन्द्रियो वा मुनिः 'जग' जगत् जगत्स्वरूपं स्वकर्मजनितमुखदुःखादिमोक्तारं माणिवर्ग वा 'परिनाय' परिज्ञाय-ज्ञपरिज्ञया यथार्थमवबुध्य'अस्सि' अस्मिन् पूर्वोक्ते धर्मे 'जीवियभावणा' जीवितभावनाः-संयमजीवनभावनाः जीवसमाधिकारकत्वेन जीवरक्षणभावनाः मोक्षकारिणीः कुर्यादिति ॥४॥ हैं। मुनि, प्राण, भूत, जीव और सत्र रूप प्राणियों के साथ विरोध न करे अर्थात् उनकी विराधना न करे। भूतों के साथ विरोध न करने रूप धर्म वृषीमान् अर्थात् संयमवान्-तीर्थ कर का है। अथवा 'धुसीमओं की छाया 'वश्यमान्' है जिसकी आत्मा या इन्द्रियां वश में हैं अर्थात् जो आत्मनिग्रह या इन्द्रियनिग्रह वाला है, उसका यह धर्म है। तात्पर्य यह है कि यह धर्म तीर्थंकर और गणधर का कहा हुआ है, अतएव सत्संयमी या जितेन्द्रिय मुनि जगत् के स्वरूप को अथवा अपने-अपने उपार्जित कर्मों के द्वारा होने वाले सुख-दुःख को भोगने पाले प्राणियों को ज्ञपरिज्ञा से यथावत् जान कर पूर्वोक्त कर्म में संयम. मय जीवन की भावना करे-जीवों को समाधिकारक होने से मोक्ष प्रदायिनी जीवरक्षा रूप भावना करे ॥४॥ કહેવામાં આવે છે. મુનિ પ્રાણ, ભૂત, જીવ અને સત્વ રૂપ પ્રાણિયેની સાથે વિરોધ ન કરે. અર્થાત્ તેમની વિરાધના ન કરે. ભૂતેની સાથે વિરોધ ન ४२१॥ ३५ धर्म कृषीमान्-अर्थात् सयभवान् ती ४२ना छ, मय। 'वसी. મો ની છાયા વશ્યમાન એ પ્રમાણે છે. જેઓને આત્મા અને ઈન્દ્રિ વશમાં છે, અર્થાત્ જે આત્મનિગ્રહ અથવા ઇન્દ્રિય નિગ્રહ વાળા છે. તેઓને આ ધર્મ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે, આ ધર્મ તીર્થકર અને ગણુધરે કહ્યો છે. તેથી જ સત્સંયમી અથવા જીતેન્દ્રિય મુનિ જગના સ્વરૂપને અથવા પત પિતાના પ્રાપ્ત કરેલ કર્મો દ્વારા થવાવાળા સુખદુઃખને ભેગવવા વાળા પ્રાણિયોને જ્ઞ પરિણાથી જાણુને પૂર્વોક્ત ધર્મમાં સંયમમય જીવનની ભાવના કરે. જીવને સમાધિકારક હોવાથી મેક્ષ આપનારી જીવ રક્ષા ૨૫ भावना ४२ ॥४॥

Page #511

1
५००
सूत्रता
मूलम् - भावणाजोगसुद्धप्पा जेले णावा व आहिए । नावा व तीरंसंपन्ना सेव्वदुक्खा तिउहई ||५||
छाया - भावना योगशुद्धात्मा जले नौरिव आख्यातः । तीरसंश्मा सर्वदुःखात् त्रुटति ||५||
नौरिव
-
अन्वयार्थः -- ( भावणाजोगसुद्धप्पा) भावनायोगशुद्धात्मा-सत्संयमसंस्काररूपवृद्धभावनाभावितात्मा मुनिः (जले) जले जळशब्देन जलमचुरे समुद्रे (नाचा व ) नौरिख (हिए) आख्यातः कथितः भगवद्भिः । एतेन किमिति दृष्टान्तेन स्पष्टयति- (तीर संपन्ना) तीरसंपन्ना वीरं प्राप्ता (नावा व ) नौरिव स मुनिः (सब'भावणाजोगसुद्धा' इत्यादि ।
-
शब्दार्थ - ' भावना जोगसुद्धप्पा - भावना योगशुद्धस्मा' सरसंयम रूप शुद्ध भावना रूपी योग से शुद्ध आत्मावाला पुरुष 'जले - जले' जल शब्द से जलाधिक पनेवाले समुद्र में 'णावा व नौरिव' नाव के समान 'आहिए - आख्यातः' कहा गया है 'तीरसंपन्ना-तीरसंपन्ना' तीर - किनारे को प्राप्त करके 'णावा व नौरिव' जैसे नौ विश्राम करती है ऐसा वह मुनि 'सव्यदुक्खा - सर्वदुःखात्' शारीरिक और मानसिक क्लेशों से 'तिउट्टद्द त्रुट्यति' मुक्त होता है ||५||
-
अन्वयार्थ - भावनायोग से अर्थात् सत्संयम के संस्कार से शुद्ध आत्मा वाला मुनि जल में अर्थात् जल की प्रचुरता वाले समुद्र में चौका के समान कहा गया है। इससे क्या फल होता है ? यह दृष्टान्त के
शब्दार्थ' - 'भावणाजोगसुद्धवा-भावना योगशुद्धात्मा' सत् सत्यम३५ शुद्ध भावना ३यी योगी शुद्ध आत्मावाणी ३ष 'जले - जले' ४ शशी साधि पावाजा समुद्रमां 'नावाव- नौवि' होडीनी प्रेम 'आहिए - आख्यात:' हे छे, 'वीरसंपन्ना - तीर संपन्नाः ' तीर-हिनाशने प्राप्त उरीने 'नावाब- नौवि' भ छोडी विश्राम हरे थे. ये रीते ते भुनि 'सव्वदुक्खा सर्वदुःखात्' शारीरिक ने मानसि उसे थी 'तिउट्टइ त्रुयति' भुत थाय छे
અન્નયા —ભાવના ચોગથી અર્થાત્ સત્સંયમના સંસ્કારથી શુદ્ધ આત્મા વાળા મુનિ જળમાં અર્થાત્ જલની પ્રચુરતાવાળા સમુદ્રમાં નૌકા જેવા કહેલ છે. તેનાથી શુ ફળ થાય છે? તે નીચેના દૃષ્ટાન્તથી સ્પષ્ટ કરે છે. કિનારાને

Page #512

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५०१ दुक्खा) सर्वदुःखात् शरीरमानससम्बन्धिक्लेशात् (तिउट्टइ) त्रुटयति पृथग् भवति । यथा नौका स्वानुकूलनिर्यामकादिसामग्रीवशात् समुद्रतीरं पाप्य प्रतिकूल वातादि समस्तोपद्रवात् पृथग् भवति विश्रामं च प्राप्नोति तथैव पूर्वोक्तो भावनायोगशुद्धात्मा मुनिरपि संसारान्तरूपं मोक्ष प्राप्तः सन् समस्तशारीरमानसदुःखान् विमुक्तो भवति, साधपर्यवसितमव्यावाधमनन्तं सिद्धिसुखमनुभवतीति भावः ॥५॥ ___टोका-पूर्वोक्ते जिनोक्तधर्मे जीवितभावनां कुर्वतः किं भवतीति दर्शयति'भावणाजोगसुद्धप्पा' भावनायोगशुद्धात्मा-भावनाः सत्संयमसंस्काररूपाः, तासो योगः संयोगः, तेन शुदः-निर्मल: आत्मा अन्तरात्मा यस्य स तथा स्का द्वारा स्पष्ट करते हैं-तीर को प्राप्त हुई नौका के समान वह मुनि सम स्त शारीरिक और मानसिक दुःखों से छूट जाता है।
तात्पर्य यह है कि जैसे नौका अनुकूल कर्णधार आदि सामग्री मिलने पर समुद्र के किनारे पहुंच कर प्रतिकूल हवा आदि समस्त उपद्रयों से बच जाती है और विश्राम को प्राप्त होती है, उसी प्रकार भावनायोग से शुद्ध आत्मा वाला मुनि भी संसार के अन्त रूप मोक्ष को प्राप्त होकर समस्त शारीरिक और मानसिक दुःखों से विमुक्त हो जाता है, और सादि अनन्त, अव्यायाध, अनन्त सिद्धिसुख का अनुभव करता है ॥५॥ ___टोकार्थ-जिन प्रणीत धर्म में जीवित भावना करने वाले को किस फल की प्राप्ति होती है, सो कहते हैं-संयम का संस्कार भावना कहलाता है, उसके संयोग से जिसकी आत्मा निर्मल हो, वह संसार પ્રાપ્ત થયેલ નૌકા જેમા તે મુનિ સમસ્ત શારીરિક અને માનસિક દુઃખોથી छूट नय छे. - તાત્પર્ય એ છે કે–જેમ નૌકા અનુકૂળ કર્ણધર વિગેરે સામગ્રી મળવાથી સમુદ્રને કિનારે પહોંચીને પ્રતિકૂળ હવા વિગેરે સઘળા ઉપદ્રવથી બચી જાય છે. અને વિશ્રામને એગ્ય બને છે, એ જ પ્રમાણે ભાવનાગથી શુદ્ધ આત્માવાળા મુનિ પણ સંસારના અંત રૂપ મેક્ષને પ્રાપ્ત કરીને સરળ શારીરિક અને માનસિક દુખેથી મુક્ત થઈ જાય છે. અને સાદિ અનન્ત અવ્યાબાધ અનન્ત સિદ્ધિ સુખને અનુભવ કરે છે. પા
ટીકાઈ–ઝન પ્રણીત ધર્મમાં જીવિત ભાવના કરવાવાળાને કયા ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે? એ બતાવે છે.–સુસંયમને સંસ્કાર ભાવના કહેવાય છે. તેના સાગથી જેઓને આત્મા નિર્મળ હેય તે સંસારને ત્યાગ કરવાવાળા

Page #513

m
५०२
सूत्रकृतास्त्र संसारस्वभावो मुनिः 'जले' जले-जलमचुरे समुद्रे ‘णावा व' नौरिव 'आहिए' आख्यातः कथितः भगाद्भिः यथा जले नौ न मज्जति, तत्कस्य हेतोः? लघु. त्वात् , मज्जनकारणीभूतविलक्षणभाराऽभावात् । एवमेव मुनिः यदा संसारमग्नककर्मरहितः, तदा संसारे विद्यमानोऽपि तदीयावले परहितः सन् तदुपरिवरीवति । एतेन किमिति दृष्टान्तेन स्पष्टपति-'तीरसंपन्ना' तीरसंपन्ना-तीरं प्राप्ता 'नावाव' नौरिव स 'सन्चदुक्खा' सर्वदुःखात् शारीरमानसात् 'तिउट्टई त्रुटयति पृथग भवति । पथा नौः मुनियमकाधिष्ठितानुकूलवातेरिता तीर पाप्य प्रतिकूलवातमकरादि जलजन्तुसमुद्भूतसकलदुःखात् दूरीभूय विश्राममाप्नोति तथा सर्वदुःखानामन्तकरो भवति, भावनायोगशुद्धात्मा जोवोऽपि जीनोक्तागमे निर्यामकाधिष्ठिता को त्याग देनेवाला मुनि 'भावनायोग शुद्धात्मा' कहा गया है। ऐसा मुनि समुद्र में नौका के समान है । जैसे लघु होने से अर्थात् डूबने के कारणभूत विलक्षण भार के अभाव से नौका जल में डूपती नहीं है, इसी प्रकार मुनि जब संसार में डुबाने वाले कर्मों से रहित होता है तब संसार में विद्यमान रहने पर भी उसके लेप से रहित होकर उसके ऊपर ही बना रहता है। इसका क्या फल होता है, सो दृष्टान्त द्वारा स्पष्ट करते हैं-किनारे पर पहुंची हुई नौका के समान वह पनि समस्त दुःखों से पृथक् हो जाता है । उसे न शारीरिक दुःख रहता है, न कोई मानसिक दुःख । जैसे कुशल कर्णधार से युक्त और अनु. कूल वायु से प्रेरित नौका तीर को प्राप्त होती है तथा प्रतिकूल वायु और मकर आदि जलचर जीवों द्वारा उत्पन्न होने वाले समस्त दुःखों મુનિ “ભાવના યોગ શુદ્ધાત્મા’ કહેલ છે. એવા મુન સમુદ્રમાં વહાણની જેમ છે. જેમ નાનું હોવાથી અર્થાત ડૂબવાના કારણ રૂપ વિલક્ષણ ભારના અભા વણી વહાણ પાણીમાં ડૂબતું નથી. એ જ પ્રમાણે મુનિ જ્યારે સંસારમાં ડૂબાયુવા વાળા કમેથી રહિત હોય છે, ત્યારે સંસારમાં રહેવા છતાં પણ તેના લેપથી રહિત થઈને તેના ઉપર જ બન્યા રહે છે. તેનું શું ફળ થાય છે? તે દષ્ટાન્ત દ્વારા સ્પષ્ટ કરે છે. કિનારે પહોંચેલ વહાણની જેમ તે મુનિ સઘળા દુઃખોથી છૂટી જાય છે. તેને શારીરિક-શરીર સંબંધી દુખ રહેતું નથી. તેમ કઈ પણ પ્રકારનું માનસિક દુઃખ રહેતું નથી. જેમ કુશળ ચલાવનાર, વાયુ અને અનુકૂળ પવનથી પ્રેરાયેલ વહાણ કિનારે પહોંચી જાય છે, અને પ્રતિકુળ પવન તથા મકર વિગેરે જલચર છથી ઉત્પન્ન થનારા
----
-

Page #514

--
-
समयार्थबोधिनी का प्र. भु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् तपोरूपानुकूलमारुतेरितः दुःखसंकुलासंसारसागरात् मोक्षरूपं तीरं समवाप्य सर्व दुःखेभ्यो दूरी भूय साधपर्यवसितमनन्तमव्याबाधं सिद्धिमुखमनुभवतीति भावः।५। मूलम्-तिउट्टइ उ मेहावी जाणं लोगसि पावगं ।
तुदृति पावकम्माणि नवं कम्म मकुठवओ॥६॥ छाया-त्रुटयति तु मेधावी जानन् लोके पापकम् ।
त्रुटयंति पापकर्माणि नवं कर्माकुर्वतः ॥६॥ से दूर होकर विश्राम को प्राप्त होती है, उसी प्रकार वह मुनि भी समस्त दुःखों का अन्त करने वाला होता है।
तात्पर्य यह है कि भावनायोग से जिस की आत्मा शुद्ध है ऐसा जीव जिनोक्त आगम रूपी निर्यामक द्वारा अधिष्ठित तथा तपस्या रूपी अनुकूल वायु से प्रेरित होकर दुःखों से व्याप्त संसार सागर से मोक्ष रूपी तीर को प्राप्त करके, सब दुःखों से दूर होकर सादि अपर्यवसित, अनन्त अव्यायाध सिद्धिसुख को अनुभव करने लगता है ॥५॥ 'तिउ उ मेहावी' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'मेहावी उ-मेधावी तु' सदसद्विवेकी मर्यादापालक मुनि 'लोगंसि-लोके' स्थावर जंगमात्मक अथवा पंचास्तिकायात्मक जगत् में 'पावगं-पापकम्' सावधानुष्ठानरूप पापकर्म 'जाणं-जानन्' ज्ञपरिज्ञासे कर्मषन्धके हेतुरूप जानकर के 'तिउट्टह-त्रुटयति' पृथक् होजाते સઘળા દુઃખોથી દૂર થઈને વિશ્રામ પ્રાપ્ત કરે છે. એ જ પ્રમાણે તે મુનિ પણ સઘળા દુઃખેને અંત કરનારા થાય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે–ભાવનાગથી જેઓને આત્મા શુદ્ધ છે. એ જીવ જીત આગમ રૂપ અનુકૂળ વાયુથી પ્રેરણા પામીને દુઃખથી વ્યાપ્ત એવા આ સંસાર સાગરથી મેષ રૂપી કિનારાને પ્રાપ્ત કરીને, સઘળા દુખેથી દૂર થઈને સાદિ અપર્યાવસિત, અનંત, અવ્યાબાધ સિદ્ધિ રૂપ સુખને અનુભવ કરવા લાગે છે. પા
__ 'तिउट्टइ उ मेहावो' त्यावि ___war - 'मेहावी उ-मेधावी तु' स६ असतू मय२ पापाजो मर्यात भा। पास मुनि 'लोग'सि-लोके' स्था१२ माम मया याति याम तुमi 'पावर्ग-पापकम्' सापद्यानुन ३५ ५।५४म 'जाणं-जानन्' परिक्षाथी मगधना हेतु ३५ लान, 'तिचट्टइ-त्रुट्यति' असा AS नय

Page #515

+
--
सूत्रहलाद अन्वयार्थ:-(मेहावी उ) मेधावी तु सदसद्विवेकी मर्यादावान् मुनिः बोगसि) लोके स्थावरजङ्गमात्मके पश्चास्तिकायात्मके वा जगति (पास) पापकं सावधानुष्ठानरूपं पापं कर्म (जाणं) जानन ज्ञपरिज्ञया कर्मबन्धहेतुभूतस्पेन अवबुध्यमानः सन् (तिउटइ) त्रुटयति-पृथग्भवति सावधानुष्ठानाद् विरमति वर्तमानकाले प्रत्याख्यानपरिज्ञया पापं कर्म न करोतीत्यर्थः । तथा (नवं) नवंन्तनम् अग्रे करिष्यमाणं (कम्म) कर्म (अकुवओ) अकुर्वतः-अनाचरतस्तस्य मुनेः (पावकम्माणि) पापकर्माणि-अतीतकालेऽनन्तभवोपार्जितत्वेन संचितानि पापहैं अर्थात् सावधानुष्ठानसे निवृत्त होते हैं तथा 'नवं-नवम्' नूतन आगे किये जाने वाले 'कम्म-कर्म कर्म को 'अकुपो -अकुर्वतन करते हुए उस मुनिको 'पावकम्माणि-पापकर्माणि' अतीत काल में अनेक भवोपार्जित होने से संचित पापकर्म 'तुति-त्रुटयन्ति' छूट जाते है अर्थात् वह मुनि वर्तमान भविष्य, और भूत ऐसे तीनों काल संब. न्धी पापकर्म से मुक्त होकर मोक्ष को प्राप्त करता है । ६॥ ____ अन्वयार्थ--सत् असत् के विवेक से युक्त मेधावी मुनि स्थावर जंगम रूप या पंचास्तिकायमय जगत् में पाप कर्मों को ज्ञपरिज्ञा से कर्मबन्ध का कारण जानता हुभा सावद्य अनुष्ठान से विरत हो जाता है। वर्तमान काल में प्रत्याख्यान परिज्ञा से पापधर्म नहीं करता है। तथा आगे किये जाने वाले पापकर्म का आचरण न करने वाले मुनि के अतीत काल में अनन्त भवों से संचित किये हुए पापकर्म भी थे. अर्थात् सावध मनु हानथा निवृत्त 25 14 छ. तथा 'नव-नवम्' नवीन अर्थात पछीथी ४२वामा भावना२३ 'कम्म-कर्म' भने 'अकुव्वओ-अकुर्वतः' न ४२ना। मेवा से मुनिन 'पावकम्माणि-पापकर्माणि' अतीत मा भने भोपालथी सथित ५५ 'तुति-त्रुध्यन्ति' शुटि नय छे. અર્થાત તે મુનિ વર્તમાન ભવિષ્ય અને ભૂતકાલ એમ ત્રણે કાળ સંબધી પાપકર્મથી મુક્ત થઈને મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે. દા
અન્યથાર્થ–સત્ અસતના વિવેકથી યુક્ત મેધાવી મુનિ સ્થાવર, જંગમ, રૂ૫ અથવા પંચાસ્તિકાય મય જગતમાં પાપકર્મોને જ્ઞ પરિણાથી કર્મબંધનું કારણ જાણીને સાવદ્ય અનુષ્ઠાનથી વિત થઈ જાય છે. વર્તમાનકાળમાં પ્રત્યાખાન પરિજ્ઞાથી પાપકર્મ કરતા નથી. તથા આગળ કરવામાં આવનારા પાપ કર્મનું આચરણ ન કરવાવાળા મુનીને ભૂતકાળમાં અનંત ભામાં સંચિત કરવામાં આવેલ પાપકર્મ પણ આત્માથી અલગ થઈ જાય છે. તાત્પર્ય એ છે

Page #516

समथार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५०५ कर्माणि (वृहति) त्रुटयन्ति-आत्मनः सकाशात् पृथग् भवन्ति स मुनिवर्तमान भविष्यद्भूतेति त्रैकालिकपापकर्मविनिर्मुक्तो भूत्वा मोक्षं प्राप्नोतीति भावः ॥६॥
टीका-'मेहाची' मेधावी सदसद्विवेककुशलो मर्यादावान मुनिः 'लोगसि' लोके घसस्थाघरात्मके संसारे 'पावर्ग' पापर्क-प्राणातिपातादिकं पापकारणकारम्भसंरम्भादिकं वा 'जाणं' जानन्-ज्ञपरिज्ञया संसारभ्रमणहेतुत्वेन अब बुध्यमानः कर्मबन्धकारणकपापफलज्ञानवान् सन् 'तिउट' त्रुटयति-तस्मात् पापकर्मणः पृथग् भवति सा-यानुष्ठान द् विरमति वर्तमानकाले प्रत्याख्यान. परिजया पापं कर्म परित्यजत त्यर्थः। तथा 'नई' नूतनम् अग्रे करिष्यमाणं कम्म' कर्म ज्ञानावरणीयादिकम् 'अकुच्च भो' अकुर्वतः-अनाचरतस्तस्य मुनेः 'पावकम्माणि' पापकर्माणि अतीतकालेऽनन्तभवोपार्जितत्वेन संचितानि 'उदंति' त्रुट्यन्ति मात्मा से पृथक् हो जाते हैं । तात्पर्य यह है कि वह मुनि वर्तमान भविष्यत् और भूतकालीन पापकर्मों से सर्वथा मुक्त हो जाता है और मोक्ष को प्राप्त कर लेता है ॥६॥
टीकार्थ -सत् असत् के विवेक में कुशल मेधात्री मुनि इस प्रस स्थावर रूप संसार में प्राणालिपात आदि या पाप के कारण भूत आरंभ संरंभ आदि कर्म को ज्ञपरिज्ञा से संसार भ्रमण का कारण जानकर कर्मबन्ध के कारण होने वाले पापरूप फल को जानती शुमा सावध अनुष्ठान से विरत हो जाता है । अर्थात् वर्तमान काल में प्रत्याख्यान परिज्ञा से पापकर्म का परित्याग कर देता है। वह आगे किये जाने वाले ज्ञानावरण आदि कर्मों को नहीं करता है । उस मुनि के अतीत काल में अनन्त भवों में संचित कर्म हट जाते हैं। वह मुनि भूत કે તે મુનિ વર્તમાન, ભવિષ્ય અને ભૂતકાળ સંબંધી પાપકર્મોથી સર્વથા મુક્ત થઈ જાય છે. અને મોક્ષને પ્રાપ્ત કરી લે છે. દા
ટીકાથ–સત્ અસતના વિવેકમાં કુશળ મેઘાવી મુનિ આ ત્રસ સ્થાવર રૂપ સંસારમાં પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપના કારણભૂત આરંભ સમારંભ વિગેરે કર્મને જ્ઞ પરિજ્ઞાથી સંસર ભ્રમણના કારણ રૂપ સમજીને કર્મબંધના કારણે ૨૫ હેવાથી પાપરૂપ ફળને જાણતા થકા સાવઘ અનુષ્ઠાનથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે. અર્થાત વર્તમાનકાળમાં પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી પાપકર્મને ત્યાગ કરી દે છે. તે આગળ કરવામાં આવનાર જ્ઞાનાવરણ વિગેરે કર્મોને કરતા નથી. તે મુનિના ભૂતકાળમાં અનંત ભોમાં સંચિત કર્મ હટી જાય છે. તે મુનિ
सू० ६४

Page #517

५०६
आत्मनः सकाशात् पृथन भवति स मुनिर्भूतभविष्यद्वर्तमानकालिककर्मविनिर्मुको भूत्वा मोक्षं प्राप्नोतीति भावः ॥६॥ मूलम्-अकुव्वओ गवं नत्थि कम्मं णाम विजाणइ ।
विन्नाय से महावीरे 'जे ने जाई ण मिर्जइ ॥७॥ छाया- अकुर्वतो नवं नास्ति कर्म नाम विजानाति ।
विज्ञाय स महावीरो यो न याति न म्रियते ॥७॥ भविष्यत् और वर्तमान काल संबंधी कर्मों से रहित होकर मोक्ष प्राप्त करता है ॥६॥
'अकुव्यओ' इत्यादि।
शब्दार्थ-'अकुव्धो -अकुर्वता' पापकर्म को नहीं करनेवाले मुनिको 'णवं-नवम्' ज्ञानावरणीय आदि नूतनकर्म का बंध 'णस्थिनास्ति' नहीं होता है कारणकी 'से-स' वे 'महावीरे-महावीरः' महा. वीर पुरुष 'कम्म-कर्म-आठ प्रकार के कर्म को तथा 'नाम-नाम' कर्म निर्जराको भी 'विजाणह-विजानाति' जानते हैं और 'विनाय-विज्ञाय' जानकरके 'जेण-येन' जो कारण से वह मुनि 'न जायई-न जायते' संसारमें उत्पन्न नहीं होता है एवं 'न मिज्जइ-न म्रियते' मरता भी नहीं है अर्थात् जन्म, जरा और मृत्युरहित होकर मुक्त हो जाता है।७। ભવિષ્ય અને વર્તમાનકાળ સંબંધી કર્મોથી રહિત થઈને મોક્ષ પ્રાપ્ત ४२ छ. ॥९॥
'अकुब्वओ' या
शम्हा-'अकुबओ-अकुर्वतः' ५५ - ४२वावा भुनिन 'णवंनवम्' ज्ञानावरशीय विगेरे नवीन भनी ५ णत्थि-नास्ति' थत नया २५ है 'से-स' व 'महावीरे-महावीरः' महावी२ ५३५ 'कम्म-कर्म' मा
रना भ२ तथा 'नाम-नाम' भनिने ५४५ 'विजाणइ-विजानाति' onो छ तथा 'विन्नाय-विज्ञाय' लयीन 'जेण-येन रथी त अनि 'न जायई-न जायते' असा२i sपन्न थता नथी, तथा 'न मिज्जइ-न म्रियते' भरता પણ નથી. અર્થાત્ જન્મ, જરા, અને મૃત્યુ રહિત થઈને મુક્ત બની mय छ, ॥७॥

Page #518

www.kobatirth.org|
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५०७
अन्वयार्थः-कर्माकुर्वतो मुनेः पूर्वकृतकर्माणि त्रुटयन्तीति पूर्वगाथायां प्रोक्तं, किन्तु एतावदेव न तस्य नवमपि कर्म न बध्यते इति प्रदर्शयति-(अकु. चओ) अकुर्वतः पापं कर्मानाचरतो मुनेः (गवं) नवं नूतनं कर्म ज्ञानावरणीयादिकं (णस्थि) नास्ति कारणाभावे कार्याभावात्, कथम् ? यतः (से) सः (महावीरस) कर्ममहारिपुविदारणसामर्थ्यवत्वेन महावीरः महापुरुषः (कम्म) कर्म अष्टप्रकारकं तत् कारणतो विपाकतश्च कर्मस्वभावं तथा (नाम) नाम-नमनं नाम-कर्मनिर्जरणमपि (विजाणइ) विजानाति ज्ञपरिज्ञया सम्यग्र जानाति । एतेन ज्ञानमा. त्रेण किम् ? इत्याह-(विमाय) विज्ञाय कर्मस्वभावं तनिर्जरणोपायं च ज्ञपरिजया ज्ञात्वा तत् प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजति । एतेन किं भवतीत्याह येन कारणेन
अन्वयार्थ--कर्म न करने वाले मुनि के पूर्वकृत कर्मों नष्ट हो जाते है, यह पूर्वगाथा में कहा गया है, किन्तु इतना ही नहीं, उस को नवीन कर्मों का बन्ध भी नहीं होता है, यह यहां दिखलाते हैं-पापकर्म का आचरण न करने वाले मुनि को नवीन ज्ञानावरणीय आदि कर्म नहीं पंधते, क्यों कि कारण के अभाव में कार्य का भी अभाव हो जाता है। वह कर्म रूपी घोर शत्रुओं का विदारण करने में सामर्थ्यवान् होने के कारण महावीर महापुरुष आठ प्रकार के कर्मों के कारण और विपाक को जानता है तथा कर्म निर्जरा के कारणों को भी ज्ञपरिज्ञा से सम्यक् जानता है । इस ज्ञान मात्र से क्या होता है ? सो कहते हैंकर्म के स्वभाव को तथा उनकी निर्जरा के उपाय को ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से त्याग देता है । इसका परिणाम यह
અવયાર્થ–કર્મ ન કરવાવાળા મુનિના પહેલા કરેલ કર્મ નાશ પામે છે. એ વાત પૂર્વ ગાથામાં કહી છે. પરંતુ એટલું જ નહીં તેને નવીન કર્મોને બંધ પણ થતું નથી. એ વાત અહિયાં બતાવવામાં આવે છે. પાપકર્મનું આચરણ ન કરવાવાળા મુનિને નવા જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે કમેને બંધ થતું નથી. કેમકે-કારણના અભાવમાં કાર્યને પણ અભાવ થઈ જાય છે. તે કર્મ રૂપી ઘેર શત્રુઓના વિદ્યારણ કરવામાં સામર્થ્યવાનું હેવાને કારણે મહા. વીર મહાપુરૂષ આઠ પ્રકારના કર્મોને કારણુ અને વિપાકથી જાણે છે. તથા કર્મ નિર્જરાના કારણે પણ જ્ઞ પરિણાથી સમ્યક્ જાણે છે. એ જ્ઞાન માત્રથી શું થાય છે? તે કહે છે. કર્મના સ્વભાવને તથા તેની નિર્જરાના ઉપાયને
પરિણાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી ત્યાગ કરે છે. તેનું પરિણામ એ

Page #519

५०८
सूत्रता
स मुनिः ( न जायई ) न जायते संसारे नोत्पद्यते तथा (न मिज्जइ) न म्रियते मृत्युमपि न प्राप्नोति । जातिजरामरणविमुक्तो भूत्वा सिद्धो भवतीति भावः ||७||
टीका --- कर्म अकुर्वतो मुनेः पूर्वकृतकर्माणि त्रुटचन्तीति पूर्व गाथायां प्रोक्तं, किन्तु maraदेव न तस्य नूतनमपि कर्म न बध्यते तेन कारणेन स मुक्तो भवतीति प्रदर्शयति यद्वा-ये कथयन्ति यत्-महापुरुषा मोक्षपदं प्राप्यापि स्वीयतीर्थापमानं विज्ञाय भूयोऽपि संसारे समागच्छन्तीति तन्मतं निराकर्तुमाह
'अकुनओ' अकुर्वतः = ज्ञानावरणीयादिकमष्टविधं कर्म प्राणातिपातादिकं - पापं वाऽनाचरतो मुनेः 'गर्व' नव' नूनं कर्म 'स्थि' नास्ति न भवति 'कारणा
होता है कि वह मुनि न संसार में जन्म ग्रहण करता है, न मृत्यु को प्राप्त होता है। जन्म जरा और मरण से सर्वथा मुक्त होकर सिद्ध हो जाता है ||७||
टीकार्थ-- पूर्ववर्ती गाथा में कहा गया है कि कर्म न करने वाले मुनि के पूर्वकृत कर्म नष्ट हो जाते हैं। किन्तु इतना ही नहीं, उसके aata ha ha भी नहीं होता। इस कारण वह मुक्त हो जातो है, यह दिखलाते हैं। अथवा जो यह कहते हैं कि महापुरुष मोक्षपद को प्राप्त करके भी अपने तीर्थ का अपमान जान कर पुनः संसार में आजाते हैं, उनके मत का निराकरण करने के लिये कहते हैं ।
ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकार के कर्म या प्राणातिपात आदि पाप का आचरण न करने वाले मुनि को नवीन कर्म का बन्ध नहीं
હાય છે કે-તે મુનિ સ'સારમાં જન્મ ગ્રતુણુ કરતા નથી. તેમ મૃત્યુને પશુ પ્રાપ્ત કરતા નથી. જન્મ, જરા, મરણથી સર્વથા મુક્ત થઈને સિદ્ધ થઈ જાય છે. ઘણા
ટીકા પહેલાની ગાથામાં હેલ છે કે--કમ ન કરવાવાળા મુનિના પહેલા કરેલા કર્મો નાશ પામી જાય છે. પરંતુ એટલું જ નહીં તેને નવા કર્મોના બંધ પણ થતા નથી તેથી તે મુક્ત થઈ જાય છે. તે બતાવવામાં આવે છે. અથવા જેએ એવુ' કહે છે કે-મહાપુરૂષ મેક્ષ પદને પ્રાપ્ત કરીને પશુ પોતાના તીનુ' અપમાન સમજીને ફરીથી સસારમાં આવી જાય છે. તેના મતનું નિરાકરણ કરવા માટે કહેવામાં આવે છે.
જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠ પ્રકારના ક્રમ અથવા પ્રાણાતિપાત વિગેર પાપનું' આચરણ ન કરવાવાળા મુનિને નવા કર્મના ખંધ થતા નથી. કેમકે

Page #520

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५०९ भावे कार्याभावः' इति न्यायात् नवं कर्म न भवितुमर्हति । कथम् ? यतः 'से' सः पापकर्मानाचरणशीलः 'महावीरे' महावीरः -कर्ममहारिपुविदारकत्वान्महावीरः महापुरुषः 'कम्म' कर्म ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधम् उपलक्षणात् स्थित्यनुभावप्रदेशरूपान् कर्मभेदांश्च तथा 'लगम' नाम-नमनं नाम तमिर्जरणमपि 'कर्म कथं निर्जीयते' इति तन्निर्जरणोपायमपि, 'अथवा नामेति संभावनायाम्, संभाव्यते चास्य महापुरुषस्य कर्मपरिज्ञानमतः स तत्कर्म 'वियाणई' विजानाति ज्ञपरिज्ञाया सम्यग जानाति । एतेन ज्ञानमात्रेण किमित्याह-विनाय' विज्ञाय कर्म तत्स्वभावं तभिहोता है क्योंकि ऐसा न्याय है कि कारण के अभाव में कार्य नहीं होता। पाप कर्म का आचरण न करनेवाला महावीर अर्थात् कर्म रूपी महान् शत्रुओं का विदारक होने के कारण महान् वीर महापुरुष ज्ञाना. घरणीय आदि आठ प्रकार के कर्मों को और उपलक्षण से स्थिति, अनुभाव एवं प्रदेश रूप कर्म भेदो को तथा नाम अर्थात् कर्म निर्जरा के उपायों को भी जानता है । अथवा गाथा में प्रयुक्त 'नाम' शब्द संभावना अर्थ में है। इसका अभिप्राय यह है कि कर्म के परिज्ञान पाले उस महापुरुष के लिए यह संभावना की जाती है कि वह ज्ञप. रिज्ञा से कर्म को सम्यक् प्रकार से जानता है। इस ज्ञानमात्र से क्या होता है, सो कहते हैं-कर्म, कर्म के स्वभाव और उसकी निर्जरा के उपाय को ज्ञपरिज्ञा से जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्यागदेता है। એ ન્યાય છે કે-કારણના અભાવમાં કાર્ય થતું નથી. પાપકર્મનું આચરણ ન કરવાવાળા મહાવીર અર્થાત્ કર્મ રૂપી મહાન શત્રુઓનું વિદારણ થવાને કારણે મહાન વિર મહા પુરૂષ જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠ પ્રકારના કર્મો અને ઉપલક્ષણથી સ્થિતિ, અનુભાવ, અને પ્રદેશ રૂપ કર્મના ભેદને તથા નામ અર્થાત્ કર્મ નિર્જરાના ઉપાયને પણ જાણે છે. અથવા ગાથામાં પ્રયોગ કરેલ “નામ શબ્દ સંભાવના અર્થમાં છે, તેને અભિપ્રાય એ છે કે-કર્મના પરિણાનવાળા તે મહાપુરૂષ માટે એ સંભાવના કરવામાં આવે છે કે-તે - પરિણાથી કર્મને સારી રીતે જાણે છે. આ જ્ઞાનમાત્રથી શું થાય છે? તે કહેવામાં આવે છે. કર્મ કર્મના સ્વભાવ અને તેની નિર્જરના ઉપાયને . પરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી તેને ત્યાગ કરી દે છે. અર્થાત ફરીથી ન કરવાને નિશ્ચય કરીને તેનું પ્રત્યાખ્યાન કરી દે છે. તેમ કરવાથી
......
..
..........

Page #521

सूत्रकृतशिस्त्रे जरणोपायं च ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा तत् प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजति पुनरकरण: तया प्रत्याख्याति । एतेन किं भवतीत्याह-येन कारणेन पापकर्मानाचरणरूपेण पूर्वकनकर्मक्षपणरूपेण च स मुनिः 'न जायई' न जायते संसारे नोत्पद्यते न जन्म गृह्णाति 'न मिज्जई' न म्रियते न वा मृत्यु प्राप्नोति तस्याग्रे मोक्षसद्भावात, स. जन्मजरामरणविप्रमुक्तो भूत्वा सिद्धिगतिनामधेयं स्थानं माप्नोतीति भावः ॥७॥ मूलम्-ण मिज्जई महावीरे जस्स नत्थि पुरे कडं ।
वाउठव जाल मच्चेति पियालोगसि इथिओ॥८॥ छाया-न म्रियते महावीरो यस्य नास्ति पुरा कृतम् ।
वायुरिव ज्वाला मत्येति प्रिया लोके स्त्रियः ॥८॥
अर्थात् पुनः न करने की प्रतिज्ञा करके प्रत्याख्यान कर देता है। ऐसा करने से क्या होता है ? पापकर्मों का आचरण न करने से तथा पूर्व कृत कर्मों का क्षय कर डालने से वह मुनि न संसार में जन्मता है, न मृत्यु को प्राप्त होता है । उसे मोक्ष प्राप्त हो जाता है । वह जन्म जरा मरण से सर्वथा मुक्त होकर सिद्धिगति नामक स्थान को प्राप्त कर लेता है ॥७॥ ... 'ण मिज्जई महावीरे' इत्यादि । ' शब्दार्थ-- 'जस्स-यस्य' जिसको 'पुरेकडं-पुराकृतम्' पूर्वभवो. पार्जित कर्म 'नस्थि-नास्ति' नहीं है ऐसा वह 'महावीरे-महावीर पुरुष 'ण मिज्जई-न म्रियते' मरता नहीं है तथा उपलक्षण से जन्मता भी नहीं है अर्थात् जन्म मरण से मुक्त होता है कारणकी वह 'लोगंसिશું થાય છે? પાપકર્મોનું આચરણ ન કરવાથી તથા પહેલાં કરેલા કર્મોને ક્ષય કરી નાખવાથી તે મુનિ સંસારમાં જન્મ ધારણ કરતા નથી તેમ મૃત્યુ પણ પામતું નથી. તેને મેક્ષ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે? તે જન્મ, જરા અને મરણથી સર્વથા મુક્ત થઈને સિદ્ધિ ગતિ નામના સ્થાનને પ્રાપ્ત કરી લે છે. શા
'ण मिज्जइ महावीरे' त्या
शहाय-'जस्स-यस्य' ने 'पुरेकडं-पुराकृतम्' पूवात भनत्थि-नास्ति' नयी मेव। 'महावीरे-महावीरः' मडावी२ ५३५ 'न मिजई-न म्रियते' भरत नथा. तथा ५RYथी मत। ५५५ नथी. अर्थात् बम भ२४थी भुत थाय छे. ४॥२५ ते 'लेगसि लोके' मा पिया

Page #522

'समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५११ ___ अन्वयार्थ--(जस्स) यस्य (पुरे कडं) पुरा कृतं पूर्वभवोपार्जितं कर्म (नत्थि) म भवेत् सः (महावीरे) महावीर:-महापुरुषः (ण मिज्जई) न म्रियते उपलक्षगाव नोत्पद्यते च जन्ममरणान्मुक्तो भवतीत्यर्थः । कथमित्याह-यतः सः (लोगंसि) लोके संसारे (पिया) प्रियाः मनोमोहकत्वाव प्रेमास्पदम् (इथिओ) स्त्रियः (अच्चेइ) अत्येति अतिकामति उल्लङ्घन्यति परित्यजतीत्यर्थः न ताभिः प्रतिहतो भवतीति भावः । कः कामिव ! इत्याह-(वाउ) वायुः (जालंब) ज्वाला मिवेति । यथा वायुरनि ज्वालामतिक्रम्याग्रे गच्छति न तेन प्रतिहतो भवति सथैव स महावीरः स्त्रीमिः प्रतिहतो न भवति तेन कारणेन जन्ममरणविनिमुक्तो भवति स्त्रीणामेव जन्ममरणयोः कारणकत्वादिति भावः ।।८॥ लोके' जगत् में 'पिया-प्रिया' प्रेमास्पद ऐसी इथिओ-स्त्रिया' त्रियों को 'अच्चेह-अत्येति' उल्लंघन कर जाता है उन स्त्रियों से पराजित नहीं होता है जैसे 'चाउ-वायुः वायु 'जालंध-ज्वालामिव' अग्नि की ज्वालाको उल्लंघन करजाते हैं अग्नि से पराजित नहीं होता है ऐसा ही वह महावीर पुरुष स्त्रियों से पराजित नहीं होता है ॥८॥ ____ अन्वयार्थ-जिसके पूर्वकृत कर्म शेष नहीं हैं, वह महावीर पुरुष मृत्यु को प्राप्त नहीं होता अर्थात् जन्म मरण से छूट जाता है। क्यों कि संसार में प्रेमास्पद् स्त्रियों को वह त्याग देता है । अर्थात् उनसे पराभूत नहीं होता। जैसे वायु ज्वाला को उल्लंघन करता है।
तात्पर्य यह है कि जैसे वायु अग्नि की ज्वालाओं को लांघ कर आगे बढ जाता है, उससे प्रतिहत नहीं होता, उसी प्रकार महावीर पुरुष स्त्रियों से प्रतिहत नहीं होता, अतएव वह जन्म और मरण से सर्वथा मुक्त हो जाता है, क्योंकि स्त्रियां ही जन्म और मरण का कारण हैं ।।८।। प्रियाः' शोभाप मेवी 'इथिओ-स्त्रियः' से लियेथा ५२॥ यतो नया
म 'वाउ-वायुः' वायु 'जालंब-ज्वालामिव' मिनी raiसान GR In જાય છે અગ્નિથી પરાજીત થતું નથી, એજ રીતે એ મહાવીર પુરૂષ થિી પરાજીત થતું નથી. ૮
અન્વયાર્થ-જેના પહેલાં કરેલ કર્મો બાકી નથી. તે મહાવીર પુરૂષ भृत्युने त यता नयी. अर्थात् सन्म, भरथी, छूटी तय है. भाસંસારમાં પ્રેમ સ્પદ સ્ત્રિયોને તેઓ ત્યાગ કરે છે અર્થાત્ તેનાથી પરાભવ પામતા નથી. જેમ વાયુ જવાલાનું ઉલ્લંઘન કરે છે.
તત્પર્ય એ છે કે-જેમ વાયુ અગ્નિની જલાઓને ઉલ્લધીને આગળ વધી જાય છે. તેનાથી પ્રતિહત થતા નથી. તેથી જ તે જન્મ અને મરણથી સર્વથા છૂટિ જાય છે. કેમકે સિયે જ જન્મ અને મરણનું કારણ છે. પહેલા

Page #523

-
-
-
सूत्रकृतारने टीका--'जस्स' यस्य पुरुषस्य 'पुरेकर्ड' पुराकृतम् पूर्वोपार्जितं कर्म, जन्म जरामरणादिषयोजकम् । 'गस्थि' नास्ति-उपलक्षणाद नवीनमपि कर्म नास्ति भाश्रवद्वारस्य निरोधात् 'महावीरे' महावीर:-महापुरुषः 'ण मिज्जई' न म्रियते, मरणादि प्रयोजकसकलकर्मणां ज्ञानाग्निना विनाशितत्वात् आश्रवद्वारस्य निरोधाच, पाश्रवाणां प्रधानः स्त्री संबंधः, तमधिकृत्य दृष्टान्तं दर्शयति । 'व' इव यथा 'वाउ' वायुः अप्रतिहतगतिकतया प्रसंजककारणराहित्येन वा 'जालं' ज्वालाम् अग्निज्वालाम् 'अच्चे' अत्येति-अतिक्रामति-उल्लङ्घयति, तथा-परित्यक्ताऽशेषकर्मा स महावीरः 'लोगसि' इहलोके 'पिया' मियाः हावभावलीलादिषधानस्वात् प्रेमास्पदम् इथियो' स्त्रियः उपलक्षणात् पुत्रधनादिकानपि 'अच्वेई'
टीकार्थ--जिस पुरुष के जन्म जरा और मरण को उत्पन्न करने वाले पूर्वोपार्जित कर्म और उपलक्षण से, आश्रवद्वार बंद हो जाने के कारण नवीन कर्म नहीं रहते, वह महापुरुष मृत्यु को प्राप्त नहीं होता। मृत्यु के कारणभूत सकल कर्मों को वह ज्ञान रूपी अग्नि के द्वारा नष्ट कर डालता है और समस्त आन्नवद्वारों का निरोध कर देता है। स्त्री का संबंध आश्रयों में प्रधान है, अतएव इसके विषय में दृष्टान्त दिखलाते हैं-जैसे वायु अप्रति त गति वाला होने से अग्नि की ज्वाला को उल्लंघन कर जाता है, उसी प्रकार समस्त कर्मों को त्याग देनेवाला वह महावीर पुरुष, हाव भाव लोला आदि की प्रधा. मता वाली होने के कारण प्रेमास्पद स्त्रियों को तथा उपलक्षण से पुत्र एवं धन आदि को भी लांच जाता है अर्थात् ये सब उसके मोर्ग
ટકાથે–જે પુરૂષના જન્મ, જરા અને મરણને ઉન્ન કરવા વાળા પહેલાં ઉપાર્જીત કરેલા કર્મ અને ઉપલક્ષણથી આસવ દ્વાર બંધ થઈ જવાના કારણે નવા કર્મો રહેતા નથી. મૃત્યુના કારણે ભૂત સકળ કર્મોને તે જ્ઞાનરૂપી અગ્નિ દ્વારા નાશ કરી નાખે છે. અને સઘળા આસ્રવ દ્વારા નિરોધ કરી નાખે છે. અને સંબંધ આઅવે માં મુખ્ય છે, તેથી જ તેના સંબં. ધમાં દૃષ્ટા બતાવે છે.-જેમ વાયુ રોકાણ વગરની ગતિ વાળો હોવાથી અગ્નિની જવાલાને ઓળંગી જાય છે, એ જ પ્રમાણે સઘળા કર્મોનો ત્યાગ કરવા વાળા તે મહાવીર પુરૂષ હાવ ભાવ, લીલા વિગેરેના પ્રધાન પણાવાળી સાવાને કારણે પ્રેમાસ્પદ સ્ત્રિને તથા ઉપલક્ષણથી પુત્ર અને ધન વિગેરેને પણ એળગી જાય છે, અર્થાત એ બધા તેઓને માર્ગ રોકવામાં સમર્થ

Page #524

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५१॥ अत्येति, अतिक्रामति-न तत्र प्रतिहतो भवतीत्यर्थः न तासां वशवती भवतीति यावत् । रागद्वेषादिविमूढो हि ज्यादावनुषज्जति, यस्य तु स्यादि स्वरूपज्ञानेन तत्मसंगजनितफलाऽफलविनिर्णयाऽभ्यासे वैराग्यं भवेत् तस्य ततोनिवृत्तिभवति आश्रवाऽभावात् ॥८॥ मूलम्-इथिओ जे णं सेवंति आइमोक्खा ई ते जणा।
ते जणा बंधणुम्मुक्का नावखंति जीवियं ॥९॥ . छाया-स्त्रियो ये न सेवन्ते आदिमोक्षा हि ते जनाः।
ते जना बन्धनोन्मुक्ता नाऽवकांक्षन्ति जीवितम् ॥९॥ को रोकने में समर्थ नहीं होते। वह स्त्रियों के वशीभूत नहीं होता। जो राग वेष से विमूढ बना रहता है वही स्त्री आदि में आसक्त होता है। जिसने उनके स्वरूप को समझ लिया है और उनके प्रसंग से होने वाले दुष्फल का निर्णय कर के वैराग्य प्राप्त कर लिया है, वह उनसे निवृत्त हो जाता है । वह आश्रव से रहित हो जाता है ॥८॥
'इथिओ जे ण सेवंति' इत्यादि । शब्दार्थ-'जे-य:' जो महापुरुष 'इथिओ-स्त्रियः स्त्रियों का 'ण सेवंति. न सेवन्ते' सेवन नहीं करता है. 'ते-ते' वे 'जणा-जनाः पुरुष 'बंधणुः ममुक्का-बन्धनोन्मुक्ताः' सकलबन्ध से रहित होकरके 'जीवियं-जीवितम्' असंयम' जीवन की 'णावखंति-नावकाङ्क्षन्ति' इच्छानहीं करते है कारणकि 'ते-ते' वे महापुरुष 'हु' निश्चय से 'आइमोक्खा -आदि. मोक्षा' सर्व प्रथम मोक्षगामी होते हैं ॥९॥ થઈ શકતા નથી. તે સ્ત્રિયોને વશ થતા નથી. જેઓ રાગદ્વેષથી વિમૂઢ બની રહે છે, એજ સ્ત્રી વિગેરેમાં આસક્ત થાય છે. જેણે તેના સ્વરૂપને સમજી લીધું છે, અને તેમના પ્રસંગથી થવાવાળા દુષ્ફળ-ખરાબ પરિણામને નિર્ણય કરીને વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત કરી લીધું છે, તે તેનાથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે. તે આસ્રવથી રહિત થઈ જાય છે. ૧૮
'इत्थिो जे ण सेवंति' त्यात
Avalथ-'जे-यः' २ भा५३५ ‘इथिओ-स्त्रियः' लियोनु ‘ण सेवंतिन सेवन्ते' सेवता नथी. 'ते-ते' से 'जणा-जना' ५३२॥ बंधणु-मुक्का-बन्धनो. म्मुक्ताः' समस्त धनाथी २डित ने 'जीवियं-जीवितम्' असयम पननी 'नावकखंति-नावकान्ति ' ४२७ ४२त नथी. ४।२५ ते-ते' में महापु३३॥ 'हु'निश्वयथी 'आइमोक्खा-आदिमोक्षाः' सर्व प्रथम मामाभी याय छे. ॥६॥
सु० ६५

Page #525

सूत्रकृतामा ____ अन्वयार्थ:-(जे) ये महापुरुषाः खीसेवनकदुकफलज्ञातारः (इरिथओ) स्त्रियः (ण सेवंति) न सेवन्ते (ते) ते आत्मार्थिनः (जणा) जनाः-पुरुषाः (बंध. गुम्मुक्का) बंधनोन्मुक्ताः बन्धनकारणकवीसङ्गपरित्यागेन सकलबन्धनरहिताः सन्तः (जीविय) जीवितम् असंयमजीवनम् उपलक्षणाद् बालमरणमपि च (गावकंखति) नावकाङ्क्षन्ति न वांछन्ति । किमर्थ न वाञ्छन्तीत्याह-यतः (ते) पूर्वो. क्तस्वरूपाः (जणा) जनाः (हु) निश्चयेन (आइमोक्क्खा) आदिमोक्षाः प्रधानमोक्षाः प्रधानत्वेन मोक्षा येषां ते तथा मोक्षगमनकामुकाः सन्तीत्यर्थः, अतस्ते मोक्षाभिलाषित्वेन असंयमजीवितं बालमरणं चेतिद्वयमपि नेच्छन्तीति भावः ।।
टीका-'जे' ये महापुरुषाः स्त्रीप्रसंगः कटुकविषाकः, स्त्रियः सुगतिमार्गागला: सर्वाधर्ममूलाः कपटजालसंकुलाः मदिरेव महामोहोत्यादिकाः किंबहुना खिय एव ___ अन्वयार्थ-स्त्री सेवन के कटुक विपाक के ज्ञाता जो महापुरुष स्त्रियों का सेवन नहीं करते हैं वे आत्मार्थी पुरुष बन्धन से मुक्त हो कर असंयममय जीवन की आकांक्षा नहीं करते और उपलक्षण से पालमरण की भी इच्छा नहीं करते। क्यों कि वे जगत् निवासी जन सर्व प्रथम मोक्षगामी होते हैं-मोक्षागमन के अभिलाषी होते हैं। मोक्ष के अभिलाषी होने से वे असंयम जीवन और बालमरण दोनों की ही इच्छा नहीं करते ॥९॥
टीकार्थ-जो महापुरुष यह निश्चय कर लेते हैं कि स्त्री प्रसंग कटुक फल देने वाला है, स्त्रियां सुगति के मार्ग में अर्गला के समान हैं, समस्त अधर्म का मूल है कपट जाल से युक्त होती हैं, मदिरा के समान महामोह को उत्पन्न करने वाली है, अधिक
અન્વયાર્થ–સ્ત્રી સેવનના કડવા વિપાકને જાણવાવાળા જે મહાપુરૂ ચિનું સેવન કરતા નથી. એવા તે આમાથીં પુરૂષ બંધનથી મુક્ત થઈને અસંયમ મય જીવનની આકાંક્ષા કરતા નથી. અને ઉપલક્ષણથી બાલમરણની પણ ઈચ્છા કરતા નથી કેમકે તેઓ જગત્ નિવાસી પુરૂષ સૌથી પહેલાં મેક્ષ ગામી થાય છે. અર્થાત્ મેક્ષ ગમનના અભિલાષી હોય છે. મોક્ષના અભિલાષી હોવાથી તે અસંયમ જીવન અને બ લ મરણ બનેની ઈચ્છા કરતા નથી. લા
ટીકાર્યું–જે મહાપુરૂષ એ નિશ્ચય કરી લે છે કે–સ્ત્રી પ્રસંગ કડવા ફળ આપનાર છે, પ્રિયે સુગતિના માર્ગમાં ભેગળ જેવી છે, સઘળા અધમેનું મૂળ છે. કપટ ઝાળથી યુક્ત હેય છે. મંદિરની જેમ મહામહને

Page #526

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्र. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५१५ सर्वपरिग्रहहेतवः इति निश्चित्य इथिओ' स्त्रीः 'ण सेवंति' न सेवन्ते 'ते' ते इत्थम्भूता आत्मार्थिनः (जणा) जना:-महापुरुषाः 'बंधणुम्मुक्का' बन्धनोन्मुक्ताः स्त्रीजालबन्धरहिततया सकलबंधनरहिताः सन्तः 'जीवियं' जीवितं असंयमजीवितम् उपलक्षणात् बालमरणमपि च 'नावकखति' नाऽवकांक्षन्ति किमर्थ जीवितं मरणं च नावकाङ्क्षन्तीत्याह-यतः 'हु' निश्चयेन 'ते' ते-खीसंगवर्नकाः 'जणा' जनाः 'आइमोक्खा' आदिमोक्षाः अत्र आदिशब्दः प्रधानार्थकस्तेन आदि प्रधानम् अन्यपुरुषार्थापेक्षया मोक्षः अशेषकर्मक्षयात्मको येषां ते आदिमोक्षाः, प्रधानभूतमोक्षाख्यपुरुषार्थोधताः अतएव ते जीवितं मरणंच नाव काङ्क्षन्तीति भावः ॥९॥ मूलम्-जीवियं पिट्रओ किंचा अंतं पावंति कम्मुणं ।
कम्मुणा संमुंही भूया जे मैग्ग मणुसासई ॥१०॥ छाया--जीवितं पृष्ठतः कृत्वा अन्तं प्राप्नुवन्ति कर्मणाम् ।
कर्मणा संमुखी भूता ये मार्गमनुशासति ॥१०॥ क्या, स्त्रियां ही समस्त परिग्रह का कारण हैं, वे स्त्रियों का सेवन नहीं करते हैं। ऐसे आत्मार्थी जन स्त्री के जाल से छुटकारा पाकर समस्त बन्धनों से मुक्त हो जाते हैं । वे न असंयम जीवन की इच्छा करते हैं और न घालमणकी । वे क्यों जीवन मरण की इच्छा नहीं करते? इसका उत्सर यह है कि स्त्री प्रसंग के त्यागी वे जगत् वासी जन आदिमोक्ष होते हैं। अर्थात् सर्व प्रथम मोक्षगामी होते हैं। इसी कारण जीवन मरण की इच्छा नहीं करते ॥९॥ ઉત્પન્ન કરવાવાળી છે. વધારે શું કહેવાય? બ્રિયે જ સઘળા પરિગ્રહનું કારણ છે, તેઓ ચિનું સેવન કરતા નથી. એવા આત્માર્થી જન સ્ત્રીની જાળથી છૂટકારો પામીને સઘળા બંધનથી મુક્ત થઈ જાય છે. તેઓ અસર યમી જીવનની ઈચ્છા કરતા નથી, તેમજ બાલમરણની પણ ઈચ્છા કરતા નથી. તેઓ જીવન મરણની ઈચ્છા કેમ કરતા નથી? એને ઉત્તર એ છે કે- આ પ્રસંગને ત્યાગ કરવા વાળા તેઓ જગતમાં રહેનારાઓ આદિ મોક્ષ હોય છે. અર્થાત્ સર્વ પ્રથમ મોક્ષગામી હોય છે. એ જ કારણે જીવન મરશુની ઈચ્છા કરતા નથી. ત્યા

Page #527

५१६
सूत्रकृता सूर्य
अन्वयार्थः -- जीवितेच्छां परित्यज्य ते किं कुर्वन्तीत्याह - ते असंयमजीवनेच्छारहिता महापुरुषाः 'जीवियं' जीवितम् असंयमजीवनं 'पिओ किच्चा' पृष्ठतः कृत्वा अनादृत्य जीवन निरपेक्षो भूत्वेत्यर्थः 'कर्ण' कर्मणां ज्ञानावरणीयाचष्ट - विधानां चतुणांघातिकर्मणां वा (अंतं) अन्तं नाशं 'पावंति प्राप्नुवन्ति सकलकर्मक्षपणेन मोक्षं प्राप्नुवन्तीत्यर्थः । (जे) ये सकलकर्मक्षपणासमर्थाः भवेयुस्ते
'जीवियं पिट्ठओ किच्चा' इत्यादि ।
शब्दार्थ - - 'जीवियं जीवितम्' असंयम जीवन को 'पिओ किच्चा - पृष्ठतः कृत्वा' अनादर करके 'कम्मु-कर्मणां ज्ञानावरणीयादि आठ प्रकार के घातिया कर्म के 'अंतं- अन्तम्' अंतको 'पावंति प्राप्नुवन्ति' प्राप्त करते हैं 'जे ये' जो पुरुष सकलकर्म के क्षपण में असमर्थ होते हैं वे पुरुष 'कम्मुना-कर्मणा' तप संयम आदि सदनुष्ठान रूप क्रिया से 'संमुहीभूया - संमुखीभूताः' मोक्ष के सन्मुख होकर 'मग्गं मार्गम्' जिनोक्त - सम्यक दर्शन ज्ञान चारित्ररूप मोक्षमार्ग को 'अणुसासई - अनुशासति' भव्यों को उपदेश करते हैं अर्थात् भव्यों को मोक्षमार्ग उपदेशद्वारा दिखाते हैं ॥१०॥
अन्वयार्थ -- जीवन के प्रति निस्पृह होकर वे क्या करते हैं सो कहते हैं असंयमजीवन की इच्छा से रहित महापुरुष असंयमी जीवन को त्याग कर अर्थात् उससे निरपेक्ष होकर ज्ञानावरणीय आदि आठों कर्मों का या चार घातिया कर्मों का अन्त कर देते हैं और मोक्ष प्राप्त
जीवये पिओ किचा' हत्याहि
शब्दार्थ' - 'जीवियं - जीवितम् असंयम भुवनने 'पिट्ठओ किच्चा - पृष्ठतः कृत्वा' मनाहर ने 'कम्मुण - कर्मणां' ज्ञानावरणीय आहि माह प्रारना धातिया उना 'अंत - अन्तम् ' भतने 'पार्वति - प्राप्नुवन्ति' प्राप्त रे छे. 'जे -ये' हे यु३ष सहज उना क्षयशुभां असमर्थ होय हे ते यु३ष 'कम्मुणा - कर्मणा' तय सत्यम विगेरे सहनुष्ठान ३५ हियाधी 'समुही भूया - संमुखीभूताः ' भाक्षनी सन्मुख मनीने 'मग्ग' - मार्गम्' नोत सभ्य दर्शन, ज्ञानयारित्र ३५ भोभाने 'अणुमा सइ - अनुशासति' लव्याने उपदेश ४रे छे. अर्थात् સભ્યેાને ઉપદેશ દ્વારા મોક્ષમાગ બતાવે છે. ૧૦ના
અન્વયા -જીવન પ્રત્યે નિસ્પૃહ થઈને તેઓ શું કરે છે? એ કહે. વામાં આવે છે—અસ'યમમય જીવનની ઈચ્છાથી રહિત મહાપુરૂષ અસંયમી જીવનનો ત્યાગ કરીને અર્થાત્ તેનાથી નિરપેક્ષ બનીને જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠે કર્મોના અથવા ચાર ઘાતિયા કમાંના અંત કરે છે, અને મેક્ષ પ્રાપ્ત

Page #528

समयार्थबोधिनी टीका प्र.शु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५१७ (कम्मुणा) कर्मणा तपःसंयमादि सदनुष्ठानरूपया क्रियया (समुहीभूया) समु. स्त्रीभूताः अशेषकर्मक्षपणमार्गाभिमुखाः सन्तः (मग्गं) मार्ग-जिनोक्तं सम्यग्दर्शनशानचारित्ररूपम् (अणुसासई) अनुशासति भव्येभ्यः समुपदिशन्ति सदुपदेशस्य परम्परया मोक्षमाप्तिहेतुत्वादिति ॥१०॥ ____टीका-जीवितेच्छां परित्यज्य किं कुर्वन्तीत्याह-ते असंयमजीवनेच्छारहिता महापुरुषाः 'जीवियं' जीवितम्-असंयमजीवितम् 'पिट्ठओ किच्चा' पृष्ठतः कृस्वा, अनादृत्य 'कम्मुणं' कर्मणां ज्ञानावरणीयादीनाम् 'अंत' अन्त-नाश 'पावंति' प्राप्नुवन्ति । सदनुष्ठान करणेन जीवननिरपेक्षाः सन्तः अशेषकर्मक्षयस्वरूपं मोक्षं प्राप्नुवन्तीत्यर्थः, 'जे' ये सकलकर्मक्षपणाऽसमर्थास्ते 'कम्मुणा' कर्मणा तपः संयमादिविशिष्टाऽनुष्ठानेन 'संमुहीभूया' संमुखीभृताम्सकलकर्मकरते हैं । जो सकल कर्मों का क्षय करने में समर्थ होते हैं, वे पुरुष तप संयम आदि के अनुष्ठान से समस्त कर्मों को क्षपण करने के अभिमुख होकर सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र तप रूप मोक्ष मार्ग का प्राणियों के हित के लिए भव्य जीवों को उपदेश देते हैं, क्योंकि मोक्षमार्ग का उपदेश भी परम्परा से मोक्ष का प्रापक होता है ॥१०॥ ___टीकार्थ-जीवन की इच्छा को त्याग कर क्या करते है ? सो कहते है असंयम जीवन की इच्छा से रहित महापुरुष असंयममय जीवन को त्याग कर ज्ञानावरणीय आदि कर्मों का अन्त कर देते हैं अर्थात् सदनुष्ठान करके जीवन से निरपेक्ष होकर समस्त कर्मक्षय रूप मोक्ष प्राप्त कर लेते हैं। जो समस्त कर्मों का क्षय करने में असमर्थ होते हैं, वे तप संयम आदि का विशिष्ट अनुष्ठान करके मोक्ष के अभिमुख કરે છે. જેઓ સકળ કમને ક્ષય કરવામાં સમર્થ હોય છે. તે પુરૂષ તપ સંયમ વિગેરેના અનુષ્ઠાનથી સઘળા કર્મોના ક્ષપણ કરવામાં અભિમુખ થઈને સમ્યફ દર્શન જ્ઞાનચારિત્ર તપ રૂપ મેક્ષ માગને પ્રાણિયોના હિત માટે ભવ્ય જેને ઉપદેશ આપે છે. કેમ કે-મેક્ષ માર્ગને ઉપદેશ પણ પરંપરાથી મોક્ષ પ્રાપ્ત કરાવનાર હોય છે. ૧૧
ટીકાW—–જીવનની ઈચ્છાને ત્યાગ કરીને શું કરે છે? તે બતાવે છે. -અસંયમી જીવનની ઈચ્છાથી રહિત પુરૂષ અસંયમ મય જીવનને ત્યાગ કરીને જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે કર્મોને અંત કરી દે છે. અર્થાત્ સદનુષ્ઠાન કરીને જીવનથી નિરપેક્ષ થઈને સમસ્ત કર્મ ક્ષય રૂપ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી લે છે, જે સમસ્ત કર્મોને ક્ષય કરવામાં અસમર્થ હોય છે, તેઓ તપ, સંયમ, વિગે.

Page #529

५१८
सूत्रकर. (स्त्रे क्षयस्वरूपमोक्षस्याऽभिमुखीभूताः सन्तः 'भग्गं' मार्गम् सम्यग्दर्शनज्ञानचारिप्रात्मकम् 'अणुसासई' अनुशासति, मागिनां हिताप भव्येभ्यः समुपदिशति मोक्ष. मार्गोपदेशस्यापि परम्परया मोक्षप्रापकत्वादिति ॥१०॥ मूलम्-अणुसासणं पुढो पाणी वसुमं पूर्यणासए ।
अणासए जए दंते देढे आरयमेहुणे ॥११॥ छाया--अनुशासनं पृथक् माणिषु वमुमान् पूनानास्वादकः ।
अनाशयो यतो दान्तो दृढ आरत मैथुनः॥११॥ होकर सम्यग दर्शन ज्ञान चारित्र और तप रूप मोक्षमार्ग का प्राणियों के हितके लिए भव्य जीवों को उपदेश देते हैं, क्योंकि मोक्षमार्ग का उपदेश भी परम्परा से मोक्षप्राप्ति का कारण है ॥१०॥ 'अणुसासणं पुढो पाणी' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'अणुसासणं-अनुशासनम्' सदुपदेश 'पाणी-प्राणिषु' प्राणियों में 'पुढो-पृथक्' भिन्न भिन्न होता है 'वसुमं-वसुमान' संयमवान् तथा 'पूषणासए-पूजानास्वादकः पूजासत्कार की इच्छा न रख. नेवाले अत एव 'अणासए-अनाशयः' पूजा में रूचि न रखनेवाला तथा 'जए-यतः' संयम में प्रयत्नवान् तथा दंते-दान्तः' इन्द्रिय और नो इन्द्रिय का दमन करने वाला अर्थात् जितेन्द्रिय अत एव 'दढे-दृढः' दृढ तथा 'आरयमेहुणे-भारतमैथुनः' मैथुन रहित पुरुष मोक्ष गमन योग्य होता है ॥११॥ રેનું વિશેષ પ્રકારથી અનુષ્ઠાન કરીને મોક્ષની સન્મુખ થઈને સમ્યક્ દર્શન સમ્યફજ્ઞાન, સમ્યફ ચારિત્ર, અને સમ્યફ તપ રૂપ મોક્ષમાર્ગને પ્રાણિયા હિત માટે ભવ્ય જીને ઉપદેશ આપે છે. કેમકે-મોક્ષમાર્ગને ઉપદેશ પણ પરંપરાથી એક્ષપ્રાપ્તિના કારણ રૂપ છે. ૧૦
'अणुसासणं पुढो पाणी' त्या
शहाथ--'अणुसासणं-अनुशासनम्' सहपहेश 'पाणी-प्राणिषु' प्र.श. यामा 'पुढो-पृथक्' भAL REA सय छे. 'वसुमं-वसुमान्' सयभवान् तथा 'पूयणासए-पूजनास्वादका' गत सारनी ! न रामवावा मतमे 'अणासए-अनाशयः' मा ३थि न रामवाण तथा 'जए-यतः' सयममा यत्नवान् तथा 'दंते-दान्तः' न्द्रिय सने नाइन्द्रियनु मन ४२वावा अर्थात तेन्द्रिय अत मे दढे-दृढः' १८ तथा 'आरयमेहुणे-आरतमैथुनः' મિથુનને વજીત કરનાર પુરૂષ મિક્ષ ગમન કરવાને ગ્ય કહેવાય છે. ૧૧

Page #530

समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. म. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५१५
अन्वयार्थः--मोक्षाभिमुखानामनुशासनं प्रदर्शयति-मोक्षाभिमुखा यदनुशासति तत् (अणुसासणं) अनुशासनं सदुपदेशः, तत् (पाणी) प्राणिषु-जगज्जन्तुषु (पुढो) पृथक् भिन्न भिन्नं वर्तते भिन्न भिन्नतया तत् परिणमते न तु समान. तया, तत्तज्जीवानां तत्तदन्तःकरणस्य भिन्नभिन्नस्वभावत्वात् । तेनानुशास. नेन कधिदेव मोक्षाभिमुखो भवति न तु सर्वे, योऽनुशासकः स कीशो भवे. दित्याह-(वसुमं) वसुमान-वसुन्धनं मुनेधनं तु संयम एव तद्वान् वसुमान-संय. मवान्, तथा (पूयणासए) पूनानास्वादक:-पूना-सत्कारः तस्या अनास्वादका मनोवाक्कायैरनुमोदकः, अतएव (अणासए) अनाशयः पूजायभिमायवर्जिता, अत. एव (जए) यतः-प्रयतः संयमे यत्नवान् , कुतः ? (दंते) दान्त:-इन्द्रियनोइन्द्रियदमकः अतएव (दढे) दृढः-देवादिभिरप्यविचलितस्वभावः, कुत एवम्-(आरयमेहुणे) ___ अन्वयार्थ--मोक्ष के सन्मुख हुए महापुरुषों के अनुशासन के विषय में कहते हैं उन मोक्षाभिमुख पुरुषों का अनुशासन जगत् के जीवों में भिन्न भिन्न रूप में परिणत होता है, समान रूप में नहीं, क्योंकि विभिन्न प्राणियों का अन्तःकरण भिन्न भिन्न स्वभाव वाला होता है। उस अनुशासन से कोई कोई ही मोक्ष की ओर संमुख होता है, सभी नहीं। अनुशासक केसा हो, सो कहते हैं-'वसु' का अर्थ है धन, मुनि का धन संयम ही है। अतएव 'वसुमान्' का अर्थ संयमवान् समझना चाहिए। जो संयमवान् है, आदर सत्कार का अस्वादन या अनुमोदन नहीं करता आदर सत्कार आदि की इच्छा से रहित होता है, संयम में यतनावान् होता है, इन्द्रियों का और मन का दमन करने वाला है, देव आदि भी जिसे चलायमान नहीं कर सकते,
અન્વયાર્થી--મક્ષની સન્મુખ ઉપસ્થિત થયેલ મહાપુરૂષના અનુશાસન સંબંધમાં કહે છે. એ મોક્ષાભિમુખ પુરૂષનું અનુશાસન જગતના જીવમાં જુદા જુદા પ્રકારથી પરિણત થાય છે. સરખી રીતે નહીં. કેમકે-જુદા જુદા પ્રાણિના અંત:કરણે જુદા જુદા સ્વભાવવાળા હોય છે. એ અનુશાસનથી કઈ કઈ પુરૂષે જ મોક્ષની તરફ જનાર હોય છે. બધા નહીં. અનુશાસક है। डाय? ते स म । छ है-'वसु' अर्थात धन, भुनिनु धन सयम र हाय छे. तेथी । 'वसुमान् न। अथ सयभवान से प्रभारी सभाव। જોઈએ. જેઓ સંયમવાનું છે, આદર સત્કારનું આસ્વાદન અથવા અનમેદન કરતા નથી. આદર સત્કાર વિગેરેની ઈચ્છા રહિત હોય છે. સંયમમાં યતનાવન હેય છે. ઇન્દ્રિયનું અને મનનું દમન કરવાવાળા છે, દેવ વિગેરે પણ

Page #531

५२०
सूत्रकृताङ्गसत्र आरतमैथुन:-भागतभोगेच्छ: उपलक्षणात् त्यक्तसर्वेच्छावान य एतादृशविशेषणविशिष्टो भवति स एव मोक्षाभिमुखो भवितुमर्हतीति भावः ॥११॥ ___टीका-मोक्षाभिमुखानामनुशासनं प्रदर्शयति-'अनुसासणं' अनुशासनम् मोक्षाभिमुखानामुपदेशः, अनुशास्यन्ते सन्मार्गाय अभिमुखी क्रियन्ते जीवाः सदसद्विवेकेन येन, तत्-अनुशासनम् धर्मदेशना तदनुशासनं पुनः 'पाणी' पाणीषु. जीवेषु 'पुढो' पृथक् पृथक भवति । यद्यपि सर्वज्ञमुखात्-एकविधमेवाऽनुशासनं निस्सरति, तथापि-श्रोतृणां भेदात-बहुशः परस्परं भियत एव तदनुशासनम् । यथा-वारिदविमुक्त मुदक-एकरसमपि तत्तदेशविमागविभक्तपृथिवीविकारा. क्योंकि वह मैथुन से रहित होता है अर्थात् समस्त भोगेच्छाओं का स्पागी होता है, जो इन विशेषणों से विशिष्ट होता है, वही मोक्ष की ओर अभिमुख (संमुख) होने योग्य होता है ॥११॥ _ टीकार्थ--मोक्षाभिमुख पुरुषों के अनुशासन के विषय में कहते है-जिस सत् असत् विवेक के द्वारा जीव मोक्ष के सन्मुख होते है, वह अनुशासन कहलाता है। उसे धर्मदेशना भी कहते हैं। वह अनु. शासन जीवों में भिन्न भिन्न रूप से परिणत होता है । यद्यपि भगवान् के मुख से एक ही प्रकार की धर्मदेशना निकलती है, तथापि श्रोताओं की विभिन्नता के कारण धर्मदेशना में भी अन्तर पड़जाता है। जैसे मेघों से गिरा हुआ जल स्वभावतः एक से रस वाला होता है, फिर भी अमुक देशों में विभक्त पृथ्वी के विकारों के कारण वह अनेक જેને ચલાયમાન કરી શકતા નથી. કેમકે–તે મિથુનથી રહિત હોય છે. અર્થાત સઘળી ભેગેરછાને ત્યાગ કરવાવાળા હોય છે. જેઓ આ વિશેષણથી વિશિષ્ટ હોય છે, એજ મેક્ષની તરફ અભિમુખ (સંમુખ) થવાને યોગ્ય હોય છે. ૧૧ના
ટીકાર્થ–મેક્ષાભિમુખ પુરૂષના અનુશાસનના સંબંધમાં કહે છેસત અસત્ વિવેક દ્વારા જીવ મેક્ષની સન્મુખ હોય છે, તે અનુશાસન જીવોમાં ભિન્ન ભિન્ન રૂપથી પરિણત થાય છે. જો કે-ભગવાનના મુખેથી એક જ પ્રકારની ધર્મદેશના નિકળે છે, તે પણ શ્રોતાઓના ભિન્ન પણાને કારણે ધર્મદેશનામાં પણ અંતર પડિ જાય છે. જેમ મેઘમાંથી પડેલ જળ સ્વભાવથી એક સરખા રસ વાળું હોય છે, તે પણ અમુક અમુક દેશોમાં જુદા પ્રકારની જમીનના વિકારના કારણે તે અનેક પ્રકારના થઈ જાય છે,

Page #532

समयार्थबोधिनी टीका प्र. थु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५२१ नाश्रित्याऽनेकधा भियते । नारिकेलनिम्बबीरादौ यथोपवर्णितभेदस्य सर्वाऽनुभवसिद्धत्वात् । तथाचोक्तम्
'देशना लोकनाथानां सत्वाशयवशंवदाः।
मिद्यन्ते बहुधा लोके उपायहुभिः पुनः ॥१॥इति॥ यद्यपि भव्ये एव तदनुशासनं फलति न तु तदभव्ये, तथापि तत्र सर्वोपायज्ञस्य भगवतो नो दोषः, किन्तु तत्र तत्र ताशजीवानामेव स दोषो यत्तदन्तःकरणेन सह तथा परिणमति । उक्तंच
'सद्धर्मबीजवपनानघकौशलस्य, यल्लोकबान्धद! तवापि खिलान्यभूवन् । तन्नाद्भुतं खगकुलेष्विह तामसेषु
सूर्यांशवो मधुकरी चरणावदाताः ॥१॥इति।। प्रकार का हो जाता है। नारियल नीम और नींबू आदि में उक्त विभि. न्नता सभी को अनुभव में आती है। कहा है 'देशना लोक नाथानाम्' इत्यादि। __ 'लोक के नाथों-तीर्थंकरों की देशना श्रोता जीवों के अभिप्राय के अनुसार इस लोक में अनेक प्रकार की हो जाती है और वह अनेक कारणों से नाना रूपों में परिणत होती है।'
यद्यपि भगवान् की धर्मदेशना भव्य जीव में ही फलवान होती है, अभव्य में नहीं, तथापि सभी उपायों के ज्ञाता भगवान का इसमें कोई दोष नहीं है। यह तो उन श्रोताओं का ही दोष है कि उनके अन्तःकरण के संसर्ग से वह उस प्रकार परिणत हो जाती है। कहा भी है-'सद्धर्मधीजवपनानघ कोशलाघ' इत्यादि। નારીયેલ, લીમડે અને લીંબૂ વિગેરેમાં તે ભિન્ન પણ બધાને અનુભવમાં આવે छ, यु ५५ छ -'देशना लोकनाथानाम्' या
લેકનાનાથ તીર્થકરેની દેશના શ્રોતાજનેના અભિપ્રાય પ્રમાણે આ લેકમાં અનેક પ્રકારની થઈ જાય છે અને તે અનેક કારથી અનેક રૂપમાં પરિણમી જાય છે.
જે કે ભગવાનની ધર્મદેશને ભવ્ય જીવમાં જ ફલવાન હોય છે, અભવ્યમાં નહીં, તે પણ સઘળ ઉપાયના જાણનારા ભગવાનને આમાં કાંઈજ દેષ નથી. આ તે તે શ્રોતાઓને જ દોષ છે કે–તેમના અંતઃકરણના સંસst a मेरीत परिणत थ य छे. यु. पर छे - सद्धर्मबीजपवपना नघकौशलस्य' इत्यादि

Page #533

सूत्रहतासूत्र हे लोकमित्र ! अत्युत्तमधर्मरूपवीजपने यद्यपि भवान् अतीव कुशलः तथापि यत्र वचन भवतः सदुपदेशो निरर्थको जायते तत्र नाश्चर्यम् , यत उलूकादि तामसपक्षिणां सूर्यप्रकाशोऽपि मधुकरचरणवत् कृष्णो दृश्यते इति ।
योऽनुशासकः स कीदृशः स्यादित्याह-'वसुमं' वसमान वसु-धनम् , तच्च मोक्षार्थ प्रवृत्तस्य संयम एव, तादृशं संयमाख्यं वसु विद्यते यस्यासी वसुमान् संयमवान् तथा 'पूयणासए' पूनानास्वादकः पूना-सत्कारः तस्या अनास्वादका त्रिकरणत्रियोगैरपि अननुमोदकः । यद्वा-पूजा देवादिकृतमपि न स्वादयति यः ____ हे लोक के बन्धु भगवान् ! सद्धर्म रूपी बीज को खोने में आपका कौशल निपुणता सर्वथा निर्दोष है उसमें कोई त्रुटि नहीं होती फिरभी आप के लिए भी कोई-कोई भूमि ऊपर सिद्ध होती है। अर्थात् कई जीवों पर उसका कोई प्रभाव नहीं पड़ता। इसमें आश्चर्य की बात नहीं, क्योंकि अंधकार में विचरण करने वाले कुछ पक्षी ऐसे भी होते हैं। जिन्हें सूर्य की किरणें भी भ्रमर के पैर के समान काली ही नजर आती हैं।
अनुशासक अर्थात् धर्मोपदेशक कैसा होना चाहिए सो कहते हैं वह संयम रूपी धन से युक्त हो क्योंकि मोक्ष के लिए प्रवृत्ति करने वाले का धन संयम ही है वह आदर सत्कार का अनास्वादक हो अर्थात् तीन करण और तीन योग से अपने सत्कार सन्मान की अनु. मोदना न करे अथवा देवादिकों द्वारा की जाने वाली सेवा का आस्वा.
હે લેકના બન્યુ ભગવન્! સદ્ધર્મ રૂપી બીજને વાવવામાં આપની કુશળતા-નિપુણપણુ સર્વથા નિર્દોષ છે. તેમાં કાંઈ જ ત્રુટિ નથી હોતી, તે પણ આપને માટે પણ કઈ કઈ ભૂમિ ઉપર સિદ્ધ થાય છે. અર્થાત કોઈ જી પર તેને કોઈ પ્રભાવ પડતું નથી. એમાં આશ્ચર્ય જેવું કાંઈ નથી, કેમકે-અંધારામાં વિચરવા વાળા કેટલાક પક્ષી એવા પણ હોય છે કે-જેઓને સૂર્યના કિરણે પણ ભમરાને પગની જેમ કાળા કાળા લેવામાં આવે છે.
અનુશાસક અર્થાત ધર્મોપદેશક કેવા હોવા જોઈએ ? તે બતાવવામાં આવે છે, તે સંયમ રૂપી ધનથી યુક્ત હેય, કેમકેમિક્ષને માટે પ્રવૃત્તિ કરવાવાળાનું ધન સંયમ જ છે. તે આદર સત્કારના અનાસ્વાદક હાય અર્થાત બણ કરણ અને ત્રણ ભેગથી પોતાના સત્કાર સન્માનનું અનુમદિન ન કરે. અથવા દેવાદિકે દ્વારા કરવામાં આવનારી સેવાનો સ્વાદ ન કરે. કેમ તે ગ્રહણ

Page #534

,
सार्थबोधिनी टीका प्र. थु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम्
વ
सः पूजानास्वादकः । कुतो न स्वादयति-अत आह- 'अणासर' अनाशयः, आशयः अभिलाषद्योतको ऽभिप्रायः, इच्छा वा स न विद्यते यस्य सोऽनाशयः । तथा 'जए' यतः प्रयतः संयमे यत्नवान् सदा निरविचारः संयमवानित्यर्थः । कुतो यतः अयम् यतः प्रयतः संयमे यत्नवान् सदा निरतिचारः संयमवानि - स्यर्थः । कुतो यतः अयम् 'दंते' दान्तः इन्द्रिय नो इन्द्रिय दमनशीलः, कथमीदृशस्तत्राह - 'दढे ' दृढ: - देवादिकृतविषयादिप्रलोभनैरपि अविचलितस्वभावः । कुत एवम् 'आर मेहुणे' आरतमैथुनः आरतमुपरतं निवारितं मैथुनमब्रह्मचर्यं यस्य स आरतमैथुनः निरस्तशब्दादिविषयाभिलाषः, प्राणातिपातादिविरविमस्वात् । मोक्षमार्गसाधकायतचारित्रवत्वाच्च । अधानुशासकस्य विशेषणसार्थकतामाह-स वसुमान् संयमधनत्वात् पूजानास्त्रादकः सत्काराद्यननुमोदकस्वात्, अनाशयःदन न करे। क्यों आस्वादन न करे ? इसका उत्तर यह है कि वह अभिलाषा, प्रयोजन या इच्छा से रहित हो । संघम में यतनावान् हो अर्थात् निरतिचार संयम का पालन करे । इन्द्रिय और मन को दमन करने वाला हो। ऐसा भी क्यों हो ? इस कारण कि देवता आदि के defen प्रलोभनों के होने पर भी धर्म से विचलित नहीं होता और विलिन न होने का कारण यह है कि वह मैथुन आदि इन्द्रिय संबंधी भोगों से विरत होता है। वह प्राणानिपात आदि पापों से निवृत्त होता है, मोक्षमार्ग का साधक होता है और आयत (दीर्घ) चारित्रवान् होता है। इस कारण उसमें शब्दादि विषयों की अभिलाषा नहीं होती ।
तात्पर्य यह है कि सच्चा अनुशासक अर्थात् उपदेष्टा (उपदेशक ) वही होता है जो संयम रूपी धन से युक्त हो, सत्कार आदि का अनु
ન કરવી ? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર એવા છે કે-આ અભિલાષા, પ્રત્યેાજન અથવા ચ્છિાથી રહિત હાય છે. સંયમમાં યતનાવાળા હાવુ' અર્થાત્ નિરતિચાર સંય મનુ પાલન કરે ઈન્દ્રિય અને મનનુ દમન કરવા વાળા હાય એવુ પણ કેમ હાય ? એ કારણે કે દેવતા વિગેરેના વિષય સંબંધી પ્રલેાભના હાવા છતાં પણુ ધર્મથી ચલાયમાન થતા નથી, અને ચલાયમાન ન થવાતુ કારણુ તે મૈથુન વિગેરે ઇન્દ્રિય સખશ્રી ભાગેાથી વિરત હાય છે, તે પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપાથી નિવૃત્ત હાય છે, મે ક્ષમાના સાધક હોય છે. અને આયત (દી) ચારિત્રવાનૂ ઢાય છે. તે કારણથી તેમાં શબ્દ વગેરે વિષયની અભિલાષા-ઈચ્છા હોતી નથી. કહેવાનુ તાત્પ એ છે કે-સાથે અનુશાસક અર્થાત્ ઉપદેશક એજ ઢાય છે કે જે સયમ રૂપી ધનવાળા સત્કાર વગેરેનું અનુમાઇન ન કરતાં

Page #535

सूत्रकृताङ्गसूत्र इच्छाराहित्यात् , यतः संयमयत्नत्वात् , दास्तः इन्द्रिय नोइन्द्रियदमनशीलस्वात् । दृढः अनुकूलपतिकूलोपसर्गरविचलनीयत्वात् , आरतमैथुनः भोगेच्छारहितत्वात् । य एतादृशोऽनुशासको भवेत् स एव मोक्षाभिमुखो भवितुमर्हतीति भावः ॥११॥ मूळम्-णीवारे व ण लीएज्जा छिन्नसोए अणाविले।
अणाउले संया दंते संधि पत्ते अणेलिसं ॥१२॥ छाया-नीवार इव न लीयेत छिन्नस्रोता अनाविकः ।
अनाकुलः सदा दान्तः संधि प्राप्तोऽनीदृशम् ॥१२॥ मोदन न करके अपनी सेवा का आस्वादन न करे, इच्छा रहित होने के कारण निस्पृह हो, संयम में यतनावान हो, इन्द्रियों का और मन का दमन करने वाला हो, अनुकूल और प्रतिकूल परीषह और उपसर्गों से चलायमान न होने के कारण दृढ हो तथा भोग की इच्छा से रहित होने के कारण मैथुन त्यागी हो । जो ऐसा अनुशासक होता है, वहीं मोक्षाभिमुख हो सकता है ॥११॥ 'णीवारेव ण लीएज्जा' इत्यादि।
शब्दार्थ-मैथुन को त्याग करने वाला मुनि ‘णीवारेव-नीवार इव' जालमें बांधने के लिए उसमें डाले हुए धान्य में कपोत आदि प्राणियों के जैसे 'ण लीएज्जा-न लीयेत' स्त्रीसंग में लीन न हो अर्थात् साधु स्त्री सेवन न करे 'छिन्नसोए-छिन्नस्रोताः' जिसने विषयभोग रूप आश्रवार को काट डाला है, अत एव 'अणाविले-अनाविल:' रागપિતાની સેવાનું આસ્વાદન ન કરે. ઈચ્છા રહિત હોવાના કારણે નિસ્પૃહ હોય, સંયમમાં યતનાવાન્ હોય, ઈન્દ્રિયો અને મનનું દમન કરવા વાળા હેય, અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ પરીષહ અને ઉપસર્ગોથી ચલાયમાન ન હોવાને કારણે દઢ હેય, તથા ભેગની ઈરછાથી રહિત હોવાથી મિથુનનો ત્યાગ કરવાવાળા હોય, આવા જે ઉપદેશક હોય છે, એજ મેક્ષમાં જવાની ઈચ્છા વાળા–મેક્ષાભિમુખ હોઈ શકે છે. ૧૧
णीवारेव ण लीएज्जा' प्रत्याहि
शा--भैथुनना त्या ४२वापाणे मुनि ‘णीवारेव-नीवार इव' भां ફસાવવા માટે તેમાં નાખવામાં આવેલ ધાન્યમાં કબૂતર વિગેરે પક્ષિઓની २भ 'ण लीएज्जा-न लीयेत' स्त्रीसमा हीन न थ अर्थात् साधुये 'श्रीन सेवन न ४२ 'छिन्नसोए-छिन्नस्रोताः' विषय लेस ३५ भासप वारने छेदी नायु छ मतमेव 'अणाविले-अनोविळ' द्वेष माह भणथी २ २लित छ मेव' 'अणाउले-अनाकुलः' १२थ वित्त मनीने 'सया

Page #536

ariafrat टीका प्र. भु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थ:- अथ ( आरतमैथुनः ) इत्यनेन किम् ? इत्यत्रोपदेशमाह-आरत मैथुन मुनि: (गोवारेव) नीवारे इव - नीवारे जाले बन्धनार्थे मक्षिप्ते धान्यकणे कपोतकरादि प्राणी इत्र (ण लीएज्जा) न लीयेत - स्त्रीसङ्गे लीनो न भवेत् । यथा सूकरो धान्यकणासक्त्या जाले बद्धः कुमरणेन म्रियते, तथेत्र मनुष्योऽपि नीवारसदृशे स्त्रीसङ्गेलोनो भूत्वा तन्मोहजालबद्धो बालमरणेन म्रियतेो मुनि र्न तत्रासक्ति भजेदिति भावः । कीदृशः सन्नित्याह - (छिनसोए) छिन्नस्रोताः अवरुद्धप्राणातिपातादिपापागमनमार्गः, अतएव (अणाविले ) अनाविकः रागद्वेषादि
द्वेष आदि मलसे जो रहित है एवं 'अणाउले - अनाकुल: ' स्वस्थचिन्त होता हुआ 'सया दंते- सदा दान्तः' सदैव वशीकृतेन्द्रिय होनेवाला मुनि 'अणेलिस - अनीदृशम्' अनुपम ऐसी 'संधि - सन्धिम्' भावसमाधि को 'पत्ते - प्राप्तः ' प्राप्त करता है ||१२||
५२५
अन्वयार्थ - मैथुन से विरत होने का फल क्या होता है, यह यहाँ कहा जाता है-जैसे बन्धन में फांसने के लिए धान्य के दाने बिखेर दिये जाते हैं और कपोत शूकर आदि जीव उनके लोभ में न आकर फंस जाते हैं, इस प्रकार साधु स्त्री के जाल में फंसे । तात्पर्य यह है कि जैसे शुकर धान्य कणों में आसक्त होकर जाल में फंस जाता है। और बुरी मौत से मरता है, उसी प्रकार मनुष्य धान्य कणों के समान स्त्री के बन्धन में पड़कर बालमरण से मरता है, अत एव सुनि उसमें आसक्ति न धारण करे ।
-
दंवे - सदा दान्तः' हा न्द्रियाने वश राभवावाणी भुनि 'अणेलिसं- अनीह - शम्' अनुपम शेवी 'संधि - सन्धिम्' नाव समाधिने 'पत्ते - प्राप्तः' प्राप्त रे छे. ॥१२॥
અન્વયા -મૈથુનથી વિરત થવાથી શુ ફળ થાય છે એ અહિં કહે. થામાં આવે છે. જેમ 'ધનમાં ફસાવવા માટે અનાજના કર્ણેા વેરવામાં માવે છે. અને કબૂતર વિગેરે જીવા તે કથેને પ્રાપ્ત કરવાના લેાભથી આવીને ફસાઈ જાય છે. એજ પ્રમાણે સાધુએ સ્ત્રિયાની જાળમાં ફસાવું નહી.
કહેવાનુ તાપ એ છે કે-જેમ કબૂતર વિગેરે ધાન્યના કણેામાં આસક્ત થઈને જાળમાં ફસાઈ જાય છે, અને ખરાબ માતથી મરે છે. એજ પ્રમાણે મનુષ્ય ધાન્ય કર્ણેાસરખી અયાના ખધનમાં પડીને બાલમરણુથી મરે છે. તેથી જ મુનિએ તેમાં આસક્ત થવું નહીં.

Page #537

५२६
सूत्रकृतापत्र
कालुष्यरहितः निर्मल इत्यर्थः, यतो रागद्वेषादिरहितस्ततः (अगाउले) अनाकुल आकुलताकारणराहित्येन स्वस्थचित्तः, कुतः ? (सया दंते) सदा दान्तः निरन्तरं वशीकृतेन्द्रियः स्यात् । एतेन किमित्याह-एतादृशो मुनिः (अणेलिस) अनीदर्श अनन्यसदृशं (संधि) सन्धि-भावसन्धि कर्मविवरलक्षणम् (पत्ते) प्राप्तो भवतीति॥१२॥
टीका-अथ मैथुनत्यागविषये समुपदिशति-णीवारे इव ण लीएज्ना' नीवारे इव न लीयेत स्त्रीषु, यथा कपोतशूकरादिमाणी धान्यकणलोभेन जाले पतितो व्याधैः परिगृहीतो मार्यते । एवं पुरुषोऽपि अल्पकालिकपस्तुतविषयलोभेन स्त्रीषु संसक्तः संसज्यमान एव संसारमोहजाले पतितः स्वकृतकर्मभिर्यिते। अतो मुनि नींवारसदृशस्त्रीषु न संसक्तो भवेत् । विवेकवान् मुनिः खियम् , संसार__ जिसने स्रोतों को अवरुद्ध कर दिया है अर्थात् पाप के आगमन के मार्ग को रोक दिया है जो अनाविल अर्थात् रागादि की कलुषता से रहित होने से निराकुल है तथा इन्द्रियों को वशीभूत करने वाला है, ऐसा मुनि अनुपम भावसमाधि को प्राप्त करता है ॥१२॥
टीकार्थ-यहां मैथुन त्याग के विषय में उपदेश देते हैं धान्य कणों के समान स्त्री में गृद्ध न हो, अर्थात् कबूतर एवं शकर आदि प्राणी जैसे धान्यकणों के लोभ में आकर जाल में पड़ जाते हैं और व्योध के द्वारा पकडे जाकर मारे जाते हैं, इसी प्रकार पुरुष भी अल्पकालिक विषय लोभ में पड़ कर स्त्रियों में आसक्त होकर मोहजाल में फंसता है और अपने किये कार्यों से मारा जाता है। अतएव मुनि धान्य कणों
જેણે સ્ત્રોતને રોકી દીધેલ છે. અર્થાત્ પાપને આવવાના માર્ગને રેકી દીધે છે, તથા જે અનાવિલ અર્થાત રાગાદિની કલુષતા વિનાના છે, જે આકુલતાને કારણે રાગ દ્વેષથી, રહિત હોવાથી નિરાકુલ છે, તથા ઈન્દ્રિયોને શશ કરવાવાળા છે એવા મુનિ અનુપમ ભાવસમાધિને પ્રાપ્ત કરે છે. ૧૨ - ટીકર્થ-અહિયાં મિથુન ત્યાગના સંબંધમાં ઉપદેશ આપવામાં આવે -ધાન્ય-અનાજના દાણા સમાન સ્ત્રિમાં આસક્ત ન થવું. અર્થાત્ કબૂતર અને સૂકર વિગેરે પ્રાણિ જેમ અનાજના દાણાના લેભમાં આવીને જાળમાં ફસાઈ જાય છે. અને શિકારી દ્વારા પકડાઈને મારી નાખવામાં આવે છે, એજ પ્રમાણે પુરૂષ, પણ અલ્પકાળના વિષથના લેભમાં પડીને સ્ત્રિમાં આસક્ત થઈને મેહ જાળમાં ફસાઈ જાય છે, અને પિતાના કરેલ કર્મોથી

Page #538

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् बन्धकारणं जानीयात् । उक्तंच
"संसार तव दुस्तार, पदवो न दवीयसी ।
अन्तरा दुस्तरा न स्यु यदि रे'मदिरेक्षणाः ॥१॥ अतो नीवास्तुल्यं स्त्रीप्रसङ्गं ज्ञात्वा, ज्ञातवस्वस्तत्रासक्तिं न कुर्यात् । किं भूत: समित्याह-छिन्नसोए' छिन्नस्रोताः छिन्नानि अपनीतानि स्रोतांसि संसाराऽवतरणद्वाराणि, विषयोन्मुखेन्द्रियमवर्तनानि । यद्वा-छिन्नानि अवरुद्वानि स्त्रोतांसि आस्राद्वाराणि माणातिपातादीनि, येन-स छिन्नखोता। निरुद्धपापागमनमार्ग: के समान स्त्रियों में आसक्त न हो। विवेकवान् मुनि स्त्री को कर्मः पन्धन का कारण जाने। कहा भी है-'संसार तव दुस्तार' इत्यादि । _ 'अरे संसार ! अगर बीच में यह दुस्तर स्त्रियां आड़ी न आ जाती तो तेरी यह दुस्तर पदवी कोई महत्त्व न रखती। अर्थात् स्त्रियों के मोह को जीतना ही वास्तव में दुस्तर है। इसी मोह के कारण संसार दुस्तर कहा गया है। जिसने स्त्री संबंधी मोह को जीत लिया, उसके लिए संसार दुस्तर नहीं रह जाता-सुतर हो जाता है।
अतएव स्त्रीप्रसंग को नीवार धान्यकणों के समान जान कर तस्व. वेत्ता स्त्रियों में आसक्ति धारण न करे। वह स्त्रोतों को बन्द कर दे अर्थात् संसार में गिराने के द्वारों को इन्द्रियों के विषयों की ओर प्रवृत्ति को त्याग दे। अथवा पाप के आगमन के मार्ग को हिंसा आदि મરાઈ જાય છે, તેથી મુની અનાજના દાણ સરખી ઢિયમાં આસક્ત ન થાય, વિવેકવાન મુનિ સ્ટિને કર્મબંધનું કારણ સમજે. કહ્યું પણ છે કે
'संसार तब दुस्तार' त्याह
અરે સંસાર! અગર વચમાં આ સ્તર-ન પાર પામી શકાય તેવી સિયો વચમાં ન આવત તે તારી આ “દુસ્તર પદવી કોઈ પ્રકારનું મહત્વ રાખી ન શક્ત, અર્થાત્ સ્ત્રિયોના મેહને જીત એજ વાસ્તવિક સ્તરતા છે, આ મેહના કારણે જ સંસારને દુસ્તર કહેલ છે, જેણે સ્ત્રી સંબંધી મેહને જીતી લીધું છે, તેને માટે સંસાર દુસ્તર થઈ શકતા નથી, અર્થાત્ સુતર સરળ પણાથી પાર પમાય તેવું બની જાય છે.
એથી જ સ્ત્રી પ્રસંગને નીવાર-ધાન્ય કણાની જેમ સમજીને તત્વવેત્તા -તત્વને જાણનારા પ્રિયમાં આસક્તિ ધારણ ન કરે. તે તેને બન્ધ કરી દે અર્થાત્ સંસારમાં પાડવાના દ્વારા-માર્ગોને ઈન્દ્રિયોના વિષયે તરફની પ્રવૃ, ત્તિથી રેકી દે અથવા પાપના આવવાનાં માગને એટલે કે પ્રાણાતિપાત

Page #539

५२८
सूत्रकृताङ्गयो तथा 'अणाविछे' अनाविलः रागद्वेषादिकालुष्यरहितः अतएव 'अणाउले' अनाकुल:-विषयेषु-अमवर्तनात् स्वस्थचित्तः । तथा-'सया' सदा सर्वकालम् 'दंते' दान्तः इन्द्रिय नोइन्द्रियनिग्रहवान ईदृशः पुरुषः 'अणेलिसं' अनीदृशम्-अनन्य सदशम् 'संधि' सन्धि-कर्मविवरलक्षणं भावसन्धिम् 'पत्ते' प्राप्तो भवतीति ॥१२॥ मूलम्-अणेलिसस्स खेयन्ने णं विरुज्झिज्ज केणइ ।
मणसा वयसा चेव कायसा चेव चक्खुमं ॥१३॥ छाया-अनीदृशस्य खेदज्ञो न विरुध्येत केनचित् ।
मनसा वचसा एव कायेन एव चक्षुष्मान् ॥१३॥ पापों को नष्ट कर दे। रागद्वेष के कालुष्य से रहित हो अनाकुल हो, अर्थात् विषयों में प्रवृत्ति न करने के कारण स्वस्थचित्त हो, सदा इन्द्रियों और मन को दमन करे। इस प्रकार का महापुरुष अनुपम भावसमाधि को अर्थात् कर्म विवर रूप स्थिति को प्राप्त करता है ॥१२॥ ____ 'अणेलिसस्स खेयन्ने' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'अणेलिसस्स-अनीहशस्य' अनन्य के समान संयम में 'खेयन्ने-खेदज्ञः' जो निपुण पुरुष 'मणसा-मनसा' अंत:करण से 'वयसा चेव-वचला एव' वचन से 'कायला चेव-कायेनापि' काय से भी 'के गह-केनचित्' कोई भी प्रागी के साथ 'ण विरुज्झिज्ज-न विरु. ध्येत संयम में निपुण मुनि किसी के साथ विरोध न करे ऐसा पुरुष 'चक्खुमं-चक्षुष्मान् ' परमार्थ को जानने वाला है ॥१३॥ વિગેરે પાપનું નિવારણ કરે. રાગદ્વેષના કલુષિતપણુથી રહિત થાય, આકુળ ન થાય, અર્થાત વિષયમાં પ્રવૃત્તિ ન કરવાને કારણે સ્વાસ્થચિત્ત થાય સદા ઈન્દ્રિ અને મનનું દમન કરે. આવા પ્રકારના મહાપુરૂષ અનુપમ ભાવ સમાધિને અર્થાત્ કર્મ વિવર રૂપ સ્થિતિને પ્રાપ્ત કરે છે. સારા
शहाथ:--'अणेलिसस्त्र-अनीहशस्य' अनन्यनी स२मो सयममा 'खेयन्ने -खेदज्ञः' निपुण । २ ५३१ 'मणसा-मनसा' 24:४२९४थी. 'वयसा चेववचसा एव' क्यनथी 'कायसा चेव-कायेनापि' याथी ५ 'केणइ-केनचित्' । पY प्राणीनी साथे 'ण विरुज्झिज्ज-न विरुध्येत' विरोध न ३२ मेवी ५३५ 'चक्खुमं-वक्षुष्मान्' ५२मा ने पापाको छे. ॥१३॥

Page #540

-
मयार्थ बोधिनी टीका प्र. शु. अ. १५ आदानोय स्वरूपनिरूपणम्
५२९
अन्वयार्थः यः (अोलिसस्स) अनीदृशस्य अनन्यसदृस्य संयमस्य (खेयन्ने) खेदज्ञ: - मर्मज्ञः (मणसा) मनसा तथा ( वयसा चैव वचसाऽपि तथा (कायसा वेत्र) कायेनाsपि (hus) केनचित् सह (न विरुज्झिज्ज) न विरुध्येत न विरोधं कुर्यात् स एव (चक्खुमं) चक्षुष्मान चक्षुरिव चक्षुः तद्वान परमार्थदर्शको भवतीति ॥१३॥
टीका - यः 'अलिसस्स' अनीदृशस्य, अनन्यसदृशस्य अनन्यतुल्यो यः संयमस्तस्य अनुपमसंयमस्य 'खेयन्ने' खेदज्ञः - मर्मज्ञः संयमज्ञाननिपुणः एता दृशः सन् मुनिः 'मणसा' मनसाऽन्तःकरणेन 'वयसा चेव' वचसापि वचनेनापि अत्र 'ए' शब्दोऽप्य एवमग्रेऽपि 'कायला चेव' कायेनापि उपलक्षणात करणकारणानुमोदनेन च त्रिकरण त्रियोगेनेत्यर्थः, 'केणई' केनचित् केनापि प्राणिना सह 'ण विरुज्झिन' न विरुद्धयेत, संयमनिपुणो विद्वान् मनोवाक्कायैः कथमपि केनचित्सह विरोधं न कुर्यात् । अपि तु सर्वप्राणिषु मैत्रीभावमेव भजेत् । स एतादृशः पुरुष एव 'चक्खुमं चक्षुष्मान् नेत्रवान परमार्थतस्त्वदर्शित्वादिति । यः संयमपालने निपुणः स मनोवाक्कायैः केनापि सह विरोधं नैव कुर्यात् । य इत्थमाचरन् विहरति स परमार्थदर्शी भवतीति भावः ॥ १३ ॥
अन्वयार्थ - अनन्य सदृश अर्थात् अनुपम संयम का मर्मज्ञ पुरुष मन वचन और काय से किसी के साथ विरोध न करे। ऐसा महापु रुष ही चक्षुष्मान् अर्थात् परमार्थ द्रष्टा और परमार्थ दर्शक है || १३||
टीकार्थ- जो अनन्य सदृश (अनुपम) संयम के मर्म का ज्ञाता होकर मन से, वचन से और काय से, तथा उपलक्षण से करण, कारण और अनुमोदन से अर्थात् तीन करण और तीन योग से, किसी भी प्राणी के साथ विराध न करे, किन्तु समस्त प्राणियों पर मैत्री भाव ही धारण करे। ऐसा पुरुष ही परमार्थ का दर्शी होने के कारण नेत्रवान है।
અન્વયા-અનન્ય સર્દેશ અર્થાત્ અનુપમ સચમના મને જાણવાવાળા પુરૂષ મન, વચન, અને કાયાથી કેાઈની સાથે વિરોધ કરે નહી' એવા મહાપુરૂષ જ ચક્ષુષ્માન્ અર્થાત્ પરમા દ્રષ્ટા અને પરમા દશક છે. સા
ટીકા—જે અનન્ય સદેશ અર્થાત્ અનુપમ સયમના મને જાણવા વાળા થઈને મનથી વચનથી અને કાયાથી તથા ઉપલક્ષણુથી કરણુ, કારણ અને અનુમેાદનથી, અર્થાત્ ત્રણ કરણ અને ત્રણ યાગથી કઈ પણ પ્રાણીની સાથે વિરોધ ન કરે. પરંતુ સઘળા પ્રાણિયા સાથે મૈત્રી ભાવ જ ધારણ કરે, એવા પુરૂષ જ પરમાર્થને જાણનાર ડ્રાવાના કારણે નેત્રવાન છે,
सु० ६७

Page #541

५३०
-
-
-
---
सूत्रकृतामसत्र स लोके कीदृशो भवति तबाहमूळम्-से ह चक्ख मणुस्साणं जे खाए य अंतए ।
अंतेण खुरो वहई चक अंतेणे लो?ई ॥१४॥ छाया-स हि चक्षु मनुष्याणां यः कांक्षायाश्च अन्तकः ।
___ अन्तेन क्षुरो वहति चक्रमन्तेन लुठति ॥१४॥ अन्वयार्थ:--(जे) यः मुनिः (कंखाए) काङ्गायाः शब्दादिविषयाभिलापायाः (अंतए) अन्तकः पर्यन्तवर्ती भवति (से) सः (हु) निश्चयेन (मणुस्साणं) मनु.
तात्पर्य यह है कि जो संयम के स्वरूप का वेत्ता है वह मन बचन काय से किसी के साथ विरोध न करे। जो ऐसा करता है वही तत्वदर्शी है ॥१३॥ 'से हु चक्खू मणुस्साणं' इत्यादि।
शब्दार्थ-'जे-या' जो मुनि 'कंखाए-काङ्क्षायाः' शब्दादि विषय की अभिलाषा का 'अंतए-अन्तका' पर्यन्तवर्ती है 'से-सः' वही 'हु' निश्चय से 'मणुस्साण-मनुष्याणाम्' मनुष्यों के अर्थात् प्राणियों के 'पक्खू-चक्षुः' नेत्ररूप है 'खुगे-क्षुरः' अस्तुरा 'अंतेण-अन्तेन' अंतिम भाग से 'वहई-बहति' कार्य करता है और जैसा 'चक-चक्रम्' रथका चक्र 'अंतेण-अन्तेन' अंतभाग से लोहई-लुठति' चलता है ॥१४।।
अन्वयार्थ-जोमुनि कांक्षा अर्थात् शब्द आदि विषयों की अभिलाषा से पर्यन्तवी होता है उनसे दूर हो जाता है, वह निश्चयपूर्वक मनुष्यों के
તાત્પર્ય એ છે કે-જે સંયમના સ્વરૂપને જાણવાવાળો છે, તે મન, વચન, અને કાયાથી કેઈની પણ સાથે વિરોધ ન કરે. આ પ્રમાણે જે કરે છે, એજ તવદશી તત્વને જાણનાર છે ૧૩ ___ 'से हु चक्खू मणुस्साण' त्यादि
शहाथ-'जे-यः' २ मुनि 'कंखाए-काक्षायाः' शvalle विषयी अमितावान। अतए-अन्तकः' ५५-तत छे 'से-मः' ते 'हु' निश्चयथा 'मणुम्साण-मनुष्यानाम्' भनु याना अर्थात् प्रालियाना 'चक्खू-चक्षुः' २३३५ छ. 'खुरो-क्षुरः' अरतरे। 'अ'तेण-अन्तेन' अतिम थी 'वहइ-वहति' आय अरे छे. मने रेभ'चक-चक्रम्' २थनु य: 'अंतेण-अन्तेन' मत माथी 'लोदुइ-लुठति' यासे छ. ॥१४॥
અન્વયાર્થ––જે મુનિ કાંક્ષા અર્થાત્ શબ્દ વિગેરે વિષયેની અભિલા પાના પર્યન્તવર્ણી હેય છે. તેનાથી દૂર થઈ જાય છે. તે નિશ્ચય પૂર્વક

Page #542

tara fart टीका प्र. भुं. अं. १५ आदानीय स्वरूपनिरूपणम्
५३१ व्याणाम् उपलक्षणात् सर्वगणिनां (चक्खू ) चक्षु-चक्षुरिव चक्षुः नेत्ररूपो भवति परमार्थप्रदर्शकत्वात् । तदेव दृष्टान्तेन विशदयति-यथा ( खुगे) क्षुरः केशापनयनशस्त्रम् (अंतेग) अन्तेन - अन्तभागेन (ई) वहति कार्य करोति, यथा च (च) चक्रं रथचक्रम् (अंतेण) अन्तेन अन्तभागेन नेमिरूपेण (लोहई) लुठति - चलति ||१४||
टीका- 'जे' या 'कंखाए' कांक्षायाः - शब्दादिविषयाभिलाषायाः 'अंतर' अंत :- पर्यन्तवर्त्ती भवति 'से' सः 'हु'निश्चयेन 'मणुस्साणं' मनुष्याणाम्-भव्यजीवानां प्राणिमात्राणां वा 'वक्खू' चक्षुः चक्षुरिव चक्षुः नेत्ररूपो भवति यथा चक्षुरिन्द्रियं घटपटादि प्रकाशनात् प्राणिनमुपकरोति तथा-अयमपि महामुनिः सदसत्पदार्थ प्रकाशनादुपकरोति । अमुमर्थ दृष्टान्तेन दर्शयति-यथा 'खरो' क्षुरःलिए (उपलक्षण से समस्त प्राणियों के लिए) नेत्र के समान हो जाता है, क्योंकि वही परमार्थ का प्रदर्शक होता है । इसी बात को दृष्टान्त से दृढ करते हैं- जैसे छुरा अन्त भाग से अर्थात् धार की ओर से अपना कार्य करता है और जैसे चक्र (पहिया) अन्तिम भाग ( नेमि ) की तरफ से चलता है ॥१४॥
टीकार्थ- जो महापुरुष शब्दादि विषयों की अभिलाषा से दूर रहता है वही निश्चय से भव्य जीवों के लिये या प्राणीमात्र के लिये नेत्र के समान होता है । अर्थात् जैसे नेत्र घट पट आदि पदार्थों को प्रकाशित कर के प्राणियों का उपकार करता है, उसी प्रकार ऐसा महामुनि भी हेय और उपादेय पदार्थों को प्रकाशित करके प्राणियों का उपकार करता है । इसी बात को दृष्टान्त से स्पष्ट करते हैं-जैसे नाई का औजार छुरा
મનુષ્ય માટે ઉપલક્ષશુથી સઘળા પ્રાણિયા માટે નેત્ર સરખા હોય છે. કેમ કે એજ પરમાર્થને બતાવનાર હોય છે. એજ વાતને દૃષ્ટાન્તથી દૃઢ કરવામાં આવે છે. જેમ છરો અંતભાગથી અર્થાત્ ધાર તરફથી પેાતાનું કાય કરે છે. भने प्रेम य (पेडु) अन्तिम भाग (नभि) तर३थी याते है ॥१४॥
ટીકા--જે મહાપુરૂષ શબ્દાદિ વિષયની અભિલાષાથી દૂર રહે છે, એજ નિશ્ચયથી ભવ્ય જીવેને માટે અથવા પ્રાણી માત્રને માટે નેત્ર સરખા હાય છે. અર્થાત્ જેમ નેત્ર ઘટ પટ વિગેરે પદાર્થોને પ્રકાશિત કરીને પ્રાણિયાના ઉપકાર કરે છે, એજ પ્રમાણે એવા મહામુનિ પણુ તૈય-ત્યાગ કરવા ચૈાગ્ય અને ઉપાદેય ગ્રહણ કરવા ચાગ્ય પદાર્થાને પ્રકાશિત કરીને પ્રાણિયાના ઉપકાર કરે છે. એજ વાતને દૃષ્ટાન્ત દ્વારા સ્પષ્ટ કરે છે.-જેમ વાળ ધનુ' આઝાર

Page #543

५३२
सूत्रकृतात्रे
नापितोपकरणविशेषः 'अंतेण' अन्तेन-मान्तभागेन 'वहई' वहति केशानपनयति । यथा 'चर्क' चक्रं रथचक्रम् 'अंतेय' अन्तेन प्रान्तभागेन नेमिरूपेण 'लोहई' लुठति चलति । यथा क्षुरस्य रथचक्रस्य च प्रान्तभागेनैव क्रियाकारित्वं भवति तथैव विषयकपायपर्यन्तव चित्वेनैव महामुनेरपि ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधकर्मक्षपणेsuक्रियाकारिणवं भवतीति ॥१४॥
मूलम् - अंताणि धीरा सैवंति तेण अंतकरा इहे । ठाणे धम्ममाराहिउं पैरा ॥१५॥
ईह माणुस
छाया - अन्तान धीरा सेवन्ते तेनान्तकरा इह | sengers स्थाने धर्ममाराधयितुं नराः || १५ ||
प्रान्त - भाग से केशोंको हटाता है अथवा जैसे चाक (पहिया) प्रान्तभाग से चलता है, उसी प्रकार महामुनि विषय कषाय से दूर रह कर ही ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकार के कर्म के क्षपण की अर्थक्रिया कर सकता है ||१४||
'अताणि धीरा सेवंति' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'धीरा - धीराः परीषह और उपसर्ग को सहन करने वाले 'अताणि-अन्तान' अंत-प्रांत आहारका 'सेवति-सेवन्ते' से बन करते हैं 'तेण तेन' उस अन्तमान्त आहार के सेवन से 'इह-इह ' इस संसार में 'अंतकरा - अन्तकराः ' सर्व दुःखों के अन्त करनेवाले होते हैं अतः उस अन्तप्रान्त के आहार करने वाले 'णरा - नराः ' पुरुष 'इह - इह' इस 'माणुस्सए ठाणे - मानुष्य के स्थाने' मनुष्य लोक में 'धम्मं
-અસ્ત્રો અ‘તભાગથી કેશેાને હટાવે છે, અથવા જેમ પૈડુ અન્ત ભાગથી ચાલે છે, એજ પ્રમાણે મહામુનિ વિષય, કષાયથી દૂર રહીને જ્ઞાનાવરણીય વિગેર આઠ પ્રકારના કર્મના ક્ષપણુની ક્રિયા કરી શકે છે. ૧૪મા
ताणि धीरा सेवं त' इत्यादि
शब्दार्थ - धीरा - धीराः ' परीषद्ध भने
उपसर्गीने सडन अश्वावाजा 'अ ताणि- अन्यान्' म तयांत आहारने 'सेवंति सेवन्ते' सेवे छे. 'तेण-वेन' मे अन्त प्रांत आहारना सेवनथी 'इह - इह' मा संसारमा 'अंतकरा - अन्तकराः ' સર્વ દુઃખાને અ ંત કરવાવાળા થાય છે. અતઃ એ અંતપ્રાંતના માહાર કરवावाणा 'जरा - नराः ' ३ष 'इह - इद्द' मा 'माणुस्साए ठाणे - मानुष्य के स्थाने'

Page #544

D
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५३३
अन्वयार्थ:--(धीरा) धीराः-परीषहोपसर्गप्तहनशीलाः (अंताणि) अन्तान्अन्नप्रान्तान् आहागन् (सेबंति) सेवन्ते (तेग) तेनान्तमाताहार सेवनेन (इह) इह संभारे (अंतकरा) अंतकरा:-सर्वदुःखानामन्तकारिणो भवन्ति अतस्त एपान्तपान्ताहारिणः (णरा) नरा (इह) इइ (माणुस्सए ठाणे) मानुष्य के स्थाने मनुष्यलोके (धम्म) धर्म-सम्यग्ज्ञानदर्शनवारित्ररूपम् (धाराहिउं) आराधितु-सम्पगा. चरितुं योग्या भवन्ति नान्ये इति ॥१५॥ ___टीका--पूर्वगाथोक्तमेवार्थ विशदयति-धीरा' धीराः-देवतिर्यग्मनुष्कापरीपहोपसर्गसहनशीलाः सदसद्विवेकवन्तः: 'गाणि' अन्तान्-वल्लवणकादि. निष्पादिताम्लतक्रमिश्रितपर्युषितरसनिताहारान् अथवा शब्दादिविषयान्तान् शब्दादिविषयत्यागान सेति' से बनने 'तेण' तेन हेतुना दह' इट संसारे 'अंतधर्मम्' सम्यक् दर्शन ज्ञान चारित्र रूप धर्म को 'भागहि-आराधितु आराधन करने में योग्य होता है ॥१५॥
अन्वयार्थ-धीर पुरुष अन्त मान्न आहार का सेवन करते हैं। अन्त प्रान्त आहार का सेवन करने से वे समस्त दुःखों का अन्त करने वाले होते हैं। ऐसे ही पुरुष इस मनुष्यलोक में धर्म की आराधना करने के योग्य होते हैं ॥१६॥
टीकार्थ--पूर्वगाथा में कथित अर्थ का स्पष्टीकरण किया जाता है धीर अर्थात् देव, तिर्यच और मनुष्य कृत उपसर्गों को सहन करने. वाले, सत् असत् के विवेक से युक्त सोधु वल्लचना आदि के बने हुए अन्न, खट्टे, छाश से मिले हुए एवं नीरस आहार का सेवन करते हैं अथवा शब्दादि विषयों के परित्याग का सेवन करते हैं, अतएव वे मनुष्य सभा 'धम्म-धर्मम्' सभ्यशन ज्ञान यात्रि ३५ घमन 'आरा. हिंज-आराधितुम्' माराधना ४२वाने योग्य थाय छे. १५
અન્વયાર્થ–ધીર પુરૂષ અંત પ્રાન્ત આહારનું સેવન કરે છે. અન્ત. પ્રાન્ત આહારનું સેવન કરવાથી તેઓ સઘળા દુઃખાના અત કરવાવાળા હોય છે. એવાજ પુરૂષ આ મનુષ્ય લેકમાં ધર્મની આરાધના કરવાને યોગ્ય હોય છે. ૧પ
ટકાથ–પહેલાની ગાથામાં કહેલ અર્થનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે.-ધીર અર્થાત દેવ, તિર્યંચ અને મનુષ્ય કૃત ઉપસર્ગોને સહન કરનારા, સત્ અસતુના વિવેકથી યુક્ત સાધુ વલ-વાલ–ચણ વિગેરેથી બનેલા પદાર્થ ખાટી છાશથી મળેલા અને નીરસ આકારનું સેવન કરે છે. અથવા શાદિ વિષયેના પત્યિ ગનું સેવન કરે છે, તેથી જ તેઓ સંસાર સાગરને અથવા

Page #545

सूत्रकृताङ्गसूत्रे करा' अन्तकगः-संसारसागरस्य तत्कारणमिणां वा क्षयकारकाः भवन्ति एतेन देह ममस्वराहित्यं सूचितम् । त एव अन्नमामाहारिणः 'ना' ना-कर्मभूमिजगर्मव्युत्क्रान्तिकाः संख्यातवर्षायुष्काः मनुष्याः इह इह-अस्मिन्नेव 'माणुस्सए ठाणे' मानुष्यके स्थाने-मनुष्यलोके आर्यक्षेत्रे 'धम्म' धर्मम्-सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रलक्षणम् 'भाराहिउँ' आराधयितुं योग्या भवन्ति । मनुजाः सदनुष्ठानसामग्री समवाप्य, संसारस्याऽन्तकराः संजाताः यद्यपि नाधुना पंचमारके कर्मभिमुच्यन्ते भरतक्षेत्रे, तथापि विदेहादौ मुच्यन्त एव बहवः, इति भावः ॥१५॥ मूलम्-णिडियट्रा व देवा वा उत्तरीए इयं सुयं।
सुयं च 'मेयं मैंगेसिं अमणुस्सेसु णो तहा ॥१६॥ छाया-निष्ठितार्थाश्च देवा वा उत्तरीये इदं श्रुतम् ।
श्रुतं च मया एतद् एकेषाम्, अमनुष्येषु नो तथा ।।१६।। संसार सागर को या संसार के कारण भूत कर्मों को क्षय करने वाले होते हैं। इस कथन के द्वारा देहसंबंधी निर्ममत्व को सूचित किया गया है। वही अन्त प्रान्त आहार करने वाले कर्म भूमिज, गर्भज, संख्यात वर्षों की आयु वाले मनुष्य इस मनुष्यलोक में, आर्य क्षेत्र में सम्यग्ज्ञान दर्शन चारित्र और तप रूप धर्म की आराधना करने के योग्य होते हैं।
तात्पर्य यह है कि सदनुष्ठान की सामग्री प्राप्त करके मनुष्य संसार का अन्त करने वाले हुए हैं । यद्यपि इस पंचर आरे में भरत क्षेत्र में, सिद्ध नहीं होते, विदेह क्षेत्र में तो बहुत से जीव सदा सिद्ध होते ही हैं ॥१५॥ સંસારના કારણભૂત કર્મોને ક્ષય કરવાવાળા હોય છે. આ કથનથી શરીર સંબંધી નિર્મમત્વને સૂચિત કરેલ છે. એજ અંત પ્રાન્ત આહાર કરવાવાળા કર્મભૂમિ જ, ગર્ભ જ સંખ્યાત વર્ષોની આયુષ્યવાળા મનુષ્ય આ મનુષ્ય લેકમાં આર્ય ક્ષેત્રમાં સમ્યકૂજ્ઞાન, સમ્યક્દર્શન, સમ્યક્યારિત્ર અને તપ રૂપ ધર્મની આરાધના કરવાને ચગ્ય હોય છે.
તાત્પર્ય એ છે કેન્સર અનુષ્ઠાનની સામગ્રી પ્રાપ્ત કરીને મનુષ્ય સંસારને અંત કરવાવાળા થયા છે. જો કે-આ પાંચમાં આરામાં ભરત ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થતા નથી. તે પણ વિદેહ ક્ષેત્રમાં તે ઘણું જ સિદ્ધ થાય જ છે. ૧૫

Page #546

५३५
-
समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १३ आदानीयस्वरूपनिरूपणम्
अन्वयार्थ:-(उत्तरीए) उत्तरीये-लोकोत्तरीये जिनशासने (इयं) इदं वक्ष्यमाणं (सुर्य) श्रुतं, किं श्रुतं तत्राह-यत् धर्माराधनयोग्या एव मनुष्याः 'गिट्ठियट्ठा) निष्ठितार्थाः-सम्यग्दर्शनज्ञानाधाराधनेन कृतकृत्याः मोक्षगामिनो भवन्ति, (वा) वा-अथवा कर्मावशेषेण (देवा) देवा सौधर्मादिका भवन्ति । (एयं) एतत् पूर्वोक्तं कृतकृत्यत्वम् (एगेसिं) एकेषां-केषाश्चित् मनुष्याणामेव भवन्ति किन्तु 'णिट्रियट्ठा व देवा वा' इत्यादि।
शब्दार्थ-'उत्तरीए-उत्तरीये' लोकोत्तरीय जिन शासन में 'इयंइदं यह वक्ष्यमाण 'सुयं-श्रुतम्' सुना है की-णिट्टियटा-निष्टितार्थाः' सम्यक दर्शन ज्ञानादि आराधन से कृतकृत्य हुए पुरुष मोक्षगामी होते हैं 'वा-वा' अथवा कर्मशेष रहने पर 'देवा-देवाः' सौधर्मादिक देव होते हैं 'एयं-एतत्' यह पूर्वोक्त 'एगेसि-एकेषां किसी मनुष्यों को ही होता है परंतु 'अमणुस्सेसु-अमनुष्येषु' मनुष्यसे भिन्न प्राणियों में 'णो तहा-नो तथा' मनुष्य के जैसा अन्य योनिकों में कृतकृत्यपना नहीं है 'मे-मया' मैंने 'सुयं-श्रुतम्' भगवान् के मुख से साक्षात् सुना है १६॥
अन्वयार्थ-लोकोसर जिनशासन में यह सुना गया है कि धर्मा. राधम के योग्य मनुष्य सम्पग्दर्शन ज्ञान आदि की आराधना करके, कृत कृत्य होकर मोक्षगामी होते हैं । अथवा कर्मशेष रह जाएं तो सौ.
णिट्रियट्टा वा देवा वा' या
A14---'उत्तरीए-उत्तरीये' सोत्तरीय शासनमा 'इयं-इदम्' मा अपामा मापना२ 'सुयं श्रुतम्' Airयु छे । 'णि द्वियद्वा-निष्ठितार्थाः' सभ्य५ દર્શન જ્ઞાનાદિની આરાધનાથી કૃતકૃત્ય થયેલ પુરૂષ મેક્ષમાં ગમન કરવાવાળો थाय छे. 'वा-वा' मथा भशेष २हेत'देवा-देवाः' सोधभाव थाय छे. 'एयं-एतत्' मा पूर्वात 'एगेसि एकेषां' 3 5 मनुष्याने ४ थाय छे. ५२'तु 'अमणुस्सेसु-अमनुष्येषु' मनुष्य सिवायना प्रायोभा 'जो तहा-नो तथा' भनुष्यानी म मन्य योनिमा कृतकृत्यमा सातु नथी. 'मे मया' में 'सुयं-श्रुतम्' भवान्ना भुमची साक्षात् सामन्यु छे. ॥१६॥
અન્વયાર્થ–-લે કોત્તર છનશાસનમાં એવું સાંભળવામાં આવ્યું છે કેધમાંરાધનને ગ્ય મનુષ્ય સમ્યગુદશન જ્ઞાન વિગેરેની આરાધના કરીને કૃતકૃત્ય થઈને મોક્ષગામી થાય છે. અથવા કર્મ બાકી રહી જાય તે સૌધર્મ વિગેરે વિમાનમાં દેવપણુથી ઉત્પન્ન થાય છે. આવા પ્રકારની કૃતકૃત્યતા કોઈ કેઈ મનુષ્યને જ પ્રાપ્ત થાય છે. મનુષ્યથી અન્ય નિના પ્રાણિને પ્રાપ્ત થતી નથી. કેમકે-તેઓ એવી ધર્મારાધના કરી શકતા નથી, તેથી જ મનુષ્ય

Page #547

सूत्रकृतात्रे (अमगुस्सेसु) अमनुष्येषु-मनुष्यभिन्नेषु प्राणिषु (णो तहा) नो तथा-मनुष्य वदन्ययोनौ कुनकस्यत्वं न भवति तत्र धर्माराधनामावादतो मनुष्य एव सिद्धिगति भाग् भवतीति (मे) मया (सुयं) श्रुतं भगवत्समीपे साक्षात् श्रवणगोचरोकृतमिति ॥१६॥ - टीका-अथ सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनं कथयति-हे जम्यूः ! 'उत्तरीए' लोकोत्तरीये जिनशासने 'इथे' इद-वक्ष्यमाणं 'सुर्य' श्रुतं मया, किं श्रुतम् ? इत्याह-धर्माराधनयोग्या एव मनुष्याः 'णिटिगट्टा' निष्ठितार्थाः कृतकृत्याः मोक्षगामिनो भवन्ति । वा-अथवा अवशिष्टकर्माणः केचन कर्मसद्भावात् सम्यक्वादि सामग्री सद्भावेऽपि तद्भवे मुक्ता न भवन्ति किन्तु 'देवा' देवाः-सीधर्मायो देवाः 'एयं' एतत् पूर्वोक्त मोक्षगामित्रम् 'गेति' एकेषाम्-केपाश्चित् धर्म आदि विमानों में देव रूप से उत्पन्न होते हैं। इस प्रकार की कृन कृत्यता किन्हीं किन्हीं मनुष्यों को ही प्राप्त होती है, मनुष्य से भिन्न योनिक प्राणियों को प्राप्त नहीं होती। क्योंकि वे वैसा धर्माराधन नहीं कर सकते। अतएव मनुष्य ही सिद्धि का भागी होता है। यह मैंने भगवान के समीप साक्षात् सुना है ॥१६॥
टीकार्य-सुधर्माःवामी जम्बू स्वामी से कहते हैं-हे जम्बू ? लोको त्तर जिनशासन में मैंने यह सुना है कि धर्माराधन के योग्य ही मनुष्य मोक्षगामी होते हैं अथवा जिनके कर्म शेष रह जाते हैं, वे सम्यग्दर्शन
आदि सामग्री का सद्भाव होने पर भी कर्मों के मद्भाव के कारण उसकी परिपूर्णता न होने से उसी भवमें मोक्ष नहीं जाते किन्तु सौधर्मादि देव लोक में देव होते हैं। किन्हीं किन्हीं मनुष्यों को ही मोक्ष प्राप्ति होती है मनुष्य से भिन्न अन्य प्राणी उसी भव में कृतकृत्य नहीं જ સિદ્ધિને પામનાર બને છે. એ મેં ભગવાનના મુખેથી સાક્ષાત સાંભળ્યું છે. તેના
ટકાથં--સુધર્માસ્વામી જબૂસ્વામીને કહે છે કે- હે જમ્બુ લકત્તર જીન શાસનમાં મેં એવું સાંભળ્યું છે કે-ધર્મારાધનને એગ્ય મનુષ્ય જ મોક્ષ ગામી હોય છે. અથવા જેમને કમ શેષ રહી જાય તેઓ સમ્યક્દર્શન વિગેરે સામગ્રીને સદ્ભાવ હોય તે પણ કર્મોના અભાવને કારણે તેની પરિપૂર્ણતા ન હેવાથી એજ ભાવમાં મોક્ષ પામતા નથી. પરંતુ સૌધર્મ વિગેરે દેવલેકમાં દેવ થાય છે. કેઈ કોઈ મનુષ્યને જ મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. મનુ. ગથી ભિન્ન અન્ય પ્રાણી એજ ભવમાં કૃતકૃત્ય થઈ શકતા નથી. કેમકે

Page #548

समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५३७ मनुष्याणामेव भवति । किन्तु 'अमणुस्सेसु' अमनुष्येषु मनुष्यभिन्नेषु पाणिषु 'गो तहा' नो तथा-मनुष्यवदन्ययोनौ कृतकृत्यत्वं न भवति तत्र धर्माराधनावसरस्यैवासद्भावात् , अतो मनुष्य एव सिद्धिगतिभाग भवतीति 'मे' मया 'सूर्य' श्रुतम्-भगन्मुखाद श्रवणगोचरीकृतमतो नान्यथा भवत्यनः संयमपालने स्वया न प्रमदितव्यमिति भावः ।।१६।। मूलम्-अंतं करति दुक्खाणं इहमेगसि आहियं ।
आघायं पुण एंगेसिं दुल्लभयं सैमुस्सए ॥१७॥ छाया-अन्तं कुर्वन्ति दुःखाना है केषामाख्यातम् ।
____ आख्यातं पुनरेकेषां दुर्लभोऽयं समुच्छ्रयः ॥१७॥ हो सकते, क्योंकि उनकी धर्माराधना का अवसर ही नहीं मिलता। इस कारण मनुष्य ही सिद्धि प्राप्त कर सकता है। ऐसा मैंने भगवान के मुखसे सुना है अतः यह कथन अन्यथा नहीं हो सकता। आशय यह है कि इस कारण तुम्हें संयम का पालन करने में प्रमाद नहीं करना चाहिए ॥१६॥
अंतं करंति दुक्खाण' इत्यादि।
शब्दार्थ-'एगेसिं-एकेषां किसी अन्य तीर्थिकों का 'आहियंआख्यातम्' कथन है की देव ही अशेष दुःखों का अन्त करते हैं परंतु ऐसा संभवित नहीं है कारणकी 'इह-इह' इस जिन प्रवचन में तीर्थ कर आदिकों का कथन है की मनुष्य ही 'दुक्खाणं-दुःखानाम्' शारी તેમને ધમરાધનાને અવસર જ મલ નથી. તે કારણે મનુષ્ય જ સિદ્ધિ મેળવી શકે છે. આ પ્રમાણે મેં ભગવાન્ના મુખેથી સાંભળ્યું છે, તેથી આ કથન અન્યથા–અસત્ય થઈ શકતું નથી.
કહેવાને આશય એ છે કે–આ કારણથી તમારે સંયમનું પાલન કરવામાં પ્રમાદ કરે ન જોઈએ. ૧દા
'अतं करंति दुक्खाणं' त्या
शहाथ----‘एगेसिं-एकेषाम्' अर्थ मन्य भतपातुं 'आहिय-आख्यातम्' કહેવું છે કે દેવ જ અશેષ દુઃખને અંત કરે છે. પરંતુ એવું સંભવતું नथी. पर 'इह-इह' 240 न प्रयनमा तय ४२ विगैरेनु रेवु छ. -मनुष्य । 'दुक्खाणं-दुखानाम्' शारी२ि५ भने मानसि माना 'अंतं
सू० ६८

Page #549

सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थः--(एगेसि) एकेषां केषाश्चिद् वादिनाम् (आहियं) आल्यातकथनमस्ति यत् देवा एन अशेषदुःखानामन्तं कुर्वन्तीति किन्तु न तथा संभवत्यतः (ह) जिनमववने तीर्थकरादीनां कथनं यत् मनुष्या एव (दुक्खाणं) दुःखानां शारीरमानसानाम् (अंतं) अन्तं-नाशं (करंति) कुर्वन्ति नान्ये अन्यत्र देवादिभवे धर्माराधनस्यासंभवात् । अत्र विषये (एगेसि पुण) एकेप केषाश्चिद् गणधरादीनां रिक एवं मानसिक दुःखों का 'अंत-अन्तम्' नाश 'करंति-कुर्वन्ति' करते हैं अन्य देवादि भवमें धर्माराधन का अभाव है, अत: वे मोक्ष गति प्राप्त नहीं कर सकते हैं इस विषय में 'एगेसिं पुण-ए केषां पुनः' किसी गणधर आदि का 'आहियं-आख्यातम्' कथन है कि मनुष्य के विना 'अय-अयम्' आगे कहे जाने वाला 'समुस्मए-मभुग' जिन धर्म श्रवणादि रूप अभ्युदय भी 'दुल्लहे-दुर्लभः' दुर्लभ है फिर मोक्ष गमन की तो बात को क्या है ॥१७॥ ___ अन्वयार्थ-किसी किसी का ऐसा कहना है कि देव ही समस्त दुःखो का अन्त करते हैं किन्तु ऐसा हो नहीं सकता। जिनप्रवचन में तीर्थकर आदि का कथन है कि मनुष्य ही शारीरिक एवं मानसिक दालों का अन्त कर सकते हैं। उनसे भिन्न कोई अन्य प्राणी नहीं कर सकता, क्योंकि देव आदिके भव में धर्म की आराधना असंभव है। किन्हीं गणधर आदि का कथन है कि समस्त दुःखों का अन्त अन्तम्' नाश 'करति-कुर्वन्ति' ५२ . अन्य व विगैरेन। मपम धर्मा। ધનનો અભાવ છે. તેથી તેઓ મેક્ષ ગતિ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. આ समयमा एर्गचिं पुण-एकेषां पुनः' ।। ५२ विरेनु 'आहियं-आख्यातम्' । छे , मनुष्य शिवाय 'अयं-अयम्' हवे अपामा भावना। 'समु. स्सए-समु छु' - धर्म श्र ३५ सयु४५ ५ 'दुल्लभे-दुर्लभः' દુર્લભ છે તો પછી મેક્ષગમનની તે વાત જ શી કરવી ? ૧૭
અન્વયાર્થકઈ કેઈનું એવું કહેવું છે કે-–દેવજ સઘળા દુઃખને અંત કરે છે. પરંતુ એવું બની શકતું નથી પ્રવચનમાં તીર્થકર વિગેરેનું કથન છે કે મનુષ્ય જ શારીરિક અને માનસિક દુઃખને નાશ કરી શકે છે. તેનાથી ભિન્ન કેઈ અન્ય પ્રાણિ તેમ કરી શકતા નથી. કેમકે દેવ વિગેરેના ભવમાં ધર્મની આરાધના અસંભવિત છે. કેઈ કઈ ગણધર વિગેરેનું કથન

Page #550

समयार्थबोधिनी टोका प्र. श्रु. अ. १५ थादानीयस्वरूपनिरूपणम् ५३९ तु (आयाय) आरतं -कथनमस्ति या सादुः वान्त करणं तु दूरेऽस्ताम् किन्तु मनुष्यमन्तरेग (अयं) अयम् अग्रे निर्दिश्यमानः (समुस्सर) समुच्छ्रयः जिनधर्मश्रवणादिरूपः समुभयोऽपि (दुल्लहे) दुर्लभः निर्मोक्षगमनमिति ॥१७॥ . टोका--'एगेसि' एकेषां-केपञ्चित् गादिनाम् 'माहियं' आख्यात-कथन यत् देना एवं उत्तरोतरस्थान प्रान्तः सर्वदुः बानामतं कुर्वन्ती तन्न, तर धर्माराधनासंभवात् किन्तु मनुष्या एव (दुकावाणं) दुःखानाम (अंतं) अन्तं नाणं 'करंति' कुर्वन्ति तत्रैव धर्माराधनसामग्रीस नावात् । अ विषये 'एगेसि पुण' एकेषां केषाश्चिद् गणधरादीनां तु 'आघायं-आख्यातं कथनं भवति यत् सर्वदुःखानामन्तकरणं दृरेऽपास्ताम् किन्तु मनुष्यमन्तरेण प्रथमम् 'अयं' अयम्-अग्रे निर्दिश्यमानः 'समुस्सए' समुह या मनुष्यभवार्यक्षेत्रजिनधर्मश्रवणादिरूपोऽभ्युदयोऽपि युगसंमिलिकान्यायेन 'दुल्लहे' दुर्लभोवर्तते । उक्तश्च-- करना तो दूर रहा, मनुष्य के विना आगे कहा जाने वाला जिनधर्म श्रवण आदि रूप संयोग भी दुर्लभ है। मोक्ष को प्राप्त करने की तो पात ही क्या है ॥१७॥
टीकार्थ-कोई कोई कहते हैं कि देव ही उच्च से उच्चतर स्थान प्राप्त करते हुए समस्त दुःखों का अन्त करते हैं । यह कथन ममीचीन नहीं हैं, क्योंकि देव वैसी धर्मागधना नहीं कर सकते । दुःखों का अन्त तो मनुष्य ही कर सकते है। मनुष्यभव में ही धर्माराधना की परिपूर्ण सामग्री का सद्भाव होता है। इस विषय में गणधर आदि का कथन है कि मनुष्यभव, आर्यक्षेत्र, जिनधर्म श्रवण आदि अभ्युदय प्राप्त होना हुर्लभ है। कहा भी है-'ननु पुनरिदमति दुर्लभम्' इत्यादि . છે કે-સઘળા દુઃખને નાશ કરે તે દૂર રહ્યો, મનુષ્યની વિના આગળ કહેવામાં આવનાર જીન ધર્મ શ્રવણ વિગેરે રૂપ સંગ પણ દુર્લભ છે. તે પછી મે ક્ષ પ્રાપ્ત કરવાની તે વાત જ કેમ કહી શકાય ? ૧ળા
ટીકાઈ—કઈ કઈ કહે છે કે – દેવ જ ઉંચામાં ઉંચું સ્થાન પ્રાપ્ત કરીને સઘળા દુખને અંત કરે છે. આ કથન એગ્ય નથી. કેમકે દેવ એ પ્રમાણેની ધર્મારાધના કરી શકતા નથી. દુઃખને અંત તે મનુષ્ય જ કરી શકે છે. મનુષ્ય ભવમાં જ ધર્મારાધનની પૂર્ણ સામગ્રી રહેલી છે. આ વિષ થમાં ગણધર વિગેરેનું કહેવું છે કે મનુષ્યભવ, આર્યક્ષેત્ર, જનધમ શ્રવણ, विगेरे ५० युट्य माध्याय प्राप्त थ दुल छे. खुप छ । 'ननु पुनरिदमतिदुर्लभम्' या

Page #551

सूत्रकृतास्त्रे 'ननु पुनरिदमतिदुर्लभ, मगाध संसारजलधिविभ्रष्टम् ।
मानुष्यं खद्योतक,-तडल्लता विलसितप्रतिभम् ॥१॥इति। तथा च-अयं हि साधनाधारो मनुष्यभवो महताऽऽयासेन दीर्घतरकालेन माप्तो भवति । एतावता मनुष्यभवस्य दुर्लभ वदा अन्यशरीराऽपेक्षया मनुष्यशरीरस्य वैलक्षयं कथितम् । तच्च वैलक्षण्यं मोक्षमापकत्वमेव । ततश्च सिद्धमेतद् यत् मईद्वचने यहातिपादितं मनुष्यस्यै। मोक्षो नाऽन्यस्य तत्समीचीन मेवेति ॥१७॥ मूलम्-ईओ विद्धंसमाणस्स पुणो संबोहि दुल्लहा ।
दुल्लहाओ तहचाओ जे धम्म? वियागरे॥१८॥ छाया-इतो विध्वंसमानस्य पुनः संबोधि दुर्लभा ।
दुर्लभाश्च तथार्चाः या धर्मार्थे व्यागृगति ।।१८।। ... 'मनुष्य भव जुगनू के प्रकाश के समान तथा बिजली चमक के समान अत्यन्त चपल है। आगाप संसार सागर में यह गिर जाय तो पुन: इसकी प्राप्ति होनी अतीव दुर्लभ है।' ___ मोक्षसाधना का आधार मनुष्य भव अत्यन्त कठिनाई से दीर्घकाल में प्राप्त होता है । इस प्रकार मनुष्य भव की दुल मता कहते हुए अन्य शरीरों की अपेक्षा मनुष्य शरीर की विलक्षणता प्रकट की गई है। वह विलक्षणता यही है कि इसीसे मोक्ष प्राप्त हो सकता है। अतएव वह सिद्ध हुआ कि अर्हत्प्रवचन में जो प्रतिपादन किया गया है कि मनुष्य ही मोक्ष प्राप्त कर सकता है, अन्य नहीं, सो समीचीन ही है ॥१७॥
મનુષ્યભવ પ્રકાશની જેમ તથા વિજળીના ચમકારાની જેમ અત્યંત ચપળ છે. આગાધ સંસાર સાગરમાં તે પડી જાય તે ફરીથી તેની પ્રાપ્તિ થવી અત્યંત દુર્લભ છે.
મેક્ષ સાધનને આધાર રૂપ મનુષ્ય ભવ ઘણું જ કઠણાઈ પછી લંબે કાળે પ્રાપ્ત થાય છે. આ પ્રમાણે મનુષ્ય ભવ દુર્લભ પણું બતાવતા થકા અન્ય શરીરની અપેક્ષાએ મનુષ્ય શરીરનું વિલક્ષણ પણું પ્રગટ કરેલ છે. આ વિલક્ષણ પણું એજ છે કે-આનાથી જ મેક્ષ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, એથી એ સિદ્ધ થાય છે કે અહીં પ્રવચનમાં જે પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે, કે મનુષ્ય જ મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી શકે છે, અન્ય નહીં તે કથન સત્ય જ છે. ૧છા

Page #552

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५४१
अन्वयार्थी--(इओ) इत:-मनुष्षभवतः (विद्धंममाणस्स) विध्वंसमानस्य परिभ्रश्यतः पाणिनः (पुगो) पुनः जन्मान्तरे (संबोहि) संबोधिः जिनधर्मपाप्तिरूपः (दुल्लहा) दुर्लभाः दुष्माप्यो भवति । कथमित्य ह-याः मनुष्यभनभ्रस्य जन्नजन्मानारेऽपि (तहच्चा) तथार्चा:-तथाविधदेहाः बोधिप्राप्तियोग्य शरीराणि, अथवा तथार्चा इति बोधिग्रहगयोग्या आत्मपरिणतिरूपाः शुमले क्याः (दुल्लहाओ) 'इओ विद्धसमाणस्स' इत्यादि।
शब्दार्थ-'इओ-इत:' जो इम मनुष्य भवसे विद्धसमाणस्सविध्वंयमानस्य' भृष्ट होते हुवे प्राणी को 'पुणो पुनः' जन्मान्तरमें 'संयोहि-संबोधि:' जिन धर्म प्राप्ति रूप योगी 'दल्लका-दुर्ल माः' दुर्लभ होता है कारण की मनुष्य भवसे भ्रष्ट होने वालो को जन्मजन्मान्तरमें भी 'तहच्चामो-तथाई' बोधि प्राप्ति योग्य शरीर अथवा बोधिग्रहण योग्य आत्मपरिणति रूप शुभ लेश्या 'दुल्लहामो दुर्लभा' दुर्लभ होता है 'जे-य: जो अर्चा जो देह को 'धम्मटे-धर्मार्थे' जिनोक्त धर्म के अनुष्ठान को 'विघागरे-व्यागृणीयात्' व्याख्यान द्वारा कहते हैं ऐसा देह दुर्लभ होता है ॥१८॥ ___अन्वयार्थ---मनुष्य भव से भ्रष्ट हुए प्राणी को पुनः जन्मान्तर में घोधि जिनधर्म की प्राप्ति होना कठिन है। क्योंकि मनुष्य भव से चूके प्राणी को जन्म जन्मान्तर में भी बोधि प्राप्त होने योग्य शरीर अथवा बोधी ग्रहण के योग्य शुभ लेश्या का माप्त होना कठिन है। जिस प्रकार
'इओ विद्धसमाणम्स' त्यात
शहा-'इओ-इतः' मा भनुष्य १५थी 'विद्धंसमाणस्स-विध्वंस. मानस्य' प्रष्ट था। प्राणीने 'पुणो-पुनः' मान्तरमा 'संबोहि-संबोधिः'
नयम प्राति३५ माथि 'दुल्लहा-दुल भाः' geet Bय छे. ४१२६५ है मनु ध्यमवयी अ थापणाने सन्मभान्तरमा पर तहाचाओं-तथा :' બધીની પ્રાપ્તી એગ્ય શરીર અથવા બોધિ ગ્રહણ એ આત્મપરિણતિ ३५ शुभ अश्या 'दुल्लाहाओ-दुर्लभाः' न डाय छे. 'जे-या रे यारे डने 'धम्मद्वे-धर्मार्थे' नेतना अनुहानने 'वियागरे-व्यागृणीयात्' વ્યાખ્યાન દ્વારા કહે એવું શરીર દુર્લભ હોય છે. ૧૮
અન્વયાર્થ–મનુષ્ય ભવથી ભ્રષ્ટ થયેલ પ્રાણીને જન્માન્તરમાં ફરીથી બધિ-જીન ધર્મની પ્રાપ્તિ થવી મુકેલ છે. કેમકે મનુષ્ય ભવથી ચૂકેલા પ્રાશીને જન્મ જન્માન્તરમાં પણું બેધિ પ્રાપ્ત થવા યોગ્ય શરીર અથવા બધિગ્રહણ યોગ્ય શુભ લેસ્થાનું પ્રાપ્ત થવું કઠણ છે. જે રીતે શરીરને

Page #553

રે
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
दुर्लभाः लब्धुम भवन्ति यत् (जे) याः अब यान् देवान् (म) धर्मार्थ जिनोक्तधर्मानुष्ठाने (वियागरे) व्यागृणीयात् - व्यापारयेत् । एतादृशा देहा दुर्लभा भवन्ति ये धर्मकार्ये योजयितुं शक्यन्तेऽतएव 'संबोधिदुर्लभा इति भगवता कथितमिति भावः ||१८||
टीका-पूर्वोक्तममुच्छ्रस्य दुर्लभत्वेनामाप्तास्मोत्कर्षतया 'ओ' इसोऽ स्मात् मनुष्यमवान् धर्मावरण सामग्री संकुलात् 'विद्वंसमाणस्स' विध्वंसमानस्य विभ्रश्यतोऽकृतपुण्यस्य अस्यामपारसाराव्यां परिभ्रतः पुणो' पुनः द्वितीयवारम् 'संबोधि' संबोधिः जिनधर्ममाप्तिः 'दुल्ला' दुर्लभा भवति यतो हि सम्पऋत्वात् परिभ्रष्टस्य पुनः सम्यक्त्वमाप्रुष्टोऽप परावर्तनकालात् । अतएव संबोधिदुर्लम इत्युकर केन कारणेन बोधिलेमा भवतीत्यत आह'तहच्चाओ' तथाचः तथा तथामकारा बोधिप्राप्ति योग्या अवः देहाः मनुष्यभवाद् भ्रष्टस्याकृतपुण्यस्य प्राणिनः 'दुल्लहाओ' दुर्लभाः अन्धस्य द्वारमाप्तिके देह को धर्म के अनुष्ठान में लगाया जाता है, वह देह दुर्लभ है, इस कारण बरोधि की प्राप्ति भी दुर्लभ है ॥ १८ ॥
,
टीकार्थ- पूर्वोक्त मनुष्य देह दुर्लभ है । इसे पाकर भी जिसने आत्मोत्कर्ष प्राप्त नहीं किया, यह धर्माचरण की सामग्री से युक्त इस मनुष्य भव से जब गिर जाता है तो अपार संसार सागर में भ्रमण करते हुए जीवको दूसरी बार जिनधर्म की प्राप्ति दुर्लभ हो जाती है। क्योंकि सम्यक्त्व से भ्रष्ट हुए जीव को पुनः सम्यक्त्व की प्राप्ति करने में उत्कृष्ट अपाध पुल परावर्तन का लग जाता है। इसी कारण बोधि की प्राप्ति दुर्लभ कही गई है। घोधि दुर्लभ क्यों है ? इसका उत्तर यह है कि बोधि प्राप्त करने योग्य मनुष्यशरीर, मनुष्य भव से भ्रष्ट एवं पुण्य
ધર્મના અનુષ્ઠાનમાં લગાડવામાં આવે છે. એવા દેહની પ્રાપ્તિ થવી હુમ છે, તે કારણે બે:ધિની પ્રાપ્તિ પણ દુર્લભ છે. ૧૮૫
ટીકાથ—ક્તિ-પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે મનુષ્ય દેહ ફરી મળવા દુ ભ છે, તેને મેળવીને પણ જેણે આત્મઋષ પ્રાપ્ત કરેલ નથી. તે ધર્માચરણની સામગ્રીથી યુક્ત આ મનુષ્ય ભવથી જ્યારે પડી જાય છે, તે અપાર સંસાર સાગરમાં ભમતા થકા જી વાર જીન ધર્મની પ્રાપ્તિ દુર્લભ થઈ જાય છે. કેમકે-સમ્યક્ત્વથી ભ્રષ્ટ થયેલા જીવને ક્રીથી સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ કરવામાં ઉત્કૃષ્ટ અપાધ પુદ્ગલ પર્વત કાળ લાગી જાય છે. એજ કારણે માધિની પ્રાપ્તિ દુલ ભ કહેલ છે આધિ દુર્લભ કેમ છે ? આ પ્રશ્નના ઉત્તર એ છે કે-એધિ પ્રાપ્ત કરવાને ચાગ્ય મનુષ્ય શરીર મનુષ્ય ભવથી ભ્રષ્ટ અને પુષ રહિત પ્રાશિને

Page #554

-
समयार्थबोधिनी टीका प्र. व. अ. १५ आदानीयस्यरूपनिरूपणम् वत्मा'तुमशक्या भवन्ति । अथवा यदि बोधिमाप्ति योग्यदेहमाप्तिः कदाविद् भवेदपि किन्तु तत्र तहच्चाओ' तथा ः-तथा तथा प्रकाराः सम्यग् बोधग्रहजरूगः अर्चा:-लेश्याः शुमलेश्याः तथाविधात्मपरिणतयः 'दुल्लहाओ' दुर्लभाः लन्धुमशक्याः भवन्ति यत् 'जे' याः अर्चाः देहान् शणी 'धमटे' धर्मार्थ-जिनो. तश्रुतचारिवलक्षणधर्मानुष्ठाने 'वियागरे' ब्यागृणीयात्-व्यापारयेत् मनुष्यभवभ्रष्टस्य पाणिनः यदाश्रित्य पुनों धलाभं कृत्वाऽऽगानं शुभपरिणामेन धर्मकार्ये संयोजयेत् तादृशमनुष्यशरीरमाप्ति दुर्लभा भत्तीति भावः ॥१८॥ मूलम् --जे धम्म सुद्धर्मक्खंति पडिपुन्न मणेलिसं।
अणेलिससस जठाणं तम्स जम्मकहा कओ॥१९॥ छाया- ये धर्म शुद्धमाख्यान्ति प्रतिपूर्णमनीदृशम् ।
__ अनीदृशस्य यत्स्थानं तस्य जन्मकथा कुतः ॥१९॥ हीन प्राणी को पुनः मिलना कठिन होता है। जैसे अंधे मनुष्य को बार प्राप्त करना आसान नहीं होता उसी प्रकार पुण्य हीन को मनुष्यभव मिलना आसान नहीं होता। कदाचित् बोधि प्राति के योग्य देह प्राप्त भी हो जाय तो भी शुभ लेग अर्थात् मारमा की प्रशस्त अध्यक्षमा रूप परिणति दुर्लभ होती है, जिसे मनुष्य जिनोक्त श्रुत-चारित्र धर्म में लगा सके।
तात्पर्य यह है कि मनुष्य भव से भ्रष्ट प्राणी को, जिसके आश्रय से पुनः घोधिलाभ कर के, शुभ परिमाण से धर्मकार्य में लगाया जा सके, ऐसे मनुष्य शरीर की प्राप्ति होना दुर्लभ होता है ॥१८॥ ફરી થી મળવું મુશ્કેલ છે. જેમ આંધળા માણસને ઠાર મેળવવું સહેલું નથી. એ જ પ્રમાણે પુણ્ય વિનાનાને મનુષ્ય ભવ મળ સહેલો નથી. કદાચ બેધિ પ્રાપ્ત કરવાને ચગ્ય શરીર મળી પણ જાય તે પણ શુભ લેસ્થા અથર્ આમાના પ્રશસ્ત અધ્યવસાય રૂપ પરિણતિ દુર્લભ હોય છે. કે જેને માણસ નેક્ત શ્રત ચારિત્રનાં લગાવી શકે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે –મનુષ્ય ભવથી ભષ્ટ થયેલ પ્રાણીને જેના આશ્રયથી ફર થી બે ધિની પ્રાપ્તિ કરીને શુભ પરિણામથી ધર્મ કાર્યમાં લગાવી શકાય, એવા મનુષ્ય શરીરની પ્રાપ્તિ થવી દુર્લભ હેય છે. ૧૮

Page #555

५४४
सूत्रकृताङ्गस्
अन्वयार्थः - (जे) ये महापुरुः (बुद्ध) शुद्धं जिनेन्द्रपतिपादितत्वाभिमलम् अतएव (अलिस) अनीदृशम् अनन्यसदृशम् अनुपमम् पुनश्च (पडिपुन्नं) प्रतिपूर्ण मोक्षमार्गसाधक भावपरिपूर्ण सत् एतादृशं (धम्मं ) धर्म श्रुतचारित्रलक्षणम् (अति) आख्यान्ति भव्येभ्य उपदिशन्ति स्वयमाचरन्ति च तस्य तादृशस्य
'जे धम्म सुमति' इत्यादि ।
शब्दार्थ -- 'जे - यः' जो महापुरुष 'सुद्ध-शुद्धम्' जिनेन्द्र प्रतिपादिन होनेसे निर्मल अत एव 'अलिम अनीदृशम्' अनुपम 'पडिपुन्न - प्रतिपूर्णम् प्रतिपूर्ण मोक्षमार्ग के साधक भाव परिपूर्ण होने से इस प्रकारका 'धम्मं धर्मम्' नचारित्र रूप धर्म को 'अति-आख्यान्ति' व्याख्यान द्वारा कथन करते हैं अर्थात् भवों को उपदेश करते हैं और स्वयं आचरणभी करते हैं 'अणेलिसरस- अनीदृशस्य' पूर्वोक्त धर्म का 'जं ठाणं - परस्थानम्' जो स्थान अर्थात् आधार भूत जो मुनि 'तरसतस्य' उनका 'जम्मकहा- जन्मकथा' जन्म की बात भी 'कभ - कुतः ' कहांसे हो सकती है ? अर्थात् जन्म धारण करने की बात तो दूर रही परंतु 'जन्म' ऐसा वचन भी नहीं कह सकते हैं ॥ १९ ॥
अन्वयार्थ - जो महापुरुष जिनेन्द्र प्रतिपादित होने के कारण निर्मल, अनएव अनुगम, प्रतिपूर्ण अर्थात् मोक्षमार्ग साधकता से परिपूर्ण, धर्म का भव्य जीवों को उपदेश देते हैं और स्वयं धर्मका आचरण करते
-
'जे धम्मं सुद्धमति' त्यिाहि
शार्थ - ' जे-य:' ने मात्र 'सुद्धं - शुद्धम्' भनेन्द्र प्रतिपाहित होवाथी निर्भय अतश्मे 'अणे लस - अनीदृशम्' अनुपम 'डिपुण्णं प्रतिपूर्णम्' संपूर्ण मे क्षभार्थना साध आव परिपूर्य होवाथी मा प्रहारना 'धम्मंधर्मम्' श्रुतयारित्र ३५ धर्म'ने 'अक्खति - आख्यान्ति' व्याध्यान द्वारा उथन કરે છે અર્થાત્ ભવ્યેાને ઉપદેશ કરે છે. અને પેતે આચરણ પણ કરે છે. 'अलिसा - अनीदृशस्य' पूर्वोस्त धर्मनुं 'जं ठाणं यत्स्थानम्' के स्थान अर्थात् आधार भूत ने भुनि 'तरस तस्य' तेनी 'जम्म कहा- जन्मकथा' भनी बात
'कओ - कुतः' यांथी यहां शड़े ! अर्थात् भन्म धारथ रवानी बात तो દૂર રહી પરંતુ ‘જન્મ' એવુ વચન પણુ કહી શકાતુ નથી. ૫૧૯ા
અન્વયાય—જે મહ પુરૂષ જીનેન્દ્ર પ્રતિપાદિત હાવાના કારણે નિલ, અતએવ અનુપમ, પ્રતિપૂ અર્થાત્ મે ક્ષમાગના સાધક પણાથી પરિપૂર્ણ ધમના ભવ્ય જીવાને ઉપદેશ આપે છે, અને સ્વયં આચરણ કરે છે, જે
प्रम

Page #556

मार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम्
(असिस्स) अनीदृशस्य पूर्वोक्तस्य धर्मस्य (जं ठाणं) यत्स्थानं य आधारः तत्परिपालकत्वादाधारभूतो यो मुनिः (तस्स) तस्य तद्धर्मपरिपालकस्य ( जम्भकहां) जन्मकथा - जन्मवार्त्ताऽपि (कओ) कुतः भवति जन्मग्रहणं दुरेऽपास्ताम् ( जम्मे ) ति वचनपद्धतिरपि तस्मै नोच्चार्यत इति स अजरामरो भूत्वा सिद्धो भवतीति भावः ॥ १९॥
टीका - अपिचाऽन्यत् - 'जे' ये महापुरुषाः विशुद्धान्तःकरणाः समुत्पन्न केवलज्ञानाः करतलामलकवत् समस्तजीवा जीवादिसकल पदार्थद्रष्टारस्ते 'सुद्ध' शुद्धम् निर्मलं सकलदोषवर्जितम् 'धम्मं' धर्मम् श्रुतचारित्रलक्षणम् 'अक्खति' आरूपान्ति लोकेभ्यः प्रतिपादयन्ति स्वयं च तादृशं शुद्धं धर्ममाचरन्ति च । कथंभूतं धर्ममिति धर्ममेव विशिनष्टि - 'पडिपुन्नं' प्रतिपूर्णम् मोक्षमार्गसाधकायतचारित्रसद्भावात् लंपूर्णम् 'असिं' अनीदृशम् - अनन्यसदृशम् जिनेन्द्रमतिपादितत्वात् षट्कायरक्षणहैं, जो उस अनुपम धर्मका भाजन हैं अर्थात् उस धर्मको पालने वाले जो मुनि हैं, उनके जन्म की कथा हीं क्या ? अर्थात् उनका जन्मग्रहण सर्वथा बंद हो जाता है वह अजर-अमर - अजन्मा होकर सिद्ध जाते हैं ॥ १९ ॥
टीकार्थ - - और भी कहते हैं जो महापुरुष विशुद्ध अन्तःकरणवाले हैं, जिन्हें केवलज्ञान उत्पन्न है। चुका है, जो हथेली पर रक्खे आंवले के समान समस्त जीव अजीव आदि पदार्थों के ज्ञाता हैं, वे सब दोषों से रहित धर्म का प्रतिपादन करते हैं और स्वयं भी उस धर्मका आच रण करते हैं । वह धर्म कैसा होता है ? सो कहते हैं - मोक्षमार्ग के साधक चारित्र के सद्भाव के कारण सम्पूर्ण तथा जिनेन्द्र द्वारा प्रति
આ અનુપમ ધર્મના પાત્રરૂપ છે, અર્થાત્ એ ધર્મનું પાલન કરવાવાળા જે મુનિ છે, તેના જન્મની વાર્તા જ શુ કહેવી ? અર્થાત્ તેમને જન્મ ગ્રહણુ કરવાનું સવથા મધ જ થઈ જાય છે. તે અજર, અમર, અજન્મા થઈ ને સિદ્ધ બની જાય છે. ૫૧૯ના
ટીકા હવે વિશેષ રીતે કહેવામાં આવે છે—જે મહાપુરૂષ વિશુદ્ધ 'તઃકરણુ વાળા હાય છે, જેને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઇ ચુકેલ છે, જે હાથમાં--હુંથેલીમાં રાખેલ આંમળાની માફક સઘળા જીવ અજીવ વિગેરે પદા
શંને જાણનારા છે, તેએ સઘળા દાષાથી રહિત એવા ધમ'નુ પ્રતિપાદન કરે છે. અને પાતે પણ એ ધર્મનું આચરણ કરે છે. તે ધમ કેવા હોય છે? તે ખતાવે છે.-મેાક્ષમાર્ગના સાધક, ચારિત્રના સદ્ભાવથી સમ્પૂર્ણ, તથા જીનેન્દ્ર દ્વારા પ્રતિપાદન કરાયેલ હાવાથી તથા ષટુંકાય જીવાની રક્ષા
सू० ६९

Page #557

..
सूत्रकृतास्त्रे माणत्वाञ्च निरूपमं धर्ममाख्यान्तीति पूर्वेणान्वयः । तस्य तादृशस्य पूर्वोक्तस्य 'अणेलिसस्स' अनीदृशस्य अनन्यसदृशस्य धर्मस्य ज्ञानदर्शनचारित्रयुक्तस्य 'ज' यत् 'ठाणं' स्थानम् आधारः तत्परिपालकत्वात्तदाधारभूतो यो मुनि भवेत् 'तस्स' वस्य-अनीशधर्मपरिपालकस्य 'जम्मकहा' जन्मकथा-जन्मवार्ता 'को' कुतः भवति, अनीदृशधर्मपरिपालकस्य पुनर्जन्म न भवतीति भावः । यद्वा 'अणेलिसस्स' अनीदृशस्य अनीदृशधर्मपरिपालकस्येत्यर्थः, 'जं ठाणं' यत्स्थानं मोक्षाख्यमस्ति 'तस्स तस्य तत्स्थान प्राप्तस्य 'जम्मकहा' जन्मकथा 'कओ' कुतः, तस्य पुनर्जन्मद्रेऽपास्ताम् किन्तु जन्मेति वाक्यपद्धतिरपि तस्मै वक्तुं नोचिता भवति धावतः सिद्धो भवतीति भावः ॥१९॥ मूलम्-कओ कैयाइ महावी उपजति तेहा गया।
तहागया अप्पार्डिन्ना चक्खू लोगस्सणुतरा ॥२०॥ ... छाया-कुतः कदाचिन्मेधावी उत्पद्यन्ते तथागताः ।
___तथागता अपतिज्ञाः चक्षुलोकस्याऽनुत्तराः ॥२०॥ पादित होनेके कारण तथा षट्काय रक्षा रूप होने से अनुपम होता है। इस अनुपम धर्म का जो आधार है अर्थात् जो मुनि इस धर्म का पालन करता है, उसके जन्म की कथा ही कैसे हो सकती है ? अर्थात् पुनजन्म नहीं होता। अथवा ऐसे धर्म का पालन करने वाले का जो स्थान है। उस स्थान को अर्थात् मोक्ष को प्राप्त पुरुष का पुनर्जन्म सर्वथा नहीं होता है। उसके लिए 'जन्म' ऐसा कहना भी उचित नहीं है। वह सदा काल के लिए सिद्ध हो जाता है ॥१९॥ 'कओ कयाह मेहावी' इत्यादि।
शब्दार्थ--'तहागया-तथागताः' अपुनरावृत्ति से हुए अर्थात् मोक्ष રૂપ હેવાથી અનુપમ હોય છે, આ અનુપમ ધર્મને જે આધાર છે, અર્થાત જે મુનિ આ ધર્મનું પાલન કરે છે, તેના જન્મની કથાજ કેવી રીતે થઈ શકે ? અર્થાત્ તેમને પુનર્જન્મ થતું નથી. અથવા એ રીતના ધર્મનું પાલન કરવાવાળાને પુનર્જન્મ થતો નથી. અથવા એવા ધર્મનું પાલન કરવાવાબાનું જે સ્થાન છે, તે સ્થાનને અર્થાત્ મોક્ષને પ્રાપ્ત પુરૂષને પુનર્જન્મ સર્વથા થતું નથી. તે માટે જન્મએમ કહેવું તે પણ ઉચિત ન તેથી સદાકાળ માટે સિદ્ધ થઈ જાય છે. ૧૯
'को कयाइ मेहावी' त्याह A -तहागया-तथागताः' मधुनरावृत्तियी थये अर्थात मोक्षने

Page #558

समयार्थबोधिनी टीका प्र.श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५७ ___ अन्वयार्थः-(तहागया) तथागताः-अपुनरावृत्या गताः मोक्षं माताः (मेहावी) मेधाविनः केवलज्ञानिनः तीर्थकरगणधरादयः (कयाइ) कदाचित्-कस्मिविदर्षि काले (को) कुतः कथं केन प्रकारेण (उप्पज्जति) उत्पद्यन्ते इति भावः (अप्पडिमा) अप्रतिज्ञाः अनिदानाः आशंसारहिताः (तहागया) तथागता तीर्थकरगणधरादयः (अणुत्तरा) अनुत्तरा लोकोत्तरं केवलदर्शनवन्तः (लोगस्स) लोकस्य-जीवसमूहस्य (चक्खू) चक्षुः-चक्षुरिव चक्षुः सदसदर्थप्रदर्शकत्वान्नेत्रभूताः सन्तीति ॥२०॥ प्राप्त 'मेहावी-मेधाविनः' केवलज्ञान वाले तीर्थंकर गणधर आखि 'कयाइ-कदाचित्' किसी भी कालमें 'कओ-कुतः' किस प्रकारसे 'उपज्जति-उत्पद्यन्ते' उत्पन्न होता है ? अर्थात् उत्पन्न नहीं होता है 'अप. डिन्ना-अप्रतिज्ञाः' निदान रहित 'तहागया-तथागताः' तीर्थंकर गणघर
आदि 'अणुत्तरा-अनुत्तरा' लोकोत्तर केवलज्ञान और केवल दर्शन वाले 'लोगस्स-लोकस्य' जीवसमूह के 'चक्खू-चक्षुः नेत्रभूत कड़े जाते हैं ॥२०॥ ____ अन्धयार्थ--जो पुनरागमन से रहित होकर मोक्ष को प्राप्त हुए हैं और मेधावी अर्थात् केवलज्ञानी हैं, वे क्या किसी समय किसी प्रकार जन्म लेते हैं ? अर्थात् उनका कभी पुनर्जन्म नहीं हो सकता। वे सब प्रकार की कामना से रहित, लोकोत्तर केवल-ज्ञान-दर्शन में सम्पन्न तीर्थंकर गणधर आदि जीवों के लिए चक्षुरूप होते हैं अर्थात सत् असत् पदार्थों के प्रदर्शक होने के समान होते हैं ॥२०॥
तो 'मेहावी-मेधावीनः' उपशाना ताय ४२ ४५२ विशेष 'कयाइ-कदाचित्' ६ ५५ णे 'कओ-कुतः' ४या Rथी 'उप्पज्जंति-तपद्यन्ते' 64न्न थाय छ १ अर्थात् ५-न यता नथी. 'अपडिन्ना-अप्रतिज्ञा निसान हित 'तहागया-तथागताः' ती ४२ गधर विगेरे 'अणुत्तरा-अनुत्तराः' सत्त२ 340 शान मने उपर शनवाणा 'लोगस्स-लोकस्य' ७१ सभूलना 'चक्खू-चक्षुः' नेत्र३५ उपाय छे. ॥२०॥
અન્વયાર્થ-જે પુનરાગમનથી રહિત થઈને મોક્ષને પ્રાપ્ત થયા છે. અને મેધાવી અર્થાત્ કેવલજ્ઞાની છે, તેઓ શું કઈ સમયે કઈ પણ પ્રકાર જન્મ ગ્રહણ કરે છે? અર્થાત્ તેઓને પુનર્જન્મ કોઈ પણ વખતે તે નથી. તેઓ બધા પ્રકારની કામનાઓથી રહિત લોકોત્તર કેવળ જ્ઞાન દશા નથી યુક્ત તીર્થકર ગણધર વિગેરે જે માટે નેત્ર રૂપ હોય છે. અર્થાત સત અસત્ પદાર્થોને બતાવવાળા હેવાથી નેત્રરૂપ હોય છે. મારા

Page #559

Japa
सूत्रकृतासूत्रे
टीका - 'तहागया' तथागताः तथारूपेण अपुनरागमनरूपेण गतास्तथागताः सिद्धिं गताः 'मेहावी' मेधावीनः - केवलज्ञानवन्तः 'कयाइ' कदाचिदपि कस्मिश्चिदपि काले 'कओ' कुतः - कथम् ' उप्पज्जेति' उत्पद्यन्ते ? कर्मकारणवीजाभावात् जन्माङ्कुरोत्पत्तिः कथं भवेत् जन्मजरामरणाकुले संसारे कथमपि न समुत्पद्यन्ते इति भावः, तथा 'अप्पडमा' अप्रतिज्ञाः न विद्यते प्रतिज्ञा निदानबंधनरूपा येषां ते अप्रतिज्ञा अनिदानाः देवादिऋद्ध्याशंसावर्जिताः आत्मकल्याणभावनावश्वात् 'तहा गया' तथागताः तीर्थंकर गणधरादयः 'अणुतरा' अनुत्तरा - लोकोत्तर केवळ ज्ञान के व लदर्शनवन्तस्ते 'लोगस्स' लोकस्य - पड्जीवनिकायरूपस्य 'चक्खू' चक्षुः-चक्षुरिवचक्षुः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूपमोक्षमार्गप्रदर्शकत्वात् चक्षुर्भूताः सन्तीति ॥ २० ॥
टीकार्थ - अपुनरावृत रूप से सिद्धि को प्राप्त केवल ज्ञान दर्शन से सम्पन्न महापुरुष क्या कभी पुनः जन्म लेते हैं ? तात्पर्य यह है कि कर्म रूपी बीज का अभाव हो जाने से जन्म रूपी अंकुर की उत्पत्ति नहीं होती, अतएव जन्म जरा मरण से आकुल इस संसार में उनका पुनरागमन नहीं होता। वे अप्रतिज्ञ होते हैं अर्थात् सब प्रकार की प्रतिज्ञाओं से रहित होते हैं उन्हें देव ऋषि आदि की कोई भी अभिलाषा नहीं होती । आत्मकल्याण की भावना वाले होने से निदान ( नियाणा) बन्धन से मुक्त होते हैं। ऐसे तथागत अर्थात् सर्वज्ञ सर्वदर्शी तीर्थंकर गणधर आदि षट्काय रूप लोक के लिए, सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र और तप रूप मोक्षमार्ग के प्रदर्शक होने के कारण चक्षु के समान हैं ॥२०॥
અપુનરાવૃત્તપણાથી સિદ્ધિને પ્રાપ્ત થયેલ કેવળજ્ઞાન, કેવ લ
7
ટીકા દૃ નથી ચુક્ત મહાપુરૂષ શુ કચારેય પુનર્જન્મ લે છે? કહેવાનુ તાત્પય એ છે કે-કમરૂપી ખીના અભાવ થવાથી જન્મરૂપી અંકુરની ઉત્પત્તિ થતી નથી. તેથી જ જન્મ, જરા-વૃદ્ધાવસ્થા અને મરણુથી વ્યાપ્ત આ સસારમાં તેમનું પુનરાગમન થતું નથી. તેઓ અપ્રતિજ્ઞ ડાય છે. અર્થાત્ સઘળા પ્રકારની પ્રતિજ્ઞાઓથી રહિત હાય છે. તેમને દેવઋદ્ધિ વિગેરે કઇ પ્રકારની અભિ લાષા-ઇચ્છા હૈતી નથી. આત્મ કલ્યાણની ભાવના વાળા હૈાવાથી નિદાન (નિયાણા) અન્ધનથી મુક્ત હાય છે, એવા તથાગત અર્થાત્ સજ્ઞ સદી તીથ કર ગણધર વિગેરે ષટ્કાય રૂપ લેાક માટે સમ્યક્દન, જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તપરૂપ માક્ષમાના પ્રદેશ -મતાવનારા હેાવાથી નેત્રની સમાન છે. ારના

Page #560

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् मूलम्-अणुत्तरे ये ठाणे से कासवेण पवेईए।
जे किंचा णिवुडा एंगे नि," पीवंति पंडियाँ॥२१॥ छाया-अनुत्तरं च स्थानं तत् काश्यपेन प्रवेदितम् ।
___ यत्कृत्वा निता एके निष्ठां प्राप्नुवन्ति पण्डिताः ॥२१॥ अन्वयार्थ:-(से य) तच्च शास्त्रप्रसिद्धम् (अणुतरे) अनुत्तरम् , न उत्तरं यस्माद तत् तपः संयमादिरूपम् (ठाणं) स्थानं संयमानुष्ठानरूपं (कासवेण) काश्यपेनकश्यपगोत्रीयश्रीवर्धमानस्वामिना (पवेइए) प्रवेदितमू-परूपितम् (ज) यद्अनुत्तरं स्थानं (किच्चा) कृत्वा समाराध्य (एगे) एके केचन महापुरुषाः (निव्वुडा) निताः कषायानलनाशेन शीतलीभूताः अतएव (पंडिया) पण्डिता:पापभीरवो मुनयः (नि8) निष्ठां संसारपर्यवसानरूपां सिद्धिम् (पावंति) प्राप्नु. वन्ति मोक्षं गच्छन्तीति भावः ॥२१॥ 'अणुत्तरे य ठाणे से' इत्यादि।
शब्दार्थ--'से य-तच्च' शास्त्रप्रसिद्ध 'ठाणे-स्थानम्' संयमानुष्ठानरूप स्थान 'कासवेण-काश्यपेन' काश्यपगोत्रवाले श्री वर्धमान स्वामीने पवेहए-प्रवेदितम्' प्ररूपित किया है 'जं-ठाणं-यत्स्थानम् जो स्थान अनुत्तर तप संयम आदि 'किच्चा-कृत्वा' करके 'एगे-एके कोई महापुरुष 'निम्बुडा-निवृताः' निवृत्त होते हैं अतः 'पंडिया-पण्डिताः' पोप भीर बुद्धिमान मुनि 'निढें-निष्ठाम्' संसार के अन्तको 'पाति-प्राप्नुवन्ति' प्राप्त करते हैं ॥२१॥
अन्वयार्थ--काश्यगोत्रीय श्री वर्धमान स्वामी के द्वारा प्ररूपित संयम रूप स्थान सर्वोत्तम स्थान है, जिसकी आराधना करके अनेक
'अणुत्तरे य ठाणे से' त्या
शहाय-से य-सच्च' शाश्व प्रसिद्ध 'ठाणे-स्थानम्' सयभानु 311३५ स्थान 'कासवेण-काश्यपेन' ॥श्य५ गोत्रा श्री. १ भान २वामी 'पवेइए प्रवेदितम्' ५३पित इयु छे. 'जं ठाण-यत् स्थानम्' २ थान अनुत्तर त५ सयम विगैरे 'किच्चा-कृत्वा' अरीन 'एगे-एके' । महापु३५ 'निव्वुडा-निवृ'ना निवत्त थाय छे. 'अतः 'पंडिया-पण्डिताः' ५५ मि३ भुद्धिमान मुनि 'निद्र-निष्ठाम' सारना मतने 'पावंति-प्राप्नुवन्ति' प्राप्त ४३ छ. ॥२१॥
અન્વયાર્થ-કાશ્યપ ત્રિીય શ્રીવર્ધમાન સ્વામી દ્વારા પ્રરૂપિત સંયમ રૂપ સ્થાન સર્વોત્તમ સ્થાન છે. જેની આરાધના કરીને અનેક મહાપુરૂષ

Page #561

सूत्रकृताङ्गो. ___टीका-'से य' तच्च-शास्त्र पसिद्धम् 'अणुतरे' अणुत्तरं न विद्यते उत्तरं प्रधानं यस्मात् तत्-अनुत्तरम् सर्वश्रेष्ठं 'ठाणे' स्थानम्-संयमानुष्ठानरूपं 'कासवेण' काश्यपगोत्रोत्पन्नेन भगवता श्री वर्धमानस्वामिना 'पवेइए' प्रवेदित-प्रतिपादितम् , अनेन किम् ? इत्याह-'जं ठाणे' यत् स्थानम् , अनुत्तरं संयमाख्यम् 'किच्चा' कृत्वा-समाराध्य तत्समाराधनेनेत्यर्थः 'एगे' एके-केचन महापुरुषाः संसाराऽसारतादर्शनेन समुपलब्धवैराग्याः 'निव्वुडा' निताः कषायानलप्रशमनेन शीतलीभूताः अतएव 'पंडिया' पंडिता:-पापाड्डीताः पण्डिताः पापभीरवः सन्तः 'निर्ट' निष्ठा-संसारपर्यवसानरूपां सिद्धि पावंति' प्राप्नुवन्ति मोक्षमधिगच्छन्तीति भावः ॥२१॥ महापुरुष अपनो कषाय रूपी अग्नि को बुझा कहके शीतल बने हैं। इसी से पाप भीरु मुनि सिद्धि प्राप्त करते हैं ॥२१॥
टीकार्थ-वह शास्त्र प्रसिद्ध सर्व श्रेष्ठ संयम पालन रूप स्थान काश्यप गोत्र में उत्पन्न भगवान् श्री वर्धमान स्वामीने प्रतिपादन किया है, किसी अन्य ने नहीं, क्योंकि उनसे अतिरिक्त किसी दूसरे धर्मोप. देशक में ऐसी प्ररूपणा करने की शक्ति ही नहीं है। उस संयमस्थान की आराधना करके कोई कोई पुरुष संसार की असारता देख कर और वैराग्य को प्राप्त करके, कषाय रूपी अग्नि को प्रशान्त करके शीतल हुए हैं। यहां कोई कोई' कहने का आशय यह है कि सभी में इस प्रकार की शक्ति नहीं होती है। इसी संयम स्थान की आराधना कर के पण्डित पुरुष जन्ममरण अवसान रूप सिद्धि को प्राप्त करते-मोक्ष पाते हैं ॥२१॥ પિતાની કષાય રૂપ અગ્નિને ઓલવીને શીતળ બન્યા છે. તેનાથી પાપભીરમુનિ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે. મારા
ટીકાથે-તે શાસ્ત્ર પ્રસિદ્ધ સર્વશ્રેષ્ઠ સંયમ પાલન રૂપ સ્થાન કાશ્યપગોત્રમાં ઉત્પન્ન થાયેલા ભગવન વર્ધમાન સ્વામીએ પ્રતિપાદન કરેલ છે. અન્ય કેઈ એ નહીં. કેમકે-તેમના શિવાય કઈ બીજા ધર્મોપદેશકમાં એવી પ્રરૂપણ કરવાની શક્તિ જ નથી. તે સંયમ સ્થાનની આરાધના કરીને કોઈ કઈ પુરૂષ સંસારનું અસ૨ પણું જોઈએ અને વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત કરીને કષાય રૂપી અગ્નિને શાંત કરીને શીતળ બન્યા છે. અહિયાં કે કોઈ એમ કહેવાને આશય એ છે કે-સઘળાઓમાં એ પ્રમાણેની શક્તિ હોતી નથી. આજ સંયમ સ્થાનની આરાધના કરીને પંડિત પુરૂષ જન્મ મરણના અવસાન ૩૫ સિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરે છે. અર્થાત મોક્ષ મેળવે છે. ૨૧

Page #562

समयाबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५५१ मूलम्-पंडिए वीरियं लद्धं निग्घायाय पंवत्तगं।
धुणे पुव्वकडं कम्मं गवं वाऽविणं कुबइ ॥२२॥ छाया-पण्डितो वीर्य लन्ध्या निर्घाताय प्रवर्तकम् । - धुनीयात् पूर्वकृतं कर्म नवं वाऽपि न कुर्यात् ॥२२॥
अन्वयार्थः- (पंडीए) पण्डितः सदसद्विवेकी (निग्घायाय) निर्घाताय निःशेषकर्मणां निर्जरणाय (पवत्तगं) प्रवर्तकं (वीरियं) वीर्य-पण्डितवीर्यम् (ल ) सध्या-अवाप्य (पुषबडं) पूर्णकृतं पूर्वभवेषु यत्कृतं (कम्म) कर्म-ज्ञानावरणीयादिकमष्टमकारकम् (धुणे) धुनीयात् अपनयेत् तथा (णवं) नव-नवीनं (वावि) वापि (ण कुबई) न कुर्यादिति । २२॥
'पडिए वीरिय' इत्यादि।
शब्दार्थ--पंडिए-पण्डिता' सदसत् विवेक को जानने वाला पुरुष 'निग्यायाय-निर्धाताय' अशेष कर्म की निर्जरा के लिये 'पवत्तगंप्रवर्तकम्' कर्मक्षपण योग्य 'वीरियं-वीयम्' पंडित वीर्य को 'लद्धलब्ध्वा प्राप्त करके 'पुचकडं-पूर्वकृतम्' पूर्वभवमें किये 'कम्म-कर्म' ज्ञानावरणीयादि आठ प्रकार के कर्मको 'धुणे-धुनीयात्' दूर करे तथा 'णवं-नवं' नवीन 'वावि-वापि' अथवा 'ण कुव्वइ-न कुर्यात न करे ॥२२॥ ___अन्वयार्थ हेय और उपादेय का विवेक रखने वाला पण्डित (मेधावी) पुरुष समस्त कर्मों की निर्जरा के प्रवर्तक पण्डितवीर्य को प्राप्त करके पूर्वोपार्जित ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकार के कर्मों का क्षय करे और नवीन कर्म उपार्जन न करे ॥२२॥
'पंडिए वीरियं लटुं' त्या
शा--'पंडिए-पण्डितः' सत् असत् विन लावाणी ५३५ 'निग्धायाय-निर्घाताय' अशेष भनी नि२॥ भाटे 'पवत्तगं-प्रवर्तकम्' भक्ष. पण योग्य 'वीरिय-वीर्यम्' ५डित वाय. '-लब्ध्वा' पास उशने 'पुव्वकंड-पूर्व कृतम्' पूर्वमा ४२सा 'कम्म-कर्मम्' ज्ञाना१२०ीय विशेरे भाई प्रा२न भने 'धुणे-धुनीयात्' ६२ ४२ तथा 'णवं-नवम्' नवीन 'वावि-वापि' मथ। 'ण कुव्वइ-न कुर्यात्' न ४२ ॥२२॥
અન્વયાર્થ– હેય અને ઉપાદેયને વિવેક રાખવા વાળા પંડિત (મેધાવી) પુરૂષ સઘળા કર્મોની નિર્જરાના પ્રવર્તક પંડિત વીર્યને પ્રાપ્ત કરીને પૂર્વોપાર્જિત જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે કર્મોને ક્ષય અને નવા કર્મોનું ઉપાર્જન ન કરે પરરા

Page #563

सूत्रकृतासत्रे. ___टीका-किंचाऽन्यत्-पंडिए' पण्डितो हेयोपादेय विवेकज्ञो मेधावी 'निग्यायाय' निर्घाताय-कर्मनिर्जरणाय 'पवत्तगं' प्रवर्तक-प्रवृत्तिकारकं कर्मक्षपणसमर्थ 'पीरियं' वीर्यम्-अनेकभवदुर्लभं निरतिचारसंयमतपोरूप पण्डितवीर्य 'लर्छ' लब्ध्वा -क्षयोपशमात् माप्य 'पुन्यकर्ड' पूर्वकृतम्-पूर्वपूर्वतरपूर्वतमाद्यनेकभवसंचितम् 'कम्म' कर्म सामान्यं विशेष वा चिकणं ज्ञानावरणीयादिकमष्टविधं कर्म 'धुने' धुनीयाद् अपनयेत् पूर्वलब्धपण्डितवीर्येण क्षपयेदित्यर्थः, तथा 'नवं वावि' नवमपि नूतनमपि कर्म आस्रवनिरोधात् 'न कुबई' न कुर्यात् । आत्मार्थी मुनिः पण्डितवीय समवाप्याऽनेकभवपरंपरोपार्जितं कर्मजालं भिन्द्यात् , 'न कुर्यान्नूतनं कर्म' इति जाननवीनमकुर्वन् ज्ञानावरणीयादि समस्ताऽऽवरणाद्विमुक्तो भवति, इति भावः ॥२२॥ __टीकार्थ--सत् असत् में भेद समझने वाला मेधावी पुरुष कर्मों की निर्जरा करने के लिए, कर्मक्षय में समर्थ, अनेक भवों में दुर्लभ निरतिचार संयम एवं तप रूप पण्डित वीर्य को पूर्वकृत कर्म के विशिष्ट क्षयोपशम से प्राप्त करके, अनेकानेक पूर्वजन्मों में संचित ज्ञानावर णादि आठ प्रकार के चिकने कर्मों का उस पण्डितवीर्य से क्षय करे
और आस्रव के कारणों का निरोध करके नवीन कर्मों का बन्ध न करे। ___ तात्पर्य यह है कि आत्मार्थी मुनि पण्डितवीर्य को प्राप्त करके अनेक भवों की परम्परा में उपार्जित कर्मजाल को भेद डाले और नवीन कर्मों को उपार्जन न करे। ऐसा करने से वह समस्त कर्मों से मुक्त हो जाता है ॥२२॥
ટીકાથ–સત્ અસમાં ભેદ સમજવાવાળા મેધાવી પુરૂષ કર્મોની નિર્જરા કરવા માટે કર્મક્ષયમાં સમર્થ, અનેક ભવમાં દુર્લભ નિરતિચાર સંયમ અને તપ રૂપ પંડિત વીર્યને પહેલા કરેલા કર્મના વિશેષ પ્રકારના
પશમથી પ્રાપ્ત કરીને અનેકાનેક પૂર્વજન્મમાં સંચિત જ્ઞાનાવરણાદિ આઠ પ્રકારના ચિકણ કમેને તે પંડિતવીર્યથી ક્ષય કરે. અને આસ્સવના કારને નિરોધ કરીને નવીન કમેને બંધ ન કરે.
તાત્પર્ય એ છે કે આત્માર્થી મુનિ પંડિત વીર્યને પ્રાપ્ત કરીને અનેક ભની પરમ્પરામાં ઉપાર્જન કરેલા કર્મની જાળને ભેદી નાખે અને નવા કર્મોનું ઉપાર્જન ન કરે. એમ કરવાથી તે સઘળા કર્મોથી મુક્ત થઈ જાય છે. ૨૨

Page #564

समार्थबोधिनी टीका प्र. क्षु. अ. १५ आदानीय स्वरूपनिरूपणम्
मूलम् ण कुवई महावीरे अणुपुब्वकडं रैयं । रेयसा संमुंही भूया कैम्मं हे चाण जं मेयं ॥ २३ ॥ छाया - न करोति महावीर आनुपूर्व्या कृतं रजः । रजसा संमुखीभूताः कर्महित्वा यन्मतम् || २३ || अन्वयार्थ : – (महावीरे) महावीर :- कर्मविदारणसमर्थो मुनिः (अणुपुञ्चकडं) आनुपूर्वीकृतं - आनुपूर्व्या मिथ्यात्वाविरतिकषायममादा चशुभ योगेः अनन्तमसमा 'ण कुम्बई महावीरे' इत्यादि ।
शब्दार्थ - - ' महावीरे - महावीरः ' कर्मके विदारण में शक्तिवाला मुनि 'अणुपुण्यकर्ड - अनुपूर्व्वा कृनम्' दूसरे प्राणी जो कमसे मिध्यात्व, अविरति, कषाय, प्रमाद आदि अशुभ योगोंसे अनन्त भव से प्राप्त संस्कार के क्रम से लब्ध किया हुआ 'रयं रजः' ज्ञानावरणीयादि कर्मरज वा पापकर्म ण कुम्बई न करोति' नहीं करता है कारण की 'स्यारजसा' पूर्वभव से उपार्जित कर्म से ही पाप होता है अतः 'कम्मं-कर्म पापकर्म अथवा उसके कारणको 'हेच्चाण- श्यक्या' त्याग करके 'ज' पक्ष' जो 'मयं मतं' तीर्थंकर आदि महापुरुषों के सम्मत और मोक्षके उपाय रूप तपः संयमादिरूप के 'संमुहीभूयासंमुखीभूताः' सन्मुख होते हैं अर्थात् मोक्षप्राप्ति के योग्य आचरण में ही तत्पर रहते हैं ||२३||
अन्वयार्थ - महावीर अर्थात् कर्म विदारण करने में समर्थ मुनि मिथ्यात्व, अविरति प्रमाद, कषाय एवं अशुभ योग के द्वारा अनुत 'ण कुव्वई महावीरे' धत्याहि
12
शब्दार्थ'--'महावीरे - महाबीरः' उना विद्यारमां शक्तिवाणी भूनि aggage-engyout zan' om ugell of suell leua, mlarla, 3a14, પ્રમાદ, વિગેરે અશુભ ચૈાગથી અનન્ત ભવથી પ્રાપ્ત કરેલા સ`સ્કારના ક્રમથી प्राप्त उरेखा ‘रयं-रजः' ज्ञानावरणीय विगेरे उर्भ २०४ अथवा पापण कुब्वइ - न करोति' उश्ता नथी. भर है 'रयसा - रजस्सा' पूर्व लवमा ला ठर्भथी ४ पाप थाय छे. तेथी 'कम्म' - कर्म'' पापभ अथवा तेना ने 'हेच्चाण - त्यक्त्वा' त्याग ने 'जं यत्' ने 'मयं मत्तम्' तीर्थ ३२ विगेरे भा પુરૂષને સમ્મત અને માક્ષના ઉપાયરૂપ तपः संयभाहिना 'संमुही भूचा संमुखी भूताः' सन्भुभ थाय छे. अर्थात् भोक्ष प्राप्ति योग्य आयरन તત્પર રહે છે. ા!
५५३
અવાથ”—મહાવીર અર્થાત્ ક્રમનું વિદારણ કરવામાં સમથ મુનિ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ કષાય, અને અશુભ યોગ દ્વારા અનંત લવામાં
सू० ७०

Page #565

सूत्रकृतागसत्रे गतसंस्कारक्रमेण वा कृतं-समागतं यत् (श्यं) रजा-ज्ञानावरणीयादिकर्मधूलिं पापं वा (ण कुव्वई) न करोति यतः (स्यसा) रजसा-पूर्वभवोपार्जितकर्मणैव पापमुपादीयते, अतः (कम्म) कर्म पाप कर्म तत्कारणं वा (हेच्चाण) हित्वा-त्यक्त्या (ज) यत् (मयं) मतं-तीर्थङ्करादि महापुरुषैः सम्मतं मोक्षोपायभूतं तपासंयमा. दिकं तस्य (संमुहीभूया) संमुखीभूताः तदभिमुखाः साधवो भान्तोति ॥२३॥ . टीका-'महावीरे' महावीर कर्मविदारणसमर्थः 'अणुपुब्बकडं' आनुपूर्व्याअनन्तमवागतसंस्कारक्रमेण वा कृतं समागतम्-अनन्तभवसमागताशुभसंस्कारजन्यं 'रयं' रजा-रज इव रजः मालिन्यकारकत्वात् , तच्च कर्म ज्ञानावरणीयाधष्टविधं यदशानिभिः क्रियमाणं तत् ‘ण कुचई' न करोति कुत इत्याह-यतः 'रयसा' रजसाकर्मणा पूर्वकृतकर्मणैव कर्मबध्यते पूर्वभयोपार्जितकर्मतन्तुभिरेव-आगामिभवकर्मभवों के संस्कार क्रम से आगत ज्ञानावरण आदि कर्म-रज को अथवा पापको, जिसे दूसरे प्राणी बांधते हैं, इसका बन्ध न करे। पूर्व भवमें उपार्जित कर्म से ही पापों का ग्रहण होता है, अतः कर्म, पाप अथवा उसके कारणों को त्याग कर मुनि तीर्थंकर आदि महापुरुषों द्वारा सम्मत मोक्ष के कारण तप और संयम आदि के सन्मुख होते हैं ॥२३॥ .. टीकार्थ--समस्त कर्मों को विनष्ट करने में समर्थ वीर पुरुष अनन्त भवों में उपार्जित मिथ्यात्व, अविरति, प्रमाद, कषाय और योग की परम्परा से या अनन्त भवों से चले आए संस्कारों से अशुभ संस्कार 'जन्य रज को अर्थात् अज्ञानी पुरुषों द्वारा उपार्जित की जाने वाली रज
के समान मलीनता को उत्पन्न करने वाली ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकार के कर्म रूपी रज को उपार्जित नहीं करता है। क्योंकि पूर्वकृत સંસ્કારના ક્રમથી આવેલ જ્ઞાનાવરણ વિગેરે કર્મ-રજને અથવા પાપને કે જેને બીજા પ્રાણિ બાંધે છે. તેનો બંધ ન કરે પૂર્વભવમાં પ્રાપ્ત કરેલ કમથી જ પાપનું ગ્રહણ કરાય છે. તેથી કર્મ-પાપ અથવા તેના કારણે ત્યાગ કરીને મુનિ તીર્થકર વિગેરે મહાપુરૂષ દ્વારા સન્મત મોક્ષને માટે તપ અને સંયમ વિગેરેની સંમુખ થાય છે. પારકા
ટીકાર્થ–સઘળા કર્મોને નાશ કરવામાં સમર્થ વિરપુરૂષ અનન્ત ભામાં પ્રાપ્ત કરેલા મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય, અને ગિની પરંપરાથી અથવા અનંત ભથી ચાલતા આવેલા સંસ્કારોથી અશુભ સંસ્કારથી થવાવાળી રજની સરખા મલીન પણને ઉત્પન્ન થવાવાળી જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠ પ્રકારની કમરૂપી રજને પ્રાપ્ત કરતા નથી. કેમકે-પહેલાં કરેલ કર્મથી જ નવીન કર્મ બાંધે છે. કર્મ રૂપી તાંતણથી આવનારી કર્મરૂપી સાડી બને

Page #566

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५५५ शाटी संतन्यते इति भावः अतः 'कम्म' कर्म वर्तमानभवे क्रियमाणं पापं कर्म 'हेच्चाण' हित्वा परित्यज्य 'जं मयं' यन्मतम् यत् तीर्थकरादिमहापुरुषैः संमतं मोक्षोपायभूतं तपःसंयमादिकं तस्य सिंमुहीभूया' संमुखीभूताः-तदभिमुखा: तदाराधनपरायणाः साधनो भवन्तीति । येऽधुना संसारोन्मुखास्ते मन्ये पूर्वजन्मोपार्जितकर्मवशवत्तिन एव यथायथं कर्मान्तरं संपादयन्तः भवपरंपरामेव माप्नुवन्ति । महापुरुषस्तु पण्डितवीर्येण संयुक्तः पूर्वजन्मकृतमष्टप्रकारकं कर्माऽपगमय्य मोक्ष प्राप्नुवन्तीति भावः ॥२३॥ मूलम्-जं मयं सवसाहणं तं मयं सल्लगत्तणं ।
साहइत्ताण तं तिन्ना देवा वा अभविंसु ते ॥२४॥ छाया- यन्मत सर्वसाधूनां तन्मतं शल्यकर्तनम् ।
साधयित्वा तत्तीर्णाः देवा वा अभूवन ते ॥२४॥ कर्म से ही नवीन कर्म बंधता है, कर्म रूपी तन्तुओं से ही आगामी कर्म रूपी साड़ी बनती है। अतएव साधु वर्तमान भव में किये जाने वाले कर्म को त्याग कर तीर्थंकर आदि महोपुरुषों द्वारा सम्मत, मोक्ष के उपायभूल तप संयम आदि के अभिमुख होते हैं। __आशय यह है कि इस समय जो संसार की ओर उन्मुख हैं, पूर्वजन्म में उपार्जित कर्मों के वशीभूत होकर नये नये कर्मोंका बन्ध करते हुए भवपरम्परा को ही प्राप्त होते हैं। किन्तु महावीर पुरुष पण्डितवीर्य से युक्त होकर पूर्वजन्म में उपार्जित आठ प्रकार के कमों को दूर करके मोक्ष प्राप्त करते हैं ॥२३॥ ___ 'जमयं सवसाहणं' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'ज-सन्चसाहूणं मयं-यत्सर्वसाधूनां मतम्' जो सब છે. તેથી જ સાધુ વર્તમાન ભવમાં કરવામાં આવવાવાળા કર્મને ત્યાગ કરીને તીર્થકર વિગેરે મહાપુરૂ દ્વારા સઘળા મેક્ષના ઉપાય રૂપ તપ અને સંયમ त२५ भन गावे छे.
કહેવાનો આશય એ છે કે–આ વખતે જે સંસાર તરફ વળેલા છે. તે પૂર્વ જન્મમાં પ્રાપ્ત કરેલ કર્મોને વશ થઈને નવા નવા કર્મોને બંધ કરતા થકા ભાવ પરંપરાને પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ મહાવીર પુરૂષ પંડિત વીર્યથી યુક્ત થઈને પૂર્વ જન્મમાં પ્રાપ્ત કરેલ આઠ પ્રકારના કર્મોને દૂર કરીને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે. ૨૩
'ज मयं मनसाहूण' त्यादि Ava-.-'जं सनसाहूणं मयं-यत् सर्वसाधूनां मतम्' रे मस्त साधु

Page #567

सुत्रकृतास्त्र ___ अम्वयार्थः--(जं सबसाहूणं मयं) यत्सर्वसाधूनां मतं संयमस्थानरूपं (तं ममोचन्मतं (सल्लगवणं) शल्यकर्त्तनं-शल्यस्य ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधकर्मणः कर्त्तनं नास भवति, अतः (त) तन्मतं संयमानुष्ठानरूपं (साहइत्ताण) साधयित्वा संम्पक्समाराध्य बहवः संसारसागरं (तिना) तीर्णाः-पारं प्राप्ताः । वा-अथवा ये अवशिष्टकर्माणः यदि भवेयुस्ते (देवा) देवाः-सौधर्मादयः अनुत्तरोपपातिका वा देवाः (अभविसु) अभूवन ते तत”च्युत्वा मनुष्यभवे सेत्स्यन्तीति भावः ॥२४॥ साधुओं को मान्य है 'तं मयं-तन्मतं' वही मत 'सल्लगत्तर्ण-शल्यकर्तनम्' शल्यज्ञानावरणीयादि आठ प्रकार के कर्म को काटने वाला होता है अतः 'तं मयं-तन्मतम्' संयमानुष्ठान रूप उस मतको 'साहहत्ताणसाधयित्वा' आराधित करके बहुत से लोक संसारसागर को 'तिन्नासीमा तैर गये हैं अथवा 'देवा-देवा' सौधर्मादि अथवा अनुत्तरोपपातिक देव 'अभविसु-अभूवन' हुए हैं वे वहाँसे चवकर मनुष्यभवमें राम होते हैं ॥२४॥ ____ अन्वायर्थ--समस्त साधुओंका जो मत है, वही मत ज्ञानावरणीय भादि आठ प्रकार के कर्म का विनाशक है । अतएव उस संयमानुष्ठान रूप मत की सम्यक् आराधना करके बहुत से जीव संसार सागर से भर हुए हैं। जिनके कर्म शेष रह गए वे सौधर्म आदि या अनुत्तरो. पातिक देव हुए हैं। वहांसे च्यव कर और मनुष्य भव प्राप्त करके वे सिद्धि प्राप्त करेंगे ॥२४॥ बनाने मान्य 314 तं मय-तन्मतम्' मे मत 'सल्लगत्तणं-शल्यकर्त्तनम्'
ય-અર્થાત્ જ્ઞાનાવરણીયાદિ આઠ પ્રકારના કર્મને કાપવાવાળા બને છે. તેથી *मय-तन्मतम्' सयमाना अनुहान ३५ मे मतने 'साहहताण-साधयित्वा'
पित रीन un at संसार सारने 'तिन्ना-तीर्णाः' तरी या छे. भया 'देवा-देवाः' सोधात अथवा अनुत्तरा५पाति: हे 'अभविसु-अभू. જિ થયા છે. તેઓ ત્યાંથી આવીને મનુષ્ય ભવમાં ઉત્પન્ન થાય છે. મારા
અન્વયાર્થ––સઘળા સાધુઓને જે મત છે. એ જ મત જ્ઞાનાવરણીય વિગેરેઆઠ પ્રકારના કર્મને વિનાશક છે. તેથી જ એ સંયમાનુષ્ઠાન રૂ૫ મતની સંસ્થફ આરાધના કરીને ઘણું જ સંસાર સાગરથી પાર ઉતર્યા છે. જેમના કર્મ બાકી રહ્યા તેઓ સૌધર્મ વિગેરે અથવા અનુત્તરપપાતિક દેવ બન્યા છે. ત્યાંથી વીને અને મનુષ્ય ભવ પ્રાપ્ત કરીને તેઓ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરશે પારકા

Page #568

समयार्थबोधिनी टीका प्र.शु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५५७
टीका--अपि च-'ज' यत सय साहूगं' सर्वसाधूनाम् तीर्थकरगणधरादीनां 'मयं' मत-संयमस्थानरूपं वर्तते 'तं मयं तन्मतं-तदेवमतं 'सल्लगत्तण' शल्यकर्त्तनम्-शल्यं पाप कर्भ-ज्ञानावरणीयादिकमष्टविधं तत्कर्त्तयति विनाशयति यद तत्-शल्यकर्तनम् पापनाशकं भवति अतः तत् संयमस्थानरूपं मतं 'साहइत्ताण' साधयित्वा-सम्पगाराध्य अने के महापुरुषाः 'तिन्ना' तीर्णाः-संसारसागरपार प्राप्ताः वा-अथवा येऽवशिष्टशुभकर्माणः सन्ति 'ते' ते-संयमस्थानाराधनमभावात् 'देवा' देवा-सौधर्मादयः एकमावतारिणः अनुत्तरोपपातिका देवा वा 'अभविसु' अभूवन , सर्वकर्मक्षयात् अने के संसारसागरसमुत्तीर्य मोक्षं प्राप्ताः । येषां पुनः कदाचित् शुभकर्माणि अवशिष्टानि भवेयुस्ते देवत्वं माप्य पुनर्मनुष्यभवे समागत्य सेत्स्यन्तीति भावः ॥२४॥
टीकार्थ--और भी कहते हैं। तीर्थकरों गणधरों आदि का जो संयमानुष्ठान रूप मत है, वही शल्यों को काटने वाला है अर्थात ज्ञाना. धरण आदि पापकर्मों का क्षय करने वाला है। उसके अतिरिक्त अन्य कोई मत शल्य काटने वाला नहीं है। अतः उस मत की सम्पक आराधना करके अनेक महापुरुष संसारसागर से पार हुए हैं और जिनके कर्म क्षीण होने से रह गए वे उस संयमाराधना के प्रभाव से एक भवावतारी अनुत्तरोपपातिक देव के रूप में उत्पन्न हुए ।
तात्पर्य यह है कि संयम का आराधना करने से जिनके कर्म सर्वथा क्षीण हो जाते हैं, वे संसार सागर से तिर कर सिद्धि प्राप्त कर लेते हैं। जिनके कुछ शुभ कर्म शेष रह जाते हैं, वे देवगति प्राप्त करके पुनः मनुष्य भव में आकर सिद्धि प्राप्त करेंगे ॥२४॥ 1 ટીકાઈ–-વિશેષમાં કહે છે-તીથ કરે અને ગણધર વિગેરેને જે સંયમાનુષ્ઠાન રૂપ મત છે, એજ કર્મરૂપી શોને કાપવાવાળે છે. અર્થાત જ્ઞાનાવરણ વિગેરે પાપ કર્મોને ક્ષય કરવાવાળો છે. તે સિવાય બીજો કોઈ મત શલ્યને દૂર કરનાર નથી. તેથી એ મતની આરાધના કરીને અનેક મહા પરૂ સંસારથી પાર થયા છે, અને જેમના કર્મ ક્ષય થવાથી બાકી રહેલા છે તેઓ તે સંયમારાધનના પ્રતાપથી એક ભવાવતારી અનુત્તરપપાતિક દેવના રૂ૫માં ઉત્પન્ન થાય છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--સંયમનુ આધિન કરવાથી જેઓના કર્મો સર્વથા નાશ પામે છે, તેઓ સંસાર સાગરથી તરીને સિદ્ધિ પામે છે, અને જેમના કંઈક શુભ કર્મો બાકી રહી જાય છે, તેઓ દેવગતિ પ્રાપ્ત કરીને ફરીથી મનુષ્ય ભવમાં આવીને સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરશે. ૨૪

Page #569

५५८
-
-
-
सूत्रकृतोङ्गसूत्रे मूलम्-अभविंसु पुरा वीरों आगमिस्ता वि सुव्वया।
दुन्निबोहस्त मग्गस्त अंतं पाउकरा तिन्ने तिबेमि ॥२५॥ छाया--प्रभूवन हि पुरा वीरा आगामिन्यपि सुत्रताः।
दुनिबोधस्य मार्गस्य अन्तं मादुष्करास्तीः ॥इति ब्रवीमि॥२५॥ अन्वयार्थः--(पुरा) पुरा-अतीतकाले बहवः (वीरा) वीराः कर्मविदारण. समर्था वीरमुनयः (अभविंस) अभून् तथा (आगमिस्सावि) आगमिष्यत्यपि
'अभविसु पुरा वीरा' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'पुरा-पुरा' भूतकाल में अनेक 'बीरा-वीरा' कर्मके विदारणमें समर्थ मुनि 'अभविसु-अभूवन्' हो चुके हैं तथा 'आगमि.
सावि-भागमिष्यत्यपि' भविष्यकालमें भी 'सुब्धयो-सुव्रताः' पांचमहाव्रतको धारण करने वाले सुव्रत मुनि होंगे उपलक्षण से वर्तमानकोल में भी अनेक मुनि विद्यमान हैं वे सब वीर 'दुन्नियोहस्स-दुनियोधस्य' पामर प्राणिके द्वारा जानने में अशक्य ऐसे 'मग्गस्त-मार्गस्य' सम्यक दर्शनज्ञान चारित्ररूप मोक्षमार्गके 'अंत-अन्तम्' अंत करके 'पाउकरा -प्रादुष्कराः' अन्य भव्यों के प्रति प्रगट करने वाले होते हैं और उपदेशक हो करके 'तिमा-ती' भवके पारको प्राप्त हो गये हैं 'त्ति-इति' इस प्रकारसे जैसा भगवान् के समीपसे मैंने सुना हैं उस प्रकार से 'बेमि-ब्रवीमि' कहता हूं ॥२५॥
अन्वयार्थ-अतीत काल में बहुत से वीर मुनि हुए हैं और भवि. ध्यत् काल में भी पंचमहाव्रतधारी मुनि होंगे, उपलक्षण से वर्तमान
'अभविसु पुरा वीरा' त्या
शा-'पुरा-पुरा' भूतभा भने 'वीरा-वीराः' भनु विहारय ४२वामी समर्थ भुनि 'अभविं-अभूवन्' ७ गया है. तथा 'आगमिस्मावि-आगमिष्यत्यपि' भविष्यमा ५५ 'सुबया-सुरताः' पांय महान. તેને ધારણ કરવાવાળા સુત્રત મુનિ થશે. ઉપલક્ષણથી વર્તમાનકાળમાં પણ सन भनियो विद्यमान छ तमा मा 'दुन्निवाहस्व-दुर्निबोधस्य' पाभर प्रालिये। द्वा२१ तापामा मशय सेवा 'मगास्स-मार्गस्य'सभ्यश्शन ज्ञान, यारित्र ३५ भोक्ष भागना 'अंतं -अन्तम्' मत २ ‘पाउकरा-प्रादृष्कराः' मान्य नव्या प्रत्ये प्रगट ४२वा डाय छे. सने 64हेश पीने 'तिन्नातीर्णाः' ११ ३पी समुद्री पा२ थ ॥ छे. 'त्ति-इति मा प्रभाग २ शत भगवान पांसेथी में सinuयुं छे प्रभार 'बेमि-ब्रवीमि' हुँ छु ॥२५॥
मन्वयार्थ --भूतभा पवार भुनिया च्या छ भने सविध्या. ળમાં પણ પાંચ મહાવ્રત ધારી મુનિયે થશે. ઉપલક્ષણથી વર્તમાનકાળમાં

Page #570

समयाबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १५ आदानीयस्वरूपनिरूपणम् ५५२ अनागतकालेऽपि सुन्नया) सुत्रताः पञ्चमहाव्रतधारिणः भविष्यन्ति उपलक्षणात् वर्तमानकालेऽपि बहवो वीरमुनयो भवन्ति ये महाविदेह क्षेत्र सेत्स्यन्ति । ते सर्वेऽपि भूतभविष्यद्वर्तमानकालिका वीराः (दुन्निबोहस्त) दुर्निबोधस्य पामरमाणिभिर्बोद्धमशक्यस्य (मग्गस्स) मार्गस्य सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूपमोक्षमार्गस्य (अंत) अन्तम्-परिपूर्णतारूपमवाप्य तस्यैव मार्गस्थामभव्येभ्यः (पाउकरा) प्रादुष्कराः प्रकटकारकाः उपदेशकाः सन्तः (तिना) तीर्णाः भवपारं प्राप्ता आसन् । (ति) इति-एवं यथा भगवत्सकाशात् मया श्रुतं तथा (वेमि) ब्रवीमि कथयामि । इति जम्बूस्वामिनं प्रति सुधर्मस्वामिनः कथनमिति ॥२६॥ ___टीका-'पुरा' पूर्व स्मिन् काले अतीते कालेऽने के 'वीरा' वीराः-कर्मणां विनाशने समर्था मुनयः 'अविसु' अभूान् , वर्तमानकालेऽपि बहवो भवन्ति ये महाविदेहक्षेत्र सेत्स्यन्ति, अथवा वर्तमानकालश्च गणधरकालो ग्राह्यः । तथाकाल में भी बहुत से मुनि हैं, जो महाविदेह क्षेत्र में सिद्ध होंगे। वे सब भूत भविष्यत् और वर्तमान कालिक वीर पामर प्राणियों द्वारा दुर्जेय मोक्षमार्ग की पूर्णता प्राप्त करके अन्य प्राणियों के लिए उसी माग को प्रकट करने वाले और भवसागर को प्राप्त हुए हैं।
'त्ति' सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं-भगवान् से जैसा मैंने सुना है, वैसा ही तुम्हें कहता हूं ॥२५॥ ____टीकार्थ-पूर्वकाल में अनेक कर्मविदारण करने में समर्थ मुनि हो चुके हैं। वर्तमान काल में भी बहुत से मुनि हैं जो महाविदेह क्षेत्र में सिद्ध होंगे। अथथा यहां वर्तमान काल का अभिप्राय गणधरों का काल समझना चाहिए। भविष्यत् काल में भी बहुत से निरतिचार संयम को पालने वाले मुनि होंगे। उन्होंने क्या किया है ? वे क्या करते हैं પણ ઘણા મુનિ છે, કે જેઓ મહા વિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થશે. તેમાં બધા ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન કાળના વીર પામર પ્રાણિ દ્વારા દુય મોક્ષ માગની પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરીને અન્ય પ્રાણિ માટે એજ માગને પ્રગટ કરવા વાળા અને ભવસાગરની પાર પામ્યા છે.
“ત્તિ સુધર્માસ્વામી જખ્ખ સ્વામીને કહે છે કે-ભગવદ્ પાસેથી જે રીતે મેં સાંભળ્યું છે એજ પ્રમાણે તમને કહું છું. પરપા
ટકાથ–પૂર્વકાળમાં કર્મવિહારણ કરવામાં અનેક મુનિ સમર્થ થયેલો હતા. વર્તમાનકાળમાં પણ ઘણા ખરા મુનિ એવા છે, કે જેઓ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થશે. અથવા અહિયાં વર્તમાન કાળને અભિપ્રાય ગણધરને કાળ સમજવું જોઈએ ભવિષ્ય કાળમાં પણ ઘણા નિરતિચાર સંયમને પાળવાવાળા મુનિ થશે. તેઓએ શું ભૂતકાત કહેલ છે? તેઓ શું કરે છે?

Page #571

सूत्रकृतास्त्र 'आगमिस्सावि' आगमिष्यत्यपि भविष्यकालेऽपि च बहवः 'मुख्यया' सुव्रता:निरविचारसंयमाऽनुष्ठायिनो भविष्यन्ति । ते किं कृतवन्तः किं कुर्वन्ति कि करिष्यन्ति च तत्राह-'दुनियोहस्स' दुर्मिवोधस्य कातरजनोधुमशक्यस्य ज्ञातु. मशक्यस्य वा असिधारागमनवत् दुराराध्यत्वात् 'मग्गस्स' मार्गस्य-सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्ररूपस्य मोक्षमार्गस्य परमोत्कृष्टदशामवाप्प 'अंत' अन्तम्-तस्यैवमार्गस्य 'पाउकरा' पादुष्कराः स्वतः सन्मार्गाचरणशीलाः भवन्नोऽन्येषामपि कृते प्रादुष्कुर्वन्त: उपदिशन्तः सन्तः 'तिन्ना' तीर्णाः अपारदुस्तरं संसारसागर तरितवन्तः तरन्ति तरिष्यन्ति चेति । 'ति' इति- एवम्-पूर्वोक्तप्रकारेण यथा मया भगवन्मुवात् श्रुतं तथैव 'बेमि' घोमि-कथयामि न तु स्वबुद्धया इति सुधर्मस्वामी जम्बू स्वामिनं प्रति कथयतीति ॥२५॥ इति श्री-विश्वविख्यात जगल्लभादिपदभूषिघारबम वारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां श्री सूत्रकृताङ्गसूत्रस्य “समयार्थबोधिन्या ख्यया" व्याख्यया समलङ्कृतम् आदानीयाख्यं पञ्चदशमध्ययनं समातम्॥१५॥ और करेंगे ? इसका उत्तर देते हैं-कायर जन जिसे जान नहीं सकते अथवा जान कर भी असिधारा के समान आराधन नहीं कर सकते, ऐसे सम्पर्शन ज्ञान चारित्र और तप रूप मोक्ष मार्ग की परिपूर्णता प्राप्त करके तथा दूसरों को प्रकाशित करके अपार एवं दुस्तर संसार सागर को पार कर चुके हैं, पार करते हैं और पार करेंगे।
ऐसा मैंने भगवान के मुख से सुना है, वही मैं कहता हूं । अपनी घुद्धि से नहीं। यह सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं ॥२५॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत "सूत्रकृताङ्गसूत्र" की समयार्थबोधिनी व्याख्या का आदानीय
नामक पंद्रहवां अध्ययन समाप्त ॥१५॥ અને શું કરશે? તેને ઉત્તર આપતાં કહે છે-કાયર જન જેને જાણી શક્તા નથી અથવા જાણીને પણ કરી શકતા નથી. એવા સમ્યક્દર્શન, સમ્યકજ્ઞાન, સમ્યફચારિત્ર અને સમ્યક્ તપ રૂપ મેક્ષમાર્ગની પરિપૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરીને તથા બીજાઓને પ્રકાશવાળા કરીને અપાર અને ન તરી શકાય એવા સંસાર સાગરને પાર કરી ચૂક્યા છે, પાર કરે છે, અને પાર કરશે.
આ પ્રમાણે મેં ભગવાનના મુખથી સાંભળેલ છે. એજ હું કહું છું. પિતાની બુદ્ધિથી કહેતું નથી. આ પ્રમાણે સુધર્મા સ્વામીએ જમ્મુ સ્વામીને કહેલ છે. જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની સમયાર્થાધિની વ્યાખ્યાનું આદાનીયનામનું પંદરમું અધ્યયન સમાપ્ત ૧પ

Page #572

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५६१
अथ षोडशं गाथाऽध्ययनं पारभ्यतेगतं पंचदशमध्ययनम् । अथ षोडशमध्ययनं भारभ्यते । अस्य च पूर्वाध्ययनेनाऽयमभिसंबन्ध:-पूर्वोक्त पंचदशाध्ययनेषु यावन्तोऽर्थाः प्रतिपादिताः तान् विधिनिषेधमार्गेण तत्तद्रूपेण समाचरन् साधुर्भवतीत्यनेनाऽध्ययनेन प्रतिपाद्यते। ते खल अर्थाः-एवम् , तथाहि-प्रथमे स्वपरसमयज्ञानेन सम्यक्त्वगुणसमन्वितो भवती. स्युक्तम् १। द्वितीये कर्मविनाशनसमर्थज्ञानादिनाऽष्टपकारककर्माणि विनाश्य जीवः साधु भवतीति २। तृतीयेऽनुकूलपतिकूलोपसर्गानधिसहन् पुरुषः साधु
सोलहवें अध्ययन का प्रारंभ पन्द्रहवां अध्ययन समास हुआ, अब सोलहवां प्रारंभ करते हैं। पूर्व अध्ययन के साथ इसका यह संबंध है इससे पहले के पन्द्रह अध्ययनों में जिन जिन अर्थों का प्रतिपादन किया गया है, उनमें से जिनका विधान है उनका विधि रूप से और जिन का निषेध किया है उनका निषेध रूप से पालन करने वाला ही साधु हो सकता है। यह अर्थ इस अध्ययन में कहा जा रहा है। वे पूर्वोक्त अर्थ इस प्रकार है
(१) प्रथम अध्ययन में प्रतिपादन किया है कि स्वसमय और परसमय का ज्ञान प्राप्त करने से साधु सम्यक्त्व गुण से सम्पन्न होना है।
(२) दूसरे अध्ययन में कहा गया है कि कर्मों का विनाश करने में समर्थ ज्ञानादि के द्वारा आठ प्रकार का विनाश करके जीव साधु होता है।
સોળમા અધ્યયનને પ્રારંભ– પંદરમું અધ્યયન સમાપ્ત થયું હવે સેળમાં અધ્યયનનો પ્રારંભ કર. વામાં આવે છે. પહેલાના અધ્યયન સાથે આને એ સંબંધ છે, કેઆનાથી પહેલાના પંદર અધ્યયનમાં જે જે વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે, તેમાંથી જેનું વિધાન છે. તેનું વિધિ રૂપથી અને જેને નિષેધ કરવામાં આવેલ છે, તેને નિષેધ રૂપથી પાલન કરવાવાળા જ સાધુ થઈ શકે છે. એ સંબંધમાં આ અધ્યયનમાં કહેવામાં આવશે. તે પૂર્વોક્ત અર્થે આ प्रमाणे छे.
(१) 431 अध्ययनमा प्रतिपादन पामा मान्छे ४-२२ समय (शा) અને પરસમયનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાથી સાધુ સમ્યફતવ ગુણથી યુક્ત થાય છે.
(૨) બીજા અધ્યયનમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે-કર્મોને વિનાશ કરવામાં સમર્થ જ્ઞાન વિગેરે દ્વારા આઠ પ્રકારના કર્મને વિનાશ કરીને જીવ સાધુ થાય છે.
सू० ७१

Page #573

-
-
सूत्रकृतागसूत्रे भवतीत्युक्तम् ३ । चतुर्थे स्त्रीपरीपहं विजित्य साधु भवतीत्युक्तम् ४ । पंचमे नरकदुःखं श्रुत्वा नरकमापकं कर्म परित्यज्य साधुतामाप्नोतीत्युक्तम् ५। षष्ठे तुयथा चतुर्ज्ञानिनाऽपि महावीरेण कर्मक्षपणायोद्यतेन संयम प्रति प्रयत्नः कृतः, तथाऽन्येन छमस्थेनापि कर्तव्यमित्युक्तम् ६ । सप्तमे तु कुशीलदोषान् ज्ञात्वा, तान् परित्यज्य सुशीलावस्थितो भवेदिति ७ । अष्टमे तु मोक्षकामै हि बालवीर्य परिस्यज्य पण्डितवीर्योधतैर्भाव्यमित्युक्तम् ८ । नवमे तु शास्त्रप्रतिपादितक्षान्त्यादि
(३) तीसरे में प्रदर्शित किया गया है कि अनुकूल और प्रतिकूल उपसर्गों को सहन करता हुआ पुरुष साधु होता है।
(४) चोथे में कहा गया है कि स्त्रीपरीषह को जीतने वाला ही साधु हो सकता है।
(५) पांचवें में यह प्ररूपणा की गई है कि नरक के दुःखोंको सुन. कर नरक में ले जाने वाले कर्मों का जो त्याग कर देता है, वही साधु है। ___ (६) छठे में उपदेश दिया गया है कि चार ज्ञान के धारक महावीर स्वामी ने कर्मक्षय के लिए उद्यत होकर संयम के लिए प्रयत्न किया, ऐसा ही अन्य छद्मस्थों को भी करना चाहिए। __ (७) सातवें में यह प्ररूपणा है कि कुशील के दोषों को जान कर और उन्हें त्याग कर सुशील में स्थित होना चाहिए।
(૩) ત્રીજા અધ્યયનમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે-અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગોને સહન કરતે એ પુરૂષ સાધુ થાય છે.
(૪) ચેથા અધ્યયનમાં કહ્યું છે કે સ્ત્રી પરીષહને જીતવાવાળા જ સાધુ यश छे.
(૫) પાંચમા અધ્યયનમાં એવી પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે કે-નરકના દુકાને સાંભળીને નરકમાં લઈ જવાવાળા કર્મોનો જે ત્યાગ કરી દે છે, र साधु .
(૬) છઠ્ઠા અધ્યયનમાં એવો ઉપદેશ આપવામાં આવ્યું છે કે ચાર જ્ઞાનને ધારણ કરવાવાળા મહાવીર સ્વામીએ કર્મ ક્ષયને માટે ઉઘુક્ત થઈને સંયમ માટે પ્રયત્ન કર્યો, એજ પ્રમાણે બીજા છવાસ્થાએ પણ કરે જોઈએ.
(૭) સાતમા અધ્યયનમાં એવી પ્રરૂપણ કરી છે કે-કુશીલના દેને જાણીને અને તેને ત્યાગ કરીને સુશીલમાં શુદ્ધ આચારમાં સ્થિત રહેવું જોઈએ.
(૮) આઠમા અધ્યયનમાં એવી પ્રરૂપણ કરી છે કે-એક્ષની ઈચ્છા

Page #574

-
समयार्थवोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५६५ -गुणान् यथावत् परिपालयन् जीवः संसारात् समुत्तीर्णो भवतीत्युक्तम् ९। दशमे तु-सर्वांगीणसमाधियुक्तो जीवो मोक्षमासादयतीत्युक्तम् १०। एकादशे तुसम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रतपस्वरूप सन्मार्ग संपाप्य क्लेशान् विनाशयति जीव इति ११ । द्वादशे तु परतीथिकस्वरूपं सम्यग् विभाव्य तत्र श्रद्धां न विदधीत इति १२। त्रयोदशे तु शिष्यस्य गुणदोषयोविज्ञानवान सद्गुणे वर्तमानः आत्म
(८) आठवें में कहा है-मोक्ष के अभिलाषी जनों को बालयोर्य का स्याग करके पण्डितवीर्य के लिए उद्यत होना चाहिए।
(२) नौवें में दिखाया है कि शास्त्रोक्त क्षमा आदि गुणों का यथा. वत् परिपालन करता हुआ जीव संसार तिर जाता है।
(१०) दसवें में कहा है-सर्वांगीण समाधि से युक्त जीव मोक्ष प्राप्त करता है।
(११) ग्यारहवें में कहा है कि सम्यग्ज्ञान, दर्शनचारित्र और तप मय सन्मार्ग को प्राप्त कर के जीव क्लेशों का नाश करता है।
(१२) बारहवें में बतलाया गया है कि परतीर्थिकों के स्वरूप को भलीभांति जान कर उन पर श्रद्धा न करे।
(१३) तेरहवें में यह प्रतिपादन है कि शिष्य के गुणों एवं दोषोंको जानने वाला तथा सद्गुणों में वर्तमान साधु ही आत्मकल्याण. का होता है। રાખવાવાળાઓએ બાલ વીર્યને ત્યાગ કરીને પંડિત વિર્ય મેળવવા ઉદ્યમ કરવું જોઈએ.
(૯) નવમા અધ્યયનમાં એવું કહે છે કે-શાસ્ત્રોક્ત-શાકમાં કહેલ ક્ષમા વિગેરે ગુણેનું યથાવત્ પાલન કરતે થકો જીવ સંસાર સાગર तरी लय छे.
(૧૦) દસમા અધ્યયનમાં એવો ઉપદેશ આપેલ છે કે-સર્વાગી કરણ સમાધિથી યુક્ત જીવ મેક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે.
(૧૧) અગીયારમાં અધ્યયનમાં એવું કહ્યું છે કે સમ્યકજ્ઞાન, સમ્યદર્શન, સમ્યારિત્ર અને સમ્યફ તપ મય સન્ માર્ગને પ્રાપ્ત કરીને જીવ કલેશેને નાશ કરે છે.
(૧૨) બારમા અધ્યયનમાં એવું કહ્યું છે કે-પરતીથિના સ્વરૂપને સારી રીતે જાણીને તેના પર શ્રદ્ધા ન કરે.
(૧૩) તેરમા અધ્યયનમાં એવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે કેશિષ્યના ગુણે અને દેને જાણવાવાળા તથા સદ્ગુણેમાં રહેનારા સાધુ જે આત્મકલ્યાણ કરનારા હોય છે,

Page #575

सूत्रकृताङ्गसूत्र कल्याणकारी भवति १३ । चतुर्दशे तु-प्रशस्तभावभावितान्तःकरणश्चित्तविप्लुतिरहितो भवतीति भोक्तम् १४। पश्चदशे तु मुनिर्यथा मोक्षसाधकायतचारित्रो भवेत्तथा प्रतिपादितमिति १५।
तदेवं पूर्वोक्तेषु पञ्चदशाऽध्ययनेषु ये ये पदार्थाः विस्तरेण प्रतिपादितास्त एवाऽत्र गाथानामकषोडशेऽध्ययने संक्षेपेण प्रतिपादयिष्यन्ते । तदनेन संबन्धेना ऽऽयातस्यास्याऽध्ययनस्येदमादिसूत्रम्-'अहाह भगवं' इत्यादि।
मूलम्-अहाह भगवं एवं से दंते दविए वोसहकाए त्ति बच्चे माहणेत्ति वा १ समणेत्ति वा २ भिक्खूत्ति वा ३ णिग्गंथेत्ति वा ४ ॥सू०१॥
छाया-अथाह भगवान्-एवं स दान्तो द्रविको व्युत्सृष्टकाय इति वाच्यः माहन इति वा १, श्रमण इति २, भिक्षुरिति वा ३, निर्ग्रन्थ इति वा ४ ॥१०॥
टीका-'अह' अथ, अत्राऽथशब्दोऽन्त मंगलवाचकः। आदिमंगलं तु 'बुझेज' इत्यादि कृतम् । अतएव-आद्यन्तयो मंगलरूपत्वात् संपूर्णोऽपि श्रुतस्कन्धो मंगल.
(१४) चौदहवें का विषय है कि जिसका चित्त प्रशस्त भावों से भावित होता है, वही निश्शंक होता है।
(१५) पन्द्रहवें में ऐसा प्रतिपादन किया गया है जिससे मुनि मोक्ष साधक आयत चारित्र वाला हो। ___ इस प्रकार पूर्वोक्त पन्द्रह अध्ययनों में जिन जिन अर्थों का विस्तार से प्रतिपादन किया गया है, वहीं यहां गाथा नामक सोलहवें अध्ययन में संक्षेप से कहेगे। इस संबंध से प्राप्त प्रस्तुत अध्ययन का आदि सूत्र है-'अहाह भगवं' इत्यादि। टीकार्थ-यहां 'अर्थ' शब्द अन्तिम मंगल का वाचक है। आदि
(૧) ચૌદમાં અધ્યયનમાં એવું કહ્યું છે કે-જેમનું ચિત્ત પ્રશસ્ત ભાથી ભાવિત-યુક્ત હોય છે, તેજ નિઃશંક હોય છે.
(૧૫) પંદરમાં અધ્યયનમાં એવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે કેજેનાથી મુનિ મોક્ષ સાધક અને લાંબા ચારિત્ર વાળા થાય.
આ રીતે પૂર્વોક્ત પદર અધ્યયને માં જે જે વિષયનું વિસ્તાર પૂર્વક પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એજ અહિયાં આ ગાથા નામના મેળમાં અધ્યયનમાં સંક્ષેપથી કહેશે. આ સંબંધથી પ્રાપ્ત આ સોળમા અધ્યયનનું मा प सूत्र छ.-'अहाह भगवं' त्यादि
ટકાથ—અહિયાં “અથ શબ્દ અતિમ મંગળને સૂચક છે. આદિમંગળ

Page #576

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५६५ मेवेति-आवेदितं भवति । अथवा-अथ शब्द आनन्तर्यायकः, तथा च-पंचदशाध्ययनानन्तरमित्यर्थः संपद्यते । अथ-अनन्तरं पञ्चदशाध्ययनानन्तरं 'भगवं' भगवान् समुत्पन्न केवलज्ञानकेवलदर्शनः 'आह' उक्तवान्-द्वादशविधपरिषदि । किमाह ? तदेव दर्शयति-यः कोऽपि मुनिः 'एवं' एवम् पूर्वोक्तपञ्चदशाध्ययनार्थसंपन्नः सन् ‘दंते' दान्तः-इन्द्रिय नोइन्द्रियदमनात् 'दविए' द्रविकः, द्रवा= संयमः, स अस्यास्तीति द्रवी, द्रवी एव द्रविकः संयमान 'दविए' ति द्रव्यः द्रव्यभूतः मोक्षगमनयोग्यतावत्त्वात् , अथवा-रागद्वेषादि सकलमलरहितत्वात् शुद्ध द्रव्यस्वरूपः अपनीतमलपरिशुद्धस्वर्णवत् । तथा-'वोसट्ठकाए' व्युत्सृष्टकायः व्यु: मंगल 'बुज्झेज्ज' इत्यादि के द्वारा किया जा चुका है। इस प्रकार आदि
और अन्त मंगल रूप होने से सम्पूर्ण श्रुतस्कंध भी मंगल रूप ही है, ऐसा सूचित किया गया है। ____ अथवा 'अर्थ' शब्द अनन्तर' के अर्थ में है। इसका आशय है पन्द्रहवें अध्ययन के अनन्तर । __पन्द्रहवें अध्यय के अनन्तर सर्वज्ञ सर्वदर्शी भगवान ने बारह प्रकार की परिषदा में इस प्रकार कहा-पूर्वोक्त पन्द्रह अध्ययनों में प्रति पादित विधि निषेध रूप अर्थों से सम्पन्न मुनि इन्द्रियों और मन को दमन करने के कारण 'दविए' द्रविक कहलाता है । द्रव का अर्थ है संयम । संयमवान् को द्रवी या द्रविक कहते हैं। अथवा 'दविए'का अर्थ 'द्रव्य' है जिसका तात्पर्य है मोक्षगमन के योग्य होने के कारण द्रव्य, 'बुन्झेज्ज' या ॥ ४२वामां आवे छे. २मा भने मन्त મંગલરૂપ હેવાથી સંપૂર્ણ મૃતક પણ મંગલ રૂપ જ છે એવું સૂચિત ४२वामा मान्छे .
અથવા “અથ' શબ્દ અનન્તર-પછી એ અર્થમાં છે. તેને આશય એ છે કે-પંદરમાં અધ્યયન પછી.
પંદરમાં અધ્યયન પછી સર્વજ્ઞ અને સર્વદશ એવા ભગવાને બાર પ્રકારની પરિષદમાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે, પૂર્વોક્ત પંદર અધ્યયનેમાં પ્રતિપદન કરેલ વિધી નિષેધ રૂપ અર્થોથી યુક્ત મુનિ ઇન્દ્રિયે અને મનનું દમન ४२पाथी 'दविए' द्रविड ४३वाय छे. द्रपन। संयम, सयभवानने वा मया द्रवि ४९ छे. या 'दविए' न। म द्रव्य में प्रमाणे छे. तेनु તાત્પર્ય એ છે કે-મક્ષ ગમનને યોગ્ય હોવાથી દ્રવ્ય, અથવા રાગ દ્વેષ વિગેરે સઘળા મળેથી રહિત લેવાથી નિર્મળ સેનાની જેમ યુદ્ધ દ્રવ્ય સ્વરૂપ
-

Page #577

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
त्सृष्टः=त्यक्तः स्नानादिसंस्कारराहित्येन कायः कायममत्वं येन स व्युत्सृष्टकायः स्वक्तशरीरममत्रः 'त्ति' इति एतादृशः पूर्वोक्ताऽध्ययनार्थेषु दत्तचित्तो भवेत् 'से'= सः 'माहणे सिवा' माहन इति वा सस्थावरजीवान 'माहण' इत्येवं स्थनमवृत्ति Starsat माहन इति वा । अथवा नवविध गुप्तियुक्तब्रह्म वर्यधारणात् ब्राह्मणः, अनन्तरोक्त गुणयुक्तत्वात् ब्राह्मगः इतिवाच्यः १ । 'समणेति वा' श्रमण इति वा, श्राम्यति द्वादशविधतपसि श्रमकरणादिति श्रमणः अथवा 'समणे' इत्यस्य, समनाः इतिच्छाया, तत्र मनसा दयाद्रमनसा सहितः समनाः दयार्द्रमनोयुक्तत्वात्, यद्वासमणेति समझना इतिच्छाया माकृतत्वात्मकारलोपः समः शत्रुमित्रेषु तुल्यं मनोअथवा राग द्वेष आदि समस्त मलों से रहित होने के कारण निर्मल स्वर्ण के समान शुद्ध द्रव्य स्वरूप ।
1
स्नान आदि शारीरिक संस्कारों का त्याग जिसने कर दिया हो और जो शरीर की ममता त्याग चुका हो, वह व्युत्सृष्टका' कहलाता है।
जो द्रविक और व्युत्सृष्ट काय है तथा पूर्वोक्त अध्ययनों के अर्थके अनुसार मनोयोग पूर्वक प्रवृत्ति करता है, वह माहन अर्थात् 'मा हन' ( स स्थावर जीवों को मत मारो) ऐसी कथनी और करणी वाला होता है अथवा नौ वाडरूप गुप्तियों से युक्त ब्रह्मचर्य का धारक होने से ब्राह्मण कहलाता है १
वह 'श्रमण' भी कहा जाता है। 'समणे' अर्थात् श्रमण का अर्थ है - बारह प्रकार की तपश्चर्या में श्रम करने वाला । 'समणे' की संस्कृत छाया 'समना: ' भी होती है, इसका अर्थ है- दयायुक्त मन वाला अर्थात् प्राणी मात्र पर अनुकम्पा की भावना से युक्त । अथवा 'समणे'
સ્નાન વિગેરે શારીરિક-શરીર સબંધી સંસ્કારોના જેઓએ ત્યાગ કરી દીધા છે. અને જેએ શરીરની મમતાના ત્યાગ કરી ચૂક્યા હોય તેએ 'व्युत्सृष्ट अय' हेवाय छे. भेयेो द्रविष्ठ भने 'व्युत्सृष्टप्राय' होय छे, तथा પૂર્વોક્ત અધ્યયનાના મની અનુસાર મનેયાગ પૂર્ણાંક પ્રવૃત્તિ કરે છે. તે भोडन, अर्थात् 'मा हन' त्रस भने स्थावर भवनेन भारी सेवा उथन અને કરણી વાળા હાય છે, અથવા નવ પ્રકારની ‘નવલાડ રૂપ' ગુપ્તિયાથી યુક્ત બ્રહ્મચર્યને ધારણ કરવાના હાવાથી બ્રાહ્મણુ કહેવાય છે. (૧)
ते श्रम पशु उडेवाय हे 'समणे' अर्थात् श्रम- प्राश्नी तपश्चर्याम श्रम इरनार थे प्रमाणे छे. 'समणे' नी संस्कृत छाया 'समनाः' એ પ્રમાણે પણ થાય છે, તેને મ યા યુક્ત મનવાળે! એ પ્રમાણે થાય छे, अर्थात् श्रीमात्र पर अनुमभ्यानी भावनाथी युक्त अथवा 'समणे' नी

Page #578

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५६७ यस्य स सममनाः सर्वत्र वासीचन्दनकल्प इत्यर्थः यथा चन्दनं छेदकस्य सुरक्षकस्य च समानं सुगन्धं वितरति तथाऽयं मुनिरपि सर्वत्र समानभावो भवतीति भावः२। 'भिक्खूत्ति वा' भिक्षुरिति वा, निरवधभिक्षणशीलो भिक्षुः । अथवा-भिनत्ति विनाशयति, अष्टपकारकं कर्म यः स भिक्षुः । एवं भामुरगुणगणविशिष्टः साधुभिक्षुरिति वा वाच्या३ । 'णिग्गंथेत्ति वा' निग्रंथ इति वा, बाह्याऽभ्यात ग्रंथाऽ भावात्-निर्ग्रन्या ४ । तदेवमनन्तरपञ्चदशाध्ययनोक्तार्थाऽनुष्ठायी, दान्तो, द्रविको की छाया 'सममनाः' भी होती है। प्राकृतभाषा होने के कारण यहां एक मकार का लोप हो गया है। तात्पर्य यह है कि वह शत्रुओं और मित्रों पर समान भाव रखता है। जैसे चन्दन अपने को छीलने वाले षसूला पर द्वेष नहीं करता, उसी प्रकार वह भी उपसर्गकर्ता पर रुष्ट या द्विष्ट नहीं होता। जैसे चन्दन सब को समान भाव से सुगंध प्रदान करता है, उसी प्रकार यह मुनि भी सर्वत्र समभावी होता है। २ ____ वह मुनि 'भिक्षु' भी कहलाता है। जो निरवद्य भिक्षा ग्रहण करता है, वह भिक्षु कहलाता है। अथवा आठ प्रकार के कर्मों को भेदनेवाला भिक्षु कहा जाता है। एवं भासुर (देदीप्यमान) गुण गणों से युक्त साधु भिक्षु पद का वाच्य होता है। ३
यह मुनि 'निर्गन्ध' भी कहा जाता है। जो बाह्य और आभ्यन्तर परिग्रह से रहित हो वह निर्ग्रन्थ है। ४ छाय! 'सममनाः' से प्रभारी ५ थाय छे. आकृत पाथी माडियां એકમકારને લેપ થયેલ છે. તાત્પર્ય એ છે કે તે શત્રુઓ અને મિત્ર પર સરખો ભાવ રાખે છે. જેમ ચંદન વૃક્ષ પિતાને છેલવાવાળા વાંસલા પર દ્વેષ કરતું નથી એજ પ્રમાણે તે ઉપસર્ગ–વિઘ કરનારા પર રોષવાળા અથવા ઠેષ વાળા થતા નથી. જેમ ચંદન બધાને સમાન ભાવથી સુગધ આપે છે, એજ પ્રમાણે આ મુનિ પણ સર્વત્ર સમાન ભાવવાળા હોય છે (૨)
તે મુનિ “ભિક્ષુ' પણ કહેવાય છે, જે નિરવઘ ભિક્ષા ગ્રહણ કરે છે, તે ભિક્ષુ કહેવાય છે. અથવા આઠ પ્રકારના કર્મોને ભેદવાવાળા ભિક્ષુ કહેવાય छ. मेक शत 'भासुर' हेह-यमान गुण समूहाथी युद्धत साधु मिक्षु' ५४ वारय डाय छे. (३)
ते मुनि निय-' ५५ ४ाय छ, २ माघ-१२ भने माय. त२-२ना परियडया हिताय ते निन्य छे. (४)

Page #579

सूत्रकृतास्त्रे ध्युत्सृष्टकायो भवेत् स एव माहन इति वा १, श्रमण इति वार, भिक्षुरिति वा३, निम्रन्थ इति वा४, माहनादि विशेषणचतुष्टययुक्तः इति 'वच्चे' वाच्या वक्तव्यो भवतीति भावः ॥मू० १॥
यो दान्तो द्रविको व्युत्सृष्ट कायः स एव माहनश्रमणभिक्षुनिन्थशब्देन वाच्यो भवतीति भगवता वर्णितं, तदुपश्रुत्य गगधरः पृच्छति-'पडिआहे' इत्यादि।
मूलम्-पडिआह-भंते ! कहं नु दंते दविए वोसट्रकाएत्ति वच्चे माहणेत्ति वा। समणेत्ति वा भिक्खूत्ति वा णिग्गंथेत्ति वा तं णो ब्रूहि महामुणी ॥सू०२॥
छाया--प्रत्याह-भदन्न ! कथं नु दान्तो द्रविका घ्युत्सृष्टकाय इति वाच्यःमाहण इति वा, श्रमण इति वा, भिक्षुरिति वा निर्ग्रन्थ इति वा ? तन्नो बहि महामुने ॥सू० २॥
टीका-भगवत्पतिपादित दान्तद्रधिकादिमुनीनां लक्षणानि श्रोतुकामो गौतमः 'पडिआहे' प्रत्याह-कथितवान् ‘भंते' हे भदन्त ! अथवा-भयान्त ! सर्वभयानाम्
इस प्रकार पूर्वोक्त पन्द्रह अध्ययनों में प्ररूपित अर्थ का आचरण करने वाला, इन्द्रियों का दमन करने वाला, संयमवान कायममत्व का त्यागी मुनि (१) माहन (२) श्रमण (३) भिक्षु और (४) निर्ग्रन्थ कह लाता है। उसे इन चारों विशेषणों से युक्त कहना चाहिए ॥१॥
जो दान्त, द्रविक एवं व्युत्सृष्टकाय होता है, वह मोहन, श्रमण, भिक्षु और निर्ग्रन्थ शब्दों का वाच्य होता है, ऐसा भगवान् ने वर्णन किया है। उसे श्रवण करके गणधर प्रश्न करते हैं-'पडिआहे' इत्यादि ।
टीकार्थ-भगवान के द्वारा प्रतिपादित मुनि के दान्त द्रविक आदि लक्षणों को श्रवण करने के अभिलाषी गौतम ने कहा-'भंते?' हे भदन्त ।
આ રીતે પૂર્વોક્ત પંદર અધ્યયનમાં પ્રરૂપણ કરેલ અર્થ-વિષયનું આચરણ કરનાર, ઇન્દ્રિયોનું દમન કરવાવાળા સંયમવાન, શરીરના મમત્વથી रहित, भुमि (१) माइन (२) श्रम (3) भिक्षु अने (४) मिश्रन्थ उपाय છે. તેને આ ચારે વિશેષણોથી યુક્ત કહેવા જોઈએ. આવા
रेहान्त, द्रवि४, अने व्युत्सृष्टय डाय छे, ते भान, श्रम, मिझु અને નિન્ય શબ્દોથી કહેવાને ચગ્ય હોય છે, એ પ્રમાણે ભગવાને વર્ણન १२स छ. तेने सांमजीने पर प्रश्न पूछे छे. 'पडिआह' त्यात
ટીકાઈ–ભગવાન દ્વારા પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ મુનિના દાન્ત, દ્રવિક વિગેરે લક્ષણેને સાંભળવાની ઈચ્છાવાળા ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું કે મારે

Page #580

समार्थबोधिनी टीका प्र. शु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम्
अन्तकारिन् ! अथवा - हे भवान्त ? भवस्य संसारस्य विनाशकारिन् । योऽयम् 'देते दविए वोहकापत्ति' दान्तो द्रविको व्युत्सृष्टकाय इति, तथा 'माहणेति वा समत्ति वा भिक्खुत्ति वा णिग्गंथेति वा' माहनः इति वा श्रमण इति वा मिक्षुरिति वा निर्ग्रन्थ इति वा सः 'कहं तु वच्चे' कथं नु एतादृशो वाच्यः वक्तव्यः स्यात् 'तं' तत् अस्माकम् 'महामुणी' हे महामुने ! हे भगवन् ब्रूहि कथय ||०२||
मूलम् - इति विरए सव्वपावकम्मेहिं पिज्जदोसकलह अन्भक्खाणपे सुन्नपर परिवायअरतिरतिमाया मोसमिच्छादंसण सहवि - रए सहिए समिए सया जए णो कुज्झे णो माणी माहणेति. बच्चे ॥ सू० ३॥
छाया - इति विरतः सर्वपापकर्मभ्यः प्रेम-द्वेष कहा- भ्यारुवान - पैशुन्यपरपरीवादारतिरति माया - तृषा - मिथ्यादर्शनशल्यविरतः सहितः समितः सदा यतः नो क्रुध्येनोमानी माहन इति वाच्यः ॥ ध्रु० ३ ||
टीका - तत्र माहनादीनां लक्षणविषयक शिष्यजिज्ञासां निवर्त्तयितुं प्रथमं माहनलक्षणमाह-' इति विरए' इत्यादि । 'इति' पूर्वोक्ताध्ययनानुसारेण योऽनुष्ठानजो मुनि दान्त, द्रविक और व्युत्सृष्ट काय है, वह माहन, श्रमण, भिट और निर्ग्रन्थ कहा जाता है सो कैसे ? हे महामुने ! हमे कहिए ।
यहां 'भंते!' शब्द के अनेक अर्थ है। जैसे 'भदन्त' अर्थात् कल्याणकारी | दूसरा अर्थ है - 'भवान्त' अर्थात् समस्त भयों का अन्त करने वाले । अथवा 'भवान्त' अर्थात् जन्म मरण रूप संसार का अन्त करने वाले ||२॥
माहन आदि के लक्षणों के विषय में शिष्य को जिज्ञासा को निवृत्त करने के लिए सर्वप्रथम माहन के लक्षण कहते हैं-' इति विरए' इत्यादि । હે ભગવન્ જે મુનિ દાન્ત, દ્રષિક અને વ્યુહ્સષ્ટકાય હાય છે, તે માહેન, શ્રમણ, ભિક્ષુ અને નિગ્રન્થ કહેવાય છે, તે કેવી રીતે કહેવાય છે ? હું મહા મુનિ તે અમેને હા.
मडियां 'भंते' शहना भने अथ थाय छे, नेभ-लहन्त, अर्थात् ४दयाशु १२नार जीले अर्थ' 'भयान्त' अर्थात् सघणा लयोनो मन्त ४२वावाजा, अथवा ‘भवान्त' अर्थात् ४न्म, भरणुश्य सौंसारनी भन्त पुरवावाजा ॥२॥ માહન વિગેરેના લક્ષણાના વિષયમાં શિષ્યની જીજ્ઞાસાને નિવૃત્ત રા भाटे सौथी पडेलां 'भाडेन' ना लक्षणु उडे छे. 'इति विरए' इत्याहि
सू० ७२

Page #581

५७०
सूत्रकृतास्त्रे माचरति तदायरन् स 'विरए सब पावकम्मेह' विरतः सर्वपापकर्मभ्यः, विरतो निवतः सर्वपापकर्मभ्यः सर्वसावद्यानुष्ठानेभ्यः यः कर्मभिः पाणिनां-अतिपातो भवेत्-ताशेभ्यो निवृत्तः । तथा 'पिज्जदोस' इत्यादि । यः प्रेमद्वेषकलहादिविरतः, तत्र 'पिज्ज' प्रेम-रागः-मियपदार्येषु आप्तक्तिः, 'दोस' द्वेषः-अप्रीतिः, 'कलह' कलहो-वागयुद्धम् 'अभक्खाण' अभ्याख्यानम्- गुणेषु दोषारोपणम् 'पेसुन्न'
शुन्यम्-कणे जपत्वम् 'परपरिवाय' परपरीवादः-परेषां निन्दा। 'अरइरई' अरतिरति:-अरतिः संयमे चित्तोद्वेगः, रतिः-विषयाभिरुचिः। तयोः समाहारे परतिरति, 'मायामोस' मायामृषा-कपटेन सह मिथ्याभाषणम् । 'मिच्छादसणसल्ल' मिथ्यादर्शनशल्यम्-मिथ्यादर्शनम् कुगुरुकुदेवकुधर्मेष्वभिरुचिः तद्रूपं शल्यं मिथ्यादर्शनशल्यम्। एभिर्विरत: निवृत्तः तथा 'सहिए' सहितः सम्यग्दर्शनशानचारित्रैर्युक्तः, अथवा सहित:-हितेन आत्महितेन सह विद्यते यः स सहितः, तथा 'समिए' समितः ईर्यादि पञ्चसमितिभियुक्तः उपलक्षणात् त्रिगुप्तिगुप्तः
टीकार्थ-पूर्वोक्त अध्ययनों के अनुसार आचरण करता हुआ जो मुनि समस्त पापकर्मों से अर्थात् सावध अनुष्ठानों से प्राणातिपात जनक कृत्यों से निवृत्त हो जाता है, तथा राग अर्थात् प्रिय पदार्थों की मासक्ति से, द्वेष से, कलह (वागयुद्ध) से अभ्याख्यान से अर्थात् परकीय गुणों में दोषों का आरोप करने से (आल चढाने से) चुगली से परनिन्दा से संयम के प्रति अरति और विषयों के प्रति रति से माया मृषा (कपट के साथ असत्य भाषण) से तथा मिथ्यादर्शन शल्य से जो सर्वथा पिरत है, जो सम्यग्दर्शन ज्ञानचारित्र और तप से सहित है। अथवा आत्महित से युक्त है, ईर्या आदि पांच समितियों और उपल1 ટીકાર્થ–પૂર્વોક્ત અધ્યયને અનુસાર આચરણ કરતા થકા મુનિ સઘળા પાપકર્મોથી અર્થાત્ સાવધ અનુષ્ઠાનેથી પ્રાણાતિપાત જનક કૃત્યોથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે. તથા રાગ અર્થાત્ પ્રિય પદાર્થોની આસક્તિથી શ્રેષથી કલહ વાગ્યુદ્ધ) થી અભ્યાખ્યાન અર્થાત પારકાના ગુણોમાં દેને આક્ષેપ કરવાથી, (બાળચઢાવવાથી) ચાડીથી, પારકાની નિંદાથી, સંયમને પ્રત્યે અરતિ અને વિષ
ને પ્રત્યે રતિ–પ્રીતીથી, માયામૃષા (કપટયુક્ત અસત્ય ભાષણ) થી તથા મિથ્યાદર્શન શલ્યથી, જે સર્વથા વિરત છે, જે સમ્યગ્દર્શન, સમ્યફજ્ઞાન, સમ્યકચારિત્ર અને સમ્યક્તપથી યુક્ત છે. અથવા આત્મહિતથી યુક્ત છે, ઈર્ષા સમિતિ વિગેરે પાંચ સમિતિ અને ઉપલક્ષણથી ત્રણ ગુણિયોથી યુક્ત

Page #582

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् तथा 'सया जए' सदा यतः सर्वकालं पड्जीवनिकाययतनातत्परः, एतासन् 'णो कुज्झे' नो क्रुध्येत् माणिमात्रे अपराधिष्वपि च कोप न कुर्यात् सर्वाणिषु मैत्रीभावमाचरेदित्यर्थः 'मित्ती मे सयभूएसु वेरं मज्झ न केणई' इति वचनात् , तथा 'णो माणी' नो मानी-स्वस्योत्कृष्ट तपःसंयमादिकमाश्रित्यान्यस्य लायकमदर्शनबुद्ध्या अभिमानरहितः, सः 'माहणेत्ति' माहन इति-माहनपदोपलक्षितः 'वच्चे' वाच्या वक्तव्यो भवेतू एतादृशगुणगणालङ्कृतो मुनिः 'माहन' इति पदेन वक्तव्यो भवेदिति भावः ॥३॥
अथ श्रमण शब्दस्यार्थमाह-एत्थ वि समणे' इत्यादि ।
मूलम्-एत्थ वि समणे अणिस्सिए अणियाणे आदाणं च अइवायं च मुसावायं च बहिद्धं च कोहं च माणं च मायंत्र लोहं च पिज्जं च दोसं च इच्चेव जओ जो आदागं अप्प. णापहोस हेऊ तओ तओ आदाणओ पुत्वं पडिविरए पाणाइ. वाया सिया दंते दविए वोसटकाए समणेत्ति वच्चे ॥सू०४॥ ___ छाया-त्रापि श्रमणोऽनिश्रितोऽनिदानः आदानं चाऽतिपातं च मृषावाद च बहिद्धं च क्रोधं च मानं च मायां च लोभं च प्रेम च द्वेषं चेत्येवं यतो पत क्षण से तीन गुप्सियों से सम्पन्न है, सदैव छह काय के जीवों की यतना में तत्पर है और ऐसा होकर जो अपराधी प्राणी पर भी क्रोध नहीं करता, 'मेरा समस्त प्राणियों पर मैत्री भाव है, किसी के साथ पैर नहीं है' इस वचन के अनुसार जो सब के प्रति मैत्री भाव का आच. रण करता है अपने तप संयम आदि की उत्कृष्टता को लेकर और दूसरों की लघुना प्रकट करने की बुद्धि से अभिमान नहीं करता, उसे 'माहन' कहना चाहिए । अर्थात् इन गुणों से सम्पन्न अनगार 'माहन' पद का वाच्य होता है ॥३॥ છે, સદા છ કાયના જીવોની યતનામાં તત્પર છે, અને એવા થઈને જે આ૫રાધી પ્રાણી પર પણ ક્રોધ કરતા નથી, મારે બધા જ પ્રાણિયો સાથે મળી ભાવ છે, કેઈની સાથે વેર નથી.” આ વચન પ્રમાણે જે સઘળાની સાથે મંત્રી ભાવનું આચરણ કરે છે. પિતાના તપ અને સંયમના ઉત્કૃષ્ટ પશુની અને બીજાનું લઘુપણું પ્રગટ કરવાની બુદ્ધિથી અભિમાન કરતા નથી. તેને જાણ ४ मे. अर्थात् ॥ गुथी युत मना२ 'माहन' प युत डाय छे. ॥3॥

Page #583

५७
सूत्रकृतागसूत्रे
आदानमात्मनः प्रद्वेषहेतुः ततस्तत आदानात् पूर्वं प्रतिविरतः प्राणातिपातात् स्वाद् दान्तः द्रविको व्युत्सुष्टकायः श्रमण इति वाच्यः (सू० ४ ||
'टीका - 'एत्थ व समणे' अत्रापि श्रमणे पूर्वोक्तविरत्यादिगुणविशिष्टे श्रमण विषयेऽपि वक्तव्यम् । किं वक्तव्यमित्याह यः पूर्वोक्तगुणविशिष्टः श्रमणः, . तेन वक्ष्यमाणगुणवता भाव्यम्, तथाहि - 'अणिस्सिए' अनिश्रितः, नि= निश्चयेन, आधिक्येन वा, श्रितः शरीरादावासक्तो निश्रितः, न निश्रितोऽनिश्रितः शरीरादावासक्तिरहितः । ऐहलौकिकफलाशंसारहितो बा, तथा-'अणियाणे' अनिदान:निदानवर्जितः स्वर्गादिपरलोकाशंसारहितः 'आदाणं च' आदीयते कर्म येन तत् आदानम्, वक्ष्यमाणं कर्मबन्धकारणभूतं, तथाहि - 'अवायं च' अतिपातं च माणातिपातम्, 'मुसावायं च ' मृषावादं च असत्यवचनम्, अथवा - येन वचनेन प्राणातिपातः संभवेत् तादृशं वचनम् उपलक्षणाद् अदत्तादानं च तथा 'बहिद्धं च' मैथुनम् परिग्रहकरणात् परिग्रहं च, हिंसादीनि पञ्चापि पापस्थानानि परित्यजति,
अब 'श्रमण' शब्द का अर्थ कहते हैं- 'एत्थ वि समणे' इत्यादि । टीकार्थ- पूर्वोक्त विरति आदि गुणों से युक्त श्रमण के विषय में भी कहना चाहिए । अर्थात् जो भ्रमण पूर्वोक्त गुणों से विशिष्ट है उसे आगे कहे जाने वाले गुणों से भी सम्पन्न होना चाहिए। वे गुण इस प्रकार हैं- अनिश्रित हो अर्थात् शरीर आदि संबंधी आसक्ति से रहित हो या इहलोक संबंधी कामनाओं से रहित हो, निदान अर्थात् स्वर्गादि परलोक संबंधी आकांक्षा से रहित हो, कर्मबन्ध के कारणभूत प्राणातिपात, मृषावाद अथवा हिंसाकारी वचन और उपलक्षण से अदत्तादान, मैथुन और परिग्रह से रहित हो अर्थात् जिसने हिंसा आदि पांचों पापस्थानों का अर्थात् पांच आस्रवों का परित्याग कर दिया हो, तथा क्रोध, मान, माया, लोभ, प्रेम (विषय संबंधी अनुराग )
वे 'श्रमण' शहा अर्थ डे छे. 'एत्थ वि खमणे' इत्यादि.
ટીકા પૂર્વોક્ત વિરતિ વિગેરે ગુણેાથી યુક્ત શ્રમણના સંબંધમાં પણ કહેવુ જોઈ એ. અર્થાત્ જે શ્રમણ પૂર્વોક્ત ગુણાથી યુક્ત છે, તેને હવે પછી માગળ કહેવામાં આવનાર ગુણેથી યુક્ત થવું જોઇએ. તે ગુણ આ પ્રમાણે છે.-અનિશ્રિત હાય અપ્રતિમ ધ વિહારી અર્થાત્ શરીર વિગેરે સંબંધી આસક્તિથી રહિત હાય, અથવા આલાક સબંધી કામનાઓથી દ્વૈિત હાય, નિદાન અર્થાત્ સ્વર્ગાદિ પરલેાક સબંધી આકાંક્ષાથી રહિત હાય, કમ મધના કારણ ભૂત પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અથવા હિંસાકારી વચન અને ઉપલક્ષણથી અદત્તાદાન, મૈથુન અને પરિગ્રહથી રહિત હાય, અર્થાત્ જેણે હિંસા

Page #584

सार्थबोधिनी टीका प्र.शु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम्
५७३ तथा 'कोहं' क्रोधम् - अपीति स्वरूपम् 'माण' मानम् - आत्मोत्कर्षरूपम्। 'मायं' मायां = परवश्चनादि स्वरूपाम् । 'लोहं' लोभं = मूच्छस्वभावकम् । 'पिज्जं' प्रेमविषयादिरागलक्षणम् । 'दोसं च' द्वेषम् - अमीतिलक्षणम् स्वस्य परस्य बाधकं वा । एतत्सर्व जीवस्य संसाराय भवति, न तु मोक्षमाप्तये अपि तु मोक्षविघाताय भवति, अत एतेषां स्वरूपं ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया यः परित्यजति, स श्रमण इति पदेन वाच्यो भवतीत्यग्रेग सम्बन्धः 'इच्चेव' इत्येवम् 'जओ जओ' यतो यतः यस्माद्यस्मात् कर्मबन्धकारणात् 'अपणो आदान' आत्मनः आदानम-लोक परलोकहानिकारकं सावद्य कर्मोपार्जनं भवेत् । तथा पद् यत् कर्म 'पदेस हेऊ' मद्वेषहेतुश्च भवेत् । 'तम्रो तओ' ततस्ततः तस्मात्तस्मात् आत्मनः प्रध्वंसकारणात् 'आयाणाओ' आदानात् - कर्मबन्धकारणभूतात् 'पाणाइवाया' माणातिपातात् प्राणातिपातादि सर्वस्मात् 'पुच्छं' पूर्वमेव आदानागमनात् पूर्वमेव 'पडि विरए सिया' प्रतिविरतः स्यात् सर्वेभ्योऽनर्थहेतुभ्यो विरतो भवेत् । स एव 'दंते' दान्तः प्रतिरुद्धेन्द्रियविषयविकारः जितेन्द्रिय इत्यर्थः, तथा 'दविद' विक:द्वेष (अप्रीति) यह सब दोष जीव के जन्म मरण के कारण होते हैं और मोक्ष के लिए नहीं प्रत्युत मोक्ष के बाधक हैं। अतएव ज्ञपरिक्षा से इनके स्वरूप को जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से जो स्याग देता है, वह 'श्रमण' पद का वाच्य होता है !
इस प्रकार जिस जिस कारण से आत्मा को इहलोक परलोक में हानि कोरक सावध कर्मों का उपार्जन है। और जो जो कर्म प्रद्वेष का कारण हो, उस उस कर्मबन्ध के कारणभून प्राणातिपात आदि से पहले ही कर्म का कारण उपस्थित होने से पूर्व ही विरत हो जाय। सभी अनर्थ के कारणों से दूर हट जाय। ऐसा दान्त, afer और व्युरसृष्ट વિગેરે પાંચે પાપસ્થાનાના અર્થાત્ પાંચ આસવાના પરિત્યાગ કરી દીધા હોય, तथा डोध, भान, भाया, बोल प्रेम (विषय संबंधी अनुराग) द्वेष (અપ્રીતિ) આ મધા દોષો જીવને જન્મ મરણના કારણે હાય છે. અને માક્ષ માટે હાતા નથી. ઉલ્ટા મેાક્ષના માધક છે. તેથી જ સરિજ્ઞાથી તેના સ્વરૂ પને જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરે છે, તે શ્રમણુ પથી કહેવાને ચાગ્ય ગણાય છે.
આ રીતે જે જે કારણથી આત્માને આ લેાક અને પરલેાકમાં હાનિકારક સાવદ્ય કર્મોનું ઉપાર્જન ન હાય, અને જે જે કમ દ્વેષના કારણ રૂપ હાય, તે તે કખ ધના કારણ ભૂત પ્રાણાતિપાત વિગેરેથી પહેલેથી જ ક બંધનુ કારણ ઉપસ્થિત થયા પહેલા જ વિત થઈ જાય, સઘળા મનના

Page #585

५७४
सूत्रहताङ्गसूत्रे सत्संयमयुक्तः, 'वोसट्टकाए' व्युत्सृष्टकायः निष्पतिकर्मतया परित्यक्तकायममत्वः 'समणे ति वच्चे' श्रमण इति वाच्या पूर्वोक्तसर्वगुणविशिष्टः यः सः-श्रमणतया वाच्यो भवतीति भावः ॥५०४॥ ___ माहन शब्दस्य यत् प्रवृत्तिनिमित्तं कथितं तस्यानुवृत्तिः श्रमणेऽपि समधिगतम् तद्वदिहापि, माहनशब्दस्य यत् पापाद्विरत्यादिकं प्रतिपादितं तत्सर्वमेव भिक्षुशब्देपि संयोजनीयम्--इत्याशयेन प्रतिपाद्यते 'एस्थ वि' इत्यादि ।
मूलम्-एस्थ विभिक्खू अणुन्नए विणीए नामए दंतेदविए वोसट्रकाए संविधुणीय विरूवरूवे परिसहोवसग्गे अज्झप्पजोग सुद्धादाणे उवट्टिए ठियप्पा संखाए परदत्तभोई भिक्खू त्ति वच्चे ।सु.५।
छाया-अत्रापि भिक्षुरनुन्नतो विनीतो नामको दान्तो द्रविको व्युस्मृष्टकायः संविधूय विरूपरूपान् परीषहोपसर्गान अध्यात्मयोगशुद्धादानः उपस्थितः स्थितात्मा संख्याय परदत्तभोजी भिक्षुरिति वाच्यः ॥५॥ काय मुनि 'श्रमग' शब्द से कहा जाता है । तात्पर्य यह है कि इन गुणों
और पूर्वोक्त गुणों से युक्त मुनि श्रमण' कहलाता है ॥४॥ ___ 'माहन' शब्द का जो प्रवृत्ति निमित्त पहले कहा चुका है, अर्थात् जिन गुणों के कारण 'माहन' पद की वाच्यता निरूपित की गई है, उनका 'श्रमण' में भी होना बतलाया गया है। आशय यह है कि जैसे माहन के गुण श्रमण में होना आवश्यक है, उसी प्रकार श्रमण के समस्त गुण 'भिक्षु' में भी होने चाहिए । इस आशय से आगे कहते हैं 'एस्थ वि' इत्यादि। કારણોથી દૂર થઈ જાય, એવા દાન્ત, કવિક અને વ્યસૃષ્ટકાય મુનિ “શ્રમણ શબ્દથી કહેવાય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે–આ ગુણે અને પૂર્વોક્ત ગુણેથી યુક્ત મુનિ શ્રમણ उपाय छे. ॥४॥
'माहन' सपना र प्रवृत्ति निमित्त परai 83स छे. अर्थात् २ ગુણોને કારણે “મોહન” પદનું વાસ્થપણું નિરૂપિત કરવામાં આવેલ છે, તે ગુણે શ્રમણમાં પણ હેવાનું કહે છે. કહેવાનો આશય એ છે કે જેમ “મોહન” ના ગુણે “શમણમાં હેવાનું જરૂરી છે, એ જ પ્રમાણે શ્રપણના સઘળા ગુણે “ભિક્ષુ માં પણ હોવા જોઈએ. એ આશયથી આગળ કહે છે, 'एत्थ वि' त्यादि

Page #586

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५७५
टीका--'एस्थ वि' अत्रापि-माहनशब्दस्य यत्मवृत्तिनिमित्तं, तत्सर्व भिक्षुशन्दे संयोजनीयम् । ननु अर्थभेदादेव शब्दभेदो भवति । तथा च-यदि माहन भिक्षुकयोरुभयोरेक एवार्थः, तदा-कुत त यो भेद इत्यताह-यः 'भिक्खू' भिक्षुः पूर्वोक्तमाहन गुणविशिष्टःसन् निरवभिक्षणशीलो मुनिः । अयं भावा-न केवलं त एव गुणा इह भिक्षौ, यै रुभयो भेंदो न स्यात् किन्तु -ते सन्त एव एभ्योऽधिकाः अन्येऽपि बहवो गुणा भवन्ति, अतस्तयोहिनभिक्षुयोरुभयोस्तद्विषये साम्पत्वेऽपि कथञ्चिद् अस्त्येव द्वयोर्भेद इति । अथ त एव भेदसूचका गुणाः प्रदश्यन्ते-'अणुन्नए' अनुन्नतः, न उन्नतः अनुन्नतः, उन्नतो द्विविधा-द्रव्यतो भावतश्च, तत्र द्रव्यतः शरीरोच्छ्रा
टीकार्थ-माहन शब्द का जो प्रवृत्ति निवृत्ति है, वह सब भिक्षु में भी समझ लेना चाहिए। यहां आशंका होती है कि अर्थ के भेद से ही शब्द में भेद होता है । अगर माहन और भिक्षु का एक ही अर्थ है तो उनमें क्या भेद है ? इसका समाधान करते हैं यह मुनि भिक्षु कह लाता है जो माहन के पूर्वोक्त गुणों से सम्पन्न होता हुआ निरवद्य भिक्षा ग्रहण करता है। तात्पर्य यह है जो गुण माहन के बतलाये गये हैं, सिर्फ वही गुण भिक्षु में नहीं होते जिससे की दोनों में भेद न रह जाय, किन्तु भिक्षु में माहन के गुणों के साथ साथ अन्य भी बहुत से गुण पाये जाते हैं। अतएव उन समान गुणो की अपेक्षा से दोनों में समानता होने पर भी अन्य विशेष गुणों के कारण दोनों में भेद है ही। दोनों में भेद करने वाले गुण ही यहां दिखलाए जाते हैं। भिक्षु उन्नत न हो। उन्नत दो प्रकार के होते हैं-द्रव्य से और भाव
ટીકાઈ–“માહન શબ્દની જે પ્રવૃત્તિ નિવૃત્તિ છે, તે સઘળી પ્રવૃત્તિ, નિવૃત્તિ ભિક્ષુમાં સમજવી જોઈએ. અહિયાં એવી શંકા થાય છે કે અર્થના ભેદથી જ શબ્દમાં ભેદ હોય છે જે માહન અને ભિક્ષુ શબ્દને એક જ અર્થ હોય તે તેમાં શું ભેદ છે? તેનું સમાધાન એવું છે કે-જે “સાહન' શબ્દના પૂર્વોક્ત ગુણોથી યુક્ત હેતા થકા નિરવ ભિક્ષા ગ્રહણ કરે છે, તે મુનિ ભિક્ષુ કહેવાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જે ગુણ “માહન ના બતાવેલા છે, કેવળ એજ ગુણે માહનના હેતા નથી, કે જેથી બન્નેમાં ભેદ ન રહે, પરંતુ સિક્ષમાં માહનના ગુણે ઉપરાંત બીજા પણ અનેક ગુણે હોય છે. એથી જ એ સમાન ગુણની અપેક્ષાથી બન્નેમાં સરખા પણું હોવા છતાં પણ બીજા વિશેષ ગુણે હેવાનું સંભવિત હોવાથી બન્નેમાં ભેદ હોય જ છે. બન્નેમાં ભેદ બતાવવા વાળા ગુણે જ અહિયાં બતાવવામાં આવે છે.
ભિક્ષુ ઉન્નત-ઉંચા ન હાય ઉન્નતપણું બે પ્રકારનું હોય છે, દ્રવ્યથી

Page #587

सूत्रकृतागसूत्रे यवान् भावतः जात्याचभिमानवान् , अत्र भावोन्नतस्याधिकारस्तेन भिक्षुःभावतो न उन्नतः अनुन्नतः जातिकुलविद्यातपः संयमाचभिमानवर्जितः, अतएव 'विणीए' विनीतः गुर्वादिरत्नाधिकानां विनयपतिपत्तिकारकः, यतो विनीतस्ततः 'नामए' नामकः-नामयति नम्रीकरोति अपनयतीत्यर्थः ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधं कर्म यः स नामका, यद्वा नामयति-नम्रीकरोति वैयावृत्त्यादिकरणेन गुर्वादिनिदेशकरणेन च स्वात्मानं यः स नामक:-कमक्षपणशीलो नमनशीलो, वा, तथा 'दंते' दान्तः = इन्द्रिय नो इन्द्रिय दमनकारकः, 'दविए' द्रविकः, द्रवः-संमः, सोऽस्यास्तीति द्रवी, द्रवी एव द्रविका सत्संयमवान्, तथा 'बोसट्टकाए' व्युन्सृष्टकारः स्नानादि संस्काराकरणेन त्यक्तकायममत्वः, यतो व्युमुश्कायः अतश्व परीषहोपसर्गविजयसे । शरीर की ऊंचाई वाला द्रव्य उन्नत और जाति आदि का अभिः मान करने वाला भाव से उन्नत कहलाता है। यहां भाव से उन्नत ग्रहण करना चाहिए। जो भाव से उन्नत न हो अर्थात् जाति, कुल, विद्या, तप एवं संयम आदि के अभिमान से रहित हो। भिक्षु को विनीत अर्थात् गुरु तथा दीक्षापर्याय आदि में बड़े मुनियों की विनय प्रतिपत्ति करनी चाहिए। विनीत होने के कारण उस नामक होना चाहिए अर्थात् ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकार के कर्मों को नमाने वाला दूर करने वाला होना चाहिए। अथवा नामक वह है जो वैयावृत्य आदि करके तथा गुरु के आदेशों का पालन करके अपने आपको नम्र घनाता-नमाता हे। वह इन्द्रियों और मन का दमन करने वाला हो, द्रविक अर्थात् संयमवान् हो, स्नानादि शरीर संस्कार से रहित होकर देह की ममता से रहित हो। जब वह देह ममता से रहित होता है तो અને ભાવથી. શરીરની ઉંચાઈ વાળા દ્રવ્યથી ઉન્નત કહેવાય છે. અને જાતિ વિગેરેનું અભિમાન કરવાવાળા ભાવથી ઉન્નત કહેવાય છે, અહિંયાં ભાવથી ઉન્નત પણું ગ્રહણ કરવું જોઈએ. જે ભાવથી ઉન્નત ન હોય અર્થાત જાતિ, કુળ, વિદ્યા, તપ, અને સંયમ વિગેરેના અભિમાનથી રહિત હોય. ભિક્ષાએ વિનયશીલ અર્થાત ગુરૂ તથા દીક્ષા પર્યાય વિગેરેથી મોટા મુનિની વિનય પ્રતિપત્તિ કરવી જોઈએ. વિનીત હોવાને કારણે તેણે “નામક હોવું જોઈએ. અર્થાત જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠ પ્રકારના કર્મોને નમાવવા વાળા-દૂર કરવાपाणाडा न.
અથવા જે વૈયાવૃત્ય કરીને તથા ગુરૂની આજ્ઞાનું પાલન કરીને પિતાને નમ્ર બનાવે છે, નમાવે છે, તે નામક કહેવાય છે. તેણે ઈન્દ્રિયો અને મનનું દમન કરવાવાળા થવું. દ્રવિક અર્થાત્ સંયમવાન હોવું, સ્નાન વિગેરે શરી. રના સંસ્કારોથી રહિત થઈને દેહની મમતાથી રહિત થવું, જ્યારે તે દેહ

Page #588

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. म. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५७० सामर्थ्यवान् भवेदतआह-'विरूवरूवे' विरूपरूपान्-नानाविधान अनुरूपतिकूलान् नरामरतिर्यकृतान् वा 'परीसहोवसग्गे' परीषहोपसर्गान् परीपहानधुषादिद्वाविंशतिविधान, उपसर्गान देवादिकृतोपद्रवान् ‘संविधुणीय' संविधूयअपनीय धर्मध्यानकदत्तचित्तत्वेन तदननुभवनतया दूरीकृत्य सम्यक् अपिता 'अज्झप्पजोगसुद्धादाणे' अध्यात्मयोगशुद्धादानः, तत्र अध्यात्मयोगेन सुमणिहि सान्त:करणकारणभूतेन धर्मध्यानरूपेण शुदं निर्मलम् आदान-चारित्रं यस्य स तथा, शुद्धान्तः करणपरिपालितस्वेन निरतिचारचारित्रवानित्यर्थः, कयमेवम् ? इत्याह-'उवहिए' उपस्थितः संयमे प्रवृत्तः, प्रकृष्टोत्साहपूर्वकं सिंहवत् शौर्यभावेन संयमे समुपस्थितः संयमं गृहीतवान् न तु श्रृगालभावेनेति भावः, अतएव उसमें परीषहों और उपसगों को जीतने का सामर्थ्य प्रकट होता है, अतएव सूत्रकार कहते हैं-वह नाना प्रकार के क्षुधा आदि वाईस परी. षहों को तथा देवों मनुष्यों एवं तिर्यंचों द्वारा उत्पन्न किये जाने वाले अनुकूल और प्रतिकूल उपर्गों, को धर्मध्यान में एकाग्रचित्त होकर अनु. भव ही न करे अर्थात् समभाव से उन्हें सह ले। अपने वचन और काय के योग को आत्मा में लगा कर शुद्ध चारित्र का पालन करे। निरतिचार सम्यक्व का पालन करने के कारण संयम में प्रवृत्त हो अर्थात् उस्कृष्ट उत्साह के साथ सिंह के समान शूरतापूर्वक संयम में उपस्थित हो, शृगाल के समान नहीं । संयम के पालन में भी स्थिर हो अर्थात् सिंह के समान ही उत्साह के साथ संयम का पालन करता हो। ऐसा होकर संसार की असारता को तथा संसार से तारने वाली મમતાથી રહિત હોય છે, તે તેમાં પરીષહ અને ઉપસર્ગોને જીવવાની શક્તિ પ્રગટ થાય છે. તેથી જ સૂત્રકાર કહે છે કે-તે અનેક પ્રકારના ક્ષધા વિગેરે બાવીસ પ્રકારના પરીષહેને તથા દે, મનુષ્યો, અને તિયા દ્વારા ઉત્પન્ન કરવામાં આવનારા અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ ઉપસર્ગોને ધર્મધ્યાનમાં એકાગ્રચિત્તવાળા થઈને તેને અનુભવ જ ન કરે અર્થાત્ સમભાવથી તેને સહન કરે. પિતાના મન વચન અને કાયના ગને આત્મામાં લગાવીને શુદ્ધ ચારિત્રનું પાલન કરે, નિરતિચાર સમ્યક્ત્વનું પાલન કરવાના કારણે સંયમમાં પ્રવૃત્ત રહેવું અર્થાત ઉત્કૃષ્ટ ઉત્સાહની સાથે સિંહની જેમ શૂરતા પૂર્વક સંય. યમમાં તત્પર રહે. શિયાળની જેમ નહીં. સંયમના પાલનમાં પણ રિથર રહેવું. અર્થાત્ સિંહની સમાન ઉત્સાહ પૂર્વક સંયમનું પાલન કરતા રહેવું. એ પ્રમાણે થઈને સંસારના અસારપણાને તથા સંસારથી તારવાવાળી કમ,
सू० ७३

Page #589

-
सूत्रकृतास्त्र 'ठियप्पा' स्थितात्मा स्थितः-स्थिरीभूतः संयमे आस्मा यस्य स तथा संयमपालनेऽपि सिंहसदृशसोत्साहभाववानित्यर्थः, एतादृशः सन् 'संखाए' संख्याय मात्वा संसारासारता, बोधे र्दुलभतां संसारोत्तरणसामग्रीभूतकर्मभूम्यादिमानिदोर्लभ्यम् , उद्गमोत्पादनाधाहारदोषान् वा विज्ञाय 'परदत्तभोई परदत्तभोजी परैः-गृहस्पैः आत्मार्थ निर्वतितं, तैरेव तस्मादुद्धृत्य दत्तं तद भोक्तुं पीलं यस्य स तथा, परदत्तभोजी न तु स्वयं पक्वा भुङ्क्ते इति भावः, एताश. गुणगणविशिष्टो मवेत् , पूर्वोक्तगुणसंपन्न एव भिक्षुशब्देन कथयितु योग्यो भवेदिति भावः॥५॥ भिक्षु निरूप्य निग्रन्थपदव्याख्यामाह
मूलम्-एत्थ वि णिग्गंथे एगे एगविऊ बुद्धे संच्छिन्नसोए सुसंजए सुसमिए सुसामाइए आयवायपत्ते विऊ दुहओ वि सोय पलिच्छिन्ने णो पूयासकारलाभट्ठी धम्मट्टी धम्मविऊ णियागपडिवन्ने समियं चरे दंते दविए वोसटकाए निग्गंथेत्ति वच्चे, से एवमेव जाणह जमहं भयंतारो, तिबेमि ॥सू०६॥ सोलसमं गाहज्झयणं समत्तं ॥ समत्तो पढमो सुयक्खंधो॥
छाया--अत्रापि निर्ग्रन्थः एकः एकविव बुद्धः संछिन्नस्रोताः मुसंयतः मुसमितः मुसामायिकः आत्मवादमाप्तो विद्वान् द्विधापि स्रोतः परिच्छिन्नो नो कर्म भूमि आदि की प्राप्ति रूप सामग्री की दुलभता को जान कर अथवा आहार के उद्गम उत्पादना आदि दोषों को जान कर परदत्त भोजी हो अर्थात् गृहस्थों ने अपने स्वयं के लिए भोजन बनाया हो
और उसमें से निकाल कर दिया हो, उसी को खाने वाला हो-स्वयं पका कर न खाये । इस प्रकार जो पूर्वोक्त गुणों के साथ इन सब गुणों से युक्त है। वही मुनि 'भिक्षु' शब्द से कहा जाता है ॥५॥ ભૂમિ વિગેરેની પ્રાપ્તિરૂપ સામગ્રીના દુર્લભ પણાને જાણીને અથવા આહારના ઉદ્દગમ ઉત્પાદન વિગેરે દેને જાણીને પરદત્ત-બીજાએ આપેલ આહારને લેનારા હોય. અર્થાત્ ગૃહસ્થાએ પિતાના માટે જે આહાર બનાવેલ હોય અને તેમાંથી કહાડીને આપેલ હોય તેને જ આહાર કરવાવાળા હોય, અર્થાત સવયં રાંધીને ન ખાય, આ પ્રકારના જે પૂર્વોક્ત ગુણેથી યુક્ત હોય એજ મુનિ ભિક્ષુ' શબથી યુક્ત કહેવાય છે. આપ

Page #590

समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् १७२ पूजासत्कारलामार्थी धर्मार्थी धर्मविन्नियागप्रतिपन्नः समां चरेद्दान्तो द्रविको व्युत्सृष्टकायो निर्ग्रन्थ इति वाच्यः, तदेवमेव जानीत यदहं भयत्रातारः इति ब्रवीमि ॥६॥
॥ इति षोडशं गाथाऽध्ययनं समाप्तम् ।। समाप्तः प्रथमः श्रुतस्कन्धः ।। __टीका--'एत्य वि' अत्रापि 'णिग्गंथे' निर्ग्रन्थे-निर्ग्रन्थविषयेऽपि भिक्षुके ये गुणाः ते निन्थेऽपि आवश्यका एव । पूर्वोक्ता ये गुणास्तैर्गुणगणैर्युक्तो मुनि निर्ग्रन्थो भवति । परन्तु ततोऽतिरिक्ता अपि गुणास्तत्र भवितु महन्तीति तानेव दर्शयति-यो मुनिः 'एगे' एकः द्रव्यतो भावतश्व, तत्र द्रव्यत एकः एकाकी सहा. यकरहितः, भावतः-रागद्वेषादिरहितः, 'एकविक' एकवित् 'एक एव जीवः पर. लोकादौ गच्छति, नाऽन्यः तस्य कश्चित्सहकारी' इत्येवं यो जानाति सः, यद्वा द्रव्यार्थिनयेन एक आत्मा 'एगे आया' इति वचनात् , तं वेत्ति-जानातीति
भिक्षु शब्द की व्याख्या करने के पश्चात् अब 'निर्ग्रन्थ' पद की व्याख्या करते हैं-'एस्थ वि णिग्गंथे' इत्यादि।।
टीकार्थ-जो गुण 'भिक्षु' के कहे गए हैं, वे सघ 'निग्रंन्ध' में भी आवश्यक हैं। उन गुणों के अतिरिक्त निर्ग्रन्थ में कुछ अन्य विशिष्ट गुण भी होना चाहिए। उन्हें यहां कहते हैं।
निर्गन्ध मुनि एकाकी हो । एकाकी दो प्रकार से होता है द्रव्य से और भाव से। जो सहायक से रहित हो वह द्रव्य से एकाकी और राग द्वेष रहित भाव से एकाकी कहलाता है। वह एकवेत्ता हो अर्थात् यह जानता हो कि जीव अकेला ही परलोक में जाता है, उसका कोई सहायक नहीं है अथवा 'एगे आया' इस शास्त्र वाक्य के अनुसार द्रव्यार्थिक नय से आत्मा एक ही है ऐसा जानता हो। बुद्ध हो पदार्थों
ભિક્ષુ શબ્દની વ્યાખ્યા કર્યા પછી હવે “નિગ્રંથ પદની વ્યાખ્યા કરે छ. 'एत्थ वि निग्गंथे' त्यादि।
ટીકાઈ—જે ગુણ “ભિક્ષુના કહેલા છે, તે સઘળા ગુણે નિશ્વમાં પણ જરૂરી છે, તે ગુણે શિવાય, નિગ્રંથમાં બીજા કંઈક વધારે ગુણે પણ હોવા नये. ते मलियां मायामां आवे छे.
નિગ્રંથ મુનિ એકલા રહે. એકાકી બે પ્રકારના હોય છે, દ્રવ્યથી અને ભાવથી, જે સહાય વિનાના હોય તે દ્રવ્યથી એકાકી–એકલા ગણાય છે, અને જે રાગ દ્વેષથી રહિત હોય તે ભાવથી એકાકી કહેવાય છે. તે એક વેત્તા હોય, અર્થાત્ એ જાણતા હોય કે જીવ એકલો જ પરલોકમાં જાય છે, તેને સહાય १२नार नथी. भय। 'एगे आया' मा यन प्रमाणे द्रव्याविर

Page #591

-५८०
सूत्रकृताव एकवित् । 'बुद्धे' बुद्धः यथावस्थितपदार्थविषयकज्ञानवान संसारस्वरूपस्य ज्ञाता वा। 'संछिन्नसोए' संछिन्नस्रोताः, स्रोतो द्विविधम्-द्रव्यभावभेदात्-तत्र द्रव्यस्रोतः गादिकम् , इन्द्रियरूपं वा, भावस्रोत:-मनोज्ञामनोज्ञशब्दादिषु मनः प्रवृत्तिः, अत्र भावस्रोतसोऽधिकारस्तेन सं-सम्यग्ररूपेण छिन्नानि विनाशितानि स्रोतांसीव स्रोतांसि भावस्रोतांसि कर्मागमनद्वाराणि येन सः संछिन्तस्रोताः, निरुद्धकर्मागम द्वारः। 'सु संजए' मुसंयता सु सम्यक्तया संयतानि-वशीभूतानि स्वायत्तीकृतानि घा इन्द्रिय नो इन्द्रियाणि येन सः सुसंयतः वशीकृतेन्द्रियः । 'सुसमिए' सुसमितः, मु-मुष्ठु समितः पश्चपकारकसमितिभिर्युक्तः सः सुसमितः, उपलक्षणात् त्रिगुप्ति गुप्तश्च 'मुसामाइए' सुसामायिकः-समस्य समभावस्य आयः लामो यत्र स समायः, समाय एवं सामायिकः सु-मुष्ठु सामायिकः समभावो यस्य स मुसामायिकः शत्रुमित्रादिषु समभावयुक्तः, 'आयवायपत्ते' आत्मवादपाप्तः-आत्मवादःके यथार्थ ज्ञान से युक्त या संसार के स्वरूप का ज्ञाता हो। स्रोतों को रोक देने वाला हो। स्रोत दो प्रकार के होते हैं-द्रव्यस्रोत और भावस्रोत । खडा आदि या इन्द्रिय द्रव्यस्रोत हैं तथा मनोज्ञ एवं अमनोज्ञ शब्द आदि में मन की प्रवृत्ति होना भावस्रोत है। यहां भावस्रोत ग्रहण करना चाहिए। तात्पर्य यह है कि निर्ग्रन्ध मुनि कर्मके आगमन के छारों को निरूद्ध कर दे। इन्द्रियों को और मन को सम्यक् प्रकार से पशी भूत करे। पांच प्रकार की समितियों से युक्त हो और उपलक्षण से तीनों गुप्तियों से गुप्त हो। सुसामायिक से युक्त हो। समभाव की प्राप्ति को सामायिक कहते हैं। तात्पर्य यह है कि शत्रु-मित्र आदि पर નયથી આત્મા એક જ છે. એ પ્રમાણે જાણનાર હોય, બુદ્ધ હોય, એટલે કે પદાર્થોના યથાર્થ જ્ઞાનથી યુક્ત અથવા સંસારના સ્વરૂપને જાણનાર હોય,
તેને રોકવા વાળા હોય, દ્રવ્ય સ્ત્રોત અને ભાવોત્ર એમ સ્ત્રોત બે પ્રકારના હોય છે. ખાડા વિગેરે અથવા ઈન્દ્રિય એ દ્રવ્ય સ્ત્રોત છે. તથા મનેઝ અને અમનેણ શબ્દ વિગેરેમાં મનની પ્રવૃત્તિ હોવી તે ભાવસ્ત્રોત છે. અહિયાં ભાવસ્ત્રોત ગ્રહણ કરે જોઈએ. તાત્પર્ય એ છે કે-નિગ્રંથ મુનિ કમના આગમનના કારણેને રેકીદે. ઈન્દ્રિયને અને મનને સારી રીતે વશ કરે. પાંચ પ્રકારની સમિતિયાથી યુક્ત હોય અને ઉપલક્ષણથી ત્રણે ગુપ્તિયાથી ગુપ્ત હિય, સુ સામાયિકથી યુક્ત હય, સમભાવની પ્રાપ્તિને સામાયિક કહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે શત્રુમિત્ર વિગેરે પર સમાન ભાવ ધારણ કરવાવાળા હેય,

Page #592

A
समयार्थबोधिनी टीका प्र. श्रु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५४२ आत्मास्तित्ववादः स प्राप्तो येन स आत्मवादमाप्तः आत्मास्तिस्ववादोत्या, यद्वा-तथा आत्मन उपयोगलक्षणस्याऽसंख्येयप्रदेशात्मकस्य संकोचविकाशवतः स्वकृतकर्मफळमोक्तुः प्रत्ये कसाधारणशरीरतया व्यवस्थितस्य द्रव्यपर्यायतयानित्यानित्याधनंतधर्मात्मकस्य च वादः आत्मवादस्तं प्राप्त आत्मरादमाप्ता, 'विऊ' विद्वान् जीवानीवादिसमस्तपदार्थस्य स्वरूपवित् । 'दुइओ वि' द्विधातोऽपि द्विपकारतोऽपि व्यतो भावतश्चापि 'सोयपलिच्छिन्ने स्रोतः परिच्छिन्नः-स्रोतांसि द्विविधाग्यपि, तत्र द्रव्यस्रोतांसि विषयेषु-इन्द्रियाणां प्रवृत्तयः, भावस्रोतांसि मनोझामनोनशब्दादि. विषयेषु रागद्वेषोत्यत्तिरूपाणि तानि परिच्छिमानि अपनीतानि येन स परिच्छिभस्रोताः। तथा 'गो प्रयासकारलामट्ठी' नो पूजासत्कारलाभार्थी, नो-नैव स्वस्य पूजायाः श्लाघादिरूपाया सत्कारस्य वखादिरूपस्य लाभः प्राप्तिः, तस्य अर्थी-पार्थकः पूजासत्कारलाभार्थी पूनासत्कारादिकं नेच्छतीति भावः, किन्तु - समानभाव धारण करने वाला है।। आस्मा के अस्तित्व को स्वीकार करता हो । अथवा उपयोग लक्षण वाले, असंख्यात प्रदेशी, प्राप्त शरीर के अनुसार संकोच विस्तार स्वभाव वाले, अपने किये कर्मके फल को भोगने वाले प्रत्येक शरीर और साधारण शरीर आदि रूप से रहे हुए, द्रव्य और पर्याय की अपेक्षा से नित्यता, अनित्यता आदि अनन्तधर्मों से युक्त आत्मा के वाद अर्थात् सिद्धान्त को प्राप्त हो । जीव अजीव आदि समस्त पदार्थों के स्वरूप का ज्ञाता है।। उपर्युक्त द्रव्य और भाव रूप दोनों प्रकार के स्रोतों को बंध कर देने वाला हो । आदर सत्कार वस्त्रादि के लाभ का अर्थी न हो, किन्तु श्रुन चारित्र धर्म का अभिलाषी આત્માના અસ્તિત્વને સ્વીકાર કરવાવાળા હેય, અથવા ઉપયોગ લક્ષણવાળા, અસંખ્યાત પ્રદેશી, પ્રાણ શરીર પ્રમાણે સંકેચ વિસ્તાર સ્વભાવવાળા, પોતે કરેલા કર્મના ફળને ભેગવવા વાળા પ્રત્યેક શરીર અને સાધારણ શરીર વિગેરે રૂપથી રહેલા દ્રવ્ય અને પર્યાયની અપેક્ષાથી નિત્યતા, અનિત્યતા વિગેરે અનંત ધર્મોથી યુક્ત આત્માના વાદ-સિદ્ધાંતને પ્રાપ્ત થયેલ હેય જીવ અજીવ વિગેરે સઘળા પદાર્થોના સ્વરૂપને જાણનાર હોય, ઉપર કહેલ દ્રવ્ય અને ભાવરૂપ અને પ્રકારના સ્ત્રોતને બંધ કરવાવાળા હેય આદર સત્કાર અને વસ્ત્ર વિગેરેના લાભની ઈચ્છાવાળા ન હોય, પરંતુ શ્રુતચારિત્ર ધર્મની અભિલાષા-ઇચ્છાવાળા હોય, અર્થાત જે આદર અને સત્કાર માટે ક્રિયા

Page #593

-
-
-
सूत्रकृतागसूत्रे 'धम्मट्टी' धर्मार्थी धर्मः श्रुतचारित्रतपोलक्षणः तस्यैवाऽर्थः प्रयोजनं विद्यते यस्य स धर्मार्थी । य: पूजासत्कारार्थ क्रियासु न प्रवर्त्तते, अपितु धर्मोद्देशेनैव प्रवर्तते । सः कथमेवम् ? यतः सः 'धम्मविऊ' धर्मवित् , धर्म तत्फलं तत्कारणं च-यथावत् यो जानाति स धर्मवित् । 'नियागपडिवन्ने' नियागप्रतिपन्ना, नियागः-सम्यग्दर्शनशानचारित्ररूपो मोक्षमार्गः, तं प्रतिपन्नः स्वीकृतमोक्षमार्ग इत्यर्थः । य एतादृशो मनिर्भवेत् स किं कुर्यादित्याह-'समयं चरे' 'समतां चरेत् , सर्वत्र समानतया व्यवहरेत् शत्रौ मित्र मुखे दुःखे लाभेऽलाभे वा एकरूपतवाऽऽवरणं कुर्यात् । यथाहि चन्दनं च्छेदकस्य सेचकस्य वा द्वयोरपि समानतया सुगन्धिं समर्पयति तद्वत् समतां चरेदिति भावः । कीदृशः सन् समभावं कुर्यात् तबाह -'दंते' दान्त:जितेन्द्रियः 'दविए' द्रविका सत्संयमवान्, द्रव्यः द्रव्यभूतो वा मोक्षगमनयोग्य. हो। अर्थात् जो आदर एवं सत्कार के लिए क्रियाओं में प्रवृत्ति न करके धर्म के उद्देश्य से ही प्रवृत्त होता हों। इसका कारण यह कि है वह धर्म का वेत्ता हो-धर्म को, धर्म के फल को उसके कारण को यथार्थ रूप से जानने वाला हो । तथा सम्यकदर्शन ज्ञान चारित्र और तप रूप मोक्षमार्ग को प्राप्त है।। इन सब गुणों से सम्पन्न मुनि क्या करे ? सर्वत्र समभाव से व्यवहार करे शत्रु-मित्र, सुखदुःख या लाभ अलाभ में एक ही रूप से आचरण करे। जैसे चन्दन काटने वाले और सींचने वाले, दोनों को समान रूप से सुगंध प्रदान करता है, उसी प्रकार समता का आचरण करे। कैसा हो कर समभाव का आचरण करे ? जितेन्द्रिय संयमवान् या मोक्षगमन की योग्यतावाला तथा कायिक ममता से रहित होकर समभावी हो। એમાં પ્રવૃત્તિ ન કરતાં ધર્મના ઉદ્દેશથી જ પ્રવૃત્ત થતા હોય. તેનું કારણ એ છે કે–તે ધર્મવેત્તા હોય-ધર્મને, ધર્મના ફળને અને તેના કારણને યથાર્થ રૂપથી જાણવાવાળા હોય, તથા સમ્યકજ્ઞાન, સમ્યક્દર્શન, સમ્યફચારિત્ર અને સમ્યકૂતપ રૂપ મેક્ષ માગને પ્રાપ્ત થયેલા હોય, આ બધા ગુણેથી યુક્ત મુનિ મેક્ષ માર્ગને પ્રાપ્ત થાય છે. આ બધા ગુણોથી યુક્ત भुनि शुरे ? मधेश सममाथी व्यवहार ४३. शत्रु, भित्र, सुभाभ, અથવા લાભ અલાભમાં એક જ રૂપથી આચરણ કરે. જેમ ચન્દન, કાટવાવાળા અને સીંચવાવાળા બનેને સરખા પણાથી સુગંધ આપે છે, એ જ પ્રમાણે સમતાનું આચરણ કરે. કેવા થઈને સમભાવનું આચરણ કરવું ? તે બતાવે છે–જીતેન્દ્રિય, સંયમવાનું અથવા મક્ષ ગમનની યોગ્યતાવાળા તથા કાયિક મમતાથી રહિત થઈને સમભાવી થવું.

Page #594

समयार्थबोधिनी टीका प्र. भु. अ. १६ विधिनिषेधस्वरूपनिरूपणम् ५४३ तावान् । 'चोसहकाए' व्युत्सृष्टकाया-त्यक्तकायममत्वः शरीरसंस्काररहित इत्यर्थः, य एतादृशगुणविशिष्टः तथा-माहनश्रमणभिक्षुशब्दानां च यत् प्रवृत्तिनिमित्तं, तेनापि च युक्तः सः 'णिग्गंथेत्ति वच्चे' निन्थ शब्देन बोद्धव्यः। माहनश्रमणादया शब्दा न निग्रंथात् अतिशयेन भिन्नाः, किन्तु कथंचिद्भिना अभिमाश्चति । ___ संपति शास्त्रमुपसंहरन्नाह-सुधर्मस्वामी जंबूस्वामिप्रभृति शिष्यवर्ग पाह'से' इति यन्मया पतिपादितम् तत् 'एवमेव' एवमेव 'जाणह' जानीत यूयम् । अत्र मनागपि संशयविपर्यासादयो न करणीयाः । यदहं किमपि ब्रीमि, तत् सर्व भगवतो मुखात् श्रुतमेव ब्रवीमि । न तु स्वमतिकल्पनया कथयामि-न च सर्वज्ञ वचन विकल्पयितुं न्याययम् , यतो हि तीर्थकराः 'भयंतारो' भयत्रातारा, रागद्वेष. ___ जो इन सब गुणों से युक्त होता है तथा माहन, श्रमण और भिक्षु कहलाने योग्य गुणों से भी सम्पन्न होता है, वह मुनि 'निर्गन्ध' शब्द द्वारा कहने योग्य है। माहन श्रमण आदि शब्द निर्गन्ध से अतिशय भिन्न नहीं है। किन्तु कथंचित् भिन्न और कथंचित् अभिन्न हैं। .. - अघ शास्त्र का उपसंहार करते हुए-सुधर्मा स्वामी प्रभृति शिष्यवर्ग से कहते है-हे जम्बू! मैंने जो प्रतिपादन किया है, उसे तुम ऐसा ही समझो। इस विषय में तनिक भी संशय या विपर्यास मत करना । मैं जो कुछ भी कहता हूं वह सब भगवान् के मुख से सुना हुआ ही कहता हूं, अपनी ओर से कल्पना करके नहीं । सर्वज्ञ के वचन में विकल्प करना न्यायसंगत नहीं है, क्योंकि तीर्थंकर भय से त्राता होते हैं, रागशेष से रहित होने के कारण सभी प्राणियों की
જે આ ગુણેથી યુક્ત હોય, તથા માહન, શ્રમણ અને ભિક્ષુ કહેવડાपाने योग्य थी ५ यु डाय, ते भुलि निर्गन्य' शने योग्य असे. पाय छे. 'भाडन' 'श्रम' वगेरे ४ नियन्यथी सत्यत भिन्न नथी. પરંતુ કથંચિત્ ભિન્ન અને કથંચિત્ અભિન્ન હોય છે.
હવે શાસ્ત્રને ઉપસંહાર કરતા થકા સુધર્માસવામી જબૂસ્વામી વિગેરે શિષ્ય વર્ગને કહે છે હે જમ્બુ મેં જે પ્રતિપાદન કર્યું છે, તેને તમે એજ પ્રમાણે સમજે આ સંબંધમાં જરા પણ સંશય અથવા વિપર્યાસ કરે નહીં. હું જે કાંઈ કહું છું તે સઘળું ભગવાનના મુખથી સાંભળેલ જ કહું છું. પિતાની તરફથી કલ્પના કરીને કહેતું નથી. સર્વજ્ઞના વચનમાં વિકલ્પ સંદેહ કર ન્યાય સંગત નથી, કેમકે તીર્થકર ભયથી ત્રાતા -રક્ષક હોય છે. રાગ દ્વેષથી રહિત હેવાને કારણે સઘળા પ્રાણિયોની સંસાર

Page #595

राहित्येन सर्वेषां प्राणिनां संसारसमुदाद् रक्षणकर्तारो भान्तीत्यतो नान्यथा बदन्तीति भावः । 'त्ति' इति पूर्वोक्तपकारेण 'बेमि' ब्रवीमि कथयामि। इति सुधर्मस्वामि कथनम् ॥६॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगवल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पश्चदशभाषाकलितालतकलापालापापविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालव्रतिविरचितायां श्री "सूत्रकृताङ्गसूत्रस्य" समयार्थबोधिन्या. ख्यायां व्याख्यायां याथातथ्यनामकम् षोडशं गाथाऽध्ययनं समाप्तम् ॥१६॥
॥ समाप्तः प्रथमश्रुतस्कन्धः॥ संसार समुद्र से रक्षा करने वाले होते हैं। अतः वे अन्यथावादी नहीं हो सकते । ऐसा मैं कहता हूं। यह सुधर्मा स्वामी का वचन है ॥६॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलालजीमहाराजकृत "स्त्रकृताङ्गसूत्र" की समयार्थबोधिनी व्याख्या का विधिनिषेध नामक सोलहवां अध्ययन समाप्त ॥१६॥
प्रथम श्रुतस्कंध समाप्त ॥ સમુદ્રથી રક્ષા કરવાવાળા હોય છે. તેથી તેઓ અન્યથા કહેવાવાળા હતા નથી. એ પ્રમાણે હું કહું છું. આ સુધર્માસ્વામીનું વચન છે. મારા જૈનાચાર્ય જનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજપૂત “સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની સમયાઈધિની વ્યાખ્યાનું વિધિનિષેધનાનનું સોળમું અધ્યયન સમાપ્ત ૧૩
પહેલું કૃતસકંધ સમાપ્ત . ૧-૧૬ છે

Page #596