Book Title: Ratnakaravatarika Part 1
Author(s): Vadidevsuri, Kalyanbodhivijay
Publisher: Jina Dharm Prakashan Trust Surat
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001266/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnaprabhAcArya kRta (nAkarAvatArikA bhASAMtara bhAga-1. (' aAcAra 2 kutAga AmDA che ke, IMgA upAzA daTADA nIkAMtAkI | 20AryAga SJM2Ika2) vipAkasUtra za0/ ) jJAtAdhamaeNkathA dRSTivAda vivecaka :- dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // OM aha~ namaH / / zrI vAdidevasUrIzvarajIsUtritasya pramANanayatattvAlokasya (zrI ratnaprabhAcAryaviracitA laghvI TIkA) ratnAkarAvatArikA bhAga-1 pariccheda 1 thI 2 : manuvA: dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA : pra zas: zrI jainadharma prasAraNa TrasTa-suratA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka jaina dharma prasAraNa TrasTa 702, rAmasA TAvarsa, gaMgA-jamanA epArTamenTa pAse, aDAjaNa pATIyA, surata-395009. INDIA phona : 2788943 (dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA : ) ( sevaMtIlAla vI. jaina e-602, pArzvadarzana komlekSa, DI-pa2, sarvodayanagara, grAunDa phalora, navayuga koleja sAme, pAMjarApoLa, pahelI lena, muMbaI-4. nyu rAMdera roDa, surata-9. (INDIA) Ph. (022) 22404717 Ph. (0261)2763070 (prApti somacaMda DI. zAha mathALA/ zrI yazovijayajI jaina sughoSA kAryAlaya saMskRta pAThazALA jIvananivAsa sAme, taLeTI roDa, | sTezana roDa, raMgamaholanA nAke, pAlitANA-364270 mahesANA (uttara gujarAta) INDIA (INDIA) Ph. (02848) 2131418 a Ph. (02792) 222927 sarasvatI pustaka bhaMDAra | jaina prakAzana maMdira hAthIkhAnA-ratanapoLa, amadAvAda | dozIvADAnI poLa, amadAvAda Ph. (079) 25356692 Ph. (079) 25356806 prakAzana varSa vIra saMvata-2534 vikrama saMvata 2064 IsvIsana 2008 AvRtti bIjI kiMmata : rU. 300-00 kampojha-prinTIMga-bAinDIMgaH bharata grAphIksa nyu mArkeTa, pAMjarApoLa, rilIpharoDa, amadAvAda-1, Ph. (079) 22134176, Mo. 9925020106 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtranaM. 1 1 1 2 2 3 5 E 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 (anukramaNikA) prathama pariccheda viSaya A graMthanI racanAnuM prayojana zabda ane arthanA saMbaMdhamAM bauddhano pUrvapakSa zabda ane arthanA saMbaMdhamAM bauddhanuM khaMDana ane vAcyavAcakabhAvasaMbaMdhanuM maMDana pramANanuM lakSaNa, ane pratyeka padanI sArthakatA . pramANanA lakSaNamAM naiyAyika ane mImAMsakanuM khaMDana. jJAna ja pramANa kahevAya tenI siddhi sajJikarSAdi ajJAna hovAthI pramANa nathI . sannikarSAdi acetana hovAthI svanirNaya karAvatA nathI sannikarSAdi svaprakAzaka na hovAthI paraprakAzaka nathI pramANajJAna vyavasAyAtmaka ja hoya che. samAropa (bhrama) jJAnanI vyAkhyA samAropanA (bhramanA) traNa pratibhedo samAropanA prathamabheda "viparyaya"nuM lakSaNa . viparyayanuM udAharaNa, tathA vivekakhyAtinI carcA samAropanA dvitIyabheda "saMzaya"nuM lakSaNa . - saMzayanuM udAharaNa samAropanA tRtIyabheda "anadhyavasAya"nI carcA anadhyavasAyanuM udAha2Na .. jJAnathI anya te "para" kahevAya, tenuM maMDana tathA zUnyavAdI ane brahmAdvaitavAdInuM khaMDana .. 3 pRSTha 1 21 38 48 53 71 73 74 74 84 112 112 112 113 133 134 134 135 136 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrane. viSaya 17/18 jJAna paraprakAzakanI jema svaprakAzaka paNa che tenuM maMDana tathA arthopatti vaDe jJAna prakAzita thAya che evA mImAMsakanA matanuM ane jJAnAntara vaDe jJAna saMvedita thAya che evA taiyAyikanA matanuM khaMDana...... 178 19/20 prameyanI sAthe avyabhicAritA e ja jJAnanI pramANatA che ane vyabhicAritA e apramANatA che. ............. ....... 198 2 1 jJAnanI pramANatA ane apramANatA utpattimAM parathI ja hoya che. paraMtu tenI zakti svathI athavA parathI thAya che tenuM maMDana tathA te prasaMge judI mAnyatA dharAvanArA sarva darzanavAdonuM khaMDana .............. 200 dvitIya pariccheda 2/3 [... w pramANanA be bhedonuM varNana, pratyakSa ane parokSa zabdanI vyutpatti, tathA be bhedothI hInAdhika bhedonI mAnyatAnuM khaMDana ............................ 232 pratyakSapramANanuM lakSaNa ........... ........ 256 pratyakSa pramANanA sAMvyavahArika ane pAramArthika ema be bhedono ullekha.. 257 sAMvyavahArikapratyakSanA Indriyanibandhana ane anindriyanibaMdhana ema be bhedonuM varNana, tathA te prasaMge cakSu tathA mana aprApyakArI ja che ane zeSa cAra Indriyo prApyakArI ja che. tenI anyadarzanonI sAthe padyarUpe vipulacarcA ********....... 2 58 IndriyanibaMdhana ane anindriyanibaMdhananA avagraha IhA-apAya ane dhAraNAnA bhedathI cAra cAra bhedonuM varNana........ avagrahanI vyAkhyA ... 3 27 IhAnI vyAkhyA....... 329 apAyanI vyAkhyA........... ................ dhAraNAnI vyAkhyA ........................................................... IhA ane saMzayamAM bhedanuM kathana......... avagraha-IhA-apAya ane dhAraNA eka jIva viSayaka hovA chatAM paryAyavizeSa hovAthI paraspara kathaMci bheda che tenuM maMDana. ..............332 bh .............. lh lh 0. bh lh ....33 2 12 lh Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrane. viSaya by ". lh lh 14 lh lh 15 lh lh A lh che lh lh lh avagrahAdi cAramAM kathaMcit bheda che temAM hetuo .............. ............333 avagrahAdi cArano utpattikrama kramazaH A ja che .................. ........336 A krama vinA prameyano bodha thato nathI tenuM pratipAdana .. ............. darzana (sAmAnya) vinA avagraha, avagraha vinA saMzaya, saMzaya vinA IhA, IhA vinA apAya ane apAya vinA dhAraNA thatI ja nathI tenuM pratipAdana.. 338 atizaya vege avagrahAdinI utpatti hovAthI kyAMka krama anubhavAto nathI. tenuM yukti ane udAharaNa sAthe pratipAdana............ pAramArthika pratyakSanuM lakSaNa ................ * * **************...... 340 pAramArthika pratyakSanA vikala ane sakala ema be bhedonuM kathana........... vikalanA avadhi ane mana:paryAyajJAna ema be bhedo ................... 341 avadhijJAnanuM lakSaNa, bheda ane viSayanuM varNana tathA rUpidravyanA varNanaprasaMge timira ane chAyA paNa rUpIdravya che tenuM maMDana, ane te saMbaMdhI pUrvapakSonuM khaMDana....................... .............341 manaH paryAyajJAnanuM lakSaNa, bheda ane viSayanuM varNana ................... 384 kevalajJAnanuM lakSaNa tathA viSayanuM varNana tathA mImAMsakamatanuM khaMDana ane sarvajJanI siddhi... ..............385 kevalajJAnavAnuM arihaMto ja (rAga-dveSa ane ajJAna rahita AtmAo ja) hoya che. kAraNa ke te ja nirdoSa che tenuM pratipAdana .......402 pramANathI avirUddha vANIvALA hovAthI arihaMto ja nirdoSa che tenuM kathana..404 arihaMtonI vANImAM virodhanI asiddhi tathA A prasaMge mAtra tera ja akSarothI, kriyApadanA be ja pratyayothI ane vibhaktinA traNa ja pratyayothI zivanA kartutvavAdano vidhvaMsa ........ ....................404 sarvazatA ane AhAravandra avirodhi che tenuM maMDana, tathA te prasaMge kevalIne kavalAhAranA niSedha saMbaMdhI digaMbara matanuM khaMDana ......422 2 2 lh i lh 2 5 26 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMtaranA udgAra che. utkRSTakoTInI sAdhanA dvArA ghanaghAtI karmono kaccaraghANa bolAvI kevaLajJAna pAmyA bAda tIrthakaranA jIvo sauprathama tIrthanI sthApanA kare che. tIrtha eTale caturvidha saMgha ke prathama gaNadhara, paramAtmA gaNadhara bhagavaMtone "tripadI'nuM dAna kare che, paramAtmAnA vAsakSepanA prabhAve A tripadI dvArA aMtarmuhutamAM ja pratyeka gaNadhara bhagavaMto sUtrathI bhinna ane arthathI samAna evI dvAdazAMgInI racanA kare che, dvAdazAMgI eTale zrataratnano mahAsAgara, trikALavartI padArthone pragaTa karato Encyclopaedia, utkRSTa jJAnakhajAno, duniyAnuM koI tattva A dvAdazAMgIno aviSaya nathI, A dvAdazAMgImAM "zuM che ?" ema pUchavA karatAM "emAM zuM nathI ?" e prazna vadhu ucita lAge. duniyAnA tamAma dharmomAM rahelA sattatvanuM bIja A dvAdazAMgI che. gaNadhare gaNadhare A dvAdazAMgI sUtrathI bhinna bhinna hoya che eTale Ama to anaMtI dvAdazAMgI thaI chatAM arthathI te badhI samAna che, nathI tenA padArthamAM koI visaMvAda ke nathI tenA sarjakomAM koI pAdArthika matabheda. AnuM eka kAraNa e che ke A dvAdazAMgI "syAdvAda" garbhita che. "syAdvAda" eTale aneka Angle thI vastune jovAno dRSTikoNa, "syAdvAda" eTale ekAMtika pakkaDa-kadAgrahano abhAva, "syAdvAda" eTale "ja' kArano nahI paNa sarvatra "paNa"no upayoga karavo, syAdvAda eTale game tevA kliSTa saMgharSonuM samAdhAna karI ApanAra Master Key. - jyAM saMgharSa che, matabheda che, manabheda che tyAM ekAMtavAda che, anekAMtadaSTimAM saMgharSane sthAna nathI. padArthanI kasoTI samaye "syAdvAda" kasoTInA pattharanuM kAma karI sonA jevA satyano ane pittaLa jevA satyAbhAsano pardAphAsa kare che jyAre laukika vyavahAramAM paNa jIvanane saMgharSamukta ane svargIya banAvavA mATe syAdvAda e ja eka rAmabANa upAya che. dhArmika-sAmAjika-Arthika-bhautika-rAjakIya-rASTrIya koI paNa kSetramAM saphaLa thavA mATe anekAMtavAdane AtmasAt karavo e jarUrI ja che. ema nahIM paNa Avazyaka che. eka mullAe patnIne kahyuM - gharamAM panIra hoya to lAva, panIra khAvAno e phAyado che ke te hojarIne khIlavI joradAra bhukha lagADe che, patnI kahe - hAla gharamAM panIra nathI, kAle lAvIza. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mullAjI kahe - sAruM thayuM panIra nathI, patnIne Azcarya thayuM, be ghaDI pahelAM panIrane bharapeTa vakhANa karanAra mullAjI ekAeka Ama kema bole che ? patnInI zaMkA dUra karavA mullA uvAcaH panIra nathI e sArU eTalA mATe che ke te khAvAno eka geraphAyado paNa che ke te dAMtonI jaDane DhIlI karI nAkhe che, A to khAvAnuM mana thayuM eTale mAMgI lIdhuM. hota to sAruM thAta. bhukha lagADavAnuM kAma karata, nathI to te paNa sAruM ja che dAMtonI jaDa DhIlI thatI aTakaze. Ane kahevAya syAdvAdadaSTi, jayAM ekAMtavAda tyAM saMgharSa jyAM anekAMtavAda tyAM samAdhAna A samAdhAnAtmaka dRTino ughADa karavA ke vikAsa karavA mATe varSono sAdhanAbhyAsa jarUrI sAdvAdagarbhita padArthonA mArmika aidatparyArthavALA rahasyonA ughADa mATe sUkSma ane tIkSNa buddhi gamya nyAyagraMthono abhyAsa ati Avazyaka che. enA dvArA padArthanA marmasthala sudhI pahoMcavAnI agamya kSamatAno prAdurbhAva thAya che. nyAya parikarmita mativALA AtmAo mATe koIpaNa kSetramAM, (cAhe te laukika hoya ke lokottara, bhautika hoya ke AdhyAtmika) ke koIpaNa viSayamAM (cAhe te jaina darzana hoya ke jainetara darzana, Agamika hoya ke kArmagraMthika) praveza karavo duSkara nathI. bAkI A nyAyane jo mAtra dhArmika carcA ke vAda-vivAdonI yuddhabhUmi upara laDI vijaya. prApta karavA mATenuM zastra ja mAnIzuM to AjanA kALe te nirUpayogI ja jaNAze. kAraNa ke Aje nathI pUrvakAlIna SaDradarzananI carcA ke nathI vAdI-prativAdIonA rAjyasabhAmAM thatA vAda-vivAdo, tarkonA AghAtI-pratyAghAtI topamArA vaDe prativAdIone parAsta karavA dvArA svadharma ke sva mAnyatAne satyArtha pUravAra karI dharmasabhAmAM vijayaDaMko vagADanArA vidvAn diggajone Aje dhoLe divase divo laI gotavA javuM paDe ema che. TuMkamAM - pUrvamAM hatI evI dharmacarcAo nathI, dharmarasika rAjA mahArAjAo nathI; akATya buddhinA dhArako nathI. dhArmika carcAno rasa nathI, sUkSmabuddhi gamya dharmanuM mUlya samajAtuM nathI. zAstranA mAdhyama dvArA thatI dharmanI balAbalanI kasoTInA-hAra jItanA darzana Aje durlabha che. chatAM pUrvajoe buddhi kasI kasIne sarjelA nyAya zAstrono abhyAsa Aje eTalA mATe Avazyaka che ke tenA dvArA buddhi dhAradAra bane che, koI paNa kSetra ke koIpaNa viSayamAM praveza sugama bane che. pUrvakAlIna vAdavivAdonI zailI, pAdArthika discussion nI rItabhAtano khyAla Ave che. padarzananA bodhanI sAthe satyadarzananuM sacoTa jJAna thAya che. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayatatvAloka ane vAdIdevasUri prastuta graMthanuM nAma che "ratnAkara avatArikA", A graMthano bIjabhUta mULa graMtha che "pramANanaya tattvAloka', jenA kartA che municaMdrasUri ma.nA ziSya vAdidevasUri ma. saM. 1152mAM municaMdrasUrijI pAse dIkSita thayA. pUrNacaMdra nAma rAkhyuM. saM. 1174mAM sUripade birAjamAna thayA bAda temanu nAma devasUri paDyuM. saMvata 1181nA vaizAkha suda punamanA divase siddharAjanI sabhAmAM digaMbarAcArya kumudacaMdra ane prativAdI zvetAMbarAcArya devasUri ma. vacce eka aitihAsika vAda thayo, (prabhAvaka caritra) je hAre teNe gujarAta choDI devAnI kaDaka zarata hatI. 36 varSIya hemacaMdrAcArya paNa te sabhAmAM hAjara hatA, tarkonA topamArAthI dhaNadhaNI uThelI te vAdasabhAmAM kumudacaMdrane sajjaDa parAjaya ApI gurjara dezamAMthI digaMbaronI hakAlapaTTI vAdIdevasUrie karI hatI jenu sacoTavarNana yazaHcaMdra kRta 'mudritakumudacaMdra'nAmanA nATakamAM che. A cirasmaraNIya vAdamAM maLelA ajoDa ane ajeya vijayane kAraNe teo 'vAdidevasUri' tarIke khyAta thayA, devasUrijIne jayapatra sAthe eka lAkha sonAmahoranuM tuSTidAna ApavA siddharAja sajja thayA, sUri to nigraMtha niSparigrahI hovAthI sUrijI dvArA te dAna na svIkArAtAM te dAna dvArA siddharAje jinamaMdiranuM nirmANa karyuM. temano svargavAsa saM 1226mAM kumArapALanA samayamAM thayo hato. saMskRta uparAMta prAkRtamAM traNa ane apabhraMza bhASAmAM eka kRti temaNe racI che je prakaraNa samuccayamAM chapAI che. :: pramANa naya tatvAloka ATha paricchedamAM vibhakta che. pratyeka paricchedamAM kramazaH 21-27109-47-8-87-57-23 ema kula 379 sUtra che. sUtrAtmaka zailImAM nyAyanA jaTIla padArthone vaNI leto A graMtha eka Standard Adarza che. AvA prakAranA anya graMtho malavA durlabha che. eTale A graMthane Unique ke RarekahI. zakAya. graMthano mukhya viSaya pramANa ane naya che. A benA mAdhyama dvArA nyAyane lagatA DhagalAbaMdha viSayone AvarI levAyA che. jainanyAyanA abhyAsu mATe A graMtha eka maulika AdhAra pUro pADe che. sAthe sAthe bauddhasAMkhya-nyAya-vaizeSika-mImAMsaka ane cArvAka darzananA sapUrvapakSa-sayuktiyukta khaMDana karI chotare chotarAM ukheDI nAkhyAM che. 1. pramANanayatatvAlokanA prathama pAMca paricchedano anuvAda paMDita zrI maphatalAla jhaveracaMda gAMdhIe karela che. 8 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdaratnAkara ane vAdidevasUri ma. ratnAkaraavatArikA ane ratnaprabhasUri ma. paMjIkA ane rAjazekharasUri ma. TIppanaka ane jJAnacaMdrajI ma. gurjara anuvAda ane malayavijayajI ma. vAdidevasUrijIe A pramANanayatatkAloka upara svopajJa vRtti racI che. jenuM nAma che "syAdvAda ratnAkara" nAma pramANe guNa che. tera hajAra zloka pramANano graMtha kharekhara syAdvAdano mahAsAgara che. aneka dArzanika graMthonA DhagalAbaMdha viSayonI tarka-buddhi yukti-hetu-daSTAMta Adi dvArA nyAyanA kasoTI patthara upara ghasI ghasIne satyatattvanA suvarNane siddha karavAno bejoDa prayAsa A mahAkAya graMthamAM karAyo che. sAmAnyamatimAn purUSone A graMthanuM kada-viSaya-zailI jotAM parasevo chUTI jAya tema che, tethI ja devasUrijInA ziSyaratna ratnaprabhasUrie A ratnAkaramAM darekano sukhada praveza thaI zake te mATe nAva tulya eka madhyama graMthanuM sarjana karI adbhuta gurUbhaktino Adarza puro pADyo che. A nAvaDI e ja "ratnAkara avatArikA'. ratnaprabhasUrijI paNa aMte to vAdidevasUrinA ja ziSyane ! temanI ajoDa vidvattA, tArkika zakti, chaMda kAvya ane alaMkAra uparanI mAsTarI - bhASA uparanI pakkaDa, nyAyanA jaTIla padArthone paNa gadya-padya ke kAvyamAM guMthI levAnI AvaData, prAsane goThavavAno suMdara abhyAsa AdinA kAraNe pAMca hajAra zloka pramANa A ratnAkara avatArikA paNa saraLa to nathI ja. nyAyanI zailInA kAraNe kaThaNatA to che ja sAthe sAthe bhASAkIya kaThInatA paNa ghaNI che. tene paNa vizeSa saraLa karavA mATe prabaMdhakozanA praNetA "rAjazekharasUri mahArAje viziSTa agharA zabdanA ardhAnuvAda rUpa "paMjIkA"nI racanA karI. maladhArI abhayadevasUrinA saMtAnIya padmadevasUrinA praziSya ane tilakasUrijInA jeo ziSya hatA, temaNe A paMjIkA uparAMta sarjelA prAkRta dvayAzrayavRtti, zrIdharanI nyAya kaMdalI upara paMjIkA, paDradarzana samuccaya, caturaziti prabaMdha (aparanAma vinodakathA saMgraha) prabaMdha koza, gujarAtI sAhityamAM neminAtha phAga vi. dvArA temanI apUrva vidvattA chatI thAya che, agharA zabda samuhane saraLa karavA rUpa paMjIkAnI racanA karI ratnAkara avatArikAnI samRddhimAM temaNe sAro evo umero karyo che. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A rAjazekharasUrijInI AjJAthI pUrNimA gacchanA guNacaMdrasUrinA ziSya "jJAnacaMdrajIe A ratnAkara avatArikA upara eka nAnI "TIppanaka'nI racanA karI che, tenA dvArA paNa A graMthanI upayogitAmAM sAro evo vadhAro thayo che. maMda mati abhyAsuo upara upakAra karavA mATe zaMkA-samAdhAna rUpa saMvAdAtmaka zailImAM AcArya vijaya nItisUri ma. nA ziSya "malayavijayajI mahArAje saMkSipta paNa ghaNo ja suMdara anuvAda karyo che. jenAthI graMthanI garimA vadhI che. A sivAya AThe paricchedano hiMdimAM paNa anuvAda thayela che. AThe paricchedomAM AMkhe uDe tevI verAyaTIo pramANa svarUpa nirNaya nAmanA prathama paricchedamAM saMnikarSa nahI paNa saMzaya-viparyayaanadhyavasAya vihina vyavasAyAtmaka jJAna ja pramANa che ane te jJAna svasaMvidita che ane savikalpa ja che. jJAna ja pramANa che. ema siddha karI pramANanuM lakSaNa ane nirdoSatA siddha karI che. pratyakSasvarUpanirNaya nAmanA dvitIya paricchedamAM pramANanA sAMvyavahArikAdi bhedanA vivecananI sAthe sarvajJasiddhi - IzvaranA jagatkartutvano nirAsa ane kevalInA AhAranI siddhi jaDabAtoDa karI che. smaraNa pratyabhijJAna - tarkanumAnasvarUpanirNaya nAmanA trIjA paricchedamAM parokSajJAnanA smaraNAdi bhedanI sAthe nyAyanA abhyAsanA pAyA svarUpa pakSa-sAdhya-hetu daSTAMta saMbaMdhIta tamAma vigatone AvarI levAmAM AvI che. Agama svarUpa nirNaya nAmanA cothA paricchedamAM AgamanuM prAmANya siddha karavAnI sAthe zruti apaurUSaya che e vAtanuM joradAra khaMDana karyuM che. zabdanA nityatvane asiddha karyuM che. zabdanI zakti vArthamAM ja samAviSTa che. nahIM ke apohAdimAM, Avu tarkathI siddha karAyu che. saptabhaMgInuM adbhuta nirUpaNa karAyu che. prameya svarUpa nirNaya nAmanA chaThThA paricchedamAM pramANanA viSayabhuta prameya e sAmAnya vizeSa ubhaya dharmAtmaka vastu che. ema siddha karI bauddhakathita kSaNikavAdanAM chotare chotarAM ukheDI nAkhyA che. dharma ane dharmI vacce bhedabheda spaSTa karI vastumAM utpAdAdi dharmavyaya sAdhI pratyeka vastune sadasadAtmaka siddha karavAmAM anekAMtavAdanI sarvoparitA sAbita karI che. phala pramANa - svarUpAdyAbhAsanirNaya nAmanA chaThThA paricchedamAM pramANanA phaLanA nirUpaNanI sAthe banAvaTI pramANo ane tamAma AbhAsone ughADA pADIne tenA dvArA yathArthajJAna svarUpa phaLano abhAva siddha karyo che. 10 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayAtmakasvarUpa nAmanA sAtamA paricchedamAM nayanuM lakSaNa-bhedo-phaLa batADI cArvAkanA caitanyavAdanI ane bauddhanA kSaNikavAdanI, naiyAyikanA AtmajaDarUpatA vAdanI, sAMkhyanA AtmakatRtvavAdanI digaMbaranA strImuktiniSedhavAdanI to havA ja kADhI nAkhI che. vAdasvarUpa nirNaya nAmanA AThamA ane aMtima paricchedamAM vAda ane vAdI saMbaMdhI tamAma pAsAone AvarI lIdhA che. Ama syAdvAdaratnAkaranA mahattvapUrNa vAdonu navanIta A avatArikAmAM tAravavAmAM AvyuM che. kALano prabhAva kaho, daurbhAgya kaho, ke zrAvakavarganI upekSA kaho, Aje A syAdvAda ratnAkara saMpUrNa prApta nathI tethI tenA apUrNa viSayanI kalpanA ratnAkara avatArikA dvArA ja karavI zakya che tethI paNa A graMthanuM mahatva vadhI jAya che. avatArikAnA kartA ratnaprabhasUri ma. saMskRta-prAkRta ke apabhraMzanA prakAMDa vidvAna to hatA ja, sAthe sAthe chaMda-alaMkAra-prAsa-kAvya-lAMbA lAMbA samAso vi.mAM paNa temanI nipUNatA asAdhAraNa koTInI hatI. bIjA paricchedanA pAMcamA sUtramAM cakSunI aprApyakAritA ane zrotrendriyanI prApyakAritA siddha karavA mATe kartAe bhinna bhinna chaMda ane alaMkAromAM 93 kAvyAtmaka adUbhuta zlokonI je racanA karI che te joIne to mastaka jhukI paDe che. jANe vAdIonI sAthe keli karatA hoya tevuM pratibhAsita thAya che. dArzanika carcAone kAvyAtmaka zailImAM kaMDAravAnuM kalAkauzalya mA sarasvatInI mahatI kRpA vinA zakya nathI. dvitIya paricchedanA 26mA sUtramAM IzvaramAM jagatkatRtva mAnanArA naiyAyiko sAme phaTakAbAjI karatA kartAe vAcArtaya-jIbAna uparanI pakkaDa-vyAkaraNa uparanI mAsTarI pragaTa karI che te joIne mana ovArI jAya che. - ti ane te A be ja kriyA pratyayo, usa, TA ane 3 A traNa ja vibhakti pratyayo ane ta, tha, da, na, pa, pha, ba, bha, ma, ya, ra, la, va A tera varNa dvArA ja carcAno dora calAvI addabhuta zAbdika kAmaNa karyuM che. A lakhANa vAMcatAM to ghaNo ja ghaNo ahobhAva pragaTe che. Ama aneka pAsAothI A graMthanI-graMthakAranI mahAnatA pragaTa thAya che. thoDA samaya pUrve paMDitavarya dhIrUbhAI mahetAe lakhela yogavizikAnuM gujarAtI vivecana jovA maLela. sUripuMgava zrI haribhadrasUri jevAnI kaThaNa kRtine eTalI saraLa bhASAmAM vicita karAI hatI je joIne parokSapaNe paNa mane temanA pratye ati Adara bhAva thayo hato. kaThaNa paMktione maMdabuddhivALA ke alpa abhyAsuo paNa AsAnIthI samajI zake. paMkti lagADI zake, lakhANa paNa jarUra puratu ja. ochu paNa nahI ne vistRta paNa nahI, ane te paNa lokabhogya dAkhalA dalIlo sAthe, A temanA vivecananI vizeSatA hatI. vAyagraMtho upara anuvAdo ochA nathI thayA paNa AjanA kALe AvI suMdara bhASAmAM - ATalI saraLatAthI paMktione kholI vivecana lakhavu e sarasvatInI maherane ja AbhArI che. 11 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ temanI mRtabhakti dvArA temanA pratye mArA aMtaramAM pragaTelA zubhabhAvanAnA puca dvArA jogAnujoga suratanA eka divasanA rokANamAM temano bheTo thaI gayo. vidvattA sAthenI temanI saraLatA ane namratAe mane vizeSa Adara thayo. sAMsArika javAbadArIo nibhAvavA sAthe pAkaTa vaye paNa divasa daramyAna 8/10 kalAka sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtone nyAyanA jaTIla graMthono abhyAsa karAvavo, varSamAM cha-cha mahinA paradezamAM rahelA jaina baMdhuone jainadarzano tAtvika bodha ApavAnuM bhagIratha kArya karavuM. ane vacce vacce samaya maLatAM AvA kaThaNa graMthonA anuvAda racavA A badhI temanI zubha pravRttizrutabhaktinI anumodanA karIe eTalI ochI che. anuvAdonA sarjana karyA bAda pustakone pragaTa karavA mATe phaMDa ubhu karavuM, preso sAthenA saMparka karavA mupho jovA. chapAelA pustakonuM vitaraNa karavuM. A badhI sAmAnyamAnava sAdhya bAhya pravRttimAMthI temanI nivRtti thAya to bacelA te samayamAMthI bIjA aneka graMthonA anuvAdonI bheTa temanA taraphathI jinazAsanane maLatI rahe evA zubha udezathI anya pravRttinI tamAma javAbadArIo prathama AvRtti chapAI tyAre pUjayapAda vairAgyadezanAdakSa gurUdevazrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnI preraNA-AziSathI bejoDa zrutabhakti karatA zrI jinazAsana ArAdhana TrasTe upADI lIdhI hatI. jethI temano bojo ghaNo haLavo thaI gayo hato. prastuta ratnAkara avatArikAno gurjara anuvAda jo ke malaya vijayajI mahArAje karela che chatAM te parimita zabdamAM hoI paMDitavarya dhIrUbhAIe karelo A gujarAnuvAda abhyAsuvargamAM khUba ja upayogI ane AdarapAtra banaze temAM zaMkAne sthAna nathI. prastuta graMthanI prathama AvRttinA saMzodhana-saMpAdanano lAbha temaNe amane Apyo te amArA mATe ghaNo AnaMdano viSaya che. chellA keTalAya samayathI prathama AvRtti alabhya ja banI gaI hatI tethI dhIrubhAIe je A bIjI AvRtti temanA TrasTa taraphathI chapAvIne abhyAsu varganI icchAne saMtoSI che te ghaNo AnaMdano viSaya che. aMte paramAtmAne prArthanA karavAnuM mana thAya che ke prabhu dhIrUbhAIne dIrdhAyu bakSe ke jethI teo jIvananA carama zvAsa sudhI AvA bIjA aneka graMthonA anuvAdo karI jinazAsananI-jaina sAhityanI adbhuta bhakti karI zake. prastuta graMtha yAvaceMdradivAkara sudhI jIvaMta rahe ane aneka AtmAo AnA adhyayana adhyApanathI dArzanika bodha dvArA satyadarzananuM bhAna karI AtmakalyANa karatA rahe eja eka aMtaranI abhyarthanA. lI. kRSNanagara, zrA.va.14 (2012) munizrI kalyANabodhivijaya 1 ra Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. prastAvanA : (bhAratadezanI A pavitra bhUmi bhUtakALamAM aneka mahAtmA ane saMtapurUSo vaDe vibhUSita karAI che. jyAM aneka covIzIomAM bahu tIrthaMkarabhagavanto, gaNadharabhagavanto, AcArya ma. sAhebo ane mahAnuM sAdhusaMto thayA che. tathA Aja bhUmi upara jainettara saMto-RSimunio, mahAtApaso paNa thayA che. AvI A pavitrabhUmi upara prabhuzrI mahAvIra svAmI A avasarpiNI kALanA caramatIrthapati thayA. jeone nirvANa pAmyAne lagabhaga 2534 varSa thavA AvyAM che. teoe prakAzelI, jagatanA je padArtho je rUpe che te rUpe padArthone samajAvatI, adhyAtmarasathI bharelI, apUrva dharmadezanAne temanI pachI thayelA gaNadharabhagavantoe ane zrutakevalIoe tathA mahAn AcAryoe svamukhe dezanA ApavA dvArA, tathA abhUtapUrva grantharacanAo karavA dvArA sadAkALa mATe cirasthAyI rahe tevI mUrtarUpe karI che. dharmadezanAne zAstraracanA dvArA mUrtarUpa ApyuM che. teozrInA pravacanane saMskRta-prAkRta bhASAmAM gadya-padya rUpe guMthIne phulonI moTI moTI hAramALAonI jema nAnA-moTA zAstragraMtho racI jagatanuM kalyANa karanArA, ane e rIte jainazAsananI abhUta prabhAvanA karanArA aneka prabhAvaka AcArya bhagavaMto bhUtakALamAM thayA che. zAstramAM ATha jAtanA prabhAvaka kahevAyA che. pAvayaNI dhammakahI vAI nemittio tavassIva / / vijjA siddho ya kaI, aDheva pabhAvagA bhaNiyA // (1) vartamAna kALanA agAdha zrutanA arthano mArmika tAga pAmanArA je hoya te pravacanaprabhAvaka (2) kathAo dvArA lokone jainadharmano marma samajAvanArA te dharmakathAprabhAvaka, (3) vAda dvArA rAjasabhAmAM vAdIone jitanArA te vAdaprabhAvaka (4) yogya avasare apUrvayathArtha jyotiSa kahevA dvArA zAsananI prabhAvanA karanArA te nimittaprabhAvaka, (5) abhUta tapa dvArA prabhAvanA karanArA te tapaprabhAvaka, (6) AkAzagAmI Adi vidyAo dvArA zAsananI prabhAvanA karanArA te vidyAprabhAvaka, (7) ucita avasare maMtra-taMtra-aMjanayoga Adi dvArA camatkAra dekhADI prabhAvanA karanArA te siddhaprabhAvaka, ane (8) apUrva kAvyo racavA dvArA prabhAvanA karanArA te kaviprabhAvaka. A ATha prakAranA prabhAvakamAMthI adUbhUta sAhityasarjana karavA dvArA sakala jagatane (ane viziSTapaNe caturvidha saMghane) tIrthaMkara paramAtmAnA vAlmayane samajAvanArA prathamanA traNa prakAranA aneka prabhAvaka AcAryo thayA. pU. zrI bhadrabAhusvAmI, pU. umAsvAtijI, 13 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU. siddhasenadivAkarasUrIzvarajI. pU. zrI jinabhadragaNikSamAzramaNajI, pU. zrI vRddhavAdIjI, pU. zrI vajasvAmIjI, pU. zrI AryarakSitajI, pU. zrI pAdaliptasUrijI, pU. zrI haribhadrasUrijI, pU. zrI mallavAdijI, pU. zrI siddharSigaNijI, pU. zrI abhayadevasUrijI, pU. zrI bappabhaTTasUrijI, pU. zrI mAnatuMgasUrijI, pU. zrI hemacaMdrAcAryajI, pU. zrI vAdidevasUrijI. pU. zrI yazovijayajI ItyAdi aneka prabhAvaka AcAryo thayA ke jeoe agAdha evA jJAna sAgaramAM DubakI lagAvI jIvananI paLepaLano upayoga apUrva ane kiMmatI zrutaratnonI zodhamAM ja karyo che. koI deza jayAre sImADAnA dezanA rAjAnA lazkarothI gherAya che. paraprAntanA lazkaro tophAne caDhe che. tyAre svadezanI rakSA duSkara bane che. pratApI baLavAn rAjA ja teno sAmano karI vijaya meLave che. tevI ja rIte mithyA darzanavAdIonA darzanakAro mithyA vAtonA pracAra dvArA jaganjanArdanane jyAre udhe raste dore che. ane bhrAmaka mAnyatAo dvArA tophAne caDhe che, tyAre tarka ane nyAya zAstromAM nipUNa evA jainAcAryo rAjayasabhAmAM mithyA vAdIonI sAme mallanI jema garjanA kare che. temanA mithyA ane kapolakalpita siddhAMtone khoMkharA karI nAkhe che. akADhyayuktio dvArA satya siddhAMtone siddha karI jaina zAsananI bejoDa prabhAvanA kare che. tevA prabhAvaka AcAryomAM "zrI vAdidevasUrijI" nAmanA vAdanipuNa, siddharAja nAmanA rAjAnI rAjyasabhAmAM vijaya meLavanAra, ane paravAdIo vaDe ajeya evA A AcArya agyAramIbAramI sadImAM thayA. ke jeo A mULagranthanA racayitA che. jaina nyAyanI paribhASAne samajAvato, saMskRtabhASAmaya, "pramANanayatattAloka" nAmano A mUla grantha pUjya zrI vAdidevasUrijI mahArAjazrIe sUtrAtmaka rUpe banAvyo che. jenA ATha bhAga che. te ATha bhAgane ATha pariccheda kahevAya che. ekeka paricchedamAM 21-27-109-478-87-57-23 ema kula 379 sUtro che. A granthamAM pramANa, tenA pratyakSa ane parokSa ema be bhedo, tenA pratibhedo, naigamAdi sAta nayo, ekAnta daSTie thatA nayAbhAso, prameya dravyo, pramAtA AtmA, pramANanu phaLa, ane vAdavidhi ItyAdi viSayo TaMkArAyA che. jayAM jyAM alpa mAtra paNa paradarzanano mAnyatA bheda jaNAyo che tyAM tyAM te te darzanano mAnyatAbheda pUrvapakSa rUpe raju karIne tenI sAme akATya ane adbhuta yuktisamUha raju karIne te te mAnyatAone hataprahata ane parAsta karavAmAM graMthakAre avarNanIya ane prazaMsanIya prayatnavizeSa karelo che. have sauthI prathama granthakartA zrI vAdidevasUrijInA jIvana viSe kaMIka dRSTipAta karIe. granthartA zrIvAdidevasUrijI - gujarAtanA uttara sImADe, AbU parvatanI najIkamAM "aSTAdazazatI" nAmano eka prAnta hato, je prAntamAM parvatanI TekarIothI durgama ane sUryanA kiraNo mATe agamya evuM "madahuta" Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAmanuM gAma hatuM tene madAhata athavA madraduA kahevAtuM. saMbhava che ke Aje "maMDAra" nA nAme je gAma prasiddha che te A hoI zake. kAraNa ke te gAma gujarAta-rAjasthAnanA sarahade che. jo ke tenI pazcima dizAmAM parvatanI eka ja TekarI che. paraMtu te kAle cAre tarapha vadhu TekarIo hoya ane tethI ja sUryakiraNo na pravezI zakavAnA kAraNe agamya paNa hoya, ema banI zake. tathA madahata zabda uparathI ja maMDAra banyuM hoya ema paNa saMbhava che. athavA AbunI dakSiNa dizAmAM AvelA vaiSNavonA tIrthadhAmarUpa "maduAjI" paNa hoI zake. tyAM paNa Abu parvatanI aneka TekarIo che. eTale "maMDAra athavA maduAjI" janmasthAna hoya ema lAge che. te gAmamAM prAgvATa vaMzamAM (eTale poravALa jAtimAM) vIranAga nAme sadgRhastha hatA. temane jainadharmAnurAgiNI, aneka jaina munionA vyAkhyAna zravaNathI prabhAvita thayelI, ane zrI municaMdrasUrijI nAmanA AcArya viSe savizeSa gurubuddhi rAkhanArI evI jinadevI nAmanA dharmapatnI hatI. - eka vakhate rAtrikAle svapramAM AkAzamAMthI utarI potAnA udaramAM jatA caMdrane jinadevIe joyo, prabhAte jAgI harSa sahita prabhudarzana karI, upAzraye jaI gurUjIne svamasaMbaMdhI hakIkta kahI, gurUjIe "tamAre ghera jainazAsanano mahAprabhAvaka bALaka janmaze." evo artha kahyo. je sAMbhaLI ghaNI ja saMtuSTa thayelI mAtA tathA AvA zubha samAcAranA zravaNathI prasanna thayela pitA, dharmamArgamAM layalIna thayAM, bALajanmanI utsukatApUrvaka rAha jotA chatA dohalAo pUrNa karavA pUrvaka divaso pasAra karavA lAgyA. vikrama saMvata 1143mAM jinadevIne bALakano janma thayo, te ja A granthanA kartA zrIvAdideva sUrijI che. (pU. A. zrI kalikAlasarvajJa hemacaMdrAcAryajI ma. 1145mAM janmyA che. tethI A granthakartA hemacaMdrAcAryajInA samakAlIna hatA.) mAta-pitAe A bALakanuM svaprane anusAre "pUrNacaMdra" nAma rAkhyuM. eka vakhata A gAmamAM mahAmArino roga phelAyo, tethI vIranAga (potAnAM patnI ane putra sAthe) gujarAtamAM te vakhate lATadeza tarIke oLakhAtA dakSiNa gujarAtanI zobhAmaya evA bhugukaccha (bharUca) nagaramAM AvyA. tyAM sukhaDI ane caNA-mamarA-sIMga Adi vecavAno A vIranAga dhaMdho karatA hatA. te vakhate pUrNacaMdranI uMmara ATha varSanI hatI. te paNa pitAnI sAthe A dhaMdho karato. ane gRhasthone ghera premabharI mIThIvANI bolavAnA kAraNe kAju-drAkSa rUpa mevA meLavato. gAmamAM apUrva prIti prApta karI. eka vakhata vihAra karatA karatA pU. municaMdrajI ma. tyAM padhAryA. A bALakanuM rUpa-tejaprItisaMpAdakatA Adi guNo dekhIne, ane jinadevIe kahelA caMdramAnA svamanI vAta yAda karIne manamAM nizcita karyuM ke A bALaka avazya jainadarzanano prabhAvaka thaze. ema samajI viranAgane 15 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahyuM ke jo tAro A bALaka dIkSita thAya to mahAjJAnI ane jainazAsanano prabhAvaka thAya tema che. vIranAge kahyuM ke he gurUjI ! have huM vRddha thayo chuM. mAre A eka ja putra che. ane vRddhAvasthAmAM te ja AdhArarUpa che. vaLI tenI mAtA jinadevI paNa vRddha che. chatAM ApazrI mArA gurUjI cho. tamArI IcchAnuM ullaMghana paNa mArAthI kema thAya? zrI municaMdrajIe kahyuM ke ciMtA na kara, tArI tathA tArI patnInI saMpUrNa dekhabhAla A gAmano zrAvaka gaNa karaze, ane mArA pAMcaso ziSyo tArA putra jevA che. arthAta te paNa saMgha dvArA sArasaMbhALa karAvaze. jinadevIne paNa gurUjIe samajAvI ke eka kuTuMbanA dravyauddhAraka karavA karatAM aneka kuTuMbono bhAva uddhAraka tamAro bALaka thAya emAM ja tamArUM gaurava che. A rIte mAta-pitAnI sammati maLatAM nava varSanI uMmare pUrNacaMdrane dIkSA ApavAmAM AvI. ane tenuM dIkSita "rAmacaMdra" evuM nAma rAkhavAmAM AvyuM. zrI rAmacaMdrajIne gurUjI-zrImunicaMdrajIe potAnuM mana barAbara parovIne tarkazAstra-lakSaNazAstranyAyazAstra ane sAhityazAstrano sAMgopAMga suMdara abhyAsa karAvyo. pUrve thayelA vAdivetAla zrIzAntisUrIzvarajI pAsethI "pramANa zAstranA viSayano vizAlabodha je potAne prApta thayo hato. teno saMpUrNa khajAno teoe potAnA ziSya zrIrAmacaMdrane Apyo. ane zrI rAmacaMdrajI dilakholIne tarkazAstrano abhyAsa karavA dvArA pramANanA vizAlaviSayane paNa pI gayA. teo tarka ane nyAyazAstranA uMDA abhyAsanA kAraNe vAda-vivAdamAM ghaNA ja nipuNa banyA, AcArya banyA pahelAM ja ghaNA ubhaTa vAdIo sAthe paNa vAda karavAnuM banyuM ane sarveno parAbhava karI vijaya meLavanAra banyA. (1) dhoLakAmAM zivAtavAdI ba nAmanA brAhmaNa vAdI sAthe vAda thayo. (2) kAzmIrasAgaramAM ane sAcoramAM paNa koI vAdInI sAthe vAda thayo. (3) nAgapuramAM "guNacaMdra" nAmanA digaMbaraAcAryanI sAthe vAda thayo. (4). citrakuTamAM (citoDamAM) bhAgavata zivabhUtinI sAthe vAda thayo. (5) gopagiri (gvAlIyara)mAM gaMgAdharanI sAthe vAda thayo. (6) dhArA nagarImAM dharaNIdharanI sAthe vAda thayo. puSkariNI (pokaraNa)mAM vacanonA madathI uddhata banelA padmAkara nAmanA brAhmaNanI sAthe vAda thayo. bharUcamAM kRSNa nAmanA vidvAn brAhmaNanI sAthe vAda thayo. (prabhAvaka caritra zloka 38 thI 4ra) paMDita ziromaNI vAdanipuNa evA A rAmacaMdrajIne vidvAna-vidyAvyasanI-tarkazAstramAM nipuNa evA vimalacaMdra, haricaMdra, somacaMdra, pArjacaMdra, zAnticaMdra ane azokacaMdra ane kulabhUSaNa ema 16 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta paramahitecchu mitro hatA. rAmacaMdrajInI yogyatA joIne teonA gurU zrImunicaMdrasUrijIe temane 1174mAM AcArya padavI ApI, ane rAmacaMdrane badale "devasUri" nAma rAkhyuM. vAdamAM nipuNa hatA eTale "vAdidevasUri" evA nAmathI prasiddha thayA. gurUjInI sammati laI zrIdevasUrijI dhoLakA padhAryA. tyAM udaya nAmanA paramabhakta zrAvake zrIsImaMdhara svAminI pratimA banAvelI. tenI pratiSThA karAvavA uttama gurUjInA saMyoganI te udaya zrAvaka rAha joto hato. Aje paNa te udAvatI (udAvasati)nA nAme mojUda che. eka vakhata zrIdevasUrijI nAgora deza tarapha javA mATe gujarAtathI Abu tarapha padhAryA. ziSyonA AgrahathI Abuparvata upara ArohaNa karyuM. rastAmAM siddharAjanA aMbAprasAda nAmanA maMtrIne sarpadaMza thayo. sUrijIe potAnA paga dhovaNathI maMtrIne nirviSa karyo. jethI maMtrI sUrijI upara prabhAvita thayo ane siddharAja pAse sUrijInI bahu prazaMsA karI. yugAdidevane namaskAra karI zAsanadevInI stuti karI. zAsanadevIe pratyakSa thaI kahyuM ke "tame gujarAta tarapha pAchA pharo, gurUjI pAse jAo, tamArA gurUjInuM AyuSya mAtra ATha mAsanuM ja che." ATaluM kahI devI aMtardhAna thaI ane devasUrijIe potAnA gurUne maLavA pATaNa tarapha vihAra karyo. te vakhate pATaNamAM devabodha nAme eka vidvAna brAhmaNa Avelo, teNe durbodha evo eka zloka lakhyo. pATaNanA paMDitomAMthI koI eno artha ukelI zakyuM nahIM. eTale aMbAprasAda maMtrIe rAjAne A zlokano artha ukelavA "guru zrIvAdidevasUrijI"nuM nAma sUcavyuM. teoe turata ja A zlokano artha karI batAvyo. tethI devabodha paMDita parAbhUta thayo. ane rAjA AcArya upara ghaNA bahumAnavALA thayA. pATaNamAM ja "bAhaDa" nAmanA zrAvakane dharmamArge dhanano sadvyaya karavAnI IcchA thatAM devasUrijIe suMdara jinAlaya banAvavAnI vAta karI. tethI bAhaDe suMdara jinaprAsAda banAvyuM. tathA caMdrakAnta maNi ane sUryakAnta maNi karatAM paNa vadhu prabhAvaka "vardhamAna svAmInI mUrti karAvI. paraMtu te vakhate vi.saM. 1178mAM zrIdevasUrijInA gurU zrI municaMdrasUrijI kAladharma pAmyA. jethI vi.saM. 1179mAM pU. devasUrijI ma. pAse A vardhamAna svAmInI mUrtinI pratiSThA bAhaDe karAvI. tyArabAda devasUrijIe nAgora tarapha vihAra karyo. pATaNamAM hArelo devabodha brAhmaNa tyAM nAgoramAM Avyo. gurUjInI stuti karI praNAma karyA. tethI tyAMno rAjA AlhAdana paNa ghaNo khuzI thayo ane devasUrijIno paramarAgI thayo. te vakhate pATaNanA rAjA siddharAje nAgora upara caDAI karI. paraMtu devasUrijI tyAM hovAthI ghero pAcho kheMcI lIdho ane devasUrijIne bhaktibahumAnapUrvaka pATaNa bolAvyA. pAchaLathI nAgora upara caDAI karI tyAMnA AlhAdana rAjAne jItI lIdho. 17. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka vakhata zrIdevasUrijI karNAvatImAM cAturmAsa rahyA. te vakhate te zaheramAM kumudacaMdra nAmanA digaMbara bhaTTAraka tyAM hatA. temaNe zrIdevasUrijInI aneka prakAre cheDachADa karI. to paNa zrIdevasUrijI samabhAvamAM rahyA. paraMtu jyAre kumudacaMdra bhaTTArake maryAdA mukI eka jaina zvetAMbara vRddha sAdhvIne herAna karyA tyAre sAdhvIjIe devasUrijIne Thapako Apyo ke tame jJAnI ane vidvAnuM gAmamAM hovA chatAM digaMbara bhaTTAraka zvetAMbaronI ane temAM sAdhvInI viDaMbanA kare te kema cAle? zvetAMbarono parAbhava ane viDaMbanA karatA kumudacaMdrane joIne zrIvAdidevasUrijIe pATaNamAM siddharAjanI sabhAmAM "kumudacaMdra"nI sAthe moTo vAda karyo. teno parAbhava karI tyAM vijaya prApta karyo. A vAda 1181mAM thayo. kumudacaMdra dravyathI gAMgilamaMtrIne potAnA pakSamAM karyo hato. devasUrijIne thADa ane nAgadeve dravyavyaya mATe vinaMtI karI hatI. paraMtu gurUjIe A kArya mATe dravyavyayanI nA pADI. kumudacaMdranA pakSamAM traNa kezava sabhAsada hatA. devasUrijInA pakSamAM bhAnu ane mahAkavi zrIpAla nAmanA vidvAno pakSakAra hatA. rAjayasabhAmAM maharSi, tathA udayasAgara ane rAma nAmanA traNa vidvAno salAhakAra hatA. zrI devasUrijInA A vijayanI pU. zrIhemacaMdrAcAryajIe tathA zrIcaMdrasUri Adi AcAryoe bhUri bhUri prazaMsA karI che. zrI vAdidevasUrijIe keTalA granthonI racanA karI te jANavA maLyuM nathI. paraMtu mahAprabhAvaka ane anya darzanonI lagabhaga sarva asatya mAnyatAonuM paripUrNa rIte akADhyayukti balavaDe parAmarjana karanAro "pramANanayatattvAlaka" tathA tenA upara tenA marmane samajAvatI syAdvAdaratnAkara" nAmanI suMdara advitIya svopajJa mahATIkA banAvI che. jenuM savizeSa varNana hamaNAM lakhAze. vAdi kumudacaMdranI sAthenA vAdamAM maLelA vijayathI prasanna thayelA rAjAe ApelA tuSTidAnathI zrI devasUrijInI AjJA mujaba siddharAje suMdara caitya banAvyuM ane temAM cAra AcAryonI sAkSImAM 1183mAM zrI vAdidevasUrijI pAse RSabhadeva prabhunI pratimAnI pratiSThA karAvI. A rIte AkAzamAM jema megha garjanA kare, tema vAdIo vacce asmalita garjanA karatA ane tenA dvArA jainazAsananI vijayapatAkA pharakAvatA, nirabhimAnI ane niHspRha evA zrI vAdidevasUrijI trAsI varSanuM AyuSya pUrNa karI vikrama saMvata 1226 zrAvaNa vadI 7 gurUvAre svargavAsI thayA. (kAladharma pAmyA). temano 1143mAM janma, 115ramAM 9 varSanI vaye dIkSA, 1174mAM 31 varSanI vaye AcAryapada, 1181mAM kumudacaMdranI sAthe vAda ane vijaya, 1183mAM RSabhadevaprabhunI pratimAnI pratiSThA karAvIne 1226mAM kAladharma pAmyA. A pramANe itihAsa jANavo. pU. A. vAdidevasUrijIne AcArya banyA pahelAM mahAvidvAnuM evA sAta paramamitro hatA. (1) vimalacaMdra, (2) haricaMdra, (3) somacaMdra, (4) pAcaMdra, (5) kulabhUSaNa, (6) zAnticaMdra Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane (7) azokacaMdra. A sAtamAM trIjA naMbaranA paramamitra je somacaMdra, te saMbhava che ke kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrAcAryajI hoya, kAraNa ke AcArya banyA pahelAM temanuM nAma somacaMdra hatuM. teo nAnI uMmarathI ja paramavidvAna hatA ane vAdidevasUrijI upara ati bahumAnavAlA hatA - teonA jIvanacaritramAM prabhAvaka caritrazloka 251mAM kahyuM che ke - yadi nAma kumudacandraM, nAjeSyaddevasUrirahimaruciH / kaTiparidhAnamadhAsyata katamaH zvetAmbaro jagati // 251 // vAdidevasUrijIno janma 1143mAM, ane hemacaMdrAcAryajIno janma 114pamAM thayela che eTale vAdidevasUrijIne AcAryapadanA pUrvakAlamAM arthAt rAmacaMdrajI nAmadhArakAvasthAmAM hemacaMdrAcAryajI paNa laghuvayaska ane somacaMdra nAmadhArakAvasthAvALA saMbhavI zake che. ane baMne mahAvidvAnuM hovAthI paramamitra paNa saMbhavI zake che. teone zrIbhadrezvarasUri, zrI ratnaprabhasUri ane zrImANekyasUri A vidvAn - tarkaziromaNi, nyAyazAstranipuNa evA traNa AcAryo ziSya hatA. temAMnA prathamanA be AcAryoe syAdavAdaratnAkaranI racanAmAM teone ghaNI sahAyatA karyAno ullekha te graMthamAM ja che. tathA A traNamAMnA bIjA naMbaranA zrI ratnaprabhasUrijIe to samudra samAna A syAdvAdaratnAkaramAM praveza mATe A ratnAkarAvatArikA nAmanI laghu TIkA banAvI che. temano ziSyagaNa vidvAn-vidyAvyasanI, cAritrasaMpanna ane vividha kAryo dvArA jainazAsanano prabhAvaka hato. pramANanayatattAloka ane syAdvAdarasnAkara pramANa" ane "nayo" ne samajAvanAro A grantha che. tattvArthasUtranI jema "sUtrAtmaka" Dhabe saMskRta bhASAmAM lakhAyelA ATha pariccheda rUpe 379 sUtrono banelo A grantha che. je je | viSayomAM ItaravAdIonI sAthe vAdasthAno Ave che. te te viSayomAM tyAM tyAM satyavAta pragaTa karato prativAdIonI mithyA mAnyatAonuM khaMDana karato (vyaMgAtmaka bhAve) zabdaprayoga karI sUtraracanA karelI che. ane pachI TIkAmAM pUrvapakSa yuktipUrvaka raju karIne tenuM khaMDana karyuM che. bauddha-sAMkhya-nyAya-vaizeSika-mImAMsaka ane cArvAka ema sarva ItaradarzanonI prasaMge prasaMge AvatI tamAma sUkSmadaSTione teonA zAstromAMthI sayuktika TAMkIne pratispardhI nirdoSa dalIlonA prahAro vaDe nirasta karelI che. strImukti ane kevalimuktino niSedha karatI digaMbara saMpradAya mAnya mAnyatAnuM paNa sacoTa yuktipUrvaka nirasana kareluM che. pramANanuM lakSaNa (svarUpa) samajAvI, pratyakSa ane parokSa ema be bheda rUpe tenuM varNana karela che. A granthanA 8 pariccheda che. jemAM nIce mujaba viSayonI apUrva racanA che. 19 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda pramANa"nuM lakSaNa samajAvIne jJAna ja pramANa hoI zake. te siddha karela che kAraNa ke jJAna ja ISTAnisTamAM pravartaka-nivartaka che. tenuM nirUpaNa, anyadarzanone mAnya "sagnikarSa" e pramANa nathI. kAraNa ke sarSi hovA chatAM paNa aparicitamAM jJAna thatuM nathI, ane cakSu tathA manamAM vinA sakirSe paNa jJAna thAya che. mATe samikarSa e pramANa nathI. paNa jJAna ja pramANa che. A pramANe pramANanA lakSaNamAM kahelA jJAna zabdanI sArthakatA, tathA te jJAna paNa vyavasAyAtmaka (yathArtha prameyanA nirNaya svarUpa) hoya to ja pramANa. tethI bhramAtmaka (samArohAtmaka-viparyayasaMzaya ane anadhyavasAya) jJAnone pramANa na kahevAya. tenuM nirUpaNa, tathA bhramAtmaka evAM viparyayAdinAM lakSaNo samajAvavA dvArA pramANanA lakSaNamAM "vyavasAyi" zabdanI sArthakatA. jJAnathI anya evo je zeyapadArtha (jaDa-cetana Atmaka dvidhA). tenuM nirUpaNa karavA dvArA "" zabdanI sArthakatA, ane te prasaMge pa2 (padArtha) ne na mAnanArA jJAnAtavAdI ane zUnyavAdI evA yogAcAra ane mAdhyamika bauddhonI mAnyatAnuM nirasana. tathA jJAna pote ja dIpakanI jema potAno prakAza kare che. paraMtu anya jJAnathI ke zeyathI prakAzya nathI ema jaNAvavA dvArA sva zabdanI sArthakatA. A pramANe 1 thI 18 sUtromAM pramANanA lakSaNanI nirdoSatA udghoSita karI che. pramANajJAna tyAre ja bane ke jo temAM "prAmAya" = pramANatA = pramANapaNuM = prameyanI sAthe avyabhicAripaNuM hoya to ja. tethI prAmANya ane aprAmANyanI utpatti parathI ja (prameyathI ja) thAya che. paraMtu teno bodha svathI (jJAnathI) ane parathI (jJayathI) ema bannethI thAya che tenuM nirUpaNa, ane A viSayamAM anya darzanIya mAnyatAnuM sacoTayuktipUrvaka nirasana. A pramANe prathama paricchedamAM pramANanuM lakSaNa ane tenI nirdoSatA varNavelI che. dvitIca pariccheda "jJAna" e ja pramANa che. tenA pratyakSa-ane parokSa be bheda, tathA pratyakSanAmaka prathamabhedanuM savistara nirUpaNa, pratyakSapramANanA sAMvyavahArika ane pAramArthika ema be bheda, sAMvyavahArika pratyakSa IndriyasApekSa hoI vyaMjanAvagrahamAdi (vyaMjanAvagraha-arthAvagraha-IhA-apAya-dhAraNA) Adi bhedonuM nirUpaNa, cakSu ane mananA viSayamAM prApyakAri - aprApyakAritvanI carcA, pAramArthika pratyakSanA vikala (apUrNa) ane sakala (saMpUrNa) evA be bhedo, vikalamAM avadhi-mana:paryava ane sakalamAM kevalajJAnanuM nirUpaNa, tathA sarvajJanI siddhi, sarvajJatAnI sAthe AhArano (zarIradharma hovAthI) avirodha. = e rIte digaMbara AmnAyanI mAnyatAnuM nirasana, A pramANe bIjA paricchedamAM "pratyakSapramANa"nI carcA karelI che. tathA cakSu ane mananI aprApyakAritAnI carcA paravAdIonI sAthe jANe yuddhanI keli karatA hoya tema bhinna bhinna chaMdovALA zloko dvArA evI 20 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raju karI che ke jenuM vAMcana choDavAnuM mana na thAya. tathA mAtra tera ja akSaraprayoga, traNa ja vibhaktiprayoga, ane kriyApadanA be ja pratyaya vaDe jagatkartRtvavAdanuM khaMDana karyu che te to zabdothI avarNanIya rasathI bharapUra che. tRtIya pariccheda "pramANa"nA "parokSa" nAmanA bIjA bhedanI vyAkhyA, tenA (1) smRti, (2) pratyabhijJAna, (3) tarka, (4) anumAna ane (5) Agama. ema pAMca bhedonuM pratipAdana. pAMce bhedonI sArthakatA arthAt koIpaNa bhedano ItarabhedamAM apraveza, A pAMca bhedomAMthI prathamanA cAra bhedonuM (1) kAraNathI, (2) svarUpathI, ane (3) AkArathI nirUpaNa, prasaMge prasaMge smRti-pratyabhijJAna Adine pramANa na mAnanArA vAdIonI mAnyatAnuM nirasana, anumAna prasaMge hetunuM sAcu lakSaNa, bauddhadarzanamAnya trilakSaNakatva, ane naiyAyika-vaizeSika darzanamAnya paMcalakSaNakatvanuM khaMDana. sAdhyanuM sAcuM lakSaNa, sAdhyanA satya lakSaNamAM mukelAM apratIta, anirAkRta ane abhIpsita A traNe vizeSaNonI sArthakatA, vyAptikAle dharma ja sAdhya che. ane anumAnakAle dharmI sAdhya che tenuM nirUpaNa, dharmInI (pakSanI) prasiddhi vikalpathI (kalpanAthI) paNa hoya, pramANathI paNa hoya, ane ubhayathI paNa hoya, tenuM nirUpaNa, parArthanumAnanI vyAkhyA, parArthanumAnanI jema parArthapratyakSa, parArthasmaraNa, parArthapratyabhijJAdinA saMbhavanuM paNa pratipAdana, sAmAnyapaNe parAkSanumAnamAM pakSa ane hetu e be ja avayavonI AvazyakatA che. dRSTAntAdi Avazyaka nathI tenuM pratipAdana ane carcA, tIvramativALA mATe hetu eka ja Avazyaka che. zeSa cAra aMgo anAvazyaka che. maMdamativAlA mATe pAMce aMgo Avazyaka che. mandataramativALA mATe pAMca aMgo ane pAMca AbhAso samajAvavA paNa jarUrI che. ItyAdi carcA, dRSTAntanA sAdharma-vaidharma be bheda, tenI vyAkhyA, tathopatti (anvaya) vyApti, ane anyathAnupapatti (vyatireka) vyApti samajAvavA dvArA deSTAntanuM kaividhyatva samajAvavuM, upanaya ane nigamananuM svarUpa, hetunA upalabdhi ane anupalabdhi rUpe (eTale satasat paNe) mukhya be bheda, ane te bannenA sAdhyanI sAthe virUddha tathA avirUddhanI apekSAe cAra bhedo tathA tenA pratibhedonuM varNana, (1) (2) sAdhyanI vidhine sAdhanAra avirUddhopalabdhi hetunA 6 bhedonuM varNana sAdhyanA niSedhane sAdhanAra virUddhopalabdhi hetunA 7 bhedonuM varNana sAdhyanA niSedhane sAdhanAra avirUddhAnupalabdhi hetunA 7 bhedonuM varNana sAdhyanI vidhine sAdhanAra virUddhAnupalabdhi hetunA 5 bhedonuM varmana (3) (4) A pramANe savista2paNe parokSa pramANanA smRti-pratyabhijJA tarka ane anumAna A cAra 21 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedonuM suMdara pratipAdana, tathA hetunA uparokta 25 bhedonuM daSTAnta sAthe pratipAdana A paricchedamAM karela che. caturtha pariccheda parokSa pramANanA "Agama" nAmanA pAMcamA bhedanuM varNana, AgamanI vyAkhyA, Aptavacana paNa vaktA ane zrotAnA jJAnanI apekSAe anukrame kArya ane kAraNa hovAthI upacAra AgamapramANa kahevAya che tenuM nirUpaNa, Apta puruSa laukika-lokottara be prakAranA hoya che. tenuM pratipAdana, mAta-pitAdi laukikAta, ApaNA AtmAnI kaSAyAdithI surakSA kare te lokottarApta, vacana, varNa, pada ane vAkyanI vyAkhyA, pratyeka zabdo svAbhAvika potAnI zakti ane saMketa vaDe ja arthapratipAdanamAM kAraNa bane che tenuM nirUpaNa, tathA te viSenA bauddha ane naiyAyikanA ekAntamatanuM nirasana, dIpakanI jema arthano prakAza karavo e zabdano svabhAva che. paraMtu te yathArtha che ke ayathArtha ? te purUSAzritaguNa-doSanI apekSAe che tenuM nirUpaNa, sarva zabdo vidhiniSedha ema ubhayane jaNAvanAra hovAthI tenI saptabhaMgI bane che tenuM nirUpaNa, tathA sAtamAnA koIpaNa eka bhAMgAno ekAntavAda e anucita ja che. tenuM savistara nirUpaNa. vastugata bhinnabhinna, nityAnitya, sadasat, Adi paraspara virodhI jaNAtA paraMtu paramArthe avirodhI evA be dharmone apekSAe samajAvavAmAM sAta ja bhAMgA thAya che anaMtabhAMgA thatA nathI, paraMtu paraspara virUddha dharmonAM AvAM joDakAM anaMta hovAthI anaMta saptabhaMgIo thAya che tenuM nirUpaNa, sakalAdezavikalAdezanI vyAkhyA, tathA pratyakSa ane parokSapramANAtmaka jJAna AtmAnA jJAnAvaraNIyakarmanA kSayopazama ane kSayavizeSathI ja pratiniyata athavA pUrNapadArthane jaNAve che paraMtu (anyadarzanakAro mAne che tema) tadutpatti (mya dvArA utpanna thatu jJAna) ke tadAkAratA (yanA AkAre pariNata thayeluM = zeyanA AkArane dhAraNa karIne te) dvArA zeyane jaNAvatuM nathI tenuM pratipAdana tathA tenI vizeSa carcA A paricchedamAM karavAmAM AvI che. paMcama pariccheda pramANa"nuM pratipAdana pUrvokta cAra paricchedomAM karIne have A paricchedamAM "prameya"nuM pratipAdana karela che. dharmAstikAyAdi pavidha dravyo ke je sAmAnya-vizeSa ema ubhayadharmAtmaka che. te ja prameya che. ahIM ekAnta sAmAnyAtmaka mAnanAra vedAntadarzana-mImAMsakadarzana ane ekAnta vizeSAtmaka mAnanAra bauddhadarzananuM nirasana karela che. urdhvatAsAmAnya ane tiryaphasAmAnyanA bhedathI sAmAnya be prakAranuM che ane guNa tathA paryAyanA bhedathI vizeSa paNa be prakAranuM che tenuM (cAre bhedonuM) spaSTa varNana A paricchedamAM che. 22 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha pariccheda prathama pAMca paricchedamAM pramANa ane prameya samajAvI A chaThThA paricchedamAM pramANanuM anaMtara ane paraMparAe phaLa zuM ? tenuM nirUpaNa karela che. pAMca jJAna svarUpa pramANanuM anaMtara phaLa ajJAnanivRtti, ane paraMparAphala kevalajJAnanuM audAsInya, ane zeSa cAra jJAnonuM phala heyaupAdeya buddhi, tenuM varNana, tathA pramANathI pramANanuM phala kathaMcit bhinna paNa che ane kathaMcita abhinna paNa che tenuM nirUpaNa tathA mahattvanI carcAvizeSa, tathA pramAtA AtmAthI pramANa (svakharavyavasAya, paNa kathaMcit bhinna ane kathaMcita abhinna che tenuM nirUpaNa tathA ekAnta bhinna ke ekAnta abhinna vAdonuM nirasana, pramANanuM svarUpa, pramANanA bhedo, pramANano viSaya, ane pramANanuM phaLa, A cAra saMbaMdhI je je viparIta mAnyatAo che te saghaLI mAnyatAo te te nAme AbhAsa mAtra che. tenuM vistArathI nirUpaNa, anumAnAbhAsanA prasaMgamAM pakSAbhAsa, sAdhyAbhAsa, hatvAbhAsa ane daSTAntAbhAsonuM spaSTIkaraNa, vigere viSayo A paricchedamAM saMkalita karyA che. saptama pariccheda A graMthanuM nAma "pramANa-naya-tattvAlIka hovAthI ekathI cha paricchedamAM pramANa saMbaMdhI (pramANa-prameya-pramANaphala-tenA bheda-pratibheda-pramANAbhAsa- tathA tenA svarUpAbhAsa-bhedAbhAsaItyAdi upAdeya ane heya ema banne prakAranI pramANa saMbaMdhI) vArtA samApta karIne have A sAtamA paricchedamAM prathama dravyArthika ane paryAyArthika mUla be nayonI vyAkhyA, tenA bheda-pratibhedonuM varNana, naigamAdi sAta nayonI vyAkhyA, sAte nayonI nirapekSapaNe prarUpaNA karavAthI thatA nayAbhAsonuM varNana, naigamAdi sAta nayomAM pUrvapUrvanA nayothI pachI pachInA no sUkSma-sUkSmatara (alpa-alpa viSayavALA) che tenuM digdarzana, pramANasaptabhaMgInI jema nayasaptabhaMgI, ane pramANaphalanI jema nayaphalanuM paNa pratipAdana, tathA aMte pa5-56-57 sUtromAM AtmAnuM nirUpaNa, temAM ekeka darzanonI mithyAmAnyatAonA pratikArarUpe vizeSaNono prayoga. dA.ta. cArvAkanA pratikArarUpe caitanyasvarUpa, bauddhanA pratikArarUpe nitya, sAMkhyanA pratikArarUpe kartA ane sAkSAdUbhoktA, nyAya vaizeSikanA pratikArarUpe svadehaparimANa, vedAntadarzananA pratikArarUpe pratikSetre bhinna-bhinna, mImAMsaka darzananA pratikArarUpe "paudgalikAdekhavAnuM" ane digaMbarAmnAya mAnya strImuktiniSedhanA pratikArarUpe upAttapuMstrIzarIrasya, A pramANe sarva darzanonA pratikArarUpe vizeSaNo yukta pramAtAnuM nirUpaNa A paricchedamAM che. vizeSa khaMDana-maMDana TIkAmAM karela che. aSTama pariccheda rAjasabhAdimAM thatA vAda-vivAda viSayaka vAdanI vyAkhyA, vAdI-prativAdI, sabhya ane sabhApatinuM varNana, tathA kayA vAda prasaMge vAdanA uparokta cAra aMgomAMthI kayA kayA aMganI AvazyakatA ItyAdi varNana A paricchedamAM che. 2.2 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda ratnAkara granthakartA pUjya A. zrI vAdidevasUrIzvarajI ma. nI potAnI ja banAvelI pramANanayatattAloka uparanI A svopajJa TIkA che. A graMthamAM sUtronI ja vAta atizaya spaSTa karavAmAM AvI che. TIkAnI racanAmAM nyAya ane tarkazalI savizeSa che. prativAdIonI pratyeka mAnyatAonuM sthAne sthAne akADhayukti-prayuktiothI jaDamULathI khaMDana kareluM che. lakhANano viSaya-sUkSma-sUkSmatara rIte carcalo che. tethI ja A graMtha jANe eka mahA sAgara hoya ema lAge che. tethI ja graMthakArazrIe te graMthanuM nAma paNa syAdvAda samajAvavA mATe ratnAkara (samudra) jevo je graMtha te syAdvAda ratnAkara ema nAma rAkhela che. A mahAnuM Akara graMtha che. athavA syAdvAdanA varNana rUpa ratnono bhaMDAra, ratnonI khANa te syAdvAda ratnAkara kahevAya che. jJAnaddetavAda, zUnyavAda, jJAnanuM jJayavaDe prakAzyapaNuM, jJAnanuM jJAnAntaravaDe saMvedyapaNuM, sarSAidi jaDanuM pramANapaNuM, jJAnanuM tadutpatti ane tadAkAratA vaDe jJApakapaNuM, pramANanuM prAmANya utpatti ane jJaptine AzrayI svathI ke parathI te saMbaMdhI paravAdIonA matonI AlocanA, cakSu ane mananI prApyakAritAnI mAnyatA, zabda apaulika (AkAzano guNa) che tevI mAnyatA, ItyAdi paravAdIonI aneka mAnyatAonuM ghaNI ja bArIkAIthI nirasana kareluM che. sarvajJanI siddhi, strI-purUSa ubhayane muktiprApti, AtmA Adi sarva prameyo, nityAnitya, bhinnabhinna, sadasatu che tenI sayuktika buddhigamya gaMbhIracarcA A graMthamAM ApelI che. vAdIonI vividha mAnyatAonuM sthAne sthAne pUrvapakSa-uttarapakSa rUpe khaMDana-maMDana karavA svarUpa vAda-vivAdathI bharelo ane tethI ja skUlabuddhivALA jIvothI agamya ane durbodha A graMtha sAce ja samudra samAna che. te kAraNathI graMthakartAnA ja ziSya pU. A. zrI ratnaprabhasUrIzvarajI ma. zrIe "syAdvAdaratnAkara" durbodha samajIne temAM praveza thAya te mATe nAvaDI (hoDI) samAna nAnI TIkA banAvI che. te TIkA A samudramAM praveza mATe nAvaDItulya hovAthI tenuM nAma "ratnAkarAvatArikA" rAkhela che. A mUlaTIkA "syAdvAda ratnAkara" lakhavAmAM granthakArazrIne potAnA ja ziSyo zrI bhadrezvarasUrijI, ane zrI ratnaprabhasUrijInI savizeSa sahAya hatI. A vAta graMthakartAe pote ja syAdvAdaratnAkaranA prathama paricchedanA aMtamAM jaNAvI che. te A pramANe - kiM duSkaraM bhavatu tatra mama prabandhe, yatrAtinirmalamatiH satatAbhiyuktaH / bhadvezvaraH pravarayuktisudhApravAho, ratnaprabhazca bhajate sahakAribhAvam // 24 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vAdidevasUrijInI anyagrantharacanA "syAdvAda ratnAkara" TIkAgraMtha ane "pramANanayatattvAloka' mUlagraMtha zrI vAdidevasUrijInI nyAya ane pramANane samajAvatI tarkazailIyukta alaukika pa2makRti che. Ano ullekha prabhAvaka carita zloka 280/281mAM che. paraMtu temAM anyagraMthono ullekha nathI. chatAM "jaina paraMparAno ItihAsa" (bhAga-2 pRSTha 573)mAM tripuTi mahArAje anyagraMthonA AdhAre nIcenAM zAstronuM kartRtva zrI vAdidevasUrijInuM jaNAvyuM che. (1) pramANanayatattvAloka, (2) syAdvAda ratnAkara, muNicaMda gurUthaI, gurUvirahavilApa, dvAdaza vrata svarUpa, kurUkullA devI stuti, pArzvadharaNendra stuti uparokta graMtho zrI vAdidevasUrijInI kRtio che ema tripuTI mahArAjanuM kathana (1) jinaratnakoSa (2) jainagranthAvali, (3) lIMbaDInA bhaMDAranI sUci ane (4) pATaNanA bhaMDAranI sUcinA AdhAre che paraMtu "jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa''mAM prathamanA be graMtho vinA bIjA graMthono ullekha nathI, prabhAvaka caritamAM paNa 3 thI 14 naMbaranA granthono ullekha nathI. vaLI "jaina sAhityano saMkSipta ItihAsamAM" devasUri nAmanA aneka AcAryo thayA hatA ema jaNAvatA hoya evuM lAge che. tenA uparathI upa2nA graMthomAMthI koI koI graMtho (vAdI devasUri vinAnA) anya devasUrijInA paNa hoya ane aspaSTa vidhAnanA kAraNe vAdidevasUrijInA nAme caDI gayA hoya ema paNa banavA saMbhava che. athavA vAstavikapaNe vAdidevasUrijInA paNa hoya ema paNa banavA saMbhava che. chatAM A bAbatano nirNaya te te graMthonI racanAno ane paThanapAThanano abhyAsa ka2vAthI ja jANI zakAya tema che. paraMtu hAla te graMtho aprakAzita ane anupalabdha hoI te viSe kaMI paNa kathana karavuM ucita nathI. ema mAnI te viSayamAM ahIM virAma karIe chIe. (4) (6) (7) (8) kalikuMDa pArzvanAtha yaMtrastavana. (9) jIvAjIvAbhigama - laghuvRtti. (10) yatidinacarcA. (11) upadhAna svarUpa. (12) prabhAta smaraNa (13) upadeza kulaka (14) saMsArodvigna manorathakulaka zrI vAdidevasUrijIno ziSya parivAra zrI vAdidevasUrijIno samasta ziSya parivAra jANavA maLyo nathI. paraMtu A. zrI - 25 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrezvarasUrijI, A. zrI mANekyasUrijI, A. zrI ratnaprabhasUrijI mukhyaziSyo tarIke prasiddha hatA. prabhAvakacaritra zloka 283mAM zrI bhadrezvarasUrijIne gacchabhAra soMpyAno ullekha che. zrI bhadrezvarasUrINAM, gacchabhAraM samarpya te / jaina prabhAvanAsthemanistuSazreyasi sthitAH // 283 // A. zrI mANekyasUrijIne prabhAvakacarita zloka 93mAM ziSTarATuM kahIne pradhAnaziSya tarIkeno paNa ullekha jovA maLe che. athAha devasUrINAM, mANekyAkhyo vineyarAT / darzanapratikUlAbhirvAgmI zeSAMkuraM vahan // 13 // A. zrI ratnaprabhasUrijIe pote ja "ratnAkarAvatArikA"nI samAptimAM lakhelI "prazastimAM potAne vAdidevasUrijInA caraNakamaLamAM bhramara tulya kahIne potAnuM ziSyatva jAhera karela che. prajJAtaH padavedibhiH sphuTadRzA sambhAvitastArkikaiH / kurvANaH pramadAd mahAkavikathAM siddhAntamArgAdhvagaH // durvAdyaGkuzadevasUricaraNAmbhojadvayISaTpadaH / / zrIratnaprabhasUriralpataradhIretAM vyadhAd vRttikAm // 4 // tathA graMthakAra zrI vAdidevasUrijIe pote ja prathama paricchedanA aMtamAM zrI bhadrezvarasUrijI tathA ratnaprabhasUrijInI syAdvAdaratnAkara lakhavAmAM sahAyatAnI prazaMsA karelI che. jeno zloka AgaLa Apela che. A pramANe A traNa ziSyonA nAmono ullekha maLe che. tathA zrI ratnaprabhasUrijInI banAvelI upadezamAlAnI TIkAnI prazastimAM "revasUriziSyabratiVIT vinayanapUrIm'' paMktimAM vijayasenasUrijIno paNa ullekha jovA maLe che. paraMtu te devasUrijInA ziSya hoya to zrA zabda lakhavAnI jarUra nathI. valI saMsAri avasthAnA devasUrijInA bhAI hoya ane sAdhuavasthAmAM ziSya hoya e vAta paNa asaMgata che. jo ke tripuTI mahArAje jaina paraMparAnA ItihAsamAM teone vAdidevasUrijInA bhAI ja gaNAvyA che. paraMtu A vAta susaMgata lAgatI nathI. kAraNa ke prabhAvakIrita zloka30mAM vIra nAga(pitA)ne ane jinadeva(mAtA)ne A vAdidevasUri thanAra "pUrNacaMdra" ekaja putra hato, tene bIjA putro na hatA ema spaSTa kahela che. sa prAha nAtha pUjyAnAM, kule no gurutAbhRtAm / ahaM tvekasuto jIrNastadAsthA me'tra jIvitum // 30 // tathA 31thI 35 zlokamAM paNa eka ja putra hovAnuM samarthana maLe che. mATe zrI vijayasenasUrijI e vAdidevasUrijInA uparokta traNa ziSyonA (saMsAri avasthAne AzrayI) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAI hovA joIe. A pramANe pradhAnapaNe traNa ziSyonAM nAmo jANavA maLe che. temAM bhadrezvarasUrijI e vAdidevasUrijInA paTTadhara hatA. tathA vAdidevasUrijInA pUrvajo (pUrvanA AcAryo) ane pazcAddavartI ziSyagaNa atizaya vidyAvyasanI, zAstronA uMDA abhyAsI, ane nyAya tathA pramANanA viSayamAM tarka zailI pUrvakanA mahAjJAnI purUSo hatA. A. zrI vAdidevasUrijInI vAdamAM pratibhAzAlI, prativAdio vaDe ajeya, khamIravALI ane tejasvI vANIno saMcAra temanA ziSyagaNamAM paNa utaryo hoya tema ratnAkarAvatArikA TIkAnI lekhanazailIthI jaNAyA vinA rahetuM nathI. asatya mAnyatAonA aMza mAtrane paNa na khamI zakanAra, ane satya mAnyatAne prasArita karavAmAM pAvaradhA, vastunA ayathArtha nirUpaNane uDADavAmAM ane yathArtha nirUpaNane jaNAvavAmAM alpa paNa saMkoca-sneha-zarama ke koInI paNa lajjA na rAkhanAra evo tejasvI A ziSyagaNa hato. AcArya zrI ratnaprabhasUrijI - pU. A. ratnaprabhasUrijIno janma, mAtA-pitA-gAma AdinI jANakArI pUrNatayA prApta thatI nathI. paraMtu sattAsamaya anumAnathI jANavA maLe che. jo ke prabhAvakacaritamAM vAdidevasUrijInA jIvanacaritramAM zrI ratnaprabhasUrijIno kyAMya ullekha nathI. tathA siddharAjanI sabhAmAM digaMbara kumudacaMdra sAthe zrI vAdidevasUrijInA thayelA vAdamAM paNa prabhAvaka caritamAM kyAMya ratnaprabhasUrijIno ullekha nathI. tethI saMbhava che ke A vAdakAle ratnaprabhasUrijI laghuvayaska haze, athavA kadAca haju AcArya na paNa banyA hoya, tathA vaLI A vAtanA samarthanamAM bIjI paNa eka yukti prApta thAya che ke ratnaprabhasUrijIe pote banAvelA neminAtha caritranI prazastimAM pote ja lakhyuM che ke devasUrijInI AjJAthI laghubhAI evA vijayasenasUrijI vaDe potAne dIkSA apAI che. neminAtha caritranI prazasti aha devasUriANAe, dikkhiyA vijayasenasUrihiM / lahuehi bhAugehiM, je sutti suhApahAvehi // uTThAvaNavijjAisu, jesiM nIsesakajjesu / jAyA guruNo siridevasUriNo sai pasAyaparA // siri rayaNappahasUrIhiM, tehiM jammaphalamahaMtehiM / AesAo aNubhAvao ya, doNhaM pi sugurU NaM // A pAThamAM spaSTa lakhyuM che ke zrI vAdidevasUrijInI AjJAthI laghubhAI zrI vijayasenasUri vaDe dIkSA apAI. vijayasenasUrijInA hAthe ratnaprabhasUrijInI dIkSA thaI che e vAta nakkI thAya 27 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. paraMtu temAMthI bIjI be zaMkAo uThe che ke (1) vijayasenasUri konA laghubhAI hatA ? ane (2) ratnaprabhasUrijI konA ziSya banyA ? zuM vijayasenasUrijInA hAthe dIkSita thayA hovAthI temanA ja ziSya banyA ke vAdidevasUrijInI AjJAthI vijayasenasUrijIe to mAtra dIkSA ja ApI paraMtu ziSya to vAdidevasUrijInA udghoSita karavAmAM AvyA ? A be zaMkAo thavI saMbhavita che. prathamazaMkAno parihAra A rIte saMbhavI zake che ke upadezamAlAnI prazastimAM ratnaprabhasUrijI pote ja lakhe che ke revasUriziSyaprAtRLAM vinayasisUrIm devasUrijInA ziSya je zrI bhadrezvarasUrijI athavA zrImANeksasUrijI temanA laghubhAI, evo artha thAya che kAraNa ke vAdidevasUrijIne koI bhAI hatA ja nahiM eTale devasUrijInA ziSya evA (temanA) bhAI ema karmadhArayasamAsa asaMbhavita che. devasUrijInA ziSyanA bhAI pAse ratnaprabhasUrijIe dIkSA lIdhI hoya ema SaSThItatpuruSa samAsa karIe to svataH samajAya tema che ke vAdidevasUrijI pachI amuka varSeA bAda zrI ratnaprabhasUrijI thayA haze. ane siddharAjanI sabhAmAM digaMbaranI sAtheno A vAda 1181mAM thayela che. prabhAvaka caritranA zloka 193mAM kahyuM che ke - candrASTazivavarSe'tra (1981) vaizAkhe pUrNimAdine / AhUtau vAdazAlAyAM, tau vAdiprativAdinau // 193 // tethI te vakhate ratnaprabhasUrijI (dIkSAnI apekSAe) laghu vayaska hoya ane haju AcArya na banyA hoya ema anumAna karI zakAya che ane tethI ja A vAdakAle prabhAvakacaritramAM temanA nAmano ullekha na hoya ema saMgati thAya che. paraMtu "prabaMdha ciMtAmaNi'" mAM pRSTha 37mAM kumudacaMdra (digaMbara) ane ratnaprabhasUrijIno prasaMga jaNAvela che. iti taduktizravaNAtsiddhAntakuzalatAM tasyAlpIyasImavagamya jitaM jitamiti manyamAnAbhyAM zrIdevAcArya - zrIhemacandrAbhyAM pramuditam / atha devasUriprabho ratnaprabhAbhidhAnaH prathamaziSyaH kSapAmukhe guptaveSatayA kumudacandrasya gurUdare gataH / tena kastvamityabhihite- ahaM devaH / deva ka: ? / ahaM huM : ? / tva zrA | zrA : ? / ttuM| tyuM ? / ahaM deva: (ta gAyAtarUM ? / svargAt / svarge kA kA vArtA ? / kumudacandradigambaraziraH paJcAzIti palAni / tarhi kiM pramANam ? / chittvA tolyatAm / ) iti tayoruktipratyuktibandhe cakrabhramaM bhramati, AtmAnaM devaM, digambaraM zvAnaM ca saMsthApya yathAgataM jagAma / tena cakradoSaprAduSkaraNena vissaadnissaadsmprkaatzrI ratnaprabhasUrijI guptaveSe sandhyAsamaye kumudacaMdranA nivAsasthAne gayA, ane tyArabAda nIce pramANe te baMneno saMvAda thayAno ullekha prabaMdha ciMtAmaNimAM che. 28 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (digaMbarakumudacaMdra) (zvetAMbara ratnaprabhasUri) (1) svaM ? tuM koNa che ? marda reva: huM deva chuM (2) reva: va ? deva koNa ? aham huM (3) madaM va ? huM koNa ? vaM zrI tuM kutaro che. (4) zrA : ? kutaro koNa ? vaM tuM (5) vaM : ? tuM koNa ? marda reva. huM deva chuM ItyAdi tathA A prabaMdhaciMtAmaNimAM ja ratnaprabhAcAryane vAdidevasUrijInA prathamaziSya-mukhyaziSya tarIke kahyA che. prabhAvakacaritra ane prabaMdhaciMtAmaNinA pATho tapAsatAM pUrvApara saMbaMdha samajAto nathI. chatAM anumAna AvA prakAranuM karI zakAya che ke zrIvAdidevasUrijInA kAle zrIratnaprabhasUrijI dIkSAvasthAnI apekSAe bhadrezvarasUrijI ane mANekyasUrijI AdinI apekSAe laghuvayaska ane nUtanAbhyastavidyAvAnuM haze eTale prabhAvaka caritramAM temano ullekha nahIM hoya. paraMtu nutanAbhyasta vidyAvALA hovAthI ane tarka tathA nyAyazAstramAM nipuNamativALA hovAthI ane ratnAkarAvatArikAnI bhASA jotAM vacanoccAramAM paTutAvALA hovAthI gurUpratyenA prazastarAgathI kumudacaMdranI sAthe AvI bAlagoSTi karavA prerAyA hoya, ane nyAyazAstramAM vadhu pravINa tathA vacanoccAramAM paTutAvALA hovAthI te viSayane AzrayI prathama ziSya kahyA hoya. chatAM eTaluM cokkasa samajI zakAya che ke 1181nA vAdakAlamAM teo vidvAn ane abhyastavidyAvAn hatA. tethI ja vAdakAla samApta thayA pachI zrI vAdidevasUrijIe racelA "syAdvAda ratnAkaramAM" zrI bhadrezvarasUrijInI sAthe zrI ratnaprabhasUrijIe paNa sahAyatA karyAno graMthakartAe karelo ullekha maLato Ave che. mATe 1181 thI 1236 sudhIno zrI ratnaprabhasUrijIno vidyA bhaNyA pachIno dIkSitakALa anumAna karAya che. prabaMdhaciMtAmaNimAM kumudacaMdranI sAthe karela saMvAdanA AdhAre 1181thI zarUAta gaNIe ane upadezamAlAnI pote banAvelI TIkA 1236mAM samApta thayAno ullekha hovAthI tyAM sudhIno ratnaprabhasUrijIno sattAkALa anumAna karAya che. temano janma-bAlyavaya ane dIkSA Adi 1181thI pUrve yathAyogya hovAM saMbhavita lAge che ane svargavAsa (kAladharmAvasthA) 1236 pachI saMbhavita karAya che. temanI bolavAnI caturAI, vAdIonI sAme baMgabhASaNa, khamIravaMtI prakRti, ane pakSa-pratipakSa dvArA vAdInI vAtano parAbhava karavAmAM alaukika teja, vigere guNo temanAmAM hatA. ratnaprabhasUrijInI viziSTa zaktio - (1) ratnaprabhasUrijImAM nyAya ane pramANa viSe uMDI jJAnazakti hatI. te temanI banAvelI ratnAkarAvatArikAmAMthI jaNAya che. koI paNa vAdInA koI paNa vAdaviSayaka padArthane samajAvavA 29 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbhavI zakatA tamAma tarko pote svayaM kalpIne tene akATyayuktiprahAra vaDe nirUttara karelA jaNAya che. temanI lekhanazailImAM evuM anumAna karAya che ke koIpaNa pUrvapakSavAdI tenA potAnA pakSanI rajuAtamAM (maMDanamAM) te pote jeTalI yuktio nahIM jANato hoya teTalI yuktio tenA taraphathI saMbhAvanA rUpe paNa karIne teno pratyuttara Apelo najare nIhALAya che. te temanI koI alaukika zakti che. koI paNa prativAdInA pakSanuM khaMDana karatI vakhate kalpAtA pakSo ane pratipakSonA bhedonI racanA pU. zrIharibhadrasUrijI ma.nI racelI anekAntajayapatAkAnI smRti tAjI karAvatI hoya tevI che. (2) lAMbA-lAMbA samAso e to emano vacana caturAImAM jANe sahaja svabhAva hoya ema lAge che. lAMbA samAsonA kAraNe zabdasauSThava, padalAlitya, kAvyarasanI madhuratA, ane nyAyapramANanA rasika jIvone rasavardhaka zabdaracanArUpa A apUrva racanA che. (3) pratyeka vAkyomAM sarakhe sarakhA vyaMjanonA prAsa meLavIne gadya hovA chatAM jANe padya hoya nahIM zuM ! evI bhrAnti karAvatI, zuSka viSayane paNa rasavaMtI dazAmAM parAvRtti karAvatI, ekasarakhA aneka vyaMjanonA mIlanathI karNapriyatAne prApta karAvatI evI A graMthanI racanA teoe karelI che. je temanI alaukika zaktino pratyakSa purAvo che. (4) TIkAgraMtha haMmezA gadyasaMskRtabhASAmAM ja hoya che. chatAM bIjA paricchedamAM cakSu ane mananI prApyakAritAnuM khaMDana karatAM, ane zeSa cAre Indriyo prApyakAra ja che evuM maMDana karatAM ratnaprabhAcAryajI vAdIonI sAme hAthIonI vacce siMha jema garjanA karato phare tema pagha kAvyamaya, ane te paNa bhinna bhinna anekavidha chaMdo dvArA je nirUpaNa kare che te to jANe prativAdIonI sAme raNAMgaNamAM teono parAbhava karI harSAvezamAM jhulatA hoya evuM jaNAI Ave che. bhaktibhAvanAmAM lIna thayelo purUSa vividha rAgarAgiNIothI jema bhaktirasamAM jhIle che. AnaMdagoSThI kare che tevI ja pratIti A padmamaya kAvyomAM thAya che A vAta je anubhava kare che tene ja samajAya tema che. (5) prativAdIo manamAM evuM abhimAna vahana na karI le ke ame ja paMDita - vidvAna mahAvidvAn chIe. jainAcAryo zuM jANe ? te to mAtra dharmakriyA ja karI jANe arthAt nirmAlya ja hoya che. AvI prativAdIonI bhrAntine bhAMgavA mATe kriyA padamAM mAtra tti ane te be ja pratyayo dvArA, vibhaktimAM mAtra tti TA ane has traNa ja pratyayo dvArA ane haiM, tha, haiM, dha, 7, 5, ba, bha, ma, ya, ra, tta ane tra ema mAtra 13 ja vyaMjanonI vidyamAnatA vALA zabdaprayogo karavA dvArA IzvarakatRtvavAdano je vinAza samajAve che te vakhate to jANe kharekhara vAgyuddhanA samarAMgaNamAM pote atizaya rAjApAThamAM AvI cukyA hoya tema jaNAI Ave che, keTalI 30 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vacanacaturAI, vyAkaraNacaturAI ane vAdInA vAdano parAjaya karavA mATenI tAlAvelInI tallInatA? AvI alaukika zaktio zrI ratnaprabhasUrijImAM jaNAyA vinA rahetI nathI. zrI ratnaprabhasUrijInI grantharacanA (1) "ratnakarAvatArikA" nAmanI A laghuTIkA syAdvAdaratnAkaramAM pravezAtmaka nAvaDI tulya pAMca hajAra zloka pramANa banAvAI che. A ja laghuTIkAmAM aMte prazastimAM pote ja kahyuM che ke - vRttiH paJca sahastrANi, yeneyaM paripaThyate / bhAratI bhAratI cAsya prasarpati jalpataH // 5 // A ladhuTIkA lAMbA lAMbA samAsavALI, sthAne sthAne vyaMjanonA prAsavALI, artha samajavAmAM saraLa racanAvALI, gadya hovA chatAM kyAMka kyAMka padyAtmakapaNe viSayavarNanathI rasaprada banelI, pratisthAne AvatI koI paNa vAdInA koI paNa marmasthAnavALI mAnyatAnuM saMpUrNapaNe mathana karanArI A alaukika apUrva graMtha racanA che. (2) upadeza mAlAnI TIkA zrI dharmadAsa gaNijInI banAvelI A upadeza mAlA pAkRtabhASAmAM padmAtmakagraMtha che. tenA upara siddharSinI TIkA che. te uparAMta savizeSa kathAothI bharapUra, tathA saMskRta-prAkRta, ane apabhraMza bhASAothI mizra, kartAnA apUrvapAMDityane sUcavatI bIjI TIkA pUjya A. zrI ratnaprabhasUrijInI che. jenuM "vizeSavRtti" evuM nAma kahevAya che. tathA voTTI nA nAme paNa A TIkA jaina samAjamAM prasiddha che. kula 11150 zloka pramANa, vikramasaMvata 1238mAM banAvelI A doTTI TIkA bharUcamAM pUrNa thaI che. ane te vakhatanA temanA aneka paMDita sAthIoe A TIkAnuM saMzodhana kareluM che. (3) neminAtha caritra (ara nema ciraaM) nemanAtha prabhunu caritra che prAkRtabhASAmAM lakhAyelA - kAvyanA badhA ja raso ane alaMkArothI paripUrNa A mahAkAvya graMtha che. vikrama saMvata 1233mAM racAyelo, 13600 zlokapramANa, zrI devabhadrajI ane nayakIrtijIe saMzodhana karelo A mahAkAvya graMtha che. Tw (4) mataparIkSApagyAzat vAdIonA matonI parIkSA karato A graMtha che "paMcAza" evA TuMkA nAme paNa prasiddha che. ratnAkarAvatArikA racAyA pUrve A graMthanI racanA karelI che. kAraNa ke ratnAkarAvatArikAmAM ja ratnaprabhasUrijIe be sthAne A paMcAzat graMthanI sAkSI utpAdavyaya-ane-dhruvanI tripadI samajAvatAM ApelI che. = 31 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) prathama paricchedanA bIjA sUtramAM - AcakSmahi ca mataparIkSApaJcAzati - arthasya pramitau prasAdhanapaTu procuH pramANaM pare, teSAmaJjanabhojanAdyapi bhavet vastu pramANaM sphuTam / Asannasya tu mAnatA yadi tadA saMvedanasyaiva sA, syAdityandhabhujaGgarandhragamavat tIrthyaH zritaM tvanmatam / / (2) pAMcamA paricchedanA AThamA sUtramAM kiJca, aparamabhyadhiSmahi paJcAzati - pradhvaste kalaze zuzoca tanayA maulau samutpAdite / putraH prItimuvAha kAmapi nRpaH zizrAya madhyasthatAm // pUrvAkAraparikSayastadaparAkArodayastadvayA / dhArazcaika iti sthitaM trayamayaM tattvaM tathApratyayAt // 1 // A banne sAkSIothI jaNAya che ke "paMcAza" nAmano graMtha zrIratnaprabhasUrijIno banAvelo che. mAtra hAla tenI kyAMya upalabdhi thatI nathI. (5) pArzvanAthacaritradaSTAnta kathA - manuSyabhavanI durlabhatAne jaNAvatAM daza daSTAntothI bharelI pArzvanAtha prabhunA jIvanacaritrane AlekhatI A kathA che. arthAt kathAgraMtha che. jinaratnakoSamAM A graMthano ullekha che. tenI vi. saMvata 1567mAM lakhAyelI hastaprata mAtra upalabdha che. prakAzita thayela nathI. ATalA graMtho jANavA maLela che. anyagraMtho paNa haze. A "ratnAkarAvatArikA" jo ke syAdvAdaratnAkara nAmanA mahAgraMtha rUpa mahAsamudramAM praveza karAvavA mATe zrI ratnaprabhasUrijIe nAva samAna kahIne banAvI che to paNa temanI bolavAnI vAgyatA, zabdonA prAsanI chaTA, ane vAdIonA vAdone nirasta karavAnI khumArIthI A TIkA paNa durbodha kahI zakAya evI banI che. saMskRta-prAkRtabhASA ane kAvyarasanA mahAvidvAn purUSo potAnI apekSAe ghaNI mRdubhASAno prayoga kare to paNa teonI svAbhAvika bhAve nIkaLatI bhASA sadA sAmAnya AtmAo mATe durbodha hoya che. tethI A "ratnAkarAvatArikA" e nAvaDI samAna hovA chatAM temAM paNa praveza karAvavA mATe jANe saMskRtagadyamAM saMkSipta bhASAntara karyuM hoya tevI nAnI be TIkAo che. 32 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) pU. zrI rAjazekharasUrijI kRta saMskRta "paMjikA" TIkA. (2) pU. zrI muni jJAna caMdrajI kRta saMskRta "TippaNI" TIkA. have te baMne TIkAonA kartA viSe ane baMne TIkAo viSe kaMIka vicArIe. paMjikA TIkAnA kartA zrI rAjazekharasUrijI suprasiddha ane dharmakriyAnA bhaMDAra evA harSapurIya nAmanA gacchamAM gujarAtanA rAjA karNa vaDe "maladhAri" birUda jemane apAyuM che evA niHspRhAtmAomAM cUDAmaNi samAna zrI abhayadevasUri thayA, temanA ziSya, eka lAkha granthanA kartA, gujarAtanA rAjA jayasiMha vaDe jemanAM caraNayugalomAM namaskAra karAyA che evA zrI hemacaMdrasUrijI ma. sA. thayA, jo ke granthalazakartA ane jayasiMha rAjA vaDe natacaraNayugala A be vizeSaNothI kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrasUrijI A hoya ema brAnti thAya tema che. paraMtu hakIkatathI kalikAla sarvajJathI bhinna A hemacaMdrasUrijI saMbhave che. tenAM kAraNo e che ke kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrasUrijI zrI devacaMdrajInA ziSya che ane A hemacaMdrasUrijI abhayadevasUrijInA ziSya che. vaLI kalikAlasarvajJane bAlacaMdrajI ziSya hatA. bIjA ziSyono ullekha nathI. jyAre A hemacaMdrasUrijIne municaMdrasUri, haribhadrasUri ane naracaMdrasUri ema traNa ziSyo hatA. tethI abhayadevasUrijInA ziSya A hemacaMdrasUrijI kalikAlasarvajJathI bhinna che. maladhArIyagacchanA hovAthI zrIvizeSAvazyakabhASyanI TIkA racanAra je hemacaMdrasUrijI che te ja A abhayadevasUrijInA ziSya che. ema jANavuM. ane temane municaMdrasUri Adi traNa ziSyo hatA, temanA vaMzamAM tilaka bhUta evA zrItilakasUrijI thayA, temanA priyaziSya zrI rAjazekharasUrijI ma. sA. A paMjikA TIkAnA kartA che. A vAtanI sAkSI A paMjikA TIkAnI samApti prasaMge pote ja lakhelI prazastimAM che. zrIsthUlabhadravaMze harSapUrIye kriyAnidhau gacche / devyA cakkezvaryA dattavaraH SaSThapAraNake // 1 // zrI gUrjarendra karNodghoSitamaladhArivizadavarabirudaH / zrI abhayadevasUrinirIhacuDAmaNiradIpi // 2 // zrIhemacandrasUristacchiSyo granthalakSakartA'bhUt / zrI gUrjarajayasiMhakSitipatinatacalananalinayugaH // 3 // municandrasUri-haribhadrasUri-naracandrasUrayaH sArvAH / teSAmanvayatilakaH sUriH zrItilaka ityuditaH // 4 // * 33 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasyAsmi priyaziSyo'haM sUriH zrI rAjazekharaH / vidvatprasAdato granthagrathanArabdhapauruSaH // 5 // so'haM mohatamaHstaumavihastajanadIpikAm / paJjikAM racayAmAsa vineyajanaraJjikAm // 6 // A rAjazekharasUrijI vividha viSayonA rasanA jANakAra hatA, teoe aneka graMtho ane TIkAo banAvI che. teo kathAgraMthonA ane aitihAsika kathAonA saMgrAhaka ane lekhaka hatA. vikrama saMvata 1350 thI 1450 vaccenA kALamAM teozrInuM astitva hoya ema teonA graMthonI prazastinA AdhAre jaNAya che. kaThIna ane durbodha graMtho upara paMjikATIkA racIne saMskRtamAM ja vAkyAntarothI subodha karavAnuM teonuM mukhyalakSya jaNAya che. zrI rAjazekharasUrijInI grantharacanA - (1) nyAyakaMdalIpaMjikA, (2) syAdvAdakalikA (syAdvAdadIpikA), (3) saMghamahotsavaprakaraNa, (4) padarzanasamuccaya (haribhadrIya karatAM judu), (5) kathAkoSa, (6) vinodakathA koSa, (7) prabaMdhakoSa, (8) prAkRtidvayAzraya vRtti, (9) neminAtha phAga, Adi granthonI racanAnA ullekho jinaratnakoSamAM jaina sAhityanA saMkSipta ItihAsamAM tathA tripuTI mahArAjanA lakhelA jaina paraMparAnA ItihAsamAM judA judA sthAne maLI Ave che. TippaNInA kartA zrI muni jJAnacaMdrajI | munizrI jJAnacaMdrajInI banAvelI TippaNI nAmanI laghuTIkAnA aMte ApelI prazastimAM pote potAnI pATa paraMparA jaNAvI che teo paMjikAnA kartA zrI rAjazekharasUrijInA samakAlIna ane kaMIka pazcAtkAlavartI thayA che. prazastimAM pote ja jaNAve che ke zrI rAjazekharasUrijInI AjJAthI meM A TippaNI banAvI che. TippaNInI prazastimAM zrI vijaya siMhasUrijInA ziSya zrI abhayadevasUrijI (navAMgavRttikArathI bhinna, kAraNa ke navAMgavRttikAra to zrI jinezvarasUrijInA ziSya hatA ema prabhAvaka caritra zloka 91 thI 100mAM jaNAvela che mATe navAMgavRttikArathI bhinna evA abhayadevasUrijI) thayA. pachI zrI caMdrasUrijI, zrI devasUrijI, zrItilakaprabhasUrijI, zrI ajitaprabhasUrijI, zrI kanakaprabhasUrijI ane anukrame tyArabAda zrI guNacaMdrasUrijI thayA, temanA ziSya zrI jJAnacaMdrajI thayA ke jeoe ratnazekharasUrijInI AjJAthI A TippaNI nAmanI TIkA lakhI che. tathA TippaNIkAranA gurU zrI guNacaMdrasUrijInI pATe vi. saM. 1386mAM AcArya 34 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNaprabhasUrijI thayAno ullekha tripuTI mahArAjanA jaina paraMparAnA ItihAsamAM (bhAga 2jo pRSTha 53940mAM) che. tethI TippaNIkAranA gurU zrI guNacaMdrasUrijI 1386 pUrve pATapara bIrAjamAna hatA. ane temanA ziSya muni zrI jJAnacaMdrajIe A TippaNI lakhI che mATe 1350 thI 1400mAM lakhAI hovI joIe. tathA zrI rAjazekharasUrijInA AdezathI A TippaNI lakhI che evo paNa prazastimAM ullekha hovAthI rAjazekharasUrijInI hayAtimAM A TippaNI lakhAI che mATe paNa 1350 thI 1400mAM lakhAyAnuM anumAna thaI zake che. juo TippaNInI prazasti zloka 1 thI 10. ratnAkarAvatArikAnuM gujarAtI bhASAMtara tathA tenA kartA pU. zrI malayavijayajI ma. A ratnAkarAvatArikAnuM AThe paricchedanuM gujarAtI bhASAntara pU. munirAja zrI malayavijayajI mahArAjazrIe karela che. amadAvAda zaheranA luhAranI poLa (AsToDIyA)nA upAzrayanA, giranAra Adi tIrthonA uddhAraka pUjya AcArya zrI nItisUrIzvarajI mahArAjazrInA jeo ziSya hatA teoe potAnA abhyAsakAle paMDitavarya zrI chabIladAsabhAI pAse taiyAra karela suMdara gujarAtI anuvAda paMDitazrI dalasukha mAlavaNIyA dvArA saMzodhita thaIne lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira taraphathI traNa bhAgamAM prakAzita thayela che. pUjya malayavijayajI mahArAje A anuvAda taiyAra karavAmAM athAga prayatna karela che. mAtra te anuvAda saMkSiptarUcivALA jIvone saMkSepamAM vizAla samajavAnI buddhi dharAvanArA jIvone mATe ghaNo ja upakArI che. kAlaprabhAve hIna-hInatara buddhivALA ane vistArarUci jIvone vistAra karyA vinA samajavAne azakya evA alpajJa jIvone mATe tathA amArA potAnA kSayopazamanI vRddhi mATe ame vadhAre vizeSa saraLa bane te rIte A gujarAtI anuvAda lakhavAno parizrama karyo che. amane vistArayukta A anuvAda lakhavAmAM temanA anuvAdano saMpUrNa sAtha hato, teozrIno anuvAda amane mArga batAvavAmAM pagadaMDIbhUta mUla AdhAra banyo che. teono A samaye amArA upara mahAupakAra che. prazaMsanIya to teono ja prayatna che ke jeoe koIpaNa AdhAra vinA AvA kaThIna ane durbhedya granthano artha ukelyo che. ame to mAtra teoe jaNAvelA pagadaMDInA raste cAlavAnuM ja kAmakAja karatAM jyAM jyAM vadhu kaThInAI ane aspaSTatA rUpa kAMTA-kAMkarA hatA te dUra karavAnuM ja kAma karyuM che. mArga banAvavAnuM kAma to teozrIe ja karela che. jaina darzanamAM nyAya-pramANa zAstronuM avalokana "pramANa" e ja AtmAne kalyANakArI kAryomAM pravartaka ane akalyANakArI kAryothI nirvataka 35 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. vidheyamAM pravRtti ane niSedhyamAMthI nivRtti e ja cAritra che. cAritrano AdhAra pramANa upara che. eTale tIrthakara bhagavaMto kevalajJAna prApta karyA pachI prathamadezanAmAM 3uSTra vA, vipAmerUM vA, yuve vA, rUpa tripadImaya pramANa samajAve che. jeno bahu vistAra agAdhabuddhinA bhaMDAra gaNadharabhagavaMto dvAdazAMgImAM ane temAM paNa savizeSe daSTivAdamAM kare che. kaMIka aMze tenuM nirUpaNa zeSa 11 aMgomAM ane 11 upAMgomAM tathA tenA uparathI racAyelAM aMgabAhyazAstromAM paNa hoya che. jJAna" e ja kalyANamAM pravartaka ane akalyANamAMthI nivartaka che. mATe "jJAna" eja pramANa che. jainadarzanano A sadA abhedya siddhAnta che. te jJAna yathArtha hoya, zeyanA anaikAntika svarUpanuM bodhaka hoya to te samyajJAna arthAt pramANajJAna kahevAya che ane te jJAna ayathArtha hoya, zeyanA anaikAntika svarUpane badale ekAntika svarUpanuM bodhaka hoya, athavA jhAMjhavAnA jalanI jema zeya vinA bhramAtmaka jJAna hoya to te mithyAjJAna, arthAta apramANajJAna kahevAya che. pramANa jJAna AtmAne upAdeyamAM pravRtti karAvatuM ane heyathI nivRtti karAvatuM chatuM sukha ane kalyANanuM kAraNa bane che ane apramANajJAna tenAthI ulaTI pravRtti karAvatuM chatuM duHkha ane akalyANanuM kAraNa bane che tethI ja tIrthakara bhagavanto "pramANa"nI ja dezanA Ape che. ke je dezanA mithyAtvamohanA udayathI pravartelA ekAnta nitya athavA ekAnta anityAdine samajAvatA paradarzanonA siddhAntonI sAme sAcI divAdAMDI samAna che. bAravarSa dukALanA kALe dRSTivAdAdi mahAmUlyavALA zAstronA nAzakAle A sUkSmajJAna ghaNuM ghaNuM nAza pAmI gayuM. to paNa rahyA-sahyA zAstronA AdhAre pAchaLanA AcAryoe tenuM anusaMdhAna karyuM "matijJAnAdi" paMcavidha jJAnanuM varNana prajJApanA ane naMdIsUtramAM che. ane tenA uparathI ativistRtapaNe zrI jinabhadramaNikSamAzramaNe pAMca jJAnanuM svarUpa "vizeSAvazyaka mahAbhASyamAM carceluM che. tenA jeTalI carcA prAyaH anyatra daSTigocara thatI nathI. A traNe zAstromAM jJAnanI vipula carcA hovA chatAM "pramANa" zabdano ullekha tyAM nathI. kAraNa ke jJAna e ja pramANa che bIjuM koI pramANa che ja nahIM ke jenA vyavaccheda mATe AvI spaSTatA karavI paDe. chatAM prAyaH vikramanI bIjI sadImAM thayelA tattvArthasUtrakAra pUjaya umAsvAtijIe tattvArtha sUtranA prathama adhyAyamAM sau prathama A ghoSaNA karI hoya ema lAge che. sUtra 10 11 12mAM pAMca jJAna e ja pramANa che temAM prathamanAM be jJAno parokSa che ane zeSa traNa jJAno pratyakSa che ema pramANanI udghoSaNA tyAMthI thaI. anya darzanakAronA zAstromAM pramANanA svarUpamAM ane pramANanI saMkhyAmAM ghaNA matabhedo hatA. tenA vyavaccheda mATe umAsvAtijIe A prathama ghoSaNA karI che tyArathI pazcAddhartA AcAryoe savizeSa pramANanI carcA potapotAnA zAstromAM guMthI che. 36 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya siddhasena divAkarasUrijIe "sammati prakaraNa" ane nyAyAvatAra graMthanI racanA karI jainadarzanane mAnya nyAya ane pramANanuM svarUpa samajAvyuM che. dravyArthika ane paryAyArthika nayanI dRSTi tathA uttarabheda rUpa naigamAdi nayonI dRSTie jaganA padArtho sAmAnya-vizeSa ema ubhayAtmaka che. A graMtha prAkRta bhASAmAM padya rUpe che. te banne graMthomAM nyAyAvatAra saMskRta bhASAmAM padyarUpe che nyAyanI paribhASA saMkalita karelI che. A. zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNajIe vizeSAvazyakamahAbhASyamAM naigamAdi sAta nayone samajAvatuM svataMtra eka vAra karyuM che. A. zrI haribhadrasUrijIe to anekagraMthonuM sarjana karyuM che. temAM dharmasaMgrahaNI, zAstravArtA samuccaya, padarzana samuccaya ane anekAntajayapatAkA jevA mahAgraMtho jaina nyAyane samajAvatA Akara graMtho che. A. zrI mallavAdisUrijIe dasa hajAra zlokapramANa "nayacakra" nAmano adabhUta graMtha banAvyo. jemaNe bharUcamAM potAnA gurUne apamAnita karanAra buddhAnaMdanI sAthe rAjasabhAmAM vAda karI te vAdIno parAbhava karyo. A. zrI siddharSigaNie nyAyAvatAra upara vRtti (TIka) banAvI che. kalikAlasarvajJa A. zrI hemacaMdrAcAryajIe "pramANa mImAMsA" ane anyayogavyavacchedikA nAmanA nyAyanA graMtho banAvyA che. zrI malliSeNasUrijIe syAdvAdamaMjarI nAmano TIkAgraMtha banAvyo che. digaMbarAsnAyamAM "pramANa" ane "nyAya" nA viSayamAM prauDha jJAnagarimAdhArI tarIke "AcArya akalaMka"nuM nAma suprasiddha che ke jeo prAyaH vikramanI sAtamI zatAbdimAM thayA che. jeoe jaina nyAya ane pramANanA viSaya upara suMdara grantharacanA karI che. mahAtArkika ziromaNi hatA. (1) svopajJavRtti sahita laghIyastatra (naya-pramANa ane nikSepa) (2) nyAyavinizcaya, (3) siddhivinizcaya ane (4) pramANasaMgraha. A nyAya ane pramANanA viSayanA temanA mukhyaprantho che. temanI ane zrIvAdidevasUrijI Adi zvetAMbara AcAryonI pramANAdinI carcA eka sarakhI tulya che. baMne saMpradAyanA tArkikAcAryoe anya darzanane mAnya sakiryAdine pramANa mAnavAnI vAtano ane pratyakSa, anumAna, upamAna AgamAdi pramANanA bhedo saMbaMdhI mithyAkalpanAono parAbhava karI jJAnane ja pramANa kahevAya ane pratyakSa-parokSa be ja bheda che. tathA pratyakSanA sAMvyavahArika ane pAramArthika ema be bheda, ane parokSanA mRti-pratyabhijJAna-tarka-anumAna ane Agama ema pAMca bhedonuM yathAsthita pratipAdana karyuM che. tevI ja rIte digaMbarAcArya zrI vidyAnaMde "pramANa parIkSA"nI racanA karIne pramANanA svarUpane samajAvyuM che. 37 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU. upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjazrI "syAdvAda kalpalatA"nAmano TIkAgraMtha tathA nayarahasya, nayapradIpa, nyAyakhaMDanakhAdya, nyAyAloka, jaina tarka paribhASA ane gujarAtI bhASAmAM kAvyamaya "dravya guNa paryAyano rAsa" ItyAdi graMtharacanA pramANa ane naya viSayanI jovA maLe che. pramANanA lakSaNanI gaveSaNA zvetAMbara-digaMbara ema baMne AmnAyamAM thayelA jaina tArkika AcAryoe "jJAna" ne ja pramANa kahyuM che. ane prameyaviSayaka yathArthajJAna ja hitAhitamAM pravartaka-nivartaka hovAthI e jJAna ja pramANa hoI zake che. e vAta tarka ane anubhavathI siddha karI che. A jJAna vyavasAyAtmaka (arthAt nirNayAtmaka) hoya to ja pramANa che. nyAya ane vaizeSika darzana prayA: van = prAn AvuM zabdavyutpattinA AdhAre, ane prama zabdamAM ana pratyaya karaNa arthamAM saMbhavita hovAthI jJAnane pramANa na mAnatAM jJAnanA karaNane (sakiSane) pramANa mAne che. karaNanA lakSaNamAM koI naiyAyika-vaizeSika mAtra sAdhAraNa #AramAM rajU kahIne IndriyArthasannikarSAdine pramANa mAne che ane koI naiyAyika-vaizeSika vyApAravatasAdhAraNajhArAM pharAM kahIne IndriyArthasakirSane vyApAra mAnI mAtra Indriyone ja karaNa mAne che. ane tethI prathama mate IndriyArthasatrikarSa e pramANa bane che ane bIjAmate Indriyo e pramANa bane che. jainadarzananA AcAryoe nyAya-vaizeSikanI uparanI vAtanuM ghaNI yuktio dvArA jorazorathI nirasana karyuM che. je viSayanuM pUrvaparicaya dvArA jJAna thayeluM nathI tyAM Indriyo ane IndriyAsatrikarSa banne hovA chatAM paNa jJAna utpanna thayuM nathI, mATe anvayavyabhicAranA kAraNe Indriyo ane IndriyArthasatrikarSa pramANa nathI, tathA avadhi Adi AtmapratyakSa jJAnakAle Indriyo ane IndriyArthasannikarSa vinA paNa te jJAna thAya che tethI te indriyo ane sannikarSa pramANa nathI. tathA vaLI anumiti-upamiti ane zAbdajJAna kAle to naiyAyika-vaizeSikane paNa anukrame vyAptijJAna sAdazyajJAna ane zabdajJAna ema traNa jJAnane ja karaNa (pramANa) mAnavuM ja paDe che. mATe Indriyo ane InTiyArthasagnikarmane pramANa mAnavAnI vAta niyuktika ja che. A ja rIte bauddhadarzana, sAMkhyadarzana ane mImAMsaka darzanakAroe karelI pramANanI vyAkhyA paNa doSathI bharapUra che. pramANanA bhedanI gaveSaNA - cArvAka darzana mAtra eka pratyakSane ja pramANa mAne che. paraMtu anumAna mAnyA vinA paMDitonI 38 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vAdionI) sabhAmAM cArvAka potAne mAnya vAta kevI rIte raju karI zake? pratyakSa, e ja eka pramANa che. prameyane jaNAvanAra hovAthI, A vAkya paNa pakSa-sAdhya-heturUpa hovAthI anumAna ja thayuM. tathA tenA prativAdIo bIjAM anumAnAdi pramANo mAne che evI temanA hRdayamAM rahelI vAta pratyakSa to dekhAya ja nahIM, prativAdIonA vAkyoccAraNathI anumAna ja karavuM paDe ane tyArabAda ja prativAdIonI mAnyatAnuM cArvAkane khaMDana karavAnuM saMbhavI zake. tethI anumAnAdi mAnavuM ja paDe. zrI "anyayogavyavacchedikA mAM kalikAla sarvajJa zrI hemacaMdrAcAryajIe kahyuM che ke - "vinA'numAnena parAbhisandhimasaMvidAnasya tu nAstikasya / na sAmprataM vaktumapi kva ceSTA, kva dRSTamAtraM ca hahA pramAdaH // 20 // " bauddha darzana - pratyakSa ane anumAna ema bene ja pramANa mAne che. paraMtu Agama e anumAnathI bhinna pramANa che anumAnamAM sAdhyabhAva che. anvaya vyatireka vyakti che. te AgamamAM nathI. ane AgamamAM vAcya-vAcakabhAva che te anumAnamAM nathI. tathA te bauddha kalpanApoDha (kalpanA vinAnA-nirvikalpaka) ne ja pramANa mAnatA hovAthI Indriyajanya savikalpaka pratyakSajJAna pramANa bahAra rahe che. je vAta yuktisaMgata nathI. tathA bauddhadarzana kSaNikavAdI hovAthI pratyabhijJAna ane smRtine apramANa mAne che kAraNa ke te baMnemAM pUrvApara saMkalanArUpa ane pUrvAnubhavanA smaraNa rUpa AMzika nityatA Ave ja che. je bauddhane asvIkRta che. paraMtu anumAnanuM pramANa mAnatAM vyAptikAle pUrvAnubhavanuM smaraNAdi saMbhave ja che. tenA vinA vyApti ja asaMbhavita che. mATe A daSTi barAbara nathI. naiyAyika ane vaizeSika pratyakSa anumAna-upamAna ane Agama e cArane pramANa mAne che. paraMtu pratyakSanI bAbatamAM jJAnane pramANa na mAnatAM Indriyo ane sAtrikarSane karaNa hovAthI pramANa mAne che je anvaye vyabhicAra ane vyatireka vyabhicAravALI vAta che. tathA vaLI avadhijJAnAdi rUpa AtmapratyakSa to A pramANamAM samAviSTa thatuM ja nathI. jethI avyAptidoSa paNa Ave che. temAMthI chUTavA teo evo bacAva kare che ke Indriyajanya pratyakSanuM ja ame A lakSaNa karIe chIe ane jo IzvarIya pratyakSa paNa sAthe levuM ja hoya to "jJAnAkaraNake jJAna pratyakSam" AvuM lakSaNa karavuM. paraMtu Izvara vinAnA jIvone paNa Indriya nirapekSa pratyakSa jJAna thAya che. tenuM zuM? eTale temanI vAta yuktisaMgata nathI. tathA anumAnamAM paNa pakSasattvAdi paMcalakSaNaka hetune ja (ane bauddha trilakSaNaka hetu ne ja) sadhetu mAne che. paraMtu pakSasattvAdi vinA paNa hetu sAdhyano gamaka bane ja che. ahIM dekhAtA nadIpUrathI uparavAsamAM meghavRSTinuM anumAna thAya ja 39 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. tathA te pote ja kevalAnvayi ane kevalavyatireka hetumAM pAMcarUpo na hovA chatAM paNa sahetu kahe che. mATe paMcalakSaNakatva e yuktisaMgata nathI. AgamanI bAbatamAM nitya Izvara praNIta Agama che. ema mAne che. paraMtu Izvara nitya-azarIrI ane vibhu hovAthI AgamapraNetA kema ghaTe ? zarIra vinA vacanoccAra kema saMbhave ? | mImAMsakadarzaka (arthAta vedAntadarzana) uparokta cAra tathA athapatti sAthe pAMca, ane koIka mImAMsaka "abhAva sAthe ja pramANa mAne che. paraMtu arthapatti e eka kalpanArUpa ja hovAthI anumAnathI Adhikya kaMI che ja nahIM. mATe anumAnamAM ja samAI jAya che. zUno kevo (pakSa), ratramonanavana (sAdhya), divADamunnAnatveDapi grUtvAn A rIte arthapatti anumAnanI aMtargata ja che. tathA mAva e pramANa ja nathI. kAraNa ke prameyane jaNAve te pamANa. abhAvapramANamAM prameyano ja abhAva che. vaLI pratyakSAdi pramANo vaDe bhAva-abhAva ema ubhayAtmaka prameya jaNAI ja jAya che. cakSurjanyapratyakSa vaDe ja bhUtala bhUtalarUpe bhAvAtmakapaNe, ane ghaTanA abhAvarUpe abhAvAtmaka paNe jaNAI ja jAya che. sAkarano jIbhanI sAthe saMyoga thatAM ja madhura che ane khATI nathI ema baMne jaNAI ja jAya che mATe abhAva pramANa mAnavAnI AvazyakatA ja rahetI nathI. vaLI te mImAMsako Agamane (vedone) apauruSeya kahIne anAdinitya kahe che. te paNa kema ghaTe? varNAtmaka zAstra vaktA vinA asaMbhavita che. tathA upara kahela sarve darzano eka-aneka pramANabheda mAnavA chatAM paNa IndriyanirapekSa evA AtmapratyakSane to (avadhi-mana:paryava-kevalajJAna Adine to) kyAMya samajatA ja (svIkAratA ja) nathI. mATe A badhI vAta niryuktika che. uparokta darzanavAdanI bhinna bhinna mAnyatA sAme jainadarzane pratyakSa ane parokSa ema be ja bheda pADI AtmapratyakSa ane IndriyapratyakSane pratyakSamAM, ane zeSa smRti Adi pAMcane parokSanA bhedamAM samAvI be ja bheda nirdoSa che e vAta jAhera karI che. jo ke pU. umAsvAtijIe tattvArthasUtramAM IndriyapratyakSa ane aniMdriyapratyakSa (mAnasapratyakSa) paNa parApekSita hovAthI "gALe pokSad' kahIne parokSamAM ja aMtargata karela che. ane jinabhadragaNijIe vizeSAvazyakabhASyamAM, zrIvAdidevasUrijIe A pramANanayatattvamAM ane zrI hemacaMdrAcAryajIe pramANamImAMsAmAM Indriya pratyakSa ane mAnasapratyakSane pratyakSapramANanA sAMvyavahArika ane pAramArthika ema be bheda pADIne sAMvyavahArika pratyakSa tarIke pratyakSamAM aMtargata karela che. tathA digaMbara AmnAyamAM zrI akalaMkAcArye paNa potAnA lavIyastraya ane pramANavinizcaya Adi graMthomAM Indriya ane mAnasapratyakSane sAMvyavahArika pratyakSamAM gaNAvI avadhiAdine pAramArthikapratyakSane badale mukhyapratyakSanA nAme pratipAdana karela che. A badhAmAM vastubheda nathI. mAtra vivakSAbheda che. jaina darzananI dRSTie pramANanA pratyakSa ane parokSa e be ja bhedo che. ane e ja mAnyatA yuktisaMgata tathA nirdoSa che. 40. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI pramANatA ane apramANatAno AdhAra jJAna pote padArthaprakAzaka che. paraMtu jJAnamAM je padArtha jema jaNAya te padArtha tema ja hoya to te jJAna pramANajJAna, ane jema jaNAya tema jo padArtha na hoya to apramANajJAna kahevAya che. eTale jJAnanI pramANatA ane apramANatAno AdhAra zeya upara nirbhara che. (pramANanayatattvAlaka prathama pariccheda sUtra 19/20/21) rajatamAM rajatanI buddhi te pramANajJAna ane zaktimAM rajatanI buddhi te apramANajJAna kahevAya che. A vAta bauddhadarzananA uttarabheda rUpa yogAcAra ane mAdhyamika bauddhane mAnya nathI. kAraNa ke te banne anukrame jJAnamAtravAdI ane zUnyavAdI hovAthI jJAnathI bhinna evuM Itara jJeya padArtha koI che ja nahIM ema mAne che eTale temanA mate joya ja koI na hovAthI jJAnanI pramANatA ane apramANatA joyanirbhara nathI tathA advaitavAdIonI daSTie A saMsAramAM joya e advaitarUpa (arthAt eka rUpa ja) hovAthI AvA bhedonI upekSA karavAmAM AvI che. je barAbara nathI. kAraNa ke jo jJaya ja saMsAramAM na hoya to rajata hoya ke zukti hoya ema banne vakhate thayeluM rajatajJAna pramANa ja mAnavuM rahyuM je lokavirUddha che. tathA jo jagatuM advaitarUpa ja hoya to ghaTakAryakAle mATI ja lavAya che ane paTakAryakAle tanu ja lavAya che te ghaTe nahIM mATe A badhI anyadarzanakAranI vAto apramANabhUta che. jJAna e svayaM prakAzita che ke parathI prakAzya che ? ghaTa-paTa Adi zeya padArtho jema sUryathI athavA dIpakathI prakAzita thAya che. ane sUrya tathA dIpaka ItarasUrya athavA ItaradIpaka vinA svayaM prakAzita thAya che. te ja rIte jJAna e ghaTa-paTa Adi Itara padArthono prakAza kare che ane potAno prakAza paNa jJAna pote ja kare che. potAnA prakAzamAM jJAna kadApi ItaranI apekSA rAkhatuM nathI A jainadarzananI dRDha mAnyatA che. tenuM yuktipUrvaka A graMthamAM pratipAdana karela che. nyAya-vaizeSikanI mAnyatA evI che ke ghaTa-paTa jema zeya che ane svathI anya evA jJAna vaDe prakAzya che. tevI ja rIte jJAna e paNa eka prakAzya che mATe ItarajJAna vaDe prakAzya hovuM joIe. tethI ekanA eka AtmAmAM samavAya saMbaMdhathI utpanna thanArA bIjA jJAna vaDe prathamajJAna, ane tRtIyajJAna vaDe dvitIyajJAna prakAzya che. paraMtu jJAna pote svayaM svanuM prakAzaka nathI. teo taraphathI evI dalIla karavAmAM Ave che ke game tevo suzikSita naTakhaTu parane potAnA khabhA upara caDAvI zake che paraMtu pote potAnI jAtane potAnA khabhA upara caDAvI zakato nathI. tema jJAna parane prakAzita karI zake che paraMtu pote svayaM potAno prakAza karI zakatuM nathI. paraMtu teonI A dalIla yuktisaMgata nathI. kAraNa ke khabhA upara ArohaNa karAvavA rUpa koIka kriyA parApekSita 41 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja hoya che ane prakAzita karavA rUpa koIkakriyA sva-para ubhayApekSita ja hoya che. jo ema na hota to ghaTa-paTano prakAza karanAra sUryaprabhA, caMdraprabhA, dIpakaprabhA paNa anya sUryaprabhA-caMdraprabhA ane dIpakaprabhA vinA prakAzita na ja thavI joIe. tethI mIThuM jema pote paNa svayaM khArAzavALuM che ane parane paNa khArUM kare che. maracuM jema pote paNa svayaM tIkhAzavALuM che ane parane paNa tIkhAzavALuM kare che tema jJAna paNa svayaM potAne paNa jaNAve che ane ghaTapaTAdi parane paNa jaNAve che. tathA mImAMsaka darzanakAra vaLI zeyano prakAza jJAnathI thAya che ane jJAnano prakAza zeyathI thAya che. ema mAne che arthapatti nAmanA pramANathI teo ema sAbita kare che ke AtmAnI aMdara jo jJAna thayuM na hota to A bAhya ghaTapaTa je prakAzita thAya che te prakAzita thayA na hota. ema ghaTapaTAdi bAhyapadArthano prakAza anyathA na ghaTato hovAthI aMdara jJAnane te arthapatti prakAzita kare che. paraMtu A dalIla paNa barAbara nathI kAraNa ke atIta ane anAgata padArtho naSTa ane anutpanna hovA chatAM paNa jJAnI AtmAone te viSayaka jJAna thAya che. mATe jJAna pote svayaM svanuM prakAzaka che. pramANa ane nayanI vyavasthA - saMsAravartI samasta jJayapadArthone jANavAnA upAyarUpa-sAdhanarUpa - A pramANa ane naya che. pramANa ane naya A baMne jJAna ja che ane jJAna ja zeyane jaNAvI zake che. pramANa ane naya A baMne zeyane jANavAnI dRSTio che. eka sarvAzagrAhI daSTi che ane bIjI ekAMzagrAhI dRSTi che. pU. umAsvAtijIe tattvArthasUtramAM "pramANanavaifdhAma:" kahIne prameyane jANavAmAM A banne dRSTione pradhAnatara kAraNa jaNAvI che. zAstromAM AvatI sakalAdeza ane vikalAdezanI vAta e ja anukrame pramANa ane nayasvarUpa che. nayo mukhyatAe dravyArthika ane paryAyArthika ema be ja che kAraNa ke prameyapadArtha dravyAtmaka ane paryAyAtmaka ema ubhaya rUpa che. tethI ja tene jovAjANavA mATe tenA upAyabhUta dRSTio (nayo) paNa be che. sAkara e pudgaladravya hovAthI varNagaMdha-rasa ane sparzAtmaka che ema jANavuM te pramANajJAna che paraMtu te ja sAkara cakSuthI jovAmAM Ave to varNa ja jaNAya che. rasanAthI cAkhavAmAM Ave to rasa ja jaNAya che. hAthathI sparza karavAmAM Ave to sparza ja jaNAya che A badhuM jJAna ekeka aMzagrAhI hovAthI nayajJAna che. upara uparathI jovAthI nayo paraspara virUddha dekhAya. eka bIjA no eka bIjA nayanI vAtane kApatA hoya ema jaNAya che paraMtu sUkSma rIte sApekSapaNe jayAre vastutattvano vicAra karavAmAM Ave to badhI ja dRSTio pota potAnI apekSAe susaMgata ja hoya che ane evI 42 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ susaMgata thAya che ke sarva virodho zamI jAya che. amadAvAda zahera pUrva-pazcima-uttara ane dakSiNa cAre dizAmAM AveluM che ema kahetAM upara uparathI virodha jaNAya che ke eka ja zahera cAre dizAmAM kema hoI zake ? paraMtu jayAre sUkSma rIte sApekSapaNe vicAravAmAM Ave ke rAjakoTajAmanagarathI amadAvAda pUrvamAM che. nAgapura-kalakattAthI amadAvAda pazcimamAM che, vaDodarA-sUratathI amadAvAda uttaramAM che ane e ja amadAvAda pAlanapura-jayapurathI dakSiNamAM che. Ama vicAratAM virodha jevI kaMI vAta rahetI ja nathI. eTale A nayajJAna ane pramANajJAna e virodhano vinAza karI samanvaya karanArAM che. mATe eka ja vastunuM svarUpa judI judI nayadaSTie vicAratAM virodha zAnta thaI jAya che ane samanvayavAdanI prApti thAya che. dravyArthika ane paryAyArthika nayanA ja sAta bhedo che ane tenA seMkaDo peTAbhedo che. paraMtu eka vakhata samanvaya karatAM jo AvaDI jAya to sarva no sunaya ja bhAse che. mATe ja A graMthamAM pramANa ane nayanI vipula carcA AdarelI che. je samyajJAnano hetu che. A pramANa ane nayonI vyavasthA pitA ane putranI jema sApekSa che. athavA guru ane ziSyanI jema sApekSa che. eka vizALa daSTirUpa che ane bIju sApekSa rUpe AMzika dRSTi rUpa che. pramANanayatattvAloka" A graMtha, ane tenI syAdvAdaratnAkara e svopajJa moTI TIkA, tathA zrI ratnaprabhasUrijI kRta "ratnAkarAvatArikA" laghu TIkA, A traNemAM anekavAdonI gaMbhIra carcA che. badhA ja darzanonI yogya yogya avasare bhinna bhinna viSaya upara tarkazAstranI nipuNatA pUrvaka gaMbhIra gaveSaNA karavAmAM AvI che. A graMthonI lekhanazailI evI che ke jo teno ekacitte sudRDha rIte abhyAsa karavAmAM Ave to nyAya ane pramANanI carcAno viSayanA jainadarzananA ke jainetaradarzananA koIpaNa graMthamAM praveza karavo sugama thaI paDe ane lagabhaga carcAspada sarvaviSayone AvarI letA, aMtima tAga Ave tyAM sudhInI tarkazailInA jANe bhaMDAra ja hoya evA A Akara graMtho che. gujarAtI anuvAda lakhavAmAM AdhAra vistArapUrvakano A gujarAtI anuvAda lakhavAmAM mUlagraMtha tathA syAdvAda ratnAkara, ane ratnAkarAvatArikA ema banne TIkA, taduparAMta pUjya malayavijayajI ma. kRta gujarAtI anuvAda, pU. rAjazekharavijayajI kRta "paMjalI" TIkA, pUjya muni jJAnacaMdrajI kRta "TippaNI" TIkA, tathA pU. hemacaMdrAcAryajI ma.nI pramANamImAMsA, pU. malliSeNasUrijInI syAdvAda maMjarI, ane pU. haribhadrasUrijI ma.nuM padarzana samuccaya ItyAdi graMthono mukhyatve AdhAra lIdho che. A badhA graMthone sAme rAkhIne zakya teTaluM vadhAre sugama vivecana karavA prayAsa karyo che. 43 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuvAda lakhavAmAM preraNA chellA keTalAka varSothI tarkasaMgraha-muktAvalI, syAdvAda maMjarI, dravya-guNa-paryAyano rAsa, Sadarzanasamuccaya, yogazataka, yogadRSTi samuccaya Adi graMthono abhyAsa karavA-karAvavAnuM cAlu ja hatuM. temAM vikrama saMvata 2048 thI 2051mAM "ratnAkarAvatArikA' bhaNavA-bhaNAvavAno prasaMga Avyo. pU. abhayasAgarajI jainatattvajJAna pAThazALA gopIpurA, suratamAM A varga cAlu karyo. A vargamAM Asare 25 thI 30 sAdhvIjI mahArAjAo abhyAsa karatAM hatAM. temAM bhaNavA AvanAra sAdhvIjI mahArAjazrI nyAya ane pramANazAstranAM sArAM abhyAsI ane buddhizALI uttama pAtra jIvo hatAM. te sarvane AvA graMtho bhaNavAnI atiutkaMThA ane adamya parama utsAha hato. sAdhu jIvanane AzrayI keTalIka pratikuLatAo paDatI, chatAM uMcA abhyAsa pratyenI dhagasa ane lAgaNIne lIdhe sarva pratikuLatAone anukuLatA rUpa ja mAnIne kaThora parizrama teoe Adaryo. bhinna bhinna sthAnamAM rahetAM hovA chatAM, ane bhinna bhin samudAyanAM hovA chatAM jANe samasta grupa eka ja hoya evI paraspara atizaya premabharI mamatA ane lAgaNIthI te sarve abhyAsa karatAM hatAM. paMktie paMktinA artho jANe keseTamAM Tepa thatA hoya tema te sarve lakhI letAM ane pATha vinAnA TAIme paraspara maLIne vAraMvAra A viSayanuM ghaNuM ja dohana karatAM hatAM. viSaya jema jema AgaLa cAlato gayo, samajAto gayo, paMktio barAbara besatI gaI. tema tema ullAsanuM advitIya vAtAvaraNa sarjAtuM gayuM. lakhelI noTonA thoka thatA gayA. evAmAM amAro lakhelo "yogazataka"no gujarAtI anuvAda prakAzita thayo. te joIne te sarvenI evI bhArapUrvaka preraNA thaI ke jo A "ratnAkarAvatArikA"no anuvAda savistara5Ne je rIte samajAvAya che te rIte jo lakhAya to ghaNA jIvono bhAvimAM upakAra thAya. ane ApaNA sarvenI bhaNanArabhaNAvanAranA kSayopazamanI paNa vRddhi thAya. ema te sarvenI joradAra preraNAthI A kArya AraMbhavAno vicAra nizcita karyo. vikrama saMvata 2048-2049-2050 ane 2051 A cAra varSomAM suratamAM gopIpurAmAM je je sAdhvIjI mahArAjazrIo hatAM te sarveno A anuvAda lakhavA-lakhAvavAmAM ghaNo ja mahattvano phALo che. (huM ahIM darekanAM nAma Apato nathI. paraMtu) te ghaNAM tIvrakSayopazamavALAM, nyAyazAstranA viSayamAM paTutAvALAM ane paMktio ukelavAmAM saMpUrNa paNe sahakArayukta hatAM, te sarvenA sAtha sahakAra ane preraNAthI A anuvAdanuM kArya zarU karyuM. amerikAmAM jema jema meTara lakhAtuM jAya tema tema te huM poSTathI surata mokalato. teo barAbara meTara tapAsatAM. A rIte A vargomAM bhaNatAM 52mavidvAn pUjya sAdhvIjI mahArAjazrIonI preraNAthI ja A kArya zarU karyuM che. temAM 44 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/2 ema be paricchedono A prathama bhAga prakAzita thaI rahyo che te joIne te sarvane tathA mane paNa atizaya AnaMda thAya che. AvA moTA graMthanuM lakhANa ane prakAzana mArA jIvanamAM A sauthI prathama che. prathama bhAganI A bIjI AvRtti chapAya che. pUjya sAdhu mahArAjazrI tathA pU. sAdhvIjI mahArAjazrInA hArdika AzIrvAdathI ja A kArya thayuM che. ema huM mAnuM chuM. te sarve mahArAjazrIno A lakhANanI preraNA ane sAtha sahakAra ApavA badala mArA upara ghaNo ja upakAra che. paMktionA artha ukelavAmAM jayAre jyAre mArI mati muMjhANI che, tyAre tyAre teonA kSayopazame ane teonI buddhimattAe ja mane pUrNa sahakAra Apyo che. A kAryamAM ApelA sahakAra badala huM te sarveno ghaNo ja RNI chuM. anuvAdanA prakAzanakAryamAM pUrNa sAtha ane sahakAra A "Akara" graMthanuM lakhANakArya jeTaluM kaThIna hatuM. teTaluM ja tenuM prakAzakArya paNa Arthika rIte kaThIna hatuM. chatAM abhyAsa karatAM pUjya sAdhvIjI mahArAjazrInI sarvenI A bhAvanA hatI ke AnuM prakAzanakArya paNa ApaNe karAvI ApavuM. ane tenA prayatno paNa AdarelA. paraMtu tevAmAM ja teno saraLa rasto deva-gurunI kRpAthI nIkaLI gayo. parama pUjya taponidhi nyAyazAstravizArada zrIbhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjazrInA karmapadArthaniSNAta paramaviyaratna pUjya AcArya mahArAjazrI hemacaMdrasUrijI ma. sA. tathA teonA ziSya munirAjazrI kalyANabodhivijayajI ma. sA. vihAra karatA karatA mAtra eka divasa puratA okArasUrIzvarajI ArAdhanA bhavanamAM surata padhAryA. teoe pUrve prakAzita thayela mArAM lakhAyela yogaviMzikA ane yogazataka graMtho joyelA. tethI teozrInA hRdayamAM mArA pratye pUrNapaNe lAgaNI pravartatI hatI. vizeSa paricaya na hovAthI mane A vAtano koI ja khyAla na hato. vaMdanArthe huM kArasUrIzvarajI ArAdhanA bhavanamAM gayo tyAM vizeSa paricaya thayo. jo ke zrI yazovijayajI jaina saMskRta pAThazALA - mahesANAmAM huM jayAre karmagraMtha ane kammapaDi bhaNato hato tyAre temano yatkiMcit paricaya thayelo paraMtu te vakhate bAlasvabhAva hovAthI ane varSo vItI gayelAM hovAthI A paricaya naSTa prAyaH thayelo. ane munirAja zrI kalyANabodhivijayajI mahArAjazrIno to pratyakSaparicaya hato ja nahIM. tathApi A pratyakSamIlanathI AcArya mahArAjazrIno paricaya tAjo thayo. ane munirAjazrIno paricaya navo thayo. lakhANakArya viSe vAta nIkaLatAM atyAre zuM lakhAya che ? ema teozrIe pUchayuM. tenA uttaramAM "ratnAkarAvatArikA"nuM gujarAtI vivecana lakhAya che ema meM kahyuM. ane lakheluM meTara batAvyuM. haiyAmAM lAgaNI prathamathI ja hatI ane meTara 45 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jotAM te lAgaNI savizeSa thaI. prakAzana kArya mATe teoe bhAvanA jaNAvI ke jo tamArI IcchA hoya to "zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa" taraphathI A pustakanuM prakAzana karIe. jo ke teozrIe to evuM paNa kaheluM ke tame je koI pustaka lakho te amArA TrasTane Apazo to A TrasTa avazya prakAzita karaze. AvI udAra ane vizALa hArdika bhAvanA jotAM ja meM "ratnAkarAvatArikA" nA anuvAdanA prakAzanakArya viSe hA pADI. teozrInuM rokANa suratamAM mAtra eka divasanuM ja hatuM. eTale vadhAre vAtacIta karavAno samaya na hato. tyArabAda khaMbhAta AvavAnuM mane kaheluM. paraMtu tyAM na jaI zakAyuM. paraMtu amadAvAda pAse kobAmAM huM darzanArthe gayelo. tyAM acAnaka ja banne pUjaya mahArAjazrI maLyA. prakAzanakAryanI AgaLa vAta cAlI. teozrI amadAvAda-vAsaNA padhAryA. tyAM meM meTara teozrIne taiyAra karIne ApyuM. tyArabAda junathI sapTembara 1995mAM huM amerikA gayo teTalAmAM to teozrIe e meTara pUrNapaNe tapAsIne kaMpojha paNa (komyuTaramAM) karAvI rAkheluM. huM Avyo tyAre prathama be paricchedanAM mupho mane jovA ApyAM ane trIjA-cothA paricchedanA meTaranI mAgaNI karI. ATaluM jhaDapI kAma joIne huM Azcarya pAmyo. trIjo-cotho pariccheda meM lakhyo hato paraMtu pAchaLathI joyo na hato. jethI meM tapAsavA TAIma mAgyo. teoe jhaDapa karavA sUcanA karI. meM paNa bIjA kAryo gauNa karI pahelA-bIjA paricchedanAM mupho prathama sudhArI ApyAM, ane trIjA-cothA paricchedanuM meTara pAchaLathI joIne ApyuM. teozrInI e bhAvanA hatI ke A uttama pustaka vaheluM vaheluM prakAzita thaI bahAra paDe. tyArabAda A kArya mATe huM teozrIne jaMbusara bharUca ane vaDodarAmAM maLyo. kAmakAja cAlatuM ja rahyuM. ghaNA AnaMdanI vAta che ke pUjaya AcArya mahArAja zrI hemacaMdrasUrijI mahArAjazrInI kRpAdRSTithI mArU A prakAzana kArya ghaNuM ja saraLa banyuM. eTaluM ja nahIM paraMtu anekAneka kAryomAM vyastatA hovA chatAM pUjya munizrI kalyANabodhi vi. mahArAjazrIe potAno amulya samaya phALavI tamAma lakhANanuM saMzodhana parimArjana mupha rIDIMga vi. karI graMthanuM suMdara saMpAdana karyuM jeono upakAra avismaraNIya banI raheze. graMthanI prathama AvRttinuM prakAzana "zrI jinazAsana ArAdhanA TrasTa" dvArA thayuM che. te badala te sarveno tathA A TrasTano A prasaMge huM ghaNo ja AbhAra mAnuM chuM. 1-2 paricchedano prathama bhAga, 3-4-5 paricchedano bIjo bhAga ane 6-7-8 paricchedano trIjo bhAga Ama traNa bhAgamAM Akho A graMtha chapAyela che. temAM 1-2 paricchedavALo prathama bhAga chellA 2-3 varSathI aprApya hato. jethI te prathama bhAganI bIjI AvRtti amArA TrasTa taraphathI hAla A chapAvI che. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSati badala kSamAyAcanA - tarka ane nyAyazAstromAM nipuNa koI paNa zAstrartAnAM zAstro prakRtithI ja alpAkSarI ane gaMbhIra arthavALAM ja hoya che. koIpaNa paMkti pAMca-daza vAra na vAMco tyAM sudhI paMkti ja na khule, to artha kholavAnI vAta to karavI ja zuM? temAM paNa pUjaya zrI ratnaprabhasUrijInI A ratnAkarAvatArikAmAM je kalama cAlI che te to koI avarNanIya adUbhUta AzcaryakArI ane AnaMdakArI kalA vizeSa jaNAya che. AvA gUDhArtha mahAgraMthonA artha pUrvApara avirUddhabhAve saMkalita karavA e amArA jevA alpajJo mATe bhUjAbaLe samudra taravA samAna zakti bahAranuM kAma che. to paNa A viSayanA sUkSmAbhyAsI mahAtmAonA sahayogathI, graMthanI pUrvApara saMkalpanA tathA AlocanAthI, deva-guru ane dharmanI kRpAdRSTithI, vargamAM abhyAsa karatAM pUjya sAdhvIjI mahArAjazrIonI prerakadaSTithI, ane pavitra munipuMgavonA zubhAzIrvAdathI meM yathAmati artha kholavA prayatna karelo che. tathApi (1) chabasthatAnA kAraNe, (2) matimandatAnA kAraNe, ane (3) anupayoga dazAnA kAraNe koI kSatio rahI javA pAmI hoya. athavA A graMtha atigUDhArthaka ane sUkSmatara buddhigamya hovAthI kadAca koI sthaLe asaMgata artha thaI cUkyo hoya, to te badala vidvadvarga ane vAcakavarga samakSa huM vAraMvAra kSamA mAMgu chuM. ane nivedana karUM chuM ke te kSatio mArA upara kRpA karI mane jaNAvazo ke jethI A pachInI AvRttimAM sudhAravAmAM sahAyaka thAya. tathA mane paNa sAcI yathArtha samajanuM kAraNa bane. prazaMsaka varga karatAM anugraha buddhie kSati sUcavanAra varga nizcayadaSTie yathArtha upakArI che to rahI gayelI nAnI-moTI koIpaNa kSati upakArabuddhie avazya sUcavazo. gujarAtI anuvAdamAM rakhAyela dhyAnA samAso ghaNA lAMbA lAMbA che. carcA ghaNI sUkSma che. viSaya badho dArzanika che. zabdaracanA ghaNA prAsavALI che. prAsa lAvavA aparicita ghaNA zabdono prayoga che. lekhaka vAdIonI sAthenA vAgyuddhamAM jANe ekAkAra hoya tema dekhAya che. trayodazAkSarIracanA ane gadyamAM bhinnabhinna chandavALI padyaracanA e ja jemano nirdoSa manohara AnaMda che. Avo kaThInatara mahAgraMtha abhyAsakavargane kema vadhAre saraLa paDe ! gujarAtImAM bhAvArtha barAbara kema samajAya ? bhaNanAravAMcanAra varga bhAvimAM potAnA anya chAtragaNane bhaNavA ane bhaNAvavAnI jJAnapipAsA kema saMtoSI zake ? kaThIna ane vyaMgya zabdono marma kema samajAya? tathA pUrvApara viSayanI saMkalanA ane teno rasa kema jaLavAI rahe ? ItyAdi viSayonuM banI zake teTaluM vadhAre dhyAna rAkhIne A pustakane saraLa, lokabhogya, ane subodha karavA amArAthI zakya banyo teTalo purUSArtha A graMthamAM karyo che. 47 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAnI paMktimAM AvatA kaThIna zabdonA kyAMka kyAMka zabdArtho paNa ApyA che. anuvAda lakhatI vakhate kaI paMktino A artha lakhAya che te jaNAvavA anuvAdamAM paNa saMskRta paMktino prathamapadathI ullekha karyo che. saMskRtapaMktino bhAvArtha viSayAntara ke arthAntara na thaI jAya tenI puratI kALajI rAkhI che. koI koI sthAne lAMbA lAMbA samAsone samajavA saraLa paDe teTalA mATe tenA vibhAgo karyA che. bInajarUrI carcA ke vivecana kyAMya ApyuM nathI. bhaNanAra ane bhaNAvanAra munivargane ane adhyApaka baMdhuone sahAyaka thavAya tenuM puratuM dhyAna apAyuM che. mArA potAnA abhyAsa mATe ane anya AtmArthI mumukSu jIvonA upakAra mATe ja A prayatna karela che. viSamakALamAM dinapratidina hIna hInatara thatI jatI buddhivALA jIvomAM mahApurUSoe bhagIratha prayatnothI karelAM A mahAzAstrarUpI ratno yAvaccadradivAkara banI rahe e ja AzA rAkhuM chuM. vyavasthita TAIpaseTiMga, mudraNa ane bAInDIMga karavA badala zrI bharata grAphiksano ahIM AbhAra mAnuM chuM. 1-2 paricchedanA vivecanavALA A prathama bhAganI bIjI AvRtti Aje prakAzita karIe chIe. Ea e/602, pArzvadarzana komlekSa, navayuga koleja sAme, rAMdera roDa, surata-395 009 (gujarAta) dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA 48 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asiAusAyanamaH zrI zaMkhezvarAdhiSThitAya paramapuruSAya pArzvanAthAya namaH zrI vAdidevasUrIzvaraviracitapramANanayatattvAlokAbhidhAnamahAnyAyazAstrasyopari tArkikaziromaNizrIratnaprabhAcAryaracitAyAM zabdAlaGkArAlaGkRtAyAM ratnAkarAvatArikAyAM adhItavyAkaraNakAvyakozetaradarzananyAyazAstrANAmanadhItajainadarzananyAyaparibhASANAM bAlAnAmanAyAsenaiva pravezArthaM mRdugurjarabhASAlaGkRte gurjaravivecane AdyaparicchedadvayAtmakaprathamabhAge nirvighnaparisamAptyarthaM asyAmevAvasarpiNyAM jAtAnAM mahAparamopakArakAriNAM RSabhadevAdyamahAvIrasvAmyavasAnAnAM caturviMzatijinAnAM guNAnuvAdAtmakamidaM "caturviMzatistavanaM" pratijinezvaraparamAtmAnaM zlokadvayena bhaktibhAvapUrNahRdayena bAlavadabhidhIyate dhairyacittena mayA // na caturviMzatistavanam / yugaladharmavicchettA'gaNyaguNagaNAnvitaH / yastRtIyArake jAto marAla iva mAnase // 1 // taM hi namAmi nAbheyaM, prathamazrutadarzakam / janmAntaraprapAtheyaM, bhavanATakanAzakam // 2 // yugalika dharmanuM nivAraNa karanAra, aparimita guNonA samuhathI yukta, sauthI prathama RtadharmanI dezanA karanArA, janmAntaranA parama bhAtA svarUpa, saMsAranA nATakano aMta karanArA evA zrI RSabhadevaprabhu, ke je mAnasarovaramAM haMsanI jema trIjA ArAmAM janmelA che. te zrI RSabhadevaprabhune huM namaskAra karuM chuM. I/1-rA aparimitaparyAyaM, kevalAlokalokitam / jIvAjIvajagad dRSTvA, 'jitanAthena tArikA // 3 // zuddhaprarupaNA yena, kRtA bhavyopakAriNI / kRpAM karotu mokSArthaM, mayi saMsArasAgarAt // 4 // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aparimita (anaMta-utpAdavyaya-dhruva Adi) paryAyavALuM, kevalajJAna rUpI sUryavaDe prakAzita thayeluM, evuM jIva-achavAdi nava tattvamaya A jagatane joIne je ajitanAtha paramAtmA vaDe, tAraka ane bhavyajIvone upakAraka evI zuddhaprarUpaNA karAI che. te zrI ajitanAtha paramAtmA saMsArasAgarathI mukAvA mATe mArA upara kRpA karo. 3-4ll. (). tanutanubhatorbhedo, vairAgyArthaM vivecitaH / dugdhajalAnuvAdena, tanmayIbhAvabhUtayoH // 5 // saH zrIsambhavanAtho'sti, kalau kalpatarUpamaH / yasya kRpAsudhAvRSTyA, samyagbIjaM prarohate // 6 // dudha ane pANIne anusAra tanmaya (ekama) bhAvane pAmelA evA zarIra ane zarIravAnano bheda vairAgyanI vRddhi mATe jeoe jaNAvyo che te zrI saMbhavanAthaprabhu kalIyugamAM kalpatarU samAna che. ke jemanI kRpA rUpI amRtavRSTi dvArA samyakatva rUpI bIja uge che. pa-do. (4) yathA prakAzakAnyeSu, vyabhinandyo nabhomaNiH / zaityakare nu saMzasyo, mRgalAJchanalAJchitaH // 7 // abhinandananAmApi, caivaM jineSu hIzvaraH / ukto'nekAntavAdastu, kRpayA yena dhImatAm // 8 // jema (dIpaka Adi) anya prakAzaka padArthomAM sUrya vizeSa abhinaMdanIya che. tathA zItaLatA karavAmAM mRgalAMchanavALo caMdra vizeSa prazaMsanIya che. tema abhinaMdana nAmanA (cothA) prabhu paNa sAmAnya kevalIomAM (tIrthaMkarapaNAnA puNyodayanI apekSAe) viziSTa che. ke je paramAtmA vaDe vidvAno upara kRpA karIne anekAntavAda samajAvAyo che. 7-8 50 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sumatistu sumatyaiva, prasiddho bhUvanatraye / garbhasthena kRto nyAyo, jagadAzcaryakArakaH // 9 // caturdaza-mahAsvapna, sUcitamakhilAtmanAm / pramodahetu janmApi, yasya daivakRtotsavam // 10 // garbhamAM ja rahelA evA je prabhu vaDe jagatane AzcaryakArI nyAya karAyo hato evA zrI sumatinAthaprabhu traNe bhUvanamAM "sArI mati vaDe ja prasiddhi pAmyA tathA jemano janma paNa cauda mahAsvamothI sUcita hato, sarvajIvone pramodano hetu hato, ane devasamuhavaDe kRtamahotsava vALo jeono janma hato. I9-10gA. vItarAgAttu raktatvamutpattereva nAzitam / / dagdho krodho sitenaiva, himena vIpinaM yathA // 11 // strIzastrAdinimittAni, mohasya naiva mUrtiSu / pUnItANukRtaM bimbaM, yasya padmaprabhasya hi // 12 // jema ThaMDA himavaDe jaMgala bALI zakAya che tema zItaLatA vaDe ja jeoe krodhane bALyo che. ane te kAraNathI vItarAgatAnA kAraNe janmathI ja (zarIramAMthI ane manamAMthI) raktatva nAza pAmyuM che. ane jemanI mUrtimAM strIzastra Adi mohanAM nimitto nathI, tathA jemanuM biMba paramapavitra aNuothI racAyuM che. te zrI padmaprabhu amArUM - tamArUM kalyANa karanArA thajo. ./11-12 (7) kva prabhuvItarAgastvaM, zivAdyanyamahezvarAH / kva ca doSanimagnAstu, bhAnukhadyotayoriva // 13 // namAmi bhaktibhAvena, zrIsupArzvajinottamam / mama tiSThatu jihvAgre, pUtaM tvannAmamantrakam // 14 // sUrya ane AgIyAnI jema he vItarAgaprabhu tame kyAM? ane doSanimagna evA zivAdi anyadevo kyAM? tethI jinottama evA zrI supArzvanAthaprabhune huM namaskAra karUM 51 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chuM. ane IcchuM chuM ke pavitra evuM temanuM nAma manna mArI jillAnA agrabhAga upara sadA hojo. 13-14o. (8) tricchatracAmarAdyA tu, vibhUtiH pAratantrikI / yasmAdaMbaDavaccaiva, devAnyeSu na durlabhA // 15 // AdhyAtmikI tu cAvA, candraprabhovinazyati / yadvairaM nityavairiNAM, sUryAttamo'khilaM yathA // 16 // chatratraya ane cAmara Adi cotrIsa atizaya rUpa ApazrInI vibhUti paratannavALI che (arthAtu bahu kiMmatI nathI) kAraNa ke devomAM tathA aMbaDAdinI jema anya labdhicArI jIvomAM paNa durlabha nathI. paraMtu caMdraprabhunI (yogajanya) AdhyAtmika je vibhUti che. te avarNanIya che ke jenAthI sUryathI jema aMdhakAra bhAge tema nityazatrutAvALAonuM vairA paNa bhAgI jAya che. 15-16ll. cittAttu rAganAzo hi, kevaliSvapi dRzyate / raktAttu rAganAzo yat, kasya nAzcaryakArakam // 17 // evaM bahuvidhAzcaryaM, cakitaM yasya jIvanam / varyaM suvidhinAthasya, kathaM zatamukhairapi // 18 // cittamAMthI rAgano nAza thavo e to sAmAnya kevaliomAM paNa dekhAya che. paraMtu rUdhirAdimAMthI rAga (raMga)no nAza je tamArAmAM dekhAya che te kone AzcaryakArI na lAge? AvA prakAranuM bahuvidha AzcaryavALuM je paramAtmAnuM jIvana che te suvidhinAtha paramAtmAnuM jIvana Indro vaDe paNa kema varNavI zakAya ? 17-18mAM. (20) chinnacandanavRkSo'yaM, chedakacchedanadvike / varSati zaityameveti, svasvabhAvAd yathA tathA // 19 // svAmIzItalanAtho'pi, svaparabhadhetukam / / kRpArdranayanAbhyAM hi, zaityaM varSati kevalam // 20 // 52 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chedAyeluM evuM A caMdananuM vRkSa chedaka (kaThIyArA)ne ane chedana chedavAnA sAdhanabhUta kuhADA)ne, ema banne pratye potAnA sahajasvabhAvathI ja jema zItaLatA varasAve che tema svAmI zItaLanAthaprabhu paNa kRpAthI Addha thayelAM nayano dvArA sva-paranA kalyANa mATe kevaLa zItaLatA ja varasAve che. 19-20nI suvarNakamalA lakSmIH, tvatpAdapaGkajAdadhaH / manye sUcayatI svAmin, tava tribhUvanezvaram // 21 // svaparazreyase so'stu, ekAdazatamo jinaH / zaratsarvakalAkrAnta-candrasya candrikA yathA // 22 // | vihArakAle suvarNakamala rUpI lakSmI tamArA caraNakamalanI nIce je cAle che te tame traNe bhuvananI lakSmInA svAmI cho. evuM sUcavatI hoya ema che svAmI ! huM mAnuM chuM. jema sarva kalAothI khIlelI zaraRtunA caMdranI cAMdaNI jagatane sukhahetu thAya che tema AvA agyAramA te jInezvaraprabhu svaparanA kalyANa mATe thajo. ra1-2rA (22) vAsavairapi pUjyatvAd vAsupUjyo yathArthavAn / bhavabhayavinAzIM ca, kurU kRpAM mamopari // 23 // sajjanAH prArthanIyA na, vAraMvAraM kadApi hi / sajjanahRdaye sthAnaM, sevakasya sadA yataH // 24 // Indro vaDe paNa pUjanIya hovAthI zrI vAsupUjya svAmI yathArtha nAmavALA che. he prabhu !bhavonA bhayono vinAza karanArI kRpA mArA upara karo. sajjana purUSo vAraMvAra prArthanIya hotA nathI. kAraNa ke sajajanonA hRdayamAM sevakanuM sthAna sadA hoya che. 23-24 (23). dravyaM vimalanAthena, cotyAdavyayanityavat / tathA coktaM yathA doSo, nAsti svapnAntare'pi hi // 25 // bandhodayAdibhedAnAM, sarveSAM karmaNAmapi / kSaNenaiva kSaNaM kRtvA, siddho'yaM samazreNayA // 26 // 53 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimalanAtha prabhu vaDe utpAda-vyaya ane dhruvatAvALuM dravyatanuM svarUpa) tevuM jaNAvAyuM ke jemAM svamAntaramAM paNa koI doSa Ave (ja) nahIM. bandha-udaya AdimAM rahelAM sarva karmono kSaNamAtramAM kSaya karIne eka ja samayanI samazreNI vaDe jeo siddhipada pAmyA che. 25-26 (24) rUpAnantyaM guNAnantyaM, jJAnAnantyaM ca gacchatA / sArthaM kRtaM nijAkhyAnaM, svAmyanantajinena hi // 27 // AdyantarahitaM kAlaM, sarvaM pazyansvamedhasA / sarvajJassarvadarzI ca, svAmyanantajino hi yat // 28 // anaMtarUpa, anaMtaguNo ane anaMtajJAnane prApta karatA evA svAmI anantanAthaprabhu vaDe potAnuM "anaMta" nAma sArthaka karAyuM che. kAraNa ke Adyattarahita sarva kAlane potAnA jJAna vaDe dekhatA evA anaMtanAtha svAmI kharekhara sarvajJa ane sarvadarzI ja che. 27-28. paJcatriMzadguNairyuktA, zaMsudhArasavAhinI / pradattA dharmanAthena, bhavyAtmahitakAriNI // 29 // bhUtabhAvibhayAkrAntAn, saMsArAdrakSituM yathA / prazasyA dharmavArtA hi, nAnyeSu sambhavastathA // 30 // pAMtrIsa guNothI yukta, samatA rUpI amRtarasane vahana karanArI, bhavyajIvone hitakArI, prazaMsanIya evI dharmavArtA (dharmadezanA) bhUta ane bhAvinA bhayothI pIDita jIvonuM saMsAramAMthI rakSaNa karavA dharmanAtha prabhu vaDe jevI apAI che tevI dezanAno anyatra (kyAMya) saMbhava nathI. 29-30 (26). pUrve pArApataprANAn, svaprANAdapi vallabhAn / kampamAnakRtA''kAyAn, rakSituM bhakSakAd yathA // 31 // khaNDIkRtasvadehAMzaH, kRpAkalitamAnasaH / zobhate zAntinAtho hi, naiva dRSTastathA paraH // 32 // 54 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ potAnA prANothI paNa vadhu vahAlA, kaMpamAna karAI che sarvatra kAyA jenI evA, pArevAnA prANone pUrvabhavamAM bhakSaka evA bAja pakSI)thI bacAvavA khaMDa khaMDa karyA che potAnI kAyAnA aMzo jeNe evA, pAyuktamanavALA, zAntinAtha prabhu jevA zobhe che tevA bIjA koI devo joyA nathI. /31-3rA (17) mahApuNyasya sambhArAt prAptaM SaTakhaNDanAyakam / tucchaM tadapi vijJAya, nissArabhavavardhakam // 33 // kunthunAthena taM tyaktvA, kaJcakaM kaJcakI yathA / labdhaM tIrthaGkaratvaM hi, sadA kalyANakAraNam // 34 // je kuMthunAtha bhagavAna vaDe mahApuNyanA samuha dvArA cha khaMDanuM nAyakapaNuM (cakravartIpaNuM) prApta karAyuM. te cakravartIpaNuM paNa asAra che. tathA bhavone ja vadhAranAruM che ema tene tura7 jANIne sarpa jema kAMcaLI tyaje tema tyajIne sadA kalyANa karanAruM tIrthaMkarapaNuM je prabhu vaDe prApta karAyuM. (temane amArA namaskAra hojo) 33-34o. (28) kunthunAthAnusAreNa, prApya padadvayaM bhave / bhavyAn vijJAnapayannevaM, kimalabhyaM jagattraye // 35 // aranAthastu sarvajJaH, devendrasevitakramaH / prAtihAryAdisampannaH, mamAstu vAJchitapradaH // 36 // kuMthunAtha prabhunA anusAra eka ja bhavamAM (cakravartI ane tIrthaMkarapaNAnI) banne padavI prApta karIne bhavyajIvone jANe ema jaNAve che ke A saMsAramAM alabhya zuM che? (arthAt kaMI ja alabhya nathI) AvA sarvajJa, devendro vaDe vaMdAyelA caraNa kamalavALA, ATha prAtihAryAdiguNothI yukta evA zrI aranAthaprabhu mArA vAMchita puranArAthajo .35-36ll. 55 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) tapasviSvanyamitreSu, vizvasteSu sadApi hi / samAyahRdayo yastu, mallinAthajinottamaH // 37 // tIrthaMkarabhave prApte, mAyAjanyamidaM tanum / bhogyaM tatsatyamevoktaM, kRtaM karma na muJcati // 38 // vizvAsu evA tapasvI anya mitro pratye sadA jemanuM hRdaya mAyAyukta hatuM te ogaNIsamA jinottama mallinAtha bhagavAna thayA. teone tIrthaMkarapaNAno bhava prApta thavA chatAM paNa mAyAjanya A (strIpaNAnuM) zarIra bhogavavuM paDyuM. (maLyuM) mATe ja kareluM karma AtmAne choDatuM nathI" ema zAstromAM je kahyuM che te satya ja kahyuM che. I37-38. (20). mRtyukAle namaskAra-saMzrAvaNena yena hi / svargaM dattaM vihaGgAya, saMtrastamAnasAtmane // 39 // zrIpAlamayaNAkAle, jAtAya copakAriNe / yogIzvaramunIzAya, suvratasvAmine namaH // 40 // atizaya trAsa pAmelA mana vALA vihaMgane (samaLIne) mRtyakALe jeoe navakAra maMtra saMbhaLAvavA dvArA svarga ApyuM. tathA zrIpALamahArAjA ane mayaNAsuMdarInA kALe jeo thayA che. evA parama upakArI yogIzvara mahAmuni zrI munisuvratasvAmine mArA namaskAra hojo. 39-4o (22) vijitakAmakopAya, tyaktamohamadAya ca / vinaSTAjJAnalobhAya, sarvajJasarvadarzine // 41 // namo hi naminAthAya, yatsAnidhyamavApya hi / azokazzokamukto'bhUt, kathaM jJASyanti tadguNAH // 42 // kAma-krodha jemaNe jityo che. moha-mAna jemaNe tyaryuM che. ajJAna-lobha upara jemaNe vijaya meLavyo che. evA zrI sarvajJa ane sarvadarzI zrI neminAtha paramAtmAne Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArA namaskAra hojo. ke jemanA sAnidhyane pAmIne azokavRkSa paNa zokamukta (nAmathI paNa a-zoka) banyuM che. temanA guNo kevI rIte jANI zakAya ? 541-425 (22) lagnavyAjena saGketaH, pravrajyAmuktihetave / tathA navabhavaprIti, cchedAya yena saMskRtaH // 43 // tadaiva giranArAgre, prAptaM caturmahAvratam / ariSTaneminAmAnaM, vAmi paramezvaram // 44 // dIkSA ane muktinA prayojana mATe, tathA nava-nava bhavonI prItinA vyavaccheda mATe je nemanAtha prabhu vaDe lagnanA bahAnA dvArA (rAjImatIne) saMketa karAyo ane te ja samaye giranAra parvata upara cAra mahAvrata dhAraNa karAyAM tevA paramezvara ariSTanemine huM vaMdana karUM chuM. // 43-44 // (2) mantroccAraprabhAveNA-hirnAgendrIkRtastadA / klezakaluSitAtmA hi, tApaso meghamAlyabhUt // 45 // namAmi pArzvanAthaM taM, vAmeyamahilAJchanam / mahAgirIzavad dhIraM, acalitaM sadA'natam // 46 // mantra (navakAramaMtra) saMbhaLAvavAnA prabhAvathI sarpane nAgendra rUpe karAyo, ane te ja vakhate klezathI kluSita che AtmA jeno evo tApasa meghamAlI thayo. evA te, vAmArANInA jAyA, ahilaMchanavALA, merUparvata jevA dhIra, upasargo sAme avicalita, ane duSTadevonI sAme sadA aNanama evA te pArzvanAtha prabhune huM vaMdanA karUM chuM. ||45-46ii (24) jJAtaputraM mahAvIraM, atyAsannopakAriNam / traileyaM guNotkarSaM, praNamAmi sudhAgiram // 47 // sudharmAdyA prasuteyam, yasmAtpATaparamparA / turyAnte ca jAto yaH, taM staumi bhaktibhAvavAn // 48 // 57 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atizaya nikaTanA upakArI, trizalArANInA putra, guNonA bhaMDAra, amRta jevI vANI vALA evA jJAtaputra mahAvIprabhune praNAma karuM chuM. ke jemanAthI "sudharmA svAmI AdinI pATaparaMparA pravarte che. ane jeo cothA ArAnA aMte thayA che te mahAvIprabhune bhaktibhAvavAlo huM stuti karuM chuM. 47-48 upasaMhAra vighnavAtavinAzAyA,-vatArikAvivecane / vidvadvargapravezAya, kRtamidaM stavaM mayA // 49 // | vinonA samuhanA vinAza mATe ane paMDita purUSonA A graMthamAM praveza mATe avatArikAnA (ratnAkarAvatArikAnA) vivecana kAle mArA vaDe (dhIrUbhAI vaDe) A stavana karAyuM che. ll49o. dhairyaM dhRtvA sthirIkRtya, mano nihatya vAsanAm / prapAThyaM caikacittena, taccaturvizatistavam // 50 // dhIraja dhAraNa karIne, manane barAbara sthira karIne, ane mohanI vAsanA tyajIne, ekacitte A caturvizatistavana bhaNavA yogya che. ApaNA kalyANamastu teSAM hi, tatstavanAdupArjitAt / / puNyaprasaJcayAd yeSAM, muktau cittaM bhave tanuH // 51 // A stavananI racanAthI (tathA ratnAkarAvatArikAnuM vivecana lakhavAthI) je puNyano prakRSTa saMcaya prApta thayo che tenAthI te jIvonuM kalyANa thajo ke je jIvonuM citta muktimAM che mAtra zarIra ja saMsAramAM che. pa1 - dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA samAptam 58 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAGgalika jayatu zrI mahAvIro, nirvANaikanibandhanaH / prasannAH gautamAdyAstu, mohaviSAya gAruDAH // 1 // pramANanayatattvAkhyo, grantho vinirmito budhaiH / vividhaviSayA''pUrNo, vAdizrIdevasUribhiH // 2 // tatpravezAya naukeyaM, zrIratnaprabhasUribhiH / TIkA viracitA laghvI, ratnAkarAvatArikA // 3 // tasyAstu durgamatvena, bAlAnAmupakArakam / mRdubhASAnuvAdena, karomyatra vivecanam // 4 // sadvidyAvyasanAsakta, pAThakagaNazAsitaH / svasmaraNanimittArthaM yatnamidaM carAmyaham // 5 // durgamAnapi bhAvAn yA, sujJAtavyAn tanoti sA / karotu mayi sAnnidhyaM, zrImad devI sarasvatI // 6 // va cAlyaviSayA buddhiH, va zrIgItArthapaGaktayaH / tathApi zizurAgeNa, bale yAtyabalo yathA // 7 // tadvatparizramArambhaM, kartumicchAmi kiJcana / guruvargakRpAvRSTyA, jIyAccandradivAkaram // 8 // nirvidhnena samAptistu bhavatviti mahecchayA / prArapsye 'hamidaM granthaM, mitrIsantu hitecchavaH // 9 // z 59 - dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH paricchedaH pramANanayatattvavyavasthApanArthamidamupakramyate // 1 // svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam // 2 // abhimatAnabhimatavastusvIkAratiraskArakSama hi pramANam, ato jJAnamevedam // 3 // na vai sannikarSAderajJAnasya prAmANyamupapannam, tasyArthAntarasyeva svArthavyavasitau sAdhakatamatvAnupapatteH // 4 // na khalvasya svanirNItau karaNatvam stambhAderivAcetanatvAt // 5 // nApyarthanizcitau, svanizcitAvakaraNasya kumbhAderiva tatrApyakaraNatvAt // 6 // tad vyavasAyasvabhAvam, samAropaparipanthitvAt pramANatvAd vA // 7 // atasmiMstadadhyavasAyaH samAropaH // 8 // sa viparyaya-saMzayA-nadhyasAyabhedAt tredhA // 9 // viparItaikakoTiniSTaGkanaM viparyayaH // 10 // yathA zuktikAyAmidaM rajatamiti // 11 // sAdhakabAdhakapramANAbhAvAdanavasthitAnekakoTisaMsparza jJAnaM saMzayaH // 12 // yathA'yaM sthANurvA puruSo vA // 13 // kimityAlocanamAtramanadhyavasAyaH // 14 // yathA gacchattRNasparzajJAnam // 15 // jJAnAdanyo'rthaH paraH // 16 // svasya vyavasAyaH svAbhimukhyena prakAzanam, bAhyasyeva tadAbhimukhyena, karikalabhakamahamAtmanA jAnAmi // 17 // kaH khalu jJAnasyAlambanaM bAhyaM pratibhAtamabhimanyamAnastadapi tatprakAraM nAbhimanyeta, mihirAlokavat // 18 // 50 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasya prameyA'vyabhicAritvaM prAmANyam // 19 // taditarattvapramANam // 20 // tadubhayamutpattau parata eva, jJaptau tu svataH paratazca // 21 // samApto'yaM prathamaparicchedaH dvitIyaH paricchedaH tad dvibhedaM pratyakSaM ca parokSaM ca // 1 // spaSTaM pratyakSam // 2 // anumAnAdyadhikyena vizeSaprakAzanaM spaSTatvam // 3 // tad dviprakAraM-sAMvyavahArikaM pAramArthikaM ca // 4 // tatrAdyaM dvividhamindriyanibandhanamanindriyanibandhanaM ca // 5 // etad dvitayamavagrahehAvAyadhAraNAbhedAdekazazcaturvikalpam // 6 // viSayaviSayisaMnipAtAnantarasamudbhUtasattAmAtragocaradarzanAjjAtamAdyamavAntarasAmAnyAkAraviziSTavastugrahaNamavagrahaH // 7 // avagRhItArthavizeSA''kAGkSaNamIhA // 8 // IhitavizeSanirNayo'vAyaH // 9 // sa eva dRDhatamAvasthA''panno dhAraNA // 10 // saMzayapUrvakatvAdIhAyAH saMzayAd bhedaH // 11 // kathaJcidabhede'pi pariNAmavizeSAdeSAM vyapadezabhedaH // 12 // asAmastyenApyutpadyamAnatvenAsaGkIrNasvabhAvatayA'nubhUyamAnatvAt apUrvApUrvavastuparyAyaprakAzakatvAt kramabhAvitvAccaite vyatiricyante // 13 // kramo'pyamISAmayameva, tathaiva saMvedanAt evaMkramAvirbhUtanijakarmakSayopazamajanyatvAcca // 14 // 6 1 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyathA prameyAnavagatiprasaGgaH // 15 // na khalvadRSTamavagRhyate, na cAnavagRhItaM saMdihyate, na cAsaMdigdhamIhate, na cAnIhitamaveyate, nApyanavetaM dhAryate // 16 // kacit kramasyAnupalakSaNameSAmAzUtpAdAt, utpalapatrazatavyatibhedakramavat // 17 // pAramArthikaM punarUtpattAvAtmamAtrApekSam // 18 // tad vikalaM sakalaM ca // 19 // tatra vikalamavadhimanaHparyAyajJAnarUpatayA dvedhA // 20 // avadhijJAnAvaraNavilayavizeSasamudbhavaM bhavaguNapratyayaM rUpidravyagocaramavadhijJAnam // 21 // saMyamavizuddhinibandhanAd viziSTAvaraNavicchedAjjAtaM manodravyaparyAyAlambanaM manaH paryAyajJAnam // 22 // sakalaM tu sAmagrIvizeSataH samudbhUtasamastAvaraNakSayApekSaM nikhiladravyaparyAyasAkSAtkArisvarUpaM kevalajJAnam // 23 // tadvAn arhan nirdoSatvAt // 24 // nirdoSo'sau, pramANAvirodhivAktvAt // 25 // tadiSTasya pramANenA'bAdhyatvAt tadvAcastenAvirodhasiddhiH // 26 // na ca kavalAhAravattvena tasyA'sarvajJatvam, kavalAhArasarvajJatvayoravirodhAt // 27 // samApto'yaM dvitIyaparicchedaH 6 ra. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke amArA anya prakAzano amArA anya prakAzano A 1. yogaviMzikA :- upAdhyAyajI kRta TIkAnA anuvAda sAthe. gujarAtI saraLa vivecana. 2. yogazataka :- svapajJaTIkA tathA TIkAnA anuvAda sAthe. gujarAtI saraLa vivecana. 3. zrI jaina dharmanA maulika siddhAnta :- navakArathI sAmAiyavayajutto sudhInA sUtro upara vivecana. navatattva, cauda guNasthAnako, karmanA 158 bhedo, sAta nayo, saptabhaMgI ane kAlAdi pAMca samavAyI kAraNo upara saraLa gujarAtI vivecana. 4. zrI jaina tattva prakAza :- devasI-rAia pratikramaNanAM sUtro upara saraLa gujarAtI vivecana. 5. jena dhArmika pAribhASika zabdakoSa :- jaina zAstromAM vAraMvAra vaparAtA pAribhASika dhArmika zabdonA artho, dhArmika zabdakoza. 6. jena dhArmika praznottara mAlA :- prauDha strI-puruSone upayogI cAraso prazna-uttarone suMdara saMgraha. che. prathama karmagrantha (karmavipAka) :- saraLa gujarAtI vivecana. 8. dvitIca karmagra (karmastava) - saraLa gujarAtI vivecana. 9. tRtIya karmagrantha (baMdhasvAmitva) :- saraLa gujarAtI vivecana. 10. caturtha karmagrantha (SaDazIti) :- saraLa gujarAtI vivecana. 11. paMcama karmagrantha (zataka) :- pUjyapAda AcArya zrI devendrasUrIzvarajI ma.sA. kRta so gAthAnA zataka nAmanA pAMcamA karmagranthanuM gAthA-gAthArtha zabdArtha-saMskRta chAyA sAthe gujarAtI saraLa vivecana saha. 12. chaTTo karmagrantha (sapratikA) - chaTTA karmagranthanuM gAthA-gAthArtha-zabdArtha-saMskRta chAyA sAthe gujarAtI saraLa vivecana saha. 13. pUjA saMgraha sAthe :- paMcakalyANaka, aMtarAyakarma nivAraNa, pistAlIsa AgamanI pUjA Adi pUjAo suMdara bhAvavAhI artha sAthe. 14. snAtra pUjA sAthe - pU. vIravijayajI kRta snAtrapUjA artha sAthe. 15. samyakatvanA saDasaTha bolanI sajhAya :- ghaNI ja rocaka kathAo sAthe tathA samyakta saptatikAnI gAthAo sAthe saDasaTha guNonuM varNana. 16. navasmaraNa :- mULa gAthAo, gujarAtImAM gAthAonA saraLa artha, iMglIzamAM mULa gAthAo ane iMglIzamAM te gAthAonA artha. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. ratnAkarAvatArikA (bhAga-1) :- pramANanayatattvAlaka uparanI pU. ratnAprabhAcArya ja racita TIkA tathA te TIkAno saraLa gujarAtI artha. (pariccheda 1-2) 18. ranAkarAvatArikA (bhAga-2) :- pU. vAdidevasUrijI racita pramANanayatattAloka uparanI pU. ratnAprabhAcArya racita TIkA tathA te TIkAno saraLa gujarAtImAM artha. (pariccheda 3-4-5) 19. ratnAkarAvatArikA (bhAga-3) :- pariccheda 6-7-8. pU. ratnaprabhAcArya ma.sA. racita TIkA tathA tenuM saraLa gujarAtI vivecana. 20. ATha dRSTinI sajajhAya :- pU. upAdhyAya zrI yazovijayajI ma. sA. kRta ATha dRSTinI sajhAyanA saraLa gujarAtI artho. 21. cogadRSTi samuccaya:- pU. zrI haribhadrasUrIzvarajI kRta svopajJa TIkA sAthe TIkAnuM atizaya saraLa gujarAtI vivecana. 22. tattvAdhigama sUtra :- sUtronuM saraLa, rocaka tathA saMkSipta vivecana. 23. zrI vAstupUjA sArtha:- pU. AcArya zrI buddhisAgarajI kRta pUjAnuM suMdara-saraLa tathA jaina vidhi saha gujarAtI bhASAMtara. 24. zrI samyakatva mUla bAravrata - vivecana saha. 25. savAso gAthAnuM stavana :- pU. upAdhyAyajI zrI yazovijayajI ma.sA. kRta, zrI sImaMdharasvAmI paramAtmAne vinaMti karavArUpe nizcayanaya ane vyavahAranaya garbhita savAso gAthAnuM stavana gujarAtI artha vivecana sAthe. 26. dravya-guNa-pacano rAsa :-pU. . zrI yazovijayajI ma. zrI kRta gujarAtI TabA sAthe tathA TabAnI tamAma paMktionA vivecana yukta artha sAthe. 20. aDhAra pApasthAnakanI sajjAyA :- artha vivecana sAthe. bhAvimAM lakhavAnI bhAvanA 28. amRtavelanI sajhAyanA artha. 29. sammati prakaraNa - pUjya A. zrI siddhasenadivAkarasUrIzvarajI kRta sammati prakaraNanuM pAThya pustakarUpe gujarAtI vivecana. 30. jJAnasAra aSTaka:- dravyAnuyoganA prakharAbhyAsI zrI devacaMdrajI ma. kRta TIkA tathA TIkAnA vivecana sAthe saraLa gujarAtI jJAnasArASTakanuM vivecana. 31. jenadarzanano saMkSipta paricaya : li. dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH zrI sImaMdharasvAmine namaH arhama zrI vAdidevasUri - sUtritasya zrI pramANanayatattvAlokasya zrI ratnaprabhAcAryaviracitA laghvI TIkA ratnAkarAvatArikA siddhaye vardhamAnaH stAt, tAmrA yannakhamaNDalI / pracUda-zamizno, DhIpravIpAkurIyate | 2 | yairatra svaprabhayA digambarasyArpitA parAbhUtiH / pratyakSaM vibudhAnAM jayantu te devasUrayo navyAH // 2 // syAdvAdamudAmapanidrabhaktyA, kSamAbhRtAM staumi jinezvarANAm / sAyamAnatI yAM, sI zrIstI puna: : : ! re | pU. AcArya zrI vAdidevasUrijIe "pramANanayatattAloka" nAmano graMtha banAvyo, tenA upara pote ja "syAdvAdaratnAkara" = syAdvAdane samajAvanAra dariyo jANe hoya tevI svopajJa TIkA banAvI. te TIkA atizaya kaThIna hovAthI temAM praveza saraLa bane teTalA mATe pU. vAdidevasUrijInA ja ziSya zrI A. ratnaprabhAcArye syAdvAdaratnAkaramAM praveza karavA mATe jANe nAvaDI (hoDI) hoya tenI samAna "ratnAkarAvatArikA' nAmanI TIkA banAvI. paraMtu AcArya zrI ratnaprabhAcAryajInI te TIkA paNa alaMkArI bhASA ane lAMbA lAMbA samAsonA kAraNe bALa jIvo mATe durgama che, tethI teno paNa sukhabodha thAya eTalA mATe A gujarAtI anuvAda zarU karAya che - je prabhunA nakhonI lAla banelI paMkti, vino rUpI pataMgIyAMone bALavAmAM tejasvI dIpakanuM anukaraNa kare che te zrI vardhamAnasvAmI (amArI) sidhdhi mATe thAo. || 1 ||. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA je vAdidevasUrijIe potAnI pratibhA vaDe (siddharAja jayasiMhanI sabhAmAM) paMDitonI samakSa digaMbarAcArya (zrI kumudacaMdrajI) ne parAbhava Apyo, te stutya athavA navIna evA devasUrijI jaya pAmo. | 2 | ahIM "navya' zabda "nuM' dhAtu stuti arthamAM che tenA uparathI banAvIe to navyA eTale stutya evo artha thAya che ane navyano navIna-apUrva evo paNa artha thAya che. te artha karIe tyAre digaMbara zabdano vim = daze dizAo, adhvara = AkAzane, parI = parama, mUti = prakAza, evo artha karavo. eTale ke je devasUrijIe potAnI pratibhA vaDe daze dizAone ane AkAzane parama prakAza Apyo che, te devasUrijI jaya pAmo, daze dizAone ane AkAzane prakAzita karavuM e mAnavanuM sAmarthya nathI, daivI zakti joIe, te daivI zakti vAdidevasUrijImAM hatI eTale mAnavazaktithI atirikta hatA mATe "navya" = apUrva ema artha samajavo. kSamAne dhAraNa karanArA evA tIrthakara bhagavatonI "syAdvAda mudrA" ne ALasa vinAnI bhakti vaDe huM stuti karuM chuM. je mudrAmAM sAcA nyAyamArgane anusaranArAne te mudrA zobhArUpa che. ane tenAthI anyane (sAcA nyAya mArgane nahi anusaranArAne) te sAco nyAyamArga daMDa rUpa che; duHkhadAyI che. llll je sanyAyamArga = sattarkamArgane anusare che tene A syAdvAdamudrA zobhA rUpa bane che eTale vAdamAM vijaya Ape che ane mukti rUpI lakSmI Ape che. je pUrUSa A sattarkamArgane nathI anusarato tene A syAdvAdamudrA sattarkamArgamAM daMDa rUpa che eTale vAdasabhAmAM parAbhavahetu bane che ane unmArganA kAraNe saMsAra patanano hetu paNa bane che. ratnAkarAvatArikA" banAvavAnuM kArya zarU karatAM prAraMbhamAM zrI ratnaprabhAcAryajIe A traNa maMgaLabhUta zlokomAM anukrame deva-gurU ane zAstrane praNAma karyA che. saMsAra taravAno mULamArga batAvanAra zrI vardhamAnasvAmI deva tarIke prathama upakArI che. teoe kahelo mArga AcAryonI paraMparA dvArA zrI vAdidevasUrijIe ratnaprabhAcAryane batAvyo mATe zrI vAdidevasUrijI gurU bIjA upakArI che. ane syAdvAdamudrA ane sArkamArga zAstromAM che mATe trIju zAstra upakArI che. ema traNe upakArIone mahAmaMgalakArI evA A granthAraMbhanA prAraMbhamAM granthakartAe nirvidane granthanI pUrNatA thAya teTalA mATe namaskAra karyA che. "pramANa nayatakhtAloka' granthanA mULasUtranA arthane samajAvanArI "syAvAda ratnAkara" nAmanI prathama TIkA zrI vAdidevasUrijIe ja banAvI che. paraMtu kharekhara te Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdaratnAkarane samudranI upamA TIkA nAma pramANe guNavALI eTale ratnAkara = darIyA jevI ja che. te darIyAmAM praveza karavA mATe zrI ratnaprabhAcArye A ratnAkarAvatArikA hoDI-vahANa jevI laghuTIkA banAvI che. teno artha e thayo ke "syAdvAdaratnAkara" e dariyo che. tene ApelI darIyAnI upamA sArthaka che; sAcI che te samajAvatAM upamAbhUta darIyAmAM ane upameya evA syAdavAda ratnAkaramAM sarakhAmaNI karatAM kramazaH nava vizeSaNo jaNAve che. (1) iha hi lakSyamANAkSodIyo'rthAthUNAkSarakSIranirantare, (2) tata ito dRzyamAnasyAdvAdamahAmudrAmudritAnidraprameyasahasrottuGgataGgattaraGga bhaGgisaGgasaubhAgyabhAjane, (3) atulaphalabharabhrAjiSNu bhUyiSThA''gamAbhirAmAtucchapariccheda-sandoha zAdvalA''sanna-kAnananikuJja, (4) nirupamamanISAmahAyAnapAtravyApAraparAyaNa-puruSaprApyamANAprAptapUrvaratnavizeSe, (5) kvacana vacanaracanA'navadyagadyaparamparApravAlajAlajaTile, (6) kvacana sukumAra-kAntAlokanIyAstokazlokamauktikaprakarakarambite, (7) kvacidanekAntavAdopakalpitAnalpavikalpa-kallolollAsitoddAmadUSaNAdri vidrAvyamANAnekatIrthika-nakra-cakra-cakravAle, (8) kvacidapagatAzeSadoSAnumAnAbhidhAnodvartamAnAsamAnapAThInapucchacchaTA'' cchoTanocchaladatucchazIkarazleSasaMjAyamAna-mArtaNDamaNDala-pracaNDacchamatkAre, (9) kvApi tIrthika granthagranthisArthasamarthakadarthanopasthApitArthAnavisthata pradIpAyamAna-plavamAna-jvalanmaNi-phaNIndrabhISaNe, sahRdaya-saiddhAntika-tArkika-vaiyAkaraNa-kavicakracakravartisuvihitasugRhItanAmadheyA-smadguru zrIdevasUribhirviracite syAdvAdaratnAkare, na khalu katipayatarkabhASAtIrthamajAnanto-'pAThInA adhIvarAzca praveSTuM prabhaviSNavaH, ityatasteSAmavatAradarzanaM kartumanurUpam / tacca saMkSepataH zAstrazarIra-parAmarzamantareNa nopapadyate / so'pi samAsataH sUtrAbhidheyAvadhAraNaM vinA na, iti pramANanayatattvAlokA''khyatatsUtrArthamAtraprakAzanaparA ratnAkarAvatArikA-nAmnI laghIyasI TIkA prakaTIkriyate // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA (1) jema darIyo jalathI bharapUra che tema A "syAdvAdaratnAkara" hrakSyamALa jaNAtA, lakSaNAdithI samajAtA, akSodrIyam = 24412, 37ef arthAvALA, zULa akhaMDita, akSara = = akSarothI bharelo che. 4 ahIM kharekhara lakSaNAnA baLe samajAtA apAra arthovALA akhaMDita akSaro (zabdo) rUpI jaLathI (nirantara=) bharapUra bharelA evA A syAdvAda ratnAkaramAM... (2) tata kRto = ahIM tahIM, jyAM tyAM vAraMvAra Dagale pagale, satata, dRzyamAna dekhAtA, najare paDatA, svAAva-mahAmudrA-mudrita = syAdvAdanI moTI mudrAthI (chApathI) yukta, anidrA = nidrAvinAnA, kSati vinAnA, nirdoSa, prameyasahastra = hajAro zeya padArtho rUpI, stu6 = uMcA, uMcA, tat = uchaLatA, taraDuM = pANInA taraMgo, mojAM, Drisaka = racanAnA saMga vALA,nRtya kalAnA saMgavALA, saumAyamAnane = saubhAgyane bhajanArA, saundaryavALA. ahIM tahIM najare paDatA, syAdvAdanI mahAmudrAthI mudrita, evA nirdoSa hajAro prameya padArtho rUpI uMce uMce uchaLatA jaLataraMgonA nRtyanA saMga rUpa saubhAgyane (saundaryane) bhajavAvALA evA syAdvAdaratnAkaramAM... rUpI, zAvana bharelA, Anana phaLonA samUhathI, brAnidhyu (3) Rtuna nirupama, sarvottama, tamara = zobhAyamAna, sUciThTha aneka, Ama = AgamanA pATho, sAkSIpAThovALA, abhirAma = manohara, atudhna sArasaMpanna = zreSTha, paricchevasanoda ATha paricchedanA samUha lIlI lIlI hariyALIvALAM, Asanna = najIka-najIka, khIcokhIca - jaMgalonA, nillR = nikuMjo che jemAM, = = = = = sarvottama phaLonA bhArathI zobhAyamAna evA aneka AgamapAThovALA manohara ane sArasaMpanna evA ATha paricchedonA samUha rUpI lIlI lIlI hariyALIvALAM cAre bAju khIcokhIca bharelAM araNyonA nikuMjo che jemAM evA A syAdvAdaratnAkaramAM, ...... jema dariyAnI cAre bAju kinAre kinAre suMdara phaLovALAM uMcAM uMcAM vRkSothI bharapUra lIlI lIlI hariyALIvALAM vanonA nikuMjo hoya che. tema aneka AgamapAThonI sAkSIvALA aneka paricchedo = prakaraNono samUha che jemAM evA A ratnAkaramAM (4) nirupama buddhi-pratibhA, anupama, ajoDa, asAdhAraNa, manISA = mahAyAnapAtra = moTAM moTAM vahANothI, vyApAraparAyA = vyApAra karavAmAM tatpara evA, pahelAM kadApi nahI prApta puruSa = purUSo vaDe, prApyamALa = prApta karAtAM, aprAptapUrva karAyelAM evAM, ratnavizeSe viziSTaratno che jemAM evA. = = = = Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdaratnAkarane samudranI upamA asAdhAraNa buddhi pratibhA rUpI moTAM moTAM vahANothI vyApAro karavAmAM otaprota evA purUSo vaDe prApta karAtAM che jyAre paNa nahI meLavelAM ratnavizeSo jemAM evA syAdvAdaratnAkaramAM.... bhAvArtha ema che ke jema darIyAI moTAM vahANo dvArA ghaNo moTo vepAra karanArA purUSo te vepAra dvArA puSkaLa dhana kamAIne aprAptapUrva ratno (hIrA-mANeka-motI-suvarNa ityAdi) meLave che. tema anupama buddhinI pratibhA vaDe A graMthamAMthI aprAptapUrva evA artho rUpI ratno purUSArtha karanArA purUSo meLave che. athavA vahANono vyavasAya karanAra darIyAI purUSo darIyAnA taLIye paDelAM ratno jema meLave che. tema asAdhAraNa budhdhipratibhA vaDe A graMthanA zabdomAM rahelA gUDha arthone te purUSo meLave che. 5) vavacana = kyAMka, kyAMka, vanaratranA = zabdonI alaMkArika manohara racanA, anavadya = nirdoSa, paramparA = gadyamaya zabdonI lAMbA samAsavALI paraMparA rUpI, pravAhna = paravALAMonA, nAhna = samUhathI, tri = bharapUra-vyAta evA syAdvAdaratnAkaramAM... ... koI koI sthaLe alaMkArika zabdonI racanA svarUpa nirdoSa gadyamaya lAMbA samAsonI paraMparA rUpI paravALAMonA samUhathI bharapUra. eTale ke jema samudramAM aneka jagyAe kinAre kinAre lAla lAla paravALAMonI latAo zobhe che tema sarakhe sarakhA akSaronI joDaNI rUpa alaMkArika bhASA ane lAMbA lAMbA samAso rUpI paraMparAvALA gadyakAvyamaya banAvelA evA A syAdvAdaratnAkaramAM.. (6) vavavava = koI koI jagyAe, suvumara = atyaMta sukomaLa, vanta = manohara, mAnIya = darzanIya-vAraMvAra najara Thare evA, matola = aneka, ratno. = zloko rUpI, privara = motIonA samUhathI, svite = bharapUra-yukta evA syAdvAdaratnAkaramAM... koI koI jagyAe uccAramAM atyaMta sukomaLa, manohara ane AMkha Thare evA aneka padya zloko rUpI motIonA samUhathI bharapUra. jema samudramAM aneka motIono samUha bharelo che. tema A graMtha gadyamathI racanAvALo hovA chatAM paNa koI koI sthAne uccAraNamAM sukomaLa, arthathI manohara, zabda racanAthI AMkha vAraMvAra tyAM ja mITa mAMDe evA aneka zlokothI bharelo che evA A syAdvAdaratnAkaramAM.... ... .. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA (7) vacana = kyAMka kyAMka, mane vanavA = syAdvAdathI, 35tpati = kalpAyelA, manatpavinya = aneka vikalpo rUpI, aonosTAsita = taraMgo-mojAM vaDe ukhADAyelA-uDADAyelA evA, kAmadUSaUT = bhayaMkara dUSaNo-anivArya doSo rUpI, dri = parvato vaDe, vitAvyaHIT = nAza karAtA, bhagADAtA - dUra karAtA che, mane&tIfthaLa = bahu paratIrthiko rUpI, nave% = magaramacchonA ToLAMothI, vavAne = bhayaMkara banelA A syAdvAdaratnAkaramAM, koI koI jagyAe syAdvAdanI dRSTie kalpanA karAyelA aneka vikalpo rUpI (Ama mAnazo ke Ama mAnazo? Ama mAnazo to tamane A doSa Avaze ane Ama mAnazo to tamane pelo doSa Avaze ityAdi kalpAyelA vikalpo rUpI) bhayaMkara mojAMo dvArA bhUmimAMthI ukhADAyelA evA tIvra doSo ApavA rUpI paDatA parvatothI Amatema bhagADAtA che bahu paratIrthiko rUpI magaramacchonAM ToLAo jemAM ane tethI bhayaMkara banelA, jema darIyAmAM pANInAM moTAM moTAM mojAo uchaLe ane tenA kAraNe vacce ubhelA aneka parvato mULamAMthI ukhaDIne darIyAnA pANImAM paDe, ane tenAthI bhayabhIta thayelAM magaramaccho Amatema cotarapha bhAgavA lAge, tevI rIte syAdvAdathI kalpanA karAyelA aneka vikalpo raju karavA dvArA apAyelA durgama doSothI bhayabhIta thayelA paratIrthiko Amatema bhAgAbhAga kare che jemAM evA A syAdvAdaratnAkaramAM... ...... | (8) vira = kyAMka, atizeSoSa = cAlyA gayA che sarva doSo jemAMthI evA prakAranAM, manumAnajI padhAna = anumAno raju karavA vaDe, vartamAna = AkuLa vyAkuLa thaIne uThatA-krodhe bharAtA, masamInAkIna = asAdhAraNa vidvAno rUpI pAThIna jAtinAM mahAmasyonA, pucchacchaTA = puMchaDAonuM chaTApUrvaka, choTana = pANI upara AsphAlana karavA vaDe, kacchannad = uchaLatA evA, madhucchaM = ghaNAM, zIzara = binduovALA, Sa = thuMka vaDe, saMgAyamAna = karAtAM che, mArtamahatna = sUryanA mAMDalA rU5, pravaUScchamAre = pracaMDa camatkAro jemAM, koI koI jagyAe nirdoSa evAM anumAnonI rajuAta karavA vaDe uchaLatA asAdhAraNa zaktivALA vidvAno rUpI pAThInajAtinA mahAmasyonA pUMchaDAMnuM AsphAlana thavAthI uchaLatAM ghaNAM binduo vALA thuMka vaDe karAtA che sUryanA mAMDalA jevA pracaMDa camatkAro jemAM evA, darIyAmAM jema pAThIna jAtinAM mahAmasyo uchaLI uchaLIne potAnA pUMchaDAMne bahujorathI pANI upara pachADe, tevA tenA pachaDATathI cAre bAju pANInAM binduo evAM Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdaratnAkarane samudranI upamA uchaLIne adhdhara AkAzamAM goLamaToLa goThavAI jAya ke jANe sUryanuM mAMDaluM banyuM hoya zuM | tema lAge, tenI jema granthakAra vaDe nirdoSa anumAno raju karAye chate gabharAI gayelA, AkuLa vyAkuLa banelA ane kaMIka krodhe bharAyelA prativAdI rUpa paratIrthika vidvAno Tebala Adi upara hAtha pachADavA pUrvaka jema tema bolavA jatAM mukha upara aneka binduovALu thuMka nIkaLI paDe che. bolatAM bolatAM Avela hovAthI thuMkanAM binduo cotarapha AkAzamAM uDe che ane atizaya thuMka mukha upara AkAzamAM vyApta thavAthI jANe mukha upara sUryanuM mAMDaluM racAyuM hoya zuM? evuM lAge che AvA pracaMDa camatkAro bharyA che je granthamAM te A syAdvAdaratnAkaramAM... ... ... (9) svApi = kayAMka, tIthi = paradarzanakAronA, cUsthi = granthomAM guMthelA (kahelA), sArtha = artha,ktasthAno, marmasthAno, mukhyasiddhAtonuM, samartharthana = sArI rIte khaMDana karIne, yuktiothI vizeSa khaMDita karIne, 35sthApita = AkuLa vyAkuLa banelA, asthira-caMcaLa banelA, pravIpAyamAna = dIpakanI jevA thayelA, dIpakanA jevuM anukaraNa karanArA, naivamAna = ubhA thatA ane besatA, uMcA-nIcA thatA, tnan = jAjvalyamAna, camakatA, mA = ratnovALA, indra = sarpo (rUpI vAdIo) vaDe, mISA = bhayaMkara banelA A syAdvAdaratnAkaramAM. koI koI jagyAe paratIrthikonA granthomAM guMthelA mukhya sidhdhAtonuM yuktipUrvaka khaMDana karIne sAcA yathArtha raju karAyelA padArtho ne sAMbhaLavA) vaDe AkuLavyAkuLa banelA caMcaLa dIpaka jevA, uMcA nIcA thatA uTha besa karatA jAjavalyamAna maNiovALA sarpo rUpI prativAdIothI bhayaMkara banelA A syAdvAdaratnAkaramAM jema darIyo sarpathI (pANImAM rahenArA sarSothI) bhayaMkara hoya che tema A syAdvAdaratnAkara prativAdIothI ane yuktithI bharelo che. jema sarpo DolatA hovAthI tenA mAthA upara rahelo maNi Dolato- Ama tema pharato hovAthI caMcaLa che. dIpaka jema camake tevo maNi camake che. sarpo pANImAM vAraMvAra DubakI mAre che tethI maNi pANInI upara-nIce jAya che. ane dedIpyamAna che. ema (1) anavisthata, (2) pradIpAyamAna, (3) plavamAna, ane jvalanuM AvA cAra vizeSaNo vALA maNiothI yukta sarpo che. tenI jema A granthamAM granthakAre prativAdIonA darzanazAstromAM kahelA je je mukhya mukhya sidhdhAto che tenuM sayutika khaMDana karIne sAcA padArtho raju karyA che te sAMbhaLIne prativAdIo sarponI jema DolAyamAna thayA che. jema jJAnaprakAza hovA chatAM caMcaLa dIpakanI jema nisteja jJAnavALA banyA che. tathA granthakAranI sAme koIka vakhata virodha karavA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA ubhA thaI jAya che. koIka vakhata sayutika granthakAranI vAta sAMbhaLI besI jAya che. ema ubhA thatA ane besatA eTale plavamAna thatA, arthAt kudAkuda karatA ane kyAreka joradAra potAno pakSa raju karavA rUpa jvalanuM maNi = camakatA jJAnavALA evA prativAdIothI bharelA A syAdvAdaratnAkaramAM... .. sahadaya, saidhdhAntika, tArkika, vaiyAkaraNika, ane kavionA samUhamAM cakravartI tulya evA, suvihita ane sugRhIta che nAma jemanuM evA, amArA guru zrI vAdidevasUrijI vaDe banAvAyelA (uparokta vizeSaNothI viziSTa) evA A syAdvAdaratnAkara rUpI darIyAmAM, keTalIka nyAyanI paribhASA rUpI, darIyAmAM utaravAnA ovArAne (tIrthane) nahi jANatA apAThIna = (ratnAkaranA pakSamAM nahI bhaNelA-abhaNa, ane darIyAnA pakSamAM pAThIna nAmanAM mAchalAM jema taravAnI kaLA jANe che tevI kalA vinAnA,) ane adhIvara (ratnAkaranA pakSamAM buddhithI zreSTha nahi - eTale ke hIna buddhivALA, ane darIyAnA pakSamAM dhIvara-macchImAra, macchImAra jema darIyAmAM cAlavAnI kaLA jANe che tevI kalA vinAnA evA) purUSo A darIyAmAM praveza karavAne samartha nathI. sArAMza ke darIyAmAM utaravAnA ovArAne nahi jANatA, pAThIna nAmanAM mAchalAMnI jema taravAnI kaLA vinAnA, ane macchImAronI jema gatikalA vinAnA purUSo jema darIyAmAM praveza karavAne asamartha che tenI jema nyAyabhASAne nahI jANatA, abhaNa ane buddhihIna purUSo A syAdvAdaratnAkaramAM praveza karavAne asamartha che. A kAraNathI tevA prakAranA te jIvone syAdvAdaratnAkara rUpI A darIyAmAM avatAradarzana karAvavuM (praveza karavAno mArga batAvavo) ucita che. paraMtu te avatAradarzana zAstranA zarIrano - svarUpano saMkSepathI paNa vicAra karyA vinA zakya nathI. eTalA mATe "syAdvAda ratnAkara" nA AdhArabhUta "zrI pramANanayatattvAlaka" nAmanA mULagrasthamAMnAM te te sUtronA artho mAtrane ja prakAzita karavAmAM tatpara, "ratnAkarAvatArikA" che nAma jenuM evI A nAnI TIkA amArA vaDe (zrI ratnaprabhAcArya vaDe) prAraMbhAya che. tatra ceha yatra kvacidapi pravartamAnasya puruSatvAbhimAnino'nekaprakAratattadguNadoSadarzanA''hitasaMskArasyA'hnAya dvaye smRtikoTimupaDhaukanIyA bhavantyupakAriNaH, apakAriNazca, vizeSato ye yatra tadabhimatatattvAvadhAraNenA''rirAdhayiSitAH, tadupahitadoSApasAraNena parAcikIrSitAzca / dvaye'pi cAmI dvedhA parAparabhedAt, bAhyAntaraGgabhedAcca, ityasmin pramANanayatattva-parIkSApravINe prakrame kRtajJAstatrabhavantasteSAM prAgeva smRtaye zlokamekamenamacikIrtan - Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanA prAraMbhamAM upakArI ane apakArInuM smaraNa A zlokamAM je koI paNa ucita kAryamAM pravRtti karatA, potAnA puruSatva mATe mAna vahana karatA-svamAnapriya, ane aneka prakAranA (guNI ane doSita puruSonA) te te guNo ane doSone jovAmAM deDhatara saMskAravALA - arthAt atinipuNa evA puruSoe potAnI pravRtti zarU karatAM pahelAM upakArI ane apakArI ema banne prakAranA purUSone smRtipathamAM lAvavAnA hoya che. upakArI purUSo guNavAn hovAthI maMgaLa nimitte smaraNa karavA yogya che ane apakArI purUSo vighna na kare teTalA mATe smaraNa karavA yogya che. te upakArI purUSo vizeSathI smaraNIya che ke je upakArI purUSo je granthamAM teonA kahelA tattvono nirNaya karavA vaDe ArAdhavAne yogya che ane te apakArI purUSo vizeSathI smaraNIya che ke je apakArIoe ApelA doSone dUra karavA vaDe parAbhava karavAne yogya che je je purUSoe kahelA viSayonI carcA karavA vaDe tene yathArtha sAbita karavA ArAdhanIya che te upakArI puruSo paNa smaraNIya che ane je je puruSoe ApelA doSone dUra karavA dvArA je parAbhavanIya che te te apakArI puruSo paNa smaraNIya che. - te upakArI ane apakArI ema banne prakAranA puruSo be be prakAranA che. para ane aparanA bhedathI upakArI be prakAranA che. ane bAhya atyaMtaranA bhedathI apakArI paNa be prakAranA che. (1) para upakArI = parama upakArI, mULa upakArI tIrthaMkara bhagavanto, (2) apara upakArI teonI pATaparaMparA, gaNadharothI svaguru sudhInA, (3) bAhya apakArI - ekAntavAdIo, paradarzanakAro, sAMkhyAdi, = (4) atyaMtara apakArI = kAma-krodhAdi kaSAyo, viSayavAsanAo, pramANanayatattvanI parIkSAvidhimAM atyaMta pravINa evA A granthanA prAraMbhamAM kRtajJa evA granthakAra zrI vAdidevasUrijI mahArAja te upakArI ane apakArI ema bannenI sau prathama smRti karavA mATe A eka zlokane jaNAve che - rAgadveSavijetAraM jJAtAraM vizvavastunaH / " zakrapUjyaM girAmIzaM, tIrthezaM smRtimAnaye // 1 // rAga ane dveSanA vijetA, samasta vastuonA jJAtA, zakro vaDe pUjya, ane vANInA svAmI evA cAra atizayavALA tIrthaMkara paramAtmAne huM smRtimAM lAvuM chuM. (arthAt teonuM smaraNa karUM chuM). // 1 // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. prathama pariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA tIrthasya caturvarNasya zrIzramaNasaGghasya, IzaM svAminam, AsannopakAritvenAtra zrImahAvIram, ahamiha prakrame smRtimAnaye iti saMTaGkaH / rAgadveSayoH pratItayoH, vizeSaNa apunarjeyatAtpeNa jayanazIlamiti tAcchIlikastRn / tataH "na kartRtRjakAbhyAm" iti tRcA SaSThIsamAsapratiSedhAt kathamatrAyam ? iti nA''rekaNIyam / tathA vizvavastunaH kAlatrayavartisAmAnya-vizeSAtmakapadArthasya jJAtAramamalakevalA''lokena / zakrANAmindrANAm, pUjyamarcanIyam, janmasnAtrASTamahAprAtihAryAdi-sampAdanena / girAM vAcAm, IzamIzitAram, avitathavastuvAtaviSayatvena tAsAM prayoktRtvAt / sAdhu-sAdhvI-zrAvaka ane zrAvikA A cAra varNa (cAra prakAra) vALo zrI zramaNa (che pradhAna jemAM evo je) saMgha te saMsArathI tAranAra che mATe tIrtha kahevAya che. te tIrthanA Iza = svAmI = tIrthane karanArA bhagavAne tIrtheza kahevAya che. ahIM mULa zlokamAM koI tIrthakara bhagavattanA nAmano ullekha na hovAthI Asanna upakArI tarIke caramatIrthakara zrIprabhu mahAvIra svAmI bhagavAnuM samajI levA. A granthanA prAraMbhamAM huM te mahAvIrasvAmI tIrtheza prabhune smRtimAM lAvuM chuM teonuM smaraNa karUM ema saMrdaka (saMbaMdha) goThavavo. Asakti te rAga, aprIti te dveSa, A banne prasiddha che. te banneno vizeSe vijaya karavo, eTale ke pharIthI vijaya na karavo paDe tevo sadAne mATe vijaya karavAno je svabhAva te rAgadveSanA vijetA prabhu mahAvIrasvAmI, ahIM vijetA zabdamAM vi upasarga hovAthI vi eTale vizeSe - apunarjeyapaNe evo artha karavo, tyArabAda apunarjayapaNe jItavAno che svabhAva jeno evA arthamAM "tUna zI-tha-sAdhupu" sidhdhahema pArAra7 sUtrathI tanzIla arthamAM tRna pratyaya karavo. tethI "1 tRtRnAkhyAm' A pANinI vyAkaraNanA sUtrathI kartAmAM thayelA tRt pratyayanI sAthe SaSThItapuruSa samAsano pratiSedha hovAthI ahIM A SaSThItapuruSa samAsa kema thayo? evI zaMkA na karavI. "hitR sUtrathI sUrya ane tRt zatradharmasAdhupu" sUtrathI tUna ema banne pratyayo kartAmAM thAya che. tenA yogamAM "fr'' sUtrathI rAga-dveSAtmaka karmane SaSThIvibhakti thAya che. paraMtu tRt nA yogamAM SaSThI thavA chatAM SaSThIsamAsano uparanA sUtrathI niSedha che. ane ahIM SaSThIsamAsa karela che. mATe tUvuM pratyaya na samajavo paraMtu zIlArthaka tUna pratyaya jANavo. A vizeSaNathI bhagavAna mahAvIrasvAmIno apAyApagamAtizaya jANavo. tathA vizvavastu eTale traNakALavartI, sAmAnya ane vizeSadharmAtmaka evA samasta padArthone nirmaLa kevaLajJAna rUpI AlokavaDe jonArA, A vizeSaNathI bhagavAnano jJAnAtizaya jANavo. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanA prAraMbhamAM upakArI ane apakArInuM smaraNa 11 - tathA zakrone = Indrone pUjya = arcanIya A prabhu che. prabhu jyAre janme che tyAre merU parvatanA zikhara upara bhagavAnane laI jaI Indro snAtra mahotsava kare che. tathA kevaLajJAna vakhate ATha mahAprAtihAryAdinI racanA kare che. A pramANe janmaprasaMganA snAtra mahotsava vaDe ane kevaLajJAnaprasaMge ATha mahAprAtihAryonI racanA vaDe A prabhu Indrone paNa pUjaya che A pUjAtizaya jANavo. tathA vANInA svAmI tIrthakara bhagavato kSINamohI ane kevaLajJAnI hovAthI padArthonuM nirUpaNa yathArtha ja kare che. eTale avitathapaNe padArthonA samUhanuM nirUpaNa karavAnA viSayapaNA vaDe uttama vAcAno prayoga karanArA hovAthI bhagavAna vANInA svAmI kahevAya che A vacanAtizaya jANavo. __anena ca vizeSaNacatuSTayenAmI yathAkramaM bhagavato mUlAtizayazcatvAraH prapitAH / tadyathA - apAyApagamAtizayaH, jJAnAtizayaH, pUjAtizayaH, vacanAtizayazceti / etenaiva ca samastena gaNadharAdeH svaguruparyantasya smRtiH kRtaiva daSTavyA / tasyApyekadezena tIrthezatvAt / nigaditAtizayacatuSTayAdhAratvAcca / iti parAparaprakAreNa dvividhasyApyupakAriNaH sUtrakArAH sasmaruH / A cAre vizeSaNo vaDe anukrame bhagavAnanA A cAra mUlAtizayo jaNAvyA che. (1) apAyApagamAtizaya, (2) jJAnAtizaya, (3) pUjAtizaya, (4) vacanAtizaya. A cAra atizayo gAvA vaDe para upakArInI stuti thaI. tathA samasta evA A zloka ane padasamUha vaDe gaNadharAdithI svaguruparyanta thayelA AcAryo rUpa apara upakArInI paNa smRti karAyelI ja jANavI kAraNa ke te gaNadharAdi AcAryonI paraMparA paNa ekadezathI tIrtheza che tathA uparokta cAra atizayono AdhAra paNa che. A pramANe sUtrakAre para ane apara ema banne prakAranA upakArIonuM smaraNa karyuM. apakAriNastu tathAbhUtasyetthamanenaiva zlokena smRtimakurvan-tIrthasya prAguktasya tadAdheyasyAgamasya vA, I - lakSmI, - mahimAnaM vA, zyati tattadasadbhUtadUSaNodghoSaNaiH svAbhiprAyeNa tanUkaroti yaH sa tIrthezaH - tIrthAntarIyo bahiraGgApakArI, tam / kiMrUpam ? zakraH pUjyo yAgAdau havirdAnAdinA yasya sa tathA, tam / etAvatA vedAnusAriNo bhaTTaprabhAkara-kaNabhakSAkSapAda-kapilAH sUcayAJcakrire / punaH kimbhUtaM tIrthezaM ? girAmIzaM vAcaspatim - iti nAstikamatapravartayiturbrahaspateH sUcA / tathA girAM vAcAm, IM lakSmI zobhAM, zyati yaH, tam / paramArthataH padArthapratipAdanaM hi vAcAM zobhA / tAM ca tAsAmapoha Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA mAtragocaratAmAcakSANastathAgatastanUkaroyatyeva iti vizeSaNAvRttyA sugatopakSepaH / punaH kIdRzaM tam ? jJAtAraM vizvavastunaH, no'smAkaM zvetabhikSUNAM sambandhi vizvavastu samastajIvAditattvaM karmatA''pannaM, samAnatantratvAd jJAtAram iti digambarAvamarzaH / jJAtAramiti ca tRnnantamiti "tRnnudanta-" ityAdinA karmaNi SaSThIpratiSedhaH / / "pavitAram" ityAdi padovALA A ja zloka vaDe granthakArazrIe tevA prakAranA apakArI puruSonI A rIte (have kahevAtA artha pramANe) smRti karelI che. = pUrve kahelA zrIzramaNa (pradhAna) saMgharUpa tIrthanI, athavA te saMghamAM Adheya rUpe rahelA AgamonI rpha = lakSmIne = zobhAne potAnA abhiprAya mujaba tevA tevA asabUta (khoTA) doSonA AkSepo mukavA vaDe halakI kare che ke, te tIrtheza = tIrthastha ti ta tIrtheza: = tIrthanI pratibhAno je nAza kare te tIrtheza eTale tIrthottarIyo = anyadarzanakAro, je bahiraMga apakArI che temane. te tIrtheza = (tIrthAtarIyo) kevA che? pUrce A padano tRtIyA tapuruSa samAsa upara je karavAmAM Avyo hato tene badale bahuvrIhi samAsa karavo. yajJAdi dharmakriyAomAM haviSanA dAnAdi dvArA "zakra che pUjya jemane" te zakrapUjya, temane,A zakrapUjya vizeSaNathI vedane mAnanArA evA bhaTTakumArilabhaTTa, prabhAkara, kaNabhakSa-kaNAda-vaizeSika, akSapAda-gautama-naiyAyika, ane kapilasAMkhya ATalA darzanakAronuM sUcana thayuM. zapUjyan" zabdano bahuvrIhi samAsa karIne A granthakArazrIe haviSNunA dAnAdi dvArA zakane pUjanArA, ane vedane anusaranArA evA upara kahelA darzanakArone A graMthanA prAraMbhamAM apakArI tarIke smRtigocara karyo che. tathA vaLI te tIrtheza = (caturvidha zrI saMghanI zobhAne jhAMkhI karanArA) tIrthAntarIyo kevA prakAranA che? to jaNAve che ke = ziromIza = vAraspatim vANIno svAmI je bRhaspati deva, eTale ke vAcaspati jene kahevAya che te. AvA arthathI nAstikamata pravartAvanAra je bRhaspati che. te cArvAka darzananA kartA bRhaspatinuM smaraNa sUcavyuM che. tathA vaLI, "rA- tti" = vastunuM yathArtha varNana karavuM, te vANInI zobhA kahevAya, te zobhAno je nAza kare te sirAmIza, kAraNa ke pratyeka zabdo pota potAnA vAcya, lakSya, ane vyAya arthanuM paramArthathI pratipAdana kare che te ja vANInI zobhA che. tene badale tAlIm = te vANIno "apoha" ja mAtra artha thAya che. pratyeka zabdo potAnA vAcya arthanA pratipAdaka nathI paraMtu mAtra Itara arthano apoha ja karanArA che = Itara Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanA prAraMbhamAM upakArI ane apakArInuM smaraNa 1 3 arthano niSedha ja batAvanArA che. evuM kahetA baudhdho vANInI tAM tanUroyeva = te zobhAne jhAMkhI kare ja che. A pramANe "girAmIza" evuM vizeSaNa AvRtti karavAthI (bIjIvAra levAthI) baudhdhanuM kathana karyuM. tathA vaLI te tIrtheza kevA? teno uttara ApatAM jaNAve che ke - "jJAtA vizvavastu naH'' A vAkyamAM naH pada chuTu pADI mA arthavALo nA zabda vivasyo che. mad zabdanuM SaSThIbahuvacananuM rUpa che ane vizvavatu zabda napuMsakaliMga dvitIyA ekavacana che ema jANavuM. tethI "amArI eTale ke zvetAMbara saMpradAyavartI caturvidha zrIsaMghane mAnya evI jIva-ajIva-puNya-pApAdi samasta vastuone samAnadarzana (eka ja darzana) hovAthI jANanArA, ema A padathI digaMbarano ullekha karyo che. ahIM samastanIvAvitattva zabda napuMsakaliMga hovAthI prathamA-dvitIyA ema banne vibhaktimAM samAna ja rUpa thAya che. mATe "rmatApar" lakhIne jaNAve che ke ahIM dvitIyA vibhakti samajavI. tathA jJAtAram" A zabda "zIdharmasAdhupu" sUtrathI tRkhyatyayAtta banelo che. mATe vizvavastu zabdamAM "vRkUvanta" siddhahema sUtra rA9i0 ityAdi sUtra vaDe "ji" sUtrathI prApta SaSThIno niSedha thayelo che ema samajavuM. A badhAM padothI bAhAapakArInuM smaraNa thayuM. ___ nanu ekasminneva vaktari svAtmAnaM nirdizati kathaM "Anaye" ityekavacanam, 'naH' iti bahuvacanaM ca samagaMsAtAm, iti cet ? naitad vacanIyaM vacanIyam, "naH" ityatrApi vaktrA svasyaikatvenaiva nirdezAt / bahuvacanaM tvekazeSavazAt / tathAhi - te cAnye sarve zvetavIsa, marda 4 praznatizAstramUtradhAra: ta = varSa, teSAM naH 'tyAtiH' tyanenaasmcchbdo'vshissyte, bahuvacanaM ca bhavati / tato'smAkaM zvetavAsodarzanAzritAnAM sarveSAM tattvaM yo jAnAti taM ca smarAmItyuktaM bhavati / itthaM caikazeSazAlivizeSaNaM kurvANaistacchabdopadiSTa-mArgasthAzeSazvetAmbarapAratantryaM svasyAvizcakre / ahIM koI evo prazna kare che ke "rASivijetaram' A zlokanA zabdono upara je artha jaNAvyo temAM A granthanA vaktA zrI vAdidevasUrijI eka ja hovA chatAM "3Ana'' padathI ekavacanapaNe, ane "ra" padathI bahuvacanapaNe potAnA AtmAno je nirdeza kare che. te kevI rIte saMgata thAya ? uttara :- Avo doSa kahevo nahi (ahIM eka vanIya zabda doSavAcI che ane bIjo vavanIya zabda "kahevA lAyaka arthamAM che.) kAraNa ke "ra:' AvA prakAranA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 prathama pariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA bahuvacanamAM paNa vakatAe potAno nirdeza to ekavacanathI ja karelo che. tyAM je bahuvacana thayeluM jaNAya che te to ekazeSathI thayuM che. te A pramANe - "te marda tra" = ti vayam teo ane huM ema ame zvetAMbaramunio, ahIM te padathI anya sarve zvetavastravALA munio jANavA ane sadaM padathI prastuta zarU karavAne dhArelA A zAstranA sUtradhAra-kartA zrI vAdidevasUrijI jANavA. A pramANe "te ra madaM tra' no dvanda samAsa thayo che. temAM 'tyAdi' siddhahema 31120 sUtrathI (tadnolopa thaI) lakSmad zabdano avazeSa (ekazeSa) thayo che. ema ekazeSa thavAthI "vaya" ema bahuvacana AvyuM che. tenuM SaSThImAM R:' rUpa thayuM che. tethI zvetAMbara darzanane Azrita evA amArA sarve munionA tattvane je jANe che te samAnadarzanavALA digaMbarane ahIM huM yAda karuM chuM. A pramANe uparokta carcAno sAra che. A pramANe ekazeSathI yukta evA A vizeSaNane karatA grIkArazrIe tat zabdathI sUcavelA evA mArgastha = zvetAMbara mArgamAM rahelA sarva zvetAMbaramunione paravaza pote che ema potAnI parAdhInatA paNa jAhera karI che ema jANavuM. sArAMza ke A granthamAM je kaMI kahevAze te zvetAMbara paraMparAne anusaranArU ja kahevAze tathA te ja paraMparA "mArgastha che yathArtha che. evo paNa garbhita artha nIkaLe che. punaH zrIdazAM tam ? " pavitAiDara" - rUrti - prAptasambanyuM, mAruM-sAMsarikSAnekkleshsvruup-shtrusmuuho yasmiMstIrtheze sa tathA, taM ca / kathametAdRzaM tam ? ityAha - rAga-dveSavijA - rAgadveSAbhyAM kRtvA yA'sau vik-zrImadarhatpratipAditatattvAt pRthagbhAvaH, tayA / bhagavadarhatpratipAditaM tattvamanubhavanto'pi hi rAga-dveSa-kAluSyakalaGkAkrAnta-svAntatayA pare'parathaiva pralapantaH sAMsArikaklezazAtravagocaratAM gacchantyeva / anena cAzeSANAM zeSANAmapi sambhavaitihyapramANavAdicarakapramukhANAmAviSkaraNam / na khalu mohamahAzailUSasyaiko nartanaprakAro yadazeSatIthikAnAM pratyekaM smRtiH (smRti) kartuM zakyeta ? vaLI tIrtheza kevA che? (zrI zramaNasaMghanI zobhAno nAza karanArA pAradarzanika tIrtheza kevA che ?) - rASivinA rUta-mAran A pramANe vigraha karavo, je rU dhAtu gatyarthaka che te ahIM prAcarthaka samajavo, tenuM karmaNibhUtakRdanA rUta eTale prApta evo artha jANavo. tathA ram = zabda gari zabdathI samUha arthamAM tadvitano pratyaya lagADIne banAvavo, gara rUti mArI, tam, ma pratyaya para chatAM prathama svara mAM nI 741 thI vRddhi ane anya rU no mavavI cha468 sUtrathI lopa thaI maLu no , zuM mAM Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanA prAraMbhamAM upakArI ane apakArInuM smaraNa maLela che. eTale sAMsArika aneka klezo svarUpa zatrusamUhano prApta thayo che saMbaMdha jene evA te tIrtheza, tene, A tIrthezo AvA prApta zatrusamUhavALA kevI rIte thayA? to jaNAve che ke - "avinA" = ahIM vin dhAtune vizvam pratyaya lAgIne vina zabda banela che. teno artha pRthabhAva- judA thavuM. ema jANavo, rAga ane dveSa vaDe karIne zrI arihaMtabhagavaMtoe kahelA tattvothI je A pRthabhAva, tenA vaDe prApta sAMsArika kleza rUpa zatrusamUhavALA. kAraNa ke bhagavaMta zrI arihaMta paramAtmAoe kahelA yathArthatattvano anubhava karavA chatAM paNa rAga-dveSa rUpI kaluSitatAmaya kalaMkathI AcchAdita hRdaya hovAthI paratIrthiko tattvane ulaTI rIte ja kahetA hovAthI anaMta janma-maraNAdinI prApti rUpa sAMsArika klezamaya zatrusamUhanI gocaratAne pAme ja che. A vizeSaNa vaDe saMbhava ane aitihya pramANane mAnanArA caraka vigere bAkInA saghaLAye paNa tIrthottarIyone jaNAvyA che. ahIM moharUpI mahAnaTane nAcavAno eka ja prakAra nathI. ke jethI eka ekanuM nAma laIne badhA tIrthikonuM smaraNa karI zakAya- mithyAtvamohanA udayathI vastu svarUpane darzanakAro anyathA-anyathA mAne che A padamAM granthakAre bahiraMga apakArI-saghaLA anyatIrthikonuM smaraNa karyuM. ahIM gUUT samUhaM. rUti zatru + [ prathama svaranI vRdhdhi tathA "masvamuvaDan'' 7470 sUtrathI 3 no ar Adeza thayo che tethI zAtrava zabda banyo che. nanvevametAn pratikSepArthamupakSipato'sya rAgadveSakAluSyavRddhiH syAt, iti zreyovizeSArthamupasthitasyAzreyasi pravRttirApannA - iti zaGkA nirasituM "rAga-dveSa" iti vizeSaNam zliSTamajIghaTan - aramatyartham, rAgadveSayo-vijayanazIlaH teSAM smRtimasmi karomi na tu anyathA iti tatrabhavadabhiprAyaH / pramANanayatattvaM khalvatra zucivicAracAturIpUrvamAlokanIyam / na ca rAgadveSakaSAyitAntaHkaraNairviracyamAno vicArazcArutAmaJcati / ityantaragApakArismaraNam / prazna :- A pramANe granthanA prAraMbhamAM anya dArzanikonA matanuM khaMDana karavA mATe te tIrthikone yAda karatA A AcAryane rAga ane dveSa rUpI kaluSitatAnI vRddhi thaze ane ema thavAthI kalyANavizeSa mATe pravartelA A AcAryazrIne akalyANamAM pravartavAnI Apatti Avaze. uttara :- AvI zaMkAne dUra karavA mATe " rAvanetAm" A prathamapadAtmaka vizeSaNa zliSTa arthavALuM (bIjA arthathI yukata) che. te jaNAve che. pavitA - Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 prathamapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA maram A pramANe padaccheda karavo. tyAM vinetA zabda prathamA ekavacana marda nuM vizeSaNa karavuM. maram atizaya arthavALuM avyaya samajavuM. eTale "rAga ane dveSane jItavAnA svabhAvavALo evo huM te paratIrthikonI smRtimAM chuM - arthAt smRti karUM chuM.paraMtu anyathA-rAga-dveSayukta cittathI teonuM smaraNa karato nathI. arthAt teo bhale rAgakeSavALA hoya paraMtu huM rAga-dveSane vizeSa jItavApUrvaka alpa paNa teo pratye rAga-dveSa rAkhyA vinA taTasthapaNe teonuM smaraNa karUM chuM paraMtu anyathA = teo pratye dAjha rAkhIne A smaraNa karato nathI. A pramANeno granthakArazrIno Azaya che. A granthamAM kahevAtuM pramANa ane nayonuM svarUpa pavitra vicAronI caturAIpUrvaka jANavA jevuM che. tethI rAga-dveSanI kaluSitatAthI kaSAyita banelA ataHkaraNavALA puruSo vaDe karAto vicAra manoharatAne nirdoSatAne) pAmato nathI. mATe huM rAga-dveSane bAjumAM rAkhIne A granthamAM pramANa nayanuM svarUpa kahIza. ane evA taTastha bhAve meM teonuM smaraNa karyuM che. ema jaNAvatAM "rAga dveSa" Adi aMtaraMga apakArInuM smaraNa paNa karyuM nanu tathA'pi kathametairdivyadRgbhirarvAgdRzo'sya tattvavicAra: sAdhIyAn ? ityArekAmapAkartuM zleSeNaiva vyazIziSan - "jJAtA'raM vizvavastunaH" vimalakevalAlokA''lokitalokAlokazrImadarhatpratipAditAgamavazAt khalvahamapi kAmaM vizvavastUnAM jJAtaiveti / bRhavRttau tu svakartRkattvAd nAmISAmapakAriNAM nirAcikIrSitatvena smaraNaM vyAkhyAyi / na khalu mahatAmIdRzamarthamitthaM prakaTayatAmaucitI nAtivartate , phalAnumeyaprArambhatvAt teSAm / sUcAmAtraM tu sUtre katipayAtyantasahRdayasaMvedyamaviruddhamiti // prazna :- bhale A granthaka rAga-dveSanA vijayazIla hoya, tathApi pUrve thayelA kaNAdakapila-akSapAda-caraka-gautama Adi anyatIrthiko ke je o divyadRSTivALA - apUrva jJAnavALA hatA, ane A granthakartA to vartamAna kAlIna arvAgdaSTivALAcarmacakSavALA che. TuMkI dRSTivALA che. tethI divyadRSTivALA A RSimuniothI adRSTivALA A granthakartAno tattvavicAra zreSTha kaI rIte hoI zake? uttara :- AvI ArekA (zaMkA) ne dUra karavA mATe "tAruM vizvavastunaH' A padane zleSathI (bIjA arthathI yukta) ja jaNAve che ke - jJAtAra je zabda che tyAM 'jJAtAram' zabda jANavo. 3ram avyaya samajavuM ane jJAtinuM prathamA ekavacana marda nuM vizeSaNa jANavuM. eTale kevaLajJAnarUpI Aloka vaDe joyelA che loka ane aloka jeoe evA zrImAnuM Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbhita rIte apakArIonuM smaraNa 17 arihaMta paramAtmAoe pratipAdana karelA evA Agamone meM jANelAM hovAthI huM paNa kharekhara atyaMta samasta vastuono jJAtA ja chuM. bhale huM kevalI na houM to paNa kevalIputra (kevalI saMtAnIya) hovAthI kevalI ja chuM. AgamanA sahAre sarva vastuone huM paNa yathArtha jANuM chuM. mATe te RSio jema divyadRSTi-vALA che tema huM paNa kevalIbhASitaAgamonA abhyAsathI divyadRSTivALo ja chuM. "syAdvAdaratnAkara" nAmanI TIkA granthakartAnI potAnI ja banAvelI hovAthI te brahavRttimAM khaMDana karavAnI apekSAe apakArI evA A prativAdIonuM smaraNa karavAmAM AvyuM nathI. kAraNa ke zlokomAM chupAyelA A pramANenA AvA arthone pragaTa karatA evA moTA mANasone aucityatA ullaMdhita thatI nathI ema nahi paraMtu avazya aucityatA ullaMdhita ja thAya che mATe moTA mANaso AvA garbhita arthone svayaM pote pragaTa karatA nathI teono granthaprAraMbha kAryasidhdhi mATe ja hoya che. paraMtu kAryasidhdhi mATe karAtA A sUtramAM keTalIka AvI zleSaarthavALI zabdaracanA karIne garbhita artho (vyaMgya artho) nI sUcanA mAtra karelI hoya che ke je sUcanA keTalAka sahRdaya purUSonA hRdayathI ja saMvedya hoya che. je ame amArI laghuTIkA ratnAkarAvatArikAmAM spaSTa karI che. mATe A rIte vyaMgabhAve sUcanA karAyeluM apakArInuM smaraNa ame je laghuTIkAmAM spaSTa karyuM che te avirUddha ja che. nanu yadiha jvaraprasarApasArizeSaziroratnopadezavad azakyAnuSThAnAbhidheyam, jananIpANipIDanopadezavad anabhimataprayojanam, dazadADimAdi vAkyavat sambandhavandhyaM ca, na tatra prekSAcakSuSaH kSodiSThAmapi pravRttiM prArabhante, tadyadIdamapi tathA, na tarhi teSAM pravRttau nimittaM syAt / ityArekAmadharIkartumacIkRtan - prazna :- koI paNa granthamAM budhdhimAnuM purUSonI pravRtti traNa kAraNothI hoya che. (1) zakyAnuddheya = A granthamAM je kaMI kahevAya te zakya - prApta karI zakAya tevuM hovuM joIe. (2) abhimata prayojana = ISTaprayojanavALuM - A grantha bhaNavAthI kaMIne kaMI prayojana sidhdha thatuM hovuM joIe, (3) saMbaMdhayukta = A granthamAM je kaMI kahevAya che te kayA zAstronI sAthe saMbaMdhitapaNe kahevAya che. A traNe nimittothI bharelo je grantha hoya te ja grantha paMDitapurUSone AdaraNIya bane che. te traNa nimitto vinAno grantha AdaraNIya banato nathI. tethI - jo ahIM (A granthamAM) tAvanA vegane dUra kare evA zeSanAganA mastaka upara rahelA Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 prathamapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA maNiratnanA upadezanI jema azakyAnuSThAna vALuM abhidheya hoya, potAnI ja mAtAnA pANipIDana (lagnanA) upadezanI jema aniSTa prayojanavALuM hoya, ane dazadADimAdi vAkyonI jema saMbaMdha vinAnuM pratipAdana hoya, to tyAM prekSAcakSuvALA (budhdhi ja cahyuM che jenI evA) purUSo alpa paNa pravRtti prAraMbhatA nathI. tethI jo A granthanuM pratipAdana paNa tevuM ja hoya (azakyAnuSThAnAbhidheyavALuM, anabhimata prayojanavALuM ane saMbaMdhavadhya hoya) to te budhdhimaMtonI pravRttimAM A granthanuM pratipAdana nimitta banaze nahi = arthAt A granI koI paMDita purUSo vAMcaze nahi AvI zaMkA dUra karavA mATe jaNAve che ke - pramANanayatattvavyavasthApanArthamidamupakramyate // 1 // prakarSeNa saMzayAdyabhAvasvabhAvena, mIyate paricchidyate vastu yena tat pramANam / nIyate - gamyate, zrutapramANaparicchinnArthaikadezo'neneti nayaH / tato dvayorapi dvandve bahvactve'pi pramANasyAbhyarhitatvena "lakSaNahetvoH" ityAdivad alpAntarAdapi nayazabdAt prAgupAdAnam / tataH pramANanayayostattvamasAdhAraNaM svarUpam, tasya vyavasthApanaM yathAvasthitatattvaniSTaGkanam, tadevArthaH prayojanaM yatropakramaNe tattadarthamiti kriyAyA vizeSaNametat, na punaridamitinirdiSTasya zAstrasya / AcAryo hi zAstreNa kRtvA pramANanayatattvaM vyavasthApayati ityAcAryavyApArasyaivopakramasya tadvizeSaNamanuguNam, na tu zAstrasya, tasya karaNatayaiva tatropayogAt kartRtvasya tatraupacArikatvAt / idaM svasaMvedanapratyakSeNa antastattvakhyatayA pratibhAsamAnaM prakRtaM zAstram, upakramyate bahiH zabdarUpatayA prArabhyate / sUtrArtha - pramANa ane nayonA tattvono yathArtha nizcaya karAvavA mATe A zAstra zarU karAya che. praHIT zabdamAM pra upasarga che. teno artha vardhIna = prakarSe karIne atyaMta spaSTapaNe eTale ke saMzayAdi (saMzaya - viparyaya ane anadhyavasAya) traNa ajJAnAtmaka doSonA abhAva svarUpe, mIyate eTale parichidyate = jaNAya vastu je jJAna vaDe te jJAna pramANa kahevAya che. saMzayAdi traNe doSothI rahita svabhAvavALA prakarSa rUpe vastu je jJAnathI jaNAya te jJAnane pramANa jJAna kahevAya che. naya zabda nI dhAtu uparathI bane che. zrutapramANathI = Agama pramANathI jANelA padArthano ekadeza jenA vaDe jaNAya te naya kahevAya che. tyArabAda "praHIT 2 nayaza ti pramANana" A pramANe A banne zabdono dvandrasamAsa thayo che. ahIM "navrukSarAtItUta' = 31160 thI naya zabdamAM alpa svara che ane pramANazabdamAM adhikasvara che mATe nayazabdano pUrvanipAta thavo joIe AvI zaMkA thavI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A zAstraracanAnA prayojana Adi traNano nirdeza saMbhavita che. teno uttara ApatAM jaNAve che ke pANInI Adi vyAkaraNomAM 'mar' e svaranI saMjJA che. eTale pramA izabda bahusvara vALo hovA chatAM paNa a hita = pUjaya hovAthI teno pUrvanipAta thayo che. jema "nakSapa ra hetu ti nakSat, to = nakSapadetro: A draSTAntamAM lakSaNa zabdamAM bahusvara che chatAM pradhAna hovAthI pUrvanipAta thAya che, tenI jema naya zabda alpasvaravALo hovA chatAM paNa te nayazabda karatAM pramANazabda pUjya hovAthI teno pUrvanipAta thayo che. eTalA mATe ja 31160 sUtramAM manyasvara" thI sarca zabdanuM paramAM vidhAna karela che ane para balavAna hoya che... tethI ja sudhaw, sItArAma - pArvatIzaznarI ityAdi samAsomAM strIvAcI zabda pUjya hovAthI pUrvanipAta pAme che. tyA2mA pramANanayayoH tattvam, pramANanayatattvam, tasya vyavasthApanaM iti pramAniyatattvavyavasthApanam ema banne SaSThItapuruSa samAsa karavA. pramANa ane nayonuM je asAdhAraNa svarUpa, teno yathAvasthita nirNaya karAvavo te pramANanayatattvavyavasthApana kahevAya che. te pramANanayonA tattvono nirNaya karAvavo e ja che prayojana je upakramanuM te upakrama pramANanayatattvavyavasthApanArtha kahevAya che. " tarthona' 3172 sUtrathI samAsa thayo che. A pramANe A paheluM pada "rUpattei ' evA kriyApadanuM vizeSaNa samajavuM. paraMtu "ma' zabdathI nirdiSTa evA zAstranuM vizeSaNa na samajavuM. kAraNa ke "AcArya mahArAjazrI A zAstra vaDe karIne pramANa ane nayonA svarUpanI vyavasthA kare che." AvA vAkyamAM AcArya ma. zrI e kartA che zAstra e karaNa che, tattva e karma che. vyavasthA karAvavI e kriyA che. mATe AcAryazrIno A vyApAra = A vyavasAya e ja upakrama che. tenuM ja vizeSaNa mAnavuM e anukULa che. vyavasthA karAvavA mATe ja A prAraMbha karAya che. pramANa ane nayanA tattvonI vyavasthA karAvavAmAM A zAstra to karaNa tarIke ja tyAM upayogamAM Ave che kAraNa ke A zAstra dvArA vyavasthA karAvAya che. prazna :- jo zAstra karaNa hoya to "zAstra vaDe vyavasthA karAya che" A prerakavAkyanuM mULavAkya "zAstra vyavasthA kare che" ema thAya che. tyAM zAstra kartA jaNAya che. preraka vAkyamAM te gauNakartA kahevAya che. paNa karaNa kevI rIte kahevAya ? uttara :- vAstavika to zAstra e karaNa ja che. vyavasthAnuM sAdhana che. paraMtu karaNamAM katRtvano upacAra karIne karaNa evA paNa zAstrane kartA jANavuM jema si: fchatti = talavAra chede che. ityAdimAM karaNamAM kartutvano upacAra che tema ahIM paNa samajavuM. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA prazna :- rUdra = A zAstra, haju A zAstra racAyuM nathI, sAme avidyamAna che to pachI rUdra zabdathI A zAstra ema saMbodhana kone AzrayIne karyuM che ? ane jo zAstra banI cukyu hoya, sAme vidyamAna hoya to 35 = zarU karAya che e vAta kema bese? rUdra zabda vidyamAnavAcI che ane pate zabda avidyamAnamAM vaparAya che tema banne zabdono sAthe prayoga karyo che te kema saMgata thaze ? uttara :- A prastuta zAstra granthakartA AcAryazrIne potAne saMvedana thavA rUpa hRdayamAM pratyakSa thaI cukyuM che. eTale aMdara (hRdayamAM) tattva svarUpe pratibhA samAna thayuM che. te ja zAstra zabdAtmakapaNe bahAra prakAzita karAya che. sArAMza ke hRdayamAM artha rUpe banI cukyuM che mATe rUTuM kahyuM che. ane je aMdara banI cukyuM che te ja bahAra zabdaracanA rUpe lakhAya che. kahevAya che mATe 35gate kahyuM che. idaM ca vAkyaM mukhyatayA prayojanameva pratipAdayitumupanyastam, tasyaiva prAdhAnyena pravRttyaGgatvAt / abhidheyasambandhau tu sAmarthyAd gamayati / tathAhi - pramANanayatattvamabhidheyam, 'pramANanayatattva' ityavayavena lakSitam / sukhAnuSTheyaM caitat - ityazakyAnuSThAnAbhidheyAzaGkA nirAkAri / prayojanaM dvedhA - kartuH zrotuzca / tatra kartuH prayojanaM pramANanayatattvavyavasthApana "pramANa" ityAdisUtrAvayavena Nyantena sAkSAdAcacakSe / zrotRprayojanaM ca 'vyavasthA' ityupasargadhAtusamudAyenaiva tadantargataM pratyAyyate / pramANanayatattvanizcayamicchavo hi zrotAro'haMprathamikayAtra zAstre pravarteran / abhimataM caitat prayojanaM dvayorapi - ityanabhimataprayojanatvArekA nirastA / saMbandhastvabhidheyena saha vAcyavAcakabhAvalakSaNaH zAstrasyAvazyambhAvI - ityanukto'pyarthAd gamyateM - iti sambandharahitatvA''zaGkAnutthAnopahataiveti / koI paNa zAstramAM paMDita puruSonI pravRtti mATe 1 abhidheya ra prayojana ane 3 saMbaMdha A traNe nimitto hovAM joIe tathApi A granthamAM A prathamavAkya mukhyatAe prayojanane ja pratipAdana karavA mATe granthakatae kahela che. kAraNa ke te prayojana ja pradhAnapaNe granthanA paThana-pAThananI pravRttinuM aMga (kAraNo che. eTale A AdivAkya pradhAnatAe prayojanasUcaka che ema samajavuM. abhidheya ane saMbaMdha sAmarthyathI (sUtramAM vaparAyelA padonA vAcya arthathI ja ) jaNAI Ave che. te A pramANe - A granthamAM pramANa ane nayonuM svarUpa e "abhidheya" Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane padArtha vacce tAdAtmyasaMbaMdhanA asaMbhavano pUrvapakSa che ane te "pramAInayatattva' evA sUtranA aMza vaDe batAvAyuM che. vaLI saraLa bhASAmAM A grantharacanA hovAthI nyAyanI paribhASA jANanArAo mATe A zAstra sukhe sukheanAyAse samajAya tevuM che. eTale sUtra zarU karatAM pahelAM evI je zaMkA karavAmAM AvelI ke jo A grantha zeSanAganA maNiratnanA upadezanI jema azakyAnuSThAnayukta abhidheyavALuM hoya to koI paMDitapurUSo A granthamAM pravRtti karaze nahi. AvI zaMkA je karAI hatI. te zaMkA A zAstra 'sukhAnuddheya' abhidheyavALuM hovAthI dUra karAI. prayojana be prakAranuM hoya che (1) kartAnu prayojana ane (2) zrotAnuM prayojana. tyAM granthakartAnuM prayojana 'pramANa ane nayanA svarUpanI vyavasthA (ziSyonA hRdayamAM) karAvavI' e che.ane te prayojana 'pramALanaya" ityAdi padovALA nyanta evA sUtranA avayava vaDe sAkSAt kaheluM ja che. ane zrotAnuM prayojana 'vyavasthA' evA prakAranA vi + ava upasarga ane sthA dhAtu mAtra (yanta vinA) ema bannenA samudAyathI ja tenI aMdara raheluM jaNAya che. 'pramANa ane nayanA svarUpanI vyavasthA potAnA hRdayamAM karavI' e zrotAnuM prayojana che. kAraNa ke pramANa ane nayanA tattvanA nizcayane IcchatA zrotAo huM pahelo, huM pahelo, evI bhAvanAthI A zAstramAM avazya pravRtti karaze ja. A pramANe pramANa ane nayanA svarUpanI vyavasthA karavI ane karAvavI evuM A prayojana zrotA ane kartA ema bannene anukrame abhimata (iSTa) che. eTale "A grantha anabhimata prayojanavALo haze to paMDito praveza karaze nahi' evI anabhimataprayojanapaNAnI AzaMkA je pUrve karAI hatI te khaMDita thaI. 21 tathA abhidheyanI sAtheno zAstrano vAcyavAcakabhAva svarUpa saMbaMdha to avazya hoya ja che. kAraNa ke zAstranA zabdo vAcaka che. ane tenAthI jaNAvAto abhidheyarUpa artha vAcya che. ema saMbaMdha sadA aMdara bharelo ja hoya che. mATe spaSTa zabdothI na kahyo hoya to paNa sAmarthyathI jaNAya ja che. eTale "A zAstra saMbaMdha rahita che" evI AzaMkA utpanna thatI ja nathI. te ja tenuM khaMDana che ema samajI levuM. atra dharmottarAnusArI prAha- prayojanamAdivAkyena sAkSAdAkhyAyata iti na kSame / yataH sambaddhamasambaddhaM vA tat tadabhidadhIta ? yadyasambaddhameva, tadAdivAkyAdeva samastazAstrArthasaMdarbhagarbhAvirbhAvasambhavAt kiM prakRtazAstropakramaklezena ? sambaddhaM cet tadasambaddham, zabdArthayoH sambandhAsambhavAt / tathAhi - ayamanayorbhavaMstAdAtmyam, tadutpattiH, vAcyAvAcakabhAvo vA bhavet ? Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA ahIM "dharmottara' nAmanA baudhdhAcAryane anusaranAra anuyAyI koI baudhdha prazna kare che ke - "AdivAkya vaDe (A prathama sUtra vaDe) prayojana sAkSAt kahevAya che' evuM tame je kahyuM - te huM sahana karato nathI. tamAruM A kathana mane sammata nathI. kAraNa ke zabdonI racanAmaya baneluM A Adi vAkya "vAcaka' che ane tenAthI kahevAtuM prayojana e "vAcya' che. evuM tame (jenoe) je kahyuM che te bAbatamAM ame tamane (jainone) pUchIe chIe ke tat = te vAcaka evuM AdivAkya, sarvaddha tafmathIta = tenI sAthe saMbaMdhavALA evA vAccane jaNAve che ke sarvaddha tamitrathIta = asaMbaMdhavALA evA te vAcyane jaNAve che? banne pakSe tamane doSa Ave che. jo "asaMbaMdhita" evuM ja prayojana AdivAkya jaNAvatuM hoya to AdivAkyathI asaMbaMdhavALuM prayojana jema jaNAya tema te AdivAkyathI ja A pramANanayatattva nAmanA samastazAstranA arthanI racanAno sAra pragaTa thaI javAno saMbhava thaze. ane tema thavAthI prastuta zAstranA AraMbhano kleza uThAvavA vaDe zo lAbha? have jo tame (jaino) ema kaho ke prayojananI sAthe sarvaddha = saMbaMdhavALuM evuM A AdivAkya saMbaMdhita evA prayojanane jaNAve che. ema kaho to te tamAruM kathana asaMbaddha (aghaTita) che. kAraNa ke zabda (vAcaka) ane artha (vAcya) nI vacce koI saMbaMdha saMbhavita nathI. te A pramANe - vAcaka ane vAcya ema A banne vacce tamArA mate ghaTato evo A saMbaMdha kayo mAnazo? (1) zuM tAdAbhya saMbaMdha mAnazo ke (2) zuM tadutpatti saMbaMdha mAnazo ke (3) zuM vAcyavAcakabhAva saMbaMdha mAnazo ? ema traNa pakSo saMbhavI zake che. temAM tame je pakSa kahezo temAM tamane doSa Avaze ja, te A pramANe - prathamapakSe sa evAtmA yasyeti vigrahe - kiM tacchabdasya zabda eva, tadartho vA vAcyatayA tvaccitte cakAsyAt ? yadi zabdaH, tarhi samastA apyarthAH svasvavAcakasvabhAvA babhUvAMsaH iti yugapadazeSANAM teSAM niHzeSakAlaM yAvad gumagumAyamAnatA''patteH - ayatnopanatapaNavaveNuvINAmRdaGgasaGgisaGgItakArambhanibhRtamiva tribhuvanaM bhavet / atha tartha, tafE turI-tara-zrIra-mUravirabrioccAra vraja-panAvana-nAnAghttttnaadiprsktiH / have jo pahelo pakSa eTale ke "tAdAbhya" saMbaMdha kaho to "sa vi mAtmA thI rUti tavAbhyim' "te ja svarUpa che jenuM enuM nAma tAdAmya" Avo samAsano vigraha thAya che. tyAM "va" e tad zabdathI vAcya tarIke tamArA cittamAM zuM zabda ja abhipreta che ke zuM artha abhipreta che? (1) zabda e ja che svarUpa jenu te tAdAbhya? ke (2) artha e ja che svarUpa jenuM te tAdAo? A bemAMthI kayo artha tamArA cittamAM camake che ? Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane padArtha vacce tAdAbhyasaMbaMdhanA asaMbhavano pUrvapakSa jo tame tad no artha zabda karazo to "zabdAtmaka che svarUpa jenuM' evo tAdAbhya saMbaMdha thaze ema thavAthI dareka padArtho zabdAtmaka thaze. tethI samasta paNa padArtho potapotAnA vAcaka (zabda) svabhAvavALA thavA lAgaze. vAcya ane vAcakano ekAnta abheda thavAthI ghaTa-paTAdi padArtho ghaTa-paTAdi zabdasvarUpa banaze. tethI azeSa evA te tamAma padArtho sadAkALa yAvatuM ekI sAthe ghaTa-paTa-ghaTa-paTa ityAdi gaNagaNATa karatA hoya tevI Apatti Avaze. arthAt samasta padArtho bolatA thaI jaze. ane tema thavAthI vagara prayatna vagADAyelA paNava (Dhola), veNu (taMburo), vINA (vAMsaLI), ane mRdaMga (tabalA) vigere vAjIMtronA saMgavALA saMgItanA AraMbhathI bharapUra traNa jagatuM jANe hoya zuM ? evuM thaze. paraMtu jagatamAM Avo anubhava thato nathI mATe Ama mAnavuM yogya nathI arthAt vAcakAtmaka svarUpavALA padArtho hoya evuM dekhAtuM nathI. zabdAtmaka padArtho che AvuM mAnavAmAM prathama A eka doSa Avaze. matha tadartha = have 'satta' e vigrahamAM tat zabdano artha no artha eTale padArtha karavAmAM Ave to "sa va mAtmA yAca tat = te padArtha e ja che svarUpa jenuM' evo artha thaze ema thavAthI uccAraNa karAtA dareka zabdo padArtha rUpa ja banI jaze. tethI turaga, taraMga, zRMgAra ane bhaMgAra AvA zabdonuM uccAraNa karAye chate turaga zabda bolatAM ja mukhamAMthI moTo ghoDo ja nIkaLI paDavo joIe. ane tenAthI cUrAI javAno prasaMga Avaze, tevI ja rIte taraMga zabda bolatAM mukhamAMthI darIyAI mojAM nIkaLI paDavAM joIe ane tenAthI plAvita thavAno (bhIMjAI javAno) prasaMga Avaze, zRMgAra zabda bolatAM mukhamAMthI bhogya strI Adi pAtra pragaTa thaze ane tenAthI saMbhoga thavAnI Apatti Avaze, tathA bhaMgAra zabda bolatAM mukhamAMthI tevA pAtro (vAsaNa) nIkaLI paDaze tenI sAthe ghaTTana thavAno (athaDAI javAno) prasaMga Avaze. Adi zabdathI A ja pramANe je je zabda bolAze te te padArtho ja mukhamAMthI bahAra Avaze ane tenAthI te te kArya thavAnI Apatti Avaze. paraMtu AvuM thatuM dekhAtuM nathI. mATe arthAtmaka zabdo che. AvuM mAnavAmAM A bIjo doSa Avaze. kiJca, atItAnAgatavardhamAna-padmanAbhAdikalpitakathAdivacasAmuccAraNamacaturastraM syAt / na hi vRkSAtmA zizapA tamantareNApi kvApi saMpadyate / tathAtve hi svasvarUpamevAsau jahyAt kumbha-stambhAmbhoruhAdivat / pratyakSamapi caitayostAdAtmyaM na kSamate / karNakoTarakuTumbI khalvabhilApaH pratyakSeNa lakSyate / kSititalAvalambI tu kalaza-kulizAdirbhAvarAziH iti kathamanayoraikyaM zakyeta vaktum ? tanna tAdAtmyapakSopakSepaH sUkSmaH // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 prathama pariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA tathA vaLI atItakALamAM thayelA prabhuzrI vardhamAnasvAmI, ane anAgata kALamAM thavAvALA zrI padmanAbha tIrthaMkara prabhu vigere saMbaMdhI kalpAyelI (lakhAyelI) kathAonA zabdonuM uccAraNa amanohara (aghaTita) thaze. kAraNa ke te banne padArtho (vyaktio) Aje vidyamAna nathI. ane jo zabdo badhA arthAtmaka ja hoya to artha hote chate ja zabdaprayoga thAya. zabda ane artha abhinna mAnyA hovAthI artha vinA zabdoccAraNa asaMbhivata bane. kAraNa ke ziMzapA nAmanuM vRkSavizeSa vRkSAtmaka (vRkSasvarU5) che tethI te vRkSAtmaka svarUpa vinA ziMzapA kyAMya paNa hoI zake nahi. tathA- di = kAraNa ke jo tema hoya to, eTale ke vRkSAtmaka svarUpa vinA paNa jo zizapA hoya to A ziMzapAe potAnuM vRkSAtmaka evuM svarUpa kuMbha - staMbha ane kamaLa AdinI jema choDeluM thAya. eTale ke jema kuMbha staMbha ane kamaLa e sarve vRkSasvarUpa vinA upalabdha thAya che. kAraNa ke te badhA padArtho vRkSAtmaka nathI. tema zizapA paNa vRkSAtmaka svarUpane tyajI svataMtra dekhAvuM joIe. paraMtu dekhAtuM nathI. tethI ziMzapA nakkI vRkSAtmaka ja che. tevI rIte vardhamAna ane padmanAbha Adi zabdo paNa jo arthAtmaka hoya to vRkSAtmaka svarUpavALu zizapA, jema vRkSa vinA saMbhavatu nathI tema A purUSo hAla vidyamAna na hovAthI temanA vAcaka zabdonuM uccAraNa aghaTita thaze. A trIjo doSa Avaze. tathA vaLI pratyakSapramANathI paNa A bannenuM (zabda ane arthanuM) tAdAmya jaNAtuM nathI. kAraNa ke zabda te zrotrendriyanA chidramAM pratyakSa thato jaNAya che ane kalaza-kuliza (vaja) vigere padArtharAzi pRthvItala upara pratyakSa thAya che. vakatA vaDe bolAyelo zabda zrotAnA kAnamAM praveza pAme tyAre te zrotrendriyathI pratyakSa thAya che ane te ja zabdothI vAcya evA ghaTa-vaja vigere padArtho pRthvItalanA avalaMbane (AdhAre) rahelA nIce paDelA cakSuthI pratyakSa thAya che. tethI paNa A zabda ane arthanuM aikya (tAdAbhya) kahevAne kema zaktimAna thavAya ? tethI tAdAmya saMbaMdhanA pakSanA upanyAsa yuktisaMgata nathI. tadutpattipakSe'pi kiM zabdAdartha unmajjet, arthAd vA zabdaH / prAcikavikalpe kalazAdizabdAdeva tadarthotpatterna ko'pi sUtrakhaNDadaNDacakracIvarAdikAraNakalApamIlanaklezamAzrayet, prayojanavAkyamAtrAdeva ca tatprasiddheH prakRtazAstrA''rambhAbhiyogo'pi nirUpayoga: syAt / dvitIye punaranubhavabAdhanam, adhara-radana-rasanAdibhyaH zabdotpattisaMvedanAt / A pramANe "tAdAbhyasaMbaMdha" ghaTato nathI ema jaNAvIne have te dharmottarAnuyAyI bauddhAcArya have zabda ane arthanI vacce "tadutpattisaMbaMdha" paNa ghaTato nathI te jaNAve Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane padArtha vacce tadutpatti vigere saMbaMdhano paNa asaMbhava che. teo jainone puche che ke - jo zabda ane arthanI vacce tadutpatti pakSa mAno to paNa (1) zuM zabdathI artha utpanna thAya che ? ke (2) arthathI zabda utpanna thAya che ? je pakSa mAnazo te (banne) pakSamAM tamane doSa ja Avaze. te A pramANe - jo prAcika (pahelo) vikalpa (pakSa) kaho to eTale zabdathI artha utpanna thAya che ema jo kaho to kaLaza Adi = ghaTa-paTa-naTa-taTa Adi zabdo bolatAM ja te te zabdomAMthI te te arthanI utpatti thaI javAthI sUtrakhaMDa (dorI), daMDa, cakra ane cIvara (vadhArAnI mATI luMchavAnuM cIMtharU), vigere kAraNonA samUhanuM mIlana karavAno parizrama koI paNa mANasa kare nahi. ahIM ghaTa zabdano ullekha hovAthI ghaTanI sAmagrI sUtrakhaMDAdino ja ullekha karyo che. te ja pramANe paTa zabda bolatAM jo te zabdamAMthI paTapadArtha banI jato hoya to paTanI utpAdaka sAmagrInuM mIlana karavAno parizrama koNa kare ? ema svayaM samajI levuM. A pramANe jo te te zabdonA uccAraNa mAtrathI ja arthanI utpatti thaI jatI hoya to loko te te zabdanuM uccAraNa karIne ja padArtha utpanna karaze. paraMtu tene padArthanI utpAdakasAmagrI lAvavAno ane padArthane utpanna karavAno prayatna karaze nahIM tathA vaLI prayojanane jaNAvanArA A AdivAkyathI (prathama sUtrathI) ja te prayojananI (pUrNazAstra banAvavAnI) sidhdhi thaI jaze ane ema thavAthI prastuta zAstrano AraMbha karavAno prayatna paNa niSphaLa ja thaze. jo zabdathI ja artha utpanna thAya to A AdivAkyathI ja A AkhuM zAstra utpanna thaI jaze. jethI zAstraracanAno prayatna nirupayogI thaze. 25 have jo bIjo pakSa kaho to - eTale ke arthamAMthI zabda utpanna thAya che ema jo kaho to vaLI anubhavano virodha Avaze. pRthvItala upara paDelA ghaTa-paTa Adi padArthomAMthI zabdo utpanna thatA dekhAtA nathI. paraMtu adhara (hoTha), radana (dAMta), ne rasanA (jIbha), ityAdi mukhanA avayavomAMthI ja zabdanI utpattino anubhava thAya che. mATe arthathI zabdanI utpatti mAnavI te paNa anubhava virUddha che. vAcyavAcakapakSo'pi na kSemakAraH / yato'sau vAcyavAcakayoH svabhAvabhUtaH, tadatirikto vA bhavet / AdyabhidAyAM vAcyavAcakAveva, na kazcid vAcyavAcakabhAvo nAma sambandhaH / dvitIyabhidAyAM tu vAcyavAcakAbhyAmekAntena bhinno'sau syAt, kathaJcid vA ? Adyabhede bhedatrayaM traukate - kimayaM nityaH ? anityaH ? nityAnityo vA iti ? nityazcet sambandhinorapi nityatA''pattiH, anyathA sambandhasyApyanityatvAnuSaGgAt tatsambandhisambaddhasaMbandhasvabhAvapracyuteH / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 prathamapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA athAnityaH, tadA sarvavAcyavAcakeSvekaH prativAcyavAcakaM bhinno vA, ekazcet, tarhi ekasmAdeva zabdAdazeSapadArthapratipattiprasaGgaH / dvitIyapakSe tu kimasau tatra saMbaddho'saMbaddho vA bhavet ? asambaddhazcet tarhi ghaTazabdAt api paTapratItiH syAt / paTazabdAcca ghaTapratItiH / dvayorapi vAcyavAcaka-bhAvayorubhayatrAvizeSAt / atha sambaddhaH, tAdAtmyena tadutpattyA vA ? na tAvat tAdAtmyena, bhedapakSakakSIkArAt / nApi tadutpattyA, yataH kimayaM vAcyotpattikAle jAyeta, vAcakotpattikAle,yugapadubhayorutpattikAle, ekasya prathamamutpAde'pi yadaiva ca dvitIya utpadyate tadaiva vA ? nAdyau pakSAvalaNau, dvayAdhAratve-nAsyAnyatarasyApyasattAyAmutpattivirodhAt / tArtI yika vikalpe tu krameNotpadiSNavaHpadArthAH zabdAzca avAcyAH avAcakAzca bhveyuH| tAdAmya ane tadutpatti ema be saMbaMdhonuM khaMDana karIne dharmottarAnuyAyI baudhdha have trIjA vAcyavAcakabhAva saMbaMdha nAmanA trIjA pakSanuM khaMDana kare che - te baudhdha jainone puche che ke vAcyavAcakabhAvanA saMbaMdhavALo trIjo pakSa paNa kSemakara nathI. kAraNa ke A saMbaMdha zuM vAcyavAcakanA svabhAvabhUta che ke vAcyavAcakathI atirikta (bhinna) che? jo Aghabheda kaho eTale ke svabhAvabhUta che ema jo kaho to vAcya-vAcaka ja thaze. te bannene joDanArI saMbaMdha jevI trIjI cIja (vastu) sidhdha thaze nahi. je jenA svabhAvabhUta hoya te tenAthI judI vastu hotI nathI jemake vRkSa ane vRkSatva, tema A saMbaMdha paNa vAgyavAcakanA svabhAvabhUta ja jo hoya to te vAcya-vAcaka be padArtho ja raheze paraMtu te bannene joDanAra saMbaMdha jevI atirikata koI vastu sidhdha thaze nahi. have jo dvitIya bheda kaho to eTale ke A saMbaMdha vAcya-vAcakathI atirikta (bhinna) che ema jo kaho to (1) vAcyavAcakathI A saMbaMdha zuM ekAnta bhinna che ke (2) kathaMcit bhinna che ? A banne pakSomAMthI jo Adyabheda = ekAnnabhinna che ema jo kaho to temAM amArA vaDe tamArI sAme metrathe trauvate = traNa pakSo raju karAya che. vAcya-vAcakathI bhinna mAnelo evo A saMbaMdha zuM (1) nitya che ? (2) zuM anitya che ? ke (3) zuM nityAnitya che? A traNe pakSomAM tamane doSa ja Avaze. - te A pramANe - jo A saMbaMdha nitya che ema pahelo pakSa kahezo to A saMbaMdha vaDe saMbaMdha pAmanArA vAcya-vAcaka Atmaka banne saMbaMdhitane paNa nitya mAnavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke jo saMbaMdha nitya che to tenA vaDe joDAnArA saMbaMdhI paNa nitya ja hovA joIe. anyathA = jo saMbaMdhI evA vAcyavAcakane nitya nahI mAno ane anitya mAnazo to teone saMyojita Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane artha vacce vAcyavAcakasaMbaMdhano paNa asaMbhava 2 7 karanAra saMbaMdha paNa anityapaNAne ja pAmaze, kAraNa ke vAcya-vAcaka svarUpa te banne saMbaMdhio (anitya hovAthI te) nI sAthe saMbadhdha thaIne rahenArA A saMbaMdhanA (nityatva) svabhAvanI paNa avazya prazruti (hAni) ja thAya. arthAt saMbaMdhI anitya hovAthI teonI sAthe saMbadhdha evo saMbaMdha paNa anitya ja thAya - nityasvabhAvanI prazruti ja thAya. mathAnitya = have jo A saMbaMdha anitya che ema kaho to te saMbaMdha sarvavAcyavAcakomAM eka ja che ke pratyeka vAcya-vAcaka vAra bhinna bhinna che ? samasta vAcya-vAcakomAM eka ja saMbaMdha che. ema jo kaho to koI paNa uccAraNa karAyelA eka ja zabdathI sarva padArthono bodha thavAno prasaMga Avaze. kAraNa ke samasta vAcya-vAcakonI sAthe saMbaMdha eka ja hovAthI koI eka vaTa zabdano saMbaMdha jema ghaDAnI sAthe che tema samasta padArtho sAthe mAnavo paDaze, ane te kAraNathI ghaTazabdathI mAtra ghaTapadArthano ja bodha thAya evuM nahi paraMtu samasta padArthono paNa bodha thavo joIe. paraMtu anubhavamAM AvuM jaNAtuM nathI. mATe samasta vAcya-vAcakonI vacce "eka ja saMbaMdha che' A pakSa paNa yuktiyukta nathI. pratyeka vAgyavAcakavAra saMbaMdha bhinna bhinna ja che evo jo bIjo pakSa kaho to bhinna evo A saMbaMdha saMbaMdhIonI (vAcya-vAcakanI) sAthe zuM saMbadhdha che ke asaMbaddha che? jo asaMbaddha che evo bIjo pakSa kaho to ghaTazabdanA uccAraNathI paTa padArthanI pratIti paNa thavI joIe ane paTazabdanA uccAraNathI ghaTapadArthanI pratIti paNa thavI joIe.kAraNa ke ghaTazabda jema ghaTapadArthathI asaMbadhdha che tema paTapadArthathI paNa asaMbaddha ja che. tevI ja rIte paTazabda paTapadArthathI jema asaMbaddha che tema ghaTapadArthathI paNa asaMbaddha ja che eTale ke banne vAcya-vAcakamAM paNa ubhaya jagyAe "asaMbaddhatA" avizeSa (samAna) ja che. have A saMbaMdha saMbaMdhI evA vAcya-vAcakanI sAthe saMbadhdha che e pakSa jo kaho to saMbaMdha ane saMbaMdhInI vacce kayo saMbaMdha che? zuM tAdAtma saMbaMdha che? ke tadutpatti saMbaMdha che? tAdAmya saMbaMdha che ema jo kahezo to te vyAjabI nathI. kAraNa ke tAdAbhyasaMbaMdha abheda jyAM hoya tyAM ja hoya che ane atyAre tame saMbaMdha - ane saMbaMdhInI vacce bhedapakSa svIkArelo che. eTale saMbaMdha-saMbaMdhI vacce "atirikta-bhinna" pakSa mAnelo hovAthI tAdAbhya to kahI zakazo nahi. have jo tadutpatti saMbaMdha kaho to te paNa ucita nathI. kAraNa ke jo tadutpatti saMbaMdha hoya to ame tamane puchIe chIe ke (1) yaH vive vAvyotpattiAne nAta = zuM A saMbaMdha vAcya evA padArthanA utpattikAle utpanna thAya Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 prathama pariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA che ke (2) zuM vAcaka evA zabdanA utpatti kAle utpanna thAya che ke (3) ekI sAthe vAcya-vAcaka banne utpanna thatA hoya te kALe A saMbaMdha utpanna thAya che ke (4) vAcya athavA vAcaka A bemAMthI koI paNa ekano prathama utpAda thavA chatAM paNa jyAre bIjAno utpAda thAya tyAre ja A saMbaMdha utpanna thAya che ? A cAra pakSomAMthI tame kayo pakSa mAno cho? te kaho. jo pahelo ane bIjo ema be pakSomAMno koI paNa svIkAro to te alUNa (nirdoSa) nathI. kAraNa ke dvadhAratvena a = A saMbaMdha vAcya ane vAcaka ema bannenA AdhAre rahenAra hovAthI A bemAMthI game te anyatara (eka)nI paNa asattA (avidyamAnatA) hote chate A saMbaMdhanI utpatti svIkAravAmAM virodha ja Ave. bemAM rahenAro A saMbaMdha bemAMnA koI paNa ekanI ja mAtra hAjarIthI kema utpanna thAya? have jo trIjo vikalpa kaho to je je padArtho ane zabdo anukrame utpanna thavAvALA che te te padArtho avAcya ane zabdo avAcaka thaze, kAraNa ke yugapad vAcya-vAcaka utpanna thAya to ja saMbaMdha utpanna thavAno che. A kAraNathI jyAre ekalo padArtha utpanna thayo hoya ane teno vAcaka zabda pAchaLathI joDAya to paNa yugapad na hovAthI te banne vacce saMbaMdha utpanna thaze nahi, tethI nAma pADavA chatAM padArtha avAcya ja raheze, jema ke eka bALaka jagyuM. tenuM 25/30 divasa pachI devadatta nAma pADyuM paraMtu A vAcya ane vAcaka yugapad utpattivALAM na hovAthI nAma pADavA chatAM paNa te bALaka te nAmathI saMbaMddha nahi hovAthI vAcya banaze nahi tevI ja rIte padmanAbha nAma Aje cAle che. te vAcya tIrthakara bhAvimAM thavAnA che. yugapad utpatti nathI. tethI padmanAbha janmaze tyAre paNa vAcya vAcakano saMbaMdha utpanna na thavAthI te tIrthakara avAcya ja raheze ane atyAre te vyakti vinA vaparAto A padmanAbha zabda tIrthakara bhagavAnano avAcaka ja banaze. __ turIyapakSe tu kimasau vAcyavAcakAbhyAmeva sakAzAdullaset anyata eva, anyato'pi vA ? Adyakalpa-nAyAm anAkalitasaGketasyApi nAlikeradvIpavAsinaH zabdoccAraNAnantarameva padArthapratItiH syAt, tadAnImeva tasyotpAdAt / athotpannopyasau saGketAbhivyakta eva vAcyapratipattinimittam / nanu kAryakAraNabhAvavizeSa evAbhivyagyAbhivyaJjakabhAvaH / tatra cAnyato'pIti vikalpapratividhAnameva samAdhAnam / athAnyataH saGketAdevAyamutpadyate, tadapyavadyam, tadAdhAradharmasyAnyata evotpattivirodhAt / na caivaM vAcyavAcakayostadutpattisambandho'sya kathitaH syAt / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane artha vacce vAcyavAcakabhAvasaMbaMdhano paNa asaMbhava have jo cotho vikalpa (pakSa) svIkAro to eTale ke vAcya ane vAcaka bannemAMthI prathama eka utpanna thayuM hoya paraMtu jyAre bIjuM utpanna thAya tyAre ja A saMbaMdha utpanna thAya che e pakSa jo levAmAM Ave to tyAM ame tamane traNa prazno karIe chIe ke - (1) A saMbaMdha zuM vAcya-vAcaka e be thakI ja utpanna thAya che ke (2) A saMbaMdha vAcya-vAcaka vinA trIjI koI anya vastuthI ja utpanna thAya che ke (3) A saMbaMdha vAcya-vAcakathI tathA anya vastuthI paNa ema traNenA milanathI utpanna thAya che ? jo AdyakalpanA (pahelo pakSa) svIkAro to jeNe saMketa jANyo nathI tevA paNa nAlikera dvIpavAsi manuSyone zabdonA uccAraNane sAMbhaLatAMnI sAthe ja padArthano bodha thavo joIe. kAraNa ke A pakSamAM mAtra vAcya-vAcakathI ja saMbaMdha utpanna thAya che. bhUtala upara padArtha paNa che ane vaktAe te padArthanuM nAmAbhidhAna paNa karyuM. eTale vAcyavAcaka banne vidyamAna hovAthI anAkilatasaMketavALAne bodha thavo joIe, paraMtu bodha thato nathI mATe A pakSa vyAjabI nathI. have kadAca tame ema kaho ke jyAre bhUtala upara vAcya hoya, vaktA tenu nAmoccAraNa kare tyAre vAcya-vAcaka ema banne kAraNo maLavAthI jo ke A saMbaMdha cokkasa utpanna to thAya ja che. chatAM paNa utpanna thayelo evo A saMbaMdha "saMketa" vaDe abhivyakta thayo chato ja vAcyane jaNAvavAmAM nimitta bane che. jema zarAvavAmAM utpanna thayelo evo paNa gaMdha, jala vaDe abhivyakta thayo chato ja jaNAya che tema ahIM paNa mAlIkera dvIpavAsImAM nimitta bhUta evo saMketa na hovAthI bodha thato nathI. AvuM tamAruM kathana vyAjabI nathI kAraNa ke jo saMketathI saMbaMdha abhivyakata thato hoya to teno artha e thayo ke saMketathI saMbaMdha utpanna thAya che. kAryakAraNabhAva e ja abhivyaMgya-abhivyaMjakabhAva che. tethI saMbaMdhAtmaka kAryanI utpattimAM vAcya ane vAcakane kAraNa mAnyA hatA. tethI teo vacce kArya-kAraNabhAva kahevAto hato. have saMketathI te saMbaMdha abhivyakta thAya che ema kaho cho teno artha e che ke A saMbaMdha e abhivyaMgya che ane vAcya-vAcaka ane saMketa A traNe te saMbaMdhanA abhivyaMjaka che. eTale phakta vAcya-vAcaka bethI ja saMbaMdha pragaTa thato nathI, paraMtu te bannethI anya evo saMketa bhaLe to ja saMbaMdha utpanna thAya che. eTale ke A saMbaMdha te traNathI eTale "catopa" anyathI paNa A saMbaMdha utpanna thAya che. evo ja artha thAya. ema thavAthI "manyatodhi' nAmano Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 prathamapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA trIjo je vikalpa karavAmAM Avyo che te vikalpa thayo ane teno pratyuttara hamaNAM je ApavAmAM Avaze te ja pratividhAna ahIM samajI levuM. sArAMza ke saMketa sahita vAcya-vAcakathI saMbaMdha utpanna thAya che ema jo kaho to 'macatopi' nAmanA trIjA pakSa jevI ja A vAta thaI, tethI te vikalpano je pratyuttara apAze te ja pratyuttara ahIM prathama pakSamAM samajI levo. have " taH vi" e nAmano bIjo pakSa jo kaho to eTale ke A vAcya-vAcakathI anya evA "saMketa" mAtrathI ja A saMbaMdha utpanna thAya che. ema jo kaho to tapa navadam = te paNa doSita ja che. kAraNa ke A saMbaMdha vAcya-vAcakano che. vAcya-vAcaka e ja A saMbaMdhanA AdhAra che. vivakSita dharmanA AdhArabhUta je dharmI hoya te dharma te ja dharmImAMthI utpanna thAya paraMtu anyathI utpanna na thAya. mATe te ja vAcya vAcaka che AdhAra jenA evA saMbaMdhAtmaka dharmanI anya (evA saMketa) thI ja utpatti kema manAya ? ema mAnavAmAM virodha Ave. mATe saMbaMdhanI utpatti jo saMketa mAtrathI ja thatI hoya to vAgye vAcakanI sAthe "tadutpattisaMbaMdha" kahelo thato nathI. ulaTuM A saMbaMdhanI saMketanI sAthe tadutpattisaMbaMdha thaI jAya. je pakSa hAla svIkArAyo nathI. mATe "ati: ga" A pakSa paNa vyAjabI nathI. atha saGketasahakRtAbhyAM vAcyavAcakAbhyAmeSa jAyate ityarthavAnanyato'pIti tRtIyaH pakSaH kakSIkriyate / nanu asau saGketaH pratIte vastuni vidhIyeta, apratIte vA ? na tAvadapratIte , atiprasaGgasaGgateH / nApi pratIte , yatastatkSaNikatvena tadAnImeva kharasamIrasamIritAmbhodharadhvaMsamadhvaMsiSTa iti kutra saGketaH kriyeta ? / atha tatsamAnajAtIyakSaNaparamparAyA vidyamAnatvAt kathaM na saGketagocaratA tasya ? tadasat-na khalvapratItaM vidyamAnamapi zabdagocarIbhUyamupanetuM zakyam, atiprasakteH / yacca prathamaM pratItam, tat tadAnImeva vyatItam / evaM zabdo'pi gavAdiH pratIto'pratIto vA tatra saGketyeta iti prAgvaddoSAH / saGketAbhAve ca kathaM vAcyavAcakabhAvotyAdaH ? stAM vA te zabdArthavyaktI kSaNikatvaparAGmukhe, utpAdayatAM ca saGketasahakRte vAcyavAcakabhAvam, kintu na te eva vyavahArakAlamanugacchataH - ityarthAntare zabdAntare ca vAcyavAcakabhAvotpattaye saGketAntaraM kartavyam / tathA ca vyavahArAbhAva eva bhavet, prativAcyavAcakavizeSa saGketakarturavazyaMbhAvAbhAvAt / have vAcya-vAcaka tathA saMketa ema traNenA milanathI A saMbaMdha utpanna thAya che. ema jo trIjo pakSa kaho to - eTale ke saMketanA sahakAravALA evA vAcyavAcakavaDe A Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane arthanI vacce koI paNa jAtano saMbaMdha ghaTato nathI Ama pUrvapakSa 31 saMbaMdha utpanna thAya che. evA arthavALo 'cato' anya evA saMketathI paNa saMbaMdha thAya che ema trIjo pakSa jo svIkArAya to ame tamane (jainone) puchIe chIe ke A saMketa pratIta (prasidhdha) padArthamAM thAya che ke apratIta (aprasidhdha) padArthamAM thAya che ? A be pakSamAMthI "apratIta' mAM saMketa thAya che ema tame kahI zakazo nahi. kAraNa ke tema kahevAthI ativyApti doSanI prApti thAya. jo zabdano saMbaMdha apratItamAM thAya to pada zabdano saMbaMdha ghaDA sivAyanA anya padArthomAM paNa thAya, bhinna bhinna kSetramAM ane bhinna bhinna kALamAM rahelA bhinna bhinna aneka dravyomAM paNa A ghaTano saMbaMdha mAnavAno prasaMga Ave. kAraNa ke apratItatA sarvatra sarakhI ja che. have jo A saMbaMdha pratItamAM thAya che ema kaho to te paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke te sarve padArtho kSaNika hovAthI (sarva viti cAtuM) jyAre utpanna thAya che tyAre ja (te ja samaye) khara (pracaMDa) samIra (pavana) thI samarita (vikherAyelA) aMbhodhara (meghaghaTA) nA dhvaMsanI jema nAza pAme che. have padArtho ja jo kSaNika hovAthI nathI to saMketa kyAM karAya ? arthAtu pracaMDa pavanathI vikherAyelI meghaghaTA jema nAza pAme che tema sarve padArtho kSaNika hovAthI kSaNamAtrAmAM utpatti vakhate ja nAza pAme che. eTale saMketa kyAM karAya ? have kadAca tame evo bacAva karo ke bhale sarve padArtho kSaNika hovAthI nAza pAmo paraMtu bIjA samaye tenI samAna jAtavALA padArtho tyAM utpanna thAya che. te nAza pAme tyAre tenI samAna jAtavALA trIjA samaye tyAM padArtho utpanna thAya che. ema tenI samAna samAna jAtavALA kSaNo (padAtho) nI paraMparA vidyamAna hovAthI te saMbaMdhanI saMketaviSayatA kema nahi thAya ? arthAt te saMbaMdhano saMketa thaze ja. tamArA vaDe karAyelo Avo bacAva je che te asatu che. kAraNa ke pratikSaNe navA navA padArthonI paraMparA vidyamAna hovA chatAM paNa te te padArtho "apratIta" che. tethI zabdanA viSayabhUta karavAnuM zakya nathI. je padArtha prathamakSaNe utpanna thayo hato te pratIta hato, paraMtu te padArtha to (kSaNika hovAthI) te ja vakhate naSTa thayo, ane dvitIyAdi samayomAM je je navI padArthaparaMparA AvI te paNa kSaNika hovAthI jo ke kharekhara to vidyamAna ja nathI chatAM samayamAtravartI vidyamAna mAnIe to paNa te padArthaparaMparA zabdothI apratIta hovAthI temAM zabdano saMketa thaI zake nahi, ane jo apratItamAM paNa saMketa karIe to upara jaNAvyA mujaba ativyApti Ave. vaLI hAla pratItano ja pakSa cAle che mATe paNa apratItamAM saMketasaMbaMdha ucita nathI. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA evaM zabdo'pi = A ja pramANe ghaTa-paTa Adi zabdo paNa pratIta hoya to tyAM saMketa karAya ke apratIta zabda hoya to tyAM saMketa karAya ? baMne pakSomAM paNa doSo pUrvanI jema ja Ave che. jo apratIta zabdano saMketa vAcyamAM svIkAro to game te zabdono paNa saMketa vAcyamAM kema na thAya ? jema ghaDA padArthamAM apratIta evA ghaTazabdano saMketasaMbaMdha karAya to apratIta paTa-naTa-taTa ityAdi anya zabdono paNa saMketa kema na thAya ? thAya ja tethI ativyApti Ave. ane jo pratIta zabdano saMketa vAcyamAM karo to pratyeka vastu kSaNika hovAthI pratItazabda paNa kSaNika ja che, tame saMketa karo kevI rIte ? samAna jAtavALA zabdonI paraMparA lo to temAM prathamasamayavartI zabdo to je samaye utpanna thayA te ja samaye nAza pAmyA che dvitIyAdi samayavartI zabdo apratIta che. hAla pakSa pratItano ja cAle che ane apratIta zabdano saMketa karo to pUrvanI jema ativyApti Ave ja. ityAdi. 32 saGketAbhAve ca = A pramANe pratIta ke apratIta ema banne pakSomAM saMketa ghaTI zakato nathI tethI saMketano ja abhAva hote chate saMketanA sahakAravALA vAcya-vAcakabhAvanA saMbaMdhanI utpatti kema ghaTe ? tethI A acatopa pakSa paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke saMketa na ghaTavAthI traNanuM milana ja thatuM nathI. stAM vA te = athavA te zabda (vAcaka) ane artha (vAcya) A be vyakti bhale kSaNikatvathI parAMmukha ho arthAt vAcaka ane vAcya jo ke che to kSaNika ja, chatAM mAno ke kSaNika nathI. sthira che. ane sthira hovAthI te vAcya-vAcakanI vacce saMketanA sahakAravALo vAcyavAcakabhAvano saMbaMdha bhale utpanna karAo. kAraNa ke kSaNika hovAthI upara jaNAvyA mujaba saMbaMdhanI sidhdhi thatI na hatI. akSaNika mAnavAthI ghaDAmAM karAyelo ghaTazabdanA saMketavALo saMbaMdha dIrghakALa hovAthI sidhdha thaI zake mATe bhale sidhdha karAo to paNa te ja vAcakazabdo ane te ja vAcyapadArtho vyavahArakALamAM anusarAtA dekhAtA nathI. jema ke ApaNane koIe eka gAyane uddezIne "A gAya kahevAya' ema te gAyapadArtha ane gAyazabda vacce saMketanA sahakAravALo saMbaMdha utpanna karI Apyo, tyArabAda kALAntare athavA kSetrAntare bIjI gAya jotAM "A gAya che" evuM jJAna karavAmAM saMketAntara karavo ja joIe, kAraNa ke pelo saMketa to pelI gAya sAthe karAyo hato, tevI ja rIte eka ghaTamAM 'A ghaTa che' evo saMketa karyo tethI saMketasahaSkRta vAcyavAcakabhAvasaMbaMdha utpanna thayo. paraMtu te ghaTa naSTa thatAM bIjA ghaTomAM pharIthI saMketa karavo paDe, athavA bIjo ghaTa tyAM lAvavAmAM Ave to paNa bIjo saMketa karavo paDe ane A rIte padArtho padArthe tathA zabde zabde vAcyavAcakasaMbaMdhanI utpatti mATe navA navA saMketo karavA ja paDe. tema thavAthI Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane arthanI vacce vAcyavAcakabhAvanA saMbaMdhano paNa asaMbhava hAla eka ghaTa jotAM bIjA ghaTamAM ane eka gAya jotAM bIjI gAyomAM je vyavahAra thAya che te vyavahArano to abhAva ja thaI jAya, kAraNa ke A pramANe pratyeka vAcyavizeSavAra ane pratyeka vAcakavizeSavAra saMketa karanArAono to avazya abhAva ja che. koI Avo vAraMvAra saMketa karatuM vyavahAramAM dekhAtu nathI. atha sAmAnyagocaraH eva saGketaH kriyate / tadeva ca vAcyavAcakabhAvAdhikaraNaM kAlAntaravyaktyantarAnusaraNanaipuNyadharaM ca nityatvAd vyaktiniSThatvAcca - iti cet / tanna manISimAnyam, sAmAnyasyAbhAvAd / kathaM pratibhAsabhAjanamapi tannAsti ? iti cet - na, tatpratibhAsAsiddheH / tathAhi darzane parisphuTatvenAsAdhAraNameva rUpaM prathate, na sAdhAraNam / - 33 atha sAdhAraNamapi rUpamanubhUyate gaurgauriti / tadasAdhIyaH, zAbaleyabAhuleyAditIvratIvrataragozabdAdirUpa - vivekena tasyApratibhAsanAt / na ca zAbaleyAdirUpameva sAdhAraNam, prativyaktibhinnakhyopalambhAt / yadi ca sAmAnyAdhAra eva vAcyavAcakabhAvaH, tadA na zabdAt pravRttiH syAt, jJAnamAtralakSaNatvAt sAmAnyArthakriyAyAH, tasyAzca tadaiva niSpannatvAt / prazna :- padArtho kSaNika hovAthI pratyekakSaNe badalAya che mATe ekasamayanA padArthamAM karelo saMketa samayAntaranA padArthamAM kAma Avato nathI, tathA eka ghaTamAM karAyelo saMketa ghaTa nAza pAmatAM nAza pAme che. navA navA ghaTe navo navo saMketa karavo paDe che ane AvA vyavahArano abhAva che. kAraNa ke vAraMvAra koI saMketa karatuM nathI. ityAdi tame bauddhoe je kahyuM te saMketano viSaya pratikSaNavartI padArthavizeSa mAnIe to doSo Avo. paraMtu ame (jaino) ema mAnIzuM ke ghaTazabdano saMketa ghavizeSamAM nahi, paraMtu ghaTatvanAmanuM je sAmAnya che. te sAmAnyanA viSayamAM ja saMketa karAya che. ane te sAmAnya ja vAcyavAcakabhAvanA saMbaMdhanuM adhikaraNa bane che. ema ame mAnIzuM. te sAmAnya kALAntaramAM ane vyaktvantaramAM anusaravAnI nipuNatAne dhAraNa karavAvALuM che. kAraNa ke te sAmAnya nitya che ane vyaktie vyaktie raheluM che. ghaTatva, gotva, paTatva, naratva ityAdi sAmAnya trikALavartI hovAthI nitya che. te te vyaktiomAM raheluM che. mATe kAlAntare AvanArI vyaktiomAM, ane ekakAlavartI evI bhinna bhinna te te vyaktiomAM rahevAnA svabhAvavALuM sAmAnya che. mATe saMketano viSaya sAmAnya che ane te ja vAcyavAcakasaMbaMdhano AdhAra che. AvuM ame jaino mAnIzuM. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 prathamapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA bauddha :- tamAruM A kathana manISipurUSone mAnya thAya tema nathI. kAraNa ke A saMsAramAM "sAmAnya" nAmano koI padArtha che ja nahi. baudhdho sarva padArtho kSaNe kSaNe nAza ja pAme che, ane apUrva apUrva ja utpanna thAya che, dhruva tatva koI che ja nahi ema mAne che, eTale teo mAtra vizeSavAdI ja che. sAmAnyane svIkAratA nathI. jo sAmAnyano abhAva ja che to te saMketano viSaya ane vAcyavAcakabhAvano AdhAra kema thaI zake ? prazna :- sAmAnya pratyakSa pramANathI jaNAya che. ghaTatva-paTava-naratva vigere sAmAnya, pratyakSapramANa vaDe pratibhAsita thavAnuM bhAjana che. Ama hovA chatAM paNa te sAmAnya nathI ema tame (bauddho) kema kaho cho ? bauddha :- sAmAnyano pratibhAsa thato ja nathI. sAmAnya kyAMya dekhAtuM ja nathI. te A pramANe - tane = vastu dekhatAMnI sAthe ja atizaya phuTapaNe te vastumAM raheluM "asAdhAraNa" je rUpa arthAt je vizeSarUpa che te ja dekhAya che. paraMtu koIne kyAMya kyAre sAdhAraNa (sAmAnya) rUpa dekhAtuM ja nathI. jema ke vRkSane jotAMnI sAthe ja zAkhA-prazAkhAphula-phaLa-parNa ityAdi vizeSo ja dekhAya che. paraMtu vRkSatva nAmanuM sAmAnya koIne dekhAtuM nathI. jaina :- jema vizeSa dekhAya che. temAM sAmAnya (sAdhAraNa) rUpa paNa dekhAya ja che. jema ke A paNa gAya, A paNa gAya, ItyAdi rUpe sAmAnya paNa jaNAya che. mATe nathI jaNAtuM ema kema kaho cho ? bauddha :- tarasathIH - tamArI te vAta paNa ucita nathI. kAraNa ke jyAre gAyone joIe chIe tyAre A zAbaleya che. A bAhuleya che. ityAdi vizeSo ja jaNAya che. tathA gAya-gAya AvuM ja bolAya che te zabdonA uccAraNamAM paNa maMda-maMdatara-tIvra-tIvratara uccAraNa karavAthI gozabdAdi rUpomAM paNa bheda ja jaNAya che. eTale sarvatra vizeSa ja jaNAtuM hovAthI te sAmAnyanuM apratibhAsana ja che. jaina :- A zAbaleya che. A bAhuleya che. ityAdi je rUpa jaNAya che te zAbaleyAdi rUpane ja sAdhAraNa mAnIe to sAdhAraNa paNa jaNAya che. bauddha :- zAbaleyabAhuleya Adi je rUpa jaNAya che te sAdhAraNa nathI. paraMtu vizeSa che. kAraNa ke pratyeka vyaktie bhinna bhinna rUpano upalaMbha thAya che. jo zAbaleya-bAhuleya Adi sAmAnya hota to sarva vyakitaomAM eka ja hovuM joIe. paraMtu eka nathI mATe sAmAnya nathI. tethI sAmAnyano pratibhAsa ja thato nathI. tethI saMketano viSaya ane vAcyavAcakabhAvanA saMbaMdhano AdhAra sAmAnya banatuM nathI. Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane arthanA saMbaMdhamAM koI paNa saMbaMdhano asaMbhava tathA vaLI jo vAcya-vAcakabhAvanA saMbaMdhano AdhAra sAmAnya mAnIe to zabda sAMbhaLavAthI padArthamAM pravRtti thaze nahi, kAraNa ke sAmAnyanI artha kriyA mAtra tenu jJAna karAvavuM. teTalI ja che ane jJAna karAvavA rUpa te arthakriyA to te jotAM ja utpanna thaI cukI che. bhAvArtha ema che ke sAmAnyanuM kArya mAtra jJAna karAvavuM te ja che. padArtha jotAM ja jJAna to nIpajI gayuM. mATe padArthamAM pravRtti to vizeSathI ja thAya che sAmAnyathI pravRtti thatI nathI mATe sAmAnya nathI. athApi sAmAnyavizeSobhayAdhAro'sau syAt, tadApi tadeva dUSaNam, 'pratyekaM yo bhaved doSo dvayorbhAve kathaM na saH ?' iti vacanAt / atha kathamidaM bhavet ? na hi svatantrau sAmAnyavizeSau tadadhikaraNamabhidadhmahe, kintu tadubhayAtmakatvena jAtyantarakhyaM pratyakSapratItisiddhaM kathaJcidanugamavyAvRttimad vastuiti cet-tadidamapUrvaM kimapi kapaTanATaka- pATavaprakaTanam, sAmAnyavizeSobhayAtmakatvasya durdharavirodhAnubandhadurgandhatvAt / etenaiva ca kathaJcidbhedanityAnityatvapakSAvapi pratikSiptau lakSayitavyau / 35 prazna :- jo ame (jaino) vAcyavAcakabhAvanA saMbaMdhano AdhAra tathA saMketano viSaya kevaLa 'sAmAnya' ja mAnIe to doSa Ave che ane evI ja rIte jo kevaLa vizeSa' ja saMbaMdhano AdhAra ane saMketano viSaya mAnIe to paNa doSa Ave che. paraMtu ame A saMbaMdhano AdhAra ane saMketano viSaya sAmAnya-vizeSa ema ubhaya AdhAra mAnIzuM. ane jagatnA padArtho ubhayavALA dekhAya che. eTale amane (jainone) koI uparokta doSo Avaze nahi. uttara :- ubhayane saMbaMdhano AdhAra mAnazo to paNa te ja dUSaNa Avaze. kAraNa ke ekeka pakSamAM je dUSaNo AvatAM hoya che. te ja dUSaNo banne pakSone bhegA karavAthI haMmezAM Dabala ja Ave che. ekalA sAmAnyane AdhAra mAnavAmAM ane ekalA vizeSane AdhAra mAnavAmAM jo dUSaNo Ave che to ubhayane AdhAra mAnavAthI to banne pakSanA doSo bhegA thavAthI Dabala ja doSo Ave. zAstromAM kahyuM che ke - ekekamAM je doSa Avato hoya te banne bhegA thavAmAM Dabala doSa kema na Ave ? prazna :- 'Dabala doSa Ave' evuM je tame upara kahyuM e kema ghaTe ? kAraNa ke nyAyavaizeSika darzanakArone mAnya evA svatantra, ekAnte bhinna, paraspara taddana nirapekSa, evA 'sAmAnya-vizeSa'ne ame jaino te saMbaMdhanuM adhikaraNa kahetA nathI ke jethI amane Dabala Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA doSo Ave, paraMtu ame jaino zuM kahIe chIe te to tame sAvadhAnIthI sAMbhaLo - pachI khaMDana karo. ame ema mAnIe chIe ke "A saMsAranI tamAma vastu sAmAnya-vizeSa ema ubhayAtmaka hovA vaDe svataMtra sAmAnya vizeSathI jAnyatara rUpa vALI, pratyakSa pramANathI sidhdha, ane kathaMcit anuvRtti ane kathaMciDyAvRtti vALI che te A pramANe - saMsAramAMnI ghaTa-paTa-naTa-taTa Adi sarva vastuo dravyathI sAmAnyAtmaka paNa che ane paryAyathI pratisamaye badalAtI hovAthI vizeSAtmaka paNa che ema sAmAnya-vizeSa ubhayAtmaka-ubhayarUpa sarva vastuo che. A ja kAraNathI vedAnta-baudhdha-nyAya-vaizeSikAdie mAnelA ekAnta sAmAnya-vizeSathI A ubhayavAda jAtyantara che kAraNa ke vedAnta sAmAnyane ja svIkAre che. baudhdha vizeSane ja svIkAre che. ane nyAya-vaizeSika bannene svIkAre che paraMtu ekAnta bhinna mAne che jyAre ame (jeno) ubhayamaya vastu mAnatA hovAthI A ubhayAtmakapaNuM e jAtyantara che. pratyakSa pratItithI paNa A ja pramANe jaNAya che. sonAnuM kuMDaLa bhAMgI kaDu banAvatAM sonApaNe sAmAnya paNa che ane kaDA-kuMDaLa paNa vizeSa paNa che. ane Aja kAraNathI suvarNAdi A dravya kaDA-kuMDaLa paryAyomAM dravyadRSTie kAyama anvayavALu hovAthI kathaMci anvayavALuM paNa che. ane te ja suvarNa kaDA-kuMDaLa paryAyabhAve parivartanavALuM hovAthI kaMcit vyAvRttivALuM paNa che. A rIte jAnyatara evuM ubhayAtmakapaNuM e ja vAcya-vAcakabhAvanA saMbaMdhano AdhAra ame mAnIzuM. uttara :- te A tamArUM (jainonuM) kathana koI apUrva ja kapaTa yukta nATakanI paTutAne ja prakaTa karanAruM che. kevaLa haDahaDatuM juThANuM mAtra ja che. kAraNa ke sAmAnya ane vizeSa ema ubhayanuM tAdAmya dharAve evI vastu mAnavAmAM durdhara (jene duHkhe nivArI zakAya) evA virodhonI paraMparA hovAthI durgadhya ja che. je prakAza hoya te andhakAra na hoya ane je adhikAra hoya te prakAza na hoya, je ApaNI mAtA hoya te ApaNI patnI na hoya ane je ApaNI patnI hoya te ApaNI mAtA na hoya. A jema paraspara virUddha che tema je sAmAnya hoya te vizeSa na hoya ane je vizeSa hoya te sAmAnya na hoya mATe jainonI ubhayAtmaka mAnavAnI mAnyatA durdhara virodhothI bharelI uparanA draSTAtonI jema samajavI. A pramANe nitya-anitya-ane nityAnitya A traNa pakSomAMthI nitya-anitya be pakSonuM khaMDana purUM thayuM, trIjo nityAnityapakSa, ane atiriktanA pADelA be bhedomAMno bIjo kathaMcit bhinna A be pakSo khaMDana karavAnA bAkI rahe che. paraMtu hamaNAM sAmAnya vizeSa ema ubhayAtmakapaNAnuM je khaMDana karyuM. tenaiva = e ja prakAra vaDe bAkI rahelA kathaMcibheda, ane nityAnitya ema banne pakSo paNa khaMDita thayelA samajI levA te tamAma pakSonuM sAmAnyacitra A pramANe - (juo pAnA naM. 37) Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane arthane koI paNa saMbaMdha ghaTato nathI tAdAtmya zabdAtmaka 1 nitya 6 arthAtmaka 2 ekAntabhinna anitya sarvavAsthya ane sarva vAcakomAM eka zabda ane padArthanI vacce saMbaMdha tadutpatti zabdathI janma artha 3 vAcyotpattikAle vAcakotpattikAle 10 11 asaMbadhdha 8 vAcya-vAcakathI ja 13 arthathI janya zabda 4 nityAnitya 17 prativAcya ane prativAcake bhinna bhinna tAdAtmya 9 anyathI ja 14 svabhAvabhUta 5 saMbadhdha vAyavAcakabhAva pratIta 15 tadutpatti yugapad utpattikAle ekataranI utpattimAM paNa jyAre anyataranI utpatti thAya tyAre 12 atirikta 37 kathaMcit bhinna 18 1 anyathI paNa tad nA''divAkyaM sAkSAtprayojanaM jalpitumalam / na hi zabdAH zvapAkA iva varAkAH svalakSaNabrAhmaNaM kSaNamapi spraSTumarhanti / vikalpazilpikalpitArthamAtragocaratvAt teSAm / vikalpAnAM cotprekSAlakSaNavyApAra paryavasitatvAt / taduktam - apratIta 16 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 prathamapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA vikalpayonayaH zabdAH vikalpAH zabdayonayaH / kAryakAraNatA teSAM, nArthaM zabdAH spRzantyapi / tethI "pramAniyatattva" ityAdi padovALuM je AdivAkya che te sAkSAt svavAthya evA prayojanane kahevAne samartha nathI. kAraNa ke jema bIcArA garIba cAMDAlo (tuccha hovAthI) uttamajAtinA gaNAtA brAhmaNane sparzavAne paNa asamartha che. tema A vAcakazabdo svalakSaNarUpa (potAnAthI lakSita thatA evA svavATyarUpa) padArthone eka kSaNavAra paNa sparza karavAne samartha nathI. arthAt vAcakazabdo vAgyaarthane alpa paNa sparzatA nathI kAraNa ke te zabdo vikalparUpa zilpivaDe kalpAyelA arthamAtrane jaNAvavAnA ja viSayavALA che. ane mananA vikalpo upekSA (kalpanA) svarUpa vyApAramAM ja paryavasita thaI jAya che. sArAMza ema che ke bolanArA lokoe manamAM je vikalpa (saMkalpa) karIne zabdono prayoga karyo hoya te zabdaprayoga te vikalpothI kalpAyelA arthamAtrane jaNAvavAmAM tatpara che. jema ke koI vaktAe mATInA banelA ghaDAno manamAM vikalpa karIne 'padamInA' kahyuM hoya to te vaTa zabda mATInA ghaDAne ja jaNAve che ane koI vaktAe zarIrano ja ghaTa tarIke saMkalpa karIne yada zabdano prayoga karyo hoya to te pada zabda kAyA arthane jaNAve che. mATe mananA vikalporUpI zilpivaDe je je zabda je je arthamAM kalpIne bolAya che te te zabdo te te ubhekSA (kalpanA) karAyelAM arthone jaNAvavAnA ja vyApAramAM paryavasAna pAme che - zAstromAM kahyuM che ke vaktA manamAM arthano vikalpa karIne te vikalpamAM zabda prayoga kare che; tethI vaktAnI apekSAe vikalpomAMthI zabda utpanna thAya che arthAt vikalpa che yoni jenI evA zabdo che ane zrotAnI apekSAe zabda sAMbhaLIne "vaktA vaDe A zabda A arthamAM prayojAyo che" evo vikalpa zrotAnA manamAM janme che; tethI zrotAnI apekSAe zabdamAMthI vikalpa utpanna thAya che. arthAt zabda che yoni jenI evA vikalpo che. A pramANe vaktA-zrotA ema bannenI apekSAe "vikalpa-zabda-zabda-vikalpa' ema mAtra A vikalpa ane zabda vacce ja dhArAvAhI cAle che. teomAM ja mAtra kArya-kAraNatA rahelI che. vaktAnI apekSAe vikalpa e kAraNa ane zabda e kArya, tathA zrotAnI apekSAe zabda e kAraNa ane vikalpa e kArya A pramANe samajavuM. bAkI A zabdo arthane (padArthane) to aDakatA paNa nathI. zabda ane padArthano to sparza paNa nathI. vAcyane ane vAcakane to kaMI saMbaMdha nathI. tadetadakhilamanilAndolitA'rkatUlataralam / yata evaM vadataste kimAdivAkyopa Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 zabda ane arthanI vacce vAgyavAcakabhAva nAmanA saMbaMdhanI siddhi kSepapratikSepaH kAGgitaH ? kiM vA kAraNAntaraM kimapi tatkaraNe'stIti vivakSitam / nAdyaH pakSaH tatra tatra tAvakaistasya karaNAt / nApyuttaraH, tasya kasyacidasattvAt / / he baudhdha ! te A tAruM saghaLuM kathana pavanathI uDADAyelA AkaDAnA rUnI tulya caMcaLa che. jema pavananA jhapATAthI rU AkAzamAM veravikhera thaI jAya che. tema A tAruM saghaLuM paNa pratipAdana kSaNabhaMgura-caMcaLa che. kAraNa ke ATalI lAMbI carcA bolatA evA tAre kahevuM che zuM ? (1) tane zuM AdivAkyanI racanAnuM khaMDana ja ISTa che. AdivAkya racAvuM ja na joIe ema ISTa che ke (2) AdivAkya prayojana mATe che evuM ame je kahyuM tene badale te AdivAkya karavAmAM tane prayojana vinA bIju koI paNa kAraNa che. ema ISTa che ? A be pakSomAM kayo pakSa tArA vaDe vivakSAyo che ? jo pahelo pakSa tuM kahe to te barAbara nathI kAraNa ke tamArA granthakAro (AcAryo) vaDe paNa te te zAstro (nI Adi) mAM te te AdivAkyanI racanA karAyelI ja che. jo AdivAkya na ja karAtuM hoya to tamArA granthakartAoe te te zAstromAM AdivAkya kema kahyuM che? eTale mAtra amArA uparanA dveSa vinA) A kathanamAM bIjuM kAMI tathya nathI. have jo bIjo pakSa kaho to te pakSa paNa ucita nathI. kAraNa ke prayojanane jaNAvavA sivAya A AdivAkyanuM bIju koI paNa kAraNa avidyamAna ja che; arthAt prayojanane samajAvavA vinA AdivAkyanI racanAnuM bIju koI kAraNa saMbhavatuM ja nathI. tathA zabda ane arthanI vacce "kathaMcit tAdAmya" saMbaMdha che. je amArA banAvelA 37mA pAnA upara chApelA citramAM 1718 naMbarathI aMkita che. zabdathI artha kathaMcidra bhinna che ane kathaMcit abhinna che. jema modaka-upala-karavAla Adi zabdonuM uccAraNa karAye chate vadanapUraNa, cUraNa ane pATana thatuM nathI eTale zabda bolavA chatAM artha (padArtha) AvI jato nathI. mATe zabdathI artha bhinna paNa che. tathA te te zabdo bolAye chate nizcitta paNe te te vivakSita arthanI ja pratIti thAya che; anya arthanI pratIti thatI nathI mATe zabdathI artha abhinna paNa che. kadAca tame (baudhdho) ema prazna karo ke artho anaMta hovAthI A zabdathI A ja artha samajavo' evo niyama zAnA AdhAre thAya? to teno uttara e che ke vakatA-zrotAnA mananI vivakSAnA baLe zabdathI pratiniyata arthanI pratIti thAya che. paraMtu svachaMdapaNe arthanI pratIti thatI nathI. tathA zabda ane arthane jo koI saMbaMdha na ja hoya to tamArA ja zAstromAM paramANu-kSaNa vigere je je zabdo amuka cokkasa pratiniyata aNu-padArtha Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ YO prathamapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA ityAdi mATe vaparAyelAM jovA maLe che; te kema ghaTaze ? mATe zabda-artha vacce "kathaMci tAdAmya saMbaMdha che. ane saMketa sahakRta evo vAcya-vAcakabhAva nAmano saMbaMdha paNa che ja. athAstyeva prayojanArthipravRttinimittArthasaMdehotpAdanaM tat / tathAhi - prekSitaprayojanavAkyAnAM prayojanArthinAM tadupadarzitaprayojanabhAvAbhAvaparAmarzaparaH saMzayaH samAvirbhavati / tato'pi ca saMzayataH sasyasaMpattyAdiphale kRSyAdau kRSIbalA iva te tatra pravartante - iti cet tadaprAjyam, prayojanavAkyopanyAsAt prAgapyasya sAdhakabAdhakapramANAbhAvena bhAvAt / prazna :- "Adi vAkyanI racanAmAM" tame upara batAvelA be pakSo paikI 'miui RUTnta' nAmano bIjo pakSa ame (baudhdho) mAnIe chIe. eTale ke A "AdivAkya prayojana batAvavA mATe che evuM je tame (jaino mAno cho te vyAjabI nathI. paraMtu A AdivAkya' arthasaMdehane utpanna karavA rUpa kAraNottara mATe karAya che ema amAruM (baudhdhonuM) kahevuM che. prayojananA arthI AtmAonI pravRttimAM nimittabhUta evo saMdeha "A granthamAM A pramANa-nayonuM svarUpa haze ke nahi hoya ?" evA prakArano je arthasaMdeha thAya che; te arthasaMdehanI utpatti e ja AdivAkyaracanAmAM kAraNa che. sArAMza ke AdivAkyanI racanAmAM tame mAneluM prayojana' kAraNa nathI. paraMtu prayojananI pravRttimAM nimittabhUta evA arthasaMdehanI utpatti svarUpa "kAraNAntara' e kAraNa che. ema amArU baudhdhonuM kahevuM che. kAraNa ke A zAstra kholatAM ja joyuM che prayojanavALu AdivAkya jeoe evA prayojananA arthI AtmAone te AdivAkya vaDe batAvAyeluM prayojana A zAstramAM che ke nahIM? ityAdi vicArovALo saMzaya pragaTa thAya ja che ane AvA prakAranA saMzayathI teo te granthamAM pravRtti kare che. jema "dhAnyanI saMpatti Adi che phaLa jenuM' evI khetI AdimAM varasAda varase tyAre jema kheDuto pravRtti kare che, tema, eTale ke jyAre varasAda varase, khetI lAyaka bhUmi hoya, vAvavA yogya bIja-khAtara Adi hoya, tyAre kheDuta potAnA khetaramAM badhAM ja sAdhanothI khetI kare che paraMtu badhAnya pAkaze ke nahIM?' evo saMdeha manamAM hoya ja che. kAraNa ke khetI kare te badhAMne anAja pAke ja evo niyama nathI. tethI jema kheDuta saMzayathI khetImAM pravRtti kare che. tema prayojanano arthI AtmA saMdehathI A granthamAM pravRtti karaze. mATe AdivAkya prayojana mATe nathI paraMtu "arthasaMdeha' rUpa kAraNottara mATe che ane te arthasaMdeha' grantha pravRttinuM kAraNa che. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane arthanI vacce vAcyavAcakabhAva nAmanA saMbaMdhanI siddhi uttara - tamAro A saMzaya vyAjabI nathI. kAraNa ke prayojanane jaNAvanArA A AdivAkyanA upanyAsa (= AdivAkyanI racanA)thI pahelAM paNa sAdhaka pramANonA abhAve ane bAdhakapramANonA abhAve A AtmAne arthasaMdeha to saMbhavI zake che. arthAt 'AdivAkyanI racanA' karyA pUrve paNa A granthamAM A prayojana che ja evuM koI sAdhakapramANa paNa nahI hovAthI, tathA A granthamAM A prayojana nathI ja evuM koI bAdhakapramANa paNa nahI hovAthI, prayojana viSeno 'arthasaMdeha' to vAkyaracanAnI pUrve paNa AdivAkya vinA svataH pravezArthIone darekane hoya ja che. eTalA mATe to grantha hAthamAM laI khole che - vAMce che, jue che. mATe 'arthasaMdeha' sArUM AdivAkya nathI. atha tadA'sau prayojanasAmAnye sattvAsattvAbhyAM saMzayaH, pramAtArazca prAyaH prayojanavizeSArthina eva iti tadviSayasaMzayotpAdanAya yuktamevedamiti cet, na asyApi prAgeva bhAvAt / tathAhi pramAtA zAstramAtramapyAlo kyAnubhUtaprayojanavizeSeNa zAstreNA'sya varNapadavAkyakRtaM sAdharmyamavadhArya ca kimidamapi saprayojanam, aprayojanaM vA, ? saprayojanamapi kimasmadabhimatena tena tadvat kiM vAnyena ? ityAdi vAkyAlokanaM vinApi saMdigdhe / api ca tvanmate na dhvanirarthAbhidhAnadhurAM dadhAti / tatkathaM prayojanavizeSaviSayasaMdehotpAdane'pi pratyalaH syAt ? // 41 prazna :- 'AdivAkyanI racanA' pUrve prayojananA arthIjIvone 'arthasaMdeha' hoya ja che evI je tame (jainoe) upara vAta karI te barAbara che. paraMtu tyAre thayelo A saMdeha sAmAnya prayojanane viSe prayojananA hovA ane na hovAnA viSayano che. prayojananA sAmAnyapaNAno Avo saMdeha avazya vAkyaracanAnI pUrve hoya che. paraMtu evA prakAranA sAmAnya arthasaMdehathI pramAtAo granthamAM pravRtti karatA nathI. kAraNa ke ghaNuM karIne pramAtAo to vizeSaprayojananA ja arthI hoya che; tethI te vizeSaprayojananA viSayavALo saMdeha utpanna karavA mATe A AdivAkya racavuM e yogya ja che. bhAvArtha A pramANe che - AdivAkya prayojana mATe nathI paraMtu 'arthasaMdeha' mATe che. ema ame baudhdhoe jyAre kahyuM tyAre tame (jainoe) A sUtraracanA pUrve paNa arthasaMdeha hoya ja che evo je uttara Apyo te ucita nathI, kAraNa ke pUrve sAmAnya arthasaMdeha hoya che ane pramAtAo vizeSa arthasaMdehathI pravRtti kare che tethI pramAtAonI pravRtti mATe vizeSaprayojana viSayaka arthasaMdeha utpanna thavo jarUrI che, ane tenA mATe AdivAkyanI racanA jarUrI che ? uttara :- A vizeSaprayojana viSayaka arthasaMdeha paNa A AdivAkyanI racanA pUrve hoya ja che. te A pramANe - pramAtA pote A zAstramAtrane paNa joIne ja pUrve anubhavelAM Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 2 prathamapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA che vizeSa prayojano jenAM evAM bIjA zAstronI sAthe varNakRta, padakRta, ane vAkyakRta sAdharmsa joIne zuM A zAstra paNa vizeSa prayojanathI saprayojana che ke aprayojana che ? evo vizeSa prayojana viSayaka arthasaMdehane kare ja che. tathA A zAstra jo saprayojana che to paNa zuM e amArA mAnelA ISTa evA te prayojana vaDe prayojanavALuM che? ke anya prayojana vaDe prayojanavALuM che ? ityAdi vizeSa arthasaMdeha paNa AdivAkyanA avalokana vinA paNa pUrve hoI zake che mATe vizeSa arthasaMdeha sArU A AdivAkya che evo tamAro (baudhdhono) bacAva vyAjabI nathI. tathA vaLI tame upara batAvelI lAMbI lAMbI pakSonI hAramALAvALI carcA vaDe saryuM, kAraNa ke tamArA mate dhvani (zabda) arthane kahevAnI dhurAne ja dhAraNa karato nathI kAraNa ke tamArA mate to vikalpamAMthI zabda ane zabdamAMthI vikalpa ja utpanna thAya che. arthane to sparzato paNa nathI. to pachI "prayojanavizeSanA viSayavALA arthasaMdehane utpanna karavAmAM paNa samartha kema thaze ? mATe tamArI vAta asAra che. ___ arcaTazcarcacaturaH punarAha - iha prekSAvatAM pravRttiH prayojanavattayA vyAptA / tato yad niSprayojanam, na tat tairArambhaNIyam / yathA kAka-dantaparIkSA / tathA caitat - iti zAstrArambhapratiSedhAya prayujyamAnAyA vyApakAnupalabdherasiddhatodbhAvanArthamAdivAkyaM kartavyamiti / __ tadapyanupapannam, vAkyasya pramANatvenAnavasthitatayA prayojanavizeSasadbhAvaprakAzanasAmarthyazUnyatvAt tadasiddhimudbhAvayitumaparyAptatvAt // carcA karavAmAM potAnI jAtane atizaya catura mAnatA arjaTa nAmanA koI bauddhAcArya have kahe che ke - A bAbatamAM paMDitapurUSonI pravRtti prayojanavattAnI sAthe vyApta che. tethI je je zAstra nimprayojana hoya che te te zAstra te te paMDito vaDe amAraMbhaNIya hoya che. jema ke kAkadaMtaparIkSA. tenuM anumAna A pramANe - rUdra zAstra (pakSa), mAraHUrtha (sAdhya), prayoganajvati (hetu), A anumAnamAM sAdhya vyApya che ane hetu vyApaka che. jo ke tarkasaMgrahAdi nyAyanA granthomAM sAdhyane vyApaka ane hetune vyApya kahevAya che. tathA nyUnadezavRtti te vyApya ane adhikadezavRtti te vyApaka ema kahevAya che. paraMtu te nyAyanI paribhASA ahIM na samajavI. kAraNa ke "parvato vadviman dhUmata' ityAdi anumAnone sAme rAkhIne vyApya-vyApakanI uparanI vyAkhyA karAyelI che. te vyAkhyA sarvatra lAgu paDatI nathI. jema ke - "pRthvI, rUtaratrI, anyavattAt, mayaM sanIva: caitanyavarghI, siddha Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane arthanA saMbaMdhamAM arraTano pUrvapakSa ane khaMDana anaMtapujIvAn rmarahitatvAt, ityAdi anumAnomAM sAdhya-hetu samAnadezavRtti paNa hoya che ane vyApyuM vyAkhotIti vyApam - vyAyanI sAthe vyApIne rahenAra te vyApaka e arthathI hetu paNa vyApaka kahevAya, tathA hetuthI vyAnuM yogya: jANavAne yogya te vyApya. e arthane AzrayI sAdhya paNa vyApya kahevAya arthAt jANavA yogya te vyApya, jaNAvanAra te vyApaka. A arthane anusAre sAdhyane vyApya ane hetune vyApaka kahevAya. arthAt samavyApyavyApakamAM A artha lAgu paDe che. = je hetu pakSamAM na vartato hoya te 'asidhdha' hetvAbhAsa kahevAya che jema ke zabdaH muLa: cAkSuSAt ahIM cAkSuSatva hetu zabda nAmanA pakSamAM nathI mATe 'asidhdha' hetvAbhAsa kahevAya che. tevI rIte vyApaka evA hetunI pakSamAM anupalabdhi arthAt hetunu pakSamAM na hovuM te vyApakAnupalabdhi, A paNa asidhdha hetvAbhAsa kahevAya che. tethI jo A zAstramAM AdivAkya na lakhIe to prayojanane jaNAvanAra AdivAkya na hovAthI A zAstra prayojanarahita thAya, prayojanarahitatA eTale hetuno abhAva = vyApakAnulabdhi, jyAM jyAM pakSamAM vyApakAnulabdhi hoya tyAM tyAM 'zAstrAraMbha' nAmanA sAdhyano paNa pratiSedha ja thAya, ane ApaNe zAstramAM paMDitonI pravRtti to sAdhavI che. mATe 'zAstrAraMbhanA pratiSedha' mATe ja prayoga karAtI prayojanarahitatA nAmanI vyApakAnulabdhi e 'asidhdha' hetvAbhAsa che. ema vyApakAnulabdhi nAmanA asidhdha hetvAbhAsanI asidhdhatA avidyamAnatA jaNAvavA mATe ane te asidhdha hetvAbhAsatA dUra karavA mATe 'AdivAkya' karavuM ja joIe. A pramANe arcaTa nAmanA baudhdhamuninuM kahevuM che. 43 jaina - te upara jaNAvela arcaTamuninuM kathana vyAjabI nathI. kAraNa ke temanA mate zabda ane arthanI vacce tAdAtmya-tatkrutpatti ane vyAvyavAcakabhAva ityAdi saMbaMdhonI vikalatA hovAthI artha jaNAvavAmAM zabda e pramANa nathI. have jo zabda artha jaNAvI zakatA nathI to 'AdivAkya' lakhIzuM to paNa te AdivAkya A granthamAM 'prayojana vizeSano sadbhAva che' evA arthane prakAzita karavAnA sAmarthyathI zUnya ja hovAthI te vyApakAnupalabdhinI avidhamAnatA batAvavAmAM asamartha ja raheze mATe A arcaTamuninI vAta paNa ucita nathI. = A ja sUtra upara lakhAyelI paMDita zrIjJAnacaMdrasUrijIkRta 'TippaNI'mAM A vAta spaSTa samajAvI che ke, ahIM pratiSedhya 'AraMbhaNIya' che. AraMbhaNIyatvanuM vyApaka 'prayojanavattva' che. A zAstra AraMbhaNIya che prayojanavAn hovAthI, ahIM 'prayojanavattva' e vyApakanI anupalabdhi 'niSprayojJanatva' e hetuthI mULa TIkAmAM batAvI che. je je Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA nimprayojana hoya arthAt prayojanarahita hoya te te zAstra anAraMbhaNIya hoya che. A pramANe vyApaka evA prayojanavatvanI anupalabdhi thavAthI nivartamAna thatuM evuM vyApaka potAnA vyApya AraMbhaNIyatvane laIne ja rivartana pAme che. A anumAnamAM prayojanavattva e vyApaka che. te nivartana pAme to tenAthI vyApya A zAstranI "AraMbhaNIyatA' paNa nivartana pAme, ane tethI AdivAkya vyarthatAne pAme. tethI AvI vyApakAnupalabdhinI asiddhatA = avidyamAnatA mATe "AdivAkya' racAvuM joIe evI arcaTamuninI je dalIla che te vyAjabI nathI. kAraNa ke AdivAkya zabdAtmaka che. teonA mate zabda ane arthane koI saMbaMdha nathI. eTale zabdAtmaka AdivAkya prayojana vizeSanI sabhUti' prakAzita karavA samartha nathI. ityAdi rAmaTastu prakaTayati - yadyapIdaM vAkyamapramANatvAt prayojanopasthApanAdvAreNa niSprayojanatvasAdhanamasiddhaM vidhAtumadhIram / tathApi vidagdhaM saMdigdhaM kartum / saMdigdhAsiddhamapi ca sAdhanamagamakameva / yathA samucchaladdhavaladhUlipaTalaM dhUmatvena saMdihyamAnaM dhanaJjayasyeti / tadapyazastam, anupanyaste'pi prayojanavAkye'nubhUtapUrvaprayojanavizeSazAstrAntarasAdharmyadarzanena zAstrAmAtrAdapi niSprayojanatvagocarasaMdehasya sadbhAvAt / arcaTamuninI mAnyatAnuM jainadarzanakAre upara je khaMDana karyuM. temAM rAmaTa nAmanA koI bauddhamuni arcaTamuninA pakSano bacAva karatAM jaNAve che ke - jo ke amArA mate zabda ane arthane koI saMbaMdha na hovAthI zabda te apramANa che. eTale ja ame bauddho pratyakSa ane anumAna ema be ja pramANa mAnIe chIe. Agamane pramANa mAnatA nathI. eTale ja "AdivAkya' pramANa nathI. arthAt AdivAkya apramANa che. tethI prayojana batAvavA dvArA niSThayojanatva rUpa vyApakAnupalabdhi hetunI asiddhatA karavAne mATe te AdivAkya asamartha che. bhAvArtha evo che ke jo AdivAkya sapramANa hota to te prayojanavattvane batAvata, ane prayojanavattvane batAvata eTale niSpayojanatva rUpa vyApakanI anupalabdhi ahIM nathI paNa vyApakanI upalabdhi che ema paNa batAvata. eTale prayojana batAvavA dvArA nimprayojana-rUpa je vyApakAnulabdhi hetu che tenI asiddhatA batAvata, paraMtu te AdivAkya ja apramANa che te kaMI batAvI zakatuM ja nathI. tethI niSpayojana- rUpa vyApakAnupalabdhinI asidhdhatA (A granthamAM prayojanavasva rUpa vyApaka nathI ema nahi. paraMtu vyApaka-prayojanavattva che evuM) batAvI zakatuM nathI. tevuM batAvavAne AdivAkya asamartha che. tathApi vyApakAnulabdhine saMdehAtmaka karavAne samartha che. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda ane arthanA saMbaMdhamAM rAmaTamunino pUrvapakSa ane khaMDana jema hetunu pakSamAM na ja hovuM' te asidhdha hetvAbhAsa kahevAya ane A hetvAbhAsa sAdhya sidhdha thavA deto nathI eTale sAdhyano agamaka che. tenI jema "je hetu pakSamAM che ke nahi ? teno saMdeha hoya" nirNaya na hoya to te hetu saMdigdhAsidhdha kahevAya che ane te paNa sAdhyano agamaka ja manAya che. ahIM 'AdivAkya' jo pramANa hota to prayojanano sadbhAva prakAzita karata, tethI 'niSprayojanatva' rUpa vyApakAnupalabdhinI asidhdhatA sAbita karata, ane ema asidhdha hetvAbhAsa thavAthI 'anAraMbhaNIyatva' sAdhya sidhdha na thavA deta, paraMtu AdivAkya pramANa nathI eTale A badhu bhale thatu nathI tathApi 'AdivAkya' mukavAthI A zAstramAM 'niSprayojanatva' rUpa vyApakAnupalabdhino saMdeha avazya karAve che. tame 'AdivAkya' A granthamAM muko eTale te vAkyane joIne ja paMDita purUSone ema zaMkA thAya ke A zAstra zuM 'niSprayonanatva' vyApakAnulapalabdhivALuM che ke niyoganavarahita che. Avo saMdeha to AdivAkya karAve ja che ane tethI paNa 'anAraMbhaNIya' sAdhya siddha thatuM aTake ja che. mATe AdivAkya jarUrI che. jema ke - 45 AkAzamAM uchaLatI dhoLI dhoLI dhULano samUha je dekhAya, tene ja 'zuM A dhUma haze ?' ema dhUmapaNe saMdeha karAya teTalA mAtrathI te dhanaMjayano (agnino) gamaka banI jato nathI. eTale ke dhUmapaNe zaMkAzIla banelo ane hakIkatathI je dhUmarUpa nathI tevo dhUlipaTala jema agnine jaNAvI zakato nathI. tema A granthamAM 'niSprayojanatva' rUpa vyApakAnupalabdhi che ke nahi evo saMdeha utpanna karatuM A AdivAkya paNa niSprayojanatvathI sidhdha thatAM 'anAraMbhaNIyatva' sAdhyanuM gamaka banaze nahi. mATe AdivAkya karAvuM joIe ke jethI hetu zaMkAzIla banatAM anAraMbhaNIyatva sAdhya sidhdha na thatAM graMtha AraMbhaNIya bane. jaina - rAmaTamuninI A yukti paNa prazaMsanIya nathI. kAraNa ke A zAstramAM 'AdivAkya' na mukIe to paNa pUrve anubhavelA prayojanavizeSavALAM zAstrAntaronI sAthe prakRtazAstramAM sAdharmsa joIne paNa 'niSprayojanatva' viSayaka saMdeha to thaI zake che. sArAMza ke AvA prakAranA 'niSprayojanatva'nA saMdeha mATe AdivAkyanI jarUrIyAta nathI. kAraNa ke AdivAkya nahi hoya to paNa A zAstranuM zAstrAntaronI sAthe sAdharmsa joIne paNa saMdeha to ApoApa thaI zake che. vaLI tamArA baudhdhanA mate to zabdano arthanI sAthe koI saMbaMdha na hovAthI jema AdivAkya asidhdhatA na jaNAvI zake tema A AdivAkya saMdeha paNa na ja jaNAvI zake ityAdi. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 prathamapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA nanu yadyevamAdivAkyaM parAkriyate, na tahIdaM bhavadbhirapi kartavyamiti cet ? naivam - kartavyaM ca taM prati, yo nAnyathA prayojanaM vidAJcakAra, vAcyavAcakotpattisamayasambhUSNuzaktisvabhAvasyA'bAdhitatayA'nubhavena citrajJAnarUpaspaSTadRSTAntAvaSTambhena ca kRtavirodhaparihAratvAd nityAnityasya vAcyavAcakAbhyAM kathaJcidbhinnasya sAmAnyavizeSobhayasvabhAvavastugocaroparacitasaGketAbhivyaktasya vAcyavAcakabhAvasambandhasya balena zabdAnAmarthasya pratipAdakatvaM pratipadya prAmANyaM cAGgIcakAra / etacca yathAsthAnaM samarthayiSyate / yaH punaranyathA'pi prayojanamajAnAd, yazca zabdavizeSaNaM pramANatvena nA'maMsta, tau prati na kartavyaM ca - ityanekAnto vijayate // 1 // baudhdha - jo AdivAkya vinA A zAstrano zAstrAntaronI sAthe samAnabhAva joIne ja saMdehAdi thatAM hoya ane A rIte tame jaino AdivAkyanuM jo khaMDana ja karo cho. to AdivAkya tamArA vaDe zAstromAM kema karAya che ? jaina - AvI zaMkA karavI nahi. kAraNa ke je zrotAgaNa anyathA = AdivAkya vinA prayojana na samajI zake, ane zabdo arthanuM pratipAdana kare che ema mAne che arthAt zabdo ane arthanI vacce vAcyavAcakabhAva saMbaMdha che, evuM svIkArIne zabdonI pramANatA aMgIkAra kare che. tevA zrotAgaNa pratye A AdivAkya amArA vaDe svIkArAya che. A uttaramAM zabdo artha pratipAdana karavAnI zakti dharAve che ane tethI zabdo pramANa che evuM je zrotAgaNa mAne che. ema bIjo poInTa granthakAre je jaNAvyo che te vadhAre spaSTa kare che ke - (1) jyAre vAcya padArtha utpanna thAya tyAre vAgyapadArthamAM, ane jyAre vAcaka zabda utpanna thAya tyAre vAcakazabdamAM, pota-potAnI utpattinA kALe ja, potAnI sAthe ja utpanna thavAvALo zaktisvabhAva varte che. A vAcya mATe A ja vAcaka zabda vaparAya, ane A vAcakathI A ja vAcya oLakhAya evo zaktisvabhAva te te banne vAcyavAcaka jyAre utpanna thayA tyArathI sAthe ja utpanna thayo che. A bAbatamAM abAdhita tevA prakArano anubhava jagatunA jIvamAtrAmAM hovAthI, ane raMgaberaMgI padArthanuM aneka raMgovALuM citrajJAna svarUpa je spaSTa udAharaNa che tenA AdhArathI, dharmottarAnuyAyIoe pahelAM je virodha batAvyo hato teno parihAra karAto hovAthI arthAt koI paNa jAtano virodha Avato na hovAthI vAcya-vAcakamAM Avo zaktisvabhAva utpattikAlathI ja che. jema citrajJAnamAM paraspara virodhI raMgo sAthe maLIne banelA citraraMganuM jJAna Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdivAkyanI sArthakatA 47 avirodhI kahevAya che. A baudhdhane sammata udAharaNathI vAcya-vAcakamAM evo zakitasvabhAva che ke je pratiniyata arthane ja zabda jaNAve che ane ghaTa zabdathI ghaDo ja jaNAya, tathA ghaDAne oLakhavA ghaTa zabda ja vaparAya, Avo A be vacce "vAcyavAcakabhAva saMbaMdha' che evo jaganA jIvamAtrane koI paNa jAtanA bAdha vinA anubhava paNa che. (2) nityanityastha = vaLI A "vAvAcakabhAvasaMbaMdha' te nitya paNa che ane anitya paNa che. A saMbaMdha anAdikALathI che ane anaMtakALa sudhI raheze mATe dravyathI nitya che ane te te paryAyano nAza thaye chate tattat saMbaMdhI saMbaMdha nAza paNa pAme che. mATe anitya paNa che. baudhdha pUrve pADelA nitya-anitya pakSamAM je doSo ApyA che. te khoTA che kAraNa ke ekAntanitya ke ekAnta anitya mAnavAmAM Ave to ja te doSo Ave che. vaLI ubhayanA milanamAM je DabaladoSanI vAta teoe karI che. te paNa khoTI che, kAraNa ke banne ekAttavAdo bhegA thAya to DabaladoSa Ave, paraMtu apekSAvizeSe banne vAdo bhegA thAya to ekapaNa doSa na Ave, kAraNa ke ekAntavAdamAM je doSo Ave che te sAthe bIjo vAda nathI mAnyo mATe ja te doSo Ave che. ubhayAtmaka vastu mAnatAM koI doSa Avato nathI. (citramAMno 17mo pakSa ghaTe che) (3) vAcavavAo thajhimitrazya, vaLI A "saMbaMdha" vAcyapadArthathI ane vAcakazabdathI kathaMcibhinna che, (arthAt kathaMcit abhinna paNa che) teoe ApelA doSo ekAtabhinna ke ekAntAbhinnamAM ghaTe che. kathaMcibhinna mAnavAmAM sarva doSo TaLI jAya che. (citramAM Apelo 18mo pakSa nirdoSa che) (4) sImAvizeSomasvimavevastuvara parataratAmitrae = vaLI A "saMbaMdha" sAmAnya ane vizeSa ema ubhaya svabhAvavALI vastune jaNAvavAthI pragaTa thayelA saMketathI abhivyakta thayelo che. eTale ke A vAcyavAcaka bhAvavALo saMbaMdha saMketathI sahakRta che ane te saMketa ubhayAtmaka vastune jaNAvanAro che, tethI eka ghaTazabdano saMbaMdha vivakSitaghaTavizeSa sAthe paNa che. eTale vivakSita ghaTavizeSane to te jaNAve ja che chatAM te vizeSaghaTa nAza pAmavA chatAM bIjA sarvaghaTane jaNAvavAno saMbaMdha jIvita rahe che. kAraNa ke A saMbaMdha sAmAnya saghaLI ghaTajAtine paNa jaNAve che ane ghaTavizeSane paNa jaNAve che. AvA prakAranA upara jaNAvyA mujabanA cAra vizeSaNovALA evA vAcyavAcakabhAvasaMbaMdha" nA baLa vaDe ja zabdonuM arthapratipAdakapaNuM svIkArIne ame zabdonuM pramANapaNuM svIkAryuM che. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 prathamapariccheda-sUtra-2 ratnAkarAvatArikA A saMbaMdha vAcya-vAcakanA utpattikALe sAthe ja utpanna thAya che. nityAnitya che. kathaMcit bhinnabhinna che. ubhayAtmaka vastune jaNAvanAra che. A badhI carcA A ja granthamAM AgaLa-AgaLa yathAsthAne batAvAze. baudhdhadarzananI ekAttadaSTi hovAthI khoTI rIte doSo apAyA che. jo vastusvarUpane anekAntadaSTithI jovAmAM Ave to koI doSa Ave nahIM. mATe je zrotAgaNa AdivAkya vinA prayojana na jANI zake ane zabdane arthanA pratipAdaka tarIke pramANabhUta mAne che te zrotAgaNa pratye ame granthanI AdimAM prayojana jaNAvavA mATe AdivAkya" avazya kahIe chIe. paraMtu je zrotAgaNa AdivAkya vinA paNa zAstrAntaronI sAthe A zAstranuM sAdharmAdi dekhIne svayaM prayojanane jANI le che te, tathA jeo zabdane pramANa tarIke nathI mAnatA, te banne zrotAgaNa pratye zAstranI AdimAM A prayojana vAkya' na karavuM joIe ema paNa ame mAnIe chIe. A pramANe zrotAgaNanI pAtratA joIne ja AdivAkya kartavya paNa che ane akartavya paNa che ema anekAntavAda ja kharekhara vijayavaMta che. / 1 // have prAraMbhamAM pramANanuM lakSaNa jaNAve che. atha pramANasyAdau lakSaNaM vyAcakSate - svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam // 2 // atra cAdagdhadahananyAyena yAvadaprAptaM tAvad vidheyam - iti vipratipannAnAzritya svaparetyAdikam, avyutpannAn prati pramANam, pramANaprameyApalAyinastUddizya dvayamapi vidheyam, zeSaM punaranuvAdyam / tatra pramANamiti prAgvat / svamAtmA jJAnasya svarUpam / para: svasmAdanyaH artha iti yAvat / tau vizeSeNa yathAvasthitasvarUpeNa avasyati nizcinotItyevaM zIlaM yat tat svaparavyavasAyi / svano eTale jJAnano, ane parano eTale padArthano, ema ubhayano nizcaya karAvanArUM je jJAna te jJAna pramANa kahevAya che. je je darzanakAro je je vastune mAnatA nathI te te darzanakArone samajAvavA mATe te te pado sUtrakAre sUtramAM kahyAM che, tene vidheya kahevAya che, kAraNa ke samajelI vastu samajAvavAnI hotI nathI, paraMtu je na samajAI hoya te vastu ja samajAvavAnI hoya che. jema agni balelAM (rAkha thayelAM) kASThane bALatI nathI, paraMtu adagdha (nahI baLelAM) Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "jJAna" e ja pramANa che. tenuM nirUpaNa kASThane ja bALe che. te nyAyane anusAra je vAdIone je viSaya amAnya che te vAdIone te te viSaya samajAvavA mATe te te pado vidheya (kartavya) bane che. (1) keTalAka darzanakAro (naiyAyika-vazeSiko) jJAnane paraprakAzaka mAtra mAne che. eTale jJAnathI ghaTa-paTa padArtho jaNAya che paraMtu jJAna svayaM jaNAtuM nathI jJAnane jANavuM hoya to samayAntaravartI ItarajJAnathI prathamajJAna jANI zakAya che eTale jJAna svaprakAzaka nathI AvuM mAnanArA darzanakArone samajAvavA mATe mULa sUtramAM "sva" zabda vidheya che. (2) keTalAka darzanakAro (jJAnamAtravAdI baudhdho) A jagatamAM jJAna mAtra ja che parapadArtha kaMI che ja nahi evuM mAnanArA yogAcAravAdI baudhdhane samajAvavA "para" zabda vidheya che ema jANavuM. A ja hakikata TIkAmAM jaNAve che ke ahIM "adagdhadahana' nA nyAye eTale agni na baLelAne ja bALe che e nyAye jeTaluM jeTaluM "aprApta arthAt ajJAta' che tene samajAvavA mATe teTaluM teTaluM vidheya samajavuM kAraNa ke baLelAne bALavuM jema nirarthaka che tema je vAdIo je viSaya mAnatA hoya te vAdIone te viSaya jaNAvavo nirarthaka che, mATe jJAnane svavyavasAyi mAnavAmAM, ane jJAna paraprakAzaka paNa che e mAnavAmAM je vAdIo vivAdavALA che, teone AzrayIne mULasUtramAM anukrame "sva-para" ityAdi pado kahela che tathA - (3) je ziSyo "avyutpanna' che, pramANa kone kahevAya te jANatA nathI tevA avyutpanna (pramANanA svarUpanA ajANa) ziSyone samajAvavA mATe mULasUtramAM "praHIST' zabda vidheya samajavo, je jJAna sva-paranuM prakAzaka hoya che te jJAna pramANa kahevAya che ema A pada vaDe pramANanuM lakSaNa (svarUpa) samajAvyuM, tathA - (4) je darzanakAro pramANa ane prameya A banneno apalApa kare che. evA sarvazUnyatAvAdI mAdhyamika baudhdha Adine samajAvavA mATe banne pado vidheya che. tyAM prameyane samajAvavA "vapara' zabdo che ane pramANane samajAvavA 'pramAA ' zabda che. A pramANe je je darzanakArone je je viSaya amAnya hoya teone te te viSaya samajAvavA mATe mAthadana' nA nyAye te te pado vidheya samajavAM ane je viSaya teone mAnya hoya tene samajAvanArAM sUtragata pado te vAdIne AzrayI anuvAdya samajavAM, vAdIe mAnelI vAtanuM anuvAdana = pratipAdana mAtra karanArAM samajavAM. vidheya = amAnya vastune mAnya karAvavA yathArtha nirUpaNa karavuM. anuvAdya = mAnya vastune spaSTapaNe punaH pratipAdana karavuM. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda-sUtra-2 ratnAkarAvatArikA ahIM '' zabdano artha pahelA sUtramAM AvI gayo che. "pramIyate thaI nena rUti pramANam' artho jenA vaDe jaNAya te pramANe, tyAMthI jANI levo. vAraMvyavasAyi = padano artha A pramANe jANavo - eTale jJAna pote, eTale ke jJAnanuM ja svarUpa te sva, TIkAmAM mAtmA ema je lakhyuM che tyAM mAtmA eTale jIva artha na karavo, kAraNa ke ahIM jJAnanuM pratipAdana cAle che mATe AtmA = jJAna pote, ema jJAnAtmakajJAnamaya je svarUpa te, evo artha karavo. 'para - eTale svathI (jJAnathI) anya evA artho-padArtho-ghaTa-paTa Adi, te banne stra ane pa (jJAna ane padArtho)no vi = vizeSa karIne arthAt yathAvasthita svarUpe = jema che tema, nirNaya karAvavAnA svabhAvavALuM je jJAna te "svapa2vyavasAyi' jJAna kahevAya che. AvA prakAranA te jJAnane pramANa kahevAya jJAyate prAdhAnyena vizeSo gRhyate'nena iti jJAnam / etacca vizeSaNam - ajJAnarUpasya vyavahAradhUrAdhaureyatAmanAdadhAnasya sanmAtragocarasya svasamayaprasiddhasya darzanasya, sannikarSAdezcAcetanasya naiyAyikAdikalpitasya prAmANyaparAkaraNArtham / tasyApi ca pratyakSarUpasya zAkyai nirvikalpakatayA prAmANyena jalpitasya, saMzayaviparyayAnadhyavasAyAnAM ca pramANatvavyavacchedArthaM vyavasAyIti / spaSTaniSTaGkayamAnapAramArthikapadArthasArthaluNTAkajJAnAdvaitAdivAdimatamatyasituM pareti / nityaparokSabuddhivAdinAM mImAMsakAnAm, ekAtmasamavAyijJAnAntarapratyakSajJAnavAdinAM yaugAnAm, acetanajJAnavAdinAM kApilAnAM ca kadAgrahagrahaM nigrahItuM sveti / / koI paNa padArthamAM sAmAnya ane vizeSa ema be prakAranA dharmo hoya che. te dvividha dharmamAMthI pradhAnapaNe-mukhyatve vizeSadharma jaNAya jenA vaDe te jJAna kahevAya che. jJAna vaDe jyAre vizeSa dharmo jaNAya che tyAre sAmAnya-dharmo paNa temAM avazya jaNAya ja che paraMtu te gauNatayA jaNAya che ane darzanakALe sAmAnyadharmo pradhAnatayA jaNAya che. vizeSadharmo gauNapaNe jaNAya che. mATe ja TIkAkAre TIkAmAM prAdhAnyana' zabdano prayoga karyo che. pradhAnapaNe vizeSa jaNAya te jJAna kahevAya che. sva-para-vyavasAyinam sUtramAM ekeka padono ullekha zA mATe karyo che. te TIkAkArazrI anittama padathI zarU karIne spaSTa kare che ke (1) mUlasUtramAM jJAnam evuM je vizeSaNa vAcI pada che te darzanane ane sakiryAdine pramANa na kahevAya te jaNAvavA mATe che. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanuM lakSaNa tathA tenA eka eka padanI sArthakatA darzana kevuM che ? te jaNAvavA mATe kramazaH darzana padanAM cAra vizeSaNo che. (1) jo ke darzanathI sAmAnyadharmono bodha thAya che tathApi vizeSadharmono bodha na thato hovAthI jema mANasa pAse alpadhana hovA chatAM te dhana alpa hovAthI nirdhana kahevAya che, tathA jema alpajJAnavAlo ajJAnI kahevAya che, tema A darzana paNa alpabodha svarUpa hovAthI (jJAnathI bhinna arthAt) ajJAnAtmaka che. ajJAna rUpasya Avo A prathama vizeSaNano artha thayo. tathA vyavahAradhurAnI agresaratAne dhAraNa nahi karanArUM A darzana che. jema ke dUra gharanA khuNAmAM kALu rajju paDela che te joIne zuM A sarpa che ke rajje che evo saMzaya thAya paraMtu jyAM sudhI nirNaya na thAya tyAM sudhI rajju mAnIne pravRtti ke sarpa mAnIne nivRtti thatI nathI. eTale pravRtti ke nivRtti svarUpa vyavahAra karAvavA saMbaMdhI purAnI agresaratA jemAM nathI evuM A darzana che. kAraNa ke darzana sAmAnyabodharUpa hovAthI pravRttinivRtti karAvavAmAM asamartha che. A vyavahAra pUrA ItyAdi bIjuM vizeSaNa thayuM. 51 tathA 'A kaMIka che' eTalI vastunI sattA (vidyamAnatA) mAtrane ja jaNAvanArUM A darzana che A sanmAtra zocaraNya trIjuM vizeSaNa che ane svasamayamAM (jainadarzanamAM) ja A prasiddha che. prathama sAmAnyopayoga pachI vizeSopayoga, nirAkAropayoga tarIke jainadarzanamAM ja prasidhdha evuM darzana che. A darzana sAmAnyadharmanuM jJAna karAvanAra hovA chatAM paNa pravRtti-nivRttimAM asamartha hovAthI tathA vizeSa dharmonuM jJAna karAvanAra na hovAthI pramANa manAtuM nathI. A svasamaya prasiddhasya cothuM vizeSaNa che tevA prakAranA darzananI pramANatAnA vyavaccheda mATe sUtramAM 'jJAnam' pada kahyuM che. tathA naiyAyikoe kalpelA ajJAnAtmaka evA sannikarmAdine pramANatA AvI na jAya te mATe paNa A jJAna pada kahyuM che. indriyo ane viSayono je saMyoga te sajJikarSa kahevAya che. tenA saMyoga, saMyuktasamavAya ityAti cha bhedo naiyAyiko mAne che. indriyo paNa pudgalonI banelI che ane tenAthI jaNAtA viSayo paNa paudgalika che. tethI teono saMyoga paNa paudgalika che mATe acetana che ane acetana vastu pravRtti-nivRtti karAvavAmAM asamartha che. mATe te sazikaudi paNa pramANa nathI. e jaNAvavA jJAna pada che. sArAMza ke alpajJAnasvarUpa, vyavahAranI dhurAnI agresaratAne dhAraNa nahi karanAra, sattA mAtrane jaNAvanAra, ane jainadarzanamAM ja prasidhdha evA darzanopayoganuM ane naiyAyikAdi vaDe kalpAyelA, acetanAtmaka, evA sakSikadinuM pramANapaNuM dUra karavA mATe jJAna padanuM kathana che. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 2 prathama pariccheda-sUtra-2 ratnAkarAvatArikA (2) vyavasAyi evuM pada zA mATe kahyuM che ? te jaNAve che ke - tathApi = te jJAnamAM paNa je pratyakSAtmaka jJAna che, temAM paNa nirvikalpakapaNAvaDe je pratyakSajJAna che ke je zAkyo (baudhdho) vaDe pramANa tarIke manAyela che teno, tathA saMzaya-viparyaya - ane anadhyavasAyAtmaka traNa ajJAnono, pramANa tarIke vyavaccheda karavA mATe vyavasAya pada sUtramAM kahela che. 'vyavasAyi' eTale nirNayAtmaka jJAna, vastuno yathArtha nirNaya karAvanArUM, "A sarpa ja che athavA A rajju ja che" evuM je jJAna te ja yathArtha pravRtti-nivRtti karAvanArUM che. mATe pramANa che. tethI baudhdho vaDe je nirvikalpakazAnane - "A kaMIka che' evA sAmAnyajJAnane je pramANa manAyuM che te barAbara nathI. kAraNa ke AvuM nirvikalpakajJAna nirNayAtmaka na hovAthI pravRtti-nivRtti karAvatuM nathI. tathA saMzayajJAna DolAyamAna hovAthI, viparyajJAna ayathArtha hovAthI, ane anadhyavasAyajJAna nirvikalpakatulya hovAthI A traNe jJAno yathArtha nirNayAtmaka nahI hovAthI ajJAnAtmaka che. pravRtti-nivRtti karAvavAmAM asamartha che. mATe pramANa nathI. te 1 + 3 = cArenI pramANatA dUra karavA mATe "vyavasAyi' padanuM kathana che. nirNayAtmaka jJAna pravRtti-nivRttikSama hovAthI pramANa che. (3) para padanA kathananuM kAraNa jaNAve che ke spaSTapaNe sAbita thatA evA, ane pAramArthika (yathArtha-satya) evA ghaTa-paTAdi padArthonA sArtha (samUha)nA luMTAka (luMTArAnahi mAnanArA-apalApa karanArA) evA jJAnAdvaitavAdI, AdizabdathI brahmAdvaitavAdI vigere vAdIonA matane dUra karavA mATe para evuM pada kahyuM che. AtmAmAM ghaTa-paTa viSayakajJAna utpanna thAya che. mATe jJAna e jema sat che. tevI ja rIte ghaTa-paTa-naTa ityAdi Seya padArtho paNa jagatumAM spaSTapaNe utpanna thatA ane vinAza pAmatA dekhAya che. tenA vaDe ja jalAdhAra-zarIrAcchAdana-nRtyakalA AdinA yathArtha vyavahAra thAya che. mATe te jhAMjhavAnA jaLanI jema asatuM nathI paraMtu pAramArthika che chatAM te padArthonA samUhano lopa karanArA ane jJAnamAtra ja jagatu che athavA brahmamAtra ja jagatu che ityAdi zabdo dvArA mAtra jJAnane mAnI zayano apalApa karanArA yogAcAravAdI baudhdho ane brahmAdvaitavAdI vedAtiono mata pramANabhUta nathI, kAraNa ke zeya vagara jJAna thAyaja kevI rIte ? jo joyA vinA bhramamAtrathI ja jJAna thatuM hoya to ghaTamAM paTabuddhi, ane paTamAM ghaTabuddhi kema thatI nathI? mATe zeyapadArtho pAramArthika che A pramANe te ekAttavAdIonA matanuM khaMDana karavA mATe "para' zabda lakhIne jJAnathI para evA ghaTa-paTAdi padArtho satya che ema jaNAve che. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanuM lakSaNa tathA tenA eka eka padanI sArthakatA 53 (4) sva padanA kathananuM kAraNa jaNAve che ke jJAna (budhdhi) sadA parokSa ja hoya che ema kahenArA mImAMsakonA, ekanA eka AtmAmAM (samayAntare) samavAyasaMbaMdhathI thanArA jJAnAtaravaDe prathamasamayanuM jJAna pratyakSa thAya che evuM kahenArA yogadarzana (nyAyadarzana)vALA naiyAyikonA, ane jJAna haMmezAM (acetana evI prakRtimAMthI janme che mATe) acetana ja che evuM kahenArA sAMkhyonA kadAgraha svarUpa AgrahavizeSano nigraha karavA mATe "va' padanuM uccAraNa che. mImAMsako ema mAne che ke ghaTa-paTAdi Seya padArtho jJAnathI jJAta thAya che. paraMtu jJAna pote koInAthI jJAta thatuM nathI mATe jJAna nityaparokSa ja che. arthAt jJAna aprakAzita ja rahe che. niyAyiko ema mAne che ke ghaTa-paTAdi padArtho jema jJAnathI jaNAya che. tema jo te jJAnane jANavuM hoya to te jJAnane jANavAnI jijJAsA thavAthI te ja AtmAmAM samayAMtare samavAya saMbaMdhathI bIju jJAna (jJAnAntara) utpanna thAya che, ane te jJAnAntara prathamajJAnane prakAzita kare che. paraMtu prathamajJAna svayaM prakAzita thatuM nathI. ema bIjA jJAnane jANavAnI jijJAsA thAya to trIju jJAna paNa thAya che. sAMkhyo ema mAne che ke purUSa-prakRti be tattva che. purUSa cetana ane prakRti acetana (jaDa) che. jaDa evI te prakRtimAMthI budhdhi (jJAna) utpanna thAya che. A traNe pakSonA kadAgrahone dUra karavA mATe mULa sUtromAM 4 pada kahyuM che. jJAna e dIpakanI jema svayaM prakAzaka che. samagralakSaNavAkyaM tu paraparikalpitasyArthopalabdhihetutvAdeH pramANalakSaNatvapratikSepArtham / tathAhi - arthopalabdheranantarahetuH paramparAheturvA vivakSAJcakre ? paramparAhetuzcet tarhi indriyavadaJjanAderapi praamaannyprsnggH| athAnantaraheturindriyameva pramANam, tat kiM dravyendriyaM bhAvendriyaM vA / dravyendriyamapyupakaraNarUpam nirvRttirUpaM vA ? na prathamam, tasya nivRttIndriyopaSTambhamAtre caritArthatvAt / nApi dvitIyam, tasya bhAvendriyeNArthopalabdhau vyavadhAnAdAnantaryA'siddheH / bhAvendriyamapi labdhilakSaNaM upayogalakSaNaM vA ? na paurastyam, tasyArthagrahaNa-zaktirUpasyArthagrahaNavyApAraspeNa tena vyavadhAnAt / udIcInasya tu pramANatve'smallakSitameva lakSaNamakSarAntarairAkhyAtaM syAt / na ca - nAstyevAmUdRzamindriyamiti bhautikameva tat tatrAnantaro hetuH iti vaktavyam, vyApAramantareNAtmanaH svArthasaMvitphalasyAnupapatteH / na hyavyApRta AtmA sparzAdiprakAzakaH, suSuptAvasthAyAmapi prakAzaprasaGgAt / na ca tadAnImindriyaM nAsti, yatastadabhAvaH syAt / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 4 prathamapariccheda-sUtra-2 ratnAkarAvatArikA lakSaNane batAvanAruM samagra evuM A sUtra paradarzanakAroe kalpelA 'arthopalabdhimAM je hetu hoya che. te pramANa' ityAdi pramANanA lakSaNanuM khaMDana karavA mATe che. naiyAyikavaizeSiko pramANanuM lakSaNa evuM jaNAve che ke - 'arthopatnazcita pramaUTY' arthano bodha thavAmAM je hetu te pramANa kahevAya che ema mAne che. tyAM ame (jaina) te naiyAyikone puchIe chIe ke A sUtramAM mukelA hetu zabdathI tame zuM anantarahetu kaho cho ke paraMparA hetu kaho cho ? jo "paraMparA hetu' kaho to jJAna utpanna thavAmAM cakSu vigere indriyo jema paraMparAe kAraNa che. tema cakSumAM aMjAtu aMjana paNa paraMparAe kAraNa che. aMjana cakSunI nirmaLatA kare che ane cakSunI nirmaLatA jJAna utpanna kare che. mATe aMjana paNa nirmaLatA utpanna karavA dvArA paraMparAe jJAnanuM kAraNa bane ja che. ahIM aMjanAdimAM vaparAyelA AdizabdathI zeSa indriyonI nirmaLatAmAM hetubhUta auSadha samajI levA mATe aMjanAdine paNa tamAre pramANarUpa mAnavAno prasaMga Avaze. have arthabodha thavAmAM paraMparAhetu na kaho ane anantarahetu eTale sAkSAtuhetu jo kaho ane te sAkSAt hetu indriya ja che paraMtu aMjanAdi nathI ema mAnI indriyane ja pramANa jo kaho to zuM te dravyendriya kaho cho ke bhAvendriya kaho cho? ane dravyendriya jo kaho to paNa zuM upakaraNa indriya kaho cho ke nivRtti indriya kaho cho ? A zarIramAM pudgalonI banelI je Indriya te dravyendriya kahevAya che tenA be bhedanivRtti ane upakaraNa, nivRttinA be bheda-bAhya ane atyaMtara, viSaya jANavAnI AtmAmAM rahelI je zakti te bhAvendriya, tenA be bheda che - labdhi ane upayoga, tethI ekeka indriyanA bhedo A pramANe thAya che - (1) je bahAra AkArarUpe kAna-nAka-AMkha dekhAya che te bAhya-nivRtti dravyendriya myAna jevI che, aMdaranI indriyanuM rakSaNa mAtra kare che. (2) je aMdara AkArarUpe che. je viSaya jANavAmAM madadagAra thavAnuM kAma kare che. te atyaMtara nivRtti dravyendriya asi (talavAra) samAna che. | (3) je aMdara AkArarUpa a.ni.dravyendriya che. temAM rahelI viSaya jaNAvAnI je zakti te upakaraNa indriya che. A asidhArA samAna che. A traNe indriyo pudgalasaMbaMdhI che mATe dravyendriya che. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiyAyika ane vaizeSike karelA pramANanA lakSaNanuM khaMDana indriya bAhya 1 myAna jevI nivRtti dravyendriya upakaraNa 3 dhAra jevI atyaMtara 2 talavAra jevI labdhi 4 = bhAvendriya talavAra calAvavAnI kaLA jevI (4) AtmAmAM rahelI viSaya jANavAnI je zakti te labdhi bhAvendriya, A asi calAvavAnI AtmAmAM rahelI kalA samAna che. 55 (5) AtmAmAM rahelI viSaya jANavAnI je zakti che teno vaparAza karavo te upayoga bhAvendriya che. A asinI kaLAno upayoga karavA samAna che. A cAra ane pAMca naMbaranI indriyo Atmazakti hovAthI bhAvendriya che. upayoga 5 kaLAnA vaparAza jevI tame uparokta indriyomAMthI kaI indriyane jJAnanI prAptimAM anaMtarahetu = sAkSAt kAraNa kaho cho ? na prathamam upakaraNa indriya nAmano pahelo pakSa (koSThakamAMnI trIjI indriya) kaho to te ucita nathI. kAraNa ke te upakaraNa indriya (pudgalanI banelI ane aMdara rahelI atyaMtara nivRtti indriyamAM zaktisvarUpa je indriya che te) to aMdara rahelI atyaMtara nivRtti dravyendriyanA AlaMbanamAtramAM ja caritArtha che. eTale ke a. nivRtti dravyendriyanI zakti mAtra che. tenA ja AlaMbane rahelI che. svataMtra judI indriya nathI. mATe nivRtti indriyanuM je hamaNAM khaMDana karAze te ja khaMDana ahIM jANI levuM. nApi dvitIyam = bIjo pakSa = atyaMtara nivRtti dravyendriya (koSThakanI apekSAe be naMbara) jo arthanI upalabdhimAM kAraNa che. ema jo kaho to te paNa ucita nathI. kAraNa ke A indriya pudgalanI racanA rUpa hovAthI bhAvendriya dvArA ja arthabodha karAvavAmAM kAraNa che. pudgalanI indriya sIdhesIdhI AtmAne bodha karAvI zakatI nathI. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 prathama pariccheda-sUtra-2 ratnAkarAvatArikA vacce bhAvendriyano sahAro levo ja paDe che. A pramANe bhAvendriya dvArA arthabodha karAye chate te bhAvendriya vyavadhAna rUpa banavAthI A atyaMtara nivRtti dravyendriyanI arthabodha karAvavAmAM anantaratA" sidhdha thatI nathI. have bhAvendriya arthabodha karAvavAmAM anaMtara kAraNa jo kaho to zuM labdhisvarUpa kaho cho ke upayoga svarUpa kaho cho ? jo labdhisvarUpa bhAva indriya (koSThakanI apekSAe cAra naMbara) arthabodhamAM anaMtara kAraNa kaho to te prathamapakSa ucita nathI. kAraNa ke te (cAra naMbaranI) labdhi indriya viSayane grahaNa karavAnI zakti svarUpa che. te viSayane grahaNa karavAnA vyApAra svarUpa upayoga bhAvendriya dvArA ja AtmAne viSaya bodha karAvI zake che. tethI arthane grahaNa karavAnA vyApArAtmaka = upayoga bhAvendriyanuM vacce vyavadhAna thavAthI labdhi indriyamAM anaMtaratA sidhdha thatI nathI. 3IvInI 7 = jo bIjo pakSa kaho to eTale ke upayoga bhAvendriya arthabodhamAM anaMtarakAraNa che. ema jo kaho to ame jainoe sva-para-vyavasAyi jJAnane je pramANa kahyuM che. te jJAna ja upayoga bhAvendriya che. tethI amArUM karAyeluM ja lakSaNa akSarAntaro dvArA tamArA vaDe kahevAyeluM thAya che. tethI upayoga bhAvendriya svarUpa jJAna ja arthaprakAzanamAM anaMtarahetu hovAthI pramANa sidhdha thAya che. paraMtu pugalanI banelI indriyo sAkSAhetu na hovAthI pramANa thatI nathI. prazna :- samUzabU phandriyaM nAceva = AvA prakAranI upayogAtmaka bhAvendriyo che ja nahi. mAtra bhautika (dravyendriyo) ja che ane te dravyendriya ja tyAM (arthabodha karAvavAmAM) sIdhesIdhI kAraNa banatI hovAthI anaMtara hetu ja che. mATe bhautika indriya ja pramANa che. uttara :- A pramANe vavya = kahevuM nahi. kAraNa ke vyApArAtmaka upayoga indriya vinA AtmAne svArthavitnae svano (jJAnano) ane padArthano bodha thavA svarUpa phaLanI anupapatti ja hoya che. vyApArAtmaka bhAvendriyo vinAno AtmA spardhAdi viSayono prakAzaka banato nathI. jo mAtra dravyendriyathI ja arthabodha thato hoya to suSuptAvasthAmAM paNa arthabodha thavAno prasaMga Avaze ja, te nidrAvasthAnA samaye, te dravyendriyo nathI ema nahi ke jethI te jJAnano abhAva thAya. arthAt dravyendriyo to che ja ane dravyendriyo ja jo kAraNa banatI hoya to te dravyandriyo suSuptadazAmAM hovAthI te arthabodhano abhAva na thavo joIe ne arthabodhano abhAva to thAya che. mATe vyApArAtmaka bhAvendriya ja kAraNa che ane te ja pramANa che. dravyendriya sAkSAtkAraNa nathI. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naiyAyika ane vaizeSike karelA pramANanA lakSaNanuM khaMDana 57 atha nendriyaM sattAmAtreNa taddhetuH, kintu manasA'rthena ca sannikRSTamiti cet - nanu suSuptAvasthAyAmapi tattAdRzamastyeva, manasaH zarIravyApinaH sparzanAdIndriyeNa, sparzanAdezca tUlikAdinA sannikarSasadbhAvAt / na ca aNuparimANatvAd manasaH zarIravyApitvamasiddham iti vAcyam, tatra tasya pramANena pratihatatvAt tathAhi-mano'NuparimANaM na bhavati, indriyatvAt, nayanavat / na ca zarIravyApitve yugapajjJAnotpattiprasaGgaH, tAdRzakSayopazamavizeSeNaiva tasya kRtottarattvAt / iti naitatpramANalakSaNamakSUNam / AcakSmahi ca mataparIkSA-paJcAzati - 'arthasya pramitau prasAdhanapaTu procuH pramANaM pare / teSAmaJjanabhojanAdyapi bhaved vastu pramANaM sphuTam / Asannasya tu mAnatA yadi tadA saMvedanasyaiva sA / syAdityandhabhujaGgarandhragamavat tIryaiH zritaM tvanmatam // 1 // naiyAyika : bhautika indriyo phakta sattAmAtrathI ja arthabodhamAM hetuM che evuM ame kahetA nathI. paraMtu te bhautikaindriyo mana ane arthanI sAthe saMnikarSa pAmI chatI viSayabodhamAM kAraNa che ema ame kahIe chIe. ane jyAre suSuptAvasthA hoya che tyAre mana IDAnADI AdimAM praviSTa thayeluM hovAthI bhautika indriya mananI sAthe sannikarSa pAmI zakatI nathI. tethI suSuptAvasthAmAM arthabodha thato nathI. jaina - suSuptAvasthAmAM paNa tat = te mana taduzam = jevuM pahelAM hatuM tevuM, 3va = che ja, kAraNa ke mana zarIramAM sarvatra vyApaka che. eTale IDAnADI AdimAM praviSTa thatuM nathI. tethI zarIravyApI hovAnA kAraNe A mana sparzanAdi indriyonI sAthe sajJikarSa pAmI zake che. ane sparzanAdi indriyo tUlikAdinI (talAI-rajAI-gAdI AdinI) sAthe saksikarSa pAmI zake che. naiyAyika :- mana to mAtra "aNuparimANa' vALuM hovAthI zarIramAM sarvatra vyApaka che A vAta asidhdha che. arthAt zarIramAM sarvatra vyApaka nathI. jaina :- AvuM kahevuM nahi, kAraNa ke te mananI aNuparimANatA anumAna pramANa vaDe khaMDita thAya che. tame taiyAyiko mananI je aNuparimANatA kaho cho te have kahevAtA anumAnapramANathI uDI jAya che. te anumAnapramANa A pramANe che -- mana (pA), aNuparimANavALu nathI (sAdhya), indriya hovAthI (hetu), cakSunI jema (daSTAta) je je indriya hoya che te te aNuparimANavALI hotI nathI jemake cakSu Adi Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 prathamapariccheda-sUtra-2 ratnAkarAvatArikA (anvayavyApti), je je aNuparimANavALu hoya che te te indriya hotI nathI kema ke paramANu (vyatirekavyAti) A anumAnathI tamArU mAneluM mananu aNuparimANatva khaMDita thaI jAya che. naiyAyika :- jo manane aNuparimANa na mAnIe ane zarIravyApI ja mAnIe to sparzanAdi pAMca indriyothI ekI sAthe indriyajanya pAMceya jJAno sAthe utpanna thavAno prasaMga Avaze kAraNa ke mana zarIravyApI hovAthI pAMceya indriyonI sAthe yugapatu sajJikarSane pAmaze. tethI sparzanAdi, viSayanAM pAMceya jJAna yugapad thaze. jaina :- AvuM kahevuM nahIM, kAraNa ke labdhirUpa pAMce bhAvendriya AtmAmAM sAthe hovA chatAM, tathA mana zarIravyApI hovAthI pAMca indriyonI sAthe yugapatu joDAvA chatAM paNa upayogabhAvendriya rUpa je jJAnAvaraNIyakarmano kSayopazama, te tevA prakArano vizeSa hovAthI ja sparzanAdi jJAno kramazaH thAya che. paraMtu yugapat thatAM nathI. teno uttara ahIM pUrve (ane anyagranthomAM paNa) kahI cukyA chIe. tethI taiyAyikAdi darzanakAroe kaheluM pramANanuM A lakSaNa nirdoSa nathI. "mataparIkSA paMcAlatu' nAmanA amArA ja banAvelA granthamAM ame kahyuM che ke arthanI pramitimAM je prakRSTatama sAdhana hoya tene pramANa kahevAya ema paratIrthiko kahe che. teone (jo sAdhana zabdathI paraMparA sAdhana samaje to) aMjana, bhojana vigere vastu paNa spaSTapaNe pramANa banavI joIe (kAraNa ke paraMparAe te paNa cakSune nirmaLa karavA dvArA jJAnaprAptinuM kAraNa che.) ane vaLI jo AsannanI (anAranI) pramANatA svIkAre to (jenoe mAnelA) jJAnanI ja pramANatA AvI jAya che. A pramANe AMdhaLo sarpa daramAMthI nIkaLIne cAre bAju Amatema javA prayatna kare paraMtu daSTi nahi hovAthI aMte thAkIne pAcho daramAM Ave tema paratIrthiko vaDe (bIjA pakSo kalpavA jatAM nirdoSatA nahI AvatI hovAthI thAkIne aMte) he prabhu tamAro mata Azrita karAyo che' eTale ke thAkIne tamAro ja mata svIkArAyo che. ___ 'anadhigatArthAdhigantR pramANam' ityapi pramANalakSaNaM na mImAMsakasya mImAMsAmAMsalatAM sUcayati, pratyabhijJAnasyAprAmANyaprasaGgAt / athAtrApUrvo'pyarthaH prathate, "idAnIMtanamastitvaM na hi pUrvadhiyA gatam" iti ced ? idamanyatrApi tulyam, uttarakSaNasattvasya prAkkSaNavatisaMvedanenAvedanAt / pUrvottarakSaNayoH sattvasyaikyAt kathaM tena tasyAvedanam ? iti cet - pratyabhijJAgocare'pi tulyametat, "rajataM gRhyamANaM hi cirasthAyIti gRhyate iti vacanAt / prAgeva tavedane ca tadidAnImasti, na vA ? "kIdRg vA'sti ? iti tadanantaraM na ko'pi sandihIta / tato'pArthakamevAnadhigateti vizeSaNam / vyavacchedyAbhAvAt // Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mImAMsake karelA pramANanA lakSaNanuM khaMDana naiyAyikonA pramANanA lakSaNanI carcA karIne have mImAMsakone mAnya je pramANanuM lakSaNa che tenI carcA kare che. "adhigata pUrve nahi jANelA arthane jaNAvanArUM je jJAna te pramANa kahevAya che" ema mImAMsaka darzanakAro mAne che. paraMtu mImAMsakanI A mAnyatA teonI mImAMsAnI (buddhicAturyanI) mAMsalatAne (puSTine-sUkSmatAne-adhikatAne) sUcavatI nathI. kAraNa ke tema mAnavA jatAM 'pratyabhijJAna' apramANa mAnavAno prasaMga Avaze. kAraNa ke 'te A ghaTa che je meM pahelAM joyo hato' AnuM nAma pratyabhijJAna che. A jJAnamAM pUrve jANeluM ja jaNAya che. tethI pratyabhijJAna jJAtaviSayane jANanAra thavAthI pramANanA uparokta lakSaNathI apramANa Tharaze. = tethI pratyabhijJAnamAM lakSaNa na ghaTavAthI tamArA jaNAvelA lakSaNamAM ja avyApti doSa Avaze. have kadAca mImAMsaka ahIM evo bacAva kare ke A pratyabhijJAmAM apUrva artha paNa jaNAya che. kAraNa ke jyAre pUrvakAle ghaTa joyo tyAre 'A ghaTa che - ghaToghaM' ATaluM ja mAtra jJAna karyu hatuM. paraMtu jyAre pratyabhijJA thaI tyAre 'soDyuM' te A ghaTa che evuM jJAna thAya che te jJAna pUrvakALavartI jJAnavaDe jJAta hatuM nahi. mATe pratyabhijJA apUrvaarthane jaNAvanAra hovAthI pramANa banaze ja. zAstramAM kahyuM paNa che ke - jyAre pratyabhijJA thAya che tyAre te vartamAnakALanuM astittva pUrvakALanI budhdhi vaDe jJAta thayuM nathI. eTale amArUM A lakSaNa vyAjabI che. ane pratyabhijJAmAM apramANatA AvatI nathI. AvuM jo mImAMsaka kahe to A yukti anya dhArAvAhI jJAnamAM paNa tulya ja che. 'A ghaTa che' evuM prathamasamayavartI jJAna thayA pachI dvitIya-tRtIya-caturtha kSaNAdimAM A ghaTa che A ghaTa che evuM je dhArAvAhI jJAna thAya che te jJAnamAM paNa jANelA viSayane ja jaNAvanAra hovAthI apramANa tame kahI zakazo nahi. kAraNa ke uttarakSaNavartI jJAnamAM je te samayasaMbaMdhI vartamAnakALaviSayaka astitva jaNAya che te astitva prAkSaNavarti jJAna vaDe vartamAna svarUpe saMvedita thayeluM nathI. te prAkSaNavartI samayakAle uttarakSaNa bhAvisvarUpa hato eTale ajJAta ja che. ane je pUrvasamayamAM ajJAta evo uttarakSaNa hato te ja uttarakSaNe jaNAyo che. mATe dhArAvAhI jJAnamAtrAmAM paNa apUrvaarthagrAhitA hovAthI pramANa ja Tharaze. pUrvottarakSaNayoH have kadAca mImAMsaka evo bacAva kare ke dhArAvAhI thatA jJAnamAM pUrvakSaNa ane uttarakSaNamAM thatA jJAnamAM padArthanuM astitva eka ja hovAthI 'A ghaTa che - A ghaTa che' ema bodha thato hovAthI uttarakSaNavaDe je jaNAya che tasya te uttarakSaNavartI jJAna na = te pUrvakSaNavartI jJAna vaDe thaM venam - nathI saMvedita thatu ema kema = 59 = Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 0 prathamapariccheda-sUtra-2 ratnAkarAvatArikA kahevAya ? arthAta jJAtane ja jaNAvanAra kahevAya mATe apramANa che. AvuM jo mImAMsaka kahe to pratyabhijJAnanA viSayamAM paNa A vAta tulya ja che. jyAre prathama rajatadarzana thayuM tyAre ja A cirasthAyI rajata che (paNa mAtra kSaNavartI nathI) evuM ja grahaNa karAya che. AvA prakAranuM zAstravAkya che. tethI prova = pUrve rajata jANuM, tane ra = ane tyArabAda pharIthI te ja rajatanuM jyAre saMvedana karyuM tyAre tAinIti na vA = zuM atyAre huM je rajata jouM chuM te te ja che? ke te nathI (arthAt bIjuM che)? AvI zaMkA, athavA vIdravAti = A rajata kevuM che. AvI zaMkA te uttarakSaNanA pratyabhijJA pachI koI karatuM nathI. sArAMza ke jema dhArAvAhI jJAnamAM prAkakSaNavartI ane uttarakSaNavartImAM padArtha teno te ja hovAthI apUrva arthagrAhitA nathI mATe apramANa che. tevI ja rIte pratyabhijJAmAM paNa prathamarajata darzana ane pazcAdjatadarzanamAM paNa koI bheda-ke zaMkA na hovAthI gRhItagrAhI ja jJAna che. mATe pratyabhijJA apramANa ja Tharaze. phalitArtha e che ke pratyabhijJAmAM vizeSadharmanI apekSAe jo bheda lo to dhArAvAhI jJAnamAM paNa vizeSanI apekSAe bheda che ane dhArAvAhI jJAnamAM sAmAnyadharmanI apekSAe jo abheda lo to pratyabhijJAmAM paNa sAmAnyadharmanI apekSAe abheda ja che. mATe pratyabhijJAmAM apramANatA ja Avaze. athavA dhArAvAhIjJAna paNa apUrva-apUrva arthagrAhI thavAthI sarve jJAno pramANa ja Tharaze. tethI koI paNa jJAna apUrva artha mAtranuM ja prakAzaka banavAthI "anadhigata' evuM mULasUtramAM mukeluM vizeSaNa vyartha thaze. kAraNa ke sarve jJAno apUrva arthanA ja prakAzaka hovAthI tamAma anadhigata ja thayAM, ane jo koI adhigatajJAna ja nathI to pachI vyavacchedya ja koI nahI hovAthI "anadhigata' vizeSaNa vyartha ja che. jema koI "CMvita H' kahe to A vizeSaNa vyartha che kAraNa ke tamAma gAyo catuSpAda ja hoya che. AvuM vizeSaNa mukavAno koI artha ja nathI. tevI ja rIte "anadhigata" vizeSaNa paNa vyartha ja che. jyAM vyavacchedyano abhAva hoya che tyAM vizeSaNa vyartha ja che. na cAvyApakatvadoSaH prakRtalakSaNe, pratyakSaparokSalakSaNavyaktivyApakatvAt / nApyativyApakatvakalaGkaH, saMzayAdyapramANavizeSeSvavartanAt / nApyasambhavasambhavaH, pramANaM svaparavyavasAyi jJAnam, pramANatvAnyathAnupapatteH - ityataH tatra svaparavyavasAyijJAnatvasiddheH / naiyAyika ane mImAMsakoe karelAM pramANanA lakSaNone dUSita karIne have AcAryazrIe mUlasUtra 2 mAM kareluM lakSaNa nirdoSa che te jaNAve che - amArA karAyelA prastuta lakSaNamAM "avyApakatvano (avyAptino) doSa Avato nathI. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzane karelA pramANanA lakSaNanI nirdoSatA 6 1 kAraNa ke pramANanA pratyakSa ane parokSa ema be bhedo che. A lakSaNa pratyakSa ane parokSa svarUpa banne vyaktimAM vyApakapaNe saMbhave che. jo lakSaNa lakSyanA ekadezamAM paNa avRtti hoya to avyAptidoSa Ave paraMtu ahIM evuM nathI. lakSaNa lakSyanA banne bhAgomAM vyApaka ativyAptidoSanuM kalaMka paNa amArA lakSaNamAM nathI. kAraNa ke alakSyamAM lakSaNa jAya to ativyApti Ave, paraMtu alakSya evA saMzaya-viparyaya ane anadhyavasAyAdi rUpa je apramANa jJAno che temAM amAruM kareluM lakSaNa avartanazIla che temAM jatuM nathI tethI amane jainone ativyAptinuM paNa kalaMka AvatuM nathI. tathA vaLI asaMbhava nAmano trIjo doSa to A lakSaNamAM saMbhavato ja nathI. kAraNa ke "je koI pramANajJAna che te niyamA svaparavyavasAyi ja che. anyathA pramANatva tenAmAM ghaTI zakatuM nathI" AvA prakAranA anumAnathI te pramANamAM sarvatra svaparavyavasAyitvasAdhyanI sidhdhi hovAthI kyAMya paNa asaMbhava doSa nathI. amAruM A lakSaNa sarvathA nirdoSa che. chatAM mati bhramathI amArA lakSaNamAM koI vAdIo khoTI rIte doSo batAvavA rUpI kAMTAo kadAca nAkhe to te kAMTAono udhdhAra A pramANe che. atra cAyaM kaNTakoddhAraprakAraH / tathAhi - na tAvadatra pakSapratikSepadakSadoSasaMzleSaH / ayaM hi bhavan kiM pratItasAdhyadharmavizeSaNatvam ? anabhIpsitasAdhyadharmavizeSaNatA, nirAkRtasAdhyadharmavizeSaNatvam vA bhavet ? iti bhedatrayI trivalIva taralAkSINAmunmIlati / tatra na tAvat pratItasAdhyadharmavizeSaNatvamatrA''khyAyamAnaM saMkhyAvatAM khyAtaye / yataH prasiddhameva sAdhyaM sAdhayatAmetadunmajjati, Apo davA ityAdivat / na caitat pramANalakSaNamadyApi pareSAM prasiddhikoTimATIkiSTa / nApi atrAnabhIpsitasAdhyadharmavizeSaNatA bhASaNIyA / sA hi svAnabhipretaM sAdhyaM sAdhayatAmadhImatAM dhAvati, zauddhodanasya nityatvasAdhanavat / na cAhatAnAmetat pramANalakSaNamanAkAkSitam / nApi nirAkRtasAdhyadharmavizeSaNatvamatropapattipaddhatipratibaddhatAM dadhAti / taddhi pratyakSeNa, anumAnena Agamena vA sAdhyasya nirAkaraNAd bhaved / na caitad 'anuSNastejo'vayavI', "nAti sarva:", "naina nanana nanaM mananIyam rUtyAdvivat pratyakSAnumAnA mAlifma: vAdhAsambhavavaidhuryaM dadhAnamIkSyate / tasmAt nAtra doSaH pakSasya sUkSmo'pyutprekSituM pAryate / amArA lakSaNamAM vAdIo vaDe apAyelA doSorUpI kAMTAono udhdhAra karavAnI rIta A pramANe che - doSo traNa prakAranA che. (1) pakSanA doSa, (2) hetunA doSa, Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-2 ratnAkarAvatArikA (3) draSTAntanA doSa, A traNamAMthI prathama pakSadoSo dUra kare che. pakSadoSa traNa prakArano hoya che. (sUtra 638) te traNamAMthI amArA anumAnamAM tamArA vaDe kyo doSa raju karAya che. zuM (1) pratItasAdhya dharmavizeSaNatA doSa Ave? ke (2) anabhIpsita sAdhyadharmavizeSaNatA doSa Ave? ke (3) nirAkRta sAdhyadharmavizeSaNatA doSa Ave? capala netravALI strIonA lalATamAM rahelI trivalI (traNa rekhA) nI jema A traNa doSomAMno kayo pakSadoSa ahIM (amArA anumAnamAM) tame raju karazo (1) jo tamArAvaDe "pratItasAdhyadharmavizeSaNatva" nAmano doSa ahIM kahevAya to te vidvAnonA yaza mATe thaze nahi, eTale ke A doSa ahIM lAgato nathI chatAM tame kahezo to te tamArI vidvattAnI prasidhdhi mATe thaze nahI. kAraNa ke pakSamAM sAdhya prasidhdha hoya chatAM te sAdhya jo anumAnathI sadhAya to tevA prasidhdha sAdhyane sAdhanArAone A pakSadoSa Ave che. jemake "jala dravIbhUta svabhAvavALuM che' agni dahanazIla che, sAkara madhura che ityAdinI jema prasidhdhane sAdhe to A doSa Ave. amArA vaDe karAtuM pramANanuM A lakSaNa Aja sudhI paratIrthikone prasidhdhinA prakArane pAmyuM nathI. arthAt aprasidhdha ja che ane tene ame samajAvIe chIe. mATe prathamapakSadoSa lAgato nathI. (2) vaLI amArA A lakSaNamAM "anabhIpsitasAdhyadharmavizeSaNatA" doSa paNa bhASita karavA jevo nathI. kAraNa ke te vizeSaNatArUpa doSa potAne aNagamatAsAdhyane sAdhatA evA mUrkha mANasone Ave che. jemake zaudhdhodanane (baudhdhane) nityatva sAdhatAM A doSa Ave. kAraNa ke baudhdhadarzana sarva vastuone kSaNika mAne che. eTale niyatva tene anabhIpsita che. chatAM jo te sAdhe to tene te doSa Ave. tema ame paNa aNagamatuM sAdhya sAdhIe to A doSa amane Ave. paraMtu jainadarzananA anuyAyIone pramANanuM A lakSaNa anAkAMkSita (aNagamatuM) nathI. paraMtu ISTa che, mAnya che. mATe A bIjo doSa paNa Avato nathI. (3) vaLI amArA A lakSaNamAM nirAkRtasAdhyadharmavizeSaNatva' nAmano trIjo doSa jo tamArA vaDe kahevAya to te vAta yuktinI paddhatinI yuktatAne dhAraNa karatI nathI. arthAt tamArI vAta yuktisaMgata nathI. kAraNa ke pakSamAM pratyakSapramANa vaDe, anumAnapramANa vaDe, athavA AgamapramANa vaDe je sAdhyanuM nirAkaraNa thatuM hoya tevuM sAdhya jo pakSamAM sadhAya Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzane karelA pramANanA lakSaNanI sArthakatA 63 to te doSa lAge che. jemake "vahni zItaLa che" AvuM sAdhIe to A doSa lAge paraMtu amArA lakSaNamAM pratyakSa-anumAna-ane AgamAdi pramANo vaDe koI bAdhA Ave tevuM nathI. tejovayavI (agni) anuSNa che - zItaLa che A anumAnamAM anuSyatvasAdhya pratyakSapramANa vaDe bAdhita che, A jagatamAM koI sarvajJa nathI A anumAnamAM sarvajJatvAbhAva sAdhya pratispardhI anumAna vaDe bAdhita che. ane jainoe rAtribhojana karavuM joIe A anumAnamAM rAtri bhojana sAdhya AgamathI bAdhita che. ityAdi draSTAntonI jema amArA A 'sva-pa2vyavasAyi jJAnaM praHTTTP' lakSaNamAM pratyakSa-anumAna-ke AgamapramANo vaDe AvatA bAdhAnA saMbaMdhonI caturAIne dhAraNa karavApaNuM dekhAtuM nathI. arthAt koI pramANathI bAdha doSa Avato dekhAto nathI. mATe pramANasAdhaka anumAnamAM sUkSma paNa pakSasaMbaMdhI doSa kalpavAne tamArA vaDe samartha thavAze nahi, - tame sUkSmadoSa paNa amArA anumAnamAM ApI zakazo nahi. nApi hetoH / sa lvasiddhatA, viruddhatA, vyabhicAro vA bhavet ? yadi tAvadasiddhatA, tadApi kimanyatarAsiddhiH, ubhayAsiddhirvA bhavet ? anyatarAsiddhizcet - tadApi vAdinaH, prativAdino vA'nyatarasyeyamasiddhiH syAt ? yadi vAdinaH tadA kiM svarUpadvAreNa, AzrayadvAreNa bhinnAdhikaraNatAdvAreNa pakSakadezadvAreNa pratijJArthaikadezadvAreNa vAsau syAt ? svaspadvAreNa cet -tatki hetusvasye vipratipatteH, apratipatteH, sandehAd vA ? na prAcyaH prakAra: sAraH, pramANatvAkhyahetusvalpe samastaprAmANikapariSadAmavivAdAt / have pramANanA amArA lakSaNamAM tame jo hetunA doSo kaho to te doSo paNa vyAjabI nathI. hetunA doSo pariccheda 6/47 sUtramAM jaNAvyA mujaba traNa hoya che. te hetudoSa zuM (1) asidhdhahetvAbhAsatA, (2) virUdhdhahetvAbhAsatA, ke (3) vyabhicArahetvAbhAsatA doSa lAge ? te traNamAMthI pahelo asidhdhahetvAbhAsa doSa jo amane tame Apo to paNa zuM ? (1) anyatarAsidhdha kaho cho ke (2) ubhayasidhdha kaho cho? jo anyatarAsidhdha kaho to paNa zuM anyatara evA vAdine A asidhdha ke anyatara evA prativAdine A asidhdha doSa lAge che? jo vAdine asidhdha kaho to paNa zuM (1) svarUpadvArA asidhdha, (2) AzrayadvArA asidhdha, (3) bhinnAdhikaraNatAdvArA asidhdha, (4) pakSekadezadvArA asidhdha, (5) pratijJAtheMkadezadvArA asidhdha A doSa Ave che ? A pAMca pakSomAMno jo prathamapakSa svarUpadvArA asidhdhadoSa kaho to paNa zuM (1) hetunA svarUpamAM vivAdathI asidhdhi doSa Ave? ke (2) hetunA svarUpanA ajJAnathI asidhdhi doSa Ave ke (3) saMdehathI asidhdhi doSa Ave? A traNa pakSomAMno jo pahelo pakSa tame kaho to (1) anyatara evA vAdine Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda-sUtra-2 ratnAkarAvatArikA hetunA svarUpamAM vivAda che mATe hetu asiddha che. ema jo tame amane doSa Apo to te tamAro Apelo doSa barAbara nathI. kAraNa ke "praHTUtva" nAmanA hetunA svarUpamAM samasta pramANika purUSonI parSadAne avivAda che. pramANapakSamAM pramANatva hetunuM svarUpa mAnavAmAM koIne vivAda nathI. pakSonuM citra A pramANe asidhdha virUddha vyabhicAra 1 1 10 anyatarAsidhdha ubhayasidhdha nirNata vipakSavRtti 1 2 saMdigdha vipakSavRtti 1 3 vAdine prativAdane svarUpa dvArA Azraya dvArA bhikSAdhikaraNa pakSe kadeza pratijJAtheka vivAda apratipatti saMdeha pramANamAM pramANatvahetunuM svarUpa svIkAravAmAM samasta pramANikone avivAda che. mATe vivAdavALo prathamapakSa hetune doSita karI zakato nathI. nA'pi dvitIyaH pramANasvarUpamapratipadyamAnasya vAdino'pramANikatvaprasaGgAt / nApi tRtIyaH sarvathaivAnirNItapramANasvarUpasya pratipattustatra sandehAnutpAdAt / na khalu sakalakAlamanAkalitasthANuttvasya sthANutvapuruSatvollekhI sandehaH kasyApi saMpadyate / tatsvarUpapratipattau vA kvacit kathaM sarvathA pramANasvarUpe saMzayaH syAt ? AzrayAsiddhivyadhikaraNAsiddhI tu vAdino jainasya doSAveva na sammatau, asti sarvajJaH sunizcitA'sambhavabAdhakapramANatvAt, udeSyati zakaTaM kRttikodayAt - ityAdergamakatvena svIkRtatvAt / saMmatatve vA na tayoratrAvakAzazaGkAzaGkasaMkathA, pramANasya dharmiNaH sakalavAdinAmavivAdAspadatvAt / pramANatvahetostatra vRtti-nirNayAcca / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzane karelA pramANanA lakSaNanI sArthakatA 65 | (2) vAdIne hetunA svarUpanI apratipatti (ajANapaNuM) che. arthAt A pramANanuM lakSaNa raju karanAra vAdI jaina hetunA svarUpane jANato nathI ane game tema astavyasta raju kare che. mATe "apratipatti' nAmano bIjo (bIjA naMbarano) asidhdha hetvAbhAsa thaze ema kahevuM nahI. kAraNa ke pramANanA svarUpano apratipadyamAna (pramANanA svarUpane nahI jANato ane nahI svIkArato) vAdI koI paNa hoya to apramANika ja kahevAya. ane apramANika purUSone pramANika purUSonI sabhAmAM praveza ane vacanoccAraNa saMbhave nahi ane A vAdI jaina apramANika nathI. mATe bIjo apratipatti nAmano asidhdha doSa lAgato nathI. (3) "saMdeha' nA kAraNe A hetu asidhdha che ema trIjo pakSa tame kaho to te paNa ucita nathI. sarvathA jeNe pramANanuM svarUpa jANyuM ja nathI tevA pramANanA ajJAnI evA pramAtAne pramANa viSayaka jJAna na hovAthI tyAM saMdeha utpanna thato ja nathI. kAraNake sarvakALamAM jeNe sthANu jANyuM ja nathI evA koI paNa pramAtAne "sthANutva ane purUSatvanA ullekhavALo eTale ke zuM A sthANu che ke purUSa che? evA ullekhavALo saMdeha kadApi thato nathI. tevI ja rIte jeNe pramANanuM svarUpa bIlakula jANyuM nathI tevA pramAtAne pramANaviSayaka saMdeha kadApi thato nathI. athavA koI vakhata jeNe pramANanuM svarUpa jANyuM che. (arthAt jeNe pramANanuM svarUpa jAyuM chetene pramANanA svarUpamAM saMzaya sarvathA thAya ja kema ? jeNe svarUpa jANyuM ja nathI tene sarvathA ajJAna hovAthI saMdeha thato nathI ane jeNe pramANanuM svarUpa jANI lIdhuM che tene jJAna hovAthI saMdeha thato nathI mATe saMdehathI paNa A hetu asidhdha nathI. A pramANe (1) vivAda, (2) apratipatti, (3) saMdeha ema "svarUpaDhArA' nA prathamapakSanA traNe vikalpothI amAro hetu asidhdha banato nathI. A pramANe "svarUpa' vALo pakSa samApta thAya che. (4) Azraya asidhdha, ane (5) bhinnAdhikaraNa A be asidhdha hetvAbhAsa vAdI evA jainane tame Apo to paNa te asidhdha hetvAbhAsa lAgato nathI. kAraNa ke "je (pakSa) arthAt Azraya jagatamAM na hoya tene tame AzrayAsidhdha hetvAbhAsa mAno cho. jema ke nAvindra surakhi mavanvatvat paraMtu ame jaino je pakSa jagatamAM na hoya tene AzrayAsidhdha mAnatA nathI. kAraNa ke pakSa na hoya to paNa hetu sahetu hoya che. ane anumAna pramANa paNa thAya che. jyAM Azraya rUpa pakSa na hoya tyAM paNa mananA vikalpathI kalpIne pakSa mukavAmAM Ave che tenuM astitva athavA nAstitva samajAvavAmAM Ave che. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-2 ratnAkarAvatArikA jemake - A saMsAramAM koI sarvajJa che kAraNa ke temAM bAdhaka pramANano asaMbhava sunizcita che. arthAt koI bAdhakapramANa nathI. ahIM bAdhaka pramANAbhAva hetunA AzrayIbhUta dharmIpakSa "sarvajJa' pratyakSAdi pramANothI asidhdha hovA chatAM mananA vikalpothI kalpIne mukavAmAM Avyo che ane A anumAnathI sarvajJanuM astitva siddha thAya che. tathA nAvindra nAti, ane vanayamAvAn ityAdi anumAno dvArA nAstitva sidhdha karavA mATe asidhdhaAzrayavALo paNa pakSa hoI zake che. mATe "AzrayAsidhdha hetvAbhAsa' amane hetvAbhAsa tarIke mAnya ja nathI. (5) tathA bhinnAdhikaraNahatvAbhAsa paNa amane hetvAbhAsa tarIke mAnya nathI. kAraNa ke je hetu sAdhyanI sAthe AvyabhicArI hoya te hetu pakSathI itarasthAnomAM vartato hoya to paNa sAdhyasidhdhi karAve ja che. hetu pakSamAtravRtti ja hovo joIe evo niyama nathI. jemake - thoDA samaya pachI zakaTanakSatra udaya pAmaze kAraNa ke hAla kRttikA nakSatra hovAthI, ahIM "kRtikAno udaya rU5 je hetu che te "zakaTa' pakSamAM vartato nathI chatAM kRtikAnI anaMtara zakaTanakSatra AvatuM hovAthI kRtikAno udaya cAlu hovAnA kAraNe te pUrNa thaye chate zakaTa nakSatra ugaze evuM anumAna thaI zake che. tethI bhinnAdhikaraNa e hetvAbhAsa nathI tenAM bIjAM draSTAnto A pramANe che. 3pari, vRSTa ya, natIpurAtra varNanAt | zra: gaSTanI pavitA, madya satat fthatyAt ityAdi hetuo bhinnAdhikaraNa hovA chatAM paNa (sAdhyanA) gamaka tarIke paMDitapurUSoe svIkArelAM che. mATe A AzrayAsidhdha ane bhijJAkiraNa je hoya te asidhdhahetvAbhAsa kahevAya, evo niyama nathI. athavA mAno ke A banne hetvAbhAsane ame jeno saMmata thaIe ane mAnya rAkhIe to paNa amArA cAlu pramANanA anumAnamAM A banne hetvAbhAsono ahIM avakAza hovAnI zaMkArUpa zaMku (khIlI athavA naDatara-vidana)nI vAta karavI nahi. arthAtu mAno ke A banne hetvAbhAsa ame mAnya rAkhIe to paNa amArA anumAnamAM A banne hetvAbhAso lAgatA nathI. kAraNa ke A anumAnamAM kahevAyelo "pramANa' nAmano dharmI (pakSa) sarvavAdIone avivAdanuM sthAna che. eTale ke "pramANa" nAmano pakSa jagatamAM che ja, temAM koI vAdIne vivAda nathI mATe AzrayAsiddha hetvAbhAsa lAgato nathI. tathA te pakSamAM pramANahetunI vRttino nirNaya paNa sarvavAdIone mAnya che. arthAtu hatu je pramANatva che te pramANa nAmanA pakSamAM sArI rIte varte ja che. mATe bhinnAdhikaraNa hetvAbhAsa paNa nathI. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzane karelA pramANanA lakSaNanI sArthakatA pakSaikadezAsiddhatA'pi nAtra sAdhIyastAM dadhAti / sA hi saMpUrNapakSAvyApakatve sati saMbhavinI / sacetanAstaravaH svApAt - ityAdivat / na caitadatrAsti / nApyanityaH zabdo'nityatvAdityAdivat pratijJArthaikadezAsiddhatA'bhidhAnIyA, tasyAstattvataH svarUpAsiddhirUpattvAt / anyathA dharmiNo'pi hetutve tatprasaGgAt / svakhyAsiddhizcAtra na yathA sthemAnamAstinute, tathA'nantarameva nyastapa, iti na vAdinaH sAdhanamasiddhametat / nApi prativAdinaH, tatrApyevaMprakAraprakArakalpanAprabandhasya prAyaH samAnatvAt / ata eva vAdiprativAdyubhayasyApi nAsiddhamidam / evaM ca kathamidaM sAdhanamasiddhisambandhaM dadhIta // (6) have "pakSakadezAsidhdhatA' nAmano hetvAbhAsa amArA anumAnamAM tame jo Apo to te doSa ahIM zobhAne pAmato nathI. arthAt lAgato nathI. kAraNa ke te asidhdhatA tyAre saMbhave che ke jyAre hetu pakSamAM saMpUrNapaNe vyApaka na hoya to arthAt pakSanA ekabhAgamAM hetu hoya ane ekabhAgamAM hetu na hoya to A doSa lAge che. jemake "taravaDa savetana: vAt - vRkSo sacetana che, nidrAvAnuM hovAthI' A anumAnamAM "svApanidrA' badhA ja vRkSomAM dekhAtI nathI mAtra koI koI vRkSomAM ja dekhAya che. tethI svApa hetu vRkSapakSamAM sarvatra vyApaka nathI tethI A hetvAbhAsa doSa Ave che. paraMtu A doSa amArA A anumAnamAM nathI 'prama, paraMvyavasAya jJAna pramaUtviA thAnupa " A anumAnamAM "praHIV ' hetu 'pramA' nAmanA pakSamAM sarvatra vyApIne rahela che. tethI A pakSanA ekadezamAM avyApakatArU5 cho hetvAbhAsa doSa lAgato nathI. (7) pratijJArthe dezAsidhdhatA' paNa ahIM prApta thatI nathI. te A pramANe zabdonatya: natyasvIt' = "zabda e anitya che kAraNa ke anitya hovAthI A anumAnamAM je sAdhya che te ja hetu tarIke mukavAmAM Avela che. ahIM "anitya' nAmanuM sAdhya A anumAnathI sidhdha karAya che teno artha e che ke A sAdhya pakSamAM haju sudhI sidhdha thayela nathI, to ja sidhdha karavA prayatna karAya che. je sidhdha thayuM nathI. haju asidhdha che tene hetu tarIke rajU karIe teno artha e thAya che ke pakSamAM je sidhdha thayela nathI evo hetu che arthAt asidhdha hetu che. ane je hetu pakSamAM asidhdha hoya tene svarUpAsidhdha ja kahevAya. jemake zabdo puna: vAkSuSatva ahIM mukAyelo rAkSapatra hetu yathA pakSAvRtti che. tenI jema nityatva hetu paNa zabdamAM (haju sadhAto hovAthI) asiddha ja che. arthAt avRtti ja che mATe svarUpAsidhdha ja thayo. eTale ke A hetvAbhAsano svarUpAsidhdhamAM aMtarbhAva jANavo. macathI = jo ema na mAnIe ane A hetvAbhAsane judo - alaga hetvAbhAsa kalpIe to "bronitya:' A pratijJA che. pratijJA karAyelA A vAkyamAM Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-2 ratnAkarAvatArikA zatva e paNa ekadeza che. ane anitya e paNa eka deza che. banne pado ekadeza rUpa hovAthI sAdhya-anityane hetu banAvIe tyAre "pratijJArthekadezAsidhdhatA" jo thAya che. to tenI jema dharmI-pakSa evA zabdane hetu banAve chate paNa A hetvAbhAsa banavAno prasaMga Avaze, paraMtu AvA hetvAbhAso nyAyazAstromAM kyAMya AvatA nathI. mATe tattvataH A svarUpAsidhdha hetvAbhAsa ja che. amArA 'pramAAM svaparavyavasAyika jJAnaM' ityAdi anumAnamAM svarUpAsidhdha hetvAbhAsa je rIte Avato nathI, arthAt A anumAnamAM A doSa je rIte sthiratAne pAmato nathI te hakIkata hamaNAM ja pUrve anyatarAsidhdhanA prathamavAdi pakSanA svarUpAsidhdha Adi pAMca pakSo pADavA dvArA pahelA pakSa vaDe khaMDana karyuM ja che. 68 (8) A rIte amAro A hetu vAdIne asidhdha nathI, tathA amAro A hetu prativAdIne paNa asidhdha nathI. kAraNa ke tyAM paNa AvA prakAranA ja prakAro (bhedo-pakSo) nI kalpanAnI goThavaNI prAyaH samAna ja che. ema vAdI tathA prativAdIne asidhdha na hovAthI anyatarAsidhdha hetvAbhAsa thato nathI. (9) upara samajAvyA mujaba A hetu vAdIne asidhdha nathI tathA prativAdIne paNa asidhdha nathI tethI ubhayAsidhdha nAmano hetvAbhAsa to ApoApa ahIM nathI ja. e artha samajAI ja jAya che. A pramANe amAro A 'pramALAtkAcathAnuSapatte: ' hetu koIpaNa rIte asidhdhi nAmanA doSanA saMbaMdhane dhAraNa karato nathI. arthAt A hetu asiddha hetvAbhAsa nAmanA doSathI doSita nathI. nApi viruddhatAbandhakIsamparkakalaGkitametat, vipakSAt vyAvRttatvAt / nApi vyabhicArapizAcasaMcAradussaMcaram / yato nirNItavipakSavRttitvena, saMdigdhavipakSavRttitvena vAtra vyabhicAraH procyeta / na tAvadAdyena, anityaH zabdaH prameyatvAdityAdivad vipakSe vRttinirNayAbhAvAt / svaparavyavasAyijJAnasya hi vipakSaH saMzayAdirghaTAdizca / na ca tatra kadAcana pramANatA varivartti / nApi dvitIyena, vivAdApannaH pumAn sarvajJo na bhavati, vaktRtvAt - ityAdivat vipakSe vRttisandehasyAsaMbhavAt, saMzayaghaTAdibhyaH pramANatvavyAvRtternirNItatvAt / tannAnaikAntikatvalakSaNamapi dUSaNamatropaDhaukate iti na hetorapi kalaGkakalikA'pi pronmIlati // (10) tathA amAro A 'pramALAnyadhanuSapatte: ' hetu virUddhatA hetvAbhAsarUpI baMdhakI (vyabhicAriNI strI) nA saMparkathI kalaMkita paNa nathI. kAraNa ke amAro hetu vipakSathI (sAdhyAbhAvathI-svaparavyavasAyijJAnanA abhAvAtmaka-saMzayAdithI) atyanta vyAvRtta che. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzane karelA pramANanA lakSaNanI sArthakatA jo hetu sAdhyAbhAvamAtramAM varte to virUddha hetvAbhAsa lAge. A hetu to sAdhyAbhAvathI taddana vyAvRtta che. sAdhyavarmAtra vRtti che. mATe virUddha hetvAbhAsa thato nathI. (11) tathA A hetu vyabhicArarUpa pizAcanA saMcArathI duHsaMcara che. jema koI araNyamAM pizAcano saMcAra hoya to te araNya duHsaMcara bane che. bhUta-preta ane pizAcanA saMcaravAthI loko mATe te araNya saMcaravAne anucita bane che. tema amArA hetumAM vyabhicArarUpI pizAcano praveza hoya to te duSita bane che. paraMtu tema nathI. kAraNa ke vyabhicAra hetvAbhAsanA be bhedo che. (1) nirNatavipakSavRtti ane saMdigdhavipakSavRtti, sUtra 6papa. A bannemAMnA kayA hetvAbhAsavaDe ahIM vyabhicAra doSa kahevAya che? 12) tyAM nirNatavipakSavRtti nAmanA prathama vyabhicAravaDe tame hetune jo vyabhicArI kaho to te vyAjabI nathI. kAraNa ke jema "zabdaH nityaH prameyatvIt' A anumAnamAM prayitva hetu "manitya' nAmanA sAdhyanA abhAvAtmaka nitya evA AkAzAdirUpa vipakSamAM vRtti dharAve che. tenI jema amArA prasAtvi' hetunI vipakSa evA saMzayAdimAM kyAMya vRttinA nirNayano abhAva che. arthAt amAro hetu kyAMya vipakSamAM aMzataH paNa vartato nathI ja. kAraNa ke svaparavyavasAyi jJAna e amArU sAdhya che. teno vipakSa = ajJAnAtmaka (mithyAjJAnAtmaka) saMzayAdi hoya che. ane ajJAnAtmaka (jJAnarahita-jaDasvarU5) ghaTAdi hoya che. te bannemAM arthAt saMzayAdimAM ane ghaTa-paTAdimAM pramANatA koI paNa divasa vartatI nathI. (ahIM varivarta rUpa vRt dhAtunuM yalubanata varta. tRtIya. purUSa e.va. che.) (13) tathA amArA A hetumAM "saMdigdhavipakSavRtti" nAmano bIjo vyabhicAra hetvAbhAsa tame kaho to te paNa ucita nathI. kAraNa ke je hetu sAdhyAbhAvamAM (vipakSamAM) hovAno saMdeha hoya, athavA che ja evo nirNaya paNa na hoya, tema nathI ja evo nirNaya paNa na hoya paraMtu kadAca hoI paNa zake tevo saMdeha thAya tene "saMdigdhavipakSavRtti' kahevAya che. jemake "vivApannaH puna sarva mavati vatva" A anumAnamAM "asarvajJa' sAdhya che. teno abhAva arthAt sarvajJatA e vipakSa-sAdhyAbhAva kahevAya che. temAM vakatRtva hetu hoI paNa zake, kAraNa ke vastRtva ane sarvajJatva e kaMI nitya-anityanI jema paraspara atyaMta virodhI nathI. tethI hetanuM vipakSamAM hovApaNuM saMdehAtmaka che. tethI saMdigdhavipakSavRtti hetvAbhAsa kahevAya che. tenI jema amAro pramANatva" hetu sAdhyAbhAva = vipakSa evA saMzayAdimAM ane ghaTAdimAM vartato paNa hoya ane vartato na paNa hoya evo saMdeha nathI ja. kintu avRtti ja che. mATe amArA hetumAM "saMdigdhavipakSavRtti' nAmano vyabhicAra hetvAbhAsa paNa lAgato nathI. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 prathamapariccheda-sUtra-2 ratnAkarAvatArikA tethI amArA hetumAM annakAntikatA svarUpavALuM paNa dUSaNa AvatuM nathI. A pramANe amArA hetune asidhdha-virUdhdha ane anaikAntika nAmanA traNa hetvAbhAsa paikI ekapaNa hetvAbhAsanA kalaMkanI kAlimA lAgu paDatI nathI. arthAt amAro hetu sarvathA nirdoSa che. nidarzanaM punarnopadarzitamevAtra, iti na taddoSoddhArasaMrambhaH / bhavatu vA tadapi vyatirekalyaM saMzayaghaTAdi / na cAtra kazcid dUSaNakaNaH / sa khalvasiddhasAdhyavyatirekaH, prasiddhadhanavyatire, rasiddhamayavyatire, "didhasAdhyatire, "dhisaadhnvytirekH, saMdigdhobhayavyatirekaH, avyatirekaH, apradarzita-vyatirekaH, 'viparItavyatireko vA syAt ? / tatra na tAvadAdyAH SaT, ghaTAdau saMzayAdau ca sAdhyasAdhanavyatirekasya spaSTaniSTaGkanAt / nApi saptamaH, vyAptyAtra vyatirekanirNayAt / nApyaSTamanavamau, yatra na svaparavyavasAyijJAnatvaM na tatra pramANatvamiti vyatirekopadarzanAt / ityato niSkalaGkAdanumAnAt tallakSaNasiddheranavadyamidaM lakSamaN // 2 // tathA ame kahelA A anumAnamAM anvaya ke vyatireka daSTAnta ame Apela ja nathI. tethI te dRSTAntanA doSono udhdhAra karavAno prayatna amAre karavAno raheto ja nathI. athavA A anumAnamAM mithyA-jJAnAtmaka saMzayAdi ane jaDAtmaka ghaTapaTAdimaya vyatirekarUpa te dRSTAna paNa ho. tathApi amane koI daSTAntanA doSono eka kaNa paNa lAgato nathI. jyAM jyAM hetu hoya tyAM tyAM sAdhya hoya te avayavyApti, tene sAdhaka je dRSTAnta te anvaya dekhAta kahevAya che. te ahIM nathI, kAraNa ke pramANatvahetu pakSamAtravRtti che. tethI hetu kevaLavyatirekI che. mATe vyatirekavyApti ane vyatirekadRSTAnta che. jema ke jyAM jyAM jJAnAbhAva che tyAM tyAM pramANatvAbhAva che. jema ke saMzayAdi ane ghaTapaTAdi. A dRSTAntamAM dekhAtanA eka paNa doSo lAgatA nathI. te A pramANe - sUtra 6/70 mAM batAvyA mujaba 9 prakAranA dekhAttadoSo hoya che. (1) jemAM sAdhyano abhAva na hoya te asidhdhasAdhyavyatireka (2) jemAM sAdhanano abhAva na hoya te "asidhdhasAdhanavyatireka (3) jemAM sAdhya-sAdhana-ubhayano abhAva na hoya te "asidhdhobhayavyatireka' (4) jemAM sAdhyanA abhAvano saMdeha hoya te "saMdigdhasAdhyavyatireka (5) jemAM sAdhananA abhAvano saMdeha hoya te "saMdigdhasAdhanavyatireka (6) jemAM sAdhya-sAdhana ubhayanA abhAvano saMdeha hoya te "saMdigdhobhayavyatireka' (7) jemAM vyatireka vyApti thatI ja na hoya te "avyatireka' Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna ja pramANa banI zake che tenI ghoSaNA (8) jyAM vyatireka vyApti thatI hoya, paraMtu batAvI na hoya te "apradarzita vyatireka (9) jyAM prathama hetuno abhAva ane pachI sAdhyano abhAva ema viparIta vyApti raju karI hoya te "viparItavyatireka' A navamAMthI kaho, amArA hetumAM kayo doSa lAge che ? jo tame uparokta 9 doSomAMthI prathamanA 6 doSo jaNAvo to te ahIM lAgu paDatA nathI saMzayAdimAM ane ghaTa-paTAdimAM sAdhyano vyatireka ane sAdhanano vyatireka spaSTapaNe niNaMkita thAya che. (arthAtu spaSTa jaNAya che) mATe cha doSo AvatA nathI. jyAM jyAM jJAnAbhAva che tyAM tyAM pramANavAbhAva che A pramANe vyatireka vyAHivaDe ahIM spaSTa sAdhya-sAdhananA vyatirekano ghaTapaTAdimAM nirNaya thAya ja che. mATe sAtamo doSa paNa nathI. tathA AThamo ane navamo doSa paNa amane lAgato nathI. kAraNa ke "jyAM jyAM svaparavyavasAyi jJAna hotuM nathI, tyAM tyAM pramANatva paNa hotuM nathI ja" A pramANe vyatireka vyAptinuM yathArthapradarzana karAyuM ja che. tethI A banne doSo paNa nathI. A pramANe amArU A daSTAta taddana nirdoSa che. pakSa-hetu ane daSTAnDa ema traNemAMnA koInA paNa doSono A anumAnamAM alpa paNa saMbhava na hovAthI niSkalaMkita evA A anumAnathI pramANanA lakSaNanI yathArtha sidhdhi thatI hovAthI amArUM (jenonuM) kareluM A (ja) lakSaNa anavadya (nirdoSa) che. yathArtha che. satya che. rerA athAtraiva jJAnamiti vizeSaNaM samarthayante have pramANanA lakSaNamAM ApelA "jJAna" padarUpa vizeSaNane samajAve che - abhimatAnabhimatavastusvIkAratiraskArakSama hi pramANam / __ ato jJAnamevedam // 3 // abhimatamupAdeyam, anabhimataM heyam / tad dvayamapi dvedhA-mukhyaM gauNaM ca / tatra mukhyaM-sukha-duHkhaM ca / gauNaM punaH - tayoH kAraNaM kusuma-kuGkama-kAminIkaTAkSAdikam, khala-kalaha-kAlakUTa-kaNTakAdikaM ca / evaMvidhayorabhimatAnabhimatavastuno? svIkAratiraskArau prAptiparihArau, tayoH kSamaM samartham, prApakaM parihArakaM cetyarthaH / anayorupalakSaNatvAdetadubhayAbhAvasvabhAva upekSaNIyo'pyatrArtho lakSayitavyaH / rAgagocaraH khalvabhimataH, dveSaviSayo'nabhimataH, rAgadveSadvitayAnAlambanaM tu tRNAdirupekSaNIyaH / tasya copekSakaM pramANaM tadupekSAyAM samarthamityarthaH / hiryasmAdarthe / yasmAd abhimatA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-3 ratnAkarAvatArikA nabhimatavastusvIkAratiraskArakSama pramANaM, ata idaM jJAnameva bhavitumarhati, nAjJAnarUpaM sannikarSAdikam / prayogazca yathA - pramANaM jJAnameva abhimatAnabhimatavastusvIkAratiraskArakSamatvAt / yattu naivaM, na tadevam / yathA stambhaH / tathA cedam / tasmAt tathA // 3 // iSTavastuno svIkAra ane aniSTavastuno tiraskAra karavAmAM je samartha hoya te ja pramANa kahevAya che. (AvA svarUpavALuM jJAna ja che.) ethI jJAna e ja yathArtha pramANa che. abhimata eTale iSTa-AdaravA lAyaka-upAdeya, anabhimata eTale aniSTatyajavAlAyaka-heya. A abhimata ane anabhimata ema banne paNa be prakAranuM che mukhya ane gauNa. tyAM mukhya sukha ane duHkha che. arthAt sukha e mukhya upAdeya che ane duHkha e mukhya heya che. te sukha-duHkha, tathA bannenAM je kAraNo che. jemake (1) kusuma-kuMkuma (kaMku)- ane kAminInA kaTAkSa ityAdi je sukhanAM kAraNo che. te gauNa sukha ane (2) durjana, kleza, kAlakuTaviSa ane kaMTakAdi ityAdi je duHkhanAM kAraNo che. te gauNa duHkha che. AvA prakAranA mukhya-gauNa ema banne jAtanA sukha ane duHkha rUpa abhimata tathA anabhimata vastuno je svIkAra ane tiraskAra, te karAvavAmAM je samartha hoya te ja pramANa kahevAya che. arthAt iSTa evA sukha ane sukhanAM kAraNonuM je prApaka hoya, tathA aniSTa evA duHkha ane duHkhanAM kAraNonuM je parihAraka hoya te ja pramANa kahevAya che. A abhimata-anabhimatanA upalakSaNathI A bannenA abhAva svabhAva rU5 evA upekSaNIya (arthAt zeya) artha paNa samajI levA. eTale ke je upekSaNIya padArthonI upekSA karAve te paNa pramANa kahevAya che. je rAgano viSaya hoya te strI Adi abhimata kahevAya. je dveSano viSaya hoya te viSa Adi anabhimata kahevAya. je rAga ane dveSa ema bannenuM anAlaMbana (aviSaya) hoya te tRNAdi upekSaNIya (jJaya) kahevAya che. te upekSaNIya vastunI upekSA karAvanAra, tenI upekSAmAM je samartha hoya tene pramANa kahevAya che. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakiryo sva-paranA nirNayamAM akaraNa hovAthI pramANa nathI 73 mULasUtramAM lakhelo di zabda yAt arthamAM che. je kAraNathI pramANa ja iSTaaniSTa vastuno svIkAra-tiraskAra karAvavAmAM samartha che. A kAraNathI A jJAna ja pramANa thavAne yogya che. arthAtu A jIvane jJAna ja ISTAnisTamAM pravartaka nivartaka hovAthI jJAna ja pramANa kahevAya che. paraMtu ajJAnAtmaka evA saMnikarSa Adi pramANa kahevAtA nathI. kAraNa ke te sajJikarSAdi jaDa hovAthI iSTAnisTamAM pravartaka-nivartika nathI. teno anumAna prayoga (tarkazAstrane anusAre) A pramANe che . pramavi (pakSa), jJAnameva (sAdhya), mamatAmatavastusvIratirakSAt (hetu), = pramANa, jJAna ja hoya che. kAraNa ke te ja iSTa vastunA svIkAramAM ane aniSTa vastunA tiraskAramAM samartha che. hetu pakSamAtravRtti hovAthI avayavyApti ane anvayadeSTAnta nathI. paraMtu je AvuM (jJAnasvarU5) nathI, te tevuM (ISTAniSTamAM pravartaka-nivartaka paNa) nathI, jema staMbha, A vyatirekavyApti ane vyatireka dRSTAnna che. tathA cem - upanaya che. A vyatireka upanaya-nigamana hovAthI "tathA nema, ane tamAtra tathA'' Avo artha karavo. jema staMbha iniSTamAM pravartaka-nivartaka nathI. tema A pramANa iniSTamAM pravartaka-nivartika nathI ema nahi paraMtu pravartaka-nivartaka che. tamAt tathA A nigamana che. tethI staMbha jema jJAnamaya nathI, tema A pramANa jJAnamaya nathI ema nahi arthAt A pramANa jJAnamaya ja che. jJAna e ja pramANa che. upapattyantaraM prakaTayanti - "pramANa sadAkALa jJAna ja hoya che. paraMtu ajJAnarUpa sannikarSAdi pramANa hotA nathI" A bAbatamAM bIjI paNa yukti granthakArazrI jaNAve che - ___na vai sannikarSAderajJAnasya prAmANyamupapannam, tasyArthAntarasyeva svArthavyavasitau sAdhakatamatvAnapapatteH // 4 // ayamartha : - yathA saMpratipannasya paTAderarthAntarasyAjJAnarUpasya svArthavyavasitau sAdhakatamatvAbhAvAt prAmANyaM nopapattizriyamazizriyat, tathA sannikarSAderapi / prayogaH yathA - sannikarSAdirna pramANavyavahArabhAk svArthavyavasitAvasAdhakatamatvAt / yadevaM tadevaM yathA paTaH / tathA cAyam / tasmAt tathA / // 4 // ajJAnAtmaka evA sajJikarSAdine pramANatA prApta thatI nathI. (sannikarSAdi pramANa kahevAtAM nathI.) kAraNa ke arthAntara evA ghaTa-paTAdi padArthonI jema te satrikaSadamAM paNa sva ane parano vyavasAya karAvavAmAM sAdhakatamatA ghaTI zakatI nathI. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-4 thI 6 vAdI ane prativAdI ema ubhayane mAnya evA ane ajJAnAtmaka (jaDAtmaka) evA arthAntara eTale ghaTapaTAdi padArtho jaDa hovAthI svano ane parano bodha karAvavAmAM sAdhakatama kAraNa na hovAthI te padArthomAM pramANatA mAnavI e jema yuktinI zobhAne pAmatI nathI.arthAt ghaTa-paTa Adi padArtho jaDa che. sva-paranA bodhamAM asamartha che. tethI teone pramANa kahevA e vAta jema yuktiyukta nathI. tevI ja rIte sazikaudi paNa jaDa hovAthI sva-paranA bodhamAM asamartha hovAthI pramANa nathI. teno anumAnaprayoga A pramANe che 74 sajJikarSAdi (pakSa), pramANanA vyavahArane bhajanArA nathI (sAdhya), kAraNa ke sva ane arthano bodha karAvavAmAM asAdhakatama che (hetu), je je AvuM (vyavasAyamAM asAdhakatama) hoya che. te te tevuM (apramANa) hoya che jemake paTa, A anvayavyApti ane anvayadRSTAnta che. A sajJikadi paNa tema ja che. (vyavasAyamAM asAdhakatama ja che) A upanaya che. ane tethI A sajJikarSAdi tevA che (arthAt apramANa ja che) A nigamana che. A anumAnathI 'sajJikarSAdi apramANa ja che' e sidhdha thayuM. ratnAkarAvatArikA athAsya sAdhanasyAsiddhisambandhavaidhuryaM vyaJjayantaH sUtradvayaM bruvate / have uparokta anumAnamAM kahelA A hetumAM asidhdhinA (asidhdhahetvAbhAsanA) saMbaMdhanI rahitatA vyaMjita karatAM (asiddha hetvAbhAsa nathI, ema jaNAvatA) AcAryazrI be sUtra kahe che - na khalvasya svanirNItau karaNatvam, stambhAderivAcetanatvAt // 5 // nApyarthanizcitau svanizcitAvakaraNasya kumbhAdekhi tatrApyakaraNatvAt // 6 // asyeti sannikarSAdeH, karaNatvaM sAdhakatamatvam / nApyarthanizcitAviti asya karaNatvamiti yogaH / tatrApIti arthanizcitAvapItyarthaH / zeSamazeSamuttAnArtham / prayogau tu - sannikarSAdiH svanirNItau karaNaM na bhavati, acetanatvAt, ya itthaM sa itthaM, yathA stambhaH, tathA cAyam, tasmAt tathA / sannikarSAdirarthanizcitau karaNaM na bhavati, svanizcitAvakaraNatvAt / ya evaM sa evam / yathA kumbhaH / yathoktasAdhanasaMpannazcAyam / tasmAd yathoktasAdhyaH / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sannikarSAdi pramANa nathI tenI carcA 75 A sannikarSAdi acetana hovAthI khaMbhAdinI jema svanirNayamAM karaNa nathI, tathA arthanirNayamAM paNa karaNa nathI kAraNa ke svanirNayamAM je akaraNa hoya che te kuMbhAdinI jema tyAM paNa (artha nirNayamAM paNa) akaraNa ja hoya che. pa/l ma" evuM je pada che teno artha "saMgnikarSAdine' ema karavo. "raMpatvim' padano atizaya sAdhakatama evo artha karavo. bIjA sUtramAM "nAvyarthanizcitau' e padanI sAthe nI rAtvam pada uparanA sUtrathI anuvRtti lAvIne joDavuM. 'tatrApi' evo je zabda che teno artha 'Inizcita vapa' evo karavo. zeSa saghaLo artha spaSTa che. nyAya-vaizeSikAdi darzanakAroe saksikarSAdine pramANa mAnyA che. paraMtu marelA mANasanA mukhamAM baraphIno TukaDo mukIe to tyAM "rasanA ane baraphIno' sajJikarSa che. chatAM jJAna thatuM nathI. mATe saksika acetana hovAthI potAno ke padArthano bodha karAvavAmAM kAraNa banatA nathI. te ja A be sUtromAM samajAve che. A samajAvavA mATe anumAnaprayoga A pramANe che (1) sannikarSAdi (pakSa), svanirNaya karAvavAmAM karaNa banatA nathI (sAdhya) acetana hovAthI (hetu), je je AvA (acetana) che. te te tevA (svanirNayamAM akaraNa) che. jema ke staMbha. A sannika paNa tevA (acetana) che. tethI te sazikarSA niyamo tevA (svanirNayamAM akaraNa) ja che. (2) tathA A sannikarSAdi (pakSa), arthanirNayamAM paNa karaNa nathI (sAdhya) kAraNa ke svanirNayamAM akaraNa hovAthI (hetu), je je AvA che (svanirNayamAM akaraNa che) te te tevA (arthanirNayamAM paNa akaraNa) che. jema ke kuMbhAdi, A sannikarSAdi yathokta sAdhana (svanirNayamAM akaraNatA) thI saMpanna che. tethI yathokta sAdhya (arthanirNayamAM akaraNatA) thI paNa yukta che. A banne anumAnaprayogo vaDe sajJikarSAdi sva-arthanirNayamAM akaraNa che. mATe apramANa che. ema sidhdha karyuM. atra kecid yaugAH saMgirante - "sannikarSAdirna pramANavyavahArabhAgityAdi yadavAdi, tatrAdizabdasUcitakArakasAkalyAdeH kAmamaprAmANyamastu / sannikarSasya tu prAmANyApakarSo no'marSaprakarSasiddhaye, tasyArthopalabdhau sAdhakatamatvAvadhAraNena svArthavyavasitAvasAdhakatamatvAdityatra hetvekadezasyAsiddheH / yattu tatsiddhau sAdhanamadhunaivAbhyadhuH, tadasAdhIyaH, pradIpena vyabhicArAt, tasya svanizcitAvakaraNasyApyarthanizcitau karaNatvAditi / ahIM keTalAka taiyAyiko uparokta amArA anumAna prayogonI sAme A pramANe Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-4 thI 6 ratnAkarAvatArikA kahe che - "sannikarSAdi pramANatAnA vyavahArane bhajanArA nathI' evuM tame jainoe je upara kahyuM, tyAM sakiryAdi padamAM rahelA "mari' zabdathI sajJikarSa vinAnA bIjAM je aMjanabhojana ityAdi paraMparA kAraNo che tathA karma-saMpradAna-apAdAna-AdhAra ityAdi kArakasAkalyatA che, te Adi zabdathI sUcavAyelI kAraka sAkalyatAdimAM bhale tame tamArI icchA pramANe apramANatA hoya tema kaho temAM amane koI jAtano vAMdho nathI. kAraNa ke te paraMparAe kAraNa hovAthI apramANa bhale kaho. paraMtu saksikarSamAM pramANatAno apakarSa (pramANarahitatA-apramANatA) je kaho cho te na = amArA krodhanA utkarSane karavA mATe ja che, kAraNa ke tamArUM te kahevuM yogya nathI. te A pramANe - te sannikarSa arthano bodha karAvavAmAM sAdhakatama kAraNa ja che. AvuM avadhAraNa (nirNaya) hovAthI "sanna = pramiyama, svArthavyavasita sAdhataHvInupattei" AvA prakAranuM cothA sUtramAM tame je anumAna kahyuM hatuM. temAM je hetu kahyo che. te ekadezAsidhdha hetvAbhAva che. te A pramANe - "vArthavyavasi sAdhatamasvIt' hetu tame kahyo che. eTale ke sazikaryo svano bodha karAvavAmAM, ane arthano bodha karAvavAmAM asAdhakatama che. evo artha A paMktino thAya che. A hetumAM be aMzo che. svavyavasAyamAM asAdhakatA, ane arthavyavasAyamAM asAdhakatA, A be aMzomAMthI prathama aMzarUpa hetu sajJikarSamAM ghaTI zake che kAraNa ke sannikarSo pote potAno prakAza karAvI zakatA nathI. paraMtu je bIjo aMza che te sannikarSa nAmanA pakSamAM ghaTato nathI. arthAt sakiryo parapadArthano vyavasAya karAvavAmAM asAdhakatama nathI paraMtu sAdhakatama karaNa che. tethI hetuno eka aMza pakSamAM avRttimAn hovAthI ekadezAsidhdha hevAbhAva thAya che. prazna:- kadAca tame jaino evo prazna amArI sAme kaho ke "sannivarSAvi, anizcita na karaNaM bhavati, svanizcitau akaraNasya tatrApi akaraNatvAt kumbhAdivat' ityAdi anumAna dvArA sUtra 6mAM ame kahyuM ja che ke A sazikarSAdi arthanirNayamAM paNa akaraNa ja che. kAraNa ke svanirNayamAM akaraNa hovAthI' A anumAnathI ja sakiryAdi arthanirNayamAM akaraNa che te sidhdha thaI ja jAya che. mATe ekadezAsidhdha hetvAbhAsa amane jainone kema lAge? uttara :- tamArUM jainonuM A pramANe kahevuM ucita nathI kAraNa ke yag - sajJikaryAdi arthanirNayamAM akaraNa che te sidhdha karavAmAM tame je hetu hamaNAM ja kahyo che. te tamAro hetu khoTo che kAraNa ke pradIpanI sAthe vyabhicAradoSa Ave che. kAraNa ke te pradIpa svanirNayamAM akaraNa hovA chatAM paNa arthanirNayamAM avazyakaraNa bane ja che. je je Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sagnikarSAdi pramANa nathI tenI carcA svanirNayamAM akaraNa hoya te te arthanirNayamAM paNa akaraNa hoya che evI tamArI vyApti pradIpamAM lAgu paDatI nathI. kAraNa ke pradIpa svanirNayamAM akaraNa che. chatAM paNa arthanirNaya karAve che. jemake bhIMtanA AMtare rahelo pradIpa kadAca na dekhAya to paNa tenA prakAzathI ghaTa-paTa padArtho dekhI zakAya che. tenI jema sannikarSa svanirNayamAM bhale akaraNa hoya paraMtu arthanirNayamAM karaNa banI zake che. A pramANe dIpakanI sAthe vyabhicAradoSa hovAthI tamArUM jainonuM bIju anumAna khoTuM che. tadetat trapApAtram, arthopalabdhau sannikarSasya sAdhakatamatvAsiddheH / yatra hi pramAtrA vyApArite satyavazyaM kAryasyotpattiH, anyathA punaranutpattireva, tat tatra sAdhakatamam / yathA chidAyAM dAtram / na ca nabhasi nayanasannikarSasambhave'pi pramotpattiH / tyasya sahakAriNo'bhAvAt tatra tadanutpattiriti cet - kathamasau spe-'pi syAt ? na hi spe rUpamasti nirguNatvAd guNAnAm / nApi tadAdhArabhUte dravye rUpAntaramasti yAvaddavyabhAvisajAtIyaguNadvayasya yugapadekatra tvayA'nabhyupagamAt / avayavagataM rUpamavayavirUpopalabdhau sahakAri samastyeveti cet - kathaM tryaNukAvayavikhyopalambho bhavet ? na hi dvayaNukalakSaNAvayavatrayavartirUpamupalabhyate, yataHsahakAri syAt / anupalabhyamAnamapi tat tatra sahakArIti cet - tarhi kathaM na taptapAthasi pAvakopalambhasambhavaH, tadavayaveSvanupalabhyamAnasya rUpasya bhAvAt / yadi ca tyaM sahakAri kalpyate, tadA samAkalitasakalanetragolakasya dUrAsannatimirarogAvayavinaH kathaM nopalabdhiH ? / naiyAyikonuM uparokta kathana lajjAspada che. karUNA upaje tevuM che. kAraNa ke sannikarSa arthano bodha karAvavAmAM sAdhakatama kAraNa sidhdha thato nathI. te A pramANe - jyAM pramAtA evA AtmA vaDe viSayabodha karavAmAM je kAraNano upayoga karAya chate avazya kAryanI utpatti thAya ja, ane anyathA = je kAraNano upayoga na karAye chate kAryanI anutpatti ja thAya che kAraNa te kAryamAM sAdhakatama che ema samajavuM, jema chedanakriyA karavAmAM kartA dAtrano upayoga kare to avazya chedanakArya thAya ja che. ane dAtrano upayoga jo na kare to chedanakriyA thatI nathI. mATe chedanakriyAmAM dAtra sAdhakatama kAraNa kahevAya che. paraMtu sagnikarSamAM AvI sAdhakatamatA ghaTatI nathI. jyAre nabhasumAM (AkAzamAM) nayanathI joIe tyAre "nabhasuno ane nayanano sajJikarSa hovA chatAM paNa pramAnI (jJAnanI) utpatti thatI nathI. jyAre rastA upara ubhA rahI AkAzamAM dRSTi nAkhIe tyAre taiyAyikanI dRSTie cakSu ane AkAzano saMyoga hovA chatAM paNa AkAza dekhAtuM nathI. mATe sakirSa e sAdhakatama kAraNa nathI. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-4 thI 6 ratnAkarAvatArikA naiyAyika :- kadAca have ahIM naiyAyika ema bacAva kare ke "cAkSuSajJAna' utpanna karavAmAM rUpa e sahakAri kAraNa che. AkAzadravya arUpI che. temAM rUpaguNa nathI. tethI cakSu ane AkAzano sakirSa hovA chatAM paNa sahakArI kAraNa je rUpa, te tyAM AkAzamAM na hovAthI te pramAnI utpatti thatI nathI. arthAt sannikarSa to pramAnI utpattimAM sAdhakatama kAraNa che ja. paraMtu rUpa nAmanA sahakArikAraNanA abhAvathI pramAnI utpatti thatI nathI. jaina :- jo sahakArI kAraNa rUpa jyAM hoya tyAM ja cAkSuSapratyakSa thAya ane AkAzamAM rUpa na hovAthI cAkSuSapratyakSa thatuM nathI ema ja kahezo to thamatI Dapi thAt rUpaguNanuM cAkSuSapratyakSajJAna karavAmAM A pramAnI utpatti kevI rIte thaze? jema cakSuthI ghaTanuM pratyakSajJAna thAya che. te ja rIte rUpaguNanuM pratyakSa jJAna paNa cakSuthI ja thAya che. ane rUpaguNanuM cakSuthI je pratyakSajJAna thAya che. tyAre rUpamAM rUpa to che ja nahi, kAraNa ke guNo haMmezAM nirguNa ja hoya che. guNo sadA dravyamAM ja rahe che. guNomAM guNo rahetA nathI. eTale ke cAkSuSa pratyakSamAM jo rUpa e sahakArI kAraNa hoya to rUpamAM rUpa nathI chatAM rUpanuM pratyakSajJAna kema thAya che? naiyAyika :- je rUpaguNanuM pratyakSa jJAna thAya che. te rUpaguNanA AdhArabhUta je dravya che temAM vivakSitarUpanuM cAkSuSajJAna karavAmAM sahakArI kAraNa bane evuM rUpAtara (bIju rU5) che ema ame mAnIzuM. arthAt AdhArabhUta evA eka ja dravyamAM be rUpa che. jemAMthI eka rUpanuM cAkSuSapratyakSajJAna utpanna karavAmAM bIjuM rUpa sahakArI kAraNa bane che ema mAnIzuM. jaina :- uparokta taiyAyikanI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke te vivakSita rUpanA AdhArabhUta dravyamAM AvA prakAranuM bIjuM koI rUpa che ja nahi kAraNa ke vAva dravyabhAvi evA sajAtIya be guNo eka sAthe eka dravyamAM tamArA vaDe svIkArAyA ja nathI. varNagaMdha rasa ane sparza ema vijAtIya guNo yugapa ekatra svIkArAya che. paraMtu sajAtIya be prakAranAM rUpo, athavA be gaMdha, be rasa svIkArAyA nathI. naiyAyika :- avayavInA rUpanI upalabdhi karavAmAM avayavamAM raheluM rUpa ame sahakArI kAraNa mAnIzuM. ghaTanA rUpanuM cAkSuSapratyakSa karavAmAM tyAM kapAlanuM rUpa sahakArI kAraNa mAnIzuM. paTanA rUpamAM tattvanuM rU5 ame sahakArI kAraNa mAnIzuM. jaina - jo tame avayavanA rUpanA pratyakSamAM avayavanA rUpane sahakArI kAraNa kahezo to caNaka nAmanA avayavInA rUpanI upalabdhi kema thaze? kAraNa ke tamArA mate paramANu ane yaNuka acAkSuSa che ane caNakAdi cAkSuSa che. kayaNuka avayava che ane caNuka avayavI che. traNa hayaNuka sAthe maLavAthI caNuka thAya ema tame mAno cho. have kayaNukAtmaka Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajJikarSAdi pramANa nathI tenI carcA je avayavatrika, temAM vartatuM je rUpa, te to cAkSuSapratyakSa thatuM ja nathI ke jethI sahakArI kAraNa bane? ane tenA sahakAranA abhAve caNakAtmaka avayavanuM rUpa paNa pratyakSa kema thaze ? naiyAyika :- yamukAtmaka avayavomAM raheluM anupalabhyamAna evuM paNa te avayavagata rUpa tyAM (avayavInA rUpanA pratyakSamAM) sahakArI kAraNa bane che ema ame mAnIzuM jethI caNakAtmaka avayavInA rUpano upalaMbha thavAmAM kaMI ja Apatti nahI Ave. jaina :- to taHpathasi = tapelA-garamAgarama phaLaphaLatA pANImAM rahela 'agni dravyanA upalaMbhano saMbhava kema nahI thAya? kAraNa ke te "agni' nAmanA avayavI dravyanA avayavomAM anupalabhyamAna rUpa to tyAM che ja, tethI jema anupalabhyamAna kayaNuka avayavanA rUpanA sahakArathI caNakAtmaka avayavInuM rUpa cAkSuSapratyakSa thAya ema tame mAno cho to tenI jema agnikaNAtmaka avayavonuM pANImAM raheluM anupalabhyamAna je rUpa che tenA sahakArathI "agni" avayavI dravyanuM rUpa paNa pratyakSa thavuM joIe, te kema thatuM nathI ? mATe tamArI A vAta ucita nathI. tathA vaLI jo rUpa sahakArI kAraNa kalpAya to vyApta karyo che samagra netranA goLAno (kIkIno) bhAga jeNe evo dUratimira ane Asannatimira svarUpa je rogAtmaka avayavI che tenuM cAkSuSapratyakSajJAna kema thatuM nathI ? AMkhamAM utpanna thayela je timirano roga (motIyo-jhAmara ityAdi) dUranuM jovAnuM rUkAvaTa kare te dUratimira kahevAya che. ane je timirano roga najIkanuM ja jovAnuM rUkAvaTa kare te Asannatimira kahevAya che. je mANasanI AMkhamAM Avo game te timirano roga (motIyo) je utpanna thayo che te roga (motIyAno dANo) avayavI che. temAM rUpa paNa che. kAraNa ke A rogAtmaka dANo pugalano banelo che. jema AkAzamAM rUpa nathI mATe cAkSuSapratyakSa thatuM nathI, ane ghaTa-paTa avayavImAM tenuM rUpa sahakArI kAraNa che mATe pratyakSa thAya che ema tame kaho cho to pachI A rogAtmaka avayavImAM potAnuM rUpa (ane te roganA kaNa-kaNAtmaka avayavo je che te avayavonuM rUpa paNa) sahakArI kAraNa vidyamAna che. chatAM cakSuthI motIyo kema dekhAto nathI? tyAM saksikarSa paNa che. mATe dekhAvo joIe. paraMtu motIyo dekhAto nathI mATe tamArI rUpane sahakArI kAraNa mAnavAnI vAta ucita nathI. athAtyantAsattyabhAvo'pi sahakArI / na cAsau timire'stIti cet ? nanviyamAsattirAtmApekSayA, zarIrApekSayA, locanApekSayA, tadadhiSThAnApekSayA vA vivakSAMcakre Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 prathamapariccheda-sUtra-4 thI 6 ratnAkarAvatArikA prekSAdakSeNa ? Aye kalpe, kathaM kasyApi padArthasyopalabdhiH ? vyApakasyAtmanaH sarvabhAvairAsattisambhavAt / dvitIye kathaM karatalatulitamAtuliGgAderupalambhaH ? tRtIye kathaM kvApi cAkSuSapratyakSamunmajjet ? cakSuSaH prApyakAritvakakSIkAreNa sarvatra svagocareNA''sattisadbhAvAt ? / turIye, kathamadhiSThAnasaMyuktAJjanazalAkAyAH samupalabdhiH ? atha yenAMzena tasyAstatra saMsargaH, sa nopalabhyate eva, naivam, avayavino niraMzatvena svIkArAt / naiyAyika :- koI paNa padArthanuM cAkSuSapratyakSa thavAmAM jema rUpa sahakArI kAraNa che. tema "atyanta Asattino abhAva" e paNa sahakArI kAraNa che. AMkhathI je vastu jovAnI che. te vastu atyanta nikaTa na hovI joIe to ja joI zakAya. timiranA rogamAM "atyanta AsattinA abhAva' svarUpa A bIjuM sahakArI kAraNa tyAM vidyamAna nathI. kAraNa ke cakSu ane timira atyanta Asatti (nikaTatA) vALAM che. mATe "rUpa" nAmanuM prathama sahakArI kAraNa tyAM hAjara hovA chatAM bIjA kAraNanA abhAve tyAM cAkSuSapratyakSa thatuM nathI. jaina - tame je A bIjuM sahakArI kAraNa "atyata Asatti abhAva' kahyuM. te A Asakti zuM AtmAnI apekSAe 1, ke zarIranI apekSAe 2, ke locananI apekSAe 3, ke zuM locanamAM rahelI kIkI Adine rahevAnuM je sthAna (zarIramAM rahelI-coTelI netrAkRti)nI apekSAe 4, A cAra pakSomAMthI prekSAmAM (budhdhimAM) dakSa (catura) evA tamArA vaDe kayo pakSa vivakSA karAyo che? (tame je pakSa jaNAvazo temAM doSa ja Ave che) (1) jo Adya pakSa kaho to tamArA mate AtmA jagatu vyApI hovAthI, ane sarvatra vyApaka evA AtmAne sarva padArthonI sAthe Asattino ja saMbhava hovAthI koI paNa padArthano cAkSuSabodha kema thaze? jyAM ghaTa-peTa Adi padArtho paDelA che tyAM paNa AtmA che tethI Asakti che paraMtu Asattino abhAva nathI. mATe sahakArI kAraNa na maLavAthI ghaTa-paTa Adi sakala padArthano cAkSuSabodha kema thAya ? (2) jo bIjo pakSa kaho to hathelImAM rahelA bIjorA Adi padArthono bodha kema thAya? kAraNa ke zarIrane bIjorU sparzeluM hovAthI Asakti che. paraMtu Asattino abhAva nathI. tethI cAkSuSabodha thavo joIe nahi. (3) jo trIjo pakSa kaho to koI paNa jagyAe (koIpaNa padArthaviSayaka) cAkSuSapratyakSajJAna kema thaze ? arthAt thaze ja nahi, kAraNa ke cakSuH prApyakArI tarIke svIkArelI hovAthI svagocaramAM (cakSuthI joI zakAya tevA padArthomAM) sarvatra Asatti ja Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sajJikarSAdi pramANa nathI tenI carcA thavAnI, tethI cakSurjanya jJAna thaze nahi. tame "Asattino abhAva' sahakArI kAraNa mAno cho ane cakSuH prANakArI hovAthI svagocara evA viSayomAM sarvatra cakSaH sparzelI ja che mATe Asattino abhAva nathI tethI bodha thaze nahi. (4) have jo cotho pakSa kaho to eTale cakSuno zarIramAM rahelo je bhAga, tenI sAthe "Asattino abhAva' sahakArI kAraNa kaho to AMkhamAM rahelA te bhAganI sAthe saMyukata thayelI evI aMjana AMjavAnI saLIno bodha kema thAya che ? saLI AMkha sAthe saMyukta hovAthI bodha thavo joIe nahi. have kadAca tame ema kaho ke - aMjanazalAkAno je aMza cakSunI sAthe saMyukta che. te aMzamAM Asatti hovAthI upalabdhi thatI nathI. paraMtu te ja aMjanazalAkAno je aMza saMyukta nathI te aMzamAM Asattino abhAva hovAthI teno bodha thaI zakaze. AvuM jo tame taiyAyiko kaho to - naiva = ema kahevuM nahi kAraNa ke tame avayavIne niraMza svIkArelI che eTale avayavI evI saLIno amuka aMza saMyukta hovAthI na dekhAya ane amuka aMza asaMyukta hovAthI na dekhAya e vAta tamArA mate ucita nathI. api ca, kathamudIcI prati vyApAritanetrasya pramAturna kAJcana kAJcanAcalopalabdhimanubhavAmaH / na ca davIyastvAd na tatra netrarazmayaH prasartuM zaktAH, teSAM zazAGke'pi prasaraNAbhAvApatteH / atha tadAlokamilitAste vardhante / tarhi kharatarakaranikaranirantarApUritaviSTapodare marIcimAlini sati sutarAM surAdrimabhisarpatAM teSAM vRddhirbhavet / na ca dinakaramarIcInAM nitarAM kaThoratvena taisteSAM pratighAtaH, tadA''lokakalApA''kalitakalazakulizAdipadArthAnAmapyanupalambhApatteH / vaLI "Asattino abhAva" jo cAkSuSapratyakSa thavAmAM sahakArI kAraNa hoya to (je bAju merUparvata che te bAjunI) uttara dizA tarapha upayoga karyo che netrano jeNe evA pramAtAne kAMcanAcala (merUparvata) saMbaMdhI (sjina= ) kaMIpaNa upalabdhi kema thatI nathI? bodha kema thato nathI kAraNa ke merUparvata atyaMta dUra che. tethI 'Asattino abhAva' tyAM che to teno bodha thavo joIe. naiyAyika :- merUparvata dUra to che. paraMtu vIrvAn = atizaya dUra hovAthI netrarazmio tyAM pahoMcavAne samartha thatAM nathI. tethI 'Asatti abhAva hovA chatAM paNa cAkSuSa bodha thato nathI. jaina :- zazAMka (caMdra) paNa atizaya dUra che. tethI te netrarazmionuM caMdra pratye paNa Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 prathamapariccheda-sUtra-4 thI 6 ratnAkarAvatArikA atizaya dUra hovAthI prasaraNa thavAnA abhAvanI ja Apatti Avaze. tethI jema cakSuthI merUnuM adarzana che tema caMdranuM paNa adarzana ja thavuM joIe. naiyAyika :- caMdra atizaya dUra che te vAta yathArtha che. paraMtu caMdrane razmio che. ane te paNa tejamaya che ane netranAM razmio paNa tejamaya che. tevAM merU parvatane razmio paNa nathI ane tejamaya paNa nathI. tethI caMdranAM razmithI maLyAM chatAM netranAM razmio (sajAtIya hovAthI) vRdhdhi pAme che. tethI caMdra dUra hovA chatAM netrarazmio caMdranA AlokathI vRdhdhi pAmavAnA kAraNe caMdra sudhI jaI zake che ane caMdranuM cAkSuSajJAna thAya che. jaina :- jo A pramANe banatuM hoya to (kharataratra) atyaMta pracaMDakarkaza evAM (karanikara=) kiraNonA samUha vaDe (Apurita) bharI dIdhuM che (viSTapodara) jagatanuM udara jeNe evo (marIcimAlinika) sUrya prakAzamAna thaye chate (surAdrika) merUparvata tarapha (abhisarpatAMs) gamana karatAM evAM te kiraNonI (sutarAMs) sArI rIte vRddhi thaze ane tethI anAyAse ja merUparvatano cAkSuSabodha thaze ja. sArAMza ke pracaMDa sUryanAM kiraNonI sAthe bhaLavAthI netranAM razmio sArI rIte vRddhi pAmaze ane tenAthI merUparvata dekhAze. paraMtu dekhAto nathI. mATe tamArI A vAta vyAjabI nathI. naiyAyika :- (dinakara) sUryanAM kiraNo atyaMta kaThora hovAthI te kiraNo vaDe netrarazmino pratyAghAta thAya che. arthAtu netrarazminI vRdhdhi thavAne badale te sUryanAM kiraNo pracaMDa pratApI hovAthI netrarazmine aTakAve che. jaina :- AvuM kahevuM nahi. jo sUryanAM kiraNo netrarazmine aTakAvatAM hoya to (tadAlokakalApa) te sUryanAM prakAzapuMjathI joyelA kalaza ane kulizAdi padArthonI paNa anupalabdhi ja thavI joIe - arthAt gharanA cokamAM paDelA ghaTa-paTa-kalaza-kulizAdi padArthone jovA mATe netrarazmi jevAM tyAM jAya ke turata ja tyAM prasarelAM pracaMDa pratApI sUryarazmi netrarazmine aTakAvaze ja, tethI jema merU na dekhAya tema gharanA cokamAM sUryanA prakAzamAM paDelA ghaTa paTAdi paNa na ja dekhAvA joIe. tato na sannikarSasadbhAve'pyavazyaM saMvedanodayo'sti / nApi tadabhAve'bhAva eva, prAtibhapratyakSANAmArSasaMvedanavizeSANAM ca tatkAlA'vidyamAnavastuviSayatayA sannikarSAbhAve'pi samudbhavAt / tanna sannikarSasya sAdhakatamatvaM sAdhutvasaudhA'dhyAsadhairyamArjijat / yaM ca pradIpena vyabhicAramudacIcaraH, so'pi na caturacetazcamatkAracaJcuH, pradIpasya Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trikarSAdi pramANa nathI tenI carcA mukhyavRttyA karaNatvAnupapatteH, netrasahakAritayA karaNatvopacArAt / yathA copacArAdarthavyavasitau karaNamayam, tathA svavyavasitAvapi / na hi pradIpopalambhe pradIpAntarAnveSaNamasti / kintvAtmanaivAtmAnamayaM prakAzayatIti kva vyabhicAraH ? tanna sannikarSasyArthavyavasitAvasAdhakatamatvamasiddham / anayaiva dizA kArakasAkalyAderapyarthavyavasitAvasAdhakatamatvaM samarthanIyam, iti phenTezAsiddhiH | Idha-ddA tethI jyAM jyAM sannikarSano abhAva hoya tyAM tyAM avazya jJAnodaya thAya ja' evo niyama nathI mATe sazikarSa jJAnaprAptinuM kAraNa nathI ema anvayavyAti dvArA samajAvyuM. have vyatirekavyAptithI samajAve che ke "jyAM jyAM te saksikarSano abhAva che. tyAM tyAM jJAnodayano paNa abhAva ja hoya evo niyama paNa nathI. kAraNa ke - prAtibhapratyakSajJAno = potAnA AtmAnI pratibhAthI jagatnuM yathArtha sAkSAt jJAna karanArA sarvajJa kevalI bhagavaMtonAM pratyakSajJAno, ane ArSaRSimunione potAnA yoganA prAbalyathI utpanna thanArAM avadhi ane manaH paryava Adi saMvedanavizeSo, amaryAditapaNe ane maryAditapaNe traNe kALanA bhAvone jANe che. tyAM bhUtakALanA banI cUkelA, ane bhAvikALanA banavAvALA je je bhAvo che ke je vartamAnakALamAM avidyamAna vastunA viSayavALA che. te bhAvone paNa A jJAno jANatAM hovAthI sajJikarSanA abhAvamAM paNa jJAnanI utpatti thAya ja che. mATe vyatireka vyAptithI paNa saksikarSa jJAnanuM sAdhakatama kAraNa nathI. tethI saksikarSane jJAnaprAptinuM sAdhakatama kAraNa kahevuM te (sAdhutva) = sajjana = vidvAna mANosanI, (saudha-mahela) sabhAmAM, (adhyAsa) besavAnI, (dhaya) = zobhAno Azraya karatuM nathI. arthAt je asAdhAraNa kAraNa nathI. tene asAdhAraNa kAraNa kahenAro purUSa paMDitonI sabhAmAM besavAnI zobhAne pAmato nathI. vaLI tame je dIpakanA ceSTAntanI sAthe vyabhicAra doSa batAvyo te paNa catura mANasonA cittane camatkAra karavAmAM (caMcu) samartha nathI. eTale ke pradIpanA dekhAnAmAM kharekhara vyabhicAra doSa Avato ja nathI. kAraNa ke pradIpa bAhyA sAdhana hovAthI mukhyavRttie temAM karaNapaNuM ja ghaTatuM nathI. mAtra netra dvArA vastu jovAmAM sahakArikAraNa hovAthI karaNapaNAno upacAra karAya che. pradIpa na hoya ane cakSu hoya to yatkiMcit paNa vastu joI zakAya che. paraMtu netra na hoya ane pradIpa hoya to vastu dekhI zakAtI nathI. mATe pradIpa asAdhAraNakAraNa nathI. phakta sahakArikAraNa hovAthI temAM karaNatvano upacAra ja karAya che. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 prathamapariccheda-sUtra-7 ratnAkarAvatArikA je rIte upacArathI te pradIpa arthavyavasAyamAM karaNa bane che. te ja rIte te pradIpa upacArathI svavyavasAyamAM paNa karaNa bane ja che. kAraNa ke te dIpaka jema ghaTa-paTane jaNAve che tema te ja dIpaka potAne paNa jaNAve ja che. te dIpakano upalaMbha karavAmAM anya pradIpanI apekSA rahetI nathI paraMtu potAnA vaDe ja potAne A pradIpa jaNAve che. tethI vyabhicAra doSa kyAM rahyo ? dIpaka svavyavasitimAM paNa karaNa che mATe arthavyavasitimAM paNa karaNa banI zake che. tema jJAna paNa sva-para prakAzaka che. tethI arthabodhamAM sannikarSanI sAdhakatama kAraNatA asidhdha che. A ja dizA pramANe-kAraka sAkalyAdine paNa arthavyavasAyamAM asAdhakatamapaNuM samarthana karI levuM. jema sajJikarSa arthabodhamAM kAraNa che paraMtu sAdhakatama kAraNa (asAdhAraNa kAraNa) nathI. te ja rIte bIjA kArako paNa arthabodha karAvavAmAM asAdhAraNa kAraNa nathI. jema ke-jANavA lAyaka breya padArtha, vartamAna kAle vidyamAna na hoya tevA bhUta-bhAvinA padArthonuM paNa jJAna thAya che. mATe asAdhAraNa kAraNa nathI, prakAzAdi kAraNo paNa asAdhAraNakAraNa nathI. te na hoya to paNa avadhijJAnAdithI padArtha jaNAya che. ema zeSakArakomAM paNa svayaM samajI levuM mATe "jJAna" ja arthabodhamAM sAdhakatama kAraNa che. nepa-6ll atha 'vyavasAyIti' vizeSaNasamarthanArthamAhuH - bIjA sUtramAM jaNAvelA pramANanA lakSaNamAM "jJAna' padanI sArthakatA samajAvIne have 'vyavasAyi' evuM vizeSaNarUpe pada je mukela che tenuM samarthana karatAM AcAryazrI jaNAve che tad vyavasAyasvabhAvam, samAropaparipanthitvAt pramANatvAd vA // 7 // tat - pramANatvena saMmataM jJAnam / vyavasAyasvabhAvaM nizcayAtmakamityarthaH / samAropaH - saMzayaviparyayAnadhyavasAyasvarUpo'nantarameva nirUpayiSyamANaH / tatparipanthitvaMtadviruddhatvam-yathAvasthitavastugrAhakatvamiti yAvat / pramANatvAd vA tat tathAvidham / vAzabdo vikalpArthaH / tena pratyekamevAmU hetU pramANatvAbhimatajJAnasya vyavasAyasvabhAvatvasiddhau samarthAvityarthaH / __ prayogau tu - pramANatvAbhimataM jJAnaM vyavasAyasvabhAvam, samAropaparipanthitvAt, pramANatvAd vA, yat punarnaivam, na tadevam, yathA ghaTaH, proktasAdhanadvayAdhikaraNaM cedam, tasmAd vyavasAyasvabhAvamiti // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANajJAna vyavasAya svabhAvavALuM ja che tenI siddhi 8pa te jJAna samAropanuM virodhI hovAthI athavA pramANa hovAthI vyavasAya svabhAvavALuM ahIM tat zabdathI pramANa tarIke mAneluM jJAna samajavuM. A pakSavAcI pada che. A jJAna nAmanA pakSamAM vyavasAya svabhAva siddha kare che tethI vyavasAyasvabhAva sAdhya che. vyavasAya padano artha nizcaya ane svabhAva padano artha te nirNaya svarUpa, tAdAtmaka arthAt nizcayAtmaka, samApa eTale bhrama saMzaya-viparyaya, ane anadhyavasAya svarUpa je ajJAna, je traNe ajJAnonuM hamaNAM ja nirUpaNa karavAmAM Avaze. (sUtra 8 thI 15),tatvaripasthitva = tevA ajJAnanuM je virodhI, eTale ke ajJAnathI virUdhdhasvabhAvavALuM hovAthI, arthAt je vastu jevI che tene tevI jANanArUM. yathAvasthita vastune grahaNa karanArUM evo artha jANavo. athavA pramANa hovAthI te jJAna tevuM (vyavasAya svabhAvavALuM) che ema paNa jANavuM. mULasUtramAM lakhelo vA zabda vikalpaarthano sUcaka che. tethI judA-judA A banne hetuo pramANa tarIke mAnelA jJAnanA vyavasAya svabhAvane" sidhdha karavAmAM samartha che. ekeka hetu svataMtrapaNe sAdhyanI sidhdhimAM zaktisaMpanna che. banne anumAnono prayoga A pramANe che - (1) pramANa tarIke svIkAreluM jJAna (pakSa), vyavasAya svabhAvavALuM che. nizcayAtmaka che. (sAdhya), bhramavirodhI = ajJAnavirodhI hovAthI (eka hetu), athavA pramANa hovAthI (bIjo hetu), anvayavyApti ane anvayadaSTAnta nathI tethI te batAvAyAM nathI. je jJAna AvuM (vyavasAyasvabhAvavALuM) nathI, te jJAna tevuM (samAropaparipabdhi athavA pramANa) paNa nathI. A vyatireka vyakti che. jema ke ghaTa, A ghaTa jaDa che mATe samAropaparipabdhi paNa nathI, ane pramANa paNa nathI tethI vyavasAya svabhAva paNa nathI ja. vyatirekavyAptimAM jo ke prathama sAdhyAbhAva ane pachI sAdhanAbhAva hovo joIe paraMtu jyAM hInAdhika dezavRtti' hoya eTale ke hetu hInadezavRtti ane sAdhya adhikadezavRtti hoya tyAM ema samajavuM. jema ke "parvato vadviSAr dhUmati" paraMtu hetu ane sAthe jyAM samadezavRtti hoya che. tyAM AvuM hotuM nathI prathama hetuabhAva ane pachI sAdhyAbhAva paNa kahI zakAya che. prasAdhanayadhira cem" A pada upanaya che. A jJAna uparokta banne hetuonuM adhikaraNa che. arthAt A jJAna samAropaparipabdhi paNa che ane pramANa paNa che ja. taman vyavasAyasvamaratpati A pada nigamana sUcaka che. tethI A jJAna nirNayAtmaka che. A banne anumAnothI pramANa tarIke mAnelA jJAnamAM vyavasAya svabhAvanInirNayAtmakapaNAnI sidhdhi karI. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariccheda-sUtra-7 ratnAkarAvatArikA atraikadezena pakSasya pratyakSapratikSepamAcakSate bhikSavaH / tathAhi - saMhRtasakalavikalyAvasthAyAM nIlAdi-darzanasya vyavasAyavandhyasyaivAnubhavAt pakSIkRtapramANaikadezasya pratyakSasya vyvsaaysvbhaavtvsaadhnmsaadhiiyH| tadasAdhiSTham - yataH - kena pratyakSeNa tAdRkSasya tasyAnubhavo'bhidhIyate ? aindriyeNa, mAnasena, yogisatkena, svasaMvedanena vA ? nAdyena - tatrendriyakuTumbasya vyApAraparAG mukhatvAt / na ca dvitIyena, tasyendriyajJAnaparicchinna-padArthAnantarakSaNasAkSAtkAradakSatvAt / na tRtIyena, asmAdRzAM yogipratyakSasparzazUnyatvAt / yogI tu tathA jAnAti, iti kozapAnapratyAyanIyam / nApi turyeNa, yataH - tat svastyopadarzanAdeva pramANaM syAt, anurUpa-vikalpotpAdakatvAd vA, Adye pakSe - pratyakSaM kSaNakSayasvargaprApaNazaktyAdAvapi pramANatAmAskandet / dvitIya-pakSo'pyakSamaH, saMhRtasakalavikalpAvasthAbhAvinIlAdidarzanAnantaraM 'nIlAdirayam' ityarthollekhazekharasyaiva vikalpasya prAyeNAnubhavAt / yatrApi nIlAdijJAnaM mamotpannamiti jJAnollekhI vikalpaH, tatrApi jJAnamAtrollekhitvAdasya tatraiva darzanasya prAmANyaM syAd, na tu tannirvikalpakatve / baudhdha - jaina darzanakAroe upara kahelA banne anumAnomAM baudhdhadarzanakAro pratyakSapratikSepa = pratyakSapramANathI bAdha" doSa Ape che. te baudhdhadarzanakAro (bhikSuo) A pramANe kahe che ke tamArA (jainonA) karelA pakSamAM ekadezathI bAdhA = pratyakSabAdhadoSa Ave che. jema vahni anuSThA:, vyatvAn AvuM anumAna karIe to pratyakSavirodha Ave che ke vadvi anuSNa nathI paNa uSNa che. te ja rIte saMpUrNapakSamAM pratyakSabAdha Avato nathI. paraMtu pakSanA ekadezamAM pratyakSabAdha Ave che. ahIM "pramA' e pakSa che. te dvividha che. pratyakSa ane parokSa, tatrApi pratyakSa dvividha che. nirvikalpaka ane savikalpaka A tamAma bheda-pratibhedo pramANa-nAmaka pakSanA peTA bhedo che. tethI te pakSano je ekadeza = nirvikalpa pratyakSa = jemAM sarve paNa vikalpovALI avasthA saMhata thaI cukI che = vikalpovALI avasthA che ja nahi evI nirvikalpakAvasthAmAM je nIlAdinuM darzana thAya che te pakSano ekadeza che chatAM vyavasAyavadhya ja anubhavAya che. nirvikalpAtmaka hovAthI vyavasAyasvabhAvavALuM nathI. jema ke "daM nItvam' AvA prakAranuM thayeluM nIlAdidarzana nirvikalpakapratyakSa pramANa che chatAM vyavasAyavadhya che. temAM nIlAdi vikalpano je ullekha che te samajAvanAra vaktAnI apekSA che. zrotAnI apekSAe nathI. zrotAne nIlAdi padArtha no je bodha thAya che. te A kaMIka che e bhAve nIlAdipadArthanuM jJAna thAya che mATe pakSakRta je pramANa, teno ekadeza je pratyakSa pramANa, teno paNa ekadeza je nirvikalpakapratyakSa, Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa vyavasAyasvabhAvavALuM ja hoya che te bAbatamAM bauddhanI sAthe carcA te vyavasAyavadhya hovAthI vyavasAyasvabhAvavALuM che evuM sAdhavuM te amanohara che. bAdhita doSathI duSTa che. jaina - te nIlAdinuM darzana vyavasAyarahita che evuM je tame upara kahyuM te yathArtha nathI, cata: = kAraNa ke tasya = te nIlAdidarzana tAkSaca = tevA prakAranuM vyavasAya svabhAvathI vadhyuM che evo anubhava tamane kayA pratyakSavaDe thAya che. (1) zuM indriyajanya pratyakSavaDe? (2) zuM mAnasapratyakSavaDe? (3) zuM yogisaMbaMdhI pratyakSavaDe? ke (4) zuM svasaMvedana pratyakSavaDe ? (1) pahelo pakSa jo kaho ke pAMca indriyothI thanArA pratyakSavaDe 'A nIlAdidarzana vyavasAyavadhya che' evo anubhava thAya che ema jo kaho to tamArI te vAta ucita nathI. kAraNa ke "A nIlAdidarzana e eka prakAranuM jJAna che. jJAna atIndriya che. ghaTa-paTAdi padArthonI jema indriyagrAhya nathI. mATe nIlAdi darzana vyavasAyavadhya che ke vyavasAyAtmaka che evo anubhava indriyapratyakSathI karI zakAze nahI. kAraNa ke te atIndriya hovAthI tyAM pAMca indriyano samUha vyApArathI parAMmukha che. tyAM indriyothI jANavAno vyavahAra nathI. (2) jo bIjo pakSa kaho to te paNa ucita nathI. kAraNa ke tamArA mate indriyajJAnothI je padArtha jANyo hoya, te jANelA padArthonuM avyavahita bIjA kSaNe sAkSAtkAra karAvavAmAM te mAnasazAna kuzala che. paraMtu nIlAdina to indriyono viSaya ja nathI. to tenA anArakSaNe AvanArA mAnasapratyakSano viSaya kyAMthI banavAnuM hatuM ? (3) "yogIone A pratyakSa che' ema kahevuM e trIjo pakSa paNa ucita nathI. kAraNa ke ApaNe loko chaghastha chIe. eTale ApaNA jevA lokone yogIonA pratyakSajJAnano to sparza paNa thato nathI to te yogipratyakSane kema mAnI levAya? tethI "yogI puruSo tevuM jANe che" evuM bolavuM te to kozapAnadvAra (sogana ApavA dvArA) jabarajastIthI svIkAra karAvavA jevuM che. (4) cotho pakSa paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke "Atma anubhavathI tame tene vyavasAyavadhya che ane pramANa che" ema jo kahetA ho to ame tamane puchIe chIe ke zuM A AtmAnubhava eTale svarUpopadarzana samajavuM ke anurUpavikalpotpAdakatA samajavI? A bannemAMthI kayo artha "AtmAnubhavano' tame svIkAro cho? svarUpadarzana eTale ke vastu je svarUpe che te vastu te svarUpe dekhAya te, nIlAdidarzana nIlaviSayaka che. mATe huM nIlaviSayaka jJAna chuM ema te jJAna potAnI jAtane jaNAve che, jema ke sAme paDela ghaTane Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-7 ratnAkarAvatArikA joIne 'ghaToghaM' evuM je jJAna thayuM te jJAna ghaTano sAkSAtkAra karAve che. tema nIlAdidarzana nIlapaNAnuM temAMraheluM svarUpa jotAMnI sAthe ja jaNAve te svarUpopadarzana kahevAya che ane prathama samaye nIladarzana karyA pachI tene jaNAvanAra samayAntare 'nItajJAnamim'AvA prakA2no prathamasamayanA jJAnane anurUpa vikalpa utpanna thAya che. bIjA samayamAM thanArA anurUpavikalpano utpAdaka prathamasamayanuM nIladarzana che. mATe te anurUpavikalpotpAdaka hovAthI pramANa che. A bemAMthI kayo vikalpa tame svIkAro cho ? 88 jo pahelo pakSa svIkArazo to 'kSaNakSayamAM, ane svargaprApaNazakti' vigeremAM paNa pramANatA tamAre svIkAravI paDaze te A pramANe - baudhdhadarzananA mate 'kSaNa=padArtha' pratyakSa pramANathI jANI zakAya che jema ghaTa-paTa-ityAdi, paraMtu te kSaNamAM (padArthamAM) raheluM kSayitva=vinAzitva=kSaNe kSaNe vinAza pAmavApaNuM e pratyakSapramANathI grAhya nathI, paraMtu anumAnagrAhya che. have jo nIlAdi darzana svarUpopadarzaka hoya to temAM rahelA nIlAdimaya potAnA svarUpane jema te jaNAve che tema potAnAmAM ja raheluM potAnuM ja 'kSaNe kSaNe vinAza thavAvALA paNuM arthAt kSaNakSayitva, tene paNa pratyakSathI dekhADe ja. te nIlAdino AkAra dekhatAMnI sAthe ja temAM jema pratyakSapramANatA AvI tevI ja rIte temAM rahelA kSaNakSayitvane dekhatAMnI sAthe ja te paNa pratyakSapramANathI ja grAhya banaze. je baudhdhadarzanane mAnya nathI. kAraNa ke teo te anumeya mAne che. mATe svarUpopadarzaka jo kahezo to kSaNa jema pratyakSa che tema kSaNakSayitva paNa pratyakSapramANathI grAhya banavAnI tamane Apatti Avaze. tathA svargaprApaNazaktimAM paNa pratyakSapramANatA AvavAnI Apatti Avaze, ahiMsAnA vicAravALuM je citta te ahiMsAcitta, tathA dAnAdi ApavAnA vicAravALuM je citta te dAnacitta, A banne citto dharmamayapariNAmarUpa hovAthI svargaprAptimAM hetu che. eTale ahiMsAcittamAM ane dAnacittamAM svargaprApaNanuM sAmarthya raheluM che. have nIlAdidarzana potAnA svarUpanuM upadarzaka hovAthI pratyakSapramANa che ema jo kahezo to ahiMsAcitta ane dAnacitta paNa potAnA svarUpanuM upadarzana karAvavA dvArA ja pratyakSapramANa che. tethI tenuM svarUpa pratyakSagrAhya banavAthI te banne cittamAM rahelI svargaprApaNanI zakti paNa pratyakSagrAhya banavI joIe. ane jo svargaprApaNazakti pratyakSapramANathI grAhya hoya to cArvAkane svargaprApti viSe vivAda ja na rahe kAraNa ke te pratyakSa dekhAya pachI vivAda zuM ? sArAMza ke nIlAdidarzana potAnA svarUpanuM upadarzana karAve che. tethI ghaTa-paTa jema pratyakSapramANano viSaya che. tema A nIlAdidarzana paNa pratyakSapramANano ja viSaya che. ema jo kahezo to tame baudhdhoe kSaNane (padArthone) pratyakSano viSaya mAnyo che. tethI te Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa vyavasAyasvabhAvavALuM ja hoya che te bAbatamAM bauddhanI sAthe carcA 89 padArtho pratyakSapramANa banyA hatA temAM rahelA kSaNAyitvane paNa pratyakSa pramANano viSaya karaze ja. potAnuM svarUpa jyAre dekhAya tyAre temAM jema padArtha jaNAya tema padArthanuM (kSaNakSayitva) svarUpa paNa jaNAya ja. tathA ahiMsAcitta ane dAnacitta jo pratyakSa svasaMvedanathI anubhavAya che to temAM raheluM svargaprApaNanuM sAmarthya paNa svasaMvedanathI anubhavAya ja. tethI A sAmarthya paNa pratyakSa jaNAya evI tamane Apatti Avaze. svarUpa dekhADavA dvArA jema nIlAdi darzanane tame pratyakSapramANa mAnyuM tenI jema kSaNakSayitva ane svargaprApaNasAmarthya je tamArA mate anumeya che te paNa pratyakSapramANathI grAhya mAnavAnI Apatti Avaze. have jo A cothA pakSano bIjo pakSa kaho to eTale ke anurUpa vikalpa utpAdaka hovAthI svasaMvedana pratyakSapramANa che ema kaho to te paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke saMhRtasakalavikalpavALI avasthAmAM sau prathama "nIlAdi darzana" (jene tame nirvikalpaka mAno cho te) thayA pachI turata ja "A nIlAdijJAna che' evA prakAranA "nIlAdi' arthanA ullekhamAM zikharabhUta "savikalpakatA' no ja prAyaH anubhava thAya che. eTale ke nirvikalpaka jJAna pachI savikalpakatA ja anubhavAtI hovAthI "anurUpavikalpotpAdakatA rahelI nathI. nirvikalpaka jJAna karyA pachI jo tene anurUpa nirvikalpakane nirvikalpaka ja dhArAvAhI jo utpanna thatI hota to anurUpa vikalpotpAdakatA kahevAta. paraMtu nIlAdidarzana thavA rUpa prathama nirvikalpaka pratyakSajJAna karyA pachI anantarasamaye "A nIlAdijJAna che" ema, athavA mane nIlAdinuM jJAna utpanna thayuM. ityAdi vikalpavALuM ja = savikalpaka ja jJAna thAya che. paraMtu anurUpa vikalpadhArA thatI nathI. kAraNa ke je nirvikalpaka hoya che te jAti AdinA ullekhathI rahita hoya che. tethI nirdeza karavo ja zakya nathI ane mane nIladarzana thayuM evo ullekha ahIM to thAya che. mATe savikalpa jJAna thAya che. tathA "mane nIlAdinuM jJAna utpanna thayuM" AvA prakArano jJAnanA ullekhavALo, nIlapata Adi vizeSadhamonA ullekhavALo jyAM vikalpa utpanna thAya che. tyAM paNa evA prakAranA nIla-pIta Adi vizeSadharmonA ullekhavALA jJAnamAtrano ullekha hovAthI A svasaMvedananI tyAM ja = savikalpakAvasthAmAM ja pramANatA siddha thAya che. paraMtu pUrvakAlavartI nirvikalpakAvasthAmAM pramANatA sidhdha thatI nathI. kAraNa ke nirvikalpaka pachI savikalpaka jJAna utpanna thAya che. paraMtu nirvikalpaka ane nirvikalpaka evI anurUpadhArA utpanna thatI nathI. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 prathamapariccheda-sUtra-7 ratnAkarAvatArikA __ api ca, vikalpasyApi kathaM siddhiH ? svasaMvedanapratyakSAditi cet ? tasyApi svastyopadarzanamAtrAt prAmANye tadeva dUSaNam / vikalpAntaropajananAt punaranavasthA / tathA ca kathaM svasaMvedanasya prAmANyasiddhiH ? yatastena bAdhA pakSAMze syAt ? tathA vaLI 'vikalpa'nI paNa sidhdhi tame baudhdho kevI rIte karazo ? A ghaTa-paTa che ityAdi padArthonI sidhdhi jema pratyakSapramANathI thAya che. tema " nItva, heM pati' ityAdi je vikalpo thAya che tathA vikalpovALuM je savikalpaka jJAna thAya che. tenI sidhdhi paNa tame konA vaDe karazo? svasaMvedana pratyakSathI vikalponI (ane savikalpakajJAnanI) sidhdhi thaze ema jo kahezo to te svasaMvedanapratyakSa paNa zuM svarUpopadarzaka mAtrathI pramANa banaze ke zuM (savikalpakapaNAnI) anurUpa vikalpadhArAnI utpAdakatA vaDe pramANa banaze? jo te svasaMvedanajJAna paNa svarUpopadarzana karAvanAra hovA mAtrathI tenI pramANatA svIkArazo to kSaNo ane ahiMsAcitta-dAnacitta pratyakSapramANano viSaya hovAthI tenuM svarUpa jaNAye chate temAM rahela kSakSayitva, ane svargaprApaNasAmarthya paNa pratyakSapramANano viSaya banavAnI te ja Apatti punaH Avaze ane jo savikalpakajJAna pachI tene anurUpa bIjA vikalpAntarone utpanna karanAra hovAthI jo vikalpanI pramANatA sidhdha karazo to te utpanna thayelA bIjA vikalponI pramANatA lAvavA trIjI vikalpadhArA svIkAravI paDaze. ane ema dhArAvAhitA cAlu ja rahete chate anavasthA dUSaNa Avaze. mATe bo vikalpomAMthI koI paNa vikalpavaDe svasaMvedananI pramANatA sidhdha thatI nathI. tethI nirvikalpakajJAna je "nIlAdidarzana' che te tamArA mate bhale nirvikalpaka ho paraMtu temAM nIlAdino vikalpa hovAthI savikalpaka che ane vyavasAyAtmaka ja che. vyavasAyavadhya nathI. mATe pakSIkRta pramANano ekadeza je nIlAdidarzana, temAM vyavasAyAtmaka rUpa sAdhyano abhAva tamArAthI sidhdha thato nathI. jethI amArA kahelA pakSAMzamAM bAdhitatA kevI rIte Ave ? A pramANe pakSamAM "svasaMvedana pratyakSa pramANathI paNa bAdhitatA" AvatI nathI te samajAvyuM. atha yanna nirvikalpakaM, tannaiva vikalpena sahotpadyate / yathA - vikalpo vikalpAntareNa / vikalpenApi sahotpadyate ca pratyakSam / na cedaM na siSedha sAdhanam, gandharvavikalpadazAyAmapi goH sAkSAtkaraNAt / anyathA samayAntare tatsmaraNAnutpattiprasaGgAt - ityanumAnabAdhitaH pakSaikadezaH iti cet - tadapi kavalitaM kAlena, kAlAntare smaraNasabhAvAd, vyavasAyAtmakasyaiva pratyakSasya prasiddhenirvikalpakasya saMskArakAraNatvavirodhAt kSaNikatvAdivat / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa vyavasAya svabhAvavALuM ja hoya che te bAbatamAM bauddhanI sAthe carcA 91 granthakArazrIe jainAnumAnamAM pratyakSapramANathI bAdhitatA AvatI nathI te samajAvyuM. have jainAnumAnamAM "anumAnapramANathI bAdhitatA Ave che ema baudhdha jaNAve che. jenuM khaMDana te kahI rahe pachI karAze) baudhdha kahe che ke tamArA jainonA anumAnamAM "anumAnavaDe - (pratispardhI anumAnavaDe) bAdhitatA Ave che." - te A pramANe che. pUrve kaheluM tamAruM anumAna A pramANe hatuM - prama, vyavasAyezvamAva, amAro paripasthitvIt prabhAvit Gii A anumAnamAM pakSIkRta pramANano je ekaaMza pratyakSapramANa che. te vyavasAya svabhAvavALo nathI paraMtu vyavasAyavadhya che arthAt nirvikalpaka che. kAraNa ke te pratyakSajJAna ItaravikalponI sAthe utpanna thAya che. te hetuthI te nirvikalpaka che. jema sAme ghAsa caratI gAya upara ApaNI najara paDI hoya tyAre cakSuthI gAyanuM pratyakSajJAna thatuM hoya che ane mana koI kAraNe bIjA vicAromAM rokAyeluM hoya che eTale manamAM gandharvanA (azvanA) vicAro cAlatA hoya che. have jo gAyanuM thayeluM cAkSuSajJAna savikalpaka ja hota to manamAM gAyathI Itara (azvanA) vikalpo kema cAlata? mATe pratyakSajJAna haMmezAM nirvikalpaka = vyavasAyazUnya hoya che. anumAnano prayoga tathA tenI vyApti A pramANe samajavI - pratyakSa, nirava = (vyavasAyavacca), vivaH sahotvamanasvIt (TIkAmAM anvayavyAmi darzAvI nathI paraMtu vyatireka vyApti darzAvI che, jema ke je je jJAna nirvikalpaka nathI, te te jJAna Itara vikalpanI sAthe utpanna thatuM nathI. jema ke eka vikalpakajJAna cAlatuM hoya che tyAre te jJAna bIjA vikalpAntaranI sAthe utpanna thatuM nathI. (A vyatireka dAtta che). pratyakSajJAna to Itara vikalponI sAthe utpanna thAya che (A upanaya che). tethI te pratyakSajJAna nirvikalpa che. vyavasAyazUnya che. ema sAbita thayuM. (A nigamana che.) tame jaino kadAca ema kahezo ke amAro (baudhdhono) - 7 gheTuM na sidha sAdhanam = A hetu pakSamAM sidhdha nathI. arthAt asidhdha che. to ema tamAre kahevuM nahi. kAraNa ke manamAM gadharvanA (azvanA) vikalpo cAlatA hoya tyAre te dizAmAM paNa cakSuthI gAyanuM sAkSAddarzana thaI zake che. jo manamAM azvavikalpo cAlate chate gAyanuM sAkSAddarzana thayuM na hota to kAlAntare te gAyanuM smaraNa thaI Ave che te smaraNa ghaTI zake nahi. A pramANe amArA baudhdhonA pratispardhI anumAnavaDe jainonA anumAnanA pakSano ekadeza bAdhita thAya che. A pramANe baudhdha kahe che jaina - baudhdha raju kareluM te kathana paNa kALavaDe kavalita thaI jAya che kALano koLIyo ja banI jAya che. amArI sAme TakI zakatuM nathI. kAraNa ke gAyanuM kAlAntare smaraNa thAya che tema tame ja kaho cho, koI paNa smaraNa saMskAra vinA na hoya, ane saMskAra Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 2 prathamapariccheda-sUtra-7 ratnAkarAvatArikA vyavasAyAtmaka jJAna vinA na hoya, tethI nakkI thAya che ke gAyanuM je pratyakSajJAna thayuM che. te kAlAntare smaraNanuM kAraNa banatuM hovAthI vyavasAyAtmaka ja pratyakSajJAna prasidhdha che. je nirvikalpaka jJAna hoya che te saMskAranuM kAraNa banatuM ja nathI. jema ke kSaNikatvAdinuM jJAna, sarve padArtho kSaNika che evuM kSaNikatvanuM je jJAna che te jJAna nirvikalpaka hovAthI saMskAranuM AdhAyaka banatuM nathI ane tethI ja tenuM smaraNa paNa kAlA-tare banatuM nathI. tevI ja rIte jo godarzana paNa nirvikalpaka ja hota to saMskAranuM anAdhAyaka banatuM chatuM kALAntare smRtinuM akAraNa ja banata, paraMtu ema banatuM nathI mATe godarzana vyavasAyAtmaka che. nirvikalpaka nathI. tethI amane jainone tamArA pratispardhI anumAna vaDe "anumAnabAdhA' paNa AvatI nathI. athAbhyAsaprakaraNabuddhipATavArthitvebhyo nirvikalpakAdapi pratyakSAd gavAdau saMskAra: smaraNaM ca samagaMsta, na tu kSaNakSayAdau, tadabhAvAditi cet ? tadapyalpIyaH, bhUyodarzanalakSaNasyAbhyAsasya kSaNakSayAdAvakSodIyasaH sadbhAvAt / punaH punarvikalpotyAdarUpasya cAbhyAsasya paraM pratyasiddhatvAt, tatraiva vivAdAt / kSaNabhidelimabhAvAbhidhAnavelAyAM kSaNikaprakaraNasyApi bhAvAt / buddhipATavasya kSaNikatvAdau nIlAdau ca samAnatvAt / tatpratyakSasya niraMzatvena kakSIkArAt, anyathA viruddhadharmAdhyAsena tasya bhedApatteH / arthitvasyApi jijJAsitatvalakSaNasya kSaNikavAdinaH kSaNikatve sutarAM sadbhAvAd nIlAdivat / abhilaSitatvatpasya tu tasya vyavasAyajananaM pratyanimittatvAt, anabhilaSite'pi vastuni kasyApi vyavasAyasambhavAt / tato nAnaMzavastuvAdinaH kvacideva smaraNaM samagata / baudhdha :- have kadAca baudhdha A pramANe kahe ke - kSaNakSayitvanuM jJAna nirvikalpaka che. mATe jema saMskAra ane smaraNa utpanna karI zakatuM nathI tevI ja rIte "godarzana' paNa nirvikalpaka ja che. vyavasAyavadhya ja che. saMskAra ane smaraNa utpanna karavAmAM asamartha ja che. paraMtu (1) abhyAsa, (2) prakaraNa, (3) budhdhinI paTutA, ane (4) arthitva, ityAdi sahakArI kAraNone lIdhe nirvikalpaka evA paNa pratyakSa thakI gavAdimAM saMskAra ane smaraNa utpanna thAya che. paraMtu kSaNakSayi Adi jJAnamAM te abhyAsAdi sahakArI kAraNo na hovAthI tevA prakAranA saMskAra ane smaraNa thatAM nathI. arthAt godarzana saMskArasmaraNa janmAvatuM hovA chatAM paNa nirvikalpaka ja che. vyavasAyazUnya ja che. (eTale anumAnabAdhA tamane Avaze). Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa vyavasAyasvabhAvavALuM ja hoya che te bAbatamAM bauddhanI sAthe carcA 93 jaina :- jo baudhdho A pramANe kahe to te paNa tuccha che - asAra che. jema godarzanamAM abhyAsa Adi cAre sahakArI kAraNo tamane dekhAya che ane tenAthI te godarzanamAM saMskAra ane smaraNajanakatA dekhAya che. tenI jema ja kSaNakSaya Adi jJAnomAM paNa abhyAsa Adi cAre sahakArI kAraNo barAbara ghaTI zake che. vizeSe ghaTe che. (1) abhyAsa be prakArano hoya che. (1) bhUyodarzana = vastune vAraMvAra jovI ane (2) punaH punaH vijyotpatizatva = vAraMvAra vikalpo utpanna karavA te. kaho A be abhyAsamAMthI ahIM kayo abhyAsa sahakArI kAraNa tame kaho cho ? jo bhUyodarzana rUpa abhyAsa godarzanamAM sahakArI kAraNa che mATe saMskAra ane smaraNa thAya che ema jo kaho to kSaNakSayitvajJAnamAM paNa A bhUyodarzanarUpa abhyAsa to sahakArI kAraNa che ja. jema gAya vAraMvAra dekhAya che. satata gAya sAme joyA ja karIe to pratisamaye tyAM bhUyodarzana che. tevI ja rIte sarve padArtho kSaNika che. kSaNe kSaNe kSaya pAmanAra che. AvuM jJAna paNa zAstrabaLe, svadarzananA Agraha baLe, (akSolIyara:) ghaNA lAMbA kALa sudhI paNa A bhUyodarzana thAya ja che. mATe tyAM sahakArI kAraNa nathI ema tame bhUyodarzananI apekSAe kahI zakazo nahi. have abhyAsano "punaH punaH vijyotvi ' evo bIjo artha jo karazo to eTale godarzanamAM A abhyAsa sahakArI kAraNa che ane kSaNakSayamAM AvA prakAranA vikalponI utpAdakatA rUpa abhyAsa sahakArI kAraNa nathI. ema jo tame baudhdha kahetA ho to te abhyAsanI bAbata (tamArI apekSAe) para evA amane jainone amAnya che. kAraNa ke evI vAraMvAra vikalponI utpatti thatI hoya evuM banatuM nathI. ame haju e svIkAratA nathI. te bAbatamAM amAre tamArI sAthe vivAda che. je vAta vivAdavALI hoya, prativAdIne mAnya na hoya te sidhdharUpe raju karAtI nathI. (2) godarzananuM jyAre nirUpaNa karAya tyAre jema teno prasaMga cAle arthAt prakaraNa cAle che mATe prakaraNa temAM sahakArI kAraNa che). tevI ja rIte kSaNa-bhidalima = kSaNakSayanA bhAvanuM kathana jyAre cAle tyAre te kSaNikavAdanuM prakaraNa paNa vidyamAna ja che prakaraNatA to banne sthAne tulya ja che. mATe te paNa sahakArI kAraNa bane che. (3) have buddhipaTutA e trIju sahakArIkAraNa jo kaho to godarzanamAM jema buddhinI caturAI sahakArI kAraNa che. tema layakSayanA ane nIlAdidarzananA jJAnamAM paNa budhdhinI paTutA sahakArI kAraNapaNe samAna ja che. eTale ke A je nIlAdidarzana thayuM che te kSaNika Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 prathamapariccheda-sUtra-7 ratnAkarAvatArikA che. AvuM ja eka akhaMDa-niraMza jJAna thayuM che te pratyakSajJAna tamArA vaDe niraMza-akhaMDaeka svIkArAyuM che ane je jJAna niraMza hoya-akhaMDa hoya-eka hoya temAM parasparavirodhI be dharmo na hoI zake, tethI "A nIlAdidarzana kSaNika che" evuM je niraMzajJAna che temAM nIlAdinA darzanamAM budhdhipaTutA, ane tenA kSaNakSayinA jJAnamAM apaTutA ema parasparavirodhI dharmo hotA nathI. jo nIlAdidarzanamAM paTutA hoya to tenAthI abhinna evA kSaNakSayitvajJAnamAM paNa paTutA ja hoya. eTale sahakArI banaze ja, athavA kSaNakSayitvajJAnamAM jo budhdhinI apaTutA ja che to nIlAdidarzanamAM paNa apaTutA ja raheze eTale sahakArI na maLavAthI nIlAdidarzananuM paNa pratyakSajJAna na thavuM joIe. anyathA = jo tema nahI mAno ane nIlAdidarzanamAM paTutA tathA kSaNakSayitvajJAnamAM apaTutA ema bhinna bhinna mAnazo to virUddha dharmono yoga thavAthI te banne jJAnone bhinna mAnavAnI Apatti Avaze. ane banne jJAno bhinna thavAthI tamArI mAnelI niraMzatA-akhaMDitatAekatA khaMDita thaI jaze. (4) have cothu kAraNa arthiva kaho to te arthitva be prakAranuM che. (1) jijJAsitatva ane abhilaSitatva rUpa. jijJAsitatva eTale vastune jANavAnI IcchA, tamannA, arthAt jijJAsA. godarzana ane nIlAdidarzanamAM AvA prakAranI jijJAsA rUpa arthiva sahakArI kAraNa che. mATe saMskAra ane smRtinuM kAraNa bane che. ema jo kaho to kSaNikavAdI evA baudhdhane to kSaNikatva, (e potAno sidhdhAnta hovAthI e) jANavAmAM paNa jijJAsA lakSaNavALuM arthitva to sArI rIte hoI zake ane A arthitva sahakArI kAraNa hovAthI tyAM paNa saMskAra ane smRti thavI joIe. have "abhilaSitatva' rUpa arthitva jo sahakArI kAraNa kaho to te vyavasAyane utpanna karavAmAM animitta che. kAraNa ke koI vastu jANavAnI abhilASA na hoya evA anabhilaSita vastumAM paNa koI koI purUSone te te vastuno vyavasAya (nirNaya) thato dekhAya che. ghaNI vakhata je vastu jANavAnI IcchA na hoya te vastu jANavA ane teno nirNaya karavA AtmA mohavaza prerAya che. mATe abhilaSitatva rUpa arthitva sahakArI kAraNa ja nathI. jemake sAme mitra Avato hoya to te mitrane jANavo ane teno nirNaya karavo e abhilaSita che tethI te vyavasAya karavA AtmA prerAya che tevI ja rIte sAme zatru Avato hoya to te abhilaSita nathI. chatAM zatrune jANavA ane teno nirNaya karavA AtmA prerAya ja che. eTale anabhilaSitamAM paNa vyavasAya jananatA hoya che. tethI abhilaSitatA rUpa arthitva saMskAra-smaraNanuM kAraNa nathI. Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa vyavasAyasvabhAvavALuM ja hoya che te bAbatamAM bauddhanI sAthe carcA A pramANe abhyAsa, prakaraNa, buddhipaTutA ane arthitya ityAdi cAre sahakArI kAraNo nirvikalpakajJAnamAM sahakAra kare che paNa kSaNakSayitva-svargaprApaNazaktinA jJAnamAM sahakAra karatAM nathI. evI baudhdhanI yukti vyAjabI nathI. tethI niraMza vastuvAdI evA baudhdhane koI eka aMzamAM saMskAra-smaraNa hoya (ane bIjA aMzamAM na hoya) e vAta saMgata thaze nahi. jo sahakArIkAraNo sahakAra karatAM hoya ane saMskArasmaraNa karAvatAM hoya to banne jagyAe karAvanAra bane ane sahakAra na karatAM hoya to eke jagyAe paNa na kare, mATe vi kyAMka ja kare te vAta vyAjabI nathI. = tathA ca - yad vyavasAyazUnyaM jJAnaM, na tat smRtihetuH / yathA kSaNikatvAdidarzanam / tathA cAzvavikalpakAle godarzanamiti prasaGgaH / tathA ca tatsmRtiheturna syAd / bhavati ca punarvikalpayatastadanusmaraNam / tasmAt tad vyavasAyAtmakamiti prasaGgaviparyayaH / evaM ca smaraNAt tasya vyavasAyAtmakasyaiva siddhervyavasAyasya ca vyavasAyAntareNa samAnakAlatvAbhAvAd vikalpenApi sahotpadyamAnatvAditi heturasiddhibandhakIsambandhabAdhita iti siddham / upara karelI carcAthI baudhdhane be doSo Ave che. (1) prasaMgadoSa ane (2) prasaMgaviparyayadoSa. vAdI je mAnyatA dharAvatA hoya tenAthI viparIta aniSTa mAnavAnI Apatti prativAdIvaDe apAya te prasaMgadoSa, ane vAdI je mAnyatA dharAvatA hoya tenI mAnelI iSTa mAnyatAmAM prativAdIvaDe vyAghAta karAya te prasaMgaviparyayadoSa kahevAya che. aniSTanI Apatti te prasaMgadoSa ane iSTano vyAghAta te prasaMgaviparyaya doSa kahevAya che. (2) prasaMgadoSa arthAt aniSTa ApattidoSa baudhdha pUrve 'atha yaMtra niviRtva tanneva vilpena mahotvadyate yathA vijro vilpAntareLa' ityAdi padovALA vAkyaprabaMdhamAM kahyuM che ke je jJAna nirvikalpaka nathI hotu te itaravikalponI sAthe utpanna thatuM nathI. eTale ke je itaravikalponI sAthe utpanna thAya che te nirvikalpaka hoya che. jemake azvavikalpa manamAM cAlato hoya tyAre godarzana thAya che mATe godarzana nirvikalpaka che. manamAM azvavikalpa ane cakSuthI godarzana banne sAthe thAya che. jo manamAM thatA azvavikalpa kAle cakSuthI godarzana thatuM na hota to kAlAntare gAyanuM smaraNa thAta nahi ane kALAntare gAyanuM smaraNa thAya che. mATe azvavikalpakAle godarzananuM pratyakSa nirvikalpaka che. A vAkyaprabaMdhamAM kahelI vAtano sAra e che ke baudhdhe azvavikalpakAle thatA 95 = Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-7 ratnAkarAvatArikA godarzanAdi pratyakSajJAno (1) nirvikalpaka mAnyAM che ane kALAntare (2) smRti hetu mAnyAM che. A banne mAnyatAmAM TIkAkArazrI baudhdhane doSa Ape che. 'tathA tra-caMdra vyavasAyanca' ityAdi pAThamAM vyApti, dRSTAnna, upanaya ane nigamana che. paraMtu pratijJA ane hetuvALuM anumAna raju karyuM nathI te svayaM samajI levuM. te A pramANe che - azvavanyAne mavat vat no (pakSa), tadna mRtidetuH (sAdhya), vyavasAyabhUtvIt "A anumAna TIkAkArazrInuM che. teo jaNAve che ke baudhdhane azvaciMtanakALe thanArUM je pratyakSagadarzana che te smRtinuM kAraNa banaze nahi, kAraNa ke te godarzanane teoe vyavasAyazUnya mAnyuM che. tenI anvayavyApti A pramANe che - tathA 2 ityAdi TIkA pATha joDavo - je je jJAna vyavasAya zUnya hoya che te te jJAna smRti hetu banatuM nathI. jema ke teonuM mAneluM kSaNikatvAdidarzana, azvavikalpakAle thanArUM godarzana paNa teoe tevuM ja nirvikalpaka (vyavasAyazUnya) mAneluM che. A upanayavAkya che. tathA 2 tasmRtidetune yAt = tethI te godarzana teone smRtihetu banaze nahi, A nigamanavAkya che. godarzanane teo smRti hetu mAne che te ApaNe pUrve jaNAvelA vAkyaprabaMdhamAM joI gayA chIe. eTale godarzana e smRti hetu che. A vAta teone iSTa che. tethI godarzana smRti hetu banatu nathI A vAta teone aniSTa che. paraMtu uparokta anumAnathI godarzana vyavasAyezUnya hovAthI smRtino ahetu che. A vAta teo na mAnatA hovA chatAM, teone aniSTa hovA chatAM mAnavAnI Apatti AvI paDaze evI aniSTa Apatti - eTale ke prasaMgadoSa Ave che. bhavati ca punarvikalpayatastadanusmaraNam tasmAt tad vyavasAyAtmakamiti praviparyayaH A paMktimAM prasaMgaviparyaya doSa Apyo che. te baudhdho azvavikalpakAle thatA godarzanane vyavasAyazUnya mAne che. A teone iSTa che. teno vyAghAta have batAve che ke - vaLI kALAntare te gAyanuM darzana karyA pachI vicAraNA karatAM karatAM te gAyanuM anusmaraNa thAya ja che. tethI nakkI thAya che ke pUrve thayeluM godarzana vyavasAyAtmaka ja hatuM. vyavasAya zUnya na hatuM. A pramANe godarzanamAM potAne iSTa vyavasAya zUnyatAno vyAghAta thavA rUpa prasaMga viparyaya doSa Avyo. vAtano sArAMza e che ke "godarzanamAM je smRti hetutA pote mAnI hatI. tene badale 'smRti ahetutA' AvI paDI je aniSTa che mATe ahIM aniSTanI Apatti rUpa prasaMgadoSa thayo te ja godarzana vyavasAya zUnya mAnatA hatA. je teone iSTa hatuM te uDI gayuM ane vyavasAyAtmakatA sidhdha thaI mATe A inTavyAghAta rUpa prasaMgaviparyaya doSa Avyo. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa vyavasAyasvabhAvavALuM ja hoya che te bAbatamAM bauddhanI sAthe carcA vaM ca smaraNAt = A pramANe bhAvimAM godarzananuM smaraNa thatuM hovAthI te godarzana niyamA vyavasAyAtmaka ja sidhdha thAya che. tethI azvaciMtanakALe thatu godarzana niyamA savikalpaka ja che. vyavasAyavALuM ja che. koI paNa eka vyavasAya anya vyavasAyAntaranI sAthe samAna kAle thatA nathI ja. jyAre azvaciMtanamAM mana kAma kare che tyAre godarzanamAM mana kAma karatuM nathI ane godarzanamAM mana kAma kare che tyAre azvaciMtanamAM mana kAma karatuM nathI. A banne vikalpo samAnakAle na hovAthI arthAt kALAntare tvarAthI pharatA hovAthI 'vijyenApi sahotvadyamAnAt' ityAdi tamAro hetu 'pratyakSa' nAmanA pakSamAM avRttimAna banavAthI asidhdhi nAmanI vyabhicAriNI strInA saMbaMdhavALo thavAthI bAdhita che. ema sidhdha thAya che. baudhdha pUrve anumAna kahyuM che ke 'pratyakSa, vyavasAyazUnyam, vijyenApi mahotvadyamAnatvAt' A anumAnamAM je hetu che te pratyakSa nAmanA pakSamAM vartato nathI. kAraNa ke azvaciMtanakALe godarzana nathI ane godarzanakALe azvaciMtana nathI A pramANe samAnakAlatvano abhAva hovAnI hetunI pakSamAM avRtti thavAthI svarUpAsidhdha hetvAbhAsa thAya che. azvaciMtanakALe godarzana ane azvaciMtana Ama banne je sAthe ekakALe dekhAya che te bhrama che. tvarAthI thAya che jema eka uMbADIyuM (baLatuM kASTha) atizaya tvarAthI goLagoLa pheravavAmAM Ave to eka jagyAe Aga rahelI hovA chatAM paNa sarvatra Aga hovAno bhrama thAya che. tevI ja rIte A banne vikalpo kALabhede bhinna hovA chatAM tvarAthI thAya che mATe bhrama che ema jANavuM. 97 atha na vyavasAyasvabhAvatvena samAropaparipanthitva - pramANatvahetvorvyAptispApAdi, tadabhAve'pi vyavasAyajanakatvamAtreNa tayoH kvacidbhAvAvirodhAt / anumAnaM hi vyavasAyasvabhAvaM sat samAropaparipanthi, pramANaM ca / pratyakSaM tu vyavasAyajanakamiti ko virodha: ? kRti zvet - iha tAvat pramANatvahetorvyAptispradarzyate pramANaM khalvavisaMvAdakamavAdiSuH saugatAH / avisaMvAdakatvaM cArthaprApakatvena vyAptam / arthAprApakasyAvisaMvAditvAbhAvAd nirviSayajJAnavat / tadapi pravartakatvena vyApi, apravartakasyArthAprApakatvAt / tadvadeva / tadapi viSayopadarzakatvena vyAnaze, svaviSayamupadarzayataH pravartakatva-vyavahAraviSayatvasidhdheH / na hi puruSaM gRhItvA jJAnaM pravartayati, svaviSayaM tUpadarzayat pravartakamucyate'rthaprApakaM ceti // Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 prathamapariccheda-sUtra-7 ratnAkarAvatArikA - have baudhdho jainonA anumAnamAM "anaikAntika hetvAbhAsa thAya che evo doSa Ape che. teo kahe che ke tamAruM jainonuM je anumAna che - tat (pramAdi) vyavasAyarvamAvaF, samIpapaparipasthitvati, pramAtriI vI. A anumAnamAM kahevAyelA banne hetuo sAdhyanI sAthe to vyApta che ja paraMtu sAdhyanA abhAvanI sAthe paNa vyApta che. jethI anekAntika hetvAbhAsa thAya che. pratyakSa ane parokSa ema be prakAranAM pramANa che. te bemAMthI je parokSapramANa che te to uparokta sAdhya ane hetu yukta hovAthI vyApti barAbara che paraMtu pratyakSa nAmanuM je pramANa che te nirvikalpaka hovAthI vyavasAyazUnya che. vyavasAyAtmaka nathI. phakta temAMthI kAlAntare saMskAra ane smaraNa utpanna thatAM hovAthI te kALAntare vyavasAyane utpanna karanAra che. tethI vyavasAyAtmaka nathI paraMtu vyavasAyajanaka che. chatAM banne hetuo temAM varte che. mATe sAdhyAbhAvavat vRtti hovAthI hetu anaikAntika che ema nakkI thAya che - TIkArya :- baudhdha kahe che ke samAropaparipasthitva ane pramANatva A banne hetunI vyApti vyavasAyasvabhAvatvanI sAthe ghaTI zakatI nathI. kAraNa ke te vyavasAya svabhAvatvanA abhAvamAM paNa vyavasAyajanakatva mAtranI sAthe te banne hetuonu kavacit hovApaNuM mAnavAmAM koI virodha nathI. anumAna nAmanuM je bIju pramANa che. te to vyavasAya svabhAvAtmaka (sAdhyayukta) hote chate samAropaparipabdhi ane pramANa che. (hetu yukta che ja, paraMtu pratyakSa nAmanuM je pramANa che te nirvikalpaka che mATe tyAM vyavasAyAtmakatA rUpa sAdhya nathI chatAM tyAM banne hetu varte che. ema mAnIe to zuM virodha Ave ? kaMI virodha na Ave mATe he jaina! tamAruM anumAna anaikAntika thAya ja che. jaina :- A banne hetumAMthI prathama pramAtvi' hetunI vyApti viSayaka carcA batAvAya che . kharekhara baudhdho "avisaMvAdi vacanane pramANa kahe che. je vacana pUrvApara visaMvAda vinAnuM hoya te avisaMvAdivacana kahevAya che ane te ja vacana pramANa che. avisaMvAdakatva arthaprApakatAnI sAthe vyApta che. je je vacana arthanI prApti karAve. jevuM vacana bolIe tevo ja artha (padArtha) sAme prApta thAya to ja te vacana arthaprApaka hovAthI "avisaMvAdI kahevAya che. je vacana arthanuM aprApaka hoya te vacana "avisaMvAdivacana' kahevAtuM nathI. jema ke nirviSayaka jJAna = arthAtu jhAMjhavAnA jaLamAM jaLa vinA je jalabudhdhi thAya che. ane rUddha nava AvuM nirviSayaka je vacana bolAya che tenuM jJAna thavA chatAM jaLa padArthanI prApti thatI nathI. mATe te vacana avisaMvAdI kahevAtuM nathI. tevI ja rIte je vacana arthanuM aprApaka hoya te vacana "avisaMvAdI' kahevAtuM nathI. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa vyavasAyasvabhAvavALuM ja hoya che te bAbatamAM bauddhanI sAthe carcA 99 te "arthaprApakatA' paNa pravartakatAnI sAthe vyApta che. je jJAna te te padArthanA grahaNamocana tarapha AtmAne pravRtti karAve to ja te jJAna ane te vacana sAcuM arthaprApaka gaNAya. je jJAna padArthanA grahaNa-mocana tarapha AtmAne pravRtti na karAve arthAtu apravartaka hoya te jJAna ane jhAMjhavAnA jalamAM bolAtuM A jala che. AvuM vacana (nirviSayakajJAnanI jema) sAcuM artha prApaka paNa kahevAtuM nathI. jema te jhAMjhavAnA jaLanuM jJAna ane vacana te jaLa levA mATe preraNA ApatuM nathI mATe arthanuM aprApaka ja kahevAya che. te pravartakapaNuM paNa 'viSayopadarzakatvanI' sAthe vyApta che. je je jJAna karIne ane vacano sAMbhaLIne padArtha tarapha pravRtti-nivRtti karI. paraMtu jo te jJAna ane vacana pramANe padArtha jaNAya, viSayanuM upadarzana thAya. A sarpa che ema jANIne pravRtti karatAM tyAM sarpa ja jaNAya to ja te jJAna ane te vacana sAcuM yathArtha arthaprApaka ane pravartaka kahevAya che. potAnA viSayane jaNAvatuM chatuM ja pravatarkatva' nA vyavahArane pAme che. kAraNake jJAna e amUrta che. AtmAno guNa che. te kaMI purUSane hAtha pakaDIne pravartAvatuM nathI. paraMtu potAnA viSayane jaNAvatuM chatuM pravartaka ane arthaprApaka kahevAya che. chellethI vicArIe to je jJAna ane je vacana viSayopadarzaka = viSayane jaNAvanAra hoya te ja pravartaka hoya, je pravartaka hoya te ja arthaprApaka hoya, je arthaprApaka hoya te ja avisaMvAdI hoya, ane je avisaMvAdI hoya te ja pramANa kahevAya che. sArAMza ke je vacana viSayopadarzaka bane te ja vacana pramANa kahevAya che. tatredaM carcyate - kiM darzanasya vyavasAyotpattau satyAM viSayopadarzakatvaM saMjAyeta, samutpannamAtrasyaiva vA saMbhavet ? prAcikavikalpe, vikalpakAle darzanasyaiva vinAzAt kva nAma viSayo padarzaka tvaM vyavatiSThate ? dvitIyakalpanAyAM punaH kimanena kRtakSauranakSatraparIkSAprAyeNa pazcAtprollasatA nIlAdivikalpenA'pekSitena kartavyam / tamantareNApi viSayopadarzakatvasya siddhatvAt / tathA ca "yatraiva janayedenAM tatraivAsya pramANatA" iti rAddhAntavirodhaH / vyavasAyaM vinaiva viSayopadarzakasadbhAve prAmANyasyApi taM vinaiva bhAvAt, tanmAtranimittatvAt tasya, kathaM caivaM kSaNakSayasvargaprApaNazaktyAdAvapi darzanasya viSayopadarzakatvaM na prasajyate ?! - baudhdha upara kahelI vAta have sUkSma rIte carcAe chIe - darzana eTale je nIlAdi darzana rUpa nirvikalpajJAna thAya che temAM te nIlAdidarzana thayA pachI jyAre "A nIlAdi ja che. Itara evAM pItAdi nathI' evA prakArano vyavasAya (vikalpa-nirNaya) utpanna thaye chate pachI viSayopadarzakatA zuM Ave? ke te nirvikalpakajJAnasvarUpa nIlAdidarzana utpanna thatAM, tenI sAthe ja mAtra viSayopadarzakatA saMbhave ? sArAMza ke viSayopadarzakatA e Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-7 ratnAkarAvatArikA pramANatAnuM kAraNa tame mAno cho, have A viSayopadarzakatA Ave kyAre ? zuM nIlAdidarzana utpanna thayA pachI samayAntare vyavasAya janme tyAre Ave ke nIlAdidarzana je samaye janme che te ja samaye tenI sAthe ja A viSayopadarzakatA Ave ? 100 jo pahelo pakSa kaho to - prathama samaye je nIlAdidarzana utpanna thayuM che. te darzana samayAntare vyavasAyAtmaka vikalpa utpanna thavA kAle viSayopadarzaka bane to tamArA mate sarve vastuo kSaNika hovAthI te nIlAdidarzana to vinAza pAmI gayuM. kAraNa ke nIlAdidarzana paNa kSaNika hovAthI mAtra samayavartI ja che. have jo nIlAdidarzana ja naSTa thaI cukyuM to temAM AvanArUM viSayopadarzakapaNuM (ane tenAthI AvanArI pramANatA) paNa kyAM Theraze ? tamAre je nIlAdidarzanane viSayopadarzaka karavuM hatuM ane tenAthI tene pramANa kahevuM hatuM. paraMtu jyAre prathama-samayamAM nIlAdidarzana hatuM tyAre viSayopadarzakatA ane pramANatA AvI nahi, ane jyAre samayAntare vyavasAya utpanna thayo ane viSayopadarzakatA tathA pramANatA AvavA lAgI tyAre te jemAM AvavAnI hatI te AdhArabhUta nIlAdidarzana ja kSaNika hovAthI naSTa thaI gayuM. tethI kevI rIte nIlAdidarzanane tame viSayopadarzaka ane pramANa kahI zakazo ? have jo bIjo vikalpa kaho - to eTale ke je samaye nIlAdidarzana utpanna thAya che te ja samayamAM tenI sAthe ja viSayopadarzakatA pragaTa thaI jAya che ane tenA kAraNe pramANatA paNa utpanna thaI ja jAya che to pachI samayAntare temAM vyavasAya (nirNaya-vikalpa) utpanna thAya che ema kahevAnI zI jarUra rahI ? jema koI AtmAne dIkSA levAnI IcchA thaI hoya paraMtu dIkSA lIdhI na hoya to to tenI dIkSAnI vidhimAM AvatuM je muMDana che tenA mATenuM muhUrta jovAnuM hoya. paraMtu bhAva vizeSAdi koI paNa kAraNosara prathama dIkSA laI lIdhI ane tenI sAthenuM muMDana, muhUrta joyA vinA te ja kAle karI lIdhuM to pachI tenA mATe muhUrta jovAno artha zuM ? eTale ke - karyu che kSaurakarma (muMDana kriyA) jeNe evA AtmAne nakSatrAdi jovA tulya pAchaLathI pragaTa thatA nIlAdidarzananA vikalpa (vyavasAya)nI apekSA rAkhavAnI zI jarUra ? kAraNa ke tamantarepi te vyavasAya vinA paNa prathama samaye ja nIlAdidarzananI utpatti sAthe 'viSayopadarzakatA' ane tenAthI thanArI pramANatA' to sidhdha thaI ja cukI pachI vyavasAya thAya to zuM ane na thAya to paNa zuM ? = tathA vaLI tamAro baudhdhono Avo je sidhdhAnta che ke nIlAdidarzanamAM ''traiva je samaye ja nAM = A vyavasAyanI utpattine nanayet = janma Ape te ja samaye anya = A nIlAdidarzananI pramANatA samajavI" AvuM je rAddhAnta sidhdhAntavacana che. teno = = Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa vyavasAyasvabhAvavALuM ja hoya che te bAbatamAM bauddhanI sAthe carcA paNa tamane virodha Avaze. kAraNa ke vyavasAya eTale vikalpa-nirNaya je samayAntare AvavAno hato, tenA vinA prathama samaye ja nIlAdidarzananIsAthe ja viSayopadarzakatA AvI gaI, ane te viSayopadarzakatAno sadbhAva thaye chate (tenI sAthe AvanArI) pramANatA paNa te vyavasAya vinA prathamasamaye ja pragaTa thaI gaI, to have vyavasAya mAnavAno koI artha ja nathI. kAraNa ke te pramANatA viSoyapadarzakatAnA nimittathI ja thavAnI hatI te pahelethI ja thaI cukI. tathA tamane bIjo e paNa doSa Avaze ke jo samayAntare thanArA vyavasAya vinA nIlAdidarzananI sAthe prathamasamaye ja viSayopadarzakatA ane pramANatA AvatI hoya to tevI ja rIte kSaNakSayamAM ane svargaprApaNa zaktimAM paNa AvA prakAranA nirvikalpakajJAnarUpa darzananI viSayopadarzakatA (ane tenAthI te bannenI pramANatA) kema sidhdha nahI thAya ? athAdhyavasAnaparyavasAno vyApAro darzanasya- ityadhyavasAyavyApAravata evAsya viSayopadarzakatvamavatiSThate, na punastamantareNeti cet ? tadapyalpam nirvikalpakakAryatvena vyavasAyasya tato bhinnakAlatvAt tena tasya vyApAravattvAnupapatteH / astu vaitat / tathA'pi tadvyApArabhUto'sau vyavasAyo darzanagocarasyopadarzakaH, anupadarzako vA syAt ? yadyupadarzakaH, tadA sa eva tatra pravartakaH prApakazca syAt / tato'pi saMvAdakatvAt pramANam, na punastatkAraNIbhUyamAbhejAnaM darzanam / athAnupadarzakaH kathaM darzanaM tajjananAt svaviSayopadarzakam, atiprasaGgAt saMzayaviparyayakAraNasyApi tasya svaviSayopadarzakatvApatteH ? darzanaviSayasAmAnyavyavasAyitvAd vikalpasya tajjanakaM darzanaM darzanaviSayasAmAnyasyA'nyAposvaviSayopadarzakam, netaraditi cet ? tadazasyam halakSaNasyAvastutvAt, tadviSayavyavasAyajanakasya vastUpadarzakatvavirodhAt / 101 - hamaNAM ja pUrve ApaNe jaNAvyuM ke nirvikalpakajJAnarUpa darzana tenA pachInA samaye thanArA vyavasAya vakhate viSayopadarzaka bane ? ke darzana pote je samaye utpanna thAya che te ja samaye potAnI sAthe ja viSayopadarzaka bane ? banne rIte doSa che. prathamapakSamAM darzana kSaNika hovathI vyavasAyakALe raheze nahi ane bIjA pakSamAM darzana ja jo viSayopadarzaka bane to pramANatA AvI javAthI have pAchaLa muMDana karAyA pachI murhuta dekhavA samAna pAchaLathI vyavasAya karavA vaDe zuM ? ityAdi je doSo bauddhane ApyA, temAMthI bacavA mATe have baudhdha A pramANe kadAca bacAva kare ke baudhdha :- prathama nIlAdidarzana thAya che. je nirvikalpaka jJAnAtmaka che. temAMthI A vastu zuM che ? kema che ? kevI che ? ityAdi vicAradhArA pravarte che. tenAthI adhyavasAya Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 prathamapariccheda-sUtra-7 ratnAkarAvatArikA (vyavasAya-nirNaya-vikalpa-A Ama ja che evo nizcaya) utpanna thAya che. eTale A adhyavasAya (vyavasAya) pragaTa thAya tyAM sudhI darzanano vyApAra cAlu rahe che. have je darzanamAMthI adhyavasAya pragaTa thavA rUpa vyApAra janma, arthAt je darzana adhyavasAyAtmaka vyApAravALuM hoya te ja darzana viSayopadarzaka bane, ane je darzana thavA chatAM temAMthI adhyavasAyAtmaka vyApAra na janme, te darzana viSayopadarzaka na bane ema ame mAnIzuM, je darzananI (nirvikalpakajJAnanI) pAchaLa adhyavasAya (vyavasAya) rUpa vyApAra na Ave te nIlAdidarzana viSayo padarzaka (ane pramANa) nathI. ema ame mAnIzu. paraMtu viSayopadarzakatA ane pramANatA to nIlAdidarzanamAM (nirvikalpakajJAnamAM) ja mAnIzuM. pAchaLa thanArA vyavasAyi jJAnamAM nahIM. jaina :- baudhdhonI uparanI je vAta che. tethanyam = te vAta paNa alpa che arthAt tuccha che - nirarthaka che. kAraNa ke nirvikalpakajJAnamAMthI adhyavasAya (vyavasAya-nirNaya) janme che. ema tame kaho cho. eTale nirvikalpakajJAna pUrvasamayavartI che ane kAraNa kahevAya che. tathA vyavasAya e uttarasamayavartI ane kArya kahevAya che. A pramANe vyavasAya e nirvikalpakajJAnanuM kArya thavAthI bhinnakAlavartI thavAthI tena = te vyavasAyavaDe tasya = te nirvikalpakajJAnane vyApAravALApaNuM tame je ghaTAvA jAo cho. te ghaTI zakaze nahi. kAraNa ke jyAM sudhI darzana che tyAM sudhI vyavasAya Avato nathI. ane jyAre vyavasAya Ave che tyAre darzana rahetuM nathI. mATe "adhyavasAyAtmaka vyApAravALuM A darzana' AvuM vizeSaNa darzanamAM ghaTatuM ja nathI. tu vA tat = athavA A vizeSaNa jo ke darzanamAM ghaTatuM nathI. tethI tamAro A bacAva vyAjabI nathI. chatAM mAno ke ema ho to paNa ame tamane pUchIe chIe ke je nirvikalpakajJAna che. arthAt darzana che. tene ja tamAre viSayopadarzaka ane pramANa jo mAnavuM ja che ane kahevuM ja che. to pachI tenI pAchaLa "adhyavasAyAtmaka vyApAra' Ave to ja darzana pramANa ane anyathA nahI. A pramANe pAchaLa "adhyavasAyAtmaka vyApAravALo vyavasAya joDavAnI jarUra zuM ? te darzananA vyApArabhUta evo A vyavasAya darzananA viSayano upadarzaka che ? eTale vyavasAya joDo cho ? ke te vyavasAya darzananA viSayano anupadarzaka che ? eTale te vyavasAya darzanamAM joDo cho? - have jo prathamapakSa kaho ke prathama samayavartI thayela nirvikalpakajJAnAtmaka darzana vyavasAyazUnya che paraMtu tenAmAMthI samayAntare utpanna thanAro adhyavasAyAtmaka vyApAravALo vyavasAya e darzananA ja viSayano upadarzaka che eTale bhAvimAM AvanAro A vyavasAya Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa vyavasAyasvabhAvavALuM ja hoya che te bAbatamAM bauddhanI sAthe carcA 103 darzananA viSayano upadarzaka che. mATe ja AvA vyavasAyavALA evA darzanane ame pramANa ane pravartaka mAnIe chIe. to je darzana pote vyavasAyazUnya che ane tenAmAMthI bhAvimAM thanArA vyavasAyamAM viSayo padarzakatA AvatI hoya to vyavasAyamAM rahelI te viSayopadarzakatA vaDe pUrvasamayavartI darzanane pramANa ane pravartaka manAya nahi. kAraNa ke te darzana to kSaNika hovAthI naSTa ja thayuM ane vaLI itaramAM rahelA guNavaDe pUrvasamayavartI darzana guNavAnuM kahevAya nahI. paraMtu te vyavasAya ja viSayopadarzaka banyo mATe te vyavasAya ja tyAM pramANa banaze ane te vyavasAya ja pravartaka ane prApaka thaze, tatofpa = te kAraNathI paNa A vyavasAya ja saMvAdaka banavAthI pramANa kahevAze, paraMtu te vyavasAyanA kAraNapaNAne bhajanAruM pUrvasamayavartI evuM darzana pramANa kahevAze nahIM. have jo bIjo pakSa kaho ke pAchaLa samayAntare AvanAro A vyavasAya pUrva samayavartI darzananA viSayano anupadarzaka che. ema jo kaho to A nIlAdidarzana tevA prakAranA viSayanA anupadarzaka evA vyavasAyane janmAvavAthI kevI rIte svaviSayanuM upadarzaka bane? arthAt na ja bane, chatAM bane ema mAnazo to ativyApti Avaze ja. te A pramANe - je A nIlAdidarzana thayuM che te nirvikalpaka che. vyavasAya zUnya che. mATe svataH paNa viSayopadarzaka ane pramANa-pravartaka nathI ja.tathA te darzanamAMthI janma pAmanAro uttara samayavartI vyavasAya paNa viSayano anupadarzaka ja tame mAnyo. tethI AvA prakAranA viSayanA anupadarzaka vyavasAyane janma ApanAruM A nIlAdidarzana tevA vyavasAyathI kevI rIte viSayopadarzaka bane ? svataH viSayopadarzaka nathI. ane je parathI viSayopadarzaka A darzanane karavA mAgo cho te para evo vyavasAya paNa viSayopadarzaka nathI. chatAM jo tame A pramANe viSayanA anupadarzaka evA uttarasamayavartI vyavasAyathI pUrvasamayavartI darzanane viSayanuM upadarzaka mAnazo ane tethI tene pramANa ane pravartaka kahezo to te ja pramANe je darzanamAMthI saMzaya ane viparyayAtmaka ajJAna janme, te banne viSayanA anupadarzaka che. mATe te bannenA kAraNabhUta evA pUrvasamayavartI darzanamAM paNa kema svaviSayanI upadarzakatA nahI Ave? ane tethI temAM paNa pramANatA ane pravartakatA kema nahI ghaTe? sArAMza ke je darzananI pAchaLano tenA kAryabhUta vyavasAya viSayano anupadarzaka hovA chatAM paNa jo pUrvasamayavartI ane kAraNabhUta evuM darzana svaviSayanuM upadarzaka bane che. to tevI ja rIte je darzananI pAchaLa thanArA tenA kAryabhUta evA saMzaya-viparyaya banne ajJAnAtmaka hovAthI viSayanA anupadarzaka che. chatAM tenA kAraNabhUta ane pUrvasamayavartI evuM darzana svaviSayopadarzaka banavuM joIe ane tethI tevA darzanane paNa pramANa, pravartaka Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 prathamapariccheda-sUtra-7 ratnAkarAvatArikA ane prApaNa mAnavuM paDaze. AvI ativyAptinI Apatti Avaze. have kadAca tame ema kaho ke nIlAdidarzanamAMthI vyavasAya paNa utpanna thAya che ane saMzayAdi paNa utpanna thAya che. paraMtu vyavasAyane utpanna karanArUM je darzana che te ja darzana svaviSayopadarzaka bane che. kAraNa ke darzanakALe jaNAyela je viSaya che tenA sAmAnyano vyavasAya karAvanAra ja vikalpajJAna (vyavasAyajJAna) che. mATe tevA prakAranA potAnA sAmAnyano vyavasAya karAvanAra je jJAna hoya, tenuM janaka je darzana hoya te darzana svaviSayopadarzaka bane. paraMtu saMzayAdimAM potAnA sAmAnyano vyavasAya thato nathI. saMzaya ja rahe che athavA viparyayajJAna thAya che. paraMtu saMzayAdimAM svaviSayanA sAmAnyano nirNaya thato nathI. tethI tevA saMzayAdinuM janaka je darzana che te darzana svaviSayopadarzaka banaze nahI mATe pramANa gaNAze nahI. he boddho ! jo tame Avo bacAva karo to te paNa aprazaMsanIya che kAraNa ke vikalpajJAnane utpanna karanAruM je darzana che tene tame darzananA viSayabhUta evA sAmAnyanuM vyavasAyaka thayuM chatuM vikalpajJAnane utpanna karatuM hovAthI svaviSayopadarzaka mAno cho. paraMtu A je sAmAnya che te paNa ajavastunA apoharUpa che. eTale itarapadArthanA abhAvAtmaka che ane je abhAvAtmaka hoya che te avastu hoya che. jema saMzayajJAna saMzayAdi utpanna kare che. paraMtu yathArthavyavasAya utpanna karatuM nathI. A pramANe je vikalpajJAna che te paNa anyApoha rUpa evA avastu svarUpa sAmAnyano vyavasAya karAvanAra hovAthI tene utpanna karanAruM darzana paNa svaviSayopadarzaka banI zakaze nahI. mATe tevA vikalpajJAnanuM janaka evuM darzana paNa svaviSayopadarzaka banaze nahi. tethI nIlAdidarzana pramANa ane pravartaka banaze nahI. jo vikalpajJAne yathArthavyavasAya utpanna karyo hota to haju kadAca darzana svaviSayopadarzaka banata. paraMtu ema tame mAnyuM nathI mATe tamArI A vAta ucita nathI. __ atha dRzyavikalpyayorekIkaraNAd vastUpadarzaka eva vyavasAya iti cet ? nanvekIkaraNamekarUpatApAdanam, ekatvAdhyavasAyo vA ? prAci pakSe, anyatarasyaiva satattvaM (sattvaM ?) syAt / dvitIye tu, upacaritamevAnayoraikyam / tathA ca kathameSa vyavasAyo viSayopadarzakaH syAt ? na hi SaNDaH kuNDoghnItvenopacarito'pi payasA pAtrI pUrayati / kiJca, tadekatvAdhyavasAyo darzanena, vikalpena, jJAnAntareNa vA bhavet ? nA''dyena, darzanazrotriyasyA'dhyavasAyazvapAkasaMsparzAsaMbhavAt / na ca tasya vikalpyaM viSayatAmeti / na dvitIyena, vikalpakauNapasya dRzya-dAzarathiM gocarayitumaparyAptatvAt / nApi tRtIyena, nirvikalpaka-savikalpakavikalpayugalAnatikrameNa dRzya-vikalpyadvaya viSayatvavirodhAt / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa vyavasAyasvabhAvavALuM ja hoya che te bAbatamAM bauddhanI sAthe carcA 105 na ca tadubhayAgocaraM jJAnaM tadubhayaikyamAkalayituM kauzalamAlambate / tathAhi -yad yad na gocarayati, na tat tadaikyamAkalayituM kuzalam / yathA - kalazajJAnaM vRkSatvaziMzapAtvayoH / tathA ca prakRtamiti / tanna vyavasAyajananAt pratyakSasya prAmANyamupapAdakam / have uparanI vAta sAMbhaLyA pachI baudhdha svabacAva mATe kadAca AvI dalIla kare ke - pUrvasamayamAM thanArA nIlAdidarzanano je viSaya che. te "pharva kSitri' A kaMIka che evo sAmAnya viSaya che ane te darzanano viSaya hovAthI dezya che ane bIjA kSaNe thanArA vikalpajJAnano viSaya paNa te ja sAmAnya che. paraMtu te "avastu' rUpa che. kAraNa ke vikalpajJAnano viSaya haMmezAM vyavasAya che. vikalpajJAna vyavasAyane ja jaNAve che ane je A sAmAnya che te tenAthI itara evA vizeSanA abhAvAtmaka che. vikalpajJAnano viSaya je vyavasAyarUpa vizeSa, tenA abhAvAtmaka hovAthI A sAmAnya avastu rUpa che. A pramANe pUrvasamayavartI darzanano viSaya dazya ane uttara samayavartI vikalpajJAnano viSaya avastu che. tathApi dazya evI vastu ane vikapya evI avastu, e bannenuM ekIkaraNa ame mAnIzuM, tethI vikalpajJAna "avasturUpa sAmAnya" ne jaNAvatuM hovA chatAM paNa darzananA viSayabhUta sAmAnya je dazya che te vasturUpa che. tenI sAthe bhaLelo hovAthI A vyavasAya paNa vastuno ja upadarzaka banaze. dazya evu sAmAnya vastusvarUpa che ane vikapya evuM sAmAnya avastusvarUpa che paraMtu bannenuM ekIkaraNa thavAthI avastu paNa vasturUpa banavAthI vyavasAya je sAmAnyane batAve che te paNa vasturUpa evA ja sAmAnyano upadarzaka banaze. AvuM jo baudhdha kahe to ame temane puchIe chIe ke prathamasamayavartI dazyasAmAnya, ane uttarasamayavartI avasturUpa vikadhya sAmAnya, A bannenuM tame je ekIkaraNa kahyuM te ekIkaraNa kevuM mAno cho ? zuM te ekIkaraNa ekarUpatAnuM ApAdana che? eTale ke banne maLIne ekarUpa ja banI jAya che? ke ekapaNAno adhyavasAyamAtra che? eTale ke che to bhinna-bhinna, mAtra ekarUpe upacArathI mAnela che? jo prathamapakSa kaho to A bemAMthI game te ekanuM ja astitva raheze. arthAt je dazyasAmAnya che te vasturUpa che ane je vikarNasAmAnya che e avasturUpa che. have jyAre vasturUpa dezya ane avasturUpaviSya A banne jo eka ja banI jatA hoya to banne kAM to vasturUpa thavA joIe, ane kAM to banne avasturUpa thavA joIe, anyathA ekIkaraNa ghaTI zake nahI. (jo bannene vasturUpa mAnavAmAM hA pADazo to vikalpajJAna paNa pramANa thaI jaze ane jo bannene avAsturUpa mAnavAmAM hA pADazo to nirvikalpakajJAna paNa apramANa thaI jaze ema ubhayathA tamane doSa Avaze.) Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 prathamapariccheda-sUtra-7 ratnAkarAvatArikA have jo tame eka kaho ke dRzya ane vikalpa che to bhinna bhinna ja, paraMtu ame te bannene ekarUpe samajIe chIe, ekarUpe adhyavasita karIe chIe, Ama jo kahezo to te bannenuM A ekatva upacarita mAtra ja thayuM. arthAt aMdara vAstavika to bhinnatva rahyuM. A to upacAramAtrathI ekatva AvyuM. tema thavAthI vyavasAya kevI rIte viSayano upadarzaka banI zake? arthAt vyavasAya viSayopadarzaka na ja bane, upacarita ekatva hovAthI, konI jema ? te praznanA uttaramAM eka dRSTAnta Ape che ke - (que: = sAMDha, dhokhI = gAya) jema sAMDhane gAyapaNAno upacAra karIne gAya mAnI laIe tethI kAMI te sAMDha dUdha vaDe pAtrane bharI detI nathI. kAraNa ke A upacarita gAya che vAstavika gAya nathI. tevI ja rIte A vyavasAya te hakikatathI avasturUpa ja che temAM vastupaNAno mAtra upacAra karavAmAM Avyo che. A kAraNathI upacarita evo A vyavasAya viSayopadarzaka kevI rIte banI zake? dazya ane vikaNa evu sAmAnya vAstavika bhinna che. mAtra ekapaNe Aropita karavAmAM AvyuM che tethI dazya sAmAnyamAM raheluM "vastupaNu paNa vikadhya sAmAnyamAM Aropita ja thayuM vAstavika to "avastupaNu ja rahyuM che. tethI jema sAMDha upacarita gAya hovA chatAM gAyanI jema dUdha na Ape te ja rIte vikalpajJAna upacarita vastune viSaya karatu hovA chatAM vAstavika "avastune ja viSaya kare che. mATe viSayopadarzaka kema banI zake ? sArAMza ke ekatvanA AropathI "vastugrAhI' mAnavAmAM Ave to paNa vastugrAhInuM kArya je viSayopadarzakatA ane pramANatAdi che. te thatAM nathI ja. vaLI A prasaMge ame baudhdhone bIjo doSa ApavA mATe puchIe chIe ke A dazya ane vikadhyanI vacce je ekatAno adhyavasAya thAya che ema tame je kaho cho te ekatAno adhyavasAya zuM prathama samayavartI darzanazAna vaDe thAya che ? ke uttarasamayavartI vyavasAyajJAnavaDe thAya che ke jJAnAntara vaDe thAya che ? A traNa pakSomAMthI prathamapakSa jo kaho to te barAbara nathI kAraNa ke darzanazAna pUrvasamayavartI che ane vikalpajJAna uttarasamayavartI che. banne bhinna bhinna kALavartI hovAthI eka jJAnano bIjAnA viSayanI sAthe sparza thavAno paNa saMbhava nathI. jema zrotriyabrAhmaNano caMDALanI sAthe sparza na saMbhave tema ahIM samajavuM. sArAMza ke pUrvasamayavartI darzanAtmaka jJAna rUpI brAhmaNa, uttarasamayavartI adhyavasAya rUpI caMDALanI sAthe bhinna bhinna kALavartI hovAthI sparzano saMbhava ja na hovAthI te darzanajJAna vikadhyane viSayatArUpe karI zakatuM nathI. bIjo pakSa kaho to te paNa ucita nathI. kAraNa ke vikalpajJAna uttara samayavartI che te pUrvasamayavartI dRzyane potAno viSaya kevI rIte banAve ? arthAt na ja banAvI zake, Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa vyavasAyasvabhAvavALuM ja hoya che te bAbatamAM bauddhanI sAthe carcA 107 jema rAvaNa rAmacaMdrajIne pahoMcavA asamartha che tema ahIM samajavuM. (= rAkSasa, rAvaNa. vAzaratha = rAmacaMdrajIne). sArAMza ke dvitIyasamayavartI vikalpajJAnarUpI rAvaNarAkSasa, pUrvasamayavartI dazyavasturUpI rAmacaMdrajIne viSaya karavAne = ekarUpe jANavAne aparyApta che. trIjo pakSa kaho to te paNa ucita nathI. kAraNa ke trIjA pakSamAM je jJAnAnattara kahezo te jJAna paNa zuM savikalpaka ? ke nirvikalpaka? ema be yugalanI kalpanA karavI ja paDaze, te be vikalpayugalanI kalpanAne karyA vinA eka ja jJAnamAtrathI dazya ane vikapya ema be viSaya mAnavAmAM virodha Avaze, jo eka ja jJAna mAno to paraspara virodhI evA banne viSayo eka jJAnamAM ghaTI zake nahI. ane jo nirvikalpaka tathA savikalpaka evAM be jJAnonuM atikramaNa (ullaMghana) na karo, anatikramaNa karo eTale ke banne jJAno alaga alaga mAnI be vikalpo karo to hAla je carcA cAle che temAM prathamasamayavartI jJAna nirvikalpaka che ane uttarasamayavartI jJAna savikalpaka che mATe viSayopadarzakatA ghaTatI nathI. te besADavA je A jJAnAntara kahyuM te jJAnAnsara paNa jo nirvikalpaka-savikalpaka ema be vikalpayugalavALuM thaze to pAchA tyAM paNa te ja doSo punaH Avaze. tathA vaLI bIjo e paNa doSa Avaze ke be prakAranAM A navAM jJAno mAnavAthI te navAM banne jJAno dazya ane vikaNane ema kramazaH ekekane ja viSaya karaze, A bannemAMnuM koI paNa ekajJAna ubhayane jaNAvanAra to banaze ja nahI ane je jJAna ubhayanuM agocara hoya te ubhayaviSayanI ekatAne samajAvavAne kevI rIte kuzaLatA dharAvanAruM kahevAya ? je jJAna ubhayaviSayane na jANe te jJAna ubhayanI ekatA karavAne paNa samartha thatuM nathI. te A pramANe - je je jJAna je je viSayanuM agocara hoya te te jJAna te te viSayanI ekatA karavAne kuzaLa thatuM nathI. jema ke ghaTajJAna (kalazajJAna) vRkSatva ane zizapAtvane viSaya karatuM nathI tethI te banne viSayonI ekatA paNa karAvI zakatuM nathI. tevI rIte ahIM tame mAneluM A prastuta jJAnAnsara paNa ubhayaviSayane na jANatuM hovAthI ubhayanI ekatA kema karAvI zake? mATe trIjo pakSa paNa ucita nathI. A pramANe vyavasAya utpanna karanAra hovAthI pratyakSa pramANanI pramANatA sidhdha thatI nathI. jenoe je samAropaparipabdhi hoya te te vyavasAyAtmaka hoya che ane je je pramANa hoya che te te vyavasAyAtmaka hoya che. ema be vyApti pUrve mULasUtramAM batAvI hatI. temAM baudhdha ativyApti ApI hatI ke A banne hetuo vyavasAyAtmaka sAdhyanI Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 prathamapariccheda-sUtra-7 ratnAkarAvatArikA sAthe vyApta nathI paraMtu tenA abhAvamAM paNa pratyakSa pramANamAM vyavasAyajanakatvanI sAthe vyApta che eTale banne hetuo sAdhyAbhAvavavRtti hovAthI anekAtika che ema baudhdha je kaheluM. tenuM jainadarzanakAre ATalI sUkSmacarcA karavA vaDe khaMDana karyuM che ke pratyakSa pramANamAM paNa A banne hetuo vyavasAyajanakasvabhAvatAnI sAthe koI paNa rIte sidhdha thatAM nathI. paraMtu vyavasAyAtmakatAnI sAthe ja sidhdha thAya che mATe amArA A banne hetu sAdhyAbhAvavavRtti nathI. paNa sAdhyanI sAthe ja vyApta che. kathaM caitat kSaNakSaya-svargaprApaNazaktyAdAvapyanurUpaM vikalpaM kadAcid notpAdayati ? svavikalpavAsanA-balasamujjRmbhamANAkSaNikatvAdisamAropAnupravezAditi cet ? tadapezalam, nIlAdAvapi tdvipriitsmaaropprskteH| kathamanyathA viruddhadharmAdhyAsAt taddarzanabhedo na bhavet ? na hyanaMzaM darzanaM kvacit samAropAkrAntaM, kvacinneti vaktuM yuktam / atha tattadvyAvRttivazAdanaMzasyApi darzanasya tathA parikalpanAdadoSaH samAropAkrAntebhyo hi vyAvRttamasamAropAkrAntam, asamAropAkrAntebhyastu vyAvRttaM samAropAkrAntaM taducyata iti / tadapyasUpapAdam, yato vyAvRttirapi vastvaMzaM kaJcidAzritya kalpyate, anyathA vA ? anyathA cet, citrabhAnurapyacandravyAvRttikalpanayA candratAmAdriyeta / vastvaMzAzrayaNapakSe tu siddhe viruddharmAdhyAsaH / tathAhi - tathA he baudhdha ! tamane bIjA doSo paNa Ave che te A pramANe - jema prathamasamayavartI nIlAdidarzanAtmaka nirvikalpakazAna uttarasamayamAM tene ja viSaya karanArUM anurUpa vikalpavALuM vyavasAyAtmaka jJAna kare che, ane A rIte vyavasAyajanaka hovAthI tame darzanane pramANa kahevA Iccho cho tevI ja rIte kSaNakSaya, ane svargaprApaNanI zakti AdimAM paNa tene ja anurUpa vikalpane A darzana kema utpanna karatuM nathI? nIlAdidarzananA vyavasAyanuM janaka vikalpajJAna uttarasamayamAM thAya che, tevI ja rIte rUddha nItAvinaM kSA, AvA prakAranuM te nIlAdidarzanamAM je kSaNakSayanuM jJAna che, teno uttarasamaye rUdra kSaOMi dra kSAt AvA prakArano anurUpa vikalpavALo vyavasAya te darzana kema nathI janmAvatuM? tevI ja rIte ahiMsAcittakSaNa ane dAnacittakSaNamAM je svargaprApaNazakti che. teno uttarasamaye anurUpavikalpavALo vyavasAya kema utpanna thato nathI ? nIlAdidarzananI jema kSaNakSaya ane svargaprApaNazaktimAM paNa anurUpa vikalpavALo vyavasAya uttarasamayamAM koI vakhata paNa kema utpanna thato nathI? Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa vyavasAyasvabhAvavALuM ja hoya che te bAbatamAM bauddhanI sAthe carcA have kadAca ke baudhdha ! tame ema kaho ke anAdikAlIna potAnA mananA vikalponI (mithyA) vAsanAnA baLathI utpanna thatA 'A akSaNika che, A akSaNika che' ityAdi rUpa samAropano (bhramano) temAM anupraveza thayelo hovAthI tyAM anurUpa vikalpavALo vyavasAya thato nathI. ema jo kahezo, to eTale nIlAdidarzana thayA pachI rUvuM nItam, tuM nItam, ityAdi viSayaka anurUpa vikalpovALo vyavasAya thAya che, tema nIlAdidarzanamAM rahelA kSaLitva mAM anurUpa vikalpavALo vyavasAya thato nathI, kAraNa ke A jagatanA tamAma padArtho kSaNika hovA chatAM kSaNe kSaNe sarvathA apUrva thatA hovA chatAM paNa anAdikALathI lAgelI je mithyAvAsanA che asAna che tenA baLe kSaNikavastu paNa akSaNika ja dekhAyA kare che tethI AvA prakAranI akSaNikapaNAnI je bhrAnti che te aMdara pravezelI che. mATe kSaNakSayimAM ane svargaprApaNazaktimAM AvA prakAranA anurUpa vikalpavALo vyavasAya thato nathI ema jo tame baudhdho kahezo to te tamArUM kahevuM amanohara che te A pramANe - nIlAdidarzanamAM paNa tenAthI viparIta samAropa (viparItabhrama) thaI zake che. eTale ke jema nIlAdidarzananA kSaNikapaNAmAM anAdimithyAvAsanAnA kAraNe akSaNikapaNAno bhrama thAya che. tevI ja rIte nIlAdidarzananI bAbatamAM paNa mohanI vAsanAne lIdhe tuM anauttam, pItaM zveta vA ityAdi samAropa saMbhavI zake che. tethI temAM paNa bhrama thavAthI viSayopadarzakatA Avaze nahi, vyavasAyajanakatAne badale bhramajanakatA tyAM paNa saMbhavI zake che. anyathA = jo ema nahI mAno to eka ja prakAranA 'nIlAdidarzanamAM' nIlAdinI bAbatamAM abhrama ane kSaNikatvanI bAbatamAM bhrama ema ubhaya, paraspara virUdhdha dharmono yoga thavAthI darzanabheda kema nahI thAya ? arthAt eka ja darzananA be khaMDa thaI jaze kAraNa ke anaMza evuM (akhaMDa evuM) eka ja darzana kavacid (kSaNakSayanI bAbatamAM) samAropathI AkrAnta (bhramavALuM), ane kavacid (nIlAdinI bAbatamAM) tevu nahI, arthAt samAropathI rahita (arthAt bhrama vinAnuM) hoya AvuM kahevuM te yuktisaMgata nathI. 109 nIlAdiviSayaka eka ja darzana akhaMDa hoya to eka jagyAe bhramavALuM ane bIjI jagyAe bhrama vinAnuM ema paraspara virUdhdha dharmono yoga na hoI zake, ane jo paraspara virUdhdha dharmono yoga kahezo to nIlAdidarzana akhaMDa raheze nahi. have kadAca tame ema kaho ke anaMza (akhaMDa) evuM paNa darzana te te vyAvRttinA vazathI tevuM kalpavAmAM Ave to amane koI doSa Avato nathI. eTale ke samAropathI (bhramathI) vyAvRtta che mATe asamAropathI AkrAnta che. ane asamAropathI (abhramathI) vyAvRtta che mATe samAropathI AkrAnta che. ema te darzana eka ja hovA chatAM paNa anyanI Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 prathamapariccheda-sUtra-7 ratnAkarAvatArikA vyAvRttine lIdhe samAropAkrAnta ane asamAropAkrAnta kahevAya che. kAraNa ke jagatamAM je je padArtho samAropAzcAttathI (ayathArthathI) vyAvRtta hoya che te te asamAropAzcAta (yathArtha) hoya che ane je je padArtho asamAropAkrAnta (yathArthAnubhava) thI vyAvRtta hoya che te te padArtho samAropAkrAnta (ayathArtha) hoya ja che. sArAMza e che ke ekanI eka vastu be padArthothI vyAvRtta vicArIe to vyAvRttibhAve eka ja vastumAM be svarUpa paNa hoya che. jema ke eka ghaTa che te ghaTarUpe eka ja che. chatAM paTathI vyAvRtta che mATe "apaTa' paNa che. ane itara evA ghaTathI vyAvRtta che mATe "aghaTa' paNa che ja, tevI rIte anaMza evuM darzana kSaNakSayAdinI bAbatamAM asamAropathI vyAvRtta che mATe "samAropavALuM che. ane te ja nIlAdidarzana nIlAdinI bAbatamAM samAropathI vyAvRtta che mATe "asamAropa' vALuM paNa che, ema eka darzanamAM avaMza hovA chatAM paNa vyAvRttinA baLe asamAropa ane samAropa ema banne svarUpa hoI zake che. AvuM baudhdhanuM kahevuM te paNa sUpapAda (yuktisaMgata) nathI. kAraNa ke vyAvRtti paNa vastumAM rahelA koIne koI aMzane AzrayIne kalpAya che ke emane ema kalpAya che? jo "anyathA' vALo pakSa kaho eTale "vastunI sAthe sAdhamya vinA emane ema vyAvRtti kalpAtI hoya to citrabhAnu (agni) paNa acandrathI (candrAdithI Itara evA sUryAdithI) vyAvRtta che. evI kalpanA vaDe candrapaNAne pAmavo joIe. paraMtu agni caMdrapaNAne pAmato nathI. mATe vyAvRtti paNa game tenI game temAM thatI nathI. (kaMIka aMzanuM sAdharyu hoya to ja thAya che.) have vastuno kaMIka aMza hoya to ja vyAvRtti thAya che e pakSa jo svIkAravAmAM Ave to virUdhdhadharmono yoga ApoApa sidhdha thaI ja jAya che. te A pramANe - taddarzanaM yena svabhAvena samAropAkrAntebhyo vyAvartiSTa, na tenaiva asamAropAkrAntebhyo'pi, yena cAmIbhyo vyAvartata, na tenaiva tebhyo'pi, tayordvayorapi vyAvRttayoraikyApatteH / yadi punaH svabhAvabhedo'pi vastuno'tatsvabhAvavyAvRttyA kalpita eveti matam, tadA kalpitasvabhAvAntarakalpanAyAmanavasthA sthemAnamAstighnuvIta / tato na vyavasAyajananAdasya prAmANyamanuguNam / kintu vyavasAyasvabhAvatvAdeva / evaM prAmANyasahacaraM samAropaparipanthitvamapi vAcyam // 7 // jema strI ane purUSamAM manuSyapaNe samAnatA hovA chatAM paNa te bannemAM anukrame strItva ane purUSatva je aMzo rahelA che tene AzrayIne vyAvRtti saMbhavI zake che. tathA te bannemAM je manuSyatva aMza varte che te aMzane AzrayI avyAvRtti paNa saMbhave che. A Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa vyavasAyasvabhAvavALuM ja hoya che te bAbatamAM bauddhanI sAthe carcA sAkara lIMbaDAthI vyAvRtta che. sAkaramAM je madhurasa che te niMbamAM nathI ane niMbamAM je kaTurasa che te zarkarAmAM nathI. chatAM bannemAM 'rasa' nAmano sAmAnya aMza to che ja. vizeSarasanI apekSAe vyAvRtta che. A pramANe vastumAM rahelA koIne koI aMzane AzrayI jo tame itarathI vyAvRtti jaNAvatA ho to te darzana je svabhAvavaDe samAropAkrAnta (bhramathI) vyAvRttivALu che, te ja svabhAva vaDe asamAropAkrAntathI vyAvRtta nathI, ane je svabhAvavaDe A asamAropathI vyAvRtta che, te ja svabhAva vaDe te samAropathI vyAvRtta nathI, jo eka ja svabhAvavaDe samAropa ane asamAropathI vyAvRtta hoya to te banne vyAvRtti eka ja thavAno prasaMga Ave. 111 nIlAdidarzana je svabhAvavaDe kSaNakSayanI bAbatamAM asamAropathI (abhramathI) vyAvRtta che. (bhramavALuM che) te ja svabhAvathI nIlAdinI bAbatamAM samAropathI (bhramathI) vyAvRtta nathI. paraMtu svabhAvAntarathI vyAvRtta che. mATe temAM svabhAvabheda che. eka ja svabhAvathI be vyAvRtti hotI nathI. strImAM je svabhAvathI purUSathI vyAvRtti che te svabhAva vaDe itarastrIthI vyAvRtti nathI. ghaTamAM je svabhAvathI paTathI vyAvRtti che te ja svabhAva vaDe ghaTAntarathI vyAvRtti nathI. paraMtu bIjA svabhAvathI vyAvRtti che. mATe vyAvRtti bhinna bhinna hovAthI eka ja nIlAdidarzanamAM svabhAvabheda avazya thaze ja. have kadAca baudhdha ahIM Avo bacAva kare ke eka vastumAM svabhAvabheda avazya hoya che paraMtu te kalpita che. arthAt yathArtha svabhAvabheda nathI. atastvabhAvanI vyAvRtti vaDe tatsvabhAva, ane tattvabhAvanI vyAvRtti vaDe atasvabhAva che. ema ame kalpita svabhAvabheda mAnIzuM, nIlAdidarzanamAM kSaNakSayanI bAbatamAM je svabhAva che te abhrama svabhAvathI vyAvRtta che ane nIlAdinI bAbatamAM je svabhAva che te bhramasvabhAvathI vyAvRtta che ema kalpita svabhAvabheda ame kahIzuM. eTale ke vastuno A svabhAvabheda paNa atastvabhAvanI vyAvRttithI kalpita ja che ema amAro mata che evuM jo kaho to AvA prakAranA vAraMvAra kalpita svabhAvAntaronI kalpanA karAye chate anavasthA doSa ja Avaze; kAraNa ke vAraMvAra navA navA svabhAvo kalpavA jatAM anavasthA doSa ja Ave mATe tamArI A vAta saMgata nathI. te kAraNathI 'vyavasAyajanaka' hovAthI A nIlAdidarzananI pramANatA mAnavI te anukULa (yuktiyukta) ja nathI. paraMtu je jJAna vyavasAyasvabhAvAtmaka che te ja jJAna pramANatAvALuM che ane je savikalpakapratyakSa jJAna che te ja vyavasAyasvabhAvAtmaka che mATe te ja sAcuM pramANa che. paraMtu nirvikalpakajJAna vyavasAyajanaka hovAthI pramANa tevI bauddhanI vAta vyAjabI nathI. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-8 thI 10 ratnAkarAvatArikA A pramANe jema pramANatA vyavasAyasvabhAvanI sAthe vyApta che paraMtu vyavasAyajanakanI sAthe vyApta nathI. tevI ja rIte pramANatAno sahacara evo samAroparipasthitva hetu paNa vyavasAyasvabhAvatvanI sAthe ja vyApta che. paraMtu vyavasAyajanakanI sAthe vyApta nathI, tethI amane jainone ativyApti AvatI nathI, te samajI levuM. "samAropaparipanthitvAdityuktaM, iti 'samAropaM' prakhpayanti 112 te pramANajJAna vyavasAyasvabhAvavALuM che. kAraNa ke 'samAropanuM paripanthi hovAthI' AvA prakAranA mUla sUtrapAThamAM je 'samAropaparipasthitvAt' evo je hetu kahyo che temAM 'samAropa' kone kahevAya ? te have samajAve che - atasmi~stadadhyavasAya: samAropaH // 8 // atatprakAre padArthe tatprakAratAnirNayaH samAropa ityarthaH // 8 // atamAM tatprakAratA vALo je adhyavasAya te samAropa kahevAya che. 8 / / je vastu je prakAre na hoya te vastumAM te prakAratAvALo je nirNaya, jema ke aghaTamAM ghaTabudhdhi karavI athavA apaTamAM paTabudhdhi karavI te samAropa kahevAya che. IILII have A samAropane bhedathI samajAve che - athainaM prakArataH prakaTayanti sa viparyayasaMzayAnadhyavasAyabhedAt tredhA // 9 // '' = puttAnArthamatH ||zA te samAropa (1) viparyaya, (2) saMzaya ane (3) anadhyavasAyanA bhedathI traNa prakArano che. A sUtra spaSTa arthavALuM che. ahIM uttAnArtham ar Ama sandhi chuTI pADavI. atH = A sUtra, napusaMkaliMga / / 9 / / athoddezAnusAreNa viparyayasvasrUpaM tAvat prakhpayanti have uddezane anusAre prathama viparyayanuM svarUpa prakAzita kare che. viparItaikakoTiniSTaDUnaM viparyayaH // 10 // viparItAyA anyathAsthitAyA ekasyA eva koTervastvaMzasya niSTaGkanaM nizcayanaM viparyaya kRtti z je vastu je prakAranI hoya che. tenAthI viparIta evA eka prakArano je nirNaya te viparyaya kahevAya che. 10 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAropanuM lakSaNa ane tenA bhedo 113 viparItabhAve rahelI vastumAM eTale ke anyathApaNe rahelI evI vastumAM anyathA evA ekaprakAravALA vastunA aMzano je nirNaya karavo te viparyaya kahevAya che. sArAMza ke je vastu ghaTasvarUpe nathI, ghaTathI viparItabhAve varte che te vastumAM ghaTapaNAno je nirNaya karavo te viparyaya kahevAya che. [10nA atrodAharanti = mahI ve viparyayarnu 425mApe cha . yathA zuktikAyAmidaM rajatamiti // 11 // yathetyudAharaNopanyAsArthaH, agre'pi sarvatra / zuktikAyAmarajatAkArAyAm 'idaM rajatam' iti rajatAkAratayA jJAnaM viparyayo viparItakhyAtirityarthaH / iti zabda ullekhArthaH agre'pi / udAharaNasUtraM cedam - anyeSAmapi pratyakSayogyaviSayaviparyayANAM pItazaGkhajJAnA''dInAm, taditarapramANayogyaviSayaviparyayANAM hetvAbhAsAdisamutthajJAnAnAM copalakSaNArtham / ____ atra vivekAkhyAtivAdI vadati - "vivAdAspadam - idaM rajatam" iti pratyayo na vaiparItyena svIkartavyaH / tathA vicAryamANasya tasyAnupapadyamAnatvAt / yad yathA vicAryamANaM nopapadyate, na tat tathA svIkartavyam / yathA stambhaH kumbharUpatayeti / na cedaM sAdhanamasiddhimadhArayat / tathAhi - kimidaM pratyayasya vaiparItyaM syAt arthakriyAkAripadArthApratyAyakatvam anyathA prathanaM vA ? Adye bhede - vivAdAspadapratyayapratyAyite padArthe kimarthakriyAmAtramapi nAsti, tadvizeSasAdhyA vA sA na vidyate ? nAdyaH pakSaH, zuktisAdhyAyAstasyA bhAvAt / dvitIye tu jJAnakAle sA nAsti, kAlAntare'pi vA ? jJAnakAle tAvat tathyakaladhautabodhe'pi kvApi sA nAstyeva / kAlAntare tu pracuratarasamIrasamIraNAzuvyapAyipayobubudabodhe'pi sA na vidyata eva / tannArthakriyetyAdipakSaH kSemakAraH / sebha chI5mAM // 24ta (yAMhI-3) che ag zAna thaj te // 11 // sUtramA so 'yathA' mevo za66725 tAva mATe che. ve 5chInA sUtromAM 59 // yAM yAM yathA' za6 Ave che. tyA tyAMta 425 // mATe che sebha sarvatra sama levuM. sAme paDelI je chIpa che te rajata nathI. temAM arthAtu arajatAkArarUpa evI zuktimAM "A rajata che' ema rajatAkAre je jJAna karavuM te viparyaya kahevAya che athavA tene viparItadhyAti (55) upAya che. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 14 prathama pariccheda-sUtra-11 ratnAkarAvatArikA mULasUtramAM kahela "kRti" zabda AvA prakAranA draSTAntanA upasaMhAranA ullekha mATe che. ullekha eTale abhinaya, anukaraNa, nakala, kopI evo artha jANavo, viparyayanuM udAharaNa A pramANe che. "jema chIpamAM rajatanI budhdhi" AvuM bolI javuM te, A viparyayanA daSTAntano abhinaya karyo che. tema AgaLa AgaLa bIjA sUtramAM paNa svayaM samajI levuM. mULasUtramAM AveluM A "chIpamAM rajatanI budhdhinuM dRSTAnta pratyakSane yogya evA viSayanA viparyayarUpa che. te AvA prakaraNanA bIjA dekhAtonA upalakSaNa mATe che. jema zvetazaMkhamAM pItazaMkhanI budhdhi, athavA jhAMjhavAnA jaLamAM jaLanI budhdhi ityAdi pratyakSaviparyayanAM ghaNAM dRSTAnto che. te samajI levAM. tathA te pratyakSa pramANathI itara evAM anumAna pramANane yogya evA viSayanAM viparyayanAM dekhAtonA paNa upalakSaNa mATe A dekhAta che. anumAnaviparyayamAM hetvAbhAsanA jJAnanAM dRSTAnato, tathA AdizabdathI pakSAbhAsa, sAdhyAbhAsa AdinAM paNa viparyaya dekhAto samajI levAM. sUtramAM kahelA A eka daSTAtathI AvA prakAranAM pratyakSapramANanA viparyayanAM ane tenAthI Itara anumAnAdipramANamAM viparyayanAM daSTAtonuM upalakSaNa samajAvavA mATe A kathana karela che. ahIM vivekAkhyAtivAdI (viveka eTale bheda, tenI akhyAti eTale ajJAna, tene kahenAro, arthAt chIpamAM rajatanuM je jJAna che te viparyayakhyAti nathI paraMtu chIpa ane rajata vacceno je bheda hato te jaNAto nathI, arthAt tenuM ajJAna che ema mAnanAro je vAdI te vivekAkhyAtivAdI kahevAya che. prabhAkaradarzana A pramANe mAne che. mATe AvA vivekanuM = bhedanuM, akhyAti = ajJAna che ema mAnanAro evo vAdI) prabhAkara kahe che ke chIpamAM rajatanI budhdhi, ke jetazaMkhamAM pItazaMkhanI budhdhi, e viparItakhyAti (viparyaya) che. ema je jaino kahe che te barAbara nathI. paraMtu cakSuthI je zukti ane zvetazaMkha dekhAya che. te zaktinuM ane zvetazaMkhanuM jJAna indriyasagnikarSajanya hovAthI pratyakSajJAna che ane temAM rajata tathA pItazaMkhanuM (pUrve anubhavelA viSayanuM) smaraNa che. pratyakSajJAna ane smRtijJAna hakIkatathI bhinna che. chatAM te bheda na jaNAvAthI ApaNane jANe viparItabodha thayo hoya tema lAge che paraMtu hakIkatathI te be jJAno vacce je bheda che viveka che te dekhAto nathI. eTale vAstavika paNe te bhedAkhyAti athavA vivekAkhyAti kahevAya che. paraMtu viparItakhyAti kahevAtI nathI. A pramANe prabhAkaramatanuM kahevuM che. teo jainonI viparItakhyAtinuM khaMDana A pramANenA anumAnathI kare che. je je pakSo pADIne te prabhAkara jainonA anumAnanuM khaMDana kare che. te pakSonuM citra 115 mA pAnA upara banAveluM che. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viparyayane badale vivekAkhyAti mAnanAra prabhAkaranI carcA arthakriyAMkAritva sAmAnya arthakriyA kAritvamAtra 1 jJAnakAle 2 vijAtIya eka saMtAnIya 7 tadanyatva 13 bhiza saMtAnIya 8 asajatapratibhAsa 17 rajatasAdhya viziSTArtha kriyAkAritva eka saMtAnIya A anumAnamAM jaNAvelA pakSonuM citra asidhdhahetvAbhAsa 2 eka viSayaka taduparmadakatva 14 svajJAnena 4 kAlAntare 3 sajAtIya bhiza saMtAnIya 10 anyathA prathana tatraiva 18 pUrvajJAnena svakAlasthena 5 bhinna viSayaka eka saMtAnIya 11 svaviSaye pravartamAnasya pratihantR 15 tatkAlasthena da satrajatapratibhAsa uttarAnena bhiza saMtAnIya 12 phalotpAdakasya pratibandhakatvam 16 115 bAdhakazAna anyatraiva 19 vivAvAsvatam - rUvuM ratnatam kRti pratyayaH (pakSa), na vaiparItyena svIrtavya: (sAdhya), tathA vicAryamANasya tasyAnupapadyamAnatvAt, (hetu) yad yathA vicAryamANaM nopapadyate, na tat tathA strIrtavyam (anvaya vyApti), yathA slama: kkhapatayeti (udAharaNa) / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 prathamapariccheda-sUtra-11 ratnAkarAvatArikA A anumAna che. chIpamAM je rajatano bodha thAya che. tene jaino viparIta khyAti kahe che ane prabhAkaro vivekAkhyAti mAne che. eTale banne vacce A vivAdanuM sthaLa bane che. ahIM jenonI sAme prabhAkaro potAnA pakSanI siddhi mATe A pramANe anumAna kare che ke - AvA prakAranuM vivAdanuM sthaLa ke je "chIpamAM A rajata che" evA prakArano je bodha thAya che te viparIta paNe jaNAya che arthAt viparItakhyAti che. ema svIkAravuM joIe nahi. kAraNa ke vicAra karatAM tema ghaTI zakatuM nathI. (A hetu che) je vastu vicAra karatAM je rIte na ghaTI zake te vastu tema svIkAravI joIe nahi. (A vyAti che, jema ke stanma (thAMbhalo) te vicAra karatAM kuMbhapaNe (ghaTapaNe) ghaTI zakato nathI to tene kuMbhapaNe svIkAravo joIe nahi. A anumAnathI jainonI mAnelI viparIta khyAti (viparyaya)nuM prabhAkare khaMDana karyuM. vaLI te ja prabhAkara jaNAve che ke je revaM sAdhanamasiddhimadhArayat meM ApelA anumAnamAM mAro je hetu che te hetu asidhdhatAne dhAraNa karato nathI. arthAt "A hetu pakSamAM avRtti hoya" evo svarUpAsidhdha hetvAbhAsa nathI te A pramANe - chIpamAM je rajatano bodha che" jene tame (jaino) viparItatA kaho cho te viparItatA eTale zuM ? tame A jJAnanI viparItatAno zuM artha karo cho ? (1) zuM arthakriyAne karanArA padArthanuM ajANapaNuM che? ke (2) vastu je rUpe che te rUpe dekhAtI nathI ane anyathArUpe dekhAya che te che? A be pakSomAMthI kayo pakSa svIkAro cho? jo prathamapakSa kaho to vivAdAspada evA sthaLamAM thayelA A jJAnathI jANelA padArthamAM zuM koI paNa jAtanuM arthakriyAkAritva mAtra ja nathI? ke rajatapaNAno bodha thayo che mATe "rajata' vizeSa tarIke je arthakriyA thavI joIe te vizeSasAdhya evI arthakriyA nathI vartatI ? pahelo pakSa (arthakriyAmAtra thatI nathI e pakSa) jo kaho to te barAbara nathI. (eTale ke te jJAna vakhate koIpaNa jAtanI arthakriyA thatI nathI evo prathamapakSa kaho to te vyAjabI nathI) kAraNa ke zuktithI sAdhya je arthakriyA che te arthakriyA to te jJAnamAM cokkasa che ja. eTale ke rajata saMbaMdhI arthakriyA bhale na hoya paraMtu zuktisaMbaMdhI arthakriyA hovAthI sarvathA arthakriyAno abhAva che" e pakSa vyAjabI nathI. have bIjo pakSa kaho to eTale ke "rajata vizeSa sAdhya arthakriyA nathI" e pakSa jo kaho to je samaye zukitamAM rajatanuM bhAna thayuM te kALe sA = te rajata saMbaMdhI arthakriyA nathI ke kALAntare rajatasaMbaMdhI arthakriyA nathI ? have jo A bemAMthI prathamapakSa kaho to Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viparyayane badale vivekAkhyAti mAnanAra prabhAkaranI carcA 1 17 - arthAt je kALe zukitamAM rajatanuM bhAna thayuM te ja kALe tyAMne tyAM rajatasaMbaMdhI arthakriyA nathI, tethI ame jaino tene viparItakhyAti kahIe chIe. ema jo kahezo to tathya = sAcA, vanathata = rajatanA, vAgheDapi = jJAnamAM paNa te sAcA rajatanI arthakriyA hatI nathI evuM kvacit bane che. sAra e che ke rajata hoya ane temAM rajatano ja bodha thayo hoya tyAre paNa te ja kALe tyAM ne tyAM rajatasaMbaMdhI arthakriyA thatI nathI. paraMtu kAlA-tare ja rajatanI arthakriyA thatI dekhAya che. te ja kALe arthakriyAno abhAva to yathArtharajatajJAnamAM paNa kyAMka jovA maLe che. mATe tyAM paNa tamAre viparIta khyAti mAnavI paDaze je vyAjabI nathI. have jo kAlAntare rajatanI arthakriyA nathI e pakSa kaho to te paNa ucita nathI. kAraNa ke je vastu je svarUpe hoya che. te vastune te svarUpe yathArtha joyA pachI, tenuM jJAna meLavyA pachI paNa ghaNI vakhata te vastu nAza pAmI jAya to kAlAntare tenAthI je arthakriyA thavI joIe te thatI nathI kAraNa ke jyAM vastu ja nAza pAmI gaI to kAlAntare paNa arthakriyA kevI rIte thAya? paraMtu teTalA mAtrathI (bhAvimAM arthakriyA na thavA mAtrathI) vartamAnakALe thayelA padArthanA jJAnane kaMI "mithyAjJAna" kahI zakatuM nathI. jema ke - pravutara = atizaya pracaMDa evA, samIra = pavananA, samIra = kuMkAvAthI, mANa = jaladI jaldI, vyApi = vinAza pAmatAM - vikherAtAM evA, patha = pANInAM bharelAM, vRdhu = vAdaLonA athavA parapoTAnA, vothepa = jJAnamAM paNa te arthakriyA vidyamAna nathI ja, chatAM jyAre vAdaLa athavA pANInA parapoTAo hatA ane tyAre temAM te ja vAdaLa athavA parapoTAnuM ja jJAna hatuM eTale ta6 mAM tad budhdhi hovAthI kAlAntare arthakriyA na hovA chatAM paNa tene kaMI viparItakhyAti kahevAtI nathI. te kAraNathI A pramANe sarvathA arthakriyA ke rajatasaMbaMdhI viziSTa arthakriyArUpa banne peTA bhedovALo "arthakriyAkAritva pahelo pakSa kalyANakArI (hitAvahI nathI. (11pamAM pAnA uparanA citra pramANe 1-2-3 pakSonI carcA samApta thaI.) ___ tatpurassarapakSe tu, tathAvidhavaiparItyaM tasya svenaiva, pUrvajJAnena, uttarajJAne vA'vasIyeta? na svenaiva, tena svasya vaiparItyAvasAye pramAtuH pravRttyabhAvaprasaGgAt / atha pUrvajJAnena, kiM svakAlasthena, tatkAlasthena vA ? nA''dyena, tatkAle vaiparItyA''spadasaMvedanasyAsattvAt / nApi dvitIyena, jJAnayoaugapadyAsambhavAt / ___athottarajJAnena, tatki vijAtIyam sajAtIyaM vA syAt ? vijAtIyamapyekasantAnaM bhinnasaMtAnaM vA ? bhedadvaye'pi ghaTajJAnaM paTajJAnasya vaiparItyAvasAyi bhavet ? sajAtIyamapyekaviSayam bhinnaviSayaM vA ? ekaviSayamapyekasantAnam, bhinnasantAnaM vA ? dvayamapIdaM Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 prathamapariccheda-sUtra-11 ratnAkarAvatArikA saMvAdadattahastAvalambaM kathaM vaiparItyAvabodhadhurAdhaureyatAM dadhIta ? bhinnaviSayamapyekasantAnam, bhinnasatAnaM vA ? ubhayatrApi paTajJAnaM paTAntarajJAnasya tathA bhavet ? (A vivekAkhyAtinI carcAmAM pakSo ghaNA che tethI pRSTha 115 upara tenuM citra Apela che. temAM pakSonA naMbaro paNa ApyA che te joIne A pATha samajavo.) have '3thApathana' evo pahelAM pADelo purasyarapakSa (bIjo pakSa) jo kahetA ho to ame (prabhAkaro) tamane (jainone) puchIe chIe ke zaktimAM thayeluM rajatanuM A jJAna anyathA che. viparIta che evuM tamane konA vaDe jaNAyuM ? zuM te thayeluM rajatajJAna pote ja ema jaNAve che ke huM mithyAjJAna chuM? arthAtu potAnA vaDe ja potAnuM viparItapaNuM jaNAya che ? ke pUrvakALamAM thayelA jJAnavaDe A rajatajJAna anyathA che ema jaNAya che ? ke uttarakALamAM thanArA jJAnavaDe rajatanA jJAnanuM anyathApaNuM jaNAya che? A traNa pakSomAMthI kayA pakSa vaDe tame rajatanA jJAnanuM "anyathA prathana" jaNAvo cho ? - jo "venaiva" e prathamapakSa kaho to te yukitasaMgata nathI. kAraNa ke te ja rajatanA jJAnavaDe potAnI ja viparItatA jaNAvAtI hoya to koI pramAtAnI te jJAnamAM pravRtti ja na thAya. kAraNa ke "A rajata che" evuM hAla huM je jouM chuM te mArU jJAna mithyA che. zaktimAM mane thato rajatano bodha brAnta che evuM jo pramAtAne jJAna thatuM hoya to koI pramAtA rajata samajIne levA mATe pravRtti kare nahi. have jo "pUrvajJAna' Avo bIjo pakSa kaho to, eTale ke bhUtakALamAM thayelA jJAnavaDe atyAre vartamAnakALamAM thatuM rajatanuM A jJAna viparIta che AvuM jaNAya che ema jo kaho to pUrvakALanuM jJAna rajatajJAnanI viparItatAne je jaNAve che. te pUrvakAlIna jJAna zuM potAnA kALamAM (bhUtakALamAM jayAre pote utpanna thayuM hatuM te samayamAM) rahyuM chatuM rajatanA jJAnanI viparItatAne jaNAve che ke jyAre te rajatanuM jJAna utpanna thayuM te kALamAM rahyuM chatuM rajatanA jJAnanI viparItatAne jaNAve che? A be pakSamAMthI jo "svAsthara" vALo pakSa kaho to jyAre bhUtakALamAM rajatanA jJAnane viparIta tarIke jANanArUM jJAna hatuM tyAre jenI viparItatA jANavI che' te viparItatAnA AzrayabhUta "pharva ragatam' AvA prakAranuM vartamAnakALamAM thatuM saMvedana hatuM ja nahi. kAraNake jJAna to pachI ja thayuM che. mATe bhUtakAlInajJAna bhUtakALamAM rahyuM chatuM vartamAnakALamAM thatA "rU natam' AvA prakAranA jJAnanI viparItatAne jANI zakatuM nathI. have jo "tanighena' vALo bIjo pakSa kaho to, eTale bhUtakALamAM thayeluM jJAna jyAre "rUTuM natam' AvuM jJAna vartamAnakALa utpanna thAya che. tyAre te vartamAnakALamAM Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viparyayane badale vivekAkhyAti mAnanAra prabhAkaranI carcA 119 rahyuM chatuM rajatanI viparItatAne jaNAve. AvuM kaho to te pakSa paNa vyAjabI nathI kAraNa ke jo tema hoya to vartamAnakALamAM eka "pharva nitam' evuM jJAna, ane bIjuM tene viparIta jaNAvanArUM bhUtakAlIna jJAna, ema eka sAthe be jJAnono upayoga hovAnuM svIkAravuM paDaze te ucita nathI. eka sAthe ekajIvane eka jJAna (upayogAtmakapaNe) hoI zake che. (citramAMnA 4-5-6 A pakSo kahyA.) have 'uttarAra' = bhAvimAM thanArA (uttara) jJAnavaDe A rajatanA jJAnanI viparItatA jaNAya che. ema jo trIjo pakSa kaho to te uttarajJAna zuM vijAtIya hoya ke sajAtIya hoya? have vijAtIya hoya to paNa zuM ekasaMtAnaya hoya ke bhinnasaMtAnIya hoya? je viSayanuM prathamajJAna thayuM hoya tenAthI bhinnaviSayanuM A uttarajJAna thAya te vijAtIya, ane prathama je viSayanuM thayuM hoya. te ja viSayanuM uttarajJAna thAya te sajAtIya kahevAya che. je purUSane prathamajJAna thayuM hoya te ja purUSane uttarajJAna thAya te ekasatAnIya ane je purUSane prathamajJAna thayuM hoya te jJAnane mithyA jaNAvanArUM uttarajJAna ItarapurUSamAM thAya to te bhinnasattAnIya sArAMza ke tenA te ja viSayanuM jJAna thAya te sajAtIya bIjA viSayanuM jJAna thAya te vijAtIya tenA te ja purUSane jJAna thAya te ekasaMtAnIya bIjA purUSane jJAna thAya te bhinnasaMtAnIya kahevAya che. have vijAtIyajJAnanA ekasaMtAnaya ke bhinnatAnIyamAMno koI paNa pakSa jo kaho to A banne bhedomAM ekanA eka saMtAnamAM (purUSamAM) thayeluM ke bhinnasaMtAnamAM (purUSamAM) thayeluM jo ItaraviSayakajJAna pUrvanA jJAnanI viparItatAne jaNAvatuM hoya to te ja purUSamAM athavA bhinnapurUSamAM uttarakALe thayeluM ghaTanuM jJAna pUrvakAlIna paTajJAnanI viparItatAne jaNAvanArUM banavuM joIe. eTale ke pUrvakALamAM paTamAM paTajJAna" thayuM, te thayA pachI tenuM prayojana pUrNa thavAthI A AtmA bIjA viSayane jANavAno pravaryo tyAre ghaTamAM ghaTajJAna thayuM. have banne jJAno yathArtha hovA chatAM vijAtIya hovAthI tamArA mate uttaramAM thanArUM A ghaTajJAna pUrvakAlIna paTajJAnanI viparItatAne jaNAvanAra banavuM joIe paraMtu ema banatuM nathI mATe A pakSa paNa ucita nathI. have sajAtIyajJAna kaho to te paNa ekaviSayaka ke bhinnaviSayaka? je chIpamAM A rajata che evuM prathamajJAna thayuM hoya tenI te ja chIpamAM pharI pharI thanArUM "A rajata che. A rajata che" evuM rajataviSayaka uttarajJAna te ekaviSayaka sajAtIya, AmAM rajatanuM ja banne kALamAM jJAna che mATe sajAtIya, ane enI e ja chIpamAM che mATe eka viSayaka kahevAya che ane prathama chIpamAM rajatanuM jJAna thayuM hoya ane pachI rajatamAM rajatanuM jJAna Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 prathamapariccheda-sUtra-11 ratnAkarAvatArikA thAya te bhinnaviSayaka sajAtIya kahevAya che. have eka viSayaka sajAtIya pakSa kaho to te paNa zuM ekasattAnIya (eka ja purUSamAM thayeluM) ke bhinnasaMtAnIya (bhinnabhinna purUSomAM thayeluM)? jo ekasaMtAnIya kaho to te uttarajJAna pUrvajJAnanI saMvAditatA (yathArthatA) ne jaNAvavAmAM purepuro hAthano Teko ApanArUM ja banaze, kAraNa ke je chIpamAM rajatano bodha thayo hato te ja chIpamAM te ja purUSane A rajata che A rajata che ema satata bodha jo thayA kare to te jJAna pUrvanA jJAnane protsAhita karanAra banaze. tethI viparItatAno bodha karAvavAnI dhurAne dhAraNa karanAra kevI rIte banaze ? ulaTuM satata thatuM jatanuM A jJAna to pUrvanA jJAnanI yathArthatAne ja puSTa karanArUM banaze. have jo bhinnaviSayaka sajAtIyajJAna kaho to te paNa ekasatAnIya ? ke bhinnasaMtAnIya? banne pakSomAM uttarakALamAM thanArU paTajJAna pUrvakAlIna paTAntaranA jJAnanI viparItatAne jaNAvanAra banavuM joIe, kAraNa ke pUrvakALamAM koI eka paTamAM paTajJAna thayuM. te che yathArtha, chatAM kALAntare bIjA koI anyapaTamAM je paTIyajJAna thAya tenA vaDe A pUrvajJAnanI viparItatA jaNAvavI joIe, ahIM paTAtaramAM thavAthI bhinnaviSayaka che ane banne kALamAM paTIyajJAna ja che mATe sajAtIya che. pachI te eka purUSasaMbaMdhI hoya ke anya purUSasaMbaMdhI hoya to paNa uttarakALanA paTajJAna vaDe pUrvakAlIna paTAnDarajJAnanuM paNa tema (ayathArthapaNuM) thavuM joIe, paraMtu thatuM nathI, mATe A pakSo paNa vyAjabI nathI. (citramAMnA 7 thI 12 naMbaranA pakSo kahyA.) __ atha na sarvamevottarajJAnaM prAktanasyA'nyathAtvAvabodhabaddhakakSam, kintu yadeva bAdhakatvenollasati / nanu kimidaM tasya tadbAdhakatvam - tadanyatvam, tadupamardakatvam, tasya svaviSaye pravartamAnasya pratihantRtvam, pravRttasyApi phalotpAdapratibandhakatvaM vA ? prAci pakSe, mithyAjJAnamapi tasya bAdhakaM syAt, anyatvasyobhayatrA'vizeSAt / dvitIye ghaTajJAnaM paTajJAnasya bAdhakaM syAt, tasyApi tadupamardainotpAdAt / tRtIye, na pravRttistasya tena pratihantuM zakyA, yatra kvacana gocare prAgeva pravRttatvAt / turIye'pi, na phalotpattistasya tena pratibandhuM pAryate, upAdAnAdisaMvido'pi prathameva samutpannatvAt / kiJca, viparItapratyaye rajatamasaccakAsti, sad vA ? asaccet, asatkhyAtireveyaM syAt / saccet, tatraiva, anyatra vA, ? yadi tatraiva, tadA tathyapadArthakhyAtireveyaM bhavet / anyatra tu sataH kathaM tatra pratItiH, purassaragocara eva cakSurAdervyApArAt ? doSamAhAtmyAditi cet, na, doSANAmindi yasAmarthya kadarthanamAtracaritArthatvena viparItakAryotpatti pratyakiJcitkaratvAt / tatastathA vicAryamANasya tasyAnupapadyamAnatvamasidhyadeva / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viparyayane badale vivekAkhyAti mAnanAra prabhAkaranI carcA 1 2 1 ahIM kadAca jaino evo bacAva kare ke uttarakALamAM thanArAM sarve paNa uttarajJAno prAtana (pUrvakAlIna) jJAnanI viparItatA jaNAvavAmAM badhdhakakSAvALAM (sAmarthyayukta) nathI. paraMtu uttarakAlIna evuM je jJAna pUrvajJAnanA bAdhaka tarIke pragaTa thAya che. te ja uttarajJAna pUrvajJAnanI viparItatAne jaNAve che, evuM ame jaino kahIe chIe. jo Avo bacAva jaino kare to ame prabhAkaro te jainone puchIe chIe ke A uttarajJAna pUrvajJAnanuM bAdhaka thavuM joIe teno artha zuM ? tasya = te uttarajJAna tat = te pUrvajJAnanuM vAthatvam bAdhaka che, teno artha zuM? tame jaino bAdhaka kone mAno cho? (1) ta tvam = te pUrvazAnathI uttarajJAna anya che. bhinna che. arthAt uttarakALamAM thanArUM jJAna, pUrvajJAnathI bhinna che. tethI te pUrvajJAnano bAdha kare che ? (2) tadupam = te pUrvajJAnano upamardaka (vinAzaka) vinAza karanAra uttarajJAna che. je upamardaka hoya te bAdhaka kahevAya che. (3) tasya viSe pravartamAnarsa pratihastRtvam = te pUrvajJAnane potAnA viSayamAM pravRtti karatAM rokanArU-uttarajJAna che. tethI te bAdhaka che. (4) pravRtta panotyApratibandharva va = pUrvajJAna potAnA viSayamAM pravRtti to kare, paraMtu pravartelA evA te pUrvajJAnathI je phaLaprApti thavI joIe teno pratibaMdha karanAra uttarajJAna che. tevuM bAdhakatva che? A cAra pakSomAMthI kayuM bAdhatva tame kaho cho ? je kaho te eka paNa pakSa yuktisaMgata nathI. jo " tatva' e prathamapakSa kaho to jema "zuktimAM rajatano bhrama thayA pachI kALAntare te ja zuktimAM zuktinuM jJAna thAya" to A uttarakAlIna samyajJAna pUrvakAlIna mithyAjJAnane taro hovAthI bAdhaka thAya che. ema tame kaho cho, tevI ja rIte dhAro ke prathama "zuktimAM zaktinuM yathArtha samyajJAna thayuM ane pachI atizaya cAcikayatAnA kAraNe te ja zuktimAM rajatapaNAnuM mithyAjJAna thayuM." to A uttarakALamAM thanAruM mithyAjJAna paNa pUrvakAlIna samyajJAna karatAM "taca" hovAthI pUrvakAlInasa jJAnanuM paNa bAdhaka thavuM joIe, kAraNa ke "tenAthI anyapaNuM" A hetu ubhayara = banne sthAne avizeSa ja che. jema mithyAjJAna pachI thanArUM samyajJAna 'tadanya che. tema samyajJAna pachI thanArUM mithyAjJAna paNa "taca" ja che. mATe te paNa pUrvanA samyajJAnanuM bAdhaka thavuM joIe. paNa thatuM nathI. mATe A pakSa barAbara nathI. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-11 ratnAkarAvatArikA have 'tavupamavaMtva' e bIjo pakSa jo kaho to eTale ke prathama 'zuktimAM rajatajJAna thayuM" tyArabAda teno upamarda karIne kALAntare "yaM zukttireva" zukti ja che evuM samyak uttarajJAna utpanna thayuM. have A uttarajJAna pUrvajJAnanuM upamardhaka hovAthI pUrvajJAnanI viparItatAne jaNAvatuM hoya to prathama paTamAM paTajJAna thayuM. je yathArtha jJAna che. tyArabAda kALAntare te jJAnanuM upamardana karIne ghaTamAM ghaTanuM jJAna pravasyuM. have uttarakALamAM pravarteluM ghaTajJAna pUrvakAlIna paTajJAnanuM bAdhaka thavuM joIe. kAraNa ke tasyApi te uttarakAlIna ghaTajJAna, tat te pUrvakAlIna paTajJAnanuM parrena =upamardana karavAvaDe ja utpAvAt = utpanna thayuM che. mATe uttarakAlIna ghaTajJAna pUrvakAlIna paTajJAnanuM bAdhaka thavuM joIe. paraMtu thatuM nathI mATe tamAro A pakSa paNa yuktisaMgata nathI. = = have trIjo pakSa kaho to te paNa pakSa ucita nathI. kAraNa ke tasya te pUrvajJAnanI pravRttiH pravRtti, tena te uttarajJAnavaDe haNavAne zakya nathI kAraNa ke te pUrvajJAna pUrvakAlIna hatuM, tyAre uttarazAna hatuM nahi. tethI te pUrvakAlIna jJAna yathAyogya je koI potAno viSaya hoya te viSayane gocara karavAmAM uttarajJAna AvyA pUrve ja pravRtta thaI cukyuM ja che. 122 = cotho pakSa paNa ucita nathI. kAraNa ke jyAre pUrvajJAna potAnA viSayamAM pravarte che tyAre teno pratibaMdha karanAru uttarajJAna haju utpanna thayela na hovAthI A pUrvajJAna svaviSayamAM pravartatAMnI sAthe ja upAdeyavastuomAM upAdAna budhdhi, ane Avi zabdathI heyavastuomAM heyabudhdhi, tathA jJeyavastuomAM zeyabuddhirUpa jJAnanuM je phaLa che. te phaLa te ja vakhate prApta karAvanAra thaI ja jAya che. arthAt tattva = te pUrvajJAnanI totpatti: (upAdAnAdi budhdhirUpa) phaLotpatti paNa te uttarajJAnavaDe pratihandu pratighAta karavAne 7 pArvata samartha thavAnuM nathI. (citramAMnA 13 thI 16 pakSonA A javAbo = 1 che.) kiJca tathA vaLI "zuktimAM thatuM rajatanuM bhAna" jene tame jaino viparItakhyAti kaho cho tyAM huM tamane pUchuM chuM ke te zuktimAM ''asat'' avidyamAna evuM rajata pratibhAsita thAya che ke t vidyamAna evuM rajata pratibhAsita thAya che ? jo 'asat' evuM rajata te zuktimAM pratibhAsita thatuM hoya, eTale ke zuktimAM rajata nathI ane rajata jaNAya che ema jo kaho to te "asakhyAti' thaI kahevAya viparItakhyAti thaI kahevAya nahi, kAraNa ke je rajata asat che. te jaNAya che. eTale 'asat'nuM bhAna thatuM hovAthI tene asakhyAti ja kahevI joIe. have zuktimAM rajata "sat' vidyamAna che. ane = = = = Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viparyayane badale vivekAkhyAti mAnanAra prabhAkaranI carcA 1 23 jaNAya che ema kaho to huM tamane pUchuM chuM ke te rajata tava = te zaktimAM ja sat vidyamAna che ane jaNAya che ke anyatra anya sthAne rAta = sat che ane jaNAya che ! jo tyAM zaktimAM ja rajata sat che. vidyamAna che ane jaNAya che e pakSa jo kaho to tyAM zuktimAM rajata che ane jaNAya che. je jyAM hoya te tyAM jaNAya to te samyajJAna kahevAze. paraMtu viparItakhyAti-mithyAjJAna kahevAze nahI. tethI te tathya = yathArtha, padArthakhyAti ja kahevAze. have jo te zuktithI anyatra = bIjA sthAne (rajatAdimAM) rajata sat" che ane te ahIM zuktimAM pratibhAsita thAya che ema jo kaho to te pakSa paNa ucita nathI. kAraNa ke anya sthAne sat rahelI vastu tyAM zuktimAM kema pratIta thAya ? kAraNa ke pratyakSajJAna indriyothI thAya che. indriyo padArthonI sAthe sazikarSa pAme tyAre padArtha jaNAya che. have jo rajatAdi anya sthAne sat hoya ane ahIM zuktimAM jo rajanAdi satuM na hoya to tyAM eTale jyAM rajatAdi sad che tyAM cakSurAdi indriyono vyApAra ja nathI, ane jyAM zukti Adi padArtho purassara (sAme) che. tyAM ja purassara gocaramAM ja (sAme paDelI zukti Adi viSayamAM ja) cakSurAdi indriyono vyApAra varte che. sArAMza ke jyAM (zukita AdimAM) cakSurAdino vyApAra pravarte che. tyAM rajata nathI, ane jyAM rajata che tyAM cakSurAdino viSaya pravartato nathI. (citramAM jaNAvelA 17 thI 19 pakSonA A uttaro che.) have kadAca tame jeno evo bacAva karo ke indriyomAM evo doSa che ke je doSanA mAhAbhyanA prabhAvathI anya sthAne satuM evuM paNa rajata tenAthI anyatra evA zukti sthAnamAM paNa pratIta thAya che. to AvA prakArano A bacAva zobhAspada nathI. kAraNa ke doSo jo indriyomAM hoya to te doSo indriyomAM rahelA evA viSaya jovAnA sAmarthyanI kadarthanA karavA mAtramAM ja caritArtha che. eTale ke te doSo jovAnA sAmarthya mAtrane rokI zake che. paraMtu viparIta bodha karAvavAnI zakti dharAvatA nathI. viparIta bodha karAvavAmAM to te doSo akiMcitkara che. tethI A pramANenI carcAthI tathA vidyArthaTUTI tAnapAdAnAnatvA" vicAra karatAM te viparIta khyAti ghaTatI nathI e amArI vAta barAbara siddha thAya che. nApi vyabhicAri, vipakSAdatyantaM vyAvRtteH / ata eva na viruddhamapi / tataH satyamevaitat saMvedanadvayam - idamiti pratyakSam, rajatamiti tu smaraNam / karaNodbhavadoSavazAcchuktirajatayoH pratyakSasmaraNayozca bhedApratibhAsAd bhedAkhyAtiriyamucyata iti // Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 24 prathamapariccheda-sUtra-11 ratnAkarAvatArikA vaLI amAro prabhAkarono A hetu vyabhicArI paNa nathI. kAraNa ke vipakSathI (sAdhyAbhAvathI) atyata vyAvRtta che. ane A ja kAraNathI eTale sAdhyAbhAvavAthI (vipakSathI) atyanta vyAvRtta hovAnA kAraNe ja virUdhdha hetvAbhAsa paNa nathI. saiparIvyena svIkartavyam e amArUM sAdhya che. ane tathA vidyArthAya tayAnurUpadA mAnavat e amAro hetu che. A hetu sAdhyAbhAvamAM "vaiparInTena vIrtavyapU" mAM jo vartato hoya to vyabhicArI ke virUdhdhahetvAbhAsa bane, paraMtu tema thatuM nathI kAraNa ke je viparItapaNe svIkartavya hoya che. tyAM vicAra karatAM tenuM anupapadyamAnapaNuM hotuM nathI paraMtu tenuM upapadyamAnapaNuM ja hoya che. eTale hetu sAdhyAbhAvamAM rahelo nathI. tethI satya sAbita thayuM ke "TuM natam" AvuM je jJAna thAya che. te viparIta khyAti nathI paNa temAM be jJAno che. "pha"" zabdathI aMgulinirdezavaDe je padArtha cakSu AdithI jaNAya che ane jaNAvAya che te indriya-sagnikarmano viSaya hovAthI pratyakSa che ane "rabata" zabdathI je jJAna karAya che te pUrve anubhavelA rajatanuM smaraNa hovAthI smRtijJAna che. paraMtu ra = indriyomAM utpanna thayelA doSanA vazathI zuti saMbaMdhI pratyakSajJAna, ane rajatasaMbaMdhI smRtijJAnanI vacce je bheda che teno apratibhAsa thavAthI A jJAna "bhadAkhyAti" kahevAya che. tenuM ja bIjuM nAma vivekAkhyAti che. A pramANe prabhAkare potAno pUrvapakSa pUrNa karyo. have jainAcAryazrI te prabhAkaranA pUrvapakSano savistara uttara zarU kare che - atrAbhidadhmahe - ye tAvat sAdhanAsiddhividhvaMsanAya vyadhAyiSata vikalpAH tatra zuktyAdisyatayA'nyathAsthitArthasyAnyathArajatAdyarthaprakAreNa yatprathanaM tatsvayaM vaiparItyaM "nedaM rajatam" ityevaM tadupamardataH pazcAdujjRmbhamANena bAdhakenA'vadhAryata iti brUmaH / tathA ca anyathAprathanottarajJAnatadupamardaka tvavikalpAbhyAM zeSaM tu vikalpaniku ramba tuNDatANDavADambaraviDambanAmAtraphalameva / atha vijAtIyaM sajAtIyaM vA tadityAdiprakAreSu kimuttaraM te syAt ? nanu vitIrNameva / astu yatkiJcit tadupamardaina cedutpadyate, tadA tadakhilaM bAdhakaM sat tasya tathAtvamAviSkarotIti / upamardazca na pradhvaMsaH, yataH paTajJAnapradhvaMsenotpadyamAnasya ghaTajJAnasya bAdhakatvaM syAt / kintu tatpratibhAtavastvasattvakhyApanam - 'yanmadIyavedane rajatamiti pratyabhAt, tad rajataM na bhavatyeva' iti / api ca bhedAkhyAtAvapi pratyakSasmaraNayorbhedAkhyAnaM kiM svenaiva vedyate ? ityAdi sakalavikalpapeTakamATIkata eva-iti svavadhAya kRtyotthApanametad bhavataH / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAkaranI vivekAkhyAtinuM khaMDana 1 25 have ame jeno prabhAkarane uttara ApIe chIe ke - tamArA sAdhananI (hetunI) asiddhinA vidhvaMsa mATe tamArA vaDe je je vikalpo (pakSo-citramAM batAvyA mujaba 1 thI 19) kalpAyA che, te vikalpomAM zakti Adi rUpa paNA vaDe anyathA rUpe rahelA padArthanI anyathA evA rajatAdi padArthanA prakAre je prasidhdhi thavI te svarUpa je viparIta jJAna che. te jJAnanuM "A rajata nathI" e pramANe upamardana karatA ane pAchaLathI (kALAntare) pragaTa thatA evA bAdhaka jJAnavaDe jaNAya che ema ame jaino (14 naMbarano pakSa) kahIe chIe. je zuktimAM rajatanuM jJAna thayuM che te zukti kharekhara zukti che paraMtu rajata nathI mATe anyathA rUpe rahelA padArthamAM A jJAna thayuM. vaLI je rajatanuM jJAna thayuM che. te kharekhara rajata nathI paraMtu zukti che. tethI anyathA evA rajatAdi prakAre thayeluM A jJAna "viparItatAvALuM" ja che. eTale "anyathA prathana" kahevAya che. paraMtu te viparItatAanyathAprathana kyAre pragaTa thAya che. jyAre baneluM ragatam' A rajata nathI evuM bAdhakazAna jyAre thAya che tyAre te jJAna pUrvajJAnanuM upamardana karIne viparItatAne jaNAve che. ema ame jaino mAnIe chIe. tethI anyathAprathanavALA pakSamAM AvelA uttarajJAnarUpa peTApakSa, ane temAM paNa tadupamakitva, nAmanA vizeSapeTApakSa (citramAM ApelA naMbaro pramANe naMbara-14) ema mULa ane teno A peTApakSa, ema be vikalpo vinAnA zeSa 1 thI 19 sudhInA tamArA vaDe raju karAyelA tamAma vikalpono samUha, ke je tame amArI sAme amArA khaMDana mATe navI navI svayaM kalpanAo karIne bola bola karyuM che te tuus = tamArA mukhane, tAiva = phaphaDAvavAnA sAvara = ADaMbaranI viDaMva = pIDA ApavAnA ja mAtra phaLavALuM che. arthAt kevaLa mukhe thuMka uDADI nirarthaka bolI gAla duHkhavA lAvavA jevuM ja che. kAraNa ke zeSa pakSo ame mAnatA ja nathI. pachI khaMDana karavAno artha zuM? ane tethI ja ame zeSapakSono pratyuttara paNa ApatA nathI. have kadAca tame prabhAkaro amane (jainone) ema puchazo ke tame "anyathA prathama vALo je pakSa svIkAryo che. temAM paNa svena, pUrvajJAnena, uttarajJAnena, tathA tenA peTA pakSomAM te jJAna vijAtIya che ke sajAtIya che ? ane Adi zabdathI ekaviSayaka ke bhinnaviSayaka, ekasattAnIya ke bhinnasaMtAnIya vigere ame je pakSo pADelA hatA. ane te paikI je pakSa mAnazo temAM tamane doSo batAvelA hatA. tethI tame temAM kayA pakSo mAnazo? ane temAM tamane amArAvaDe apAyelA doSo kema nahI Ave ? e bAbatamAM tamAro (jainono) uttara zuM? AvA prakAranuM jo prAbhAkaro amane kahe to vitava = to teno uttara apAI ja cukyo che ke bAdhaka vinA tamAma pakSo ame mAnatA ja nathI. pachI doSa AvavAnI vAta ja kyAM ubhI rahe che. chatAM yatkiMcit uttara ApIe chIe ke Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 26 prathamapariccheda-sUtra-11 ratnAkarAvatArikA uttarakALamAM utpanna thanArUM te jJAna sajAtIya hoya ke bhale vijAtIya hoya, ekaviSayaka hoya ke bhale bhinnaviSayaka hoya, enA e ja purUSane thayuM hoya ke bhale bIjo purUSa te purUSane jaNAve, game tevuM uttarajJAna hoya paraMtu jo pUrvanA jJAnanuM upamardana karavA vaDe te uttarajJAna utpanna thatuM hoya to te saghaLuM (sakala bhedovALuM koIpaNa prakAranuM) uttarajJAna pUrvanA jJAnanuM bAdhaka thayuM chatuM tasya = te pUrvajJAnanI tathAe = tathApaNAnI = viparItatAnI pratIti pragaTa kare ja che. bAdhaka evuM uttarajJAna pUrvajJAnanuM upamardana karavA dvArA tenI viparItatAne jaNAve che. tathA upamardanano artha pradhvaMsa thato nathI. ke jethI paTajJAnano pradhvaMsa karIne utpanna thatuM ghaTajJAna (pUrvanA paTajJAnanuM) bAdhaka bane, jo upamardano artha vinAza thato hota to pAchaLa AvanArUM ghaTajJAna pUrvanA paTajJAnanuM bAdhaka banata, paraMtu upamarda zabdano artha vinAza ke vidhvaMsa thato nathI. prazna :- upamarda zabdano artha vinAza na thato hoya to teno sAco artha zuM thAya? uttara :- upamarda eTale ke "pUrvajJAnamAM pratibhAsita thayelI vastunuM "asatu" paNuM jaNAvavuM te che. zuktimAM prathama rajatanuM jJAna thayuM hatuM paraMtu jyAre kALAntare khabara paDI ke mArA jJAnamAM A rajata che evo je bodha thayo che te vastu kharekhara rajata nathI. AvA prakAranuM rajatanI asattAne batAvanArUM je kALAntare uttarajJAna thAya che tene ja upamaI kahevAya che. Avo upamarda zaktimAM thayelA rajatajJAnamAM kALAntare (rajata vecavA jatAM mUlya na upaje tyAre) thAya che. mATe A upamarda viparItatAne ja jaNAve che. paraMtu paTajJAna pachI thanArUM ghaTajJAna paTanI asattAne jaNAvanArUM nathI tethI tyAM upamardatA ghaTatI ja nathI, tethI te ghaTajJAna pUrvanA paTajJAnanI viparItatAne kevI rIte jaNAve ? mATe tamoe (prabhAkaroe) amArI vAtane vagara samaye ja khoTuM khaMDana kareluM che. tathA ame jaino viparItakhyAti jene kahIe chIe tenuM khaMDana karavA mATe te viparItakhyAtinuM jJAna zuM svavaDe thAya? pUrvajJAna vaDe thAya? ke uttarajJAna vaDe thAya ? ityAdi tame ghaNA vikalpo raju karyA che. paraMtu te ja zutimAM thatuM rajatanuM je jJAna thAya che tene tame bhedAkhyAti kaho cho teno artha pratyakSa ane smRti vaccenA bhedanI akhyAti che. ema tame jaNAvo cho to tyAM ame paNa tamane te ja prakAre pUchI zakIe chIe ke A bhadAkhyAtinuM jJAna zuM svajJAna vaDe thAya ? ke pUrvajJAnavaDe thAya ? ke zuM uttarajJAnavaDe thAya ? ema tamArA karbhelA tamAma pakSo tamArI sAme raju karIzuM ane tame je pakSa Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAkaranI vivekAkhyAtinuM khaMDana svIkArazo temAM tame amane ApelA badhA doSo ja tamane pAchA ApIzuM. tethI sarve vikalponuM peTam = poTaluM tamArA mAthe ja naMkhAze, A pramANe bhavata: tad = ApanI A pravRtti potAnA ja vadhane mATe tyA mArIne-marakIne utthApanam utpanna karavA tulya ja thaze. je marakI utpanna thaI chatI svavadha mATe ja thAya che. = atha prakRtajJAne rajatapratibhAne kathaM tena zuktikA'pekSyeta ? tanna, saMvRtasvAkArAyAH samupAttarajatAkArAyAH zuktikAyA evAtra pratibhAnAt / vastusthityA hi zuktireva sA, trikoNatvAdivizeSagrahaNAbhAvAttu saMvRtasvAkArA cAkacikyAdisAdhAraNadharmadarzanopajanitastrayasmaraNAropitarajatAkAratvAcca samupAttarajatAkArA ityabhidhIyate / yat khalu yatra karmatayA cakAsti tat tatrA''lambanam / etacca zRGgagrAhikayA nirdizyamAnAyAM zukta samastyeva / saiva hi doSavazAt tathA pratibhAti / 127 dRSTaM ca doSavazAd viparItakAryotpAdakatvam / yathAkSiptamandAkSalakSmIkAyAH kulapakSmalAkSyAstad tad virUddhavIkSaNabhASaNAdi / tvayA'pi caitadaGgIkRtameva, prakRtarajatasmaraNasyA'nubhUtarajatadezAnusAripravRttijanakatvautsargikakAryaparihAreNa purodeza eva pravRttijanakatvasvIkArAt / bhedA'grahaNaM sahakAriNamapekSya prakRta-rajatasmaraNasya tadavirUddhamiti cet ? doSAn sahakAriNo'pekSya hRSIkasyApi tat tathAstu / have prabhAkara kadAca ahIM amane (jainone) evo prazna kare ke jyAre ghaTajJAna utpanna karAya che. tyAre viSayarUpe ghaTanI ja apekSA rakhAya che. paTajJAna jyA2e karAya che. tyAre viSayarUpe paTanI ja apekSA rakhAya che. je je viSayanuM jJAna utpanna karAya che. tyAM tyAM karmapaNe viSayarUpe te te ja padArtha apekSita karAya che. tevI rIte prastutajJAnamAM rajatano pratibhAsa thayo che to temAM (paNa rajatanI ja karmapaNe apekSA rakhAvI joIe) zuktinI apekSA kema hoI zake ? sArAMza ke ghaTane joIne ja ghaTajJAna thAya che. paTane joIne ja paTajJAna thAya che. tema rajatane joIne ja rajatanuM jJAna thavuM joIe, zuktine joIne rajatanuM jJAna kema thAya che ? Avo prabhAkarano te prazna vyAjabI nathI. kAraNa ke A zuktimAM be prakAranA dharmo che. (1) trikoNatva Adi (trikhuNIyApaNuM vigere) vizeSadharmo paNa che je zuktimAM ja hoya che rajatamAM hotA nathI tethI te vizeSadharmo kahevAya che ane cAkacikayAdi (cakamaka thavuM, camakavuM ityAdi) sAdhAraNa dharmo paNa che ke je dharmo zuktimAM paNa che ane rajatamAM paNa che ane tethI ja sAdhAraNa dharma kahevAya che. A pramANe sAdhAraNa ane vizeSa ema be prakAranA dharmovALI zuktimAM trikoNatvAdi je potAno vizeSadharma hato te indriyadoSathI na dekhAvAnA kAraNe saMvRtasvAkArA = DhaMkAI na Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 28 prathamapariccheda-sUtra-11 ratnAkarAvatArikA gayo che potAno vizeSAkAra jemAM evI, ane cAkacikayAdi rUpa sAdhAraNadharma dekhAvAthI samupattiranataviIR = prApta karyo che rajatano AkAra jeNIe evI zukti ja tyAM rajatajJAnamAM pratibhAsita thAya che. vAstavikapaNe to te zukti ja che. paraMtu zuktino trikoNatvAdi vizeSa dharma grahaNa na thavAthI saMvRttasthAkAravALI thaI, ane cAkacikyAdi sAdhAraNadharma mAtra dekhAvAthI, utpanna thayelA rajatanA (pUrvAnubhUtanA) smaraNathI jANe rajatAkAra hoya zuM ema kalpita rajatAkAra banavAthI samupAttarajatAkAravALI A zakti kahevAya che. je padArtha je jJAnamAM karma tarIke pratibhAsita thAya che te padArtha tyAM AlaMbana rUpe gaNAya che. zradgagrAhikA (aMgulInirdeza) vaDe batAvAtI zutimAM A AlaMbanapaNuM che ja, kAraNa ke te zukti ja indriyanA doSanA vazathI tathA = rajata rUpe dekhAya che. jagatamAM paNa doSanA vazathI viparItakAryanI utpatti thatI dekhAyelI ja che jema ke = koI kulavAnuM bALA hoya, jyAM sudhI tenA dehamAM vAsanAno doSa utpanna thayo na hoya tyAM sudhI uttamakuLane zobhe tevI lajjA Adi guNonI zobhA temAM hoya che. paraMtu jyAre dehamAM vAsanAno doSa utpanna thayo hoya che. tyAre te vAsanAnA doSane kAraNe lajjA Adi guNono tyAga karI kAmottejaka dRSTithI jovAnuM ane bolavAnuM zuM nathI jaNAtuM? arthAt jaNAya ja che. yathA = jema "mokSa' = cAre bAjuthI tyajI dIdhI che mantAkSa = maMda AMkhavALI nIcI najara rAkhavA rUpI lajjA, nakSmIlA = zobhA jeNIe evI ghaTyUnAkSmI: = snehabharI dRSTivALI strImAM tat tat = tevAM tevAM (kAmuka-kAmottejaka) viddhavIkSA = virUddha kaTAkSothI jovApaNuM, vAMkI najare dekhavApaNuM, bhASAdri = ane tevuM bolavApaNuM dekhAya ja che. vaLI he prabhAkaro! tame paNa indriyadoSathI virUdhdhakAryotpatti thAya che te svIkAreluM ja che te A pramANe - pratyakSa dekhAtI A zaktimAM tame rajatanuM smaraNa mAno cho paraMtu pUrvakALamAM koI sthAnamAM rajatamAM rajatanuM jJAna jeNe kareluM hoya che tene ja A zuktimAM rajatanuM smaraNa thAya che. jeNe pUrvakAlamAM kadApi rajata joyuM ja nathI tene zukti jovA chatAM rajatanuM smaraNa thatuM nathI. eTale A rajatasmaraNa pUrve anubhavelA rajatathI utpanna thayeluM che. mATe autsargika mArge te rajatasmaraNa pUrve anubhavelA rajatamAM ja pravRtti karAvanArUM banavuM joIe ane to ja sAcI yathArtha kAryotpatti che. tene badale prastuta rajata smaraNa pUrve anubhavelA rajatavALA dezamAM pravRtti karAvavA rUpa autsargika (mULa) Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAkaranI vivekAkhyAtinuM khaMDana 1 29 mArga choDIne sAme dekhAtA dezamAM (zuktimAM) ja pravRtti karAvavApaNuM tame paNa svIkAryuM ja che. jema koI kulAMganA strI potAnA patinI sAthe game te ceSTA kare to paNa te otsargikamArga kahevAya. paraMtu te ja strI vAsanAnA doSane kAraNe parapurUSa sAthe kaTAkSavIkSaNAdi je kaMI kare te virUdhdha kAryotpatti che. tevI ja rIte rajatamAM rajatanuM jJAna thAya te autsargikamArga che. paraMtu indriyadoSathI zaktimAM rajatanuM je jJAna thAya che te virUdhdha kAryotpatti che. A rIte doSavazathI virUddhakArya thAya che te vAta tamane paNa sammata ja che. - have prabhAkaro ! tame kadAca ema kaho ke jo ke rajatasmaraNa hakIkatathI to pUrve anubhavelA rajatapradezamAM ja pravRtti janaka banavuM joIe, paraMtu purodezavarti (sAme rahelA zuktivALA) pradezamAM pravRttijanaka banavuM joIe nahi, paNa tema nahI thavAmAM "bhedAgrahaNa" sahakArI kAraNa che. pratyakSa ane smaraNa vacce rahelo je bheda che tenuM jo grahaNa thayuM hota to Ama banata nahI, paraMtu te bheda grahaNa thayo nahI, tenA sahakAranI apekSAe prakRta evI zuktimAM rajatanuM smaraNa thayuM te paNa kaMI khoTuM nathI. avirUdhdha ja che. yogya ja che. ema jo kaho to doSonA sahakArane lIdhe (sahakArI evA doSanI apekSAe) pIvAsthapi = indriyonuM te jJAna paNa tathA = viparItakAryakArI (rajatamAM rajatabodhane badale zuktimAM rajatabodha thavA rU5) thAya to temAM Azcarya zuM ? athavA doSa zuM ? doSonA kAraNe indriyothI utpanna thanArU jJAna ayathAsthAne thavA rUpa viparItakAryakArI paNa hoya che. sArAMza ke - bhedAgrahaNa rUpa sahakArInI apekSAe jo A rajatasmaraNa avirUddha che arthAt sAcuM che. to pachI doSo rUpa sahakAranI apekSAe A indriyajJAnapaNa (viparItakhyAti rU5 indriyajJAna paNa) tathA = tevuM-avirUddha ho. ema mAnavAmAM paNa zuM doSa ? kiJca, pratyabhijJAnena rajatasaMvitteH zuktigocaratvamavasthApyate, yadeva mama rajatatvena pUrvamacakAt, tadevedaM zuktizakalam - ityevaM tasyotpAdAt anumAnena ca - vivAdapadaM rajatajJAnaM zuktigocaram, tatraiva pravartakatvAt, yadevaM tadevaM, yathA satyarajatajJAnaM rajatagocaram - iti vicAreNa vaiparItyasyopapatterasiddhidurgandhameva tvatsAdhanamiti sthitam / yaccoktam - zuktirajatayoH pratyakSasmaraNayozca bhedApratibhAsAditi tatra bhedApratibhAsastucchaH kazciducyeta, abhedapratibhAso vA ? nAdyaH, prAbhAkarairabhAvAnabhyupagamAt / nApi dvitIyaH viparItakhyAtiprasakteH bhinnayorabhedena pratibhAsAt / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 30 prathamapariccheda-sUtra-11 ratnAkarAvatArikA tathA vaLI A jJAna rajataviSayaka che. temAM zuktinI apekSA kema rakhAI ? rajatanI ja apekSA rAkhavI joIe evI prabhAkaranI zaMkAno uttara ApatAM TIkAkArazrI jaNAve che ke "pratyabhijJAna vaDe rajatanuM jJAna zuktiviSayaka che" ema sthApita karAya che. te A pramANe - je padArtha pahelAM mane rajatapaNe jaNAyo hato. te ja A zutizakala (chIpano TukaDo) che. AvA prakAranuM te pratyabhijJAna bhAvimAM utpanna thAya che. tethI rajataviSayaka jJAnamAM zukti kamapaNe (jANavAlAyaka paNe) apekSita bane che. tathA anumAnathI paNa rajatajJAnano viSaya zukti sidhdha thaI zake che. te A pramANe - vivAdAspada evuM A rajatajJAna (pakSa), zuktinA viSayavALuM che (sAdhya), kAraNa ke te jJAna tyAM ja pravRtti karAvanAra hovAthI (hetu), je jJAna jyAM pravRtti karAvanAra hoya te jJAna tenA viSayavALuM hoya che. (A anvayavyApti) jema ke satya evuM rajatajJAna rajatamAM ja pravRtti karAve che mATe rajatanA viSayavALuM che ema siddha thAya che. (A anvaya dRSTAnta che.) rUti vivAreT = AvA prakAranI vicAraNA karavA dvArA chIpamAM thatuM rajatanuM jJAna "viparIta" che ema yukita dvArA sidhdha thavAthI tamAro hetu asidhdhithI (asidhdha hetvAbhAsathI) bharelo hovAnA kAraNe durgandhayukta che ema nakkI thayuM. - tathA vaLI zukita ane rajatanI vacce, tathA pratyakSa ane smRtinI vacce, bhedApratibhAsa hovAthI bhedAkhyAti che evuM je tame pUrve kahyuM che. tyAM ame tamane puchIe chIe ke A bhedApratibhAsa zabdano artha tame zuM karo cho ? zuM bhedajJAnano abhAva, eTale zazazRMganI jema jJAnano koI tuccharUpa abhAva kaho cho ke abhedano pratibhAsa kaho cho ? jo bhedano apratibhAsa eTale pratibhAsano abhAva ema pahelo pakSa kaho, to te tame kahI zakazo nahi. kAraNa ke tamoe (prabhAkaroe) abhAva svIkAryo ja nathI. vastuno tuccha rUpa abhAva tamArA darzanamAM mAnavAmAM Avyo nathI. have jo zukti-rajata vacce ane pratyakSasmRti vacce "abhedano pratibhAsa che ema jo kaho to e viparItakhyAti ja thavAno prasaMga Avaze. kAraNa ke uparokta banne vacce sAco che bheda, paraMtu tenAthI viparIta evo abheda ja jaNAya che. eTale yathArthapaNe bhinna evA uparokta bannemAM viparIta evo abheda jaNAvAthI viparIta khyAti ja thaI. ___ atha bhedo vyAvartakadharmayogaH, tasya cApratibhAsaH, sAdhAraNadharmapratibhAsa iti cet ? na, zuktijJAne satye'pi tasya bhAvAd, dIpratAdestatrA'pi pratibhAsAt, atha na Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 prabhAkaranI vivekAkhyAtinuM khaMDana tatra tasyaiva pratibhAsaH, trikoNatAdivyAvartakadharmANApi pratibhAsAditi cet ? tarhi sAvadhAraNaH sAdhAraNadharmapratibhAsaH prakRtarajatabodhe'pi nAstyeva, rajatagatasya rajatatvasyaiva, zuktigatasya tvaniyatadezakAlasmaryamANarajatAsaMbhaviniyatadezakAlatvasya vyAvartakadharmasya pratibhAnAditi / grahaNasmaraNasaMvittI api svasaMvidite prabhAkarANAm / te ca yadi svarUpeNa pratibhAtaH, tadA na rajatArthinastathA pravRttiH syAt / atha grahaNaM smaraNarUpatayA pratibhAti, tadA viparItakhyAteraspaSTatayA pratibhAnam / anubhUtarajatadeze pravRttizca syAt / atha smaraNaM grahaNaspatayA tadApi viparItakhyAtireva / prabhUtaM cAtra vaktavyam, taccoktameva bRhadvRttau vitatya zrIpUjyaiH // 11 // 1 prazna :- bhedApratibhAsamAM bheda eTale vyAvartakadharmano yoga, je dharma ekamAM hoya, bIjAmAM na hoya, ane enA kAraNe bIjI vastunuM je vyAvartana kare-vyavaccheda kare te vyAvartakadharma, jema ke zuktimAM trikoNatvadharma, je A trikoNatva dharma che. te zuktimAM hoya che paraMtu rajatamAM hoto nathI. tethI te dharma rajatanuM vyAvartana kare che. tevI rIte rajatamAM "parimaMDaLa" AkAra je che te rajatamAM che zuktimAM nathI tethI te parimaMDaLAkAra zuktinuM vyAvartana kare che. AvA prakAranA vyAvartaka dharmano eTale vizeSadharmano apratibhAsa thavo. te vyAvartakadharma na dekhAvo teno artha e ke jyAM zukti-rajata bannemAM rahenArA sAdhAraNadharmano pratibhAsa thAya paraMtu vizeSa dharmano pratibhAsa na thAya AnuM nAma ame bhedAkhyAti kahIzuM. sAra e che ke bhedano apratibhAsa eTale bhedanA pratibhAsano abhAva evo jo artha karIe to tuccha rUpa abhAva AvI jAya che. ane ame abhAva mAnatA nathI. tathA abhedano pratibhAsa evo artha jo karIe to bheda hovA chatAM abheda jaNAya te viparIta khyAti thaI jAya che. mATe uparanA banne artho tyajIne bhedApratibhAsano artha vyAvartakadharmano apratibhAsa- eTale 'sAdhAraNa dharmano pratibhAsa' ema ame artha karIzuM - uttara H- "sAdhAraNa dharmano pratibhAsa' ATalo ja artha bhedAkhyAtino jo tame karazo to jyAre zukti hoya ane temAM zuktinuM ja jJAna thayuM hoya evA zuktisaMbaMdhI satyajJAnamAM paNa te sAdhAraNa dharmano pratibhAsa to che. kAraNa ke dIpratAdi (caLakATa 1. ahIM TIkApAThamAM ratnatAtasya ratnatatvacaiva evo je pATha che. tyAM ratnatatvacaiva ne badale ratnatatvaceva hoya tema lAge che. arthAt va ne badale va hoya to arthasaMgati vadhAre thAya che. eTalA mATe ja lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira taraphathI prakAzita thayelA pustakamAM 72mA pAnA upara phuTanoTamAM rajJatava sUcavela paNa che. chatAM banne pATho pramANe arthasaMgati karavA ame yathAmati prayatna karyo che. tattva zrIbahuzruta jANe. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 32 prathama pariccheda-sUtra-11 ratnAkarAvatArikA camakavuM-cakamaka thavuM. vigere) zukti-rajatamAM bannemAM saMbhave tevA sAdhAraNa dharmo tyAM paNa dekhAya ja che. tethI zukti saMbaMdhI satyajJAnane paNa bhedAkhyAti mAnavI paDaze. prazna :- "sAdhAraNa dharmono ja pratibhAsa" ema avadhAraNa sahita prayoga ame karIzuM. jethI satya zukitajJAnamAM bhedAkhyAti thaze nahi. kAraNa ke tyAM satya zutijJAnamAM te sAdhAraNadharmo ja pratibhAsa nathI. paraMtu satyajJAna hovAthI trikoNatvAdi vyAvartakadharmono paNa pratibhAsa che. tethI kevaLa ekalA sAdhAraNa dharmono ja pratibhAsa na hovAthI te bhUdAkhyAti banaze nahi. uttara :- zuktimAM je rajatano bodha thayo che. jene tame bhedAkhyAti kaho cho ane ame viparIta khyAti kahIe chIe evA prastutarajata bodhamAM paNa "sAvadhAraNa" evo sAdhAraNa dharmano pratibhAsa to nathI ja tyAM paNa sAdhAraNadharmanI jema vyAvartakadharmano pratibhAsa paNa che ja tethI tene paNa satyazaktijJAnanI jema bhedAkhyAti kahevAze nahi. te prastutarata bodhamAM vyAvartakadharmano bodha A pramANe che : ahIM avyaya hoya ema kalpIe to "nata tistha ratavarcava' A pada vizeSya samajavuM ane zutirtha tu ityAdi pAchaLanuM pada tenuM ja vizeSaNa karavuM, te pAchaLanuM pada pUrNa thAya tyAM nathI tethI samucyaya artha karavo nahi. rajatamAM raheluM je "rajatatva' che te ja rajatatva rUpa vyAvartakadharma ahIM prastuta rajatabodhamAM jaNAya che. paraMtu te "rajatatva' rUpa vyAvakadharma kevo jaNAya che ? rajAnuM smaraNa to sarvakSetre ane sarvakALe game tyAre saMbhavI zake eTale rajatanuM smaraNa "aniyata deza-kALamAM sarvatra saMbhavita che tevuM A rajatasmaraNa nathI. A rajatasmaraNa to mAtra zuktimAM ja thAya che. eTale niyata dezakAlabhAvi che. tethI aniyata-dezakAlamAM game tyAre smaraNa karAtA evA rajatamAM na saMbhave tevuM, mAtra ahIM ja niyata deza-kALanA ja smaraNamAM saMbhavI zake tevuM A rajatatva jaNAya che. mATe vyAvartakadharma paNa jaNAya che. A pramANe zutimAM thatA rajatabodhamAM paNa dIpratAdi sAdhAraNadharma paNa jaNAya che ane (trikoNatvAdi vyAvartakadharma bhale jaNAtA na hoya to paNa) aniyata dezakAlanA smaraNamAM na saMbhave, ane niyata deza-kALanA smaraNamAM ja saMbhave evuM je rajatagata rajatatva che. te zuktigata jaNAya che. te vyAvartakadharma arthAt asAdhAraNa dharmano paNa pratibhAsa che ja. tethI tene bhedAkhyAti kahevAze nahi. arthAtu rajatagata evA viziSTa rajatatvano ja bodha che mATe asAdhAraNa dharmano paNa bodha che ja. ema pad no artha paNa saMgata thAya che. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAkaranI vivekAkhyAtinuM khaMDana 1 33 rUva avyaya hoya ema kalpIe to A prathama vAkya upamAvAcI karavuM. jema rajatatva dharma rajatamAM ja rahenAra che mATe vyAvakadharma che. tenI jema aniyata dezakALanA smaraNamAM AvatA rajatamAM na saMbhave evo je "niyatadezakAla-" A zutimAM ja thatA rajatanA smaraNamAM rahevAvALo je zaktigata evo "niyatadezakAlatva" rUpa vyAvartakadharma che. te paNa jaNAya che. mATe sAdhAraNa-asAdhAraNa ubhayadharma pratibhAsa hovAthI bhedAkhyAti kahevAze nahi. tathA vaLI zuktinuM jJAna tamArA mate pratyakSa che ane rajatanuM jJAna smaraNarUpa che. A pratyakSagrahaNa, ane smaraNasaMvedana ema banne jJAno prabhAkaronA mate svasaMvedita che. eTale ke zukitanuM grahaNa cakSurgocara hovAthI pratyakSarUpe saMvedita thAya che. ane mane pratyakSajJAna thayuM che evo anubhava paNa thAya che. tathA rajatanuM smaraNa smaraNarUpe anubhavAya che. kAraNa ke svarUpe saMvedita thAya che. have rajatanuM smaraNa svarUpe anubhavAya che. ema tame mAno cho tethI zuktimAM rajatasmaraNa thAya tyAre smaraNa karanAra samajaze ja ke A mAtra rajatanuM smaraNa ja che. paraMtu satya rajata che nahI, tethI rajatanA arthI jIvanI tene rajata samajIne levAnI pravRtti ghaTaze nahI ane pravRtti to kare che. mATe A paNa tamArI vAta yukitasaMgata nathI. kadAca tame have ema kaho ke je A cakSurjanya pratyakSagrahaNa che te ja rajatanA smaraNa svarUpa che. je zuktinuM pratyakSagrahaNa thayuM che te ja rajatanA smaraNarUpe pratibhAsita thAya che. to te aspaSTapaNe viparIta khyAtino ja pratibhAsa mAnavo paDaze ane pUrve anubhavela rajatasthaLamAM pravRtti paNa svIkAravI paDaze. pratyakSa-smaraNamAM ekarUpatA thatAM pratyakSanI smaraNaviSayaka anubhavelA rajatadezamAM pravRtti thaI jaze. kadAca ema bacAva karo ke je rajatanuM smaraNa che. te zuktirUpe pratyakSagrahaNa thAya che. to te paNa viparItakhyAti ja sidhdha thaI kahevAze. mATe have kaMIka samajo ke bhedAkhyAti nathI paraMtu viparItakhyAti ja che. A prasaMgamAM ghaNuM ghaNuM kahevA jevuM che. paraMtu granthagahanatAnA bhayathI kahevAtuM nathI. tathA bRhadravRttimAM (syAdvAdaratnAkaramAM) zrI pUjyo vaDe (granthakArazrI vAdidevasUrijIvaDe) vistArathI kahevAyeluM ja che. atha saMzavaM nakSatti = have saMzayane samajAve che. sAdhakabAdhakapramANAbhAvAdanavasthitAnekakoTisaMsparzi jJAnaM saMzayaH // 12 // Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 prathamapariccheda-sUtra-12 thI 14 ratnAkarAvatArikA ullikhyamAnasthANutvapuruSatvAdyanekAMzagocarayoH sAdhakabAdhakapramANayoranupalambhAdanavadhAritanAnAMzAvalambividhipratiSedhayorasamarthaM saMvedanaM saMzaya ityarthaH, samiti samantAt sarvaprakAraiH zeta iveti vyutpatteH // 12 // - sAdhaka ke bAdhakapramANanA abhAvane kAraNe anizcayapaNe aneka aMzone sparza karanArUM je jJAna thAya che. te saMzaya kahevAya che. I/1ra/ "A sthANu che ke purUSa che" ityAdi ullekha karAtA aneka aMzone viSaya karanArA jJAnamAM A sthANu ja che paraMtu purUSa nathI athavA purUSa ja che paraMtu sthANu nathI evA prakAranA sAdhaka pramANano ke bAdhaka pramANano anupalaMbha thavAthI anavadhAritapaNe (anizcayapaNe) aneka aMzone avalaMbana karanArUM evuM, tathA Ama ja che athavA Ama nathI ja evA prakAranI vidhi-niSedha karavAmAM asamartha evuM je DolAyamAna jJAna thAya che te saMzaya kahevAya che. saMzaya" zabdamAM sad upasarga samantAt arthamAM che. ane zaya zabdamAM zI dhAtunuM rUpa che. cotaraphathI = sarva rIte za rU = jANe AtmA sUto hoya zuM? evI sthiti te saMzaya, ema vyutpatti artha jANavo. I/1rA sAhanti = udAharaNa Ape che ke - yathA'yaM sthANurvA puruSo vA // 13 // vyaktam / ayaM ca pratyakSaviSaye saMzayaH / parokSaviSaye tu yathA - kvA'pi vipinapradeze zRGgamAtradarzanAt kiM gaurayaM syAt gavayo vA ? ityAdi // 13 // jema ke zuM A sthANuM (ThuMThuM) che ke purUSa che ? I13. mULasUtrano artha atyaMta spaSTa che. A dRSTAnta pratyakSapramANanA viSayamAM saMzayane samajAvanAru che. paraMtu parokSapramANanA viSayamAM saMzayane samajAvanAru dRSTAnta A pramANe che. jema koI paNa jaMgalanA pradezamAM zRMga mAtra dekhavAthI zuM A gAya haze ke gavaya haze? AvA prakArano je saMzaya thAya te ItyAdi daSTAno svayaM samajI levAM. 13 3thAnadhyavasAyandra praspatti = have anadhyavasAyanuM svarUpa jaNAve che. kimityAlocanamAtramanadhyavasAyaH // 14 // aspRSTaviziSTavizeSa kimityullekhenotpadyamAnaM jJAnamAtramanadhyavasAyaH procyate / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzaya ane anadhyavasAyanAM lakSaNa samAro parUpatvaM cAsyApacArikam, atasmiMstadadhyavasAyasya tallakSaNasyAbhAvAt samAropanimittaM tu yathArthAparicchedakatv // 14 // "A zuM che" evuM AlocanAmAtra jJAna te anadhyavasAya che." // 14 // viziSTa evA je vizeSadharmo che. teno jyAM spaSTapaNe bodha nathI evuM, 'A zuM che.' evA prakAranA ullekhavaDe utpanna thatuM, (arthAvagraha jevuM) jJAnamAtra te anadhyavasAya kahevAya che. A anadhyavasAya jJAna ati aspaSTa che. eTale temAM sUtra 8mAM kaheluM "atamAM tabuddhi thavI'' A lakSaNano abhAva hovAthI A anadhyavasAyanI samAropatA aupacArika jANavI. A anadhyavasAyI jJAna paNa samAropano trIjo bheda che. tethI temAM samAropanuM AThamA sUtramAM kaheluM lakSaNa paNa saMbhavavuM joIe. paraMtu aviziSTajJAna hovAthI A lakSaNa spaSTapaNe saMbhavatuM nathI. 135 to samAropano bheda kema kahevAya ? tethI samajAve che ke ahIM samAropapaNuM aupacArika rIte che. kAraNa ke samAropanuM je nimitta-yathArtha pariccheda na thavo, te lakSaNa A anadhyavasAyamAM che. tethI atamAM tabuddhi thavI evuM viziSTa lakSaNa na hovA chatAM paNa yathArthaparicchedanA abhAvarUpa samAropanuM nimitta hovAthI upacA2e samAropa kahevAya che. jema "nadI''nuM jalapravAha e lakSaNa che. taTabhAga upara te lakSaNa nathI. chatAM zItaLatA rUpa nimittatA taTabhAgamAM paNa che. tethI taTabhAgamAM nadIpaNAno upacAra karAya che. tema ahIM samajavuM. udAharanti = A anadhyavasAyanuM udAharaNa samajAve che - yathA gacchattRNasparzajJAnam // 15 // gacchataH pramAtustRNasparzaviSayaM jJAnamanyatrA''sakta cittatvAt "evaM jAtIyakamevaMnAmakamidaM vastu" ityAdi vizeSAnullekhi " kimapi mayA spRSTam " ityAlocanamAtramityarthaH / pratyakSayogyaviSayazcAyamanadhyavasAyaH / etadudAharaNadizA ca parokSayogyaviSayo'pyanadhyavasAyo'vaseyaH / yathA - kasyacidaparijJAtagojAtIyasya puMsaH kvacana vananikuJje sAsnAmAtradarzanAt piNDamAtramanumAya " ko nu khalvatra pradeze prANI svAt'' nRtyAdri zyA jema ke gati karanArA purUSane gamana karatAM tRNanA sparzanuM jJAna thAya te // 15 // eka gAmathI bIjA gAma jatA evA pramAtAne tRNanA sparzanuM je jJAna thAya che. te Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 36 prathamapariccheda-sUtra-15-16 ratnAkarAvatArikA yatkiMcit jJAna anadhyavasAyajJAna kahevAya che. kAraNa ke citta anya sthAne Asakta hovAthI "mAvI tivANI mA vastu cha," athavA "aa| prA2nA nAmavANI // vastu che" ityAdi vizeSadharmonA ullekha vinAnuM, "mArA vaDe kaMI paNa spardhAyuM" evuM AlocanA mAtra rUpa je jJAna che. te A anadhyavasAya jJAna kahevAya che. anadhyavasAyanuM A udAharaNa pratyakSajJAnane yogya viSayavALA anadhyavasAyanuM che. te dizAnA anusAre parokSajJAnane yogya viSayavALA anadhyavasAyanuM udAharaNa paNa samajI levuM. jema nathI jANI gAyanI jAta jeNe evo koI purUSa vanapradezamAM sAsnA (gAyanA gaLAnI godaDI) mAtra dekhavAthI (ahIM koI pazu che evuM) pazusvarUpa piMDanuM anumAna karIne A pradeze koNa prANI haze? ityAdi aspaSTa che jANe te paNa (parokSaviSayaka) anadhyavasAya kahevAya che. 1po atha pramANalakSaNasUtropAttaM parazabdaM vyAkhyAnti - have pramANanA lakSaNavALA sUtramAM kahelA "para" zabdano artha jaNAve che - jJAnAdanyo'rthaH paraH // 16 // jJAnAd grAhakAd sakAzAd, anyo grAhyatayA pRthagbhUto acetanaH sacetano vA artho'rthakriyArthibhirarthyamAnaH paraH parazabdavAcyaH // atra zUnyavAdinaH katipayavikalpATopoccaNDatuNDamutsvapnAyante-aho ArhatAH ! kiM jJAnam, kazcArthaH ? grAhakamantarjJAnam, grAhyo'rthaH - bAhyo'rtha iti cet ? kasya jJAnaM grAhakam ? arthasya cet, artha evAnarthamUlam, tarhi sa evonmUlanIyaH / tathAhi - kimayamaNurUpaH sthUlasvarUpaH, tadubhayasvabhAvaH anubhayasvabhAvo vA ? aNustpazcet / kuto'NUnAmavadhAraNam ? pratyakSAd anumAnAd vA ? prAci pakSe, kiM yogipratyakSAd asmadAdipratyakSAd vA ? dhuryaH zraddhAmAtrAvadhAryaH / dvitIyastu anubhUtiparAbhUtaH / na hi vayam 'ayaM paramANuH, ayaM paramANuH' iti svapne'pi pratImaH / stambho'yaM kumbho'yaM ityevameva naH sadaiva saMvedanodayAt / ___athAnumAnAt paramANupravedanam, kimavadhRtasAdhyasAdhanasambandhAt ? taditarasmAd vA ? na tAvad taditarasmAt, atiprasaGgasaGgamAt, prAcikaprakAre tu sambandhAvadhAraNaM pratyakSeNa anumAnena vA ? na pratyakSeNa, aNUnAmatIndriyatvena taiH sahAvinAbhAvasya kvApi liGge grahItumazakyatvAt / anumAnenApi tenaiva, anumAnAntareNa vA tadavadhAraNam ? na tAvat tenaiva, parasparAzrayaprasaGgAt - sati hi sambandhAvadhAraNe tadanumAnotthAnam, sati Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUnyavAdI bauddhano pUrvapakSa 1 37 cAsmistadavadhAraNamiti / anumAnAntaramapi gRhItapratibandham, agRhItapratibandhameva vA pravarteta ? ityAdyAvRttAvanavasthAdausthyopasthApanam / tad nAnumAnAdapi paramANupratItiH / jJAnathI anya je padArtha te para kahevAya che. 16 viSayane grahaNa karanArA evA grAhaka jJAna thakI anya, eTale ke jJAnathI paNa grAhya tarIke pRthabhUta evo sacetana athavA acetana je padArtha che. te "para" kahevAya che. arthAt parazabdathI te vAcya jANavo ke je padArtha te te arthakriyAnA arthI jIvovaDe te te arthakriyA mATe IcchAya che. ghaTa-paTa-naTa ityAdi padArtho jJAnadvArA jJaya tarIke jaNAtA hovAthI te "para" samajavA. ahIM = A parapadArthane mAnavAnI bAbatamAM koI zunyavAdIo keTalAka vikalponA ADaMbarathI vAcAla banelA mukharUpe jANe svapnamAM bakatA hoya tema bole che - (A zUnyavAdIo saMpUrNa A jagatune zUnyarUpa mAne che. jJAna-zeya kaMI che ja nahI, sarva zUnya che. ema mAne che. sarvano apalApa karatA hovAthI pratyakSa najare dekhAtA padArthonuM zuM paramANu rUpa che ke ghaTAdi avayavI rUpa che ? ityAdi ghaNA vikalpo mAtra karIne tenuM khaMDana ja mAtra kare che, te A pramANe - he jainIo? jJAna e zuM vastu che ? ane tenAthI anya evo artha e zuM vastu che? jJAna ane artha e che zuM ? zUnyavAdI mAdhyamika nAmanA bauddho kaMI ja mAnatA nathI. tethI jJAna ane yapadArthanuM khaMDana karavA mATe te bauddho jainone prazno kare che. jaina :- vastune jaNAvanArUM, hadayamAM vartanAro je bodha che. te jJAna che ane te jJAnavaDe grAhya evo je padArtha jaNAya che te para che. te bAhya che. cakSurAdi indriyothI gocara che. zUnyavAdI :- jJAna konuM grAhaka che? jaina - arthanuM, (arthAt jJAna e arthanuM grAhaka che) = padArthanuM. zUnyavAdI :- A artha (padArtha), e ja anarthanuM mUla che. A artha mAno cho to tenAthI tenuM grAhakajJAna siddha thAya che. mATe prathama "artha" ja umUlana karavA lAyaka che. (nIcenI carcAthI artha ja siddha thanAra nathI to tenuM jJAna kyAMthI sAbita thavAnuM hatuM ?) kaho jainIo ! tamAro mAnelo te ghaTa-paTAdi artha (padArtha) zuM aNurUpa che ? sthUla avayavI rUpa che ? te ubhaya svabhAvavALo che? ke anubhayasvabhAvavALo che? A cAra pakSomAMthI kaho, kayo pakSa mAnazo ? jo aNurUpa che ema kaho to aNuonuM Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 prathama pariccheda-sUtra-16 ratnAkarAvatArikA avadhAraNa "A padArtho aNurUpa che" evuM jJAna konAthI karyuM? zuM pratyakSapramANathI karyuM ke anumAnapramANathI karyuM? jo prathamapakSa kaho to paNa zuM yogIonA pratyakSathI aNuono nirNaya karyo ? ke ApaNA jevA sAmAnya mANasonA pratyakSathI aNuono nirNaya karyo ? jo dhUrya (prathama pakSa = yogIpratyakSavALo) pakSa kaho to te zraddhAmAtrathI avadhArya che. (arthAt yukti prasaMgomAM zraddhAnI vAta ucita nathI.) jo bIjo pakSa kaho to anubhavathI virUddha che. (bIjo pakSa anubhavathI parAbhava pAme che.) kAraNa ke ame svapnamAM paNa "A paramANu che A paramANu che" evuM pratIta karatA nathI. sadA A staMbha che A kuMbha che ityAdi ja amane saMvedana (anubhava) thAya che. have anumAnathI paramANu jaNAya che ema jo kaho to "sAdhya-sAdhananA saMbaMdhano nizcaya" karIne anumAnathI paramANunuM pravedana thAya che ke tenAthI Itara "sAdhya sAdhanano nizcaya karyA vinAnA" anumAnathI paramANunuM pravedana thAya che ? A be pakSomAMthI "vitara " = evA bIjA pakSavALA anumAnathI to paramANunuM pravedana tame nahi kahI zako, kAraNa ke jyAM vyAtijJAna na hoya tyAM sAdhyanI siddhi mAnIe to ativyApti Ave, arthAt vyabhicArI hetuthI paNa sAdhyasiddhi thavA lAge. jema ke parvata: ghUmavAn dvattvAn = ahIM vahni hetuthI paNa sAdhya evA dhUmanI siddhi thavA lAgaze. have jo pahelo pakSa kaho to sAdhya ane sAdhanano saMbaMdha zuM pratyakSavaDe karazo ke anumAnavaDe karazo ? jo pratyakSavaDe "sAdhya-sAdhananA saMbaMdhano nizcaya" kahezo to te vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke aNu o atIndriya hovAthI tenI sAtheno avinAbhAvasaMbaMdha kyAMya paNa hetumAM grahaNa thavo zakya nathI. have anumAna vaDe sAdhyasAdhanano saMbaMdha jaNAya ema jo kaho to zuM te ja anumAna vaDe jaNAya ke bIjA anumAna vaDe sAdhya-sAdhanano saMbaMdha jaNAya ? te ja anumAnavaDe vyApti jaNAya ema kahezo to parasparAzraya (anyonyAzraya) doSa Avaze, te A pramANe - paTapaTAya: sA : sUkSmatvAn dhAro ke AvuM eka anumAna banAvyuM. paraMtu hetu ane sAdhyanA saMbaMdhanuM avadhAraNa prathama yathArtha siddha thaye chate ja pachI A anumAnanI siddhi thaze. ane "kSatti vAsmitatvathAraVmiti" = A anumAna yathArtha siddha thaye chate ja te avadhAraNa siddha thaze. eTale avadhAraNanI siddhi anumAna upara AdhAra rAkhaze, ane anumAnanI siddhi avadhAraNa upara AdhAra rAkhaze. eTale paraspara AdhAra (Azraya) rAkhatA hovAthI eke vaDe ekenI siddhi thaze nahi. have jo "anumAnAntara" kahezo to te anumAnAntara paNa gRhatavyAptivALuM ke Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUnyavAdI bauddhano pUrvapakSa 139 agRhIta vyAptivALuM kahezo ? jo agRhIta vyAptivALuM kahezo to ativyApti, ane gRhatavyAptivALuM kahezo to te ja anumAna vaDe gRhIta vyApti ke anumAnAttaravaDe gRhIta vyApti ityAdi pakSonI punaH AvRtti ja thaye chate anavasthA doSanuM upasthApana thaze = anavasthA doSa Avaze. tethI anumAnathI paNa paramANunI siddhi thatI nathI. kiJca amI paramANavo nityA vA syuH, anityA vA ? nityAzcet - kimarthakriyAkAriNaH, akiJcitkarA vA ? udIcInastAvat pakSaH kSodIyAn, antarikSavRkSavat teSAmasattvApatteH / arthakriyAkAritvaM tu teSAM krameNa yugapad vA ? krameNa cet, kiM svabhAvAbhedena, tabhedena vA ? svabhAvAbhedabhidAyAm - te yenaiva svabhAvena prAcyaM kAryamarjayanti, tenaivottaramapi, yadvA yenaivottaraM tenaiva prAcyamapi, prathame - prathamakAryakAle evottarasyApyutpattiprasaktiH, tadvad dvitIye dvitIyakAryakAla eva prathamasyApi prabhavaprAptiH / tadvadeva svabhAvabhedapakSe kSaNikatvApattiH, tallakSaNatvAt kSaNabhaGgaratAyAH / yugapatpakSe, sakRdeva sakalasvakAryapuJjasyA'rjitatvAd dvitIyAdikSaNe teSAmasattvaM syAt / tad nA'mI nityAH / tathA vaLI, A paramANuo he jainIo? zuM nitya che ke anitya che? jo nitya hoya to paNa zuM te paramANuo arthakriyAkArI che ke akiMcitkara che? jo "akiMcitkara" vALo udIcIna (bIjo) pakSa kahezo to te pakSa (kSodIyAnuM) doSita che. jo paramANuo kaMI karatA ja nathI to antarikSavRkSanI jema te paramANuone asat mAnavAnI Apatti Avaze. jema antarikSamAM (AkAzamAM) vRkSa asat che. tema paramANuo paNa akiMcitkara mAnavAthI "asatu" ja thaze. have jo te paramANuo arthakriyAkArI che to te paramANuonuM arthakriyAkAritva zuM kramasara che ke yugapad che? jo kramasara arthakriyAkAritva che ema kaho to prathamasamayanA kArya vakhate, ane dvitIya-tRtIya Adi samayonA kArya vakhate te te kArya karavAnA svabhAvono zuM abheda hoya ke svabhAvono bheda hoya ? have jo svabhAvono abheda hoya che. (arthAtu banne kAryo karatI vakhate eka ja svabhAva hoya che) ema ja kahezo to te paramANuo je svabhAvavaDe pUrvakArya kare che. te ja svabhAvavaDe uttarakArya paNa kare che ? ke je svabhAvavaDe uttarakArya kare che te ja svabhAvavaDe pUrvakArya kare che? arthAt kramazaH thanArA banne kAryomAM mAtra prathamasamayavartI svabhAva varte che ke uttarasamayavartI svabhAva varte che? jo prathama pakSa kahezo to prathama kArya karavAnA kAle ja (prathama samaye ja) uttara samayanuM kArya thaI javAnI Apatti Avaze kAraNa ke prathama samayano svabhAva prathama samayanA kAryanI utpattino jema hetu che, tema te ja svabhAva Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 prathama pariccheda-sUtra-16 ratnAkarAvatArikA dvitIya samayanA kAryanI utpattinA paNa hetu che. tethI banne kAryanuM kAraNa eka ja svabhAva hovAthI ane te svabhAva prathama samayamAM vidyamAna hovAthI prathama samayamAM ja banne samayanAM banne kAryo thavAM joIe. tevI ja rIte dvitIya samayavartI svabhAvavaDe banne kAryo thAya che. evo bIjo pakSa jo svIkAro to bIjA samayanA kAryakAle ja prathama samayanuM kArya paNa thavuM joIe evI Apatti Avaze. kAraNa ke dvitIyasamayavartI svabhAvavaDe jema dvitIya samayanuM kArya thAya che. tema te ja svabhAva prathama samayanA kAryanuM paNa kAraNa hovAthI dvitIya samaye prathama samayanuM kArya paNa thavuM joIe. have banne samayomAM kramazaH thanArA kAryomAM kAraNabhUta evA svabhAvono jo bheda mAno to svabhAvabheda mAne chate tenI jema ja paramANuone kSaNika mAnavAnI Apatti Avaze; kAraNa ke svabhAvabheda thavo e ja kSaNabhaMguratAnuM lakSaNa che. ane hAla tame paramANuone to nitya mAnyA che, mATe svabhAvabheda pakSa paNa ucita nathI. (ahIM tatva zabdano artha jema svabhAvanA abhedamAM doSa che, tenI jema svabhAvabhedamAM paNa doSa Avaze. A pakSa paNa nirdoSa nathI. evo artha samajavo.) A pramANe svabhAva abheda ke svabhAvabhedamAM kramazaH arthakriyAkAritva na saMbhavatuM hovAthI have "yugapad" pakSa jo svIkArazo to sarva samayomAM kramazaH potAne karavA lAyaka kAryonA puMjane mAtra prathama ekasamayamAM ja ekavAramAM ja karI levAthI dvitIyAdi samayomAM have kaMI karavAnuM bAkI na hovAthI "arthakriyAkAritva" lakSaNa na ghaTavAthI "asattva"nI Apatti Avaze, kAraNa ke arthakriyA na ghaTavI e ja asattvanuM lakSaNa che. tethI A paramANuo koI paNa pakSe nitya siddha thatA nathI. anityAzcet - kSaNikAH kAlAntarasthAyino vA ? kSaNikAzcet kimakasmAd bhavanti, kAraNAd vA kuto'pi ? akasmAccet ? nanu kimiha kAraNapratiSedhamAtram, bhavanapratiSedhaH, svAtmahetukatvam nirupAkhyahetukatvaM vA vivakSitam / Adye - bhavanasyAnapekSatvena sadA sattvasyAsattvasya vA prasaktiH / "nityaM sattvamasattvaM vA' hetoranyAnapekSaNAd (pramANa - vArtika - 1-82) ityukteH / dvitIye prAgiva pazcAdapi nAmI bhaveyuH, tRtIye kathamutpattisteSAm ? svayamasatAM svotpattau vyApAravyAhateH / turIye prAgapi sattvApattesteSAM sanAtanatvaM syAt / - have paramANuo anitya che, ema jo kahezo to te paramANuo kevA anitya che. zuM kSaNika anitya che? ke kAlAntarasthAyi evA anitya che? jo kSaNika anitya hoya to paNa zuM te akasmAtu (ApameLe = svayaM) kSaNika anitya bane che ? ke koI Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUnyavAdI bauddhano pUrvapakSa 141 kAraNavizeSathI kSaNika anitya bane che. A be pakSomAMthI jo "akasmAta" kSaNika anitya che ema jo kaho to (1) zuM kAraNapratiSedhamAtra che? (2) zuM bhavanapratiSedha che? (3) zuM svAtmahetuka che ? ke (4) zuM nirUpAkhyahetukatva tamArA vaDe vivakSAyuM che? (A cAre pakSonA artha kramazaH AgaLa samajAvAya che.) jo prathamapakSa "kAraNapratiSedhamAtra" kaho to, eTale ke kAryanI utpattimAM koI paNa kAraNa nathI; kAraNathI nirapekSapaNe ja kArya thAya che. ema jo prathamapakSa mAnazo to avanI = eTale kAryanI utpatti, manapekSavera = kAraNonI apekSA vinAnI hovAthI sadAkALa kAryanA sattvanI prApti thaze athavA sadAkALa kAryanA asattvanI prApti thaze. eTale ke kAryanI utpatti nihetuka hovAthI haMmezAM kArya utpanna thayA ja karavuM joIe. athavA haMmezAM kArya anutpanna ja rahevuM joIe. zAstrAntaromAM (pramANavArtikamAM) kahyuM che ke - je kArya anya kAraNothI nirapekSa hoya te kArya ahetuka hovAthI kAM to sadAkALa satuM hovuM joIe athavA kAM to sadAkALa asat hovuM joIe, mATe A pakSa ucita nathI. jo "bhavanapratiSedha" nAmano bIjo pakSa kahezo to, eTale ke mavana = paramANuonI utpattino thi = niSedha, arthAt pratisamaye paramANuonI utpatti thatI nathI akasmAt kvacit thAya che. ema jo bIjo pakSa kahezo to je samayomAM tame te paramANuonI utpatti mAnazo tenA pUrva samayamAM jema bhavana pratiSedha hovAthI paramANuo utpanna thayA nahi tenI jema pAchaLanA (utpamAna) samayomAM paNa A paramANuo utpanna thaze nahi. have jo "svAtmahatakatva" e trIjo pakSa kahezo to, eTale ke pote ja potAnI utpattimAM hetu che. bIju koI kAraNa nathI. ema jo kahezo to haju je paramANuo utpanna thayA nathI evA svayaM "asa" paramANuono potAnI utpattimAM vyApAra khaMDita (na ghaTato) hovAthI te paramANuo kema utpanna thaze? have jo cotho "nirUpAkhyahetukatva" pakSa kahezo to eTale ke paramANuonI utpattimAM avAcya evuM (Izvara-IzvarecchA ityAdi) koI gupta kAraNa che, ema ja kahezo to te paramANuo je samayamAM utpanna thAya che. te samayamAM jema IzvarAdi avAcya kAraNa vidyamAna che tevI ja rIte te IzvarAdi avAkAraNa to tenA pUrvasamayomAM paNa vidyamAna ja hovAthI te paramANuo sanAtana (ekAntanitya) siddha thavAnI Apatti tamane Avaze. A pramANe "akasmAtu" pakSanA cAre vikalpo ghaTatA nathI. kAraNAd bhavanapakSe tu sthUlaM kiJcit teSAM kAraNam, paramANava eva vA ? na sthUlam, paramANuspArthapakSasyaiva kakSIkArAt / paramANavazcet te kiM santaH, asantaH, Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 prathamapariccheda-sUtra-16 ratnAkarAvatArikA sadasadyAH , anubhayasvabhAvA vA svakAryANi kuryuH ? santazcet, kimutpattikSaNa eva, dvitIyAdikSaNe'pi vA ? nAdyaH, tadAnImutpattimAtravyagratvAt teSAm / atha "bhUtiryeSAM kriyA saiva kAraNaM saiva cocyate" iti vacanAd bhavanameva teSAmuttarotpattau kAraNateti cet / evaM tarhi tyANavo rasANUnAm, te ca teSAmupAdAnaM syuH, ubhayatra bhavanAvizeSAt / na dvitIyaH, kSaNakSayakSayApatteH athAsantaste tadutpAdakAH, tarhi tatsattAkSaNamekamapahAya sarvadA tadutpAdaprasaGgaH, tadbhavanasya sarvadA'vizeSAt, sadasadsyapakSastu dunirodhavirodhAnubandhadurdharaH - yadi hi te santaH, kathamasantaH ? tathA cet kathaM santaH ? anubhayasvabhAvabhedo'pyasAdhuH vidhipratiSedhayorekatarapratiSedhe'nyatarasyAvazyaMbhAvAt / tannANavaH kSaNikA: sUkSmamanISAmArgamaiyaru / have "kAraNathI" paramANuo utpanna thAya che e pakSa jo kahezo to te paramANuonI utpattimAM zuM koI sthUla kAraNa che ke paramANuo ja kAraNa che? A paramANunI utpattimAM tame sthUla kAraNa kahI zakazo nahi, kAraNa ke A jagatuM "paramANurUpa padArthamaya che" e pakSa hAla tame svIkAryo che. arthAt A saMsAranA tamAma padArtho paramANu svarUpa che ema tame svIkAryuM che. eTale paramANuonI utpattimAM sthUlakAraNa che. Ama kahI zakazo nahIM. have A utpadyamAna paramANuomAM je kAraNa che te kAraNa paNa "paramANuo ja" che evo bIjo pakSa svIkArazo to ame tamane puchIe chIe ke kAraNasvarUpe mAnelA te paramANuo zuM "satu" hote chate svakArya kare che ? zuM "asatu" hote chate svakArya kare che ? zuM sad asat ubhayasvabhAvavALA hote chate svIkArya kare che ke "anubhaya svabhAvavALA hote chate te svakAryane kare che? have jo "setu" evA kAraNabhUta paramANuo svIkAryabhUtaparamANuone kare che ema kahezo to kAraNabhUta evA paramANuo zuM potAnI utpattinA kSaNamAM ja svakAryabhUta paramANuone utpanna kare che? ke dvitIyAdi kSaNamAM te svakAryabhUta paramANuone utpanna kare che? pahelo pakSa kaho to te vyAjabI nathI, kAraNa ke te paramANuo te vakhate potAnI ja utpattimAM haju vyagra mAtra che. te bIjAnI utpatti kevI rIte kare ? arthAtu bIjAnI utpatti karI zake nahi. ahIM kadAca tame evo bacAva karo ke je paramANuo (utpanna thAya che, teonI) je bhUti (utpatti) che, te ja utpadyamAnakriyA kahevAya che. ane te ja kAraNa kahevAya che. "arthAt je je padArtho utpanna thAya che, te te padArthonI je utpattikriyA che. te utpattikriyA ja svanI utpadyamAnakriyA kahevAya che ane potAnI je utpadyamAna kriyA che te ja paranI kAraNatA kahevAya che. evuM zAstravacana hovAthI vartamAna samayamAM te Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUnyavAdI bauddhano pUrvapakSa 143 paramANuonI utpatti ja uttaranI utpattimAM kAraNatA banaze evo jo bacAva karazo to utpadyamAna eka samayamAM ja rahelA rUpANuo rasANuonI utpattimAM, ane te rasANuo rUpANuonI utpattimAM upAdAna kAraNa banavA joIe, kAraNa ke banne jagyAe "utpatti" rUpa kriyA ekasarakhI avizeSa che. jema kAraNabhUta paramANuonI utpattikriyA svakAryabhUta paramANuonuM upAdAna kAraNa tame ghaTAvo cho kAraNa ke svakAryabhUta paramANuomAM paNa utpattikriyA che, to tenI jema ja rUpANuonI utpattikriyA svanI apekSAe utpadyamAnatArUpa kriyA hovA chatAM, para evA rasANuonI utpattimA upAdAna kAraNa banavA joIe. ane eja pramANe rasANuonI utpattikriyA svanI apekSAe utpadyamAnatA rUpa kriyA hovA chatAM para evA rUpANuonI utpattimAM upAdAna kAraNa banavA joIe, paraMtu banatA nathI. mATe "satu" no prathamasamayavartI pakSa vyAjabI nathI. have dvitIyasamayavartIrUpa bIjo pakSa jo kaho to kAraNabhUta paramANuo prathamasamayamAM svautpattimAM vyagra hoya che. ane teo paripUrNa utpanna thayA pachI dvitIyasamayavartI teo bane tyAre dvitIyasamayamAM vartatA evA A kAraNabhUtaparamANuo svakAryabhUtaparamANuone utpanna kare che ema ja kahezo to kAraNabhUtaparamANuo prathama ane dvitIya ema be samayavartI thaI javAthI A paramANuo kSaNikamAtra ja che evo je kSaNakSaya vAdano pakSa hato teno ja kSaya thavAno prasaMga Avaze. - have "asa" evA kAraNabhUtaparamANuo tenA (svakAryanA) utpAdaka che. ema jo kahezo to je prathamasamayamAM kAraNabhUtaparamANuonI utpatti mAnI che, te prathamasamayamAM teo utpadyamAna hovAthI teonI sattA (vidyamAnatA) che. paraMtu te prathamasamayavartI sattANane tyajIne dvitIyANAdi sarvakALamAM te prathamasamayavartI paramANuo "asatu" hovAthI svakAryabhUtaparamANuonA sarvadA utpAdaka thavAno prasaMga Avaze. kAraNa ke mAtra prathamakSaNane choDIne tamavanasya = tenuM arthAt asattAnuM hovApaNuM sarvakAle ekasarakhuM ja che. have "sa' vALo trIjo pakSa jo kaho to muzkelIthI rokI zakAya evA virodhanA saMbaMdhathI durdhara che. kAraNa ke jo te paramANuo sat che, to asat kema hoI zake? ane jo tathA che (asat che) to te paramANu sat kema hoI zake ? arthAt ekanA eka paramANuone sat ane asatu ema banne kema kahI zakAya? sat ane asat bannene sAthe mAnavA te virodhathI ja bhareluM che. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-16 ratnAkarAvatArikA have jo "anubhayasvabhAva" vALo cotho pakSa kaho to te paNa amanohara che, kAraNa ke vidhi ane pratiSedha A bannemAMthI game te ekano niSedha karAye chate ItarapakSanI avazya vidhi, arthAt anyapakSano avazyabhAva siddha thAya che. eTale "sat' no niSedha karazo to ''asat'' manAze ane asat no niSedha karazo to sat manAze ja, ane tethI prathamadvitIya ane tRtIya pakSokta doSo Avaze ja, tethI paramANuo kSaNika che, e vAta koI paNa rIte sUkSma buddhimArgamAM utaratI nathI, yuktipUrvaka siddha thatI nathI. 144 nApi kiyatkAlasthAyinaH, kSaNikapakSopakSiptapratIkArasyAtrApyavatArAt / kiJca, kiyatkAlasthAyino'pyamI kimarthakriyAparAGmukhAH, tatkAriNo vA bhaveyuH ? prathamabhidAyAm ambarodbhavAmbhoruhasaurabhavadasattvApattiH / udagvikalpe, misdruupm, sadrUpam, ubhayarUpam, anubhayarUpaM vA te kAryaM kurvIran ? asadrUpaM cet, kathaM karikesarakalApAderapi na karaNam ? sadsyaM cet - kathaM tasya karaNam ? sato'pi karaNe kathaM kadAcit kriyAviratiH ? tRtIyaturIyabhedau tu prAkproktasadasad rUpAdibhedavad bhaJjanIyau / tannANurUpo'rthaH sarvathA sthemAnamAtenivAn / have jo 52mANuo kiyatkAlasthAyI che ema kahezo to, eTale ke kSaNikapakSamAM amane tamane doSo ApelA hovAthI tyAMthI chaTakIne paramANuone jo keTaloka kALa rahe che. (paraMtu eka kSaNamAtra rahetA nathI) evuM jo kahezo to kSaNikapakSanA khaMDana vakhate je vikalpo raju karAyelA che. te ja vikalpo dvArA pratikAra ahIM paNa utArI zakAya che. arthAt kSaNikapakSanI jema ahIM paNa pakSo pADIne khaMDana sArI rIte thaI zake che. tathA vaLI ame tamane (jainone) pUchIe chIe ke kiyatkAlasthAyI evA A paramANuo zuM akriyA karavAthI parAMmukha che ke arthakriyA karavAvALA che ? jo prathamapakSa kahezo to eTale ke arthakriyAthI parAMmukha che. ema jo kahezo to gaganamAM utpanna thayelA araviMdanI sugaMdhanI jema te paramANuo "asa" ja thaze kAraNa ke je arthakriyArahita hoya che. te asat ja hoya che. have jo arthakriyAyukta hoya che, evo bIjo pakSa kahezo to kAraNIbhUta evA A paramANuo je svakArya karavArUpa arthakriyA kare che, te zuM asat rUpa svakArya kare che ? zuM sat rUpa svakArya kare che ? zuM ubhayasvabhAvarUpa kArya kare che ? ke zuM anubhasvabhAva rUpa svakArya kare che ? jo tame prathama pakSa kaho ke te paramANuo je kArya kare che te kArya "asa" che ane kare che to hAthInI gardana upara je kesarAono kalApa asat che. tenuM Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUnyavAdI bauddhano pUrvapakSa tathA Adi zabdathI vandhyAputra, AkAzaputra, zazazcaMga Adi asatpadArtho rUpa kAryonI utpattinuM paNa kAraNa banavuM joIe. A paramANuo je kArya kare che te "sarUpa' kArya kare che ema jo bIjo pakSa kahezo to je kArya sarUpa che ja, tene vaLI utpanna karavAnuM zuM hoya ? eTale ke je kArya svayaM sat ja che. tenuM kAraNa A paramANuo bane ema kahevAno koI artha ja nathI. kAraNa ke je kArya svayaM sat hoya tene jo karavAmAM Ave to satpaNuM sadA avizeSa hovAthI sadA karAyA ja karavuM joIe tethI kevI rIte koI paNa divasa A kriyAno virAma thaze ? arthAt A kriyAno virAma thaze ja nahi. trIjo "sadasa" pakSa, ane cotho "anubhayasvabhAva" A banne pakSo to pUrve jaNAvelA "sadasa' pakSonI jema ja svayaM khaMDita karI levA. eTale ke '"sadasa" rUpa trIjo pakSa durnirodha evA virodhanA anubaMdhathI durghara che. kAraNa ke je kArya utpanna thatuM chatuM jo sat hoya to asat kema hoya ? ane jo asat hoya to sat kema hoya ? mATe ubhayapakSa durgandha che ane anubhayasvabhAva vALo pakSa ubhayarUpa ja che. kAraNa ke ekanA niSedhathI bIjAnuM avazya vidhAna thAya ja che. eTale cotho pakSa trIjA pakSanA jevo ja banaze. te kAraNathI A pramANe "aNurUpa" padArtho A vAta koI paNa rIte sthemAnam = siddhine, AanivAn = pAmatI nathI. 145 nApi sthUlarUpa:, yatastAdRzo'pyasau nityaH, anityo vA syAt ? na tAvad nitya:, paramANunityatAnirAkaraNAnusAreNAsyApi vyapAsituM zakyatvAt / nApyanitya:, yatastasya samutpAde sthUlameva kiJcit kAraNam, aNavo vA / prAcyaH pakSaH sthavIyAn, sthUlAdvaitavAdasya vAvadUkAnAM vaditumayuktatvAt sUkSmApekSayaiva sthUlasya vyavasthAnAt, kuvalApekSayA kuvalayasyeva / athANavastatkAraNam, tarhi tadagretanastadubhayasvabhAvArthapakSaH kakSIkRtaH syAt / astvayameveti cet, tarhi te niratizayAH sAtizayA vA sthUlamarthaM prathayeyuH ? Adye bhede, bhUrbhuvaHsvastrayIkuharakoNakuTTitaikaikaparamANubhirvizakalitairapi sadaiva tadutpAdanaprasaGgaH / dvitIye tu, steSAmatizaya:, dezAvasthiti:, saMyoga:, kriyA vA ? prathamapakSe, kSoNImaNDalAlambiparimaNDalaiH sthUlaikakAryakriyAprasaktiH, tasyaikadezarUpattvAt / jagatanA padArtho 'sthUlasvarUpa" che ema jo tame kahezo to te paNa kahI zakazo nahI, kAraNa ke tevA prakArano sthUlasvarUpa A padArtha nitya che ke anitya che ? nitya to tame kahI zakazo ja nahI, kAraNa ke jo nitya kahezo to paramANuonI nityatAnuM ame Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 prathama pariccheda-sUtra-16 ratnAkarAvatArikA pUrve khaMDana karyuM che tene anusAre ja A skUlanuM paNa khaMDana karavuM zakya che. (nitya hoya to akiMcikara che ke arthakriyAkArI che ? krame arthakriyA kare ke yugapa6 arthakriyA kare ityAdi pakSo dvArA jema paramANunuM khaMDana karyuM che. te ja rIte sthUlanuM paNa khaMDana zakya che) have anitya kahezo to te paNa barAbara nathI. kAraNa ke jo A sthUlasvarUpakArya anitya che ema kahezo to te sthUlarUpakArya anitya hovAthI utpattivALuM thayuM. jo utpattivALuM hoya to sthUlasvarUpa te kAryanI utpattimAM zuM pUla ja kAraNa hoya ? ke paramANuo kAraNa hoya? je kArya utpanna thAya temAM koIne koI kAraNa to hoya ja, to A sthUlakAryamAM paNa kAraNa tame kevuM mAnazo? pahelo pakSa jo kahezo to te pakSa atyaMta sthUla che, tuccha che arthAt asAra che kAraNa ke kArya paNa skUla mAneluM che tene utpanna karanArUM evuM kAraNa paNa skUla ja hoya to kArya-kAraNa badhuM sthUla ja mAnyuM. arthAt skUla vinA bIjuM kaMI ja nathI evo pUlAdvaitavAda ja siddha thayo, paraMtu sthUlAdvaitavAdanuM kathana karanArAonuM bolavuM yuktisaMgata nathI, kAraNa ke jo AkhuM jagat sthUla ja che sUkSma koI ja nathI, to sUkSma vinA sthUla konI apekSAe kahevAya? skUlazabda sApekSavAcI che. sUkSmanI apekSAe ja zUlapaNuM saMbhavI zake, jema kuvala (bora)nI apekSAe kuvalaya (kamaLa) pUla che. haMmezAM sUkSma hoya to ja tenI apekSAe Itaravastu sthUla kahevAya, mATe tame sUkSma na mAnatA hovAthI sthUlAdvaitavAda paNa yuktisaMgata nathI. have pUlasvarUpa evA kAryanI utpattimAM kAraNa "paramANuo" che, ema jo kahezo to kArya pUlasvarUpa tame kahyuM ane tenuM kAraNa paramANuo tame mAnyA eno artha e thayo ke A saMsAramAM padArtha sthUla paNa che ane sUkSma paNa che. arthAt ubhayarUpa jagatuM che. ema mAnavAthI je "pUlasvarUpa jagatu che ema mAnazo to - "e tame mAnelA pakSanuM ame khaMDana karI rahyA chIe (tene tame choDI dIdho gaNAya ane) tenI apekSAe AgaLano "taubhaya svabhAvavALo padArtha che" evo mULa trIjo pakSa svIkArelo thaze, eTale "yUlasvarUpa A jagatu che" evo tame je bIjo pakSa svIkAryo hato te raheze nahI. trIjA pakSamAM gayA kahevAzo. ema thavAthI pakSAntara thayAno doSa Avaze. have kadAca tame ema mAno ke "A saMsAra sUkSma ane pUla ema ubhayarUpa padArthavALo che" evo A trIjo pakSa ja bhale ho, ema ame kahIzuM to huM tamane pUchuM chuM ke tame saMsAranA padArtho je ubhayarU5 mAnyA, temAM kArya pUlarUpa svIkAryuM ane kAraNa sUkSmarUpa svIkAryuM - aNurUpa svIkAryuM. to aNurUpa mAnelA te kAraNamAM te paramANuo Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUnyavAdI bauddhano pUrvapakSa kevA che ? niratizaya che ke sAtizaya che ? arthAt niratizaya evA paramANuo sthUla eka kAryane kare che ke sAtizaya evA paramANuo sthUla evA eka kAryane kare che ? jo prathama niratizayapakSa mAno to pAtAla, martya ane svarga, ema traNe lokarUpI kuvAnA khuNe khuNe ThAMsI ThAMsIne bharelA chuTA chuTA ekeka paramANuo vaDe haMmezAM te te sthUlakArya utpanna thavAno prasaMga Avaze. (vudgha = kuvAnA, guphAnA, jo = vizakalitai = - khuNe khuNe, ti ThAMsI ThAMsIne bharelA, chuTA-chuTA eka eka paramANuo vaDe) 147 = have jo bIjo pakSa mAnazo to, eTale "sAtizaya" evA paramANuo sthUla eka kAryane kare che ema mAnazo to te paramANuono atizaya zuM ? paramANuomAM evI te zuM vizeSatA che ke jenAthI te sthUlakArya kare che ? (1) zuM ekadezamAM rahevA rUpa atizaya che ? ke (2) paraspara saMyogavizeSa e atizaya che ? ke (3) kriyAvizeSa e atizaya che ? A traNa pakSomAMthI jo pahelo pakSa kaho to A pRthvImaMDaLanA AlaMbane rahelA evA paramANuo vaDe (pRthvImaMDaLamAM rahelA sarvaparamANuo sAthe maLIne) sthUla evuM eka moTuM kArya thavAnI tamane Apatti Avaze. kAraNa ke te pRthvImaMDaLa paNa (samasta jagattnI apekSAe) ekadezarUpa ja che. ahIM kSoNImaMDaLa eTale pRthvImaMDaLa manuSyalokavartI pRthvImaMDaLa samajavuM. tethI trilokavartI jagatnI apekSAe manuSyalokavartI pRthvImaMDaLa ekadeza rUpa ja che. eTale jo ekadezamAM (ekabhAgamAM) rahelA paramANuo sAthe maLIne sthUla evuM eka kArya kare che. ema mAnazo to A manuSyalokarUpa pRthvImaMDaLa paNa samasta jagatnI apekSAe ekadezarUpa hovAthI te manuSyalokamAtravarNI samasta paramANuo vaDe paNa sthUla evA ekakAryanI utpatti thavAno prasaMga Avaze. - atha yAvati pradeze katipaye'pi paramANavaH kAryamekamarjayanti tAvAnevaikaH pradezaH, na sakalamilAmaNDalam iti cet - tarhItaretarAzrayapizAcapravezaH, siddhe hi kArye dezaikyasiddhiH, tatsiddhau ca tatsiddhiriti / saMyogazcedatizayaH sa kiM nityaH, anityo vA ? yadi nityaH, tadA sadA'pi tadutpAdyakAryotpAdaprasaGgaH / anityazcet kimanyata eva, tebhyo'pi vA prAduHSyAt ? nA'dyo bhedaH tadAdhAradharmasyA'nyata evotpattivirodhAt / dvitIye tu tadutpattAvapi niratizayAH, sAtizayA vA te vyApriyeran ? prAci, prAcIna eva doSaH, dvitIye tu atizayotpattAvapyatizayAntareNa bhAvyam / tatrApi tena ityanavasthA vardhanam // = Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 prathamapariccheda-sUtra-16 ratnAkarAvatArikA have kadAca tame ema kaho ke jeTalA pradezamAM rahelA keTalAka paNa paramANuo sAthe maLIne ekakAryane utpanna kare che teTalo ja pradeza (teTalo ja bhAga) eka pradeza kahevAya che. paraMtu AkhuM samasta pRthvImaMDaLa te ekapradeza (ekabhAga) kahevAto nathI. jo AvuM kahezo to tamone anyonyAzraya (ItaretarAzraya) doSa Avaze. A doSarUpI pizAcano (bhUtano) praveza tamane lAgaze, te A pramANe - - jo pUla evuM kArya siddha thAya to ja tenA kAraNabhUta paramANuomAM "ekadezatva" rUpa atizaya siddha thAya, ane "ekadezatva" rUpa atizaya jo siddha thAya to ja sthUlakArya siddha thAya. tame je ema jaNAvo cho ke "amuka pradezamAM rahelA paramANuothI" ja kArya siddha thAya, paraMtu jyAre kArya siddha thAya tyAre ja khyAla Ave che ke te kArya "amukadezamAMthI ja" banela che. arthAt kAryasiddhi thAya to ja "ekadezAvasthiti" rUpa atizaya siddha thAya. ane "ekadezAvasthiti" rUpa atizaya paramANuomAM hoya to ja kAryasiddhi thAya. A pramANe kArya ane kAraNa eka bIjA upara AdhAra rAkhatA hovAthI anyonyAzraya doSa Avaze. have "saMyoga" nAmano paramANuomAM bIjo atizaya jo jaNAvo to paramANuomAM rahelo te "saMyoga" atizaya nitya mAnazo ke anitya ? jo nitya saMyoga che ema kahezo to je saMyogatizayavALA paramANuothI kArya thAya che te saMyogatizaya nitya hovAthI te saMyogathI utpAdya evuM kArya paNa sadAkALa thayA karavuM joIe. jo "saMyogatizaya" anitya che ema kahezo to te "saMyogatizaya" anitya hovAthI utpatti vALo thayo, tyAM have ame tamane pUchIe chIe ke bhUlakAryane utpanna karanArA paramANuomAM utpanna thanAro A "saMyogatizaya" zuM anya koI kAraNathI utpanna thAya che ke te paramANuomAMthI ja utpanna thAya che ? jo prathama bheda kahezo to eTale A "saMyogatizaya" tenA AdhArabhUta paramANuone tyajIne koI anyathI utpanna thAya che. ema jo kahezo to te vyAjabI nathI. kAraNa ke te vivakSita paramANuo ja che AdhAra jeno evo A "saMyogatizaya" rUpa dharma, anyathI utpanna na thaI zake, anyathI utpanna thAya che ema mAnavAmAM virodha Ave. kAraNa ke je dharma dharmIno hoya te dharma te dharmImAMthI pragaTa thAya, anyathI pragaTa na thAya. have A "saMyogatizaya" nI utpatti jo vivakSita paramANuthI ja mAno to A saMyogatizayane utpanna karatA evA tenA ja AdhArabhUta vivakSitaparamANuo zuM niratizaya Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUnyavAdI bauddhano pUrvapakSa 149 thayA chatA vaparAya che ke sAtizaya thayA chatA vaparAya che? arthAt sthUlakAryane karatA A paramANuo jema "saMyoga" rUpa atizayavALA tame kapyA che, tema "saMyogAtmaka" atizayane utpanna karatA chatA A ja paramANuo niratizaya ke sAtizaya? eTale ke te saMyogatizayanI utpatti karavAmAM vaparAtA A paramANuo saMyogatizaya AvyA pahelAM niratizaya thayA chatA vaparAya che ke sAtizaya thayA chatA vaparAya che? jo prathamapaNa kahezo to eTale ke niratizayavALA evA A paramANuo "saMyogatizayane" utpanna kare che ema jo mAnazo to pAtAla-mRtyuloka ane svargastha evA ekeke paramANumAMthI A saMyoga atizaya utpanna thavo joIe evo prAcIna ja doSa Avaze. ane jo bIjo "sAtizaya" pakSa kaho to eTale ke "saMyoga' nAmanA atizayane utpanna karavAmAM vaparAtA A vivakSita paramANuo "sAtizaya" che ema jo kahezo to jema A eka atizayane utpanna karavAmAM bIjA atizayanI AvazyakatA mAnI, tema te bIjA atizayanI utpatti karavAmAM trIjA atizayanI utpatti mAnavI paDaze, ane trIjA atizayanI utpatti karavAmAM cothA atizayAtaranI utpatti svIkAravI paDaze, ema svIkAravA jatAM kevaLa anavasthAnI kadarthanA ja AvI paDaze. kiJca, ayaM saMyogastatsvabhAvabhUtaH, tatpRthagbhUto vA ? prAcye, paramANava eva, na kazcit saMyogo nAma / dvitIye tu sarvathA pRthagbhUtaH, kathaJcid vA ? kathaJcitpakSastAvad virodhabAdhitaH / sarvathApakSe tu, saMbaddhaH, asaMbaddho vA ? tatrA'sau syAt / asaMbaddhavidhAyAM teSAmeSa iti sambandhAyogaH / saMbaddhastu, saMyogena, samavAyena, tAdAtmyena, tadutpattyA, aviSvagbhAvena vA ? na saMyogena, tasya guNarUpe saMyoge sambhavAbhAvAt, "nirguNA guNAH" iti vacanAt / na samavAyena, yato yAvadayamekaM saMyogamekatra sambandhayati, tAvadanyatrA'pyenaM kiM na sambandhayet ? asya sarvatraikyAt / na tAdAtmyena, bhedapakSakakSIkArAt / nApi tadutpattyA, paramANubhyaH saMyogotpAdasya prAgeva vyapAstatvAt / nApyaviSvagbhAvena, tasya kathaJcit tAdAtmyastyattvAt / atra ca kathaJcidityandhapadam, virodhAvarodhadurdharatvAt / kiJca, ayaM saMyogaH sarvAtmanA, ekadezena vA'NUnAM praNigadyeta / prathame, piNDo'NumAtraH syAt / dvitIye, SaTkena yugapadyogAt paramANoH SaDaMzatA syAt / iti paramANukathA'pyastamiyAt / tanna saMyogo'tizayaH / etena kriyAtpAtizayapakSo'pi pratikSapta: | Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 prathama pariccheda-sUtra-16 ratnAkarAvatArikA tathA vaLI A "saMyoga" nAmano je atizaya paramANumAM pragaTa thAya che, ane te saMyogatizayathI sthUla kArya utpanna thAya che, ema tame je kaho cho, tyAM huM tamane pUchuM chuM ke A saMyoga nAmano atizaya te paramANuonA svabhAvabhUta che ke te paramANuothI pRthabhUta che? jo prathama pakSa kahezo to te paramANuo ja kahevAze, saMyoga nAmano koI atizayavizeSa kahevAze ja nahi. kAraNa ke je A saMyoga nAmano atizaya che te jo paramANuonA svabhAvabhUta ja che, to svabhAva ane svabhAvavAnuM bhinna na hovAthI eka ja hovAthI te paramANusvarUpa ja thayo. paraMtu te paramANuothI atirikta saMyoga jevo koI atizaya raheto nathI, siddha thato nathI. have jo bIjo pakSa kaho to, eTale ke jo A "saMyoga" nAmano atizaya te paramANuothI pRthabhUta (bhinna) che, ema jo kahezo to zuM te saMyoga te paramANuothI sarvathA pRthabhUta che ke kathaMcit pRthabhUta che ? - have "kathaMcita prathabhUta" vALo bIjo pakSa jo kaho to te pakSa virodhathI bAdhita che. eTale ke jo kathaMcituM hoya to te pRthabhUta na kahevAya ane jo pRthabhUta (bhinna) hoya to te kathaMcit na kahevAya kAraNa ke koI paNa eka vastu ItaravastuthI kAM to pRthabhUta (bhinna) hoya athavA kAM to apRthabhUta (abhinna) hoya. A banne pakSo paraspara judA hovAthI bemAMthI game te eka pakSa hoya paraMtu kathaMcit e to koI pakSa ja nathI. mATe kathaMcituM mAnavuM ane pRthabhUta mAnavuM e banne pado "je mAtA vacyA' nI jema virodhathI bhareluM che. mATe bAdhita che. have jo "sarvathA pRthabhUta" vALo prathamapakSa kaho to te sarvathA pRthabhUta evo "saMyoga" nAmano A atizaya zuM paramANuonI sAthe saMbaMdhavALo che? ke saMbaMdha vinAno che? eTale ke tatra = tyAM paramANuomAM, sau = A saMyogatizaya zuM saMbadhdha hoya ke asaMbaddha hoya ? jo "asaMbaMdhita" evo A saMyogAtizaya che ema jo kahezo to saMyoga nAmano A atizaya, ane tenA AdhArabhUta paramANuone paraspara koI saMbaMdha na hovAthI teSA = te paramANuono upa: = A saMyogatizaya che, ema kahevAze nahIM, evA prakAranA saMbaMdhano ayoga thaze. tevI ja rIte A saMyogatizayanA saMbaMdhavALA paramANuo che ema paNa kahevAze nahI. kAraNa ke A saMyoga paramANuothI sarvathA pRthabhUta mAnyo hovAthI paramANuonI jema ghaTa paTa-sahyAcala- vidhyAcalano paNa kema na kahevAya? mATe saMyoga ane paramANuonA saMbaMdhano ayoga thaze. have jo "saMbaMdhita" kahezo to, eTale saMyoga ane paramANuo vacce saMbaMdha che, ema ja kahezo to te be vacce kaho, kayo saMbaMdha che ? (1) zuM saMyogavaDe saMbaMdha che ? Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUnyavAdI bauddhano pUrvapakSa 151 (2) zuM samavAyavaDe saMbaMdha che? (3) zuM tAdAmyavaDe saMbaMdha che? (4) zuM tadutpattivaDe saMbaMdha che ? ke (5) zuM aviSyabhAvapaNA vaDe saMbaMdha che? A pAMca prakAranA saMbaMdhomAMthI tame kyo saMbaMdha kahevA mAgo cho ? te kaho. (je saMbaMdha kahezo te tamAma pakSomAM doSo Ave che tethI eka paNa saMbaMdha nirdoSapaNe saMbhavato nathI, te A pramANe - have "saMyogatizaya ane paramANuo vacce" saMyoga nAmanA saMbaMdhavaDe saMbaMdhitatA che ema jo prathamapakSa kahezo to te ucita nathI kAraNa ke A be padArthomAM paramANuo to dravya che paraMtu saMyogatizaya e guNa che. paNa dravya nathI tethI guNasvarUpa evA A saMyogatizayamAM te saMyogasaMbaMdhanA saMbhavano abhAva che. saMyogasaMbaMdha sadA be dravyo vacce hoya che. eka dravya hoya ane eka guNa hoya tyAM saMyogasaMbaMdha hoto nathI. ahIM eka dravya che. ane eka guNa che. mATe saMyogasaMbaMdha ghaTe nahi. tathA vaLI guNo sadA "nirguNa" ja hoya che. guNomAM guNo vartatA nathI evuM zAstravacana paNa che, mATe saMyogatizayamAM saMyogasaMbaMdha ghaTI zake nahi. have "saMyogatizaya ane paramANuo vacce samavAyavaDe saMbaMdha che ema bIjo pakSa mAno to te paNa ucita nathI, kAraNa ke samavAyasaMbaMdha eka che ane sarvavyApI che. tethI mayam = A samavAyasaMbaMdha, phri saMyopAm = eka saMyogatizaya, yAvid patra = jeTalAmAM eka jagyAe saMbaMdhita kare che. tAvat = teTalAmAM, nim = A saMyogatizayane, anyatrapi = anya paramANuonI sAthe paNa kema saMbaMdhita na kare ? A saMyogatizayane anya paramANuo sAthe paNa saMbaMdhita karavo ja joIe kAraNa ke a = A samavAyasaMbaMdha sarvatra = sarva sthAne vAt = eka ja che. have "saMyogatizaya ane paramANuonI vacce" tAdAbhya saMbaMdhavaDe saMbaMdhitatA che ema jo trIjo pakSa kahezo to te yuktisaMgata nathI. kAraNa ke A saMyogatizayane paramANuothI pRthabhUta mAnelo che. tAdAbhyasaMbaMdha eTale abhedasaMbaMdha kahevAya. hAla tame A banne vacce sarvathA pRthabhUtatA svIkArI che, mATe teonI vacce "tAdAmyasaMbaMdha kahI ja na zako. abhedasaMbaMdha manAya ja nahi. taqtta saMbaMdhavaDe "saMyogatizaya ane paramANuono" saMbaMdha che ema jo cotho pakSa kahezo to te paNa ucita nathI. kAraNa ke paramANuothI A saMyogatizayanA utpAdanuM hamaNAM pahelAM ja khaMDana kareluM che (jo paramANuothI "saMyogatizayano utpAda" mAnIe to te paramANuo sAtizaya ke niratizaya ityAdi pakSo dvArA hamaNAM ja pUrve khaMDana karAyuM che. mATe tadutpatti saMbaMdha paNa aghaTita che. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 2 prathamapariccheda-sUtra-16 ratnAkarAvatArikA aviSyabhAva saMbaMdha vaDe A banneno saMbaMdha che. ema kahevuM paNa ucita nathI. kAraNa ke A aviSyabhAva saMbaMdha thaMcit tAdAbhyasvarUpa che. eTale ke "abhedasaMbaMdha rUpa" che. ane A saMyogatizayane paramANuothI sarvathA pRthabhUta rUpe hAla mAnelo che. mATe avidhvabhAvasaMbaMdha paNa tame kahI zakazo nahi. vaLI A aviSyabhAva saMbaMdhane "kathaMcituM tAdAmya" rU5 mAno to te paNa ucita nathI, kAraNa ke "A kathaMcit zabda" ja aMdhakAramaya pada che. jainomAM vAraMvAra bolAto A kathaMcit zabda chaTakabArI jevo hovAthI ajJAnarUpa aMdhakAranuM ja sthAna che. bhedAbheda - nityAnitya - sAmAnya - vizeSa vigere paraspara virodhI be dharmone svIkAravArUpa jainono A kathaMcit zabda che. paraMtu bhinna hoya te abhinna kema hoya ane abhinna hoya te bhinna kema hoya? tevI ja rIte nitya hoya te anitya kema hoya ? ane anitya hoya te nitya kema hoya ? mATe paraspara virodhI dharmone sAthe mAnanAro jainono A kathaMcihvAda ekalA virodhathI ja bharelo che. mATe kathaMcit aviSyabhAva mAnavo e virodhonA avarodhothI ghaNo durdhara che. (mithyA che). tathA vaLI A "saMyoga" rUpa atizaya je je paramANuomAM thAya che, te te paramANuomAM sarvAtmanA saMyoga thAya che ke ekadezathI saMyoga thAya che ? arthAt eka paramANu bIjA paramANunI sAthe sarvathA joDAya che? ke eka bAjunA bhAgathI joDAya che? jo "sarvAtmanA" rUpa pahelo pakSa kaho to eTale ke paramANuo arasaparasa loha ane agninI jema sarvathA ekameka thAya che ema jo kaho to paramANuo aMdara aMdara ekameka thaI javAthI, aMdara aMdara samAI javAthI aNuono piMDa hoya (samUha hoya) to paNa te eka aNurUpa ja banI jaze. be paramANuono piMDa paNa eka paramANu rUpa banI jaze, traNa-cAra-pAMca ityAdi paramANuono piMDa paNa aNumAtrarUpa banI jaze. sthUlakArya to thaze ja nahIM. - have jo "ekadezathI" saMyoga thAya che ema kaho to koI paNa eka paramANu che dizAothI bIjA cha paramANuonI sAthe ekI sAthe saMyoga pAmavAthI eka paramANunI paNa paDazatA mAnavI paDaze. borathI bharelA DabbAmAM jema eka bora Aju-bAjunA cAre dizAnA cAra, upara ane nIce ekeka ema cha borane sparzeluM che tenI jema eka paramANu cAra dizAnA cAra, tathA upara-nIce ekeka ema cha dizAnA cha paramANuone te te bhAgathI sparzelo-saMyoga pAmelo kahevAya tethI eka paramANunI SaDaMtA thAya. ane jo A rIte paramANunA paNa cha bhAgo thAya to te paramANune paramANu paNa kahevAya nahi paraMtu skaMdha ja kahevo paDe jethI paramANunI to kathA ja AthamI jAya. tethI uparokta carcAnA anusAra Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUnyavAdI bauddhano pUrvapakSa jaNAze ke paramANuomAM "saMyoga" nAmano atizaya ghaTato nathI, jethI te saMyogavaDe sthUlakArya bane A vAta svapnavat mithyA che. A ja pramANe "kriyA' nAmanA atizayavALo trIjo pakSa paNa svayaM khaMDita samajI levo. saMyoga e jema guNAtmakadharma che. tema kriyA e paNa kriyAtmakadharma ja che, mATe bannenuM khaMDana eka sarakhuM ja che. 153 kiJca, ayaM sthUlo'vayavI nirAdhAraH sAdhAro vA / na tAvad nirAdhAraH, sAdhArapratItivirodhAt / sAdhArazcet - kimekAvayavA''dhAraH, anekAvayavA''dhAro vA / prathame pratItivirodhaH / tathAhi - pratItirihA'vayaveSvavayavIti, nAvayave'vayavIti / athAnekAvayavA''dhAraH, tatrApyavirodhyanekAvayavA''dhAraH, virodhyanekAvayavA''dhAro vA ? na prAcyaH, calAcala-sthUlAsthUla - nIlAnIlAdirUpANAmavayavAnAM virodhapratIteH / atha dvitIya:, tarhi naikaH sthUlo'vayavI syAt, viruddhadharmAdhyAsAt / " api ca, asau teSu vartamAnaH sAmastyena, ekadezena vA varteta ? sAmastyena vRttau, ekasminnevAvayave, parisamAptatvAdanekAvayavavRttitvaM na syAt / ekadezena vRttau niraMzatvaM tasyopagataM virudhyate / sAMzatve vA, te'pyaMzAstato bhinnAH, abhinnA vA bhaveyuH / bhinnatve, punarapyanekAMzavRtterekasya sAmastyaikadezavikalpAnatikramAdanavasthA / abhinnatve na kecidazAH syuH - iti na tadubhayasvabhAvArthapakSo'pi saMgati zRGgasaGgamagAt / tathA vaLI tamAro mAnelo sthUla evo A ghaTa-paTAdi avayavI padArtha zuM nirAdhAra che ? ke sAdhAra che ? arthAt te avayavInA AdhArabhUta evA avayavo che ? ke evA AdhArabhUta avayavo nathI ? jo nirAdhAra pakSa kahezo to eTale ke avayavInA AdhArabhUta avayavo nathI ema jo kahezo to te tamArI vAta vyAjabI nathI, AdhAra sahita evA sAdhAra tarIkenI pratIti thAya che teno tamane virodha Avaze. ghaTAvayavI kapAlAvayavamAM varte che.paTAvayavI tantu avayavamAM varte che. AvA prakAranI sAdhAra tarIkenI avayavInI pratIti jagatprasiddha che, teno virodha Avaze. have jo 'sAdhAra" pratItivALo bIjo pakSa kahezo to huM tamane puchuM chuM ke avayavI evo padArtha zuM eka avayavarUpa AdhAramAM rahevA vALo che ke aneka avayavarUpa AdhAramAM rahevAvALo che ? eka avayava rUpa AdhAramAM avayavI varte che ema jo pahelo pakSa lezo to anubhavano pratyakSa virodha Avaze - te A pramANe - A saMsAramAM pratIti evI thAya che ke aneka avayavomAM avayavI varte che. paraMtu eka avayavamAM avayavI vartato hoya Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 prathama pariccheda-sUtra-16 ratnAkarAvatArikA evI pratIti kadApi thatI nathI. aneka kapAlamAM ghaTa, aneka taMtumAM paTa, ityAdi ja pratIti thAya che, te pratItino virodha Avaze. have jo tame (jeno) ema kaho ke aneka avayavo che AdhAra jeno evo A avayavI che. arthAt aneka avayavo svarUpa AdhAramAM rahevAvALo che, to tyAM paNa huM tamane puchuM chuM ke paraspara avirodhI evA aneka avayavo che AdhAra jeno evo avayavI che? ke paraspara virodhI evA aneka avayavo che AdhAra jeno evo avayavI che? jo pahelo pakSa kaho to, eTale ke avirodhI evA aneka avayavomAM avayavI varte che ema jo kaho to te prathamapakSa ucita nathI, kAraNa ke cala-acala, bhUla-asthUla, nIla-anIla, ityAdi rUpa paraspara virodha yukta avayavomAM avayavI pratyakSa pratIta thAya che. jema zarIra upara dhAraNa karelA vastramAM koIka bhAga pavanathI calita che koIka bhAga zarIra upara sthira che paraspara virodhI avayavo-cala-acalamAM avayavI evuM vastra pratita thAya che. zarIrano koI bhAga skUla ane koI bhAga adhUla dekhAya ja che. vastrano koI bhAga nIlavarNavALo ane koI bhAga anIlavarNavALo pratIta thAya che mATe paraspara avirodhI avayavomAM avayavI raheto hoya evI pratIti thatI nathI. have jo bIjo pakSa kaho to, paraspara virodhI evA aneka avayavomAM eka avayavI varte che ema jo kahezo to avayavo paraspara virUdhdhadharmathI yukta hovAthI teo vacce sthUla evo eka avayavI sidhdha thaze nahi, arthAtu virodhI avayavomAM eka avayavI rahI zakaze nahIM. kAraNa ke avayavo paraspara virodhI hovAthI bhegA thaze ja nahiM to avayavI kyAM rahe ? - tathA vaLI A avayavI te avayavomAM vartato chato sAmatyena varte che ? ke ekadezathI varte che? eTale ke ekeka avayavamAM A avayavI saMpUrNa varte che ? ke ekeka avayavamAM avayavIno ekeka bhAga varte che? jo sAmatyena vRtti che e pakSa kaho to eka ja avayavamAM saMpUrNa avayavI parisamApta thavAthI te avayavIne aneka avayavanA AdhAravALo kahevAnuM ghaTaze nahIM, athavA ekeka avayavamAM ekeka avayavI samAptapaNe vartavAthI aneka avayavomAM aneka avayavI thavAno prasaMga Avaze. have jo ekeka avayavamAM avayavI ekeka dezathI varte che ema ja kahezo to tame avayavIne niraMza mAnela che, tethI te niraMzapaNuM te avayavInuM tamArA vaDe je svIkArAyeluM che, teno virodha Avaze. kAraNa ke ekeka avayavamAM avayavI ekeka aMzathI varte che. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUnyavAdI bauddhano pUrvapakSa 155 tethI avayavI paNa anekaaMzavALo thayo tethI sAMza thaI jaze paraMtu niraMza raheze nahI. athavA have kadAca tame ema kahezo ke sArUM, ame avayavIne niraMza na mAnatAM sAMza mAnI laIzuM. to to amane A doSa nahI Ave ne? jo AvuM kahezo to eTale avayavIne sAMza mAnazo to nakkI thAya che ke avayavomAM vartanAro avayavI pote aMzovALo che. te aMzo paNa te avayavIthI zuM bhinna che ke abhinna che? jo bhinna mAnazo to pharIthI pUrvanI jema ja pakSo thavAthI anavasthA doSa Avaze ? jema A avayavomAM vartanAro avayavI bhinna mAno to ekeka avayavamAM A avayavI sAmatyena varte che? ke ekadezena varte che ? ityAdi vikalpo upara batAvyA tevI ja rIte sAMza mAnelo te avayavI anekaaMzamAM vRttivALo thayo, tevA prakAranA aneka aMzomAM vartato evo eka avayavI zuM sAmatyena varte che ? ke ekadezathI varte che ? ityAdi pUrvokta ja vikalponuM anatikramaNa thavAthI arthAt te ja vikalpo pharIthI lAgavAthI anavasthAdoSa Avaze, ane jo aMzomAMthI aMzI abhinna mAnazo to aMzo jevuM koI tattva ja nahI rahe. - abhinna mAnavAthI banne eka ja thaI jaze. A pramANe pUla - ane sUkSma (kAryasthUla ane tenuM kAraNa sUkSma-aNu) evA prakAranA ubhayasvabhAvavALo padArtha che e trIjo pakSa paNa saMgatinA zikharanA saMgane pAmato nathI, arthAt nirdoSa nathI. anubhayasvabhAvabhedo'pyupekSAkSetraM prekSANAm / paramANusthUlayoH parasparapratiSedhAtmakatvenAnyatarapratiSedhe taditaravidheravazyaM bhAvAt / iti nArthaH kazcid, vicAracUlAmAlambate // tadabhAve tad grAhakatayA sammataM jJAnamapi tathaiva // anubhayasvabhAvavALo cotho pakSa paNa paMDitapurUSone sadA upekSAno ja viSaya che, kAraNa ke paramANupaNuM ane zUlapaNuM paraspara ekabIjAnA pratiSedhAtmakapaNe hovAthI bemAMthI game te ekano pratiSedha karo tyAre tenAthI itaranuM vidhAna avazya thatuM hovAthI A pakSa paNa svIkAra yogya nathI. arthAt anubhaya eTale banne nahI, tyAM bannenA niSedhamAM paramANuno niSedha thayo eTale skUla che ema nakkI thAya che. ane skUlanA niSedhathI sUkSma che ema nakkI thAya che tethI A jagatuM sUkSma-skUla ema ubhayAtmaka che ema sAbita thAya che. ane A ubhayAtmaka pakSanuM khaMDana hamaNAM ja upara karyuM che, mATe cotho pakSa paNa nirdoSa nathI. A pramANe (1) aNurUpa, (2) sthUlarUpa, (3) ubhayarUpa, ke (4) anubhayarUpa ema cAre pakSomAMnA koI paNa pakSathI padArtha jevI koI vastu vicAranI caturAIne pAmatI nathI. padArtha jevuM koI tattva siddha thatuM ja nathI. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 prathamapariccheda-sUtra-16 ratnAkarAvatArikA padArthanA astitvanA khaMDana mATe bauddhavaDe kalpAyelA pakSonuM citra padArtha AyurUpa cUlarUpa ubhayarUpa anubhaya anumAna pratyakSa anumAna nitya anitya - | nita 1 | F nita - kAraNabhUta paramANavaH kAryabhUta skUlAvayavI Itara yogI aramAdi avadhUta pratyakSa pratyakSa sAdhya sAdhana sUryama bhUla kAraNa sAtizayA: nirAdhAra sAdhAra ANa niratizayA: kAraNa. 1 kiyA ekAvavAdhAra anekAva thavAdhAra pratyakSa anumAna saMyogatizaya ekadezAvisthiti: tenaiva anumAnA staraNa avirodhI virodhI nitya anitya svabhAvabhUta pRthabhUta anyata: kathaMcida tebhyaH sarvathA sAmanyana ekadezana gRhIta vyApti agRhIta vyApti saMbaddha asaMbaddha niraMza sArI niratizayA: sAtizayA: nitya anitya saMyoga samavAya tAdAma tadutpatti avikhvabhAva ... AIsiA kSaNika kSaNika kAlAntarasthAyi kAlAnarAzi citkare kArI - sarvAtmanA ekadezena akasmAd kAraNA kameNa yugapa bhinna abhinna sthUla paramANu svabhAva svabhAva abhedena bhedana saMdarUpa asarUpa kArya kArya kAraNa pratiSedha bhavana svAmya nirUpA pratiSedha hetutva khyatva ubhayarUpa kArya anubhava rUpa kArya. arthakiyA parAmukha arthakriyAkArI dvitIyAdi kSaNe kSaNe sarUpa kArya asarUpa ubhayarUpa anu bhayarUpa kArya kArya kArya Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUnyavAdI bauddhano pUrvapakSa ane jo grAhya evo padArtha siddha na thAya to te padArthano abhAva hote chate tenA grAhaka tarIke mAneluM jJAna paNa tema ja che ema samajavuM. arthAt asiddha jANavuM. A rIte A saMsAramAM grAhya ane grAhaka koI tattva che ja nahIM. kiJca, etadarthasamakAlam, tadbhinnakAlaM vA tadgrAhakaM kalpyeta ? prAkkalpanAyAm, trilokItalpopagatA api padArthAstatra pratheran, samakAlatvAvizeSAt / tadagryaprakAre tu, nirAkAraM sAkAraM vA tat syAt / prathame, pratiniyatapadArthaparicchedAnupapattiH / dvitIye tu kimayamAkAro vyatiriktaH, avyatirikto vA jJAnAt ? / avyatireke, na kazcidAkAro nAma, tathA ca nirAkAraprakAraprakAzita: parihAraH / vyatireke cidrUpaH, acidspo vA'yaM bhavet ? cidsmazcet - tadAnImAkAro'pi vedakaH syAt / tathA cAyamapi nirAkAraH sAkAro vA tadvedako bhavet / ityAvartanenAnavasthA / athA'cidrUpa kimajJAtaH jJAto vA tajjJApakaH syAt / prAcIne, caitrasyeva maitrasyA'pyasau tajjJApakaH syAt / taduttare tu, "nirAkAreNa sAkAreNa vA jJAnena tasyA'pi jJAnaM syAt" ityAdyAvRttAvanasthai / ii na jJAnamapi kiJciccaturacetogocare saMcarati / tataH sarvazUnyataiva paraM tattvamavAsthita / iti sarvApalApivikalpasaMkSepaH // 157 upara karelI vistRta carcAthI "padArtha" jevuM koI tattva ja nathI, ema siddha thayuM. have jo padArtha ja na hoya to te padArthane jaNAvanArUM jJAna to hoya ja kyAMthI ? tethI grAhyanA abhAve grAhaka evA jJAnanuM ApoApa khaMDana thaI ja jAya che, chatAM A vAkyaprabaMdhamAM jJAnanuM khaMDana paNa yuktithI samajAvAya che ke taMt = A jJAna zuM arthanA samakAlamAM tenu grAhaka bane ? ke arthathI bhinnakALamAM tenuM grAhaka bane ? A be pakSomAM tamArAvaDe zuM kalpAya che ? jo prathamapakSanI kalpanA karo to jema ghaTa-paTa padArtho cakSu sAme vidyamAna che ane tenuM jJAna thAya che. te ja rIte traNe lokarUpI zayyA upara rahelA evA saghaLA padArtho paNa te jJAnamAM prakAzita thavA joIe. kAraNa ke "samakAlatva'' nikaTanA padArthomAM jevuM che tevuM ja dUra-dUratara padArthomAM paNa "samakAlatva' avizeSa che. have jo tenA pachIno bIjo pakSa kahezo to, eTale ke padArthathI bhinnakAlamAM jJAna tenuM grAhaka thAya che ema jo kahezo to zuM te jJAna nirAkAra hote chate te padArthanuM grAhaka thAya che ke sAkAra hote chate te padArthanuM grAhaka thAya che ? jo "nirAkAra" vALo prathama pakSa kaho to pratiniyata (amuka cokkasa) padArthanA paricchedanI anupapatti ja thaze kAraNa ke nirAkAratA hovAthI amuka cokkasa A ghaTa ja che. A paTa ja che evo pratiniyata padArthano bodha tenA AkAra vinA kema saMbhave ? have jo "sAkAra' vALo bIjo pakSa kaho Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 prathama pariccheda-sUtra-16 ratnAkarAvatArikA to jJAnamAM pratibiMbita thayelo A AkAra zuM jJAnathI bhinna hoya ke jJAnathI abhinna hoya ? jo "abhiza" pakSa kaho to jema dUdhamAM nAkhelI sAkara dUdhamaya ja banI jAya, sAkararUpe rahe nahI, tema jJAnamAM bhaLelo AkAra jJAnamaya ja banI jAya. AkAra jevo koI judo padArtha raheze ja nahI. ane tethI AkAra jJAnamAM ja samApta thaI javAthI ja AkAra jevuM koI tattva nahIM rahevAthI jJAna to nirAkAra ja raheze, A rIte jJAna nirAkAra ja banI jaze, ane nirAkArajJAna sarva padArthanuM grAhaka banavuM joIe evo nirAkAravALA prakAramAM prakAzita karelo parihAra ja (uttara ja) Avaze. have jo te AkAra jJAnathI vyatirikta arthAt bhinna mAnazo to, te A AkAra zuM cirUpa (jJAnamaya) mAnazo ke acirUpa (ajJAnamaya-jaDa svarU5) mAnazo ? jo te AkAra cirUpa (jJAnamaya) che ema mAnazo to jema jJAna pote cisvarUpa hovAthI padArthanuM vedaka bane che, tema A AkAra paNa cisvarUpa mAnavAthI te AkAra paNa padArthano svayaM vedaka banaze. ane tema thavAthI jema jJAnamAM be pakSo kalpavAmAM AvyA ke sAkArajJAna ke nirAkArajJAna viSayanuM bodhaka thAya? tevI ja rIte A AkAra paNa jJAnathI bhinna ane cirUpa mAnelo hovAthI nirAkAra ke sAkAra thayo chato te grAhya padArthano grAhaka bane ? ityAdi vikalponI jALa punaH Avartana pAmavAthI anavasthA Avaze. have "acirUpa" evo A AkAra jo kahezo to te AkAra jJAnathI ajJAta rahA chato padArthano bodhaka bane? ke jJAta thayo chato padArthano bodhaka bane ? jo prathama pakSa kaho to eTale ke jJAnathI AkArane jANavAnI jarUra nahI, emane ema ajJAta AkAravALA jJAnathI padArtha jaNAya ema ja kahezo to caitranI jema maitrane paNa A AkAra te padArthano jJApaka banavo joIe. jema koI ghaTa-paTa padArtha dekhIne tenA AkArane jANavAthI thoDyuM, paDyuM, evuM jJAna caitrane thayuM, tevuM ja jJAna maitrane ghaTa-paTanA AkArane na jANe to paNa thavuM joIe kAraNa ke ajJAtapakSa svIkAryo hovAthI cetrane paNa ajJAta AkArathI ja ghaTapaTa jaNAyA che to maitrane paNa kema na jaNAya? eTale ke maitrane paNa A AkAra teno jJApaka thaze. - have jo A AkAra "jJAna" thayo chato viSayano bodhaka thAya ema kahezo to A AkArane jaNAvanArUM je jJAna mAnyuM te jJAna nirAkAra hoya to AkAranuM jJAna thAya ke sAkAra hoya to te AkAranuM jJAna thAya ? arthAt AkArane jaNAvanArUM jJAna kevuM? zuM nirAkAra ke sAkAra? ItyAdi punaH AvRtti thaye chate anavasthA Avaze. mATe jJAna paNa Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhanA zUnyavAdanuM khaMDana catura mANasonA cittanA viSayamAM kaMI besatuM nathI. eTale ke jema padArtha siddha thato nathI tema padArthane jaNAvanArUM jJAna paNa siddha thatuM nathI. tethI jJAna ane jJeya ema banne na hovAthI sarvazUnyatA ja che ema mAnavuM joIe. e ja sAcuM pAramArthika tattva che, ema siddha thayuM. A pramANe jJAtA-zeya-jJAna ane jJapti Adi sarva vastuono apalApa karanArA sarvazUnyavAdIbauddhe kalpelA vikalpono saMkSepa pUrNa thayo. have jainAcAryazrI te vAdInA vikalpono pratyuttara Ape che. tadetadakhilamanalpapalAlapUlakUTakalpamapratimottarakRzAnukaNamAtrasAdhyam, tathAhi idaM pramANamUla-mAlapyeta anyathA vA ? anyathA cet ? uttiSThottiSTha, tarhi kathamakRthAH prAmANikaparSadIha pravezam / pramANamUlaM cet, tat pramANamarthaspaM, jJAnarUpaM vA bhavet / ityAdisvamArgaNaireva marmAvidbhirviddhaH kathamuchvasitumapi zakroSi ? kathaM ca pramANamabhyupagame zUnyasiddhiH / zUnyarUpameva pramANamiti cet tarhi zUnyatAsiddhirapi zUnyaiva / iti na zUnyasiddhiH syAt / abhyadhiSmahi ca zUnye mAnamupaiti ced nanu tadA zUnyAtmatA duHsthitA / no cet tarhi tathA'pi kiM na sutarAM zUnyAtmatA duHsthitA // vandhyA me jananItyamuSya sadRzImapyAzrayan zUnyatAM / zaThThuM duHzamA saisirvA: svAmin ! sau sauvata: prA athetthameva vicArayatAM yadA na kiJcit saMgatiM gAte, tadA zUnyameva tattvamavatiSTata iti cet - tadetat prabala zRGkhalaskhalitAMDrerutplavanaprAgalbhyAbhyasanam / yataH vicAro vasturUpacet kiM sidhyet sarvazUnyatA / vicAro'vasturUpazcet kiM sidhyet sarvazUnyatA // 1 // 159 - sarva apalApI zUnyavAdI evA baudhdhanuM te A saghaLuM kathana ghaNA ghAsanA pULAonA rAzi samAna che ke je anupama uttara rUpI agninA kaNamAtrathI ja sAdhya che. arthAt ghAsanA pULAono samUha bhale lAkhono hoya to paNa temAM caMpAyelA eka nAnA AganA kaNamAtrathI te lAkho pULA baLIne bhasma thaI jAya che. tevI ja rIte te baudhdhanA karAyelA vikalpo game teTalA ghaNAM che arthAt lAkhonI saMkhyAmAM bahu che. to paNa have amArA vaDe apAto A anupama uttara rUpI Agano eka kaNIo paNa tene bALIne bhasma karI nAkhe che. te A pramANe - he baudhdha ! tamArA vaDe je kaMI A bolAyuM te A saghaLuM kathana zuM pramANapUrvaka Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 prathamapariccheda-sUtra-16 ratnAkarAvatArikA kalpAyuM che ke anyathA ? jo anyathA kalpAyuM che eTale ke pramANa vinA (game tema IcchAmujaba) kalpAyuM che to te baudhdha ! ubho thA, ubho thA, ahIMthI bahAra jA, kAraNa ke jo pramANa ja na mAnato hoya to prAmANikapurUSonI parSadAmAM te praveza kema karyo che? A sabhA ja prAmANika purUSonI che. je vAdI pramANapUrvaka vAta raju kare tenI carcA hoI zake, vinA pramANe mana phAve tema babaDATa kare tenAM bolAyelAM vAkyonI carcA ja gAMDA mANasanA bolAyelA vAkyonI jema hoI na zake mATe pramANa na mAne to tuM ahIMthI ubho thA. have jo A badhu tArUM vacanoccAraNa pramANapUrvaka che, ema ja kahezo to te pramANa zuM arthasvarUpa mAnazo ke jJAnasvarUpa mAnazo ? (arthasvarUpa mAnazo to aNurUpa mAnazo ke sthUla mAnazo ke ubhaya mAnazo ke anubhaya mAnazo ? jJAnarUpa mAnazo to paNa arthasamakAla mAnazo ke bhinnakAlavartI mAnazo?) ItyAdi tArAvaDe je vikalpo amArI sAme raju karIne amArI vAtano ghAta karAyo. tevI ja rIte marmane cotaraphathI viMdhanArA tArA potAnA ja (vikalporUpI) bANo vaDe viMdhAyo chato tuM zvAsa levAne paNa zaktimAnuM rahIza nahIM. tathA vaLI pramANano svIkAra karAye chate jo pramANa arthasvarUpa hoya to arthanI zUnyatA uDI jAya che. ane jo pramANa jJAnasvarUpa hoya to jJAnanI zUnyatA uDI jAya che. eTale tArI mAnelI zUnyatAnI siddhi kema thaze ? arthAt zUnyatAnI siddhi thaze nahIM. - have kadAca tuM ema kahe ke mArU mAneluM A pramANa paNa zUnyarUpa ja che ema jo kahIza to tArI mAnelI A zUnyatAnI siddhi paNa zUnya ja thaze. arthAt zUnyatA paNa zUnyarUpa ja banaze. eTale hakIkatathI zUnyatA nathI ja ema paNa kema na manAya ! tethI zUnyatAnI siddhi thatI nathI. TIkAkAra zrIratnaprabhAcAryajI pote ja jaNAve che ke ame ja anya zAstromAM kahyuM che zUnyatA siddha karavAmAM jo mAnane (pramANane) zUnyavAdI svIkAre to (pramANa nAmano padArtha svIkArelo hovAthI) zUnyAtmatA siddha thavI duSkara banaze, ane jo mAnane (pramANane) na svIkAre to (pramANa vinAnI vAta vidvAnone mUrkhavANInI jema amAnya hovAthI) zUnyatAtmatA siddha thavI vadhAre duSkara kema na bane ? arthAt zUnyatA siddha thavI vadhAre ja duSkara banaze, mATe "mArI mAtA vadhyA che "ityAdi asaMbhavita vAkyaracanA sarakhI Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhanA zUnyavAdanuM khaMDana 16 1 zUnyatAne svIkArato evo A baudhdha he svAminuM! duHzakya evAM sAhaso karavAmAM ja ekarasika hoya ema huM kalpa chuM (mAnuM chuM). zUnyavAdI - meM upara mujaba je je pakSo batAvyA, ane te te pakSomAMnA koIpaNa pakSo svIkAro to zuM zuM doSo Ave che te paNa meM upara jaNAvyuM che. tethI A pramANe vicAraNA karatAM jyAre koI paNa padArtha che ema mAnavAnI vAta koI paNa (rIte yukitanI) saMgatine pAmatI nathI tyAre "sarvazUnya mAnavuM e ja eka tattva" che ema sthira thAya che. mATe zUnyatA ja zreyaskara che. jainAcArya :- tamAruM A saghaLuM kathana, prabaLa sAMkaLathI jakaDAyelA che paga jenA evA purUSane, kUdavAnA utsAhanA abhyAsa tulya che. arthAt jakaDAyelA pagavALo jema kUdavAnI IcchA kare paraMtu te manoratha mAtra che, tema tArI uparokta sarva vAta manorathamAtra che. bolavA mAtrathI kaMI tArI vAta siddha thaI jatI nathI. te A pramANe - te je ema kahyuM ke "vicAra karatAM" padArtha ghaTato nathI. tyAM ame tane puchIe chIe ke "vicAra" e koI vastu che ke zUnyarUpa che? jo vicAra vasturUpa che, to vicAra e paNa eka padArtha che. Ama mAnya karavAthI) tArI mAnelI sarvazUnyatA kema siddha thaze? ane jo vicAra avasusvarUpa mithyA che to paNa (jema AkAzapuSpathI kaMI siddha na thAya tema) sarvathA asatu evA te vicArathI paNa sarvazUnyatA kema siddha thaze ? mATe ubhayathA tArI vAta anucita che. na ca tavAmUnyarthajJAnadUSaNAnyapi sUpapAdAni, yasmAdubhayasvabhAva evArtha, iti naH pakSaH / na cANubhyaH sthUlotpAdaH sarvatra svIkriyate, yatastatkAryakAraNabhAvamAtravitrAsanenArthakathA vizrAmyet / sthUlAdapi sUtrapaTalAdeH sthUlasya paTAdeH prAdurbhAvavibhAvanAt / AtmA''kAzAderapudgalakAryatvakakSIkArAcca / yatra punaraNubhyastadutyattiH, tatra tattatkAlAdisAmagrIsavyapekSakriyAvazAt prAdurbhUtaM kathaJcitpRthagbhUtaM saMyogAtizayamapekSyeyamaviruddhaiva / kevalaM kathaJciditi kiJcana tvaccetastudati / tatreyaM pratikriyA- ekenaiva hi rUpeNa bhedAbhedayorabhidhAne virodhanirodha: syAt / na caivamiha, payAryapatayA bhedasya, dravyarUpatayA cAbhedasya bhaNanAt / tvayApi ca "pramANaprameyatattvaM nAstyeva" ityekameva vacanaM svaparapakSAvapekSya sAdhakaM bAdhakaM vA kakSIkRtameva / tathA vaLI padArtha ane jJAnane mAnavA saMbaMdhI tamArA dvArA raju karAyelAM dUSaNo Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 2 prathama pariccheda-sUtra-16 ratnAkarAvatArikA paNa sUpapAda nathI. arthAt yuktisaMgata nathI, kAraNa ke tame je prathama aNurUpa, sthUlarUpa, ubhayarUpa, ane anubhayarUpa ema cAra pakSo amArA khaMDana mATe pADelA, temAMthI ubhaya svabhAvavALo ja padArtha che. ema amAro (jainono) pakSa che. eTale uparokata cAra pakSomAMthI trIjo pakSa ja amane mAnya hovAthI zeSa traNa pakSone mAnavAmAM ApelA dUSaNono uttara amAre have ApavAno raheto ja nathI, kAraNa ke e traNa pakSo amane mAnya nathI. saMsAranA tamAma padArtho aNurUpa paNa che ane skUlarUpa paNa che arthAt ubhayAtmaka che ema ame mAnIe chIe. ubhayAtmaka jagatu che ema mAnavAmAM paNa mAtra aNuothI ja sthUla kArya utpanna thAya che evuM amArUM sarvatra mAnavuM nathI ke jethI te aNu ane skUlanI vacce tamArA vaDe karAyelA kArya-kAraNabhAvanA khaMDana mAtravaDe padArthanI kathA samApta thaI jAya. ame jaino aNuothI kayaNukAdi kArya utpanna thAya ema paNa mAnIe chIe, ane sthUla evA sUtra paTalAdi (tatusamUha) thI sthUla evA paTAdi kArya utpanna thAya ema paNa mAnIe chIe tathA AtmA ane AkAzAdi padArtho pudgalanA kAryarUpI nathI ema paNa mAnIe chIe. vaLI jyAM aNuonA samUhathI kayaNukAdi te te sthUlakAryanI utpatti mAnelI che tyAM paNa te te kAlAdi (dravya-kSetra-kALa ane bhAvAdi athavA kALa-svabhAva-niyati purUSArtha vigere) sAmagrInI apekSApUrvakanI kriyAnA vazathI pragaTa thayelo, ane aNuothI kathaMcit bhinna evo, je "saMyoga" nAmano atizaya vizeSa che tenI apekSAe A utpatti avirUddha ja che. tamArA kalpAyelA pakSomAMthI ubhayarUpa - kAraNabhUtaparamANu - sAtizaya - saMyogapRthabhUta-kathaMci-saMbaddha - tAdAbhya nAmano pakSa amane jainone mAnya che. saMyoga nAmano atizaya dravya-kSetrAdithI utpanna thAya che. ane guNa hovAthI aNuothI kathaMcit bhinna che. ekAntabhinna nathI. guNa-guNI vacce tAdAmya saMbaMdha hoya che. jene kathaMcit bhinna saMbaMdha kahevAya che. eka dravya ane bIjo guNa hovAthI bhinna paNa che ane guNo guNImAM vyApIne ja rahe che mATe kathaMcid abhinna paNa che. sApekSabhAve ubhaya mAnavAmAM kaMI doSa nathI. paraMtu ame "kathaMci" zabdano prayoga jyAre karIe tyAre teTalA mAtrathI phakta tArA cittamAM kaMI paNa kheda thato hoya = tArUM citta dubhAtu hoya to tenI A pratikriyA che (teno ame A upAya samajAvIe chIe) ke jo eka ja rUpe bheda ane abheda samajAvAya to ja virodha rU5 bAdhaka doSa Ave, paraMtu ame ema kahetA nathI, paryAyarUpe bheda kahIe chIe, ane dravyarUpe abheda kahIe chIe. jema eka purUSane tenA pitAnI Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 bauddhanA zUnyavAdanuM khaMDana ja apekSAe pitA-putra ema banne kahIe to virodha jarUra Ave. paraMtu te ja purUSane tenA pitAnI apekSAe putra, ane tenA putranI apekSAe pitA ema pitA-putra be kahevAmAM Ave to koI paNa jAtano virodha na Ave. paraMtu ulaTo yathArtha samanvaya thAya, tema ahIM aNu-saMyoga vacce paNa samajavuM. tathA vaLI "pramANa ane prameya jevuM kaMI tattva ja nathI" evuM tArAvaDe je bolAya che te vacana eka ja che, to paNa tArA matane sAdhanAra hovAthI svanI apekSAe sAdhaka che. ane tArAthI anyadarzanakAro (jema ke ame jainAdi) tArA matane toDanAra hovAthI paranI apekSAe bAdhaka che. ema eka ja vacana sva-paranI apekSAe sAdhaka-bAdhaka ema ubhaya bhAvavALuM- kathaMcihvAda (apekSAvAda-syAvAda) vALuM che. ema tArA vaDe svIkArAyuM ja che, mATe kathaMcihvAda e yathArthasamanvaya karanAra vAda che. ____ yA'pi paramANoH SaDaMzatApattiruktA, sApyayuktA, yato atrAMzazabdasya saMbandhanibandhanazaktisvarUpo'rtho vivakSyeta, avayavalakSaNo vA ? na prAcye prasaGgaH saMgataH / tathAsmAbhistadabhyupagamAt / dvitIye tu, nAstyavinAbhAvaH, tattacchaktimAtreNaiva tattatparamANusaMbandhasya pratiSedhumazakyatvAt / yadapi "nirAdhAra" ityAdi nyagAdi, tatrApi kathaJcivirodhyavirodhyanekAvayavAviSvagbhUtavRttiravayavyabhidhIyate / tatra ca yad virodhyanekAvayavAdhAratAyAM viruddhadharmAdhyAsanamabhyadhAyi, tat kathaJcidupeyata eva tAvat, avayavAtmakasya tasyApi kathaJcidanekasyatvAt / yaccopanyastam - "sAmastyena ekadezena vA" ityAdi, tatrApi vikalpadvayAnabhyupagama evottaram, aviSvagbhAvenAvayavino'vayaveSu vRtteH svIkArAt // tathA vaLI paramANuono saMyoga mAnavAnI bAbatamAM eka paramANuno bIjA anya paramANuonI sAthe sarvathA saMyoga ke ekadezathI saMyoga? ane temAM paNa jo ekadezathI saMyoga mAnIe to chae dizAnA cha paramANuono saMyoga thavAthI eka paramANunI pataMzatA AvI javAnI je Apatti tamArAvaDe amane kahevAI hatI te paNa ayukta ja che. kAraNa ke ahIM je "aMza" zabda tame vAparyo che te aMza zabdano artha tame zuM karo cho ? be paramANuono paraspara saMbaMdha thavAmAM kAraNabhUta evI je zakti, te zaktisvarUpa artha aMzano karo cho ke avayava rUpe (eka bhAge) paraspara sparzavArUpa artha karo cho ? have jo pahelo pakSa kaho to, aMzano zaktisvarUpa artha karo to, amane koI paNa jAtanA doSanI Apattino prasaMga Avato nathI kAraNa ke amArA vaDe tevA prakArano Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 64 prathamapariccheda-sUtra-16 ratnAkarAvatArikA zakitasvarUpa te aMza svIkArAyo che. arthAt paramANuomAM paraspara saMyoga thavAmAM nimittabhUta evI tevA prakAranI zakti svarUpa aMza avazya pragaTa thAya che. ane tenA vaDe ja dvayaNukAdirUpa sthUlakAryanI utpatti thAya che. ATalA mAtrathI paramANune paDazatA AvI jatI nathI. kAraNa ke A aMza zaktisvarUpa che, avayavasvarUpa nathI. have jo bIjo pakSa kaho to eTale aMzano artha avayava karo to "avinAbhAva = vyApti" ghaTatI nathI. eTale ke jyAM jyAM saMyoga thAya tyAM avayavatA hoya evo avinAbhAva niyama nathI. kAraNa ke vivakSita evA te te paramANuono saMbaMdha anya paramANuonI sAthe tevA tevA prakAranI aMdara pragaTa thayelI zaktimAtrathI ja thAya che. tene rokavAne azakya che. tathA vaLI avayavomAM rahenAro evo A avayavI "nirAdhAra che ke sAdhAra" che? ane sAdhAra hoya to paNa ekAvayavAdhAra che ke ane kAvayavAdhAra che ? ane anekAvayavAdhAra hoya to paNa paraspara virodhI aneka avayavAdhAra che ke avirodhI anekAvayavAdhAra che? ItyAdi tamArA vaDe je kahevAyuM, tyAM paNa amArAvaDe Avo uttara apAya che ke kathaMcit virodhI, ane kathaMci avirodhI evA aneka avayavomAM aviSyambhAve vRttivALo avayavI che evuM ame mAnIe chIe. jethI tamArA ApelA eka paNa doSo amane Avaze nahI kAraNa ke tamArAvaDe apAyelA doSo ekAntavirodhamAM ane ekAtta avirodhImAM lAge che. paraMtu apekSA bhede virodhI ane avirodhI ema banne svIkAravAmAM koI paNa doSo to AvatA nathI paraMtu ekAtavAdamAM AvatA doSono A anekAntavAda mAnavA vaDe parihAra thAya che. tathA tamArA vaDe virodhI aneka avayava AdhAratA svIkAravAmAM paraspara virUddhadharmono yoga thaI jaze ityAdi je doSo tamArA vaDe apAyA, te saghaLA doSo ekAta virodhI avayavo svIkArIe to Ave paraMtu kathaMci virUddhadharmavALo avayavI amArAvaDe svIkArAya che. tethI koI doSo AvatA nathI. kAraNa ke aneka avayavothI banelo evo te avayavI paNa kathaMcit anekarUpa che ja. jo ke avayavI avayavIrUpe eka che, ane temAM avayavo aneka che, tathApi te banne tAdAmya hovAthI (abhinna hovAthI) avayavo aneka hovAnA kAraNe avayavI paNa anekarUpa che ema mAnI zakAya che. jema ke "paTAtmaka" eka ja avayavImAM tasu Atmaka avayavo aneka che. tathA te avayavo koI nIlA, (tanuM svarU5) koI pILA, koI zveta, koI lAla ane koI kALA ema bhinna bhinna varNanI apekSAe paraspara virodhI paNa che, chatAM tasubhAve avirodhI Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhanA zUnyavAdanuM khaMDana 165 (samAna) paNa che. tathA takhtabhAve aneka che tethI tenAthI abhinna evo paTa avayavI kathaMcit aneka paNa kahevAya che. A pramANe syAdvAda daSTie banne virodhI-avirodhI - eka-aneka mAnavAmAM koI doSa nathI. vaLI tamArA vaDe evuM ja kahevAyuM ke aneka avayavomAM raheto evo A avayavI ekeka avayavamAM sAmAnyathI varte che ke eka dezathI varte che ? ityAdi, tyAM paNa tamArA vaDe raju karAyelA uparokta banne vikalpono (ekAntavAda hovAthI) asvIkAra karavo. e ja amAro uttara che, arthAtu tamArA pADelA A vikalpo ekAntarUpa hovAthI te mAnavAmAM avazya doSo Ave ja, A kAraNathI tamArA vaDe kalpAyelA tamAma vikalpo ekAntarUpa hovAthI na svIkAravA e ja amAro javAba che. jethI amane koI paNa jAtanA doSo AvatA nathI. tethI bIjo koI uttara ApavAno raheto paNa nathI. AvA ekAntapakSono asvIkAra karavo e ja teno uttara che. ame jainoe avayavomAM avidhvabhAve (abhedabhAve) avayavInI vRtti svIkArelI che, mATe koI paNa doSa amane Avato nathI. yacca "arthasamakAlam" ityAdyuktam, tatrApi vikalpadvayamapi svIkriyata eva, asmadAdipratyakSaM hi yogyasamakAlArthAkalanakuzalam, smaraNamatItasya zAbdAnumAne traikAlikasyApyarthasya paricchedake / nirAkAraM caitad dvayamapi / na cAtiprasaGgaH / tadgrahaNapariNAmazcedAkAraH, tadabhyupagacchAmaH / svajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSavazAdevAsya naiyatyena pravRtteH / zeSavikalpanikurumbaDambare'svIkAra eva tiraskAraH / nirastA zUnyatA seyamAzAH zAkya ! vasantyamaH / unmIlaya cirAd netre, kautukAlokanotsuke // 1 // tathA vaLI tame je pUrve ema kahyuM ke utpanna thatuM A jJAna zuM arthanA samakAlamAM thAya che ke arthathI bhinnakALamAM thAya che? tyAM paNa amArAvaDe banne vikalpono svIkAra karAya che. grAhaka evuM jJAna arthanA samakALamAM paNa thAya che ane asamAnakALamAM paNa thAya che. kAraNa ke amArA jevA chaghastha AtmAonuM pratyakSajJAna indriyajanya sazikarSanA sahAyavALuM hovAthI (1) yogya maryAdita dezamAM rahelA, ane (2) jJAnanA samakAlamAM rahelA evA padArthane jANavAmAM kuzaLa che. kAraNa ke indriyo dUra-dUranA viSayone jANI zakatI nathI. mATe padArtha yogyadezamAM hoya to ja jaNAya che, tathA cakSu vinA bAlvendriyo sajJikarSavALI hovAthI padArtha sAme hAjara hovo joIe. cakSu aprApyakArI hovAthI bhale sazikarSa pAmatI nathI tathApi padArtha sAme hAjara hoya to ja dekhI zake che. tethI yogya Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 66 prathama pariccheda-sUtra-16 ratnAkarAvatArikA maryAdita kSetramAM rahelA, ane samakAlamAM rahelA padArthane ja jANavAvALuM amArUM pratyakSa jJAna che. tathA amAruM smaraNAtmaka je jJAna thAya che te jJAna atItakALanuM thAya che, tethI te jJAna padArthanA asamakAlabhAvI che. vaLI zabdajJAna (AgamajJAna) ane anumAnajJAna saikAlika arthanuM paNa thAya che. eTale vartamAnakAlaviSayaka A be jJAno arthanA samakAlIna che, ane bhUta-bhAviviSayaka A be jJAno arthanA asamakAlIna paNa che. tathA vaLI "A jJAna sAkAra mAnazo ke nirAkAra" ityAdi tame je pakSo raju karyA hatA, tyAM paNa ame banne pakSo svIkArIe chIe, chatAM amane ativyApti AvatI nathI, kAraNa ke ekaluM nirAkAra jJAna mAnIe to samasta jJaya samAna hovAthI samastatteyane jaNAvavAnI ativyAptinI Apatti Ave, paraMtu ame jaino ekaluM nirAkArajJAna kahetA nathI. sAkAra paNa mAnIe chIe tathA sAkAra mAnavA chatAM ghaTa-paTa Adi zeya padArthomAM je AkRti che te AkRti ghaTa-paTamAMthI uDIne jJAnamAM Ave evuM ame mAnatA nathI ke jethI amane tame ApelA doSo Ave ! jo ame ema mAnIe to ghaTa-paTAdi zeyapadArtho nirAkAra-amUrta banI jAya, ane jJAna sAkAra-mUrti banI jAya. AvI Apatti Ave. paraMtu evuM ame sAkArapaNu kahetA nathI. phakta te te zeyavastune grahaNa karavAnA (jANavAnA) pariNAmarUpa je zaktisvarUpe AkAra jJAnamAM che tene ame svIkArIe chIe. jema netramAM tathA darpaNamAM zeyanuM pratibiMba mAtra paDe che, tenI jema jJAnamAM zeyanuM pratibiMba mAtra paDe che. tethI jJAna te te zeyane jANavAmAM mAtra pravarte che, te pratibiMba zaktisvarUpa AkAramAtra ame svIkArIe chIe. AvA prakArano A zaktisvarUpa AkAra potAnA jJAnAvaraNIyakarma, ane varyAntara karmanA kSayopazama vizeSanA vazathI niyatapaNe ja pravarte che. bAkInA tamArA vaDe kahevAyelA vikalponA, (nikuTuMba) samUha rU5, (mbare) ADaMbaranI bAbatamAM te vikalpono asvIkAra (tiraskAra=) karavo e ja amAro uttara che. he baudhdha ! te A zUnyatA khaMDita thaI gaI che ane A cAre dizAo (ane dizAonA upalakSaNathI ghaTa-paTa Adi samasta jJayapadArtho) jagatamAM astitvarUpe vase che, vidyamAna che, satuM che. atyAra sudhI jagat zUnya che ema mAnIne baMdha rAkhelI tArI banne AMkho have jagatnA padArtho sat che ema siddha thavAthI lAMbA kALathI kautukane jovA utsuka che. te banne netrone tuM jaldI khola, netrone ughADa. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmavAdInA matanuM khaMDana 16 7 A pramANe zUnyavAdI baudhdhanI sAthenI carcA samApta karI ghaTa-paTAdi Neya padArtho ane tenuM grAhaka jJAna sat che ema sidhdha karyuM. atha brahmavAdivAvadUkA vadanti - yuktaM yadeSaH sakalApalApI pApIyAnapAse, aatmbrahaUtAttvivaca sattAt | ra ra-naratna-sAta-sAta-priyAtma-dittAtra-tAtra-tatraprvaal-prmukhpdaarthsaarthe'pyhmhmikyaa pratIyamAnaH kathaM na pAramArthikaH syAt ? iti vaktavyam / tasya mithyArUpatvAt / tathAhi - prapaJco mithyA, pratIyamAnatvAt / yadevaM tadevaM, yathA zuktizakale kaladhautam / tathA cAyam, tasmAt tathA // satyaM brA narbhiththA" brahma e ja satya che ane samasta jagatuM mithyA che, evuM mAnanArA vAvatU = bolakA-arthAt vAcALa eTale ke vAyaDA evA brahmavAdIo have kahe che ke he jaino! je A sakalavastuno apalApa karanAro ane te ja kAraNathI pApii evo baudhdha dUra karAyo te ghaNuM ja sAruM thayuM che. kAraNa ke ghaTapaTAdinI sAthe te sarvano apalApa karato hovAthI satya evA brahmano paNa apalApa karato hato. mATe tame tenuM khaMDana karyuM te bahu ja yogya karyuM che. (vApIvAn = pApi ane apAze = dUra karAyo pa = upasarga mAm = dhAtu parokSabhUtakALa karmaNi). kharekhara pAramArthika evuM Atmabrahma jagatumAM avazya vidyamAna che. (mATe sarvazUnyatA nathI.) sarala, sAla, rasAla, priyAla, hinatAla, tAla, tamAla, pravAla vigere (A badhAM judI judI jAtanAM vRkSo che) padArthono samUha- huM paNa jagatamAM chuM, huM paNa jagatamAM chuM, ityAdi pota potAnA svarUpane pradarzita karavA vaDe je pratyakSa pratIyamAna che. te saralAdi vRkSAtmaka padArtho pAramArthika satya padArtha nathI - miththArUpa che ema kema kahI zakAya? AvI zaMkA karavI nahIM. kAraNa ke ta = te padArthasArtha miththArUpa che. A vAta have pachI jaNAvAtA anumAnathI sAbita thAya che. te anumAna A pramANe che - prapaMca (jagatanA ghaTapaTAdi padArtho-), miththArUpa che (sAdhya), pratIyamAna hovAthI (hetu), je je AvA prakAranA che (pratIyamAna che) te te mithyArUpa ja hoya che. (A anvayevyApti che), jema ke zaktinA TukaDAmAM rUpAnuM jJAna (A anvaya dRSTAta), A ghaTa-paTAdi padArthono prapaMca paNa tevo che (pratIyamAna che) A upanaya samajavo. tethI A prapaMca paNa tevo che arthAt mithyA rUpa che A nigamane jANavuM. A pramANe paMcAvanAtmaka parAthanumAnathI jagatuM mithyA che te sidhdha thAya che, tethI Atmabrahma e ja tAttvika che. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 68 prathama pariccheda-sUtra-16 ratnAkarAvatArikA tadetadetasya na tarkavitarkakArkazyaM sUcayati / tathAhi - mithyAtvamatra kIdRkSamAkAkSitaM sUkSmadRzA-kimatyantAsattvam utAnyasyAnyAkAratayA pratItatvam, AhosvidanirvAcyatvam / iti bhedatrayI trinetranetratrayIva traukate / prAci pakSadvaye, tvadanaGgIkAraH parIhAraH / tArtIyikavikalpe tu, kimidamanirvAcyatvaM nAma ? kiM niktiviraha eva, niktinimittavirahaH, niHsvabhAvatvaM vA ? na prathamaH kalpaH kalpanAhaH / saralo'yaM, sAlo'yamiti nizcitokteranubhavAt / nA'pi dvitIyaH, niruktehi nimittaM jJAnaM vA syAt, viSayo vA ? na prathamasya virahaH, saralasAlAdisaMvedanasya pratiprANi pratIteH / nA'pi dvitIyasya, yato viSayaH kiM bhAvatyo nAsti, abhAvatyo vA ? prathamakalpanAyAm, asatkhyAtyabhyupagamaprasaGgaH / dvitIyakalpanAyAM tu satkhyAtireva / ubhAvapi na sta iti cet - nanu bhAvAbhAvazabdAbhyAM lokapratItisiddhau, tAvabhipretau viparItau vA ? prathamapakSe tAvat yatho bhayo rekatra vidhirnAsti, tathA pratiSedho'pi, parasparaviruddhadharmayormadhyAdekataravidhiniSedhayoranyataraniSedhavidhinAntarIyakatvAt / dvitIyapakSe tu, na kAcit kSatiH, na hyalaukikaviSayasahastranivRttAvapi laukikajJAnaviSayanivRttiH, tanniktinivRttirvA // etasya = mA brahmavAhI, tadetad = te mA thana, tanI viyaa25||nii sUkSmatAne sUcavatuM nathI arthAt brahmavAdInuM A kathana tarkavihoNuM hoya tema lAge che. te A pramANe - he brahmavAdinuM! sUkSmabudhdhivALA evA tamArA vaDe ahIM "miththArUpatA" kevI vivakSAI cha ! bheTale "mithyaa35||"no artha tmaa2|| vaDe | 72|y cha ? (1) zuM zapuSpAhinI jema atyanta asapaNe te miththArUpatA che? (2) zuM vastu hoya anya, ane pratIta thAya anyarUpe, evuM anyanuM ajavastunA AkArarUpe pratIta thavA paNuM evuM miththArUpatA vivakSAyuM che ? ke (3) anirvAcyatva rUpa = koI paNa zabdathI varNavI na zakAya tevuM miththArUpapaNuM vivakSAyuM che ? A pramANe A bhedatrayI (traNa vikalpo) mahAdevanA traNa netranI jema jaNAya che. jema mahAdevanAM traNa netra zobhe che tema uparokta traNa vikalpo tamArA pratyuttara mATe zobhe che. A traNamAMthI tame kayo vikalpa mAno cho? (maDI sabhAsavidhi // prabhAeo sama4vI - tri za6thI pribhaa| arthamA ayaT pratyaya 7/1/152 sUtrAthI thayo cha. Tit DovAthI 2/4/20 sUtrathI DI pratyaya strIliMgamA thayo che. bhedAnAM trayANAM samAhAraH iti bhedatrayI / trINi netrANi yasya saH iti trinetraH meTase bhaDava tathA 652 bhu454 netrANAM trayANAM samAhAraH iti netratrayI / trinetrasya netratrayI iti trinetranetratrayI pramANe samAsa chuutt| 4341).. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmavAdInA matanuM khaMDana 169 A traNa pakSomAMthI jo prathamanA be pakSo tame kaho to te be pakSono ame svIkAra karyo nathI e ja amArA taraphathI uttara che. teno bhAvArtha A pramANe che. pahelo pakSa sarvathA asatupaNuM - mAno to A saMsAranI aMdara jala ane sthalamAM utpanna thayelAM puSpo sat che ema je mAne te AkAzamAM puSpa asa che ema mAnI zake, Itara strIone putro hoya che ema mAne te vadhyAne putra asat che ema mAnI zake, gAya-bheMsAdine zIMgaDAM sat che ema mAne te sasalAne ane rAsane zRMga asat che ema mAnI zake. sArAMza ke anya dravya-kSetra-kALa-bhAve je padArtha sat hoya che te padArtha tenAthI Itara dravya-kSetra-kALa-bhAve asatuM hoya che, ema mAnI zakAya che. paraMtu tame to brahma vinA koI ja vastune sat mAnatA nathI, tethI tame sat paNa kahI zakazo nahi, ane jo asat kahezo to tame te vastune jyAM sat kahezo tenAthI ItarakSetre, te padArtha sat che ema sidhdha thaze jethI mithyArUpatA uDI jaze. tathA bIjA pakSamAM paNa je mANasa ghaTane ghaTa che ema mAne te ja ghaTane paTarUpe nathI ema kahI zake, evI ja rIte paTane paTa che ema je mAne te ja paTane ghaTAtmakapaNe nathI ema mAnI zake, koIpaNa vivakSita ekavastune te vastu svarUpe tame sat svIkAro to ja tame te vastune ItararUpe nathI tema kahI zako, paraMtu tame to brahma vinA kaMI paNa svIkAratA na hovAthI Itara rUpe nathI ema paNa kahI zakazo nahI. A pramANe tamArA pADelA traNa pakSomAMthI prathamanA be pakSono asvIkAra karavo e ja amAro uttara che. have jo trIjo vikalpa mAnazo to te "anivaccatva" eTale zuM ? (1) niruktiviraha, ke (2) niruktinimittaviraha, ke (3) niHsvabhAvatva? A traNamAMthI anirvAcyatvano artha tame zuM karo cho? have jo anirvAcyatvano artha niruktiviraha kahetA ho to, eTale nizcita evA zabdono viraha, arthAt ghaTa-paTAdi padArthone samajavA mATe, bolavA mATe nizcita evA zabdono yoga nathI. ema jo kahetA ho to te prathama (kalpa =) pakSa (kalpanAI=) kalpavA yogya nathI. kAraNa ke A sarala nAmanuM vRkSa che tathA A sAla nAmanuM vRkSa che, ityAdi nizcitazabdono anubhava thAya che mATe nizcitaukitano yoga che paraMtu nizcayayukta uktino viraha nathI. dareka padArthonA vAcaka zabdo che ja. have jo niratinimittavirahavALo bIjo pakSa kahetA ho to nirukita = nizcita zabdaprayogamAM nimitta zuM mAno cho ke jeno viraha kahevA mAgo cho ? zabdaprayogamAM nimitta zuM jJAna che? ke zabdaprayogamAM nimitte zuM viSaya che ? prathamapakSarUpa jJAnano viraha jo kahetA ho to jJAnarUpa nimittanA virahanA banelA prathamapakSano viraha che, arthAt prathamapakSa yuktisaMgata nathI. sarala ane sAla vigerenuM saMvedana pratyeka prANImAM Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 70 prathamapariccheda-sUtra-16 ratnAkarAvatArikA anubhava-sidhdha che. vRkSo jotAMnI sAthe ja A Amra che, A niMba che, A ghaTa che A paTa che, ityAdi saMvedana (jJAna) anubhavasiddha che. padArtha jotAMnI sAthe ja tavAcaka zabdonuM smaraNa thAya che. te tenA jJAna vaDe ja thAya che. have jo bIjo pakSa kahetA ho to te paNa barAbara nathI. kAraNa ke zabdanA prayogamAM nimittabhUta evo viSaya zuM bhAvAtmaka paNe nathI ke abhAvAtmaka paNe nathI? ghaTa-paTAdi zabdaprayogamAM nimittabhUta evA e padArtho bhAvAtmakapaNe nathI ema ja kahezo to teno artha e thAya che ke te padArtho bhAvarUpe nathI arthAt asat che tethI "asatukhyAti thavAno prasaMga Avaze. sArAMza ke jyAM ghaTa na hoya tyAM jema ghaTa nathI, ghaTa asat che ema kahevAya che, tema jyAM ghaTa vidyamAna che tyAM paNa tamArI dRSTie bhAvAtmakapaNe ghaTa na hovAthI A ghaTa nathI, A ghaTa nathI ema ghaTanA asatpaNAnI khyAti thavI joIe. jyAM sarala, sAla Adi vRkSo nathI tyAM jema sarala, sAla nathI ema kahevAya che. tema te vRkSo jyAM vidyamAna che tyAM paNa tamArI dRSTie bhAvAtmakapaNe na hovAthI sarala-sAla nathI, sarala-sAla nathI ema te te vRkSonA asatupaNAnI ja khyAti thavI joIe. have nimittabhUta evA viSayo jo abhAvAtmakapaNe nathI ema kahezo to abhAvapaNe na hovAthI A ghaTa paNa sat che, paTa paNa sat che, sarala-sAla paNa sat che, ema sat paNe khyAti thavAno prasaMga Avaze, je tamane mAnya nahI thAya kAraNa ke tamArI dRSTie to eka brahma ja sat che. eTale bIjo koI paNa padArthonI sat tarIke khyAti thavI joIe nahi ane jo A doSanA bhayathI abhAvarUpe nathI ema mAnazo to sat tarIke khyAti thaI jaze. bhAvarUpe nathI ema mAnavAmAM asakhyAti, ane abhAvarUpe nathI ema mAnavAmAM sakhyAtinA doSo dekhAtA hovAthI A banne bhAva-abhAva ubhaya nathI ema jo kahezo to ame tamane pUchIe chIe ke A bhAva-abhAva zabdovaDe lokamAM pratItithI sidhdha evA te banne bhAva-abhAva tamane mAnya che ke koI tenAthI viparIta bhAva-abhAva tamane mAnya che ? jo lokamAM pratItisidhdha hovA rUpa bhAva, ane na hovA rUpa abhAva je varte che te mAnya hoya to jema eka jagyAe bhAva ane abhAva nathI ema kaho cho eTale bhAva paNa nathI (bhAvanI vidhi nathI) ane abhAva paNa nathI (abhAvanI vidhi nathI) ema ubhaya nathI eTale ubhayanuM hovApaNuM nathI ema kaho cho to tenI jema ja ubhayano pratiSedha paNa nathI ema ja sidhdha thaze. kAraNa ke bhAva nathI ema ja kaho cho tenAthI abhAvano pratiSedha nathI evo artha thAya ja che. tevI ja rIte "abhAva nathI" ema je Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmavAdInA matanuM khaMDana kaho cho tenAthI "bhAvano pratiSedha nathI" ema artha sidhdha thAya ja che. paraspara virUdhdha evA be dharmonI madhye koI paNa eka dharmanuM vidhAna athavA niSedha karAye chate tenAthI Itara evA anyatara dharmano niSedha athavA vidhi (nAntarIyaka=) avinAbhAvipaNe hoya ja che. have jo lokapratItithI viparIta, koI alaukika evA bhAva-abhAva tyAM nathI ema jo bIjo pakSa kaho to amane kaMI paNa doSa nathI. kAraNa ke alaukika viSayo hajAro nivRtta thAya to paNa laukika jJAnanA viSayanI nivRtti ke tenA vAcaka zabdanI nivRtti thatI nathI. jema koI mAnavamAM alaukika evA bhUta-pretAdi daivano praveza thayo hoya, to maMtra-taMtrAdithI alaukika daivano praveza dUra thAya to paNa te mULabhUta devadattAdinA viSayabhUta purUSa, ke teno vAcaka devadattAdi zabda kaMI nivRtti pAmatA nathI. tema ahIM samajavuM mATe A pakSa paNa barAbara nathI. 171 ni:svabhAvatvapakSe'pi nisaH pratiSedhArthatve svabhAvazabdasyApi bhAvAbhAvayoranyatarArthatve pUrvavat prasaGgaH / pratItyagocaratvaM niHsvabhAvatvamiti cet - atra virodha: prapaJco na pratIyate cet - kathaM dharmitayA, pratIyamAnatvaM ca hetutayopAdade ? tathopAdAne vA kathaM na pratIyate ? yathA pratIyate na tatheti cet ? tarhi viparItakhyAterabhyupagamaH syAt / kiJca, iyamanirvAcyatA prapaJcasya pratyakSeNa pratyakSepi "saralo'yam" ityAdyAkAraM hi pratyakSaM prapaJcasya satyatAmeva vyavasyati / saralAdipratiniyatapadArthaparicchedAtmanastasyotpAdAt, itaretaraviviktavastUnAmeva ca prapaJcavacovAcyatvena sammatatvAt / = have "anirvAcyatva" no artha niHsvabhAvatva karo to paNa barAbara nathI, kAraNa ke "niHsvabhAvatva" zabdamAM prathama je "nis' upasarga che, te pratiSedha arthavALo che. ane "svabhAva" zabda bhAva ane abhAva ema bemAMthI game te eka arthavALo hote chate pUrvanI jema asakhyAti athavA sakhyAti doSo Avaze - sArAMza e che ke "svabhAva" = potAnuM svarUpa, potAnA paNe vidhamAnatA te svabhAva kahevAya che. have jo A svabhAva e bhAvarUpa che ghaTa-paTanI jema vastusvarUpa che ema mAnazo to tenI AgaLa nis upasarga pratiSedhArthaka AvavAthI svabhAvanuM nahi hovApaNuM evo artha thaze. tema thavAthI pUrvoktanI jema "asat khyAti" doSa Avaze. ane jo svabhAvano artha "abhAvAtmaka" karazo to tenI AgaLa "nir'upasarga pratiSedhAtmaka AvavAthI "abhAvAtmakapaNe nahI hovuM" evo artha thaze ema thavAthI "sakhyAti' doSa Avaze. kAraNa ke bhAvano niSedha karo Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 prathama pariccheda-sUtra-16 ratnAkarAvatArikA eTale "asatunI khyAti" thAya ane abhAvano niSedha karo eTale vastu sat che ema khyAti thAya A rIte ubhayathA doSa che. have ni:svamavatva no artha "pratItyoraratva" evo jo karazo to je pratItino aviSaya hoya, arthAt pratIta na thAya, pratIyamAna na hoya te ja niHsvabhAvatva kahevAya evo artha thayo. jo ema thAya to tame anumAnamAM "prapaMca" ne dharmarUpe (pakSarUpe), ane "pratIya mAnatva" ne heturUpe kevI rIte kahyo ? arthAtu je A sarala-sAla-Adi vRkSo ane ghaTa-paTa Adi padArtho jagatumAM dekhAya che, te tamAma padArtho jo niHsvabhAva che eTale apratIyamAna ja che. to pratIya mAnatva hetu kema ghaTaze? tathA "je A prapaMca che te mithyA che. e pramANe "prapaMca" ne dharmI tarIke kema kahI zakAya ? ane jo "A prapaMca che" ityAdipaNe prapaMcanuM, ane pratIya mAnatva rUpe hetunuM upAdAna karo cho to te "nathI pratIta thatAM, = apratIyamAna che = niHsvabhAvatva che ema kema kaho cho ? have kadAca tame ema kaho ke jema pratIta thAya che tema nathI arthAtu pratIta to thAya che, paraMtu yathArthapaNe pratIta thatAM nathI. ema kaho to "viparItakhyAti" mAnavAno prasaMga Avaze. tathA vaLI prapaMcanI tame je anirvAcyatA kaho cho, te pratyakSa pramANavaDe khaMDita thayelI che. kAraNa ke "A sarala che, A sAla che, ityAdi AkAravALuM pratyakSajJAna prapaMcanI satyatAne ja prakAzita kare che. kAraNa ke "A sarala ja che. ItaravRkSa nathI" AvA prakAranA pratiniyata padArthanA ja bodha svarUpa AvuM te pratyakSajJAna utpanna thAya che. jo prapaMca mithyA ja hota to saralavRkSane joIne saralanuM ja ane sAlavRkSane joIne sAlanuM ja jJAna kema thAya? game te viSayanuM thavuM joIe. paraMtu game te viSayanuM thatuM nathI. mATe prapaMca mithyA nathI. tathA arasa-parasa bhinna-bhinna vastuoja "prapaMca" zabdathI vAcya che. mATe paNa prapaMca mithyA nathI. je A sarala vRkSa dekhAya che te ja ItarapadArthothI bhinna che. je sAlavRkSa che te sAlathI ItarapadArthothI bhinna che. jo mithyA hota to jema ItararUpe nathI tema svarUpe paNa na dekhAvuM joIe, mATe prapaMca mithyA nathI. _atha kathametatpratyakSaM pakSapratikSepakam ? taddhi vidhAyakameveti tathA tathA brahmaiva vidadhAti, na punaH prapaJcasatyatAM prarUpayati / sA hi tadA prapitA syAd yadItarasminnitareSAM pratiSedhaH kRtaH syAt ? na caivam, niSedhe kuNThatvAt pratyakSasyeti cet ? tadayuktam, yato vidhAyakamiti ko'rthaH ? idamiti vastusvakhyaM gRhNAti, nAnyasvayaM pratiSedhati Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmavAdInA matanuM khaMDana pratyakSamiti cet ? maivam - anyarUpaniSedhamantareNa tatsvarUpaparicchedasyApyasaMpatteH, pItAdivyavacchinnaM hi nIlaM nIlamiti gRhItaM bhavati, netarathA ? yadedamiti vastu svarUpameva gRhNAti pratyakSamityucyate, tadAvazyamaparasya pratiSedhamapi tat pratipadyata ityabhihitameva bhavati / kevalavastusvarUpapratipatterevAnyapratiSedhapratipattirUpatvAt / api ca, vidhAyakameva pratyakSamiti niyamasyAGgIkAre vidyAvadavidyAyA api vidhAnaM tavAnuSajyate / so'yamavidyAvivekena sanmAtraM pratyakSAt pratiyanneva "na niSedhakaM tat " iti bruvANaH kathaM svasthaH ? iti siddhaM pratyakSabAdhitaH pakSa iti / kadAca have ahIM A brahmavAdI vedAntiko A pramANe kahe ke pratyakSa evuM pramANa ''prapaMca'' evA pakSanuM pratikSepaka niSedhaka kema hoI zake ? kAraNa ke te pratyakSapramANa to sadA vidhAyaka ja hoya che. jyAM tyAM "brahma (asti) che, A asti che. ema tevuM tevuM vidhAna ja mAtra kare che paraMtu "prapaMca satya che" evuM nirUpaNa karI zakatuM nathI, kAraNa ke prapaMcanI te satyatA tyAre sidhdha karI kahevAya ke jo Itara vastumAM Itaravastuono pratiSedha karAyo hoya to, paraMtu ema thavAnuM ja nathI, kAraNa ke pratyakSa pramANa (vidhAyaka mAtra hovAthI) niSedhanI bAbatamAM kuSThita che. sArAMza ke pratyakSa pramANa sadA "A che, A che" A pramANe vidhAyaka ja mAtra hoya che. niSedhaka hotuM nathI. ane vivakSita Itara vastumAM tenAthI Itarano niSedha jaNAvyA vinA satyatA sidhdha thatI nathI. jema ghaTamAM A paTa nathI A maTha nathI ityAdi ItarapadArthono niSedha batAvIe to ja 'A ghaTa che' e satya sAbita thAya. paraMtu pratyakSapramANa vidhAyaka ja mAtra hovAthI Itarano niSedha jaNAvatuM nathI. ane ItaranA niSedha vinA satyatA sidhdha thatI nathI. mATe pratyakSapramANa amArA "prapaMca" pakSanuM niSedha karanAruM (khaMDana karanAruM) kevI rIte banaze ? 173 = A pramANe brahmavAdI vedAntaonuM kahevuM te ayukta che. kAraNa ke "vidhAyaka" che. evA padano artha zuM che ? tame vidhAyakapadano artha zuM karo cho ? "A ghaTa che A paTa che" ema vastusvarUpane (astitvane) jaNAve paraMtu ItaravastunA svarUpano pratiSedha A pratyakSapramANa karI zakatuM nathI. ema ame vedAntio "vidhAyaka' padano artha karIe chIe, ema jo kahezo to - maivam = ema kahevuM nahIM, kAraNa ke anyavastuonA svarUpano niSedha karyA vinA te vivakSita vastunA svarUpano bodha paNa aprApta ja thAya che. jema ke eka nIlavastune nIlAvarNavALI tyAre ja jANI kahevAya ke te vastu pItAdi Itara varNothI vyavacchinna che. ema jANI hoya to. anyathA = pItAdi Itara varNothI vyavacchinna karyA vinA nIlane nIlarUpe grahaNa karI zakAtI nathI. jyAre pratyakSapramANa A amuka (ghaTapaTa) Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-16 ratnAkarAvatArikA padArtha che ema vastusvarUpane svIkAre che. tyAre avazya te pratyakSapramANa ItaranA pratiSedhane paNa svIkAre ja che. ema kahevAI ja jAya che. dAkhalA taroke "A ghaTa che" eno artha ja e che ke A padArtha Itara evA paTAda nathI. "ayaM ghaTa Dva' eka ghaTanI pAse kahelA vAra thI kevala ghaTAtmaka vastunI je pratipatti thAya che. ja anya evA paTAdi Itara vastuonA pratiSedhanI pratipatti rUpa che. 174 tathA vaLI pratyakSapramANa vidhAyaka ja mAtra che evo niyama aMgIkAra karAye chate A pratyakSapramANa jema vidyAnuM (brahmanuM - sattnuM) vidhAna kare che. tenI jema ja (tame niSedha na mAnatA hovAthI) avidyAnuM paNa vidhAna ja thavAnuM tamane prApta thaze. jema ke ghaTa padArtha viSayaka pratyakSapramANa "A ghaTa che" ema vidhAna kare che. te ja rIte te ja ghaTamAM Itara evA paTAdino niSedha pratyakSavaDe na thavAthI Itara evA paTAdanuM paNa vidhAna ja tamane prApta thaze. jethI ghaTa dekhatAM ja pratyakSapramANathI A ghaTa che evuM jema bolAya che tema ja A paTa che A maTha che ityAdi paNa te ghaTamAM bolavAno tamane prasaMga Avaze kAraNa ke te pratyakSapramANane ItaranuM niSedhaka mAnyuM nathI. mATe ghaTanI jema ItaranuM paNa vidhAna ja thavAno doSa tamane Avaze. tethI te A bIcAro vedAntika avidyAno viveka karavA pUrvaka (eTale ke avidyAno niSedha karavA pUrvaka) pratyakSapramANathI sattAmAtrane svIkArato ane chatAM "te pratyakSapramANa niSedhaka hotu nathI" ema bolato svastha (DAhyosamaju-prAjJa-sthira) kema kahevAze ? kAraNa ke pote ja vidyAnuM vidhAna jema mAne che. tema te ja padArthamAM avidyAnuM vidhAna mAnI zake nahI jo mAne to eka vastu sarvajagarUpa banI jAya, eTale tene avidyAno niSedha mAnavo ja paDe. have avidyAno niSedha mAnavo ane chatAM pratyakSa niSedhaka nathI hotuM ema mAnavuM te banne paraspara virUddha hovAthI AvuM bolato te DAhyo kema kahevAya ? arthAt gAMDo-khasI gayelA magajavALo ja jANavo. mATe te vedAntikano pakSa pratyakSapramANavaDe bAdhita che ema sidhdha thayuM. anumAnabAdhitazca - "prapaJco mithyA na bhavati, asadvilakSaNatvAt, ya evaM, sa evaM, yathA AtmA, tathA cAyam / tasmAttatheti / pratIyamAnatvaM ca heturbrahmAtmanA vyabhicArI, sa hi pratIyate,na ca mithyA / apratIyamAnatve tu asya tadgocaravacanAnAmapravRttermUkataiva tatra vaH zreyasI syAt / dRSTAntazca sAdhyavikalaH zuktizakalakaladhaute -'pi prapaJcAntargatatvenAnirvacanIyatAyAH sAdhyamAnatvAt / tathA vaLI tamArA anumAnano pakSa "pratispardhI evA anumAna vaDe paNa bAdhita che. te pratispardhI anumAna A pramANe che - ghaTa-paTAdirUpe dekhAto A prapaMca mithyA Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmavAdInA matanuM khaMDana hoto nathI. kAraNa ke AkAzapuSpAdi jevA asat padArtho karatAM vilakSaNa hovAthI, je je padArtho AvA che arthAt asI vilakSaNa che. te te padArtho tevA che arthAt mithyA nathI. jema ke AtmA (tamArA mate brahmAtmA - asI vilakSaNa paNa che ane mithyA nathI) tenI jema ja A prapaMca paNa asavilakSaNa che. tethI tevuM ja che arthAt amithyA ja che. AvA prakAranA anumAnathI paNa tamArA anumAnano pakSa bAdhita che. tathA vaLI tamArA anumAnamAM kahevAyelo "pratIyamAnatva" hetu paNa brahmAtmAnI sAthe vyabhicArI che. kAraNa ke te brahmAtmA pratIta thAya che. eTale ke brahmAtmA jagamAM che ema jaNAya che. chatAM (tamArA mate) te mithyArUpa nathI eTale pratIyamAnatva hetu brahmAtmAmAM varte che ane mithyA mati e sAdhya vartatuM nathI. tethI sAdhyAbhAvavad vRtti hetu thayo. jo tame A doSathI bacavA mATe brahmAtmAne paNa apratIyamAna mAno to te brahmAtmA viSayaka zabdonI ja apravRtti thavAthI tenuM koI paNa prakAre nirUpaNa ja nahI karI zakAya. tethI AkAzapuSpa-vandhyAputrAdinI bAbatamAM jema maunatA rAkhavI paDe che tenI jema brahmAtmAnA viSayamAM paNa tamAre maunatA rAkhavI ja zreyaskara thaze. 175 tathA vaLI 'zuoizane nautam' evA prakAranuM je dRSTAnta ApyuM che. te dRSTAnta paNa sAdhyavikala che ane tethI dRSTAnnAbhAsa doSa paNa che. kAraNa ke zuktizakala, kaladhauta, ane zuktizakalamAM thatuM rajatanuM jJAna, A sarva vastuo prapaMcanI aMtargata che, ane prapaMca mithyA che e haju sadhAya che, sidhdha thayela nathI. dRSTAnta haMmezAM sidhdhanuM ja apAya. tamArA ApelAM A dRSTAntamAM anirvacanIyatA (mithyArUpatA) haju sAdhyamAna che. mATe dRSTAnta paNa siddha na hovAthI sAdhya vikalatAnA kAraNe doSita che. vizva, rUvamanumAna ( pi) prapazcAt, mitra aminne vA ? thati bhinnam hi satyam, asatyam, vA ? yadi satyam, tarhi tadvadeva prapaJcasyApi satyatvaM syAt / athA'satyam tatrA'pi zUnyam, anyathAkhyAtam, anirvacanIyaM vA ? AdyapakSadvaye'pi na sAdhyasAdhakatvam, nRzRGgavacchuktikaladhautavacca / tRtIyapakSo'pyakSamaH, anirvacanIyasyAsambhavitvenAbhihitatvAt / vyavahArasatyamidamanumAnam, ato'satyatvAbhAvAt svasAdhyasAdhakamiti cet ? kimidaM vyavahArasatyaM nAma ? vyavahRtirvyavahAro jJAnaM, tena cetsatyam, tarhi pAramArthikameva tat / tatra cokto doSaH / atha vyavahAraH zabdastena satyam / nanu zabdo'pi satyasvarUpaH taditaro vA ? yadyAdya:, tarhi tena yatsatyaM, tatpAramArthikameveti tadeva dUSaNam, Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-16 ratnAkarAvatArikA athAsatyasvarUpaH zabdaH, kathaM tatastasya satyatvaM nAma ? na hi svayamasatyamanyasya satyatvavyavasthAhetu:, atiprasaGgAt / atha kUTakArSApaNe satyakArSApaNocitakrayavikrayavyavahArajanakatvena satyakArSApaNavyavahAravadasatye'pyanumAne satyavyavahAra iti cet ? tarhyasatyameva tadanumAnam / tatra cokto doSaH / ato na prapaJcAd bhinnamanumAnamupapattipadavImApedAnam / / 176 nA'pi abhinnam, prapaJcasvabhAvatayA tasyApi mithyAtvaprasakteH / mithyAsrUpaM ca tatkathaM nAma svasAdhyaM sAdhayet ? ityuktameva ? evaM ca prapaJcasya mithyAtvAsiddheH kathaM paramabrahmaNastAttvikatvaM syAt, yato bAhyArthAbhAvo bhavediti ? // 16 // "prapaMca mithyA che, pratIyamAna hovAthI" AvA prakAranuM je anumAna tamArAvaDe kahevAyuM che. te anumAna zuM "prapaMca" nAmanA pakSathI bhinna che ke abhinna che ? jo A tamArUM anumAna prapaMcathI bhinna hoya to te prapaMca nAmanA pakSathI bhinna evuM A anumAna zuM satya che ke mithyA che ? jo satya hoya to te anumAnanI jema ja prapaMca paNa satyatAne ja pAmaze. eTale ke hakIkatathI tame brahmane ja satya mAno cho. brahma sivAya sarvane mithyA mAno cho. chatAM A anumAnane prapaMcathI bhinna paNa mAnyuM ane satya paNa mAnyuM eTale brahma sivAya tenAthI judu evuM A anumAna paNa satya che ema sidhdha thayuM have jo brahma vinA bIju satya hoI zake che to pachI A anumAnanI jema ghaTa-paTa-maTha ityAdi sarva padArtho rUpa prapaMca paNa satya kema na hoI zake ? have jo A anumAnane asatya kaho to tyAM paNa huM tamane puchuM chuM ke te anumAna zuM AkAzapuSpanI jema sarvathA asat evuM zUnyarUpa che ? ke zaktizakalamAM kaladhautanI jema anyathAkhyAta che ke anirvAcyatArUpa che ? pahelA be pakSo jo kaho to te vyAjabI nathI. kAraNa ke jema nRzrRMga = sarvathA zUnya hovAthI koIpaNa prakAranA sAdhyanuM sAdhaka banatuM nathI tema A anumAna paNa jo AvA ja prakAranuM sarvathA zUnya hoya to potAnA sAdhyanuM sAdhaka bane nahI. tathA jema zuktizakalamAM thato rUpAno bhrama e bhramajJAna hovAthI koIpaNa prakAranA sAdhyanuM sAdhaka banatuM nathI tevI ja rIte A anumAna paNa anyathAkhyAti hovAthI sAdhyasAdhaka bane nahI. trIjopakSa jo kaho to te paNa asamartha che. kAraNa ke A anirvacanIyatA zuM nirUktinA viraharUpa che ? nirUktinA nimittanA viraharUpa che ? ke zuM niHsvabhAvatA rUpa che ? ityAdi carcA pUrve hamaNAM ja karelI che ane te carcA pramANe anirvacanIyatAnuM asaMbhavitapaNuM hamaNAM ja pUrve jaNAveluM che. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmavAdInA matanuM khaMDana 177 have kadAca tame ema kaho ke A anumAna vyavahAramAtrathI ja satya che. tethI (sarvathA) asatyarUpa na hovAthI (arthAt vyavahArathI satya hovAthI) potAnA sAdhyanuM sAdhaka avazya banaze ja, jo sarvathA asatya hota to svasAdhyasAdhaka banata nahI. paraMtu A anumAna sarvathA tevuM (sarvathA asatu) nathI. mATe svasAdhyanuM sAdhaka banaze. jo tame Ama kaho to huM tamane puchuM ke te vyavahAra satya zuM che? tame vyavahAra satya kone mAno cho ? vyavahArasatyano artha zuM karo cho ? jo ema kaho ke "vyavatiH vyavahAra: jJAnama = je vyavahRti te vyavahAra eTale ke je vyavahAra te ja jJAna, jenAthI jJAna prApta thAya che. te kAraNathI te anumAnane ame satya kahIe chIe, vyavahArano artha jJAna thAya che. jenA vaDe jJAna prApta thAya che te vyavahArathI satya kahevAya che. jo tame A pramANe kahezo to A anumAna vaDe jJAna prApta thatuM hovAthI te pAramArthika satya ja thaze. kAraNa ke je yathArthajJAna karAve te pAramArthika ja satya kahevAya che ane A anumAnane jo pAramArthika satya mAnazo to uparokta doSa Avaze ja, eTale ke - pAramArthika satya evuM A anumAna pUrvanA prapaMcathI bhinna mAnazo ke abhinna? bhinna mAnazo to satya ke asatya ? jo satya mAnazo to brahmathI bhinna evuM A anumAna satya sidhdha thavAthI vaitavAda thaze ane asatya mAnazo to te asatya anumAnathI kaMI sidhdha thaze nahi ane jo prapaMcathI abhinna mAnazo to prapaMca mithyA hovAthI A anumAna paNa mithyA thaze, ItyAdi pUrvoktanI jema ja doSo Avaze. have jo vyavahArano artha zabdoccAraNa-bhASA-bolavuM-evuM karazo to, eTale ke zabdAtmakapaNe A anumAna satya che ema jo kahezo to uccAraNAtmaka evo te zabda zuM satya che? ke asatya? jo AdyapakSa kahezo to zabda pote satya hovAthI te zabdavaDe siddha thatuM je satya te paNa pAramArthika ja satya thaze. eTale A anumAna paNa pAramArthika ja satya banaze ane tyAM paNa pUrvokta doSa Avaze. eka bAju kaho cho ke eka mAtra brahma satya che ane vaLI A zabda satya mAnyo eTale dvaitavAda sidhdha thaze. advaitavAda kevI rIte sidhdha thaze ? tathA jo zabdane asatya kahezo to asatya evA zabdathI utpanna thanArA te anumAnane satya kyAMthI kahevAze ? kAraNa ke je pote asatya hoya te anyanI satyatAno hetu banato nathI ane pote asatya hoya to paNa bIjAnI satyatAno hetu jo bane ema mAnazo to ativyApti Avaze. jema jhAMjhavAnuM jaLa asatya che te satyajaLathI sAdhya snAnapAnAdi kriyAno hetu banavAnI Apatti Ave. paNa te banatuM nathI. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 prathama pariccheda-sUtra-17 ratnAkarAvatArikA have kadAca tame eka kaho ke jema khoTA nANAmAM A nANuM khoTuM che ema jANavA chatAM paNa (te nANuM lenAra vepArInA ajANapaNA nIce) sAcA nANAne ucita mAlanI levaDa-devaDa karavAnA vyavahAranI utpattinI janakatA dekhAya che. arthAtu khoTA nANAthI paNa sAcA nANAnI jema ja vastuno krayavikrayano vyavahAra thato dekhAya che. tenI jema ja A anumAna asatya hovA chatAM paNa satyavyavahAranuM sAdhana banaze A pramANe jo tame kahezo to hakIkatathI te anumAna khoTA nANA jevuM ja thavAthI pAramArthika asatya ja thayuM. ane tyAM pUrvokta doSa Avaze ke jhAMjhavAnuM jaLa jema asatya che. tenAthI satyajalasAdhya vyavahAra na thAya tema A anumAna paNa mithyA hovAthI tenAthI prapaMcanI mithyAtvatA sidhdha thaze nahI. A pramANe A anumAna prapaMcathI bhinna hoya te vAta yuktisaMgata nathI. (ahIM phUTa = khoTu, vApaUT = nANuM, 35patti = yuktinA, pavIt = sthAnane, ApedAna = pAmatuM. A upasarga pad dhAtunuM parokSa bhUtakRdanta che, ema zabdArtha jANavo). have jo A anumAnane pramANathI abhinna kaho to te paNa ucita nathI. kAraNa ke ema mAnavAthI prapaMca je svabhAvavALo che te ja svabhAvavALuM A anumAna thayuM. prapaMca mithyAsvabhAvavALo tame kaho ja cho. tethI tenAthI abhinna evuM A anumAna paNa mithyAtvasvabhAvavALuM thavAnI ja prApti Avaze ane mithyA svarUpa - vALuM baneluM evuM A anumAna svasAdhyane kevI rIte sAdhI zakaze ? A vAta pUrve vAraMvAra kahelI ja che. A pramANe ghaTa-paTAdi padArtharUpa A prapaMca miththArUpa che AvI tamArI vAta sidhdha na thavAthI paramabrahma e ja eka satya tattva che, ema kema kahevAya? ane eka paramabrahma ja satya che e sidhdha na thAya to ghaTapaTAdi ItarapadArtha rUpa prapaMcano abhAva kema kahevAya ? sArAMza ke prapaMca e mithyA sidhdha na thavAthI paramabrahmamAtranI ja satyatA kema kahevAya ? ke jethI bAhyapadArthano abhAva kahevAya. 16ll pramaUtviAmatijJAnI svavyavasAyIti viSadi cAraNyatti - pramANa tarIke mAnelA jJAnamAM "svavyavasAyI" evuM je vizeSaNa che tenI vyAkhyA samajAve che - svasya vyavasAyaH svAbhimukhyena prakAzanam, bAhyasyeva tadAbhimukhyena, karikalabhakamahamAtmanA jAnAmi // 17 // yathA bAhyAbhimukhyena bAhyAnubhavanena prakAzanaM bAhyavyavasAyo jJAnasya, tathA svAbhimukhyena prakAzanaM svavyavasAyaH / atrollekhaH karikalabhakamityAdi / yathA - Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI svaprakAzakatAnI bAbatamAM mImAMsakanI sAthe carcA karikalabhakamiti prameyasya, ahamiti pramAtuH jAnAmIti pramiteH pratibhAsAH / tathA Atmaneti pramANatvA'bhimatajJAnasyApyastyeveti bhAvaH // 17 // sUtrArtha :- bAhyapadArthanA abhimukhapaNe jJAna jema bAhya padArthano vyavasAya karAve che, tema te ja jJAna svapratye abhimukhapaNe svano paNa vyavasAya karAve ja che. jema ke huM mArI jAte ja hAthInA baccAne jouM chuM. // 17 // bAhya evA ghaTapaTAdi padArthonA abhimukhapaNe bAhya evA ghaTapaTAdi padArthono anubhava karAvavo e jema jJAnanuM prakAzana kArya che. te ja rIte potAnA abhimukhapaNe potAno (jJAnano) nirNaya karAvavo te paNa jJAnanuM prakAzana kArya ja che. jema dIpaka bAhya padArtha evA ghaTa-paTAdino prakAza kare che te ja pramANe te ja dIpaka sva abhimukhapaNe potAnI paNa prakAzakriyA kare ja che. dIpakAntaranI apekSA rahetI nathI. sUtrakArazrI duSTAnta Ape che ke "huM pote hAthInA baccAne potAnA vaDe ja jANuM chuM ahIM "tima" e prameya evA karmane prakAzita kare che. annum e pramAtA evA kartAne prakAzita kare che. "jJAnAmi'" A pada pramiti kriyAne prakAzita kare che. tevI ja rIte ''AtmanA'" e padathI pramANa tarIke mAnelA jJAnanuM paNa avazya prakAzana thAya ja che. jema jJAna vaDe karma-kartA ane kriyA A traNano pratibhAsa thAya che te ja rIte dIpakanI jema karaNano paNa avazya pratibhAsa thAya che. mATe jJAna svayaM aprakAzaka ja rahe che ke jJAnAntarathI prakAzita thAya che AvA prakAranA darzanAntaronA banne mato vyAjabI nathI. / / 17 / / 179 svavyavasAyameva spaSTadRSTAntaprakaTanena niSTaGkayanti jJAna svano paNa prakAza kare ja che A vAta spaSTa dRSTAnta kahevA dvArA sidhdha kare che - kaH khalu jJAnasyA''lambanaM bAhyaM pratibhAtamabhimanyamAnastadapi tatprakAraM nAbhimanyeta mihirAlokavat // 18 // " tadapIti jJAnamapi tatprakAramiti sa pratibhAtatvalakSaNaH prakAraH pratiniyataM svarUpaM yasya tat tatprakAraM pratibhAtamityarthaH yathaiva hi girinagaragahanAdikaM mihirAlokasya viSayaM pratibhAtamabhimanyamAnairmihirAloko'pi pratibhAto'bhimanyate laukikaparIkSakaiH, tadvajjJAnasya viSayaM kumbhAdikaM pratibhAtamabhimanyamAnaistairjJAnamapi pratibhAtaM sviikrtvymiti / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 prathamapariccheda-sUtra-18 ratnAkarAvatArikA jJAnanA viSayabhUta evA bAhya-ghaTa-paTAdi zeyapadArtho jJAnavaDe prakAzita thAya che. ema mAnato kayo manuSya sUryanA prakAzanI jema te jJAna paNa tevA prakAravALuM (svayaM prakAzita) che. ema na mAne? mULasUtramAM lakhelA tapi zabdano artha te jJAna paNa "evo artha samajavo. tathA taprAram evo je zabda che, teno artha "pratibhAsita thavuM tene prakAra kahevAya, te prakAra rUpa (prakAzita thavA rU5) nizcita che svarUpa jenuM" evuM te jJAna taprakAra kahevAya che. arthAt te jJAna paNa bAhyapadArthanI jema tevA prakAravALuM = svayaM prakAzita thanArUM ja che. jema parvata-nagara ane araNyAdi prakAzya padArtho, sUryanA prakAzanA viSayabhUta thayA chatA, prakAzita thAya che, ema mAnatA laukika purUSo vaDe (sAmAnya prajAjano vaDe) tathA parIkSaka purUSavaDe (zAstrajJa-lokottara purUSo vaDe) sUryano prakAza paNa svayaM prakAzita thayelo ja che ema manAya che. eTale ke sUryaprakAza bAhA ghaTapaTAdi padArthone jema jaNAve che tema potAne paNa te prakAza jaNAve ja che. tevI rIte jJAnanA viSayabhUta evA bAhya ghaTapaTAdi padArtho jJAnavaDe prakAzita thAya che. ema mAnatA te laukika ane lokottara purUSovaDe jJAna paNa svayaM pote ja potAne jaNAve che, A pramANe svayaM pratibhAta thayeluM ja che, evo ApaNA dvArA svIkAra karAvo joIe. atreyaM bhaTTacaghaTTanA - nanu na svasaMvedanaM vedanasya sundaram, svAtmani kriyAvirodhAt - ityasya pArokSyamevAkSUNaM kakSIkaraNIyam ? tadetadaramaNIyam - yataH kimutpattiH jJaptirvA svAtmani virudhyate ? yadyutpattiH, sA virudhyatAm - na hi jJAnamAtmAnamutpAdayatIti vayamadhyagISmahi - atha jJaptiH - neyamAtmani virodhamadIdharat, tadAtmanaiva jJAnasya svakAraNakalApAdutpAdAt prakAzAtmaneva pradIpakalikAlokasya / ___atha prakAzAtmanaiva pradIpAloko'yamudayamAzivAniti paraprakAzako'stu / AtmAnamapyetAvanmAtreNaiva prakAzayatIti tu kautaskutI nItiH, iti cet - tat kiM tenAprakAzitenaiva varAkeNa sthAtavyam ? AlokAntarAd vA prakAzenAsya bhavitavyam ? prathame, pratyakSabAdhA, dvitIye'pi saivAnavasthApattizca / atha nA'sau svamapekSya karmatayA cakAsti-ityasvaprakAzakaH svIkriyate, prakAzakhyatayA tUtpannatvAt svayaM prakAzata eveti cet ? anenaiva sudhAmaddhi / na hi vayamapi jJAnaM karmatayaiva pratibhAsamAnaM svasaMvedyamAnamAvedayAmahi, jJAnaM svayaM pratibhAsata ityAdAvakarmakasya tasya cakAsanAt / yathA tu jJAnaM jAnAmIti karmatayA'pi tad bhAti, tathA pradIpaH svaM prakAzayatItyayamapi tathA prathata eva // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI svaprakAzakatAnI bAbatamAM mImAMsakanI sAthe carcA = have ahIM kumArila bhaTTa (mImAMsaka darzanakAra)nA ziSyonI vicAraNA raju karIe chIe. (caTTa ziSyonI, ghaTTanA eTale vicAraNA) = jJAna pote potAne jaNAve che arthAt vedananuM (jJAnanuM) svasaMvedanapaNuM che. jJAna svasaMvedita che. evuM jainonuM je kahevuM che te suMdara nathI. jJAna svayaM saMvedita nathI. kAraNa ke potAnAmAM potAnI kriyAno sadA virodha ja hoya che. jema ke atizaya suzikSita naTa game teTalo hoMzIyAra hoya to paNa potAnA khabhA upara bIjAne caDAvI zake che, paraMtu pote potAnI jAtane potAnA khabhA upara caDAvI zakato nathI. tevI ja rIte jJAna paNa ghaTa-paTa Adi Itara padArthone prakAzita karI zake che, paraMtu jJAna pote potAne prakAzita karI zakatuM nathI. A kAraNathI A jJAnanuM pArokSapaNuM (parokSapaNuM) ja mAnavuM, e ja abhrUNa (nirdoSa) che, ema svIkAravuM joIe. sArAMza ke ghaTapaTAda ItarapadArthone jJAna prakAza kare che mATe paraprakAzaka che, paraMtu svaprakAzaka nathI, ema kumArilla bhaTTanA ziSyonuM kahevuM che. te A bhaTTonuM kahevuM ramaNIya (yuktisaMgata) nathI. kAraNa ke tame je "svAni yiAvirodhAt'' pada karIne potAnAmAM potAnI kriyAno je virodha jaNAvo cho te zuM utpattikriyAno virodha jaNAvo cho ke jJatikriyAno virodha jaNAvo cho ? jo utpattikriyAno virodha kahetA ho to te utpattikriyAno tamArAvaDe virodha karAo, amane kaMI dUSaNa AvatuM nathI. kAraNa ke jJAna potAne utpanna kare che. ema ame kahetA nathI. jema tela-rUkoDIyuM-mAcIsa Adi anya padArthothI dIpaka utpanna thAya che. paraMtu dIpakane dIpaka pote utpanna karato nathI. tema indriya, prakAza, upayoga ane yogyadezastha viSaya, ityAdi anya kAraNothI ja AtmAmAM jJAna utpanna thAya che. paraMtu jJAna pote ja potAne utpanna karatuM hoya, ema ame kahetA nathI. ke jethI amane virodha Ave. mATe utpattikriyAno virodha jo tame karatA ho to bhale karo, ema karavAmAM amane koI doSa Avaze nahi, kAraNa ke ame ema mAnatA nathI. 181 . have jo jJAnamAM "jJapti' = prakAzAtmakatArUpa zatikriyAno virodha karatA ho to te jJaptikriyA potAnAmAM mAnavAmAM koI virodha Avato nathI. kAraNa ke pradIpanI kalikA (jyota) no Aloka (prakAza) bhale kailAdi anya kAraNothI utpanna thayelo hoya to paNa prakAzAtmaka svarUpa paNAvaDe ja janmelo hovAthI jema svayaM potAne prakAzita kare che, tenI jema ja potAnAM utpAdaka evAM indriyAdi kAraNonA kalApathI utpanna thanArUM jJAna paNa tadAtmanaiva te prakAzAtmakabhAve ja utpanna thatuM hovAthI pote ja potAne jaNAve che. paraMtu potAno prakAza karavAmAM bIjAnI apekSA rAkhatuM nathI. = Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 prathamapariccheda-sUtra-18 ratnAkarAvatArikA (tathA vaLI svAtmani briyavirothAt hetu samajAvavAmAM naTanuM je dAna ApyuM te paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke vyabhicArI che. sarpa pote ja potAnA zarIrathI ja potAnA zarIrane vIMTe che mATe sarvatra svAtmani kriyAvirodha hoya evo niyama nathI). have kadAca mImAMsaka ema kahe ke A pradIpAloka (pradIpano prakAza) prakAzAtmaka bhAve ja utpanna thayo che, eTale ke jyArathI pragaTa thayo tyArathI prakAzabhAve ja udayane pAmyo che, mATe parano prakAzaka bhale ho, paraMtu eTalA mAtrathI ja potAnI jAtane paNa te pradIpAloka prakAzita kare che. evo nyAya kyAMthI lAge ? eTale ke prakAzAtmaka hovAthI paraprakAzaka bhale ho. paraMtu paraprakAzaka hoya teTalA mAtrathI kaMI svano paNa prakAza kare ja evo nyAya kyAMthI Ave ? A nyAya vyAjabI nathI. jo mImAMsako upara mujaba kahe to ame temane puchIe chIe ke ghaTapaTAdi Itara padArthone prakAzita karanArA evA A bIcArA pradIpAlokavaDe zuM aprakAzita thaIne rahevAya ke pradIpakAntarathI A vivakSita pradIpAlokanuM prakAzitapaNuM thAya? A be ja rastA che. ghaTapaTAdine jaNAvanAra evo A pradIpAlIka kAM to aprakAzita rahe che = nathI jaNAto ema mAno athavA anyapradIpathI jaNAya che ema mAno, A bemAMthI kaho- kayo pakSa tamane mAnya che ? jo prathama pakSa kaho to pratyakSabAdhA che kAraNa ke jema ghaTapaTa jaNAya che tema pradIpAloka paNa jaNAya to che ja. aprakAzita kaMI che nahi. have jo bIjo pakSa kaho to te ja pratyakSa bAdhA tathA anavasthAnI Apatti paNa Avaze. kAraNa ke A pradIpane prakAzita karanAra bIjo pradIpa hoto nathI eTale ahI paNa pratyakSabAdhA to Avaze ja, taduparAMta anya dIpaka mAne chate tene prakAzita karavA tRtIyadIpaka ane tene prakAzita karavA caturthadIpaka mAnatAM paraMparA cAlavAthI anavasthA paNa Avaze. anavasthApatta = zabdamAM lakhelA ra zabdathI bIjA pakSamAM banne doSo samajI levA. pratyakSa anubhavAya che ke pradIpAloka anya pradIpAloka vinA ja prakAzita thAya che, mATe pratyakSa paNa bAdhA che ane anya anya dIpakanI paraMparA mAne chate anavasthA paNa Avaze. have kadAca mImAMsaka ahIM ema kahe ke A pradIpAloka (tathA jJAna) svanI apekSAe karmapaNAnaDe prakAzita thato nathI, eTale ame te pradIpAlokane (ane jJAnane) asvaprakAzaka mAnIe chIe - sArAMza ke jema "dIpaka ghaTane jaNAve che" A vAkyamAM kartA ane karma bhinna che. kartA evo dIpaka potAnAthI bhinna evA karmarUpe rahelA ghaTane jaNAve che tevI rIte "dIpaka dIpakane jaNAve che" A vAkyamAM paNa kartA evA dIpakathI bhinna paNe potAne karmarUpe prakAzita kare che, evuM ame mAnatA nathI. mATe ja vaM prajAti puti svane Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI svaprakAzakatAnI bAbatamAM mImAMsakanI sAthe carcA kartAthI bhinna karmarUpe prakAzita karato nathI. mATe asvaprakAzaka ame kahIe chIe. paraMtu te pradIpAloka pote svayaM prakAza svarUpe ja utpanna thayelo hovAthI pote svataH svayaM prakAza va jAte svayaM prakAzita thAya ja che. mATe AvI vyutpatti pramANe svaprakAzaka che ema ame mAnIe chIe. arthAt karma paNe svaprakAzaka nathI. paraMtu akarmapaNe svaprakAzaka bhale ho. AvuM jo mImAMsaka mAne to - anezaiva Avu mAnavA vaDe sudhAddhi = tamArA mukhamAM amRtanuM bhojana ho arthAt tame amRtanuM bhojana karanArA ho, sukhI thAo, ciraMjIvI thAo. (AvI granthakAra AziSa Ape che) kAraNa ke ame jaino paNa jJAnane karmapaNAvaDe pratibhAsita thatuM chatuM svasaMvedya jaNAvatA nathI. paraMtu jJAna pote ja prakAzAtmaka bhAve utpanna thayeluM hovAthI svayaM prakAzita thAya che ema ja ame mAnIe chIe. '"yathA ahaM jJAna jJAnAmi'' - huM jJAnane jANuM chuM ityAdi vAkya prayogamAM jema jJAna karma tarIke prakAzita thAya che. tema "dIpaka potAne jaNAve che'" e pramANe A prayoga paNa anubhavamAM prasidhdha ja che. arthAt dIpaka eka ja hovA chatAM vivakSAnA vazathI tene ja kartArUpe ane karmarUpe vivakSI zakAya che. tema jJAna paNa apekSAvazathI bhinna bhinna kartA-karmarUpe vivakSI zakAya che. bAkI paramArthathI to dIpakanI jema jJAna svayaM ja prakAzita thAya che, e ja vAta yathArtha che. = athAvayavairA''lokAvayavI prakAzyata ityasvaprakAzaka evAyamiti cet - nanu te'pi kena prakAzanIyA: ? avayavineti cet - nanvamISAM parasparagocarajJAnajanane sahakAritvameva tAvatprakAzakatvamucyate / taccAmISAmajJAtAnAm, jJAtAnAM vA syAt ? nA'jJAtAnAm, evaM hyanAlokita eva pradIpaku malA''loko'pi kadAcit kalazakulizAdIn jJApayet / jJAtAnAM cet - itaretarAzrayApattiH - jJAtA khalu avayavA avayavinaM jJApayeyuH so'pi ca jJAta eva tAn jJApayediti / atha teSAmapyavayavAnAmavayavitvAd nijAvayavairjJAptiH kariSyate, tadAnImanavasthA / atha paryante kecidavayavAH svayamevAtmAnaM jJApayeyuH tarhi jJAnamapi svayamevAtmAnaM nizcinotIti kiM na kakSIkuruSe ? 183 have kadAca mImAMsaka ema kahe ke - je A pradIpAloka svayaM prakAzita thato dekhAya che te kharekhara svayaM prakAzaka nathI, paraMtu kapAla nAmanA avayavo vaDe jema ghaTa avayavI bane che. tantu nAmanA avayava vaDe jema paTAtmaka avayavI bane che te ja rIte dIpakanA avayavovaDe A dIpakAtmaka avayavI banelo che. tethI dIpakavaDe jyAM ghaTa jaNAya che tyAM ghaTa svayaM na jaNAto hovAthI ane para evA dIpakavaDe jaNAto hovAthI svaprakAzaka nathI Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 prathamapariccheda-sUtra-18 ratnAkarAvatArikA paraMtu para vaDe prakAzya che. tevI ja rIte A pradIpAlIkAtmaka avayavI paNa potAnA avayavo vaDe prakAzita thAya che. ema paravaDe ja prakAzita thAya che. paraMtu svayaM prakAzita thato nathI mATe A dIpaka paNa asvaprakAzaka ja che. ema jo mImAMsako kahe to ame jaino tamane mImAMsakane puchIe chIe ke pradIpAtmaka avayavIne prakAzita karanArA evA je pradIpanA avayavo tame mAnyA che. te avayavo konAvaDe prakAzita thayelA mAnazo? jo avayavI vaDe te avayavo prakAzita thayelA che ema mAnazo to prathama tame ema kahyuM ke avayavo vaDe avayavI prakAzita thAya che ane have ema kaho cho ke avayavI vaDe avayavo prakAzita thAya che, teno artha e thAya che ke A avayava - avayavI paraspara (ekabIjAnA) viSayanuM jJAna utpanna karAvavAmAM sahakArI kAraNa bane che. ane te sahakArIkAraNane ja prakAzakatA kahevAya che. (jo Ama ja hoya to eka to prathama anyonyAzraya doSa Avaze. kAraNa ke avayavInA prakAza vinA avayavo prakAzita thaze nahi ane avayavonA prakAza vinA avayavI prakAzita thaze nahI tathA vaLI) ame tamane puchIe ke te avayavo ajJAta (aprakAzita) rahyA chatA avayavInA prakAzaka bane che? ke te avayavo jJAta (prakAzita) thayA chatA avayavInA prakAzaka bane che ? ajJAta avayavo avayavInA prakAzaka thAya che ema jo kahezo to te pakSa yathArtha nathI. kAraNa ke jo ema banatuM hoya to jema avayavo ajJAta hovA chatAM avayavIne (pradIpane) jaNAve, tema analokita (eTale ke ajJAta nahI joyelA, arthAt prakAzita nahI thayelA) evA pradIpanI jayotano prakAza paNa para evA kaLaza ane kulizAdine koIka vakhate prakAzita karanAra banavo joIe. arthAt jema pradIpanA avayavo aprakAzita hovA chatAM avayavI evA pradIpane prakAzita kare che, ema tame mAno cho to tenI jema ja aprakAzita evo avayavI A pradIpa, kaLaza Adi para padArthono prakAzaka paNa banavo joIe, paraMtu banato nathI mATe A pakSa vyAjabI nathI. have jJAta thayelA (=prakAzita thayelA) evA avayavo avayavIno prakAza kare che ema jo kahezo to ItaretarAzraya doSa Avaze (je pUrve samajAvyo che.) kAraNa ke avayavo avayavIne jJAta kare ane te avayavI paNa jJAta thayo chato ja te avayavone jJAta karaze, arthAt eka-bIjA upara ja AdhAra rAkhatA hovAthI anyonyAzraya doSa Avaze. have kadAca tame ema kaho ke avayavInA mAnelA te avayavo paNa peTA avayavI hovAthI tenA potAnA avayavo vaDe te avayavonI jJapti thaze. ema jo kahezo to anavasthAdoSa Avaze, kAraNa ke tenA avayavo paNa punaH avayavI hovAthI sva avayavavaDe ja jJAta thaze ema Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI svaprakAzakatAnI bAbatamAM mImAMsakanI sAthe carcA antima avayava sudhI cAlaze, chelle je antima avayavo che te niravayava che arthAt je avayavIrUpa nathI. kAraNa ke te antima hovAthI je pote avayavarUpa che paraMtu tene punaH avayavo nathI. tevA antima avayavo je keTalAka haze teo to svayaM pote ja potAne prakAzita kare ema ja mAnavuM paDaze, A rIte jo ante rahelA avayavo svayaM pote ja potAne prakAzita karatA hoya to jJAna paNa e ja rIte svayaM pote ja potAne prakAzita kare che ema svIkAratA kema nathI ? arthAt chevaTe antima avayavo niravayava hovAthI sva avayavavaDe jJAta na thatAM pote ja potAnAthI jJAta thAya che. ema jo tame svIkAro cho to "svAtmani kriyAvirodha'' to na ja rahyo ! kAraNa ke chevaTe antima avayavamAM paNa svAtmani kriyA svIkAravI paDI. to pachI zA mATe jJAnane svayaM saMvedita tame nathI mAnatA ? kathaM ca pArokSye jJAnasya jJAnaM syAt ? anyathA'nupapadyamAnArtha prAkaTya - skhpArthasamutthApitArthApatteriti cet ? nanu tadarthaprAkaTyamAtmadharmaH, jJAnadharmaH, arthadharmo vA syAt ? nAdyaH prakAraH, prabhAkarakakSApaJjarapravezAt / na dvaitIyikaH, jJAnasya kSaNikatvena tatkSaNa eva kSINatvAduparitanakSaNotpadiSNostasya taddharmatvavirodhAt / nA'pi tAtayikaH, tathAtve hi caitrasyeva maitrasyApi sa padArthaH prakaTaH syAt / atha yasyaiva jJAnena janayAmbabhUve'sau tasyaiva tatprakaTanam / tad durghaTam, ghaTasya pratiniyatapramAtRprabodhitapradIpAGkuraprakaTitasyA'pyaniyatairdarzanAt tanniyamAnupapatteH // 7 185 tathA vaLI tame jJAnane jo parokSa ja mAnazo to kaho ke te jJAnanuM jJAna konAvaDe thAya ? arthAt jJAna pote ghaTa-paTAdi padArthane bhale jaNAve paraMtu te svayaM parokSa che. A pramANe tame mAneluM hovAthI te jJAnanuM jJAna kaho konA vaDe thaze ? = mImAMsaka ame jJAnane parokSa mAnIzuM ane te jJAnanuM jJAna "arthApatti" nAmanA pramANavaDe kahIzuM - sthUlo tevavatto vivA na mudde = jADo devadatta divase khAto nathI. have rAtribhojana vinA sthUlatva na saMbhave eTale anyathAnupapattithI rAtribhojana sidhdha thAya che, tema ahIM paNa samajavuM. jo A AtmAmAM jJAna utpanna thayuM na hota to A ghaTa che A paTa che ityAdi svarUpa je arthAprAkaTya (arthabodha) dekhAya che te ghaTI zake nahI. A pramANe anyathA (aMdara jJAna vinA) anupapadyamAna (nahI ghaTatI) evI arthaprakaTatArUpa utpanna thayelI evI je arthApatti thAya che, te arvApattithI jJAna prakAzita thAya che ema ame mAnIzuM. jema parvatanI khINamAM jo Aga na hoya to A dekhAto dhUma saMbhave nahI. evI arthApattithI vahninuM jJAna karIe chIe tevI ja rIte ghaTapaTAdi padArthano bodha thavA rUpa artha prAkaTya je thAya che te jJAna vinA saMbhavI zake nahI ema arthApattithI ame jJAnane prakAzita mAnIzuM - Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 prathamapariccheda-sUtra-18 ratnAkarAvatArikA A pramANe he mImAMsako ! jo tame kahezo to ame jeno tamane puchIe chIe ke te "arthaprAkaTya" zuM Atmadharma che ! ke zuM jJAnadharma che ? ke zuM artha dharma che ? A traNa pakSomAMthI kaho tame kayo pakSa svIkArazo? jo A arthaprAkaTya Atmadharma che ema kahezo to eTale ke Adya prakAra svIkArazo to te ucita nathI. kAraNa ke tema mAnavAthI prabhAkaranA pakSarUpI pAMjarAmAM praveza karavAno prasaMga Avaze. prabhAkaradarzananuyAyI arthaprAkaTyane Atmadharma mAne che. paraMtu kumArilabhaTTa darzanAnuyAyI arthaprAkaTyane Atmadharma mAnatA nathI. tethI jo Ama arthaprAkaTyane Atmadharma kahezo to svamatane choDI tamArAthI para evA prabhAkaranA matamAM pravezavAno prasaMga tamane Avaze. - have jo bIjo prakAra kaho to eTale "arthaprAkaTya" e jJAnano dharma che ema jo kaho to te paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke jJAna e kSaNika hovAthI je samayamAM jJAna utpanna thAya che te samayamAM ja te jJAna kSINa thatuM hovAthI te jJAnanA kSaNathI uparitana (bIjA) kSaNamAM utpanna thavAvALA te arthaprAkaTyane jJAnano dharma mAnavAmAM virodha ja Avaze. kAraNa ke dharmI evuM jJAna pUrvasamayavartI che ane dharma evuM arthaprAkaTya uttara samayavartI che. banne bhinna bhinna samayavartI hovAthI dharmadharmIbhAva mAnavo te virUdhdha che. dharmInI gerahAjarImAM ja AvanAro te dharma pUrvanA dharmIno dharma kema thaI zake ? mATe bIjo pakSa paNa vyAjabI nathI. have jo A arthaprAkaTya e artha = padArtha = ghaTapaTAdino dharma che. ema trIjo pakSa jo kaho to te paNa vyAjabI nathI, kAraNa ke jo arthaprAkaTya e arthano dharma hoya to caitranI jema maitrane paNa te artha pragaTa jaNAvo joIe. kAraNa ke ghaTa-paTAdi padArtho caitrane jyAre jaNAya che, tyAre caitrane thanArA jJAnamAM kAraNabhUta evI arthaprAkaTyatA padArthamAM rahelI che. mATe caitranI jema maitrane paNa jJAnaprAptimAM arthanI aMdara rahelI te arthaprAkaTyatA kAraNa banavI joIe. - have kadAca tame ema kaho ke je vyaktinA jJAnavaDe "arthaprAkaTya" rUpa arthadharma utpanna thayo hoya te vyaktine ja te arthadharma rUpa arthaprAkaTya arthano bodha karAve che. bIjAne karAvato nathI. Avo niyama che. mATe caitranA jJAnavaDe arthaprAkaTya utpanna thayuM hoya to te arthaprAkaTya mAtra caitrane ja arthabodha karAve che. paraMtu maitrane nahI. jo Ama kaho to tamArI A vAta durghaTa che. arthAt aghaTita-anucita che. kAraNa ke pratiniyata evA pramAtAe (amuka cokkasa evA devadattAdi pramAtAe) prabodhita karelA (eTale ke saLagAvelA) pradIpanA prakAzathI prakaTita thayelA ghaTano aniyata (game te) vyaktivaDe bodha Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI svaprakAzakatAnI bAbatamAM mImAMsakanI sAthe carcA 187 thato dekhAya che. eTale ke devadatte pradIpa utpanna karyo hoya to paNa te pradIpavaDe prakAzita thayelA ghaTa-paTo yajJadattane paNa dekhAya che. kaMI devadattane ja mAtra dekhAya evo niyama nathI. tenI jema caitrathI utpanna karAyeluM arthaprAkaTya arthadharma hovAthI arthamAM ja rahenAra che, to te maitrane arthabodha kema na karAve ? mATe tamArA te niyamanI anupapatti che. ___astu vaitat, tathApyayamarthadharmo jaDaH cidspo vA bhavet ? yadi jaDaH, kathamarthadarzanaM syAt ? arthadarzanaM hyarthadRSTirarthajJaptirucyate / jaDatve tu prAkaTyasya kathamidaM ghaTeta ? jJAnapramANazabdayozcaivaM sAmAnAdhikaraNyamasUpapAdam / yato jJAyate jJaptirjanyate yena tad jJAnamAmnAyate / prAkaTyasya ca jaDatvenAjJaptirucyate kathaM tajjanakaM pramANaM jJAnaM vyapadizyeta ? cidrUpazcet - svasaMvedyaH, vedanAntaravedyo vA ? yadi svasaMvedyaH, tarhi "kRtazca zIlavidhvaMso na cAnaGgaH zamaM gataH" iti nyAyaH samAyAtaH / svAtmani kriyAvirodhAt vijJAne svasaMvittipratikSepapAtakaM kRtvA'pi prAkaTye tasyAH svayaM svIkArAt / vedanAntaravedyatvaM punarasya kutastyam ? tathAhi - kimayaM yAvadartham, yAvadakSavyApAraM vAvatiSTheta ? jJAnavatkSaNiko vA bhavet ? nAdyaH pakSaH, padArthamAlokya nimIlitalocanotpalayugalasya prakaTatatpratItiprasakteH / na dvitIyaH, akSAdivyApArasya jJAnotpattimAtre vyApArAt prAkaTyasya tadapekSAnupapatteH / nApi tRtIyaH, kSaNajAtanaSTasya vedanAntareNa veditumazakyatvAt, vedane tu dvitrikSaNAvasthitiprasakteH / tanna tavedanamavadAtam, yato'rthApattislasediti // jo ke je vyaktie dIpaka pragaTAvyo hoya te ja vyaktine te dIpakathI bodha thAya evo niyama nathI tevI rIte je vyaktithI arthaprAkaTya svarUpa arthabodha utpanna thayo hoya te ja vyakitane te arthabodha karAve evo niyama nathI. tathApi mAnI lo ke A niyama hoya. to paNa ame tamane puchIe chIe ke A arthadharma zuM jaDasvarUpa hote chate te vyaktine arthabodha karAve che ke zuM caitanyasvarUpa thayo chato te vyaktine arthabodha karAve che? jo jaDa evo arthadharma arthabodha karAve che ema kahezo to jaDa evA te arthadharmathI arthabodha (ghaTa-paTAdi padArthono bodha) kevI rIte thaI zake ? arthAtuM na ja thaI zake, kAraNa ke arthadarzana e ja arthadaSTi kahevAya che ane arthadaSTi e ja arthajJapti kahevAya che. jo arthadharma pote svayaM jaDa hoya to jaDa evA tenAthI arthajJAna kema thaI zake ? eTale ke arthaprAkaTya rUpa A arthadharma jaDa hote chate rUdra = A arthadarzana = arthajJAna kema ghaTe ? Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 prathama pariccheda-sUtra-18 ratnAkarAvatArikA tathA vaLI A pramANe arthaprAkaTyane jaDa svarUpa mAnatAM jJAna ane pramANa zabdonuM samAnAdhikaraNapaNuM paNa kema saMbhavI zake? sArI rIte samAnAdhikaraNatA kema upapAdana karI zakAya ? arthAt samAnAdhikaraNatA ghaTaze nahI. kAraNa ke svaparavyavasAyi evuM je jJAna te pramANa kahevAya che te padathI je jJAna che tene ja pramANa kahevAya eTale jJAnapaNuM jemAM hoya temAM ja pramANatA manAya. ahIM to tethI ulaTuM che. kAraNa ke je jaNAya, arthAt je bodha thAya, te bodhane jJapti kahevAya che. ane AvI jJapti = bodha jenAthI utpanna thAya tene jJAna (ane pramANa) kahevAya che. jema prakAzane utpanna kare tene dIpaka kahevAya che tema bodha-jJapti jenAthI utpanna thAya tene ja dIpakanI jema jJAna (pramANa) kahevAya che. ahIM arthaprAkaTya jaDa hovAnA kAraNe ajJaptisvarUpa che, abodhasvarUpa che, mATe ajJaptisvarUpa = abodha svarUpa evA te arthaprAkaTyane utpanna karanArUM je pramANa che tene jJAna kema kahI zakAya? prakAzane utpanna karato hoya tene dIpaka kahI zakAya, paraMtu aMdhakArane utpanna kare tevAne dIpaka kema kahevAya? evI rIte jJapti-bodharUpa arthaprAkaTyane utpanna karanAra pramANa hota to tene jJAna kahevAta. paraMtu jo arthaprAkaTya jaDAtmaka che to jaDAtmaka evA tene utpanna karanArA jJAnane pramANa kema kahI zakAya. mATe pramANatA ane jJAna ekAdhikaraNa kevI rIte thaze? ane jo A arthaprAkaTya cirUpa che, jJAnasvarUpa che, bodhAtmaka che. to te cirUpa evuM A arthaprAkaTya svayaM saMvedya che? ke jJAnAntarathI saMvedya che? jo svayaM saMvedya che ema kahezo to "koI strIe kAmavAsanAne AdhIna thaIne zIlano vidhvaMsa karyo, paraMtu purUSamAM zaktihInatA hovAthI athavA potAnAmAM kAmavAsanAnI adhikatA hovAthI kAmavAsanA zAntine pAmI nahI." evo nyAya tamane prApta thayo kAraNa ke "vIna kriyAvirodhAt' A hetu mukIne suzikSita naTabaTunu dekhAta ApIne jJAnamAM svayaM saMvedanatA (kharekhara hovA chatAM te)nuM khaMDana karavA rUpa zIladhvaMsa jevuM mahApApa karyuM. chatAM chevaTe AgaLa jatAM arthaprAkaTyamAM svayaM saMvedanatA tame pote jAte ja svIkArI. to A arthaprAkaTyane svayaM saMvedita mAnavAmAM zuM "vAna kriyAvirodha' na dekhAyo ? mATe kAmAdhastrInA jevI tamArI dazA thaI. - have jo A arthaprAkaTyanuM vedanAntarathI (jJAnAtarathI) saMvedyapaNuM kahezo to te paNa kema ghaTaze? kAraNa ke A arthaprAkaTyarUpa arthadharma zuM artha rahe tyAM sudhI rahe ? ke zuM indriyono vyApAra cAlu rahe tyAM sudhI rahe? ke jJAnanI jema kSaNikamAtra ja hoya? Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI svaprakAzakatAnI bAbatamAM taiyAyikanI sAthe carcA 189 jo prathama pakSa kaho to te barAbara nathI. kAraNa ke jyAM sudhI padArtha rahe tyAM sudhI jo arthaprAkaTyarUpa arthadharma rahevAvALo hoya to padArthane joIne turata ja baMdha karyuM che netrakamalanuM yugala jeNe evA purUSane sAkSAt paNe te padArthanI pratIti thavI joIe. kAraNa ke netrayugala baMdha thavA chatAM arthaprAkaTya rUpa je arthadharma che te to yAvadarthabhAvi (jyAM sudhI artha rahe tyAM sudhI rahevAvALo) che. mATe te arthadharma vidyamAna hovAthI tenA balathI purUSane arthabodha thavo joIe, paraMtu thato nathI, mATe A pakSa ucita nathI. jo bIjo pakSa kaho to te paNa ucita nathI. kAraNa ke indriyAdino vyApAra to jJAnanI utpattimA karAvavAmAM caritArtha che. tethI arthaprAkaTyane te indriyAdinA vyApAranI apekSA ghaTI zakatI nathI, have jo trIjo pakSa kaho to te paNa ucita nathI. jema jJAna kSaNika hovAthI utpanna thatAMnI sAthe ja naSTa thAya che. tema A arthaprAkaTya paNa eka kSaNamAtramAM ja utpanna thaI nAza pAmatuM hovAthI jJAnAtara vaDe jANavuM azakya che ane jo jJAnAntaravaDe jaNAya ema mAnazo to be-traNa kSaNanI avasthiti (sthiratA) mAnavAno prasaMga Avaze jethI kSaNikatA ghaTI zakaze nahI. tethI uparokta traNe pakSo dUSita hovAthI te arthaprAkaTyarU5 arthadharmanuM vedana jJAnAntaravaDe mAnavuM paNa nirdoSa nathI. A rIte arthaprAkaTyanuM vedanA koI paNa rIte yuktisidhdha sAbita thatuM nathI ke jethI arthApatti nAmanuM pramANa (jJAnano bodha karAvavAmAM) ullasita thAya, mATe arthapatti pramANa vaDe jJAna saMvedita thAya che AvA prakArano mImAMsakano A pakSa ucita nathI. paraMtu jJAna svayaM saMvedita che e ja pakSa ucita che. ____ atha yaugAH saMgirante - aho ! ArhatA: ! nAsmin mImAMsake varAke vyapAkRte'pi saMvedane svasaMvedanadohadaH pUrayituM pAryate / tathAhi - mAnaM, svAnyaprakAzyam, IzvarajJAnAnyatve sati prameyatvAd / yadevaM tadevaM, yathA ghaTaH / tathA cedam / tasmAttathA / samutpannaM hi jJAnamekAtmasamavetAnantarasamayasamutpadiSNumAnasapratyakSeNaiva lakSyate, na punaH svena, na caivamanavasthAvallerullAsaH / arthAvasAyivedanotpAdamAtreNaivArthasiddheH / taddhi padArthaparamArzasvabhAvamevetyutpanna-mAtrameva padArthaprathAmanoratharathasthitaM kRtArthayati pramAtAram ? arthajJAnajijJAsAyAM tu tatrA'pi jJAnamutpadyata eveti // have taiyAyiko kahe che ke he jeno ? A bIcArA mImAMsakane dUra karAye chate saMvedanamAM (jJAnamAM) svayaM saMveditA che. e vAtano tamAro manoratha pUrNa karavAne tamArA vaDe samartha thavAze nahI. kAraNa ke mImAMsakanuM khaMDana tamArA vaDe bhale karAyuM. paraMtu te Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 prathama pariccheda-sUtra-18 ratnAkarAvatArikA bIcAro hArI gayo che to paNa ame maiyAyiko tamAruM khaMDana karavAnA ja chIe. sArAMza ke bIcArA mImAMsakanI hAra thaI tethI tame jaino tamArA matanI siddhi thaI gaI che. Ama na samajI lezo. ame maiyAyiko tamArI vAtane toDavA samartha chIe. jJAna svayaM prakAzita thatuM ja nathI. te jJAna sadA svathI anya vaDe ja prakAzya che. tenI sidhdhi mATe anumAna pramANa A pramANe che - jJAna (pakSa), svathI anya vaDe ja prakAzya che (sAdhya), kAraNa ke IzvarIyajJAnathI anya hote chate prameya hovAthI (hetu), je je AvuM che (IzvarIyajJAnathI anya hote chate prameya che) te te tevuM che (svathI anyadvArA ja prakAzya che) jema ke ghaTa, = jema ghaTa IzvarIya jJAnathI anya ane prameya che mATe svathI anya evA pradIpAdivaDe ja prakAzya che. tevI ja rIte haiM = A jJAna paNa tathA = tevuM che arthAt IzvarIyajJAnathI anya ane prameya che, tAt = tethI = IzvarIyajJAnathI anya ane prameya hovAthI tathA = tevuM che. arthAt svathI anya vaDe ja prakAzya che. A anumAnathI jJAna svayaM saMvedita nathI e sidhdha thAya che. kAraNa ke utpanna thayeluM evuM A jJAna ekanA eka te ja AtmAmAM samavAya saMbaMdhathI turatanA bIjA ja kSaNe utpanna thayelA mAnasapratyakSazAnavaDe ja jaNAya che, paraMtu utpanna thayeluM te prathamasamayavartI jJAna svayaM potAnAvaDe jaNAtuM nathI. prathama samayavartI jJAna anattara dvitIya samayavartI jJAnavaDe saMvedita thAya che ema mAnavAmAM anavasthArUpI velaDInI utpatti ullAsa pAmatI nathI. kAraNa ke pramAtAne to ghaTa-paTAdi padArtho ja jANavA hoya che. tethI ghaTa-paTAdi padArthone jema dIpaka jaNAve che. eTale pramAtAnuM kAma pUrNa thaI jAya che. te pramAtAne dIpakane jANavAnI prAya: IcchA paNa thatI nathI. tenI jema padArthano nirNaya karAvanArA jJAnane utpanna mAtra karavAthI ja arthanI sidhdhi thaI jAya ja che. (pramAtAne je padArtha jANavo hato te padArtha jaNAI ja gayo) kAraNa ke utpanna thato dIpaka jema padArthane prakAzita karavAnA svabhAvavALo ja janme che. tevI ja rIte te prathama jJAna paNa padArthanA svarUpane jaNAvavAnA svabhAvavALuM ja janme che, tethI utpanna thatAMnI sAthe ja, utpattimAtrathI ja, padArthonI prathA (=prakAza thavA)nA manoratharUpI rathamAM beThelA pramAtAne te jJAna kRtArtha karI le che. arthAt A jJAna utpanna thatAMnI sAthe ja pramAtAne je ghaTapaTAdi parapadArtho jANavAnA manoratha hatA te dIpakanI jema pUrNa karI Ape che. eTale dIpakathI jema ghaTapaTa jaNAya che. eTale pramAtA potAnA kAryamAM lAgI jAya che, dIpakanuM jJAna karavA ubho raheto nathI, tevI ja rIte A jJAnathI ghaTa-paTAdi parapadArtho jaNAI jatAM pramAtA kRtArtha thaI jAya che, tene jJAnanuM jJAna karavAnI apekSA ja hotI nathI. mATe Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI svaprakAzakatAnI bAbatamAM naiyAyikanI sAthe carcA anavasthArUpI velaDI ullasatI ja nathI. chatAM kadAca padArthane jaNAvanArA A jJAnanuM paNa jJAna karavAnI jijJAsA pramAtAne thAya to jema ghaTa-paTane jaNAvanArUM A prathama jJAna thayuM tevI ja rIte te prathamajJAnane jaNAvanArUM dvitIya evuM jJAnanuM jJAna paNa thAya che. paraMtu te jJAnanuM jJAna thavAthI te tRpta (saMsRSTa) ja thaI jAya che. pachI tene jJAnanA jJAnanuM jJAna karavAnI apekSA hotI ja nathI ke jethI anavasthA Ave. pramAtAne ghaTa-paTa padArthonI jema jJAnanA jJAnanI kadAca jijJAsA thAya to te jJAnane jaNAvanArUM bIjuM jJAna thAya che. paraMtu tyArabAda to jijJAsA thatI nathI eTale virAma thAya che tethI tRtIya kSaNamAM jJAna thatuM ja nathI. tethI anavasthA AvatI nathI. ane prathamathI ja jijJAsA na hoya to jJAnane jaNAvanArUM dvitIyajJAna paNa thAya ja evo niyama nathI mATe anavasthA AvatI nathI. tethI ghaTapaTAdi padArthone jaNAvanArUM jJAna jijJAsA na hoya to aprakAzita ja rahe che. ane jo tene jANavAnI jijJAsA thAya to prathamasamayavartI jJAnano bodha dvitIya samayavartI jJAnavaDe thAya che paraMtu pachI jJAnadhArA AgaLa cAlatI nathI - A pramANe naiyAyiko kahe che. tadetadeteSAM matestaralatAM tanoti, prakaTitaprayoge pakSasyAnumAnena mAnakhaNDanAt / tathA ca tAvakAkUtena tatra hetoH kAlAtyayApadiSTatvaniSTaGkanAcca / tathAhi - vivAdAspadaM jJAnaM svasaMveditam, jJAnatvAt, IzvarajJAnavat / vAdyasiddhametannidarzanam, jainairIzvarasyAsvIkAreNa tajjJAnasya teSAmasiddheH iti cet ? tadacaturastram, anavadyavidyAvidyAdharIbandhurapariSvaGgasya puruSAtizeSavizeSasya khaNDaparazoH svIkArAt, triviSTapaghaTanalampaTapaTimnaH sakalAvalokanakauzalazAlina eva cAsya tiraskArAt / 191 vyarthavizeSyazcAtra hetu:, samarthavizeSaNopAdAnenaiva sAdhyasiddheH dhUmadhvajasiddhau dhUmavattve sati dravyatvAditivat / na hIzvarajJAnAdanyat svasaMviditamaprameyaM cAsti yadapohAya prameyatvAditi kriyate // jaina = te A taiyAyikonuM kathana, teonI matinI caMcaLatAne (asthiratAne) sUcave che, arthAt teonI mati kuSThita che ema jaNAya che. kAraNa ke teoe jaNAvelA prayogamAM (sAdhyaviziSTa evo) je pakSa che. te pakSanuM mAna (pramANapaNuM), pratispardhI evA anumAnavaDe khaMDita thAya che, ane tema thavAthI tamArA sidhdhAnta (=Akuta) vaDe tamArA te anumAnamAM rahelo tamAro hetu (pratispardhI anumAnavaDe) bAdhita thato hovAthI "kAlAtyayApadiSTa" arthAt bAdhitatva nizce thAya ja che. te A pramANe - jJAnane asvaprakAzaka kahenArUM tamArUM anumAna je pUrve kaheluM che te A rItanuM che - jJAnaM, Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 prathama pariccheda-sUtra-18 ratnAkarAvatArikA svIjapravA, phrezvarAnAnyatve sati prayatna, yathA iTa: | A anumAnamAM je sAdhya che tenA abhAvane sAdhanArU bIju pramANa jo maLatuM hoya to A anumAnano hetu kAlAtyayApadiSTa arthAt bAdhita kahevAya che - tamArA ja zAstra evA tarkasaMgrahamAM kahyuM che ke "yastha sAththAmAva: pramAntire nizcita:, = vAdhita che tamArA anumAnanuM sAdhya je svacapraznAzya che. teno je abhAva vasaMvevitam, te vasaMti paNe tamArA anumAnanA virodhI bIjA anumAna pramANavaDe sidhdha thAya ja che. te virodhI anumAna A pramANe che - jJAnaM (pakSa), vasaMvevitam (sAdhya), jJAna-At (hetu), rRkSarajJAnavat (daSTAnna). je koI jJAna che te avazya svasaMvedita ja hoya che kAraNa ke jJAna che mATe, IzvaranA jJAnanI jema. je je jJAna hoya che te te avazya svasaMvedita ja hoya che jema ke IzvaranuM jJAna. je je svasaMvedita nathI te te jJAnarUpa paNa nathI kema ke ghaTa, A rIte tamArA anumAnanA pratispardhI anumAna vaDe prathama anumAnanA sAdhyano abhAva siddha thAya che, mATe hetu bAdhita che. naiyAyika = tame jainoe upara je pratispardhI anumAna raju karyuM che temAM je A IzvarajJAnanuM daSTAna ApyuM che, te (ame maiyAyiko to Izvarane mAnatA hovAthI IzvarIyajJAnane paNa ame mAnIe chIe paraMtu) vAdI evA tamane jainone A dekhAta asidhdha (amAnya) che. kAraNa ke jainovaDe Izvara svIkArAyA na hovAthI te jainone te IzvaranuM jJAna paNa asidhdha che. tethI tame jaino tamane amAnya evuM dRSTAnta kema ApI zako ? jaino Izvarane mAnatA nathI tethI IzvarIyajJAnanuM udAharaNa na ApI zake tethI anumAna siddha thAya nahIM. jaina - naiyAyikonI uparokta vAta vyAjabI nathI, amanohara che kAraNa ke ame jaino Izvarane nathI svIkAratA ema nahI, paraMtu Izvara svIkArIe chIe ane tethI IzvarIyajJAna paNa ame svIkArIe chIe - mATe vAdI evA jainone asidhdha (amAnya) A dekhAtA nathI. paraMtu vAdI evA jainone sidhdha (mAnya) A dAnata che. phakta ame jaino Izvarane jagatkartA mAnatA nathI. Izvara che evuM to ame jeno mAnIe ja chIe. paraMtu teo jagatkartA che evuM tame mAno cho te ja ame nathI mAnatA mATe amane koI doSa nathI. paMktino zabdArtha A pramANe che- (nava=) koIpaNa jAtano doSa nathI jemAM evA, (vidyAnna) keLalajJAnarUpI, (vidyAdharIka) devInA, (vanyura=) manohara, (paridhvIka) AliMgana vALA, tathA (puruSas) sAmAnya purUSo karatAM, (pratithivizeSaca=) = atyaMta vizeSatAvALA arthAt lokottara evA, (ravAparo =) Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI svaprakAzakatAnI bAbatamAM naiyAyikanI sAthe carcA Izvarano, ame svIkAra karelo ja che. nirdoSa kevaLajJAnavALA ane lokottara evA Izvarane (paramAtmAne) ame jaino mAnIe ja chIe. phakta (triviSTapa=) traNa jagatanI, (ghaTana=) racanA karavAmAM, (hrampeTapaTina:=) atizaya Asakta paTutAvALA, ane sarva vastuone jovAnI kuzalatAvALA evA Izvarane tame je mAno cho te ja IzvaranuM khaMDana amane jainone iSTa che. jaganI racanA karatA hoya ane sarvajJa hoya evA ja Izvara amane amAnya che. paraMtu jagatanA akartA hoya ane sarvajJa hoya evA Izvara amane jainone ISTa che. tathA vaLI he naiyAyiko ! tame tamArA anumAnamAM je hetu raju karyo che, temAM je vizeSyapada che, te vyartha-nirarthaka che. eTale vyarthavizeSyavALo hetu A anumAnamAM che. kAraNa ke tamAre je sAdhya sAdhavuM che, te sAdhya sAdhavA mATe ekaluM vizeSaNa ja puratuM che - tamArUM anumAna A pramANe che. jJAnaM, svAmyaprAyam, phaizvarajJAnAkhyatve sati prameyAt dhavat / ahIM ''zvarajJAnAkhyatve kRti'" A pada vizeSaNa che, ane prameyAt e pada vizeSya che. A anumAnamAM samartha evuM ekaluM vizeSaNa je "zrvajJAnAcattAt'', che. tenuM ja jo upAdAna karazo, to tenA vaDe ja sAdhyanI sidhdhi thaI jAya che. to hetumAM ''prameyatvAt'" adhika pada mukavAnI jarUra zuM ? jema "parvata:, vadghimAn, dhUmAc, mahAnazavat, A anumAnamAM dhUmadhvaja (varti)nI sidhdhi karavAmAM dhUmavattva sati eTalo hetu purato hovA chatAM 'dhUmava satti dravyatvAt' Avo be padavALo hetu kahevAya to kyAMya paNa ativyApti AvatI na hovA chatAM nirarthaka vadhAre padano prayoga e hetune hetvAbhAsa banAve che tenI jema ahIM evI koI vastu IzvarIyajJAnathI anya hoya ane svayaM saMvedita hoya chatAM aprameya hoya to to te aprameyamAM AvatA vyabhicArane rokavA mATe "prameyatvAt" evA vizeSyanI AvazyakatA rahe, paraMtu svayaM saMvedita IzvarIyajJAnathI anya ane aprameya evI koI vastu che ja nahI ke jenA apoha mATe ''prameyatvAt'' pada mukavuM paDe, mATe vyarthavizeSyarUpa hetvAbhAsa che. 193 aprayojakazcAyaM hetuH, sopAdhikatvAt, sAdhanAvyApakaH sAdhyena samavyAptikaH khalUpAdhirabhidhIyate tatputratvAdinA zyAmatve sAdhye zAkAdyAhArapariNAmavat / kaH punasmAdhiratra sUkSmakSairIkSARR? vRtti cet - 3cyate - niviGajJaDiman ! nahimatakSaLaH / tathAhi - IzvarajJAnAnyatve prameyatve satyapi yadeva jaDimapAtraM pAtrAdi tadeva svasmAdanyenaiva prakAzyate / svaprakAze paramukhotprekSitvaM hi jaDasya lakSaNam / na ca jJAnaM jaDasvarUpam - iti siddhaM sAdhanAvyApakatvaM jADyasya / sAdhyena samavyAptikatvaM cAsya spaSTameva, jADyaM vihAya svaprakAzAbhAvasya taM ca tyaktvA jADyasya kvacidapyadarzanAditi // 2 - Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 prathamapariccheda-sUtra-18 ratnAkarAvatArikA tathA vaLI tamArA anumAnamAM mukAyelo "zvarajJAnAnyatve sata prayatna' evo je tamAro hetu che. te aprayojaka che eTale ke A hetu sAdhyano asAdhaka che. kAraNa ke te hetu upAdhivALo che. je je hetu upAdhivALA hoya che te te hetu vyApyatvAsidhdha hetvAbhAsa kahevAya che mATe vyabhicArI hovAthI sAdhyano asAdhaka eTale aprayojaka bane che. prazna - upAdhi eTale zuM? upAdhinuM lakSaNa zuM? amArA hetumAM kaI upAdhi che ke je upAdhithI A hetu vyApyatvAsidhdha ane aprayojaka bane che ? uttara :- sAdhananI sAthe je avyApaka hoya ane sAdhyanI sAthe je samavyApaka hoya te kharekhara upAdhi kahevAya che. nyAyadarzananA tarkasaMgrahamAM paNa tenuM lakSaNa kahyuM che ke sAdhyavyApalve sati sAdhanA vyApArve 35fdhaH miyitte . koI paNa anumAnamAM pakSa-sAdhya-hetu ane daSTAnna A cAra aMgo hoya che. te cAra uparAMta pAMcamI vastu tenA khaMDana mATe jo maLI Ave ke je vastu sAdhyanI sAthe sarvatra vyApaka hoya ane sAdhananI sAthe hoya ane na paNa hoya arthAt avyApaka hoya to te pAMcamI vastu te maLI AvI te upAdhi kahevAya che. jo AvI pAMcamI vasturUpa upAdhi maLatI hoya to hetu upAdhivALo banavAthI hetvAbhAsa kahevAya che. jema ke mitrA nAmanI eka strI che. je strIne kula ATha putro che. temAMnA sAta putro kRSNavarNavALA (zyAma) che. ane AThamo putra zvetavarNavALo gaura che. chatAM sAta putranA daSTAntathI AThamAne zyAmapaNAnI sidhdhi karanAruM anumAna A pramANe che. sa: aSTama: putraH (pakSa), zyAma: = (sAdhya), taputratvAn hetu, paputravat (dAta) te AThamo putra zyAma che, kAraNa ke te mitrAno putra hovAthI, zeSaputronI jema ityAdi anumAnamAM taputratva vigere hetuvaDe zyAmava sAdhya sAdhavAmAM "zAkAdiAhAra pariNAma" jema upAdhi kahevAya che, tema ahIM paNa tamAro hetu upAdhivALo che. ahIM taputratva rUpa sAdhanatvadharmathI avacchinna evuM zyAmatvasAdhya jyAM jyAM (sAtaputromAM) che tyAM tyAM zAkAdiAhAra pariNAma svarUpa upAdhi che ja, kAraNa ke tevA prakAranA zAkAdinA AhAro karyA che. to ja te sAta putro zyAma thayA che. tethI A upAdhi sAdhanAvaccinnasAdhyavyApaka banI. tathA jyAM jyAM taputratva sAdhana varte che tyAM tyAM sarvatra zAkAdi AhAra pariNAma hoya ja evo niyama nathI. kAraNa ke sAta putromAM taputratva paNa che ane zAkAdi AhArapariNAma paNa che. jyAre AThamA putramAM taputratva che paraMtu zAkAdi AhAra pariNAmano viraha che. mATe A upAdhi sAdhananI sAthe avyApaka paNa banI. tethI hetu vyApyatvAsidhdha thavAthI hetvAbhAsa thayo. tevI ja rIte jJAna Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI svaprakAzakatAnI bAbatamAM taiyAyikanI sAthe carcA 195 vanyaprArtham evuM taiyAyikonuM je anumAna che te paNa upAdhivALuM hovAthI vyApyatAsidhdha hetvAbhAsavALuM che. prazna :- he jeno ! ati sUkSma dRSTivALA evA tamArAvaDe amArA A anumAnamAM kaho to kharA ke kaI upAdhi jovAya che? uttara :- atizaya gADha jaDatAvALA he murkha? "jaDatA" lakSaNavALI upAdhi tArA anumAnamAM Ave che. A upAdhi sAdhanAvyApaka paNa che ane sAdhyavyApaka paNa che. te A pramANe - tamArA anumAnamAM "rUzvarajJAnAnyatve sati prayatna' evo je hetu (sAdhana) che, tenI sAthe naDatva e upAdhi avyApaka che. arthAt A hetu jyAM jyAM hoya tyAM tyAM sarvatra naDatva hoya ja evo niyama nathI - IzvarIya jJAnathI anya evAM prameya je jaDimatAnA AdhArabhUta (ghaTa-paTa vigere) pAtrAdi che, te ja padArtho sva sivAya anyavaDe prakAzita thAya che. kAraNa ke potAnA prakAzamAM bIjAnuM mukha dekhavuM (bIjAnI apekSA rAkhavI) e ja jaDatAnuM lakSaNa che ane jJAna kadApi jaDasvarUpa che ja nahI. A pramANe jaDatA nAmanI upAdhi sAdhananI sAthe avyapAka sidhdha thaI. sArAMza e che ke IzvarIya zAnathI anya hote chate prameyapaNuM ghaTapaTAdi pAtromAM paNa che ane ammadIyAdijJAnamAM paNa che. kAraNa ke jema ghaTapaTAdi pAtro IzvarIyajJAnathI anya paNa che ane prameya paNa che, tevI ja rIte asmadIya-yuSmadIyajJAna paNa IzvarIyajJAnathI anya paNa che ane prameya paNa che. eTale hetu (sAdhana) bannemAM varte che. chatAM jaDatArUpa upAdhi phakta ghaTapaTAdi pAtromAM ja varte che. asmadIya ane yudhdhadIyajJAnamAM e upAdhi vartatI nathI, kAraNa ke jJAna sadA caitanyasvarUpa che jaDasvarUpa nathI.mATe A upAdhi sAdhananI sAthe rahevAvALI paNa che ane nahI rahevAvALI paNa che, tethI sAdhanA vyApaka che ema siddha thAya che. A - tathA A upAdhi sAdhyanI sAthe samavyApaka paNa che e vAta atyaMta spaSTa ja che. je je padArtho svathI anyavaDe prakAzya hoya che. te padArtho niyamAM jaDa ja hoya che. A vAta prasidhdha ja che kAraNa ke jaDane tyajIne svaprakAzAbhAva kyAMya dekhAto nathI ane te svaprakAzAbhAvane choDIne jaDatA kyAMya paNa dekhAtI nathI. tethI jyAM jyAM sAdhya (svA prakAzyatva) hoya che tyAM tyAM jADayapaNuM hoya ja che ethI sAdhyavyApakatA sidhdha thaI.A pramANe zAkAdiAhArapariNAma jema upAdhi kahevAya tema A jaDatA paNa sAdhyavyApaka ane sAdhanAvyApaka hovAthI upAdhi bane che. ane upAdhivALo hetu thavAthI tamAro hetu vyApyatvAsidhdha thayo chato sAdhya mATe sAdhavA asamartha (aprayojaka) bane che. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-18 ratnAkarAvatArikA yaccoktaM samutpannaM hi "jJAnamekAtmasamavetaM " ityAdi tadapi nA'vitatham / itthamarthajJAnatajjJAnayorutpadyamAnayoH kramAnupalakSaNAt / AzUtpAdAdatra kramAnupalakSaNam, utpalapatrazatavyatibhedavaditi cet ? tadacAru, jijJAsAvyavahitasyArthajJAnajJAnasyotpAdapratipAdanAt / na ca jijJAsAsamutpAdyatvaM saMvedanAnAM saGgacchate / ajijJAsiteSvapi yogyadezeSu gocareSu tadutpAdapratIteH / na cAyogyadezamarthajJAnam, AtmasamavetasyA samutpAdAt iti jijJAsAmantareNaivArthajJAne jJAnopAdaprasaGgaH / bADhamutpadyatAM nAmedam, ko doSa: ? iti cet - nanvevameva tajjJAnajJAne api aparajJAnotpAdaprasaGgaH - tatrA'pi caivamevAyam - ityaparAparajJAnotpAdaparamparAyAmevAtmano vyApArAd na viSayAntarasaMcAra: syAt - iti na jJAnasya jJAnAntarajJeyatApi yuktimArgamavagAhate // 18 // 196 tathA vaLI tame je pUrve kahyu ke "padArthanuM prathama je jJAna thAya che. te jJAna tenA te ja AtmAmAM samayAntare samavAya saMbaMdhathI thanArA bIjA jJAnavaDe prakAzita thAya che" ityAdi tamArAvaDe je kahevAyuM, te paNa avitatha (satya) nathI kAraNa ke A pramANe prathama arthajJAna thatuM hoya, ane tenI pachI te (arthajJAna)nuM jJAna utpanna thatuM hoya, ema kramazaH banne zAno utpanna thatAM hoya evo krama dekhAto nathI. - naiyAyika : :- prathama arthajJAna thAya che, tyArabAda te arthajJAna kevuM che ? ema jANavAnI jijJAsA pramAtAne thAya che. pachI ja arthajJAnanuM jJAna thAya che. A pramANe (1) arthajJAna, (2) arthajJAnanA jJAnanI jijJAsA ane (3) arthajJAnanuM jJAna kramazaH ja thAya che paraMtu Azu (jaldI jaldI vegapUrvaka) utpanna thatuM hovAthI A traNamAM rahelo krama tamane dekhAto nathI. jema uparA upara goThavelAM so kamalapatro bhAlAnI aNIthI vidhatAM eka pachI eka parNa vIMdhAvA chatAM sAthe ja vIMdhAyAM hoya ema jaNAya che paNa temAM rahelo krama jaNAto nathI chatAM te traNemAM krama nathI ema nahIM tema ahIM paNa samajavuM. = jaina :- (tamArA bacAvanI) te vAta anucita che. kAraNa ke prathama arthajJAna thayA pachI pramAtAne te arthajJAna kevuM che ? ema jANavAnI jijJAsA thAya to ja pachI arthajJAnanuM jJAna thAya che, ema tame upara jaNAvo cho, eTale jijJAsA che vyavahita jemAM (vacce jemAM) evuM arthajJAna ane tajjJAna (arthajJAnanuM jJAna) utpanna thAya che evuM tamArA vaDe pratipAdana karAtuM hovAthI AzutpAda ghaTI zakato nathI. kAraNa ke je be vastunI vacce trIjI vastunI vyavadhAnatA thatI hoya teno AzUtpAda hoI zake ja nahI. mATe krama dekhAvo ja joIe. paraMtu krama dekhAto nathI. mATe samayAntaranA jJAnavaDe arthajJAna prakAzita thAya che A vAta ThIka nathI. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI svaprakAzakatAnI bAbatamAM naiyAyikanI sAthe carcA tathA vaLI arthajJAnane jANavAnI jijJAsA pramAtAne thAya to ja tajjJAna utpanna thAya che A vAta paNa anucita che kAraNa ke saMvedano (jJAno)nuM jijJAsAvaDe ja utpadyamAnapaNuM paNa ghaTI zakatuM nathI. kAraNa ke jijJAsA na hoya to paNa yogyadezamAM rahelA (indriyothI jANI zakAya evA dezamAM rahelA) viSayomAM te jJAna utpanna thatuM dekhAya che. jema ke ApaNe jyAM beThA hoIe tenI AjubAju nikaTamAM azuci (viSTA) paDelI hoya to tene jovAnI ke tenI durgaMdha suMghavAnI jijJAsA koInI hotI nathI chatAM paNa cAkSuSa ne ghrANaja jJAna thAya che. mATe jijJAsA thAya to ja arthajJAnanuM jJAna thAya che A dalIla paNa yuktirikta che. tathA have kadAca tame naiyAyiko ema kaho ke jijJAsA vinA azuci Adi viSayamAM jJAna avazya utpanna thAya che paraMtu je je yogyadezastha viSayanuM jJAna hoya che. tyAM ja jijJAsA vinA jJAna thAya che. jyAre A arthajJAna to ayogyadezastha che. mATe jijJAsAvaDe ja thAya che. A pramANe naiyAyikonuM kahevuM paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke A arthazAna paNa ayogyadezastha nathI paraMtu yogyadezastha ja che. kAraNa ke arthajJAna AtmAmAM ja samavAyasaMbaMdhathI samaveta evuM A utpanna thAya che AtmAthI dUra kSetramAM jJAna utpanna thatuM nathI. mATe yogyadezastha ja che. tethI jijJAsA vinA ja arthajJAnane viSe jJAnotpatti thAya che. 197 naiyAyika - sArUM, jo vinA jijJAsAthI arthajJAnanuM jJAna utpanna thatuM hoya to bhale ema utpanna thAo - temAM amane zuM doSa che ? arthAt jijJAsA vinA prathama arthazAna, ane pachI turata ja te arthajJAnanuM jJAna utpanna thAo, ame ema mAnIzuM, tethI zuM doSa AvI javAno che ? jaina - jo ema thAya to anavasthAdoSa Avaze, paraMparA cAlavAthI tajjJAnanuM jJAna utpanna karavAmAM aparajJAnanI utpattino prasaMga Avaze, tyAM paNa ema ja aparajJAna utpanna thaze. A pramANe apara-apara jJAnadhArAnI ja utpattinI paraMparA cAlatAM, temAM ja A AtmAno vyApAra cAlu rahevAthI bIjA koI paNa viSayano bodha karavAnuM zakya banaze nahI. mATe anavasthA doSa paNa Avaze ane A AtmA viSayAntarane jANavAmAM asamartha paNa banaze mATe A arthazAna jJAnAntarathI gamya che. A vAta jarA paNa yuktimArgane sparzatI nathI, tethI jJAna svayaMprakAzaka ja che. ema mAnavuM joIe. / / 18 / pramANaM vivicyAsyaiva prAmANyasvarUpaM dharmamAviSkurvanti - Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 prathamapariccheda-sUtra-19-20 ratnAkarAvatArikA pramANanuM vivecana karIne have A pramANamAM rahelI je pramANatA che. te pramANatA svarUpa je dharma che. tenuM nirUpaNa granthakArazrI jaNAve che - jJAnasya prameyA'vyabhicAritvaM prAmANyam // 19 // pramIyamANArthA'vyabhicaraNazIlatvaM yajjJAnasya tat prAmANyamityarthaH // 19 // taditarattvaprAmANaNyam // 20 // tasmAt prameyAvyabhicAritvAt, itarat prameyavyabhicAritvam aprAmANyaM pratyeyam / prameyavyabhicAritvaM ca jJAnasya svavyatiriktAgrAhyApekSayaiva lakSaNIyam, svasmin vyabhicArasyAsambhavAt / tena sarvaM jJAnaM svApekSayA pramANameva, na pramANAbhAsam / bahirApekSayA tu kiJcit pramANam, kiJcit pramANAbhAsam // 20 // prameyanI sAthe AvyabhicArIpaNuM e ja jJAnanuM pramANapaNuM samajavuM 19 tenAthI ItarapaNuM (prameyanI sAthe vyabhicArIpaNuM) te apramANapaNuM samajavuM 20. TIkartha :- sva-paravyavasAyi evuM je jJAna che te pramANa kahevAya che. paraMtu jJAnamAM rahelI yathArthatA ane ayathArthatA e pramANatA ane apramANatA kahevAya che. zaktimAM zuktinuM je jJAna thAya che. te pramANatAvALuM kahevAya che. A ja vAta TIkAmAM AcAryazrI spaSTa kare che ke - pramIyamANa evA padArthanI sAthe jJAnanuM je avyabhicArisvabhAvapaNuM che. tene ja prAmANya kahevAya che, ane tenAthI itara eTale prameyanI sAthe AvyabhicAripaNAthI Itara evuM prameyanI sAthe je vyabhicAripaNuM che. te aprAmANya kahevAya che ema jANavuM, ahIM eka vAta spaSTa karavA jevI che ke sva ane para ema ubhayane jaNAvanArUM jJAna che, tethI jJAnanuM prameya sva (jJAna pote ja) ane para eTale ghaTa-paTAdi padArtha ema ubhaya (prameya) kahevAya che. jema dIpaka prakAzaka hote chate svano ane parano ubhayano prakAzaka che, tema jJAnamAM paNa sva ane para ema ubhayanuM prakAzapaNuM samajavuM. koI paNa jJAno sva (prameya)ne jaNAvavAmAM sadA avyabhicArI ja hoya che. kAraNa ke jJAna pote potAne jaNAve emAM jaNAvanAra paNa jJAna che. ane jANavA lAyaka paNa jJAna ja che. Ama eka ja hovAthI kadApi vyabhicAra Avato nathI. tethI mULasUtramAM "prameyanI sAthe vyabhicArIpaNuM te apramANatA" evuM ame je 20mA sUtramAM kahyuM che. te be prakAranA (sva-parAtmaka) prameyamAMthI jJAnathI vyatirikta evA grAhya (para)nI apekSAe ja mAtra samajavuM. kAraNa ke potAnAmAM potAnI apekSAe vyabhicAra saMbhavI zakato nathI. tethI Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI pramANatA apramANatAnuM nirUpaNa 199 jJAnamAM jo svanI apekSAe vyabhicAra-avyabhicAranI vicAraNA karIe to sarve paNa jJAno svanI apekSAe to avyabhicArI arthAt pramANa ja siddha thAya che. koI paNa jJAna kadApi svanI apekSAe pramANAbhAsa thatuM ja nathI paraMtu bAhya evA ghaTa-paTAdi zeyapadArthonI apekSAe ja koI jJAna yathArtha hoya to pramANa bane che, ane koI jJAna ayathArtha hoya to apramANa bane che. mATe sUtramAM "prameyApekSayA" ema sAmAnya kahyuM hovA chatAM svamAM vyabhicArano asaMbhava hovAthI para evA ghaTapaTAdi grAhyanI apekSAe ja prAmANya ane aprAmANya samajavuM. 19-2oll athotpattau svanizcaye ca jJAnAnAM svata eva prAmANyam, aprAmANyaM tu parata eva yajjaiminIyAH jaguH, tad nirAkurvanti - jJAna e dharmI che, ane te jJAnamAM rahelI pramANatA tathA apramANatA e banne jJAnanA dharmo che. jo pramANatAdharmavALuM jJAna hoya to te jJAna pramANa kahevAya che, ane apramANatAdharmavALuM jo jJAna hoya to te jJAna apramANa kahevAya che. eTale have te jANavuM Avazyaka che ke jJAnAtmakadharmImAM pramANatA ane apramANatArUpa dharmo konAthI utpanna thAya che ? ane konAthI jaNAya che? arthAt pramANatA ane apramANatAnI utpatti ane jJapti konAthI thAya ? zuM svathI ja thAya che ke parathI thAya che? A bAbatamAM vAdIonA mato ghaNA judA-judA che, tethI granthakArazrI A sUtra 21 thI A vAta vadhAre spaSTa karavA mAMge che - jJAnAtmakadharmI pramANatAdharma apramANatAdharmI utpatti utpatti zami utpatti utpatti jJapti mi svathI ? ke 1 parathI ? 2 svathI ? ke 3 parathI ? 4 - parathI ? svathI ? ke svathI ? ke parathI ? upara kahelA ATha bhAMgAothI A tattvano ApaNe vicAra karIe. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 prathamapariccheda-sUtra-21 ratnAkarAvatArikA A bAbatamAM jaiminIono mata A pramANe che - jJAnono pramANatAnAmano dharma utpattimAM ane svanizcayamAM (jJaptimAM) svathI ja hoya che. vaLI apramANatA nAmano dharma parathI ja hoya che. eTale uparokata citrane anusAre 1-3-6-8 ema cAra bhAMgA hoya ane 2-4-5-7 A cAra bhAMgI na hoya ema jaiminIo kahe che. tenuM nirAkaraNa (khaMDana) karatAM AcAryazrI jaNAve che ke - tadubhayamutpattau parata eva, jJaptau tu svataH paratazca // 21 // sutrArtha - te ubhaya (pramANatA ane apramANatA) utpattimAM parathI ja hoya che, paraMtu jJaptimAM svathI ane parathI ema bannethI hoya che. 21 atra lyablope paJcamI paraM svaM cApekSyetyarthaH / jJAnasya hi prAmANyamaprAmANyaM ca dvitayamapi jJAnakAraNagataguNadoSasyaM paramapekSyotpadyate / nizcIyate tvabhyAsadazAyAM svataH, anabhyAsadazAyAM tu parata iti / tatra jJAnasyAbhyAsadazAyAM prameyAvyabhicArI, taditaraccAtmIti' prAmANyAprAmANyanizcayaH saMvAdakabAdhakajJAnamanapekSya prAdurbhavan svato bhavatItyabhidhIyate / anabhyAsadazAyAM tu tadapekSya jAyamAno'sau parata iti // A sUtramAM parata:, svata:, ane paraMta:, A traNe padomAM je paMcamI vibhiktanA arthamAM tal pratyaya Avelo che. te cam (vajyA nA AdezabhUta evA ya) no lopa thaye chate Avela che. ahIM pANinI vyAkaraNamAM jene pu kahevAya che tene ja siddhahemamAM yam kahevAya che. sidhdhahema vyAkaraNa sUtra 3-2-154 thI vatva no vapU Adeza, tene adhyAhAra-gamya banAve chate 15: vadhAre sUtra 2-2-74 thI karmavAcI nAmane paMcamI Ave che. pANinI vyAkaraNamAM jene cam kahevAya che tene ja sidhdhahemamAM thar kahevAya che, tethI ahIM apekSya evuM pratyayAnta kRdanta gamya che, tethI "para ane svanI apekSAe" evo artha jANavo. paMcamI vibhaktinA arthamAM taddhitano tat pratyaya thayelo che. 1. ahIM tatirA irUti, athavA vitaraDyAti ta, Avo pATha hovo joIe, kaI kalpIe to huM (jJAna) prameyanI sAthe AvyabhicArI chuM ke prameyanI sAthe vyabhicArI chuM. te pramANatA apramANatAno nirNaya abhyAsadazAmAM svataH thAya che, evo artha saMgata thAya che. athavA te jJAna prameyanI sAthe AvyabhicArI che ke prameyanI sAthe vyabhicArI che. evo te pramANatA apramANatAno nirNaya abhyAsa dazAmAM svataH thAya che ema artha saMgata lAge che. rAtri rUti Avo pATha azudhdha hoya ema samajAya che. lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRta vidyAmaMdira taraphathI prakAzita thayela pustakamAM paNa pRSTha 110 nI phuTanoTamAM A pAThane badale pratIti (mupA=mukita-pAvAntara rUpe) Apela che. tattva kevilagamya samajavuM. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI pramANatA ane apramANatAmAM mImAMsakanI sAthe carcA 201 jJAnanI pramANatA ane apramANatA ema banne paNa jJAnanA kAraNabhUta evA padArthamAM rahelA guNa-doSAtmaka paranI apekSAe ja utpanna thAya che. paraMtu abhyAsadazAmAM svataH jaNAya che ane anabhyAsadazAmAM svataH jaNAtI nathI paNa parathI jaNAya che. jema ke dUra dUra paDelA ane camakatA padArthane joIne "3 ranatam" AvA prakAranuM jJAna utpanna thayuM, paraMtu sAme dekhAto te para padArtha jo kharekhara rajata ja hoya to A jJAna pramANatAvALuM kahevAya ane sAme dekhAto te ja padArtha jo zukti hoya, ane A rajata che evuM jJAna thayuM hoya to te ja jJAna apramANatAvALuM kahevAya che. vaLI dUra dUra khuNAmAM goLa vaLIne paDelA padArthane joIne "dira" AvuM jJAna utpanna thayuM paraMtu te khuNAmAM paDelo padArtha khare khara sarpa ja hoya to jJAna pramANe prameya hovAthI A jJAna yathArthatAvALuM (pramANatAvALuM) kahevAya che. ane jo raju hoya to jJAna pramANe prameya na hovAthI ayathArthatA (apramANatA) vALuM kahevAya che. A pramANe utpanna thayelA koI paNa jJAnanI pramANatA ane apramANatA para (evA prameya)ne AzrayIne ja utpanna thAya che. paraMtu abhyAsadazA hoya to prameya jotAM ja A rajata che ke A sarpa che te jJAnanI pramANatA svataH ja jaNAI jAya che. paraMtu tevA prakAranI abhyAsadazA na hoya to "A rajata che" ema jANyA pachI tene hAthamAM laI barAbara cakAsIe, anubhavIne batAvIe, vepArI pAse tenAthI mAla kharIda karavA jaIe ane A prasaMgomAM koI jAtanI takalIpha na paDe to te sAdhakajJAnathI "meM rajata jANyuM" te barAbara hatuM ema nakkI thAya che. ane uparokta badhA prasaMgomAM pAchA paDIe, rajatanAM nANAM na upaje to tevA bAdhakajJAnathI "meM rajata jAyuM hatuM te barAbara nathI ema nakkI thAya che. eTale abhyAsadazAmAM sAdhakabAdhakajJAnathI pramANatA ane apramANatA jaNAya che. A pramANe jJAnanuM prameyanI sAthe AvyabhicArIpaNuM che ke tenAthI Itaratu = ItaraprameyanI sAthe vyabhicArIpaNuM che, ema banne pramANatA tathA apramANatAno nizcaya tenA sAdhaka-bAdhaka jJAnanI apekSA rAkhyA vinA ja abhyAsadazAmAM pragaTa thato hovAthI svataH jaNAya che ema kahevAya che ane anabhyAsadazAmAM te sAdhaka-bAdhaka jJAnanI apekSA rAkhIne ja utpanna thato A nizcaya parathI jaNAya che ema kahevAya che. A pramANe phalitArtha jANavo. koSTaka pramANe utpattimAM 2/6 ane jJaptimAM abhyAsadazAmAM 3/7 ane anabhyAsadazAmAM 4/8 bhAMgA hoya che. jJAnanI pramANatA ane apramANatAnI utpatti ane jJaptinI bAbatamAM uparokta vAta saMpUrNa satya che. chatAM vAdIo temAM vivAda sarjI che. te have samajAve che. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 prathamapariccheda-sUtra-21 ratnAkarAvatArikA atraivaM mImAMsakA mImAMsAmAMsalatAM darzayanti - svata eva sarvathA pramANAnAM prAmANyaM pratItikoTimATIkate / tathAhi - tadutpattipraguNA guNAH pratyakSeNa anumAnena vA mIyeran / yadi pratyakSeNa tat kimaindriyeNa atIndriyeNa vA / naindriyeNa, atIndriyendriyAdhikaraNatvena teSAM tadgrahaNAyogyatvAt / nApyatIndriyeNa, tasya cAruvicAragocaracariSNutvAbhAvAt / anumAnena tAn niraNeSmahIti cet - kutastatra niyamanirNayaH syAt / na pratyakSAd, guNeSu tatpravRtteH parAstatvAt / tathA ca - "dvisstthsmbndhsNvittinekruuyprvednaat' (pramANavArtikAlaGkAra), nApyanumAnAt, tata eva tanizcitAvitaretarAzrayasya, tadantarAt punaranavasthAyAH prasakteH / tato na guNAH santi kecit / iti svarUpAvasthebhyaH eva kAraNebhyo jAyamAnaM tat kathamutpattau parataH syAt ? / ahIM mImAMsakadarzanakAro potAnI mImAMsA (budhdhi)nI mAMsalatAne ( pAMca mAva: = mAMsanatA = puSTine - atirekatAne) A pramANe batAve che ke pramANa jJAnonI pramANatA sarvathA svathI ja pratIta thAya che, eTale ke sarve paNa pramANajJAno utpattimAM ane jJAtimAM ema bannemAM sarvathA svathI ja pratItikoTine pAme che, parathI nahIM te A pramANe - pramANabhUta evA jJAnomAM rahelI apramANatA ke pramANatA para evA (parapadArthanI sAthe vyabhicAritArUpa ane avyabhicAritArU5) doSa ke guNane AzrayI utpanna thAya che, ema jaino je mAne che te vyAjabI nathI, kAraNa ke te pramANabhUta jJAnomAM rahelI pramANatAnI utpatti karavAmAM tatpara evI vyabhicAritA ane abhicAritA rUpa doSo ke guNo zuM pratyakSavaDe jaNAya che ? ke anumAnavaDe jaNAya che? jo te doSo ane guNo pratyakSapramANa vaDe jaNAtA hoya to paNa zuM indriyajanyapratyakSavaDe jaNAya che ke atIndriyapratyakSavaDe jaNAya che ? have jo indriyajanya pratyakSavaDe A doSa-guNo jaNAya che ema kaho to te ucita nathI. kAraNa ke zarIramAM pugalanI banelI A dravyendriyo be prakAranI che. eka je bahAra AkArarUpe dekhAya che te, ke jenuM nAma bAhya nivRtti dravyandriya che ane bIjI zarIranI aMdara che ke je aMgulanA asaMkhyAtamA bhAganA AkAranI che ane viSayane jANe che te atyaMtaranivRtti dravyendriya kahevAya che. A bannemAM je bAAnivRttidravyendriya che te bAhyaindriyo bhale indriyajanya pratyakSathI dekhAya che paraMtu vyabhicAritA ane avyabhicAritAnuM jANapaNuM utpanna karanArA doSa-guNo temAM rahetA nathI kAraNa ke te indriyo atyaMtara indriyonI rakSA puratI ja che. tenAthI jJAna thatuM nathI ane je atyaMtaranivRtti dravyandriyo che te aMdara hovAnA kAraNe atIndriya che ane guNo temAM vase che. te atyaMtara indriyo ja viSayonuM jJAna kare che. eTale viSayonI yathArthatA Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI pramANatA ane apramANatAmAM mImAMsakanI sAthe carcA ane ayathArthatAnuM jANapaNuM utpanna karanArA guNo atyaMtara indriyomAM vase che paraMtu te atyaMtara nivRtti dravyendriyo zarIranI aMdara hovAthI lokonI bAhyendriyo vaDe adRzya hovAthI atIndriya che. mATe atIndriya evI atyaMtara nivRtti dravyendriyo che adhika2Na jenuM evA guNo, te bAhyaindriya janyapratyakSavaDe grahaNa karavAne ayogya che. sArAMza ke guNo atyaMtara indriyomAM vase che. te atyaMtara indriyo aMdara hovAthI atIndriya che mATe tagataguNo paNa atIndriya ja che. tethI indriyajanya pratyakSathI grahaNa thavAne ayogya che. have atIndriyapratyakSavaDe te guNo grAhya che ema jo jaino kahe to te paNa ucita nathI, kAraNa ke atIndriya pratyakSa (kevaLajJAna) A saMsAramAM che ja nahI. (mImAMsako kevaLajJAna-sarvajJAna-atIndriya pratyakSa svIkAratA nathI. juo A ja graMthano pariccheda-2 sUtra 23 nI ratnAkarAvatArikATIkA). je atIndriyapratyakSa jaino mAne che te kevaLajJAnanuM astitva manohara vicAronA viSayamAM saMcaravAnA abhAvavALuM ja che. arthAt kevaLajJAnanuM astitva ja nathI. (to pachI tenAthI guNo jaNAya che A vAta to AkAzapuSpanI jema asaMbhavita ja che). 203 have jo A guNo anumAnathI jaNAya che ema jaino kahe to ame teone puchIe chIe ke guNone jaNAvanArUM je anumAna tame raju karazo te anumAnamAM sAdhya-sAdhananA sahacAranA (vyAptinA) niyamano nirNaya tame konA vaDe karazo ? jema parvatamAM vahnisAdhyane sAdhanArA dhUmahetunA sahacAra (vyApti)nA niyamano nirNaya pratyakSapramANathI mahAnasamAM prathama joyelo che, to ja anumAna karI zakAya che. tenI jema guNonuM jJAna je anumAnathI karazo te anumAnamAM sAdhya-sAdhananI vyApti kayA jJAnavaDe karazo ? vyAptinuM jJAna pratyakSapramANathI ame karIzuM ema jo kahezo to te ucita nathI. kAraNa ke te anumAnamAM tame je hetu mukazo te to kadAca indriyagocara haze to pratyakSathI jaNAze paraMtu sAdhya je guNo che, te atIndriya evI atyaMtara indriyorUpI adhikaraNamAM vartatA hovAthI te guNomAM te pratyakSa pramANanuM khaMDana hamaNAM ja ame karyuM che. sArAMza ke sAdhya-sAdhana banne pratyakSathI grAhya hoya to ja vyApti pratyakSathI thaI zake. ahIM sAdhya evA guNo pratyakSa na hovAthI pratyakSapramANathI vyApti thaze nahI. pramANavArtikaalaMkAra nAmanA granthamAM kahyuM che ke "bemAM rahenArA saMbaMdhano bodha ekapadArthanA rUpane jANavAthI thato nathI" mATe phakta hetu indriyagrAhya hovA chatAM vyApti indriyagrAhya thaze nahIM. Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 prathamapariccheda-sUtra-21 ratnAkarAvatArikA have A vyAptijJAna anumAnapramANathI thAya che. ema jo tame jaino kahezo to te ja anumAnathI te vyAptino nizcaya thAya ema ja kahezo to ItaretarAzrayadoSa Avaze ane tenA karatAM anya anumAnathI vyAptijJAna thAya che. ema jo kahezo to te anya paNa anumAna ja hovAthI tenI vyAptinuM jJAna ItarAnumAnathI karatAM anavasthAdoSanI Apatti sAvaze. maDI anyad grAmaM = grAmAntaram sebha thAya che, tema anyat tad iti tadantaram - tasmAt - tadantarAt anya a te anumAna, tenA thI. mevo samAsa tathA artha 42vo. A pramANe pratyakSa ke anumAna koI pramANathI guNo sidhdha thatA nathI, tethI guNa nAmanA koI padArtho ja nathI. to pachI jJAnamAM rahelI pramANatA parathI utpanna thAya che ema kema kahevAya ? mATe svarUpa avasthAvAlA - eTale jJAnAtmaka potAnA svarUpe rahelA kAraNomAMthI utpanna thatuM te jJAna utpattimAM parathI (guNothI) thAya che. arthAt pramANatA parathI utpanna thAya che ema kema kahevAya? mATe pramANabhUtajJAnonI pramANatA utpattine AzrayI svataH ja che. paraMtu parataH nathI. jeno je parataH pramANatAnI utpatti mAne che, te uparanI dalIlothI ucita jaNAtuM nathI. nizcayastu tasya parataH kAraNaguNajJAnAt, bAdhakAbhAvajJAnAt saMvAdivedanAd vA syAt ? tatra prAcyaM prakAraM prAgeva prAsthAma, guNagrahaNapravINapramANaparAkaraNAt / dvitIye tu, tAtkAlikasya kAlAntarabhAvino vA bAdhakasyAbhAvajJAnaM tannizcAyakaM syAt ? paurastyaM tAvat kUTahATakaniSTaGkane'pi spaSTamastyeva / dvitIyaM tu na carmacakSuSAM sambhavati / saMvAdivedanaM tu sahakArityaM sat tannizcayaM viracayed grAhakaM vA ? nAdyabhid, bhinnakAlatvena tasya sahakAritvAsambhavAt, dvitIyapakSe tu, tasyaiva grAhakaM sat, tadviSayasya vA, viSayAntarasya vA ? na prathamaH pakSaH, pravartakajJAnasya sudUranaSTatvena grAhyatvAyogAt / dvitIye tu, ekasantAnam bhinnasaMtAnaM vA tat syAt ? pakSadvaye'pi, taimirikAvalokyamAnamRgAGkamaNDaladvayadarzidarzanena vyabhicAraH / taddhi caitrasya punaH punaH maitrasya cotpadyata eva / tRtIye punaH, arthakriyAjJAnam, anyad vA tad bhavet ? na paurastyam, pravartakasya prAmANyAnizcaye pravRttyabhAvenArthakriyAyA evAbhAvAt / nizcitaprAmANyAt tu pravartakajJAnAt pravRttau cakrakam-nizcitaprAmANyAt pravartakAt pravRttiH, pravRtterarthakriyAjJAnam, tasmAcca pravartakajJAnasya prAmANyanizcaya iti / kathaM cArthakriyAjJAnasyApi prAmANyanizcayaH ? anyasmAdarthakriyAjJAnAccet ? anavasthA / pravartakajJAnAccet anyonyAzrayaH / svatazcet - pravartakajJAnasyApi tathaivAstu / anyadapi vijJAnamekasantAnam, bhinnasaMtAnaM vA ? dvayamapi For Private &Personal Use Only . Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI pramANatA ane apramANatAmAM mImAMsakanI sAthe carcA 205 caitadekajAtIyam, bhinnajAtIyaM vA ? catuSTayamapi caitad vyabhicArAbhicAradussaMcaram / tathAhi - ekasantAnaM bhinnasaMtAnaM caikajAtIyamapi taralataratuGgataGgattaraGgataraGgi-NItoyajJAnam, bhinnajAtIyaM ca kumbhAmbhoruhAdijJAnaM maruvasundharAcAricaturatarataraNikiraNazreNisaGgisalilasaMvedanasya na saMvAdakamiti na jJaptAvapi tat parataH / apramANyaM tUtpattau doSApekSatvAt, jJaptau tu bAdhakApekSatvAt parata eveti // tathA vaLI jaiminIonuM kahevuM che ke jema jJAnamAM rahelA pramANatA nAmanA dharmanI utpatti svataH ja thAya che. tevI ja rIte te pramANatAnuM jJAna paNa (pramANatAnI jJapti paNa) svataH ja thAya che. parathI mAnavAmAM aneka doSo Ave che. te A pramANe - jJAnamAM rahela te pramANatA dharmano nizcaya (jJAmi-bodha) jo parathI thAya che ema mAnIe to zuM kAraNaguNajJAnathI thAya che ? ke bAdhakAbhAvajJAnathI thAya che ke ? saMvAdijJAnathI thAya che ? A traNa pakSomAMthI jo prathamapakSa kaho to, eTale ke pramANabhUtajJAna utpanna thavAmAM kAraNa svarUpa je indriyo che, temAM rahelA je guNo che. te guNonA jJAnathI pramANabhUtajJAnanI pramANatA jaNAya che ema jo kaho to guNone grahaNa karavAmAM (=jaNAvavAmAM) pravINa (=nirdoSa) evuM koI pramANa saMbhavatuM ja nathI ema hamaNAM ja parAkaraNa (FkhaMDana) kareluM hovAthI "kAraNaguNajJAna" vALA pakSanuM khaMDana to pUrve ja thaI cUkyuM che. (ahIM prAsthAma no artha kSiHvantaH = ame khaMDana karI cUkyA chIe evo samajavo. - paMDita zrI jJAnacaMdrakRta saMskRta TippaNakamAM juo) indriyomAM guNo che ema pratyakSa ke anumAna koI paNa pramANathI sidhdha thatuM nathI. je pUrve kahevAI gayuM che. have jo guNo ja sidhdha na hoya to guNonA jJAnathI pramANatA jaNAya che ema kahevuM nirarthaka ja che.) have jo "bAdhakAbhAvazAna" e bIjo pakSa kaho to je vakhate A vivakSita pravartakazAna thatuM hoya che. te ja vakhate koI bAdhaka nathI evuM jJAna (arthAt bAdhakAbhAvanuM jJAna) pramANatAne jaNAve che ke kAlAntare thanArUM bAdhakAbhAvanuM jJAna pramANatAno nizcaya jaNAve che ? jo pauratya (prathama) pakSa kaho to bhUmi upara camakato pittalano TukaDo paDyo hoya, suvarNa na hoya paraMtu "A suvarNa che" evuM bhramathI khoTuM jJAna thayuM hoya tyAre te kUTa (=khoTA) hATaka (=suvarNa) niSThakana (=jJAna)mAM paNa te kALe (A suvarNa nathI paraMtu pittala ja che evA prakAranA) bAdhaka jJAnano abhAva to spaSTa che ja, mATe tyAM te jJAnamAM paNa pramANatA jaNAvavAno prasaMga Avaze ja. bhale khoTu (apramANa) jJAna che. tathApi te kALe koI bAdhaka tattva nathI, mATe bAdhakAbhAva hovAthI sonAnA khoTA jJAnamAM paNa pramANatA jaNAvI joIe, paraMtu jaNAtI nathI, mATe A pakSa ucita nathI. jo Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 prathamapariccheda-sUtra-21 ratnAkarAvatArikA pramANatA jaNAya to pramANatA jaNAvAthI te jJAna pramANajJAna (yathArthajJAna) thaI jAya, ane jo yathArthajJAna thaI jAya. to satya suvarNajJAnajanya je kArya (dhanaprApti Adi) che. te tyAM thavAM joIe. have kAlAntare thanAra bAdhakAbhAvajJAna e bIjo pakSa kaho to te paNa ucita nathI, kAraNa ke ApaNe sarve carmacakSuvALA chaghastha jIvone AvA prakAranuM bhAvimAM thanArUM je bAdhakAbhAvajJAna che tenuM jJAna saMbhavatuM nathI. (kevaLajJAnI to koI che ja nahI) A pramANe bIjo pakSa bAdhakAbhAvajJAna paNa vyAjabI nathI. have jo trIjo pakSa kaho to, eTale ke A prathama thayela pravartaka jJAnane yathArtha kahenAra eTale ke yathArtha che ema samajAvanAra evuM je bIjuM jJAna thAya che. te saMvAdakajJAna A pravartakajJAnanI pramANatA jaNAve che ema jo kahezo to te saMvAdakazAna pUrve thayelA pravartakajJAnane sahakAra karavA rupe sahakArikAraNa thayuM chatuM te pramANatAnuM nizcAyaka bane che. ke pUrvanA jJAnanuM grAhaka banyu chatuM te saMvAdakajJAna pramANatAno nizcaya karAve che? jo Aghabheda kaho to te ucita nathI, kAraNa ke A saMvAdijJAna pUrve thayelA pravartakajJAnathI bhizakAzavartI hovAthI tenuM tenI sAthe sahakArIpaNuM hoI zake nahI. pravartakazAna pUrvasamayamAM che ane saMvAdijJAna pazcAtkAlavartI che. have jo bIjo pakSa kaho to eTale ke uttarakAlamAM thanAruM A saMvAdakazAna pUrvakAlamAM thayelA pravartakajJAnanuM grAhaka banyuM chatuM pramANatAne jaNAve che, ema jo kahezo to tenI sAme ame tamane traNa prazno puchIe chIe ke - uttarakALe thanAruM A saMvAdijJAna zuM pUrvasamayavartI pravartakajJAnanuM ja grAhaka banyu chatuM pramANatAnuM nizcAyaka thAya che ke pravartakajJAnanA viSayane jaNAvatuM chatuM pramANatAnuM nizcAyaka thAya che ? ke pravartaka jJAnano je viSaya na hoya evA viSayAntarane jaNAvatuM chatuM pramANatAnuM nizcAyaka thAya che? - A traNa pakSomAMthI jo prathamapakSa kaho to te ucita nathI kAraNa ke pravartakazAna pUrve thayeluM che ane tenuM grAhaka evuM saMvAdijJAna uttarakAle thAya che, eTale saMvAdijJAna utpanna thatAM thatAM to pUrve thayeluM pravartakazAna to atizaya dUra dUra cAlyuM gayuM hovAthI temAM grAhyatvano abhAva che. grAhyagrAhakabhAva je be sAthe hoya teno ja hoya che jema ke ghaTa ane dIpaka, jyAre bhUmi upara ghaTa hoya tyAre dIpaka Ave to te dIpaka ghaTano grAhaka banI zake, paraMtu ahIM banne jJAno bhinnakAlavartI hovAthI grAhya-grAhakabhAva saMbhavato nathI. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI pramANatA ane apramANatAmAM mImAMsakanI sAthe carcA 207 have jo "tarviSaya" evo bIjo pakSa svIkAro to te eka sanatAnIya kaho cho ke bhinnasaMtAnIya kaho cho? pravartakajJAna ane pachIthI thanArUM saMvAdijJAna eka ja vyaktimAM kALakrame thAya te ekasattAnIya kahevAya, ane pravartakajJAna je vyaktine thayuM hoya tenAthI bIjI vyaktine saMvAdijJAna thAya to te bhinnasaMtAnIya kahevAya che. A be pakSamAMthI kaho tame kayo pakSa svIkAro cho ? je pakSa kahezo te banne pakSomAM vyabhicAra doSa Ave che. te A pramANe - caitra ane maitra nAmanI be vyaktio dhAro ke AMkhamAM timiranA rogavALI che ane tethI AkAzamAM eka caMdramaMDaLa hovA chatAM bannene roganA kAraNe caMdramaMDaLanuM yugala dekhAya che. have jo tame ekasantAnIya saMvAdijJAnavALo pahelo pakSa kaho to caitre prathama AkAza sAmuM joyuM. timiranA roga vaDe caMdra yugala dekhAyuM. tyArabAda te ja caitre punaH punaH AkAzamAM dekhyuM. to paNa tene caMdra yugala ja dekhAyuM. tethI pAchaLa pAchaLa thayeluM A saMvAdijJAna pUrve thayelAM pravartakajJAnanI pramANitAnuM nizcAyaka ekasanatAna hovAthI banavuM joIe, hakIkatathI A apramANajJAna che ane jo pramANatAne jaNAve to apramANAnamAM pramANatA jaNAvanAra banavAthI vyabhicAradoSa Ave. have jo bhinnasaMtAnIya kaho to A ja dRSTAnta A rIte samajavuM ke prathama caitre AkAza sAme joyuM, timiranA roganA kAraNe tene caMdrayugala dekhAyuM, teNe maitrane puchyuM ane potAnuM caMdrayugalanuM jJAna pramANa che ke apramANa? ema maitrane puchayuM, pachI maitre paNa AkAza sAme joyuM. tene paNa timirano roga hovAthI caMdrayugala ja dekhAyuM, tethI teNe kahyuM ke tAruM jJAna barAbara pramANa che, mane paNa caMdrayugala ja dekhAya che. have jo bhinna saMtAnIya evuM saMvAdijJAna pUrvanA pravartaka jJAnanI pramANatA jaNAvanAra banatuM hoya to ahIM caitra-maitra bhinna bhinna vyakti hovAthI maitragatasaMvAdijJAna caitragatapravartakajJAnanI pramANatAnuM nizcAyaka banavuM joIe. paraMtu banatuM nathI, timiranA roganA kAraNe A banne jJAno apramANa che. jo temAM pramANatA jaNAya to apramANajJAnamAM pramANatA jaNAvAthI vyabhicAradoSa Ave. A eka sattAnIya ke bhinnasaMtAnIyamAM pravartaka jJAnano je viSaya caMdrayugala che te ja viSaya saMvAdijJAnano che. mATe teno te ja viSaya hovAthI apramANabhUtajJAnamAM pramANatA jaNAve evo artha thavAthI vyabhicAradoSa Avaze. "taddhi caitrI punaH punaH maitrI ra" A paMktimAM atte lakhelo ra zabda banne doSo sAthe batAve che. te saMvAdijJAna caitrane punaH punaH jotAM, ane maitrane AkAza tarapha jotAM ja avazya utpanna thAya ja che, ema banne vyabhicAradoSo sAthe samajavA. have jo trIjo pakSa kaho to eTale pravartakajJAnanA viSaya karatAM viSayAtaranuM grAhaka saMvAdijJAna Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 prathamapariccheda-sUtra-21 ratnAkarAvatArikA hovuM joIe ema jo kaho to viSayAntaramAM zuM kahezo? zuM arthakriyAjJAna kahezo ke anya evo te koI viSayAntara kahezo? jo "arthakriyAjJAna" kahezo to te pakSa ucita nathI kAraNa ke "A suvarNa che'' evA prakAranuM thayeluM jJAna pramANa che (sAcuM che) ema nakkI thAya to ja suvarNa mAnIne tenI arthakriyA thAya. haju suvarNa che ke pittala che eno nizcaya ja na hoya to tyAM sudhI suvarNa mAnIne tene levAnI pravRtti ja thatI nathI, to pachI suvarNa vecIne thanArI dhanaprAptirUpa artha kriyA to thAya ja kyAMthI? eTale ke pravartakajJAnanI pramANatAno haju anizcaya hote chate pravRttino abhAva hovAthI arthakriyAno ja abhAva che. to arthakriyAnuM jJAna kyAMthI thavAnuM hatuM ? mATe A "arthakriyAjJAna" vAlo prathamapakSa ucita nathI. ahIM kadAca tame (jaino) evo bacAva karo ke ame pravartaka jJAnane, pramANatA jenI nizcita thaI cukI che evuM mAnIzuM. arthAt nizcitapramANatAvALuM pravartakajJAna mAnIzuM. ane tevA nizcitapramANatAvALA evA pravartakazAnathI pravRtti thaze, ema kahIzuM. jo A pramANe kahezo to tamane cakrakadoSa Avaze. cakra eTale gADAnA paiDAnI jema goLa goLa pharyA karavuM te cakakadoSa kahevAya che. (1) pravartakajJAnanI pramANatA nizcita jaNAya to ja pravRtti thAya. (2) jo pravRtti thAya to ja arthakriyAjJAna thAya. (3) jo arthakriyAjJAna thAya to ja pramANatAno nizcaya jaNAya. (4) jo pramANatAno nizcaya jaNAya to ja pravRtti thAya. A pramANe nizcita pramANatAnA jJAnathI pravRtti, pravRttithI arthakriyAjJAna, ane te arthakriyAjJAnathI pravartaka jJAnanI pramANatAno nizcaya, ema goLa-goLa-kAryakAraNabhAva thayA ja karaze, bhramaNa mAtra ja thaze paNa kaMI sidhdhi thaze nahI. tathA vaLI pravartaka jJAnanI pramANitAno nizcaya karAvanAra arthakriyAjJAna mAnavAthI bIjo paNa ekadoSa Ave che. te doSa A che ke-pravartakajJAna jema eka jJAna che. tenI pramANatA jANavA mATe A badhI carcA cAle che. have tenI pramANatA jaNAvanAra jo arthakriyAjJAna kaho cho to te paNa eka judI jAtanuM jJAna ja che. tethI te arthakriyAjJAna paNa eka prakAranuM jJAna hovAthI tenI pramANatA paNa jANavI ja paDaze. jyAM sudhI te jJAnanI pramANatAno nizcaya na thAya tyAM sudhI te arthakriyAjJAna paNa pravartakazAnanI Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI pramANatA ane apramANatAmAM mImAMsakanI sAthe carcA 209 pramANatAno nizcaya kevI rIte karAve ? mATe have prathama e kaho ke A arthakriyAjJAnanI pramANatAno nizcaya kevI rIte thAya ? (1) anya evA arthakriyA jJAnathI thAya ? (2) pUrve thayelA pravartakajJAnathI thAya? (3) svathI (cAlu arthakriyAjJAnathI) ja pramANatA jaNAya ? jo anya evA arthakriyAjJAnathI prathama arthakriyAjJAnanI pramANatA jaNAya ema kahezo to bIjAnI pramANatA trIjAthI ane trIjAnI pramANatA cothAthI jaNAtAM anavasthA doSa Avaze. jo pUrve thayelA pravartakajJAnathI arthakriyAjJAnanI pramANatA jaNAya ema ja kahezo to ItaretarAzraya doSa Avaze, kAraNa ke pravartakajJAnanI pramANatA arthakriyAnA jJAnathI, ane arthakriyAnA jJAnanI pramANatA pravartakajJAnathI, ema arasa-parasa ekabIjA upara AdhAra rAkhatA hovAthI ItaretarAzrayadoSa Avaze. anya jJAna ekasatAnIya ekajAtIya bhinnajAtIya bhinnasattAnIya ekajAtIya bhinnajAtIya 2. have jo svataH pramANatAno nizcaya arthakriyAjJAnamAM mAno to prathama thayelA pravartakajJAne tamAro zo aparAdha karyo che ? ke te pravartakajJAnanI svataH pramANatA nathI mAnatA. tenI paNa pramANatAno nirNaya svataH ja ho. mATe viSayAntara nAmanA trIjApakSano "arthakriyAjJAna" vALo pahelo pakSa ucita nathI. have viSayAntara nAmanA trIjApakSamAM pUrve batAvelA "vA tat = athavA arthakriyAjJAnathI anya evuM te koI jJAna pravartakajJAnanI pramANatAne jaNAve che evo bIjo pakSa kahezo to te anyajJAna paNa (1) eka saMtAnIya (tenI teja vyaktimAM thanAra), ke (2) bhinnasaMtAnIya (Itara vyaktimAM thanAra), A banne jJAno paNa (3) ekajAtIya (tenA te ja viSayavALuM) ke (4) bhinnajAtIya (judA judA viSayavALuM) ? A cAra pakSomAMthI kaho kayA pakSane tame mAnazo ? A cAramAMthI koI paNa pakSa kahezo to te vyabhicAra rUpI abhicAra (doSa)thI duHsaMcara = duSkara che. te A pramANe - Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 prathama pariccheda-sUtra-21 ratnAkarAvatArikA ekasattAnIya ke bhinnasaMtAnIya paraMtu ekajAtIyavijJAna pUrvanA pravartakazAnanI pramANatAne jaNAvanAra che, ema ja kahezo to eTale ke ekanI eka vyaktimAM thanAruM, athavA bhinna bhinna vyaktimAM thanAruM paraMtu ekanA eka ja viSayavALuM evuM saMvAdijJAna pUrvanA pravartaka jJAnanI pramANatAno nizcaya karAve che ema uparokta citramAMno pahelo ane trIjo je pakSa che. te jo kaho to - (tarataratra) atizaya caMcaLa, (tukka) uMcA uMcA, (ta=) uchaLatA evA, (taka) pANInA taraMgovALI, (tarI ) nadInA, (toyajJAna= ) pANInuM pAchaLathI thanArUM saMvAdijJAna paNa pUrve thayelAM (ma) mAravADa dezanI, (vasundharA= ) bhUmi upara, (vArika) phelAtA (caturataratra) atizaya pracaMDa evA (tari= ) sUryanAM (zirAtri ) kiraNonI paMktinA (phika) saMgavALA, (sannitnasaMghenaka) pANInA jJAnanI pramANatAne jaNAvanAra banavuM joIe. sAra e che ke prathama mAravADanI bhUmi upara pracaMDasUryakiraNothI "jhAMjhavAnA jaLanuM' jJAna thayuM. A pravartakajJAna thayuM ke je apramANa-mithyA che. tyArabAda uchaLatA taraMgovALI. nadInuM yathArtha jaLazAna thayuM ke je saMvAdijJAna che. A banne jJAno ekanA eka jaLanA viSayanAM hovAthI ekajAtIya che. tethI bhale tenA te ja purUSane thayAM hoya ke anya-anya purUSane thayAM hoya to paNa pAchaLaluM nadInA jaLanuM saMvAdijJAna pUrvanA jhAMjhavAnA jaLanA pravartakajJAnanI pramANatA karanAra banavuM joIe, paraMtu banatuM nathI. mATe A banne pakSo vyAjabI nathI. have jo ekasattAnIya ane bhinnasaMtAnIya evuM paraMtu bhinnajAtIya evuM jJAna pUrvanA pravartakajJAnanI pramANatA jaNAvanArUM bane ema citramAMnA be ane cAra naMbaranA pakSo kaho to - prathama mAravADanI bhUmimAM jhAMjhavAnA jaLanuM jJAna thayuM ke je pravartakajJAna kahevAya ane mithyAjJAna che. tyArabAda kuMbhanuM (ghaTapaTanuM) athavA aMbhoruhAdi (kamaLa Adi) Itara padArthonuM yathArthajJAna thayuM ke je jJAna saMvAdijJAna che. te ghaTa-paTa-aMbhoruhAdinuM yathArtha saMvAdijJAna paNa pUrve thayelA mAravADanI bhUmimAM jhAMjhavAnA jaLanA jJAnanuM saMpAdaka banavuM joIe. kAraNa ke banne jJAnano viSaya bhinna bhinna jAtIya che. mATe uttarajJAna pUrvajJAnanI pramANatAno nizcAyaka banavo joIe. paraMtu saMvAdram = uttarajJAna ekajAtIya hoya ke bhinnajAtIya hoya paraMtu saMvAdaka banatuM nathI. ta na jJaHvapi tad parata: = tethI te jJAnanI pramANatA ke apramANatAnI jJapti paNa parathI thatI nathI ja. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI pramANatA ane apramANatAmAM mImAMsakanI sAthe carcA 21 1 A pramANe pramANabhUtajJAnomAM rahelI "pramANatA"nI utpatti ane jJapti banne svata: ja che. (ema mImAMsakonuM kahevuM che, mAnavuM che) have "apramANabhUta" jJAnomAM rahelI che "apramANatA" e te te indriyomAM rahelAM doSone kAraNe thAya che, eTale A apramANatA utpattimAM doSonI apekSAvALI hovAthI parataH thAya che ane te apramANatAnuM jJAna (jJapti) bAdhakajJAnathI thAya che. mATe te jJapti paNa parApekSita hovAthI parataH thAya che. A pramANe pramANatA svataH ane apramANatA parataH thAya che. ema mImAMsakonuM kahevuM che. teono pUrvapakSa ahIM pUrNa thAya che. atrAbhidadhmahe - yattAvad guNAH pratyakSeNAnumAnena vA mIyeran" ityAdi nyagAdi, tadakhilaM na khalu na doSaprasare'pi prerayituM pAryate / athAdhyakSeNaiva cakSurAdisthAn doSAn nizcikyire lokAH, kiM na nairmalyAdIn guNAnapi / atha timirAdidoSAbhAvamAtrameva nairmalyAdi, na tu guNarUpamiti kathamadhyakSeNa guNanizcayaH syAt ? evaM tarhi nairmalyAdiguNAbhAvamAtrameva timirAdi, na tu doSatyamiti viparyayakalpanA kiM na syAt ? astu vA doSAbhAvamAtrameva guNaH, tathApi nAyaM tucchaH kazcit saGgacchate / __ bhAvAntaravinirmukto, bhAvo'trAnupalambhavat / 3mAva: saMmata: tarA, deto: viMDa samudramava: II iti svayaM bhaTTena prakaTanAt / tadapekSAyAmapi ca kathaM na parataH prAmANyotpattiH ? athA''satAM nairmalyAdayo guNAH / tathApyadhiSThAneva tAn pratyakSaM sAkSAtkaroti, na karaNasthAn, teSAM parokSatvAt / tarhi tata eva doSAnapi tatsthAneva tat sAkSAt kuryAt / iti kathaM doSA api pratyakSalakSyAH syuH / upara mujaba mImAMsakoe potAno pUrvapakSa kahe chate have ame jaino teno pratyuttara ApIe chIe - pramANabhUta jJAnomAM rahelI pramANatA cakSu Adi indriyomAM rahelA nirmaLatA Adi guNone AzrayIne ja utpanna thAya che. mATe pramANatAnI utpatti parataH ja che. jema apramANajJAnamAM rahelI apramANatA cakSu Adi indriyomAM rahelA timirAdi doSone AzrayI thatI hovAthI parataH che. tema ja pramANatA paNa nirmaLatA Adi guNone AzrayI utpanna thatI hovAthI pramANatAnI utpatti paNa parataH ja che. A bAbatamAM tame (mImAMsakoe) amArA khaMDana prasaMge hamaNAM pUrve je ema jaNAvyuM ke "indriyomAM rahelA nirmaLatA Adi guNo zuM pratyakSapramANavaDe jaNAya ke anumAna Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 1 2 prathamapariccheda-sUtra-21 ratnAkarAvatArikA pramANa vaDe jaNAya ? bAhyanivRttimAM guNo nathI, ane abhyattaranivRtti aMdara hovAthI tagataguNo pratyakSavaDe agrAhya che. tathA pUrve sAdhya-sAdhananI vyApti pratyakSathI karelI nathI mATe anumAnathI paNa agrAhya che." ityAdi tamArAvaDe guNonA khaMDanamAM je kaMI kahevAyuM te saghaLuM ya doSaprasaramAM paNa (doSavistAranI bAbatamAM paNa) kahevA mATe samartha nathI thavAtuM ema nahI, arthAtu tame jema guNonuM indriya grAhyapaNuM vigere mAnavAmAM je khaMDana karyuM e ja rIte doSonuM khaMDana paNa sarakhuM ja che. guNo jema indriyomAM che, tema doSo paNa indriyomAM ja che. tethI pratyakSa pramANavaDe te cakSurAdi indriyomAM rahelA doSono jo loko nirNaya karI zake che, to te ja indriyomAM rahelA nirmaLatA Adi guNono nirNaya paNa loko kema karI na zake? cakSu Adi indriyagata doSo jo joI zakAya che. to guNo paNa pratyakSavaDe kema na joI zakAya ? bannenuM khaMDana sarakhuM ja che. mImAMsaka = cakSu Adi indriyomAM doSo jema vAstavika padArtha che. tenI jema guNo e jo vAstavika padArtha hota to to avazya pratyakSavaDe doSonI jema dekhAta, paraMtu guNo e koI padArtha ja nathI, doSa e vAstavika padArtha che ane mAtra doSono je abhAva, tene guNa (evuM AropitapaNe) kahevAya che. eTale timirAdi doSonA abhAva mAtrane ja nirmaLatA Adi guNo kahevAya che. paraMtu (doSanI jema) guNasvarUpe koI padArtha ja nathI tethI pratyakSavaDe guNono nirNaya kema thaI zake ? jaina - jo ema ja hoya to timirAdidoSo, e nirmaLatAdi guNonA abhAva mAtra rUpa ja che. paraMtu doSo koI vAstavika padArtha nathI, evI viparItakalpanA paNa kema na kahI zakAya ? jema tejas ane tamasuM e banne padArtho hovA chatAM ekane padArtha mAnavo ane bIjAne (tamane) abhAvasvarUpa mAnavo e satya nathI. kAraNa ke tethI ulaTI kalpanA paNa kema na karI zakAya ke tamas e dravya hoya ane tejas e tamasUnA abhAvAtmaka hoya? mATe AvI eka bIjAnA abhAvAtmaka mAnavAnI kalpanA jema vAstavika nathI, tema guNa-doSa bannemAM ekane padArtha kalpavo ane bIjAne abhAvAtmaka kalpavo e paNa vAta tathya nathI. athavA mAno ke tamArA kahevA mujaba doSo e padArtha che, ane guNo e doSonA abhAvAtmaka che ema mAnI laIe to paNa A guNo AkAzapuSpa - ke vadhyAputrAdinI jema tuccha abhAvarUpe (sarvathA abhAvAtmakapaNe) saMgata thatA nathI kAraNa ke "bIjA padArthathI rahita evo arthAtu anyapadArthanA abhAvAtmaka evo paNa bhAvAtmaka je padArtha hoya che, te ja anupalaMbhavALo thayo chato "abhAva" tarIke manAyo che." ema bhaTTa Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI pramANatA ane apramANatAmAM mImAMsakanI sAthe carcA 213 (kumArilabhaTTa-mImAMsaka) vaDe ja temanA zAstramAM svayaM kahevAyuM che. (A zlokamAM lakhelI bAkInI paMkti tasya detoviM na samudramava: ahIM A arthamAM saMbaMdhavALI nathI). dAkhalA tarIke :- ghaTa nAmanA padArthathI rahita evuM paNa je bhAvAtmaka rUpe bhUtala che, te ja bhUtala ghaTanA anupalaMbhavALu thayu chatuM te bhUtalane ja ghaTAbhAva kahevAya che. sArAMza e ke ghaTano bhale abhAva ho paraMtu te bhUtalarUpe paNa bhAvAtmaka che. koI paNa eka vastumAM Itara vastuno abhAva hoya che. paraMtu sarvathA zUnyAtmaka abhAva hoto nathI. mATe guNone doSonA abhAvarUpa mAno to paNa ghaTAbhAvavat bhUtalamAM jema bhUtala bhAvAtmaka che tema guNo paNa bhAvAtmaka sidhdha thaze. have jo guNo e vastu che ema sidhdha thAya che, to te nirmaLatAdi guNone AzrayI utpanna thatI pramANatA paNa parataH kema na kahevAya? mATe apramANatAnI jema pramANatA paNa utpattimAM niyamA parathI ja thAya che. mImAMsaka = have mImAMsaka kadAca ema kahe ke - nirmaLatA Adi guNo bhale vAstavika padArtharUpe ho, (doSAbhAvamAtra svarUpa na ho) tathApi indriyonI aMdara guNone rahevA mATenA AdhAra svarUpa je golakAdi (goLo-kIkI-) adhiSThAna che, te golakAdi adhiSThAnamAM rahelA evA te guNone pratyakSapramANa sAkSAtkarI zake che, paraMtu indriyomAM rahelA guNone pratyakSapramANa sAkSAt karI zakatuM nathI. kAraNa ke te indriyo ja parokSa che. tethI indriyastha guNo pratyakSa kevI rIte thaI zake? sArAMza e che ke cakSu e indriya che. ane temAM rahelI kIkI jene golaka kahevAya che. te adhiSThAna che. athavA nirmaLatAdi guNo temAM rahelAM hovAthI te kIkIne-golakane adhiSThAna kahevAya che. temAM rahelA guNo pratyakSagrAhya che, paraMtu cakSurindriyagata guNo pratyakSagrAhya nathI kAraNa ke tepa = te indriyo pratyakSagrAhyA nathI paraMtu parokSa che. jeno AdhAra parokSa hoya tenA guNo paNa parokSa ja hoya. pratyakSagrAhya na hoya. jaina - A pramANe jo kahezo to doSo paNa adhiSThAna pratiSThita hoya to ja pratyakSathI grAhya thaze. paraMtu indriyagata doSo paNa pratyakSathI grAhya thaze nahI. tethI apramANatA paNa parataH ja utpanna thAya che e tamArI mImAMsakonI vAta sidhdha thaze nahI. sArAMza e che ke jo indriyagata guNo pratyakSathI lakSya nathI to te ja kAraNathI doSo paNa te adhiSThAnagata hoya to ja tene te pratyakSa pramANa sAkSAt karI zake che, paraMtu doSo paNa indriyagata hoya to nahI. A pramANe thavAthI doSo paNa pratyakSathI lakSya kema banaze? mATe jo nirmaLatAdi guNo indriyagata pratyakSathI grAhya na hoya to doSo paNa pratyakSathI grAhya na ja thAya ane jo doSo pratyakSathI grAhya hoya to guNo paNa pratyakSathI grAhya kema na hoya? Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 ratnAkarAvatArikA atha aprAmANyaM vijJAnamAtrotpAdakakAraNakalApAtiriktakArako tpAdyam, vijJAnamAtrAnuvRttAvapi vyAvartamAnatvAt / yadanuvRttAvapi yad vyAvartate tattanmAtrotpAdakakAraNakalApAtiriktakArakotpAdyam - yathA pAthaH pRthivIpavanAtapAnuvRttAvapi vyAvartamAnaH kodravAGkarastadatiriktakodravotpAdyaH - ityanumAnAd doSaprasiddhi - riti cet ? ciraM nandatAd bhavAn / idameva hyanumAnamaprAmANyapadaM nirasya prAmANyapadaM ca prakSipya guNasiddhAvapi vidadhyAt iti kathaM na doSavad guNA api siddhayeyuH, yato notpattau parataH prAmANyaM syAt ? pratibandhazca yathA doSAnumAne tathA guNAnumAne'pi nirNeyaH / kathaM vAdityagatyanumAne tannirNayaH ? dRSTAnte tu yathAtra sAdhyasAdhanasambandhodbodho'sti tathA guNAnumAne'pi / prathamapariccheda-sUtra-21 mImAMsaka :- have mImAMsaka kadAca A pramANe kahe ke doSo e vAstavika padArtha che ane guNo e vAstavika padArtha nathI, mAtra doSonA abhAva svarUpa ja che. doSo e ja yathArtha padArtha che. tenI ame anumAnathI sidhdhi karIzuM ane te anumAna A pramANe che apramANatA (pakSa), vijJAnane ja mAtra utpanna karanArAM kAraNono je samUha che. tenAthI atirikta (bhinna) evA kAraNothI janya che. (sAdhya), kAraNa ke vijJAnamAtranI anuvRtti hovA chatAM paNa te apramANatA vyAvartamAna thatI hovAthI (hetu), jenI anuvRtti (vidyamAnatA) hovA chatAM paNa je vastu vyAvRtti pAmatI hoya to te vastu, mAtra te te utpAdaka kAraNonA kalApathI ja janma nathI paraMtu tenAthI atirikta kAraNothI utpAdya che. A anvaya vyApti che. jema jaLa-pRthvI-pavana-prakAza A cArenI anuvRtti hovA chatAM paNa vyAvartamAna (utpanna thato) kodravano aMkuro te uparokta cAre kAraNothI atirikta evA kodravabIjathI utpAdya che. (A anvaya dRSTAnta che) AvA prakAranA anumAnathI indriyomAM doSa che, ema siddha thAya che. bhAvArtha evo che ke jema jaLa-pRthvI-pavana ane prakAza e cAre sahakArIkAraNonI anuvRtti (vidyamAnatA) hovA chatAM paNa jo kodravabIja na hoya to aMkuro pragaTa thato nathI paraMtu vyAvartamAna bane che, mATe te aMkuro jala Adi mAtra cAra sahakArIkAraNa janma ja nathI, paraMtu te kAraNonA kalApathI atirikta evA kodrava bIjathI janya che. bhale kodravabIja dekhAya nahI to paNa AvA anumAnathI kodravabIjanI sighdhi thAya che. tenI jema vijJAnamAtrane utpanna karanArAM kAraNo AtmA-indriya-mana-prakAza Adi hovA chatAM paNa ane tenAthI vijJAnamAtranI anuvRtti (vidyamAnatA) hovA chatAM paNa sarvatra apramANatA thatI nathI arthAt apramANatA kyAMka vyAvartamAna paNa hoya che. mATe vijJAnanAM Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI pramANatA ane apramANatAmAM mImAMsakanI sAthe carcA utpAdaka je kAraNo che AtmA Adi, te ja mAtra kAraNothI apramANatA utpanna thatI nathI paraMtu te kAraNothI atirikta evA (timirAdi) doSAtmaka kAraNathI apramANatA utpAdya che A pramANenA anumAnathI ame indriyomAM doSonI sidhdhi karIzuM. jaina - "Apa ghaNo lAMbo TAIma jIvo, tame dIrghAyuSI bano' evI amArI tamane AziSa che. kAraNa ke amAre je sidhdha karavuM che te ja jo tamAre mukhe ja sidhdha thAya, tenA jevo bIjo amane kayo AnaMda hoI zake ? tame je anumAnathI doSanI siddhi karI che, te ja anumAnathI guNonI paNa siddhi thAya ja che. mAtra te anumAnamAM "aprAmANya'" evuM te je pakSavAcI pada che tene (niramya=) dUra karIne tenI jagyAe "prAmANyuM" evu jo pakSavAcI zabda (prakSipya=) mukIne guNasidhdhimAM paNa A ja anumAna banAvAya to doSanI jema indriyomAM nirmaLatA Adi guNonI paNa avazya sidhdhi thAya ja che. to pramANatA paNa (apramANatAnI jema ja) utpattimAM parataH kema na hoya ? te anumAnano prakAra A pramANe thAya - 215 prAmAe (pakSa), vijJAnamAtrotpAArAtApAtiriktArLotpAdyam (sAdhya), vijJAnamAtrAnuvRttAvatti vyAvartamAnatvAt (hetu) jema apramANatA vijJAnanA kAraNothI atirikta evA timirAdidoSorUpa kAraNothI janya che, tevI ja rIte pramANatA paNa vijJAnanAM kAraNo je AtmA Adi che. tenAthI atirikta kAraNo je nirmaLatA Adi guNo che. tenAthI janya che. A pramANe guNo paNa anumAnathI avazya sidhdha thAya ja che. kadAca tame amane ema puchazo ke parvatamAM virbhanI sidhdhi karavAmAM dhUma-vartino pratibandha (sahacAra-vyApti) jema pahelAM pratyakSapramANathI gRhIta thayela hoya to ja anumAna thAya che. tema ahIM guNonA karelA uparokta anumAnamAM A pratibaMdha (vyApti) pahelAM pratyakSa thayelI nathI kAraNa ke indriyo atIndriya hovAthI tagataguNo paNa atIndriya hovAthI pratyakSa grAhya nathI. tethI vyApti vinA anumAna kevI rIte karazo ? AvuM jo amane (jainone) mImAMsako dvArA puchavAmAM Ave to ame kahIe chIe ke tamArA karAyelA doSAnumAnamAM je rIte tame pratibaMdha (vyApti) karo cho te ja rIte ame jaino amArA guNAnumAnamAM paNa vyApti karIzuM. eTale ke pratibaMdha-vyApti ahIM paNa thAya ja che, ema nirNaya jANavo. sAcI hakIkata e che ke koI paNa anumAnamAM pUrve vyAptigrahaNa pratyakSathI thayeluM ja hovuM joIe evo niyama nathI. jo ema na ja hota ane vyAptigrahaNa pUrve pratyakSathI ja Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 prathamapariccheda-sUtra-21 ratnAkarAvatArikA ja thayeluM joIe evo Agraha ja mAnIe to AdityanI gatinA anumAnamAM te vyAptino nirNaya kevI rIte thaze? savAre sUrya pUrva dizAmAM hoya che, ane sAMje sUrya pazcima dizAmAM hoya che. ema savAra-sAMja vacce dizA badalAtI hovAthI sUrya gati kare che ema anumAna thAya che A jagatmasiddha vAta che. paraMtu pUrve tenuM kyAMya pratyakSa kareluM to nathI mATe A sUryanI gatinA anumAnanI jema pratyakSapramANavaDe vyAtigrahaNa na karI hoya to paNa sAdhyasAdhanadAra jo nirdoSa hoya to anumAna thAya ja che. vaLI daSTAtanI bAbatamAM jema ahIM (tamArA dRSTAntamAM) jaLa pRthvI-pavana ane prakAza hovA chatAM aMkurAnI utpatti ItarakAraNa evA kodravothI thAya che. A dRSTAntamAM jema sAdhya-sAdhananA saMbaMdhanuM (vyAptinuM) uddhodha (jJAna) thAya che. tenI jema ja guNone sidhdha karanArA anumAnamAM paNa te ja daSTAnta, vyAptine sidhdha karavAmAM kAma Avaze ja. mATe doSonI jema guNo paNa indriyomAM che ja, ane apramANatAnI jema pramANatA paNa utpattimAM parataH ja thAya che, svataH thatI nathI e sidhdha thayuM. yaccAvAci - "nizcayastu tasya parataH" ityAdi / tatra saMvAdivedanAditi brUmaH / kAraNaguNajJAna-bAdhakAbhAvajJAnayorapi ca saMvAdakajJAnarUpatvaM pratipadyAmahe / yAdRzo'rthaH pUrvajJAne prathApathamavatIrNastAdRza evAsau yena vijJAnena vyavasthApyate tat saMvAdakamityetAvanmAnaM hi tallakSaNamAcacakSire dhIrAH / yastu guNagrahaNapravaNapramANaparAkaraNaparAyaNAtidezaprayAsaH, prayAsa eva kevalamayamajani bhavataH, doSasaMdohavad guNagaNe'pi pramANapravRtteranivAraNAt / yattu bAdhakabhAvajJAnapakSe vikalpitam "tAtkAlikasya kAlAntarabhAvino vA" ityAdi / tatrAdyavikalpaparikalpanA'lpIyasI / na khalu sAdhananirmAsisaMvedanodayakAle kvApi kasyApi bAdhakasyodayaH saMbhavI, upayogayaugapadyAsaMbhavAt / bhaviSyatkAlasya tu bAdhakasyAbhAvajJAnAt prAmANyanirNayo niravadya eva / na ca carmacakSuSAM tadabhAvo bhavitumarhati, yadudagrasamagrasAmagrIsaMpAdyasaMvedanaM na tatra bhAvibAdhakAvakAza ityevaM tannirNayAt / yadi ca bhAvivastusaMvedanamasmAdRzAM na syAdeva, tadA kathaM kRttikodayAt zakaTodayAnumAnaM nAstamiyAt ? pramANatA"nI utpatti svataH nathI paraMtu "parataH" che. nirmaLatA Adi guNone AzrayI che. e vAta ame jainoe upara sidhdha karI. have te "pramANatA"nuM jJAna (jJapti) abhyAsadazAmAM svataH thAya che paraMtu anabhyAsa dazAmAM parataH paNa thAya che. ema jJapti ubhayathI thAya che. A pramANe amArUM (jainonuM) kahevuM che. paraMtu mImAMsako A jJapti paNa Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI pramANatA ane apramANatAmAM mImAMsakanI sAthe carcA kevaLa ekalI svataH ja mAne che. tethI ja teoe pUrve jJapti parataH thAya che evI amArI mAnyatAnuM je khaMDana karyu che, tyAM have ame uttara ApIe chIe. '"nizcayastu tasya parata:'' kRtyAdri = A pramANenA tamArA vaDe (mImAMsako vaDe) kahevAyelA vAkyaprabaMdhamAM amArA (jainAnA) khaMDana mATe je kahevAyuM ke "pramANatA"nI pti jo 52thI thatI hoya to (1) kAraNaguNajJAnathI thAya che ke (2) bAdhakAbhAvazAnathI thAya che ke (3) saMvAdijJAnathI thAya che ityAdi je kaMI kahevAyuM tyAM "saMvAdakajJAna"thI pramANatAnI jJapti thAya che, ema ame trIjo pakSa svIkArIe chIe. evuM ame (jaino) kahIe chIe. tathA vaLI kAraNaguNajJAna ane bAdhakAbhAvajJAnAtmaka je pahelo ane bIjo pakSa che. te paNa saMvAdakajJAna svarUpa ja che. tenAthI judA pakSo nathI ema paNa ame pratipAdana karIe chIe. kAraNa ke prathama je pravartaka zAna thayuM che ane temAM je padArtha jevo pratibhAsita thayo che. te padArtha kharekhara tevo ja che yathArtha ja che. ema pAchaLa thanArA kAraNaguNajJAnathI paNa jaNAya che cakSunI nirmaLatAthI paNa jaNAya che. tathA bAdhakAbhAvajJAnathI paNa jaNAya che. meM je viSaya jema jANyo te tema ja che emAM koI bAdhA nathI evA jJAnathI paNa yathArthatA jaNAya che. A pramANe pAchaLathI thanArAM A banne jJAno pUrvanA pravartakajJAnanI saMvAditA (yathArthatA) karanArA hovAthI saMvAdakazAna ja kahevAya che. tethI saMvAdakajJAnavALA trIjA pakSathI prathamanA be pakSo kaMI bhinna nathI. mATe prathamanA be pakSo trIjAmAM samAI jAya che ane trIjo pakSa ame svIkArIe chIe. = 217 jema koI padArtha upara dRSTi paDatAM ja "A sarpa che" athavA "A rajju che" athavA "A sthANu che" ityAdi yathAsthAne yathAyogya jJAna thayuM, te pravartakajJAna kahevAya che. A pramANe prathama jJAnamAM jevo padArtha prathApathamAM (jJAnamArgamAM) utaryo (dekhAyo) te padArtha kharekhara tevo ja che evo nirNaya pAchaLa thanArA je jJAnavaDe vyavasthApita karAya che. jema ke "A sarpa che' ema jANyA pachI najIka jatAM lAkaDI vaDe ThamaThoratAM phuphADA mAre, sAmo thAya, daramAM cAlyo jAya, ityAdi lakSaNothI '"sarvAMDyuM' evuM pUrve thayeluM pravartakajJAna nizcita thAya che. mATe te pUrvanA jJAnane nizcita karanArUM ane pAchaLathI thanArUM A je jJAna, te saMvAdaka jJAna kahevAya che. ATaluM ja mAtra lakSaNa saMvAdakajJAnanuM dhIrapurUSo jaNAve che. mATe pAchaLa thanArA saMvAdijJAnathI pUrvanA jJAnanI pramANatAnI jJapti thAya che. tathA vaLI "A rajju che' evuM jyAM prathama pravartakazAna thayuM. tyArabAda lAkaDIvaDe ThamaThoratAM ane nikaTa jatAM te na sAmu thAya, na phuMphADA mAre, na daramAM cAlyu jAya, Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 prathamapariccheda-sUtra-21 ratnAkarAvatArikA ityAdi lakSaNothI uttarakAle je jJAna thAya che te saMvAdijJAna kahevAya che. te saMvAdijJAna pUrve thayelA "nura" A jJAnanI pramANatAne jaNAve che. A pramANe pravartakajJAnanI pramANatAno nirNaya tenA uttarakAle thanArA saMvAdakajJAnathI ja thAya che. pachI te saMvAdakajJAna bhale kAraNaguNajJAna hoya ke bAdhakAbhAvajJAna svarUpa hoya ke saMvAdanamAtra svarUpa hoya paraMtu A traNe jJAno pUrvajJAnanI saMvAditatA jaNAvanAra hovAthI saMvAdakajJAna kahevAya che. ane tenAthI pramANatAnI jJapti thAya che. mATe pramANatAnI zakti parathI paNa thAya che. tathA vaLI, guNone grahaNa (sidhdha) karavAmAM pravINa (nirdoSa) evA pratyakSa ane anumAna pramANonuM khaMDana karavAmAM parAyaNatAvALA tamArA vaDe je atizaya prayAsa pUrve karAyo che. te kharekhara ApazrIne kevaLa A prayAsarUpa ja banyo che arthAt A mahenata mAthe paDI che. sArAMza ke guNo pratyakSa ke anumAnapramANathI jaNAtA nathI. ema kahIne guNone sidhdha karanArA pratyakSa-anumAnAdi pavitrapramANonuM mAtra khaMDana ja karavAmAM parAyaNa evo je tamAro pUrve prayAsa thayo che te mAtra prayAsarUpa ja "mahenata mAthe paDavA rUpa ja banyo che" kAraNa ke doSanA samUhane sidhdha karavAmAM jema tame pUrve anumAnapramANa batAvyuM che. tema ja guNagaNamAM paNa pramANanI pravRtti anivArita ja che eTale ke guNanI paNa sidhdhi anumAna pramANathI thAya ja che. tathA vaLI, bAdhakAbhAvajJAnavALA pakSamAM, tenuM khaMDana karatI vakhate tamArAvaDe ema je bolAyu che ke pravartakajJAnanI pramANatA jaNAvanAra evuM bAdhakAbhAvanuM jJAna zuM te kAle ja thayeluM ? ke kAlAntare thayeluM? jo te ja kAle thayeluM lezo to khoTA sonAnA sikkAmAM paNa pramANatA jaNAvanAra banavuM joIe, ane kAlAntarabhAvi kaho to carmacakSuvALA ApaNane AvuM bhAvinuM jJAna asaMbhavita che. ityAdi tamArAvaDe je kaMI kahevAyuM che. tyAM amAro uttara A pramANe che. " tAttistha" A pramANenA prathamapakSanI je parikalpanA tame karI che te tuccha che, asAra che, alpIya che. kAraNa ke ame e pakSa kahetA nathI. kAraNa ke sAdhanothI (nizcita kAraNothI) jaNAyela sAdhyanA saMvedananI sAthe, tenA udayakALamAM ja, eTale ke je kALe pravartakajJAna pravarte che te ja kALamAM koI paNa jagyAe koI paNa vyaktine bAdhakajJAnanA udayano saMbhava hoto nathI ja, kAraNa ke eka ja kALe vastu che ane vastu nathI. ema paraspara virodhI upayogadvayanuM hovuM asaMbhavita ja che. jema ke taLAvamAM snAna-pAna-tRSAccheda-vastraprakSAlana ityAdi kriyA cAlatI hoya tathA jyAM A taLAvamAM Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI pramANatA ane apramANatAmAM mImAMsakanI sAthe carcA 219 pANI che evA jJAnano udayakALa vartato hoya tyAre A taLAvamAM pANI nathI evuM bAdhakajJAna saMbhavI zake nahI e ja pramANe eka ja kALe pravartakajJAna ane tenuM bAdhakajJAna saMbhavI zake nahI. mATe "tAtkAlika" vALo pahelo pakSa ame mAnatA ja nathI. paraMtu "kAlAntarabhAvi" evo bIjo pakSa hoI zake che. carmacakSuvALA jIvone paNa bhAvikALamAM thanArA bAdhakanA abhAvanA jJAnathI pramANatAno nirNaya thaI zake che. ane te pakSa niravadya ja che. carmacakSuvALA jIvone bhAvimAM thanArA bAdhakAbhAvajJAnano asaMbhava ja hoya che evo niyama nathI. jema ke "sa " evA prakAranuM pravartakazAna karyA pachI nikaTa jaIne lAkaDIthI ThamaThoratAM (1) phUMphADA mAravA, (2) goLanuM saraLa thaI javuM, (3) sAmA thavuM, (4) daramAM cAlyA javuM, athavA (5) DaMkha mAravo ityAdi lakSaNothI uttarakAle je A jJAna thAya che tenAthI "meM A sarpa che" ema je jANyuM che, temAM koI paNa bAdhaka nathI, ema bAdhakAbhAvanuM jJAna bhAvikAlamAM niravadyapaNe thAya ja che. A pramANe carmacakSuvALA jIvone teno bAdhakAbhAvajJAnano) abhAva thavo te yogya nathI. kAraNa ke jyAM jyAM je je jJAna (38) saMpUrNa, (samagha=) purepurI evI sAmagrIthI utpanna thanAra hoya che tyAM tyAM te te jJAnane bhAvimAM koI paNa jAtanA bAdhakano avakAza hoto ja nathI. arthAt bAdhakAbhAva ja hoya che. A pramANe bAdhakAbhAvajJAnathI paNa (arthAt te paNa saMvAdI ja jJAna thayuM mATe tevA saMvAdijJAnathI paNa) te pramANatAno nirNaya thaI zake che. carmacakSuvALA ApaNA jevA jIvone jo bhAvinuM jJAna ja thatuM na hoya to kRttikA nakSatrano udaya dekhavAthI have TuMka samayamAM zakaTa (rohiNI) nakSatranA udayanuM anumAna kema thAya? Aje ravivAra hovAthI AvatIkAle somavAra thaze evuM jJAna paNa kema thAya? atyAre Aso mAsa hovAthI have TuMkamAM kArataka mAsa Avaze evuM paNa bhAvinuM jJAna kema thAya? ane thAya to che ja, mATe ApaNane bhAvinuM jJAna na ja thAya evo niyama nathI. yatpunaravAdi - "saMvAdivedanaM tu" ityAdi / tatra saMvAdivedanAt sAdhanani sipratibhAsaviSayasya, viSayAntarasya vA grAhakAt prAmANyanirNaya iti brUmaH / bhavati hi timiranikurambakarambitA''lokasahakArikumbhAvabhAsasya tatraivaikasantAnaM bhinnasaMtAnaM ca nirantarA''lokasahakArisAmarthyasamudbhUtaM saMvedanaM saMvAdakam / na ca taimirikAdivedane'pi tatprasaGgaH / tatra parato bAdhakAt svataH siddhaprAmANyAduttarasyA'prAmANya-nirNayAt / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-21 ratnAkarAvatArikA viSayAntaragrAhakamapi saMvAdakameva yathA arthakriyAjJAnam / na cAtra cakrakAvakAza:, pravartakapramA1NaprAmANyanirNayAdiprayojanAyAH prathamapravRtteH saMzayAdapi bhAvAt // 220 tathA vaLI, "saMvAveinaM tu' ityAdi vAkyomAM mImAMsakoe je pUrve ema kaheluM ke - jo saMvAdijJAnane pramANatA jaNAvanArUM mAnazo to te sahakArI thayuM chatuM pramANatA jaNAve ke grAhaka thayuM chatuM pramANatA jaNAve ? sahakArI kahezo to bhizakAlavartI hovAthI ghaTaze nahI ane grAhaka kahezo to te ja pravartakajJAnanuM grAhaka, ke tenA viSayanuM grAhaka, ke viSayAntaranuM grAhaka ? ityAdi tamArAvaDe amArA khaMDana mATe je kaMI kahevAyuM che. temAM amAro uttara A pramANe che - sahakArI ane grAhaka e be pakSomAMthI ame grAhaka pakSa svIkArIe chIe ane grAhakanA traNa pakSomAMthI te ja viSaya athavA viSayAntarane jaNAvanArA ema chellA be pakSo ame svIkRta karIe chIe - eTale sAdhanane (sAte yat tat sAdhanam - je sadhAya te sAdhana - e arthamAM ad pratyaya hovAthI sAdhana eTale sAdhya-levuM) arthAt sAdhyane, (nirmAsi=) jaNAvanArUM evuM je, (pratibhAsa=) jJAna eTale ke sAdhyane jaNAvanArA pravartakajJAnano je viSaya che tenuM ja grAhaka athavA viSayAntaranuM grAhaka evuM je saMvAdizAna che, tenAthI pramANatAno nirNaya thAya che, ema ame kahIe chIe. - sAra e che ke pravartakazAnakALe "sarvAMgyuM" "natamidaM ityAdi jJAna thayuM. tyArabAda satata tenI sAme ja dhArIdhArIne jotAM lakSaNo dvArA punaH punaH "A sarpa ja che, A rajata che" ityAdi A ja viSayanuM jJAna sacoTa thatuM ja rahyuM. to uttarakALe tenA te ja viSayane jaNAvanArA A sacoTajJAnathI = te rUpa saMvAdijJAnathI pUrvanA pravartakajJAnanI pramANatA nirNayAtmaka bane che. athavA pUrvakAle "A sarpa che, A rajata che'' ityAdi pravartakajJAna thayuM. ane tyArabAda teno nirNaya karavA nikaTa jaI lAkaDIthI ThamaThoratAM chaMcheDAvuM, DaMkha mAravo, ityAdi arthakriyA thavA svarUpa viSayAntaranA jJAnathI paNa pUrvanA jJAnanI pramANatAno nirNaya thAya che. A pramANe kALAntare thanArA te ja viSayanA ke viSayAntaranA paNa saMvAdijJAnathI pUrvanA pravartakajJAnanI pramANatA jaNAya che. A ja vAta eka dRSTAnta ApI TIkAkArazrI samajAve che ke - gharanA koI eka bhAgamAM ghaTa che. jyAM kaMIka aMdhakAra paNa che ane kaMIka prakAza che. atizaya gADha prakAza ke atizaya gADha aMdhakAra nathI. tyAM najara nAkhatAM "A ghaTa Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI pramANatA ane apramANatAmAM mImAMsakanI sAthe carcA 2 2 1 che. athavA amuka vastu che" ema jaNAyuM. tyArabAda tyAMne tyAM ja te purUSane athavA te purUSa zaMkAzIla hote chate tenI bAjumAM ubhelA bIjA purUSane nirantara-satata vadhArene vadhAre AvatA prakAzanA sahakArathI bhAvimAM utpanna thatuM pUrvanA jJAnanuM saMvedana karanArU jJAna ke "meM je ghaTa jANyo te barAbara ghaTa ja che athavA meM je ardhaprakAzamAM amuka vastu che ema jANyuM hatuM te temaja che" athavA Itara purUSa pUrvapurUSane jaNAve ke te je ardhaprakAzamAM ghaTa jANyo hato te kharekhara ghaTa ja che. A pramANe ekasaMtAnIya ke bhinnasaMtAnIya evA uttarajJAnathI pUrvajJAnanI pramANitAno nirNaya thAya ja che. paMktino artha A pramANe che ke - aMdhakAranA samUhathI yukta evA prakAzanA sahakArathI utpanna thanArA ghaTanA jJAnanuM, tyAM ja eka ja purUSamAM athavA ItarapurUSamAM niratara-satata AvatA adhika adhika prakAzanA sahakAranA sAmarthyathI utpanna thatuM saMvedana (jJAna) saMvAdaka bane ja che. mATe ekasaMtAnIya ke bhinnasaMtAnIya paraMtu te ja viSayanuM thanArUM saMvedanazAna pUrvanA jJAnanI pramANatAno avazya nizcaya karAve che. prazna - jo A pramANe prathama ghaTajJAna thayA pachI adhika prakAzanA sahakArathI "padoDya" "padoDya" ityAdi daDhatara thatuM saMvAdijJAna pUrvanA jJAnanI pramANitAno nirNaya karAvatuM hoya to taimirivaviveneDapi = jene AMkhamAM timirano roga utpanna thayo che. tene zvetazaMkhamAM pItazaMkhanuM, athavA AkAzamAM caMdrayugalanuM prathama pravartaka jJAna thayuM hoya ane pachI te ja viSaya tarapha te ja manuSya dhArI dhArIne jue to tene te pItazaMkhanuM ane caMdrayugalanuM bhAvikAle daDhatara jJAna thAya ja che. tethI te uttarakALanuM saMvAdakajJAna tenA pUrvajJAnanI pramANatAno nirNaya karAvanArUM banavAno prasaMga Avaze. kAraNa ke jema ardhaprakAzamAM thayela ghaTajJAnanI pramANatAno nirNaya, uttarakAle adhikaprakAzathI thanAra ghaTaviSayaka saMvedanajJAna karAve che tevI ja rIte timiranA rogavALAne thayelA prathama pItazaMkha ane caMdrayugalanA jJAnanI pramANatAno nirNaya paNa uttarakAle daDhatara rIte thanArA A ja saMvAdakazAnathI thaze. uttara = ema kahevuM nahI. kAraNa ke timiranA rogavALAne pharI pharI viSaya jotAM je A zaMkha pIta che ane AkAzamAM caMdrayugala ja che. evuM je uttarakAle jJAna thAya che. jene tame saMvAdakajJAna kaho cho te uttarajJAnanI apramANatAno nirNaya AgaLa AgaLa thato hovAthI A vAta ucita nathI prathama pravartaka jJAnanI pramANitAne jaNAvanAruM A je uttarakALe thanArUM saMvAdijJAna che, te aprAmANyatAvALuM che ema nirNaya thAya che. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 2 2 prathamapariccheda-sUtra-21 ratnAkarAvatArikA prazna - timiranA rogavALAnuM uttarakALe thanAruM A saMvAdijJAna apramANatAvALuM che ema konA thakI nirNaya thAya che ? uttara - bAjumAM ja ubhelA nirmaLacakSuvALAne thanAruM A zaMkha zveta che. ane AkAzamAM eka ja caMdramaMDaLa che. evuM je nirmaLacakSuvALAne jJAna thayuM. te jJAna timiranA rogavALAnA jJAnanuM bAdhaka thAya che. mATe bAdhaka evA parathI timiranA rogavALAnuM jJAna apramANa nirNata thAya che. prazna - timiranA rogavALAnA jJAnane apramANita kahenArUM nirmaLacakSuvALAnuM thayeluM je bAdhakazAna che. te pramANita che ema kevI rIte manAya? te paNa apramANita che ema kema na manAya ? uttara - nirmaLa cakSuvALAnuM bAdhakajJAna svataH sidhdha pramANatAvALuM che. kAraNa ke timiranA rogavALAe je joyuM che temAM duniyAnA koI loko sammati batAvavAnA nathI. kAraNa ke te apramANitajJAna che ane nirmaLa cakSuvALAe zvetAMghoghaM, vaMdamaJutnamejameva ityAdi je kaMI joyuM che temAM duniyAnA sarvalokonI saMmati che kAraNa ke te yathArtha - pramANajJAna che. mATe nirmaLacakSuvALAnuM A jJAna timiranA rogavALAnA jJAnanuM bAdhaka bane che. A pramANe svataH sidhdha pramANatAvALA ane apramANa jJAnanA bAdhaka evA nirmaLacakSuvALAnA yathArthajJAnarUpa parathI timiranA rogavALAnuM uttarajJAna apramANa ja che ema nirNaya thAya che mATe te jJAna pUrva pravartakajJAnanI pramANatAno nirNaya karAvI zakatuM nathI. A pramANe prathama pravartakazAna je thayuM. tenA te ja viSayane jaNAvanArA uttarakAle thanArA saMvAdakajJAnathI pUrvajJAnanI pramANatAno nirNaya thAya che e vAta samApta karIne have viSayAtaragrAtijJAna paNa pUrvajJAnanI pramANitAno nirNaya karAve che te vAta samajAve che - prathama A sarpa che evuM pravartakazAna thayuM tyArabAda nikaTa jatAM lAkaDIthI chaMcheDatAM sarpe DaMkha mAryo, daramAM gayo, vakrane badale saraLa thayo ityAdi sarpanI arthakriyAnuM jJAna thayuM. tenAthI eTale viSayAntararUpa evA A arthakriyAnA jJAnAtmaka saMvAdakajJAnathI pUrvanA sarpasaMbaMdhI jJAnanI pramANatA jaNAya ja che. arthakriyAjJAnathI pravartaka jJAnanI pramANatA mAnavAthI "cakraka" doSa Avaze evuM tame je pUrve kahyuM hatuM te vyAjabI nathI. kAraNa ke ahIM cakraphadoSano avakAza ja nathI. te A pramANe - (1) pravartakajJAnanI pramANitAnA nirNayathI pravRtti thAya. (2) pravRtti thavAthI arthakriyAnuM jJAna thAya ane Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI pramANatA ane apramANatAmAM mImAMsakanI sAthe carcA (3) arthakriyAnA jJAnathI pravartakajJAnanI pramANatAno nirNaya thAya. A pramANe tame amane cakrakadoSa Apelo paraMtu pravartakajJAnanI pramANatAnA nirNayathI ja pravRtti thAya evo niyama nathI. mane thayeluM '"sarvAMgyuM" AvuM je pravartakajJAna che. te pramANa haze ke apramANa ? evA prakAranA saMzayathI paNa pravRtti thAya che. mATe pramANatAnA nirNayathI ja pravRtti thAya evo niyama nathI mATe cakrakadoSa Avato nathI. - saMzayathI pravRtti, pravRttithI arthakriyA ane arthakriyAthI pramANatAno nirNaya, Ama paNa thaI zake che. to have kaho ke kyAM goLa-gola, cAlavAno cakraka doSa Avyo ? mATe pravartakajJAnanI pramANatAno nirNaya karavo ityAdi prayojanavALI prathama pravRtti saMzayathI paNa bane che. arthakriyAjJAnasya tu svata eva prAmANyanizcayaH, abhyAsadazApannatvena dRDhatarasyaivAsyotpAdAt, na ca sAdhananirbhAsino'pi tathaivAyamastviti vAcyam, tasya tadvilakSaNatvAt / anyadapi ekasantAnaM bhinnasaMtAnaM caikajAtIyaM ca yathaikadastradarzanaM dastrAntaradarzanasya bhinnajAtIyaM ca yathA nizIthe tathAvidharasAsvAdanaM tathAbhUtarUpasya saMvAdakaM bhavatyeva / na ca mithyApAthaH prathAyAH pAtho'ntare kumbhAdau vA saMvedanaM saMvAdakaM prasajyate / yato na khalu nikhilaM prAguktaM saMvedanaM saMvAdakaM saMgirAmahe / kiM tarhi - yatra pUrvottaratrajJAnagocarayoravyabhicArastatraiva / 223 kiJca, svata eva prAmANyanirNayavarNanasakarNenAnena svazabda AtmArthaH, AtmIyArtho vA kathyeta ? nAdyaH pakSaH, svAvabodhavidhAne'pyandhayA buddhayA svadharmasya prAmANyasya nirNetumazakteH - dvitIye tu prakaTa-kapaTa- nATakaghaTanapATavaM prAcIkaTat / prakArAntareNAsmanmatAzrayaNAt / asmAbhirapyAtmIyenaiva grAhakeNa prAmANyanirNayasya svIkRtatvAt // prazna :- pravartakajJAnanI pramANatAno nirNaya viSayAntara evA arthakriyAjJAnathI thAya ema jo tame kaho cho to arthakriyAjJAna e paNa ekaprakAranuM jJAna ja che. pramANa ja che. to tenI pramANatA konAvaDe jaNAya ? uttara :- arthakriyAjJAnanI pramANatA svataH jaNAya che, kAraNa ke e sarpadaMzAdi arthakriyA abhyAsadazApanna hovAthI prathamathI ja deDhatarapaNe ja utpanna thAya che. phuMphADAphaNATopa-saraLa thavuM AvAM lakSaNo hoya te sarpa hoya e vAta bAlyAvasthAthI ja paricita hovAthI tenI pramANatA svataH jaNAya che. mATe ja ame pramANatA svataH ane parataH ema ubhayataH jaNAya che ema mULasUtramAM ja kahyuM che. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 prathama pariccheda-sUtra-21 ratnAkarAvatArikA prazna :- sAdhanane (sAdhyane) jaNAvanArA prathama thanArA pravartakajJAnanI pramANitAno nirNaya paNa tema ja ho? arthAt svataH ja ho? uttara :- ema na kahevuM. kAraNa ke prathama thayela pravartakajJAna te arthakriyAnA jJAnathI vilakSaNa che. arthakriyAjJAna abhyAsadazApaza che ane pravartakazAna anabhyAsadazApa che. "sarvoDya'' AvA prakAranuM prathama thayeluM pravartakajJAna abhyAsadazAvALuM na hovAthI mAruM A jJAna barAbara che ke nahI ? teno nirNaya karavAnI AvazyakatA ubhI thAya che. tethI potAnA jJAnanI khAtrI karavA mATe lAkaDIthI tene khakhaDAvavAmAM Ave che. kAMkarIcALo karavAmAM Ave che. AvA prayogothI te sarpa "phUMphADA mAre, sAme Ave, phaNA kare, daramAM jAya, ItyAdi artha kriyA dekhAya, jo AvI arthakriyA jaNAya to tenAthI pUrve thayelA "sarvoDya" evA potAnA jJAnane pote pramANatAvALuM che evo A jIva nirNaya kare che. paraMtu pravartakazAnanI pramANatA jANavA mATe jevA A upAyo apanAvavA paDyA, tevA upAyo "huMphADA, phaNA, sarpadaMza, saraLa thavuM" ityAdithI thayelA akriyAnA jJAnanI pramANatA jANavA mATe karavA paDatA nathI. kAraNa ke te arthakriyA ghaNA ja abhyAsavALI hovAthI phUMphADA AdinuM jJAna svataH ja thaI jAya che. koI paNa prakArano saMzaya raheto nathI. tathA vaLI, saMvAdakajJAnanA tame je traNa pakSo kalpalA - te jJAnanuM grAhaka, te ja viSayanuM grAhaka, ke viSayAntaranuM grAhaka, e traNa pakSo paikI pAchaLanA banne pakSo ame svIkAryA che. tyArabAda A traNa pakSomAMthI trIjo je viSayAntaragrAhaka pakSa che tenA paNa tame be bhedo pADelA hatA. tRtIye punaH, Indriya jJAnaM, mad vA tat sat ? (1) arthakriyAjJAna ane (2) vaLI te bIju koI jJAna. A banne pakSomAMthI arthakriyAzAna saMvAdaka bane che e ame pUrve samajAvyuM che. tevI ja rIte anyat vALo bIjo pakSa paNa ame mAnya rAkhIe chIe. tenA tame cAra bhedo kahyA hatA. A cAra pakSomAMthI pahelo ane trIjo pakSa prathama samajIe - ekanA eka saMtAnamAM hoya ke bhinna bhinna saMtAnamAM hoya paraMtu ekanA eka viSayavALuM jJAna hoya to uttarazAna pUrvanA jJAnanuM saMvAdaka thAya che. jema ke prathama eka dasra = rAsabha joyo ane tyAra bAda punaH evone evo dasrAntara = bIjo rAsabha joyo, bIjA rAsabhane jovAthI prathamarAsabhanuM darzana pramANikatAvALu bane che. tevI ja rIte prathama eka gAya joI, tyAre gAyanuM yatukiMcitu jJAna thayuM. tevI bIjI gAyone punaH punaH joI, tenAthI prathama godarzana yathArtha che ema nirNaya thAya che. mATe eka sattAnIya hoya ke bhinnasaMtAnIya hoya eTale ke bIjo purUSa A gAya che ema samajAve to paNa ekajAtIya uttarajJAna pUrvajJAnanuM saMvAdaka bane che. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI pramANatA ane apramANatAmAM mImAMsakanI sAthe carcA 2 25 anyajJAna ekasansAnIya bhinnasattAnIya ekajAtIya bhinnajAtIya ekajAtIya bhinnajAtIya have citramAMnA bIjA ane cothA pakSano dAkhalo ApIe chIe ke ekasanatAnIya hoya ke bhinnasattAnIya hoya paraMtu bhinnajAtIya evuM uttarajJAna paNa pUrvajJAnanI pramANatAno nirNaya karAve che. jema ke rAtrimAM tevA prakAranA rasanA AsvAdavALuM jJAna tevA prakAranA rUpanA jJAnanuM saMvAdaka bane ja che. eTale ke rAtrimAM aMdhArAmAM eka kerI hAthamAM lIdhI. tenuM rUpa jANyuM. paraMtu te barAbara che ke nahI teno saMzaya thAya kAraNa ke aMdhAruM hovAthI rUpa dekhAtuM nathI. teTalAmAM te kerI cAkhI, teno atizaya madhura rasAsvAda mANyo, te rasAsvAdanuM thayeluM je jJAna che. te saMvAdijJAna che. tenAthI pUrvakAlanA rUpajJAnanI pramANatAno nirNaya thAya ja che. ahIM rasanuM jJAna rUpanA jJAnanI pramANitAno nirNaya karAve che mATe bhinnajAtIyanuM A dekhAta che. prazna:- jo A pramANe viSayAntaranuM sajAtIya ke bhinnajAtIya evuM uttarajJAna pUrvanA pravartakajJAnanI pramANitAne jaNAvanAruM banatuM hoya to (miththA = khoTA, pAtha: = jaLanA, prathAya: = jJAnanuM) prathama jhAMjhavAnA jaLamAM mithyA evuM jaLajJAna thayuM, tyArabAda pAthoDore, taLAva-nadI AdinA yathArtha jaLamAM je jaLajJAna thayuM te sajAtIya hovAthI, ane mAvI = ghaTapaTAdimAM thayeluM ghaTapaTAdinuM uttarajJAna vijAtIya hovAthI pUrvanA jJAnanuM saMvAdaka thavuM joIe. ame tamane AvI Apatti pahelAM batAvelI che ke jo tame sajAtIyajJAna pUrvanA jJAnanuM saMvAdaka mAnazo to uchaLatA nadInA taraMgovALA pANImAM thayeluM uttarakALabhAvi yathArtha jalajJAna pUrvakAlavartI jhAMjhavAnA jalajJAnanI pramANatA jaNAvanArUM banaze. tathA uttarakALamAM thayela kuMbha ane aMbhorUhAdinuM jJAna pUrvakAlavartI jhAMjhavAnA jaLanA jaLajJAnanI pramANatA jaNAvanAra banaze. AvI Apatti Avaze. uttara :- ema kahevuM nahI. kAraNa ke uttarakAle thanArAM sajAtIya ane vijAtIya evAM saghaLAM jJAno pUrvajJAnanA saMvAdaka bane evuM ame kahetA nathI. prazna :- tyAre tame zuM kaho cho? Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-21 ratnAkarAvatArikA : uttara H- pUrvajJAnamAM je viSaya jaNAyo, ane uttarajJAnamAM je viSaya jaNAya, te banne jJAnonA viSayamAM jo avyabhicAra hoya eTale ke teno te ja viSaya jaNAvatuM hoya to ja uttarajJAnane ame saMvAdaka kahIe chIe. prathama jhAMjhavAnuM jaLa jANyuM. pachI nadItaLAvanuM jaLa jANyuM paraMtu tyAM pUrvajJAnamAM snAna-pAnAdi nathI. uttarajJAnamAM te che. mATe bannemAM jalaviSaya eka ja jJAna hovA chatAM eka asat ane eka sat che mATe vyabhicAra che. tethI tyAM pramANatAno nirNaya thato nathI. tevI ja rIte prathama jhAMjhavAnuM jaLa jANyA pachI kuMbha ane aMbhorUhAdinuM jJAna karatAM paNa vyabhicAra hovAthI pramANatAno nirNaya karAvanAra banatuM nathI. jyAM avyabhicAra hoya che tyAM ja pramANatAno nirNaya thAya che. 226 tathA vaLI, pramANamAM rahelI pramANatAno nirNaya svataH ja thAya che, evuM varNana karavAmAM sakarNa (sAvadhAna-sajAga) evA A mImAMsakavaDe zuM "AtmA" arthavALo sva zabda kahevAya che ke ''AtmIya'" arthavALo svazabda kahevAya che ? ahIM sva eTale AtmA, AtmA eTale "jIva" artha na karavo, kAraNa ke A prakaraNa jJAnanuM cAle che. tethI sva eTale jJAna pote, evo artha karavo. pramANanI pramANatA svathI jaNAya che eTale zuM te jJAnathI potAnAthI ja jaNAya che ? ke AtmIya - potAnuM jJAna karAvanArA evA ItarajJAnathI jaNAya che ? kaho, A bemAMthI kayo pakSa svIkArazo ? pahelo pakSa to tame kahI zakazo nahI. kAraNa ke mImAMsakonA mate jJAna svano prakAza karatuM nathI. jJAna ghaTa-paTAdi padArthone jaNAya che. paraMtu jJAna pote potAne jaNAvatuM nathI. jo jJAnane jANavuM hoya to arthApatti pramANathI jJAna jaNAve che. ema mImAMsako mAne che. tethI potAno ja avabodha karAvavAmAM aMdha evA jJAnavaDe potAnA dharma svarUpa pramANatAno nirNaya karAvavo azakya ja che. je jJAna potAnI jAtane na jaNAvI zake te jJAna potAnA dharmane kevI rIte jaNAvI zake ? have jo bIjo pakSa kahezo to eTale ke A jJAna potAnA prakAzane karanArA bIjAjJAnathI jaNAya che. ema jo kahezo to pragaTa mAyAmaya nATakanI ghaTanAnI paTutA ja pragaTa karI che. kAraNa ke amArAvaDe paNa jJAnanA grAhaka evA arthakriyAjJAna athavA viSayAntarajJAnavaDe pramANatAno nirNaya svIkArAyo che. tame paNa prakArAntare amArA ja matano Azraya karyo. tethI ghaNI carcA karI paraMtu aMte to amArA ja svIkArAyelA mArgamAM ja AvyA. Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI pramANatA ane apramANatAmAM mImAMsakanI sAthe carcA atha yenaiva jJAnamAtraM nirNIyate, tenaiva tatprAmANyamapi, iti svataH prAmANyanirNayo varNyate / nanvarthaprAkaTyotthApitArthApatteH sakAzAt tvayA jJAnanirNItistAvadabhIpsAmAse / arthaprAkaTyaM ca yathArthatva - vizeSaNaviziSTam, nirvizeSaNaM vA'rthApattimutthApayet ? prAci pakSe tasya tadvizeSaNagrahaNaM prathamapramANAt, anyasmAt svato vA bhavet ? prathamapakSe parasparAzrayaprasaGgaH / nizcitaprAmANyAddhi prathamapramANAd yathArthatva-viziSTArthaprAkaTyagrahaNam / tasmAcca prathamapramANe prAmANyanirNaya iti / dvitIyavikalpe tu- anavasthA, anyasminnapi hi pramANe prAmANyanirNAyakArthApattyutthApakasyArthaprAkaTyasya yathArthatvavizeSaNagrahaNamanyasmAt pramANAditi // - 227 atha svatastadvizeSaNagrahaNam / tathAhi - svasaMveditamarthaprAkaTyaM taccAtmAnaM nirNayamAnaM svadharmabhUtaM yathArthatvamapi nirNayate / tathA ca tato'numIyamAne jJAne svataH prAmANyajJaptiriti / tadetadanavadAtam - evaM satyaprAmANyasyApi svato jJaptiprasakteH / svato nizcitavaitathyavizeSaNAdarthaprAkaTyAd vijJAnamanumIyamAnamAskanditAprAmANyamevAnumIyate / tataH kathaM prAmANyavadaprAmANyasyApi svato nirNItirna syAt ? atha tatra, bAdhakAdevAprAmANyanirNayo na punarjJAnanirNAyakAt / evaM tarhi saMvAdakAdeva prAmANyasyApi nirNayostu iti tadapi kathaM svato nirNItaM syAt ? nirvizeSaNaM cet- tadarthaprAkaTyamarthApattyutthApakam tarhyapramANe api prAmANyanirNAyakArthApattyutthApanA - ''pattiH arthaprAkaTyamAtrasya tatrApi sadbhAvAt / iti sUtroktaiva vyavasthA siddhisaudhamadhyamadhyarukSat // 21 // have kadAca mImAMsaka ema kahe ke "A jJAna che" evA prakArano jJAnamAtrano nirNaya nAvaDe thAya che, tenA 4 vaDe "khA jJAna sAyuM che, yathArtha che, prabhASa che" khema te jJAnanI pramANatAno nirNaya paNa tenA ja vaDe thAya che. jJAnanA astitvano nirNaya svataH thAya che. tethI jJAnanI pramANatAno nirNaya paNa svataH ja thAya che. ema ame mAnIzuM. jethI koI doSa Avaze nahI. jaina :- A bAbatamAM arthanI pragaTatAthI utpanna thayelI evI arthApatti nAmanA pramANa thakI "A jJAna che" evo zAnano nirNaya tamArAvaDe IcchAyo che. sArAMza ke arthaprAkaTyathI utthApita evI arthApatti ja jJAnano nirNaya karAve che. ema tame pUrve jaNAveluM che. tyAM ame tamane puchIe chIe ke te arthaprAkaTya kevuM che ? zuM "yathArthatva" Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 28 prathamapariccheda-sUtra-21 ratnAkarAvatArikA evA vizeSaNathI viziSTa che ke yathArthatva evA vizeSaNa vinAnuM nirvizeSaNa evuM arthaprAkaTya arthopattine utpanna kare che ? have "yathArthatva" evA vizeSaNavALuM evuM arthaprAkaTya jo arthopattine utpanna karatuM hoya to A arthaprAkaTya - yathArtha che ke nahI ? ema arthaprAkaTyanA te yathArthatva vizeSaNane pahelAM jANavuM paDaze. kAraNa ke te yathArtha evuM vizeSaNa jaNAya to ja tenAthI arthApatti thAya, jJAnanuM astitva jaNAya, tathA jJAnanI pramANatA paNa jaNAya, mATe vizeSaNane jANavuM atizaya Avazyaka banaze. have "yathArthatva" evA arthaprAkaTyanA A vizeSaNanuM grahaNa (1) zuM pUrve thayelA pramANathI (pravartakajJAnathI) thAya ? (2) ke zuM anya koI thakI thAya, (3) ke svataH ja jaNAya? jo pahelo pakSa kahezo to "parasparAzraya" doSa Avaze, kAraNa ke "pramANajJAnathI arthaprAkaTyanA yathArthatva vizeSaNanuM grahaNa thAya, ane arthaprAkaTyanA yathArthatva evA vizeSaNanA grahaNathI ja pramANajJAnanI pramANatA jaNAya" ema eka bIjA eka bIjA upara AdhAra rAkhatA hovAthI kaMI jaNAze nahI. kAraNa ke jenI pramANatA nizcita thaI che evA prathama pramANathI yathArthatva evA vizeSaNathI viziSTa arthaprAkaTyanuM grahaNa thaI zake, ane yathArthatva evA vizeSaNathI viziSTa thayuM hoya tevA ja te arthaprAkaTyathI prathamajJAnanI (pravartakajJAnanI) pramANatA jANI zakAya. kaho A bemAM konAthI koNa thaze ? arthAt koInAvaDe koI jANI zakAze nahI. bIjo vikalpa jo lezo to "anavasthA" doSa Avaze, te A pramANe - prathama pravartakajJAnanI pramANatAno nirNaya karAvanArI evI je arthopatti che, tene utpanna karanAra evA arthaprAkaTyanA yathArthatva evA vizeSaNanuM grahaNa jo anya pramANathI thAya, to te anya pramANamAM paNa pramANatA jANavA bIjuM pramANa lAvavuM paDaze, tenAmAM trIjuM ema pravAhadhArA cAlavAthI anavasthA doSa Avaze, kAraNa ke je anya pramANa yathArthatvane jaNAvanArUM lAvazo, tenI paNa pramANatA to jANavI ja paDaze, eTale paraMparA cAlaze. - have te yathArthatva vizeSaNanuM grahaNa svataH thAya che ema jo trIjo pakSa kahezo to eTale ke - arthaprAkaTya svayaM saMvedita thAya che, ane te arthaprAkaTya svayaM saMvedita hovAthI te potAno nirNaya karAvatuM chatuM potAnA dharmasvarUpa evA yathArtha_vizeSaNano paNa nirNaya karAve ja che. ema svataH ja vizeSaNano nirNaya thAya che. ane tethI = eTale yathArtha evuM vizeSaNa svayaM jaNAvAthI svayaM saMvedita thayelA evA te arthaprAkaTyathI anumAna karAtA jJAnamAM paNa svataH ja pramANatA jaNAya che. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnanI pramANatA ane apramANatAmAM mImAMsakanI sAthe carcA 229 A pramANe jo kahezo to tamAruM A kathana avadAta (svaccha) nathI, nirdoSa nathI. kAraNa ke jo Ama ja hoya to apramANajJAnonI apramANatA paNa A rIte svataH ja jaNAze, tethI apramANatAnI jJapti paNa svataH ja mAnavAno prasaMga Avaze. jyAre tame apramANatAno nirNaya to parataH mAnyo che. (jema svataH nizcita evA yathArthavizeSaNavALA arthaprAkaTyathI anumAna karAtA jJAnamAM pramANatA svayaM saMvedita thAya che, tenI jema ja) svataH nizcita evA vaitathya (eTale ayathArtha-khoTA) evA vizeSaNavALA arthaprAkaTyathI anumAna karAtuM vijJAna paNa apramANatAthI AjhaMdita che, arthAt apramANatAthI yukta che. ema jaNAze, tethI pramANatAnI jema ja apramANatAno paNa nirNaya svataH kema nahI thAya? pramANatAno nirNaya jo svataH mAnavo hoya to apramANatAno nirNaya paNa svataH ja mAnavo paDaze. ane jo apramANatAno nirNaya parataH mAnavo hoya to pramANatAno nirNaya paNa parataH svIkAravo joIe. have kadAca mImAMsako A pramANe kahe ke - apramANatAno nirNaya to bAdhaka thakI ja thAya che. eTale bAdhaka evA timirAdidoSothI ja thAya che paraMtu jJAnanA nirNAyaka evA arthaprAkaTyathI thato nathI, mATe svataH kema kahevAya ? apramANatA doSothI jaNAya che. tethI apramANatA mATe to parataH ja kahevAya. jaina - jo Ama kaho cho to pramANatAno nirNaya paNa saMvAdaka evA uttarakAlIna jJAnathI ja ho. arthAt pUrvakAlamAM pravartelA pravartaka jJAnanI pramANatA uttarakALamAM thanArA te ja viSayanA, ke viSayAntaranA evA saMvAdakazAnathI jaNAya che. ane saMvAdakajJAna abhyAsadazApanna hovAthI svayaM jaNAya che. ema pravartakajJAnanI pramANatAno nirNaya paNa apramANatAnI jema ja parataH thAya che ema svIkAravAmAM zuM doSa che ? mATe te pramANajJAnanI pramANatA paNa svataH ja thAya che evo ekAnta nirNaya kema ghaTI zakaze ? A pramANe yathArtha vizeSaNavALuM arthaprAkaTya kaho to paNa parataH ja pramANatAno nirNaya ghaTI zake che paraMtu svataH nahI. have nirvizeSaNa evuM arthaprAkaTya arthopattinuM utthApaka bane che ema jo kahezo to yathArtha ke ayathArtha evA vizeSaNa vinAnuM arthaprAkaTya jo athapattine utpanna karatuM hoya, ane te arthApatti pravartakajJAnanI pramANitAne jaNAvatI hoya to te athapatti ane tenuM utpAdaka arthaprAkaTya yathArtha-ayathArthatA vinAnuM hovAthI apramANatAne paNa kema na Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamapariccheda-sUtra-21 ratnAkarAvatArikA jaNAve ? kAraNa ke (game tevuM - bhale yathArtha ke ayathArtha paNa) arthaprAkaTya to ahIM paNa vidyamAna che ja, mATe apramANatA jaNAvanAra paNa banavuM joIe. 230 mATe uparokta sUkSma carcAthI anyadarzanakAronI mAnyatAomAM badhe ja doSa hovAthI pramANanayatattva nAmanA A granthanA sUtra 21 mAM kahelI vyavasthA ja sidhdhirUpa mahelanA madhyabhAgamAM Arohita thAya che, eTale ke pramANatA ane apramANatA banne utpattimAM parataH ja che, ane jJaptimAM abhyAsadazAmAM svataH hoya che ane anabhyAsadazAmAM parataH ja hoya che. AvI sUtrokta vyavasthA ja nirdoSa sidhdhimahelanA madhyabhAgane pAme che arthAt A vyavasthA ja nirdoSa che, ema sidhdha thAya che - "iti pramANanayatattvAloke zrIratnaprabhAcAryaviracitAyAM "ratnAkarAvatArikAkhya- ' laghuTIkAyAM pramANasvarUpanirNayo nAma prathamaH paricchedaH samAptaH // A pramANe pramANanayatattvAloka nAmanA A granthamAM zrI ratnaprabhAcAryajI viracita evI ratnAkarAvatArikA nAmanI A laghuTIkAmAM pramANanA svarUpano nirNaya samajAvanAro A prathama pariccheda pUrNa thayo. prathama paricchedano gujarAtI anuvAda paNa samApta thayo. Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaparicchedanuM maMgalAcaraNa Jajn Education International dvitIya paricchedasya maGgalAcaraNam namo'stu zrIvItarAgAya dhyAtvA'rhadAdi siddhAdyaM, cakraM navapadAtmakam / yaddhyAnena vilIyante, vighnAMstu kSaNameva hi // 1 // matsmRtipathamAnIya, pavitritAM sarasvatIm / prArapsye 'haM paricchedaM, navyaM bahvarthagumphitam // 2 // pratyakSAdi pramANAni, procyante'smin prabhedataH / mithyAmatavikalpAstu, nihanyante pade pade // 3 // kvacidmanoharaiH prAsaiH, vividhacchandakaiH kvacid / kvacid vAdavivAdaizca kvacittrayodazAkSaraiH // 4 // " kRtiM kurvannihAbhAti, kartA'yaM kelikRd yathA / vAdigajagaNAvyApte, siMho raNAGgaNe yathA // 5 // zramaNazramaNIsaGgha - sAhAyyasiddhamedhayA ( meghasA ) / suSTubhUtamidaM kAryaM chedanai gaNitaM yathA // 6 // tadupakRdguNAgAraM nopameyaM subuddhikaiH / vaktumahaM na zaknomi, kha-sthitatArakAniva // 7 // tadvacobhaktibhAvena, prArabdhaM svaparopakRt / kAryaM nirantarAyeNa, samAptimeSyatAmidam // 8 // dhairyaM dhRtvA sthirIkRtya, cittaM tyaktvaiva vAsanAm / adhyeyo'yaM paricchedaH, nyAyanipuNapaNDitaiH // 9 // gurjarIyAnuvAdena, suguNo kriyate mayA / prabhuvaco'nuvAdo hi, karmakSayAya sAdhanam // 10 // tailaM gandhaM yathA vastre, zAstraM tanotu bhUtale / prAptenAnena puNyena, sarve jIvAH zivaM yayuH // 11 // 231 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 3 2 dvitIyapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA arham dvitIyaH paricchedaH evaM pramANasya svarUpaM pratipAdya saMkhyAM samAkhyAnti tad dvibhedaM pratyakSaM ca parokSaM ca - 2-1 akSamindriyaM pratigatam - indriyAdhInatayA yadutpadyate tatpratyakSamiti tatpuruSaH / -jI pricheA pramANe pramANanuM svarUpa samajAvIne have te pramANanI saMkhyA-arthAt bheda-pratibheda 4||ve cha - sUtrArtha - te pramANe mahApuMcha. pratyakSa mane parokSa 2-1. "pratyakSa" ane, "parokSa" mevA meho prabhAna cha. tabhA prathama he pratyakSA cha tenI vyutpatti tathA artha 45ve . prati + akSa mA zahIno tatpu35 sabhAsa thayo che. "akSaM pratigatam" iti pratyakSam Avo vigraha arIne sima vyaa425|| sUtra u-1-47 thI tatpu35 samAsa thayelo cha. mA samAsamAM akSa zahano artha indriya 42vo, bhane prati 106no artha pratigata bheTale. vyApta - sAdhInatA vo artha vo. je jJAnanI prAptimAM indriyonI vyApakatA che. indriyonI AdhInatA che. te AdhInatA vaDe ja je jJAna utpanna thAya che. je jJAnanI prAptimAM indriyo avazya vidyamAna che te jJAna pratyakSa kahevAya che. nanvakSizabdAdapi pratipUrvAt "pratisamanubhyo'kSNaH" ityavyayIbhAvasamAsAnte Taci pratyakSamiti sidhyati / tat kiM na kakSIcakrivAMsaH ? na caivaM spArzanAdipratyakSaM naitacchabdavAcyaM syAd - iti vAcyam, tatpravRtti-nimittasya spaSTatvasya tatrApi bhAvena tacchabdavAcyatopapatteH / vyutpattinimittamAtratayA patrA'kSizabdaH zabdyate / kathamanyathA'kSazabdopAdAne'pyanindriyapratyakSasya tacchabdavAcyatA caturastrA syAt ? / ___ atha kathamevaM "pratyakSaH prekSAkSaNaH, pratyakSA pakSmalAkSIti" strIpuMsabhAvaH, asyAvyayIbhAvasya sadA napuMsakatvAd ? naivam,pratyakSamasyAstItyarzaAditvenAdantatvAt tdbhaavsiddheH| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanA bhedonuM nirUpaNa ane pratyakSanI vyAkhyA 2 33 "pratyakSa" zabdamAM prati + akSa zabda laIne tapurUSa samAsa karIne vyutpatti artha batAvavAmAM Avyo. tyAM koI ziSya nIce mujaba prazna kare che - prazna :- 3 ne badale 3 zabda jo levAmAM Ave ane tapurUSa samAsane badale avyavIbhAva samAsa ja karavAmAM Ave to paNa pratyakSa zabda banI zake che to zA mATe te zabda ane te samAsa ahIM svIkAravAmAM Avato nathI ? ane tapurUSa samAsa ja kema svIkArAya che ? prati upasargapUrvaka mahA zabdathI paNa "praviparinirI " (sidhdhahemasUtra 3-147)thI tapurUSa samAsa karIne "tilakanuSyo:" = (A pANinI vyAkaraNanuM sUtra che) prati-sanma ane manu thI para zabda hoya to avyayIbhAva samAsamAM Tar pratyaya samAsAtta thAya che (sidhdhahemasUtra 7-3-87 A sUtrathI at samAsAnta thAya che.) prati + kSa + Ta" ema thaye chate Tar pratyayamAMthI r ane r ituM jAya che, ane tyArabAda "vavaUca" sUtra 7-4-68 thI kSa zabdanA rU no lopa thavAthI ane Tar pratyayano A aMdara maLI javAthI paNa "pratyakSa" zabda banI zake che, to te makSa zabdavALo ane avyavIbhAva samAsavALo pratyakSa zabda ahIM kema svIkArAto nathI? - sArAMza ke jema lakSa zabdathI tapurUSa samAsa karIe to pratyakSa zabda bane che te ja pramANe la zabdathI avyayabhAva samAsa karIe to paNa pratyakSa zabda banI zake che to pachI avyayIbhAva samAsa ane makSa zabdavALI vAta tyajI daIne tapurUSa samAsa ane makSa zabdavALI vAta kema svIkAravAmAM AvI che ? praznakAra ziSya pote ja gurujI pratye kahe che ke have kadAca tame evo uttara Apo ke pUrva = jo A pramANe karIe, eTale ke 3 zabda laIne avyayabhAva samAsa banAvIe to li zabdano artha - AMkha-netra-cakSu ja mAtra thato hovAthI phakta cAkSuSapratyakSa jJAna ja pratyakSa zabdathI vAcya bane, paraMtu zeSa spArzana-rAsana-dhrANaja ane zrotraja ityAdi anya indriya janya je pratyakSajJAna che te A pratyakSa zabdathI vAcya bane nahIM, eTale ke ema karavAthI spArzana Adi zeSa indriyajanya pratyakSajJAna A pratyakSa zabdathI vAcya banI zake nahIM, te mATe ame "akSi" zabda ane avyavIbhAva samAsa na letAM "akSa" zabda ane tapurUSa samAsa lIdho che. jo Avo uttara tame Apo to - ti vIryam = A pramANe kahevuM te ucita nathI. tamAro A uttara vyAjabI nathI, kAraNa ke koI paNa zabdonA artho karavAmAM Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 3 4 dvitIyapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA (1) pravRttinimitta ane (2) vyutpattinimitta ema be prakAranAM nimitta hoya che. je zabdano jeTalo vAcya artha thato hoya teTalA arthamAM ja te zabda vaparAya tene vyutpattinimitta kahevAya che, jema ke vedyate ta venIyam je karma vedAya te vedanIya, A artha pramANe jJAnAvaraNIyAdi ATha karmo vedAtAM hovAthI vyutpattinimittatAnA AdhAre AThe karmone vedanIya kahevAya che, paraMtu vedanIya zabdanI pravRtti vedanIya nAmanA trIjA karmamAM ja thAya che tethI "sukha-duHkha rUpe je vedAya te vedanIya" AvA prakAranI pravRttinimittatA laIne artha karavAmAM Ave che. jethI trIjA karmamAM ja artha saMbhave che tenI jema ahIM paNa li zabdano artha jo AMkha karIe to te artha vyutpattinimittAvALo thAya che ane kSa = zabdano artha cakSu na karatAM cakSuthI thato spaSTabodha arthAt spaSTatva artha karIe to te pravRttinimittatAvALo artha che. sUtrakAre paNa pratyakSano artha spaSTajJAna karelo che. tethI ahIM jo pravRttinimitta evuM te spaSTata levAmAM Ave to te spaSTatva tatrApa mAna = te spArzana-rAsana Adi zeSa indriyajanya pratyakSajJAnamAM paNa hovAnA kAraNe te pratyakSazabdanI vATyatA zeSa indriyajanya pratyakSamAM paNa ghaTI zakaze, kAraNa ke ame ahIM je makSa zabda levAnuM kahyuM che. te vyutpattinimittatA puratuM ja kahyuM che, eTale ke vyutpatti banAvavA purato ja kSa zabda levAnuM amArAvaDe kahevAya che, paraMtu artha to pravRttinimittatArUpa spaSTata vaDe ja levAno che, jethI spArzanAdi pratyakSamAM paNa vAcyatAnI anutpatti thatI nathI. - jo ema na kahIe ane gata zabdane badale makSa zabda laIe ane tapurUSa samAsa karIe to paNa ekalI vyutpattinimittatA ja mAtra levAmAM Ave to nijiyapratyakSI = mAnasa pratyakSane "pratyakSa' zabdanI vAcyatA (tarastrA) = saMgata kema thaze? kAraNa ke jo kevaLa vyutpattinimitta ja pakaDavAmAM Ave to samakSa zabda laIzuM to paNa kakSa eTale indriya artha thato hovAthI pAMca indriyajanya pratyakSa ja Avaze, mAnasapratyakSa to te pratyakSazabdamAM Avaze ja nahIM ane jo te levuM hoya to sUtrakArane paNa A zabda levA chatAM ane tapurUSa samAsa karavA chatAM indriya arthane choDIne spaSTatva evuM pravRttinimitta ja levuM paDe che. anyathA anindriya pratyakSamAM pratyakSa-zabdavAcyatA yuktiyukta thAya nahIM, tenI jema ame paNa akSi zabda vyutpattinimitta purato ja laIzuM. paraMtu artha to pravRttinimittatArUpa spaSTatvavaDe ja karIzuM. to kaMI doSa Avaze nahIM to zA mATe sUtrakAre li zabda na letAM makSa zabda lIdho che ? ane avyavIbhAva samAsa na karatAM tapurUSa samAsa karyo che ? Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanA bhedonuM nirUpaNa ane pratyakSanI vyAkhyA 2 3 5 kadAca granthakArazrI evo uttara Ape ke jo ki zabda laIne avyayIbhAva samAsa karIe to avyayabhAva samAsa sadA napuMsakaliMga ja hovAthI "pratyakSaH prekSakSaUT:" jJAnacetanAno kSaNa anubhava sidhdha pratyakSa che. tathA "pratyakSa kSminAkSI" = komaLa AMkhavALI te strI pratyakSa dekhAya che, ityAdi kAvyavAkyomAM AvatA puliMga ane strIliMga pratyakSa ane pratyakSa A prayogo kema ghaTe? kAraNa ke jo avyayIbhAva samAsa karIe to te samAsa to sadA napuMsakaliMga ja hoya che. ane uparanA kAvyaprayogomAM anya liMgo Ave che te mATe ame graha zabda ane avyayIbhAva samAsa na letAM makSa zabda ane tapurUSa samAsa karyo che. (jathI traNe liMgavALAM AvA prakAranAM kAvyavAkyo susaMgata thAya.) naivam = A pramANe tamAro uttara barAbara nathI. kAraNa ke eka vakhata kSa zabda laIne avyayIbhAva samAsa banAvo, pachI mAtra tene puliMga-strIliMga jyAre jyAre karavuM hoya tyAre tyAre pratyakSa ati mI" evA prakArano atum pratyayavALo artha karIne matum arthamAM " mA"i hovAthI; A pANinInuM sUtra che. siddhahema pramANe zrAHi sUtra 7-2-46 thI 4 pratyaya anne lagADavAthI 7-4-68thI pUrvanA e no lopa karavAthI traNe liMga thaI zakaze. mATe puliMga-strIliMga nahI banI zake tenA bhaya mAtrathI mA zabda ane avyavIbhAva samAsano tyAga karavo vyAjabI nathI. kaf vALA sUtrathI ekta thavAthI te triliMgANAnI siddhi thaI zake che. atrocyate - evamapi "pratyakSo bodhaH, pratyakSA buddhiH" ityatra pausnaM straiNaM ca na prApnoti / na hyatra matvarthIyArtho ghaTate, pratyakSasvakhyasyaiva vedanasya bodhabuddhizabdAbhyAmabhidhAnAt / uttara :- uparokta praznono uttara have ahIM granthakArazrI Ape che ke - jyAM jyAM mAm artha (gujarAtImAM vALo artha) ghaTI zakato haze tyAM tyAM to "bhaviSya " e sUtrathI gat pratyaya lagADIne pratyakSa zabdane avyavIbhAva samAsa karavA chatAM ane kSa zabda levA chatAM triliMgatA ghaTI zakaze, emAM to koI doSa Avaze nahIM. paraMtu jyAM jyAM tun artha (vALo artha) thato na hoya ane chatAM triliMgatA thatI hoya tyAM tyAM mata, artha na hovAthI prat pratyaya thaze nahIM, ane tenA vinA triliMgatA banaze nahIM, 1. pratyakSa prekSAkSa ane pratyakSa ikSmanAkSI A banne dekhAtomAM paheluM puliMga ane bIjuM strIliMga diSTAna che ane pAchaLa strIpumAvaH e padamAM paheluM strIliMga ane pachI puliMga che. tyAM dandrasamAsa hovAthI pUjyatAnA kAraNe ane alpasvaranA kAraNe "tra' zabdano pUrvanipAta thayo che. paraMtu arthaprasaMge paheluM puliMga ane bIjuM strIliMga ema samajavuM. (si.le. 3-1-160) Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 36 dvitIyapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA ane prayogomAM triliMgatA dekhAya che. jema ke "pratyakSa vo:" = A bodha pratyakSa che. "pratyakSa vRddhi" = A buddhi pratyakSa che. ityAdi vAkyomAM tun artha (vALo artha) ghaTato nathI, phakta pratyakSajJAnAtmaka je saMvedana che te ja saMvedana bodha ane buddhi zabda vaDe kahevAya che. eTale pratyakSa prekSakSa ane pratyakSa pasmAkSI ityAdika koIka koIka jagyAe jyAM mahuartha (vALo artha) ghaTato hoya tyAM to sat pratyaya karIne triliMgatA sidhdha thaI zake paraMtu sarvatra Ama banI zakatuM nathI. jyAM tun artha (vALo artha) nathI tyAM at pratyAyanA abhAve triliMgatA thatI nathI. mATe ame mA zabda na letAM, kakSa zabda lIdho che ane avyayIbhAva samAsa na karatAM tapurUSa samAsa karelo che. ___ akSANAM param = akSavyApAranirapekSaM manovyApAreNA'sAkSAdarthaparicchedakaM parokSamiti parazabdasamAnArthena paras zabdena siddham / indriyonA vyApArathI je para, eTale ke je indriyonA vyApArathI nirapekSa che mAtra mananA ja vyApAra vaDe asAkSAt (aspaSTa) arthano bodha karAvanAruM evuM je jJAna che. te parokSa, indriyoe je viSaya sAkSAt anubhavyo hoya te kAle jevo spaSTa bodha thAya che tevo spaSTa bodha jyAM na hoya, mAtra manathI kalpanA karAtI hoya, dhUma dekhIne vaddhinA anumAnanI jema, te aspaSTa artha bodha karAvanArA jJAnane "parokSa" kahevAya che. prazna :- makSa + para A be zabdono jo A samAsa banyo hoya to para zabdano pUrvanipAta thatAM para + akSa (samAnAnAM tera varSa) 1-2-1 sUtrathI dIrgha thaIne parAkSa banavuM joIe parokSa kema banyuM? uttara :- ahIM para zabda nathI, paraMtu para zabdanI sAthe samAna arthavALo evo param zabda che. te par zabdanI sAthe A samAsa thayo che. tethI aMtavarti vibhakti mAnI pUrvapadanI padasaMjJA thaI { no banIne mo thayo che tethI "parokSa" zabda sidhdha thAya che. cazabdau dvayorapi tulyakakSatAM lakSayataH / tena yA pratyakSasya kaizcijjyeSThatA'bhISTA, nAsau zreSThA - iti sUcitam, dvayorapi prAmANyaM prati vizeSAbhAvAt / mULa prathama sUtramAM lakhelA banne ja zabdo pratyakSa ane parokSa ema banne pramANonI tulyakakSAne (samAnakakSA che ema) jaNAve che. vastuno bodha karAvavAmAM koI pramANa adhika ke koI pramANa hIna nathI. banne pramANo potapotAnA sthAne samAnazakti yukta che. eTale ke pratyakSa pramANa bodha karAvavAmAM jema sabaLa che. tema parokSapramANa paNa potAnA viSayano bodha karAvavAmAM sabaLa che. mATe banne samAna che. Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanA bhedomAM dArzanika matabhedonuM nirUpaNa Ama kahevAthI je koI dArzanikovaDe pratyakSapramANanI ja mAtra jyeSThatA (adhikatA) manAI che. te A mAnyatA zreSTha nathI. kAraNa ke banne pramANajJAnomAM prAmANya (pramANatA) sarakhuM ja che. prathama paricchedanA ogaNIsamA sUtramAM kahelI pramANatAne AzrayI baze pramANo avyabhicArI hovAthI tulyakakSAvALAM che. ema sUcavavA mATe ja sUtrakAre mUlasUtramAM be ca no prayoga karyo che. nanu kathametad dvaitamupapadyate - yAvatA pratyakSamevaikaM pramANamiti cArvAko'vocat, apare tu pratyakSAnumAnAgamopamAnArthApattyabhAva-saMbhavaitihyaprAtibhasvabhAvAn bhUyaso bhedAn pramALasya provuH / tatharmatat - jJati zvet ? ucyate - samarthayiSyamANapramANabhAvenAnumAnena tAvaccArvAkastiraskaraNIyaH, apare tu sambhavatpramANabhAvAnAmatraivAntarbhAvena bodhanIyAH, tatrAnumAnAgamau parokSaprakArAveva vyAkhyAsyete / "pratyakSa ane parokSa' ema pramANo be ja che A vAta kema ghaTI zake ? tad-dvaitam = A dvaita che arthAt be ja che ema kevI rIte ghaTI zake ? kAraNa ke "pratyakSa e ja eka pramANa che" ema cArvAka darzanakAra kahe che ane vaLI anyadarzanakAro pratyakSa-anumAnaAgama-upamAna-arthApatti-abhAva-saMbhava-aitihya ane prAtibha-svabhAvavALA bIjA ghaNA bhedo pramANanA mAne che. koI darzanakAra be, koI traNa, koI cAra, koI pAMca ityAdi anekabhedo darzanazAstromAM jovA maLe che. to pramANanA be ja bheda che evuM granthakArazrInuM vAkya kevI rIte yuktisaMgata thAya ? 237 uttara :- AgaLa trIjA paricchedamAM "anumAna" e paNa sva-para vyavasAyI hovAthI pramANa ja che evuM ame samarthana karavAnA ja chIe, tethI bhAvimAM (trIjA paricchedamAM) samarthana karAto (sidhdha-sAbita karAto) che pramANabhAva jeno evA prakAranA anumAnapramANa vaDe prathama cArvAka to dUra ja karavA yogya che. anumAna pramANa sidhdha thaze eTale cArvAkadarzananI mAnyatA ApoApa juThThI sAbita-sidhdha thaI jaze. kAraNa ke te anumAnane pramANa mAnato nathI. apare tu = anya darzanakAroe mAnelAM je je pramANo che. temAM je je pramANomAM "pramANabhAva" (pramANapaNuM = prAmANya) saMbhave che. te te saMbhavato che pramANabhAva jeno evA anumAnAdi pramANono raiva = amArA mAnelA A be pramANomAM ja aMtarbhAva thato hovAnA kAraNe te aparadarzanakAro samajAvavA yogya che. sArAMza ke teoe mAnelAM Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA anumAnAdi je pramANo che, teno amArA mAnelA be pramANomAM samavatAra thaI jAya che. te samavatAra karI batAvavA dvArA te paradarzanakAro (zAntithI) samajAvavA joIe. te samavatAra A pramANe che - 238 taMtra = tyAM anyadarzanakAroe mAnelAM pramANomAM je anumAna ane Agama nAmanAM be pramANo che. te amArA mAnelA parokSa pramANanA ja be bhedo che. tethI te be bhedo parokSapramANamAM ja aMtargata thAya che. ema AgaLa upara (pariccheda-3)mAM kahevAze. upamAnaM tu naiyAyikamate tAvat - kazcit preSyaH prabhuNA preSayAJcakre 'vayamaany" iti / sa gavayazabdavAcyamarthamajAnAnaH kaJcana vanecaraM puruSamaprAkSIt - "kIdRg vaya:'' kRti ? A prAha - ''yAda[ gaustAda[ vaya:'' kRti / tatastasya prepuruSasthA'rnnyaaniiN prAptasyA''ptAtidezavAkyArthasmaraNasahakAri-gosadRzagavayapiNDajJAnam - "ayaM sa gavayazabdavAcyo'rthaH " iti pratipatti phalarUpAmutpAdayat pramANamiti / ', mImAMsakamate tu yena pratipattrA gauspalabdho na gavayaH, na cAtidezavAkyaM " gauriva gavayaH" iti zrutam, tasya vikaTATavIparyaTanalampaTasya gavayadarzane prathame samutpanne sati yatparokSe gavi sAdRzyajJAnamunmajjati - " anena sadRzaH sa gauH" iti, " tasya goranena sAdRzyam" iti vA tadupamAnam tasmAd yat smaryate tatsyAt, sAdRzyena vizeSitam / prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam // (mImAMsAzlokavArtika- upamAnapariccheda zloka-37 ) iti vacanAditi taducyate / etacca parokSabhedakhyAyAM pratyabhijJAyAmevAntarbhAvayiSyate / anumAnapramANa ane AgamapramANano parokSapramANamAM antarbhAva AgaLa samajAvAze, ema kahIne have upamAnapramANano parokSapramANanA pAMca uttarabheda paikI bIjA naMbaranA "pratyabhijJA' nAmanA pramANamAM samavatAra thAya che, te samajAvatAM jaNAve che ke - naiyAyikonA mate upamAnanI vyAkhyA A pramANe che - koI eka svAmIvaDe sevakane AvI AjJA karAI ke "tuM gavayane (jaMgalI rojhane) laI Ava," paraMtu "gavaya" zabdanA vAcya artha (evA rojha prANI)ne nahI jANatA evA te sevake jaMgalavAsI evA koI purUSane puchyuM ke he bhAI ! "gavaya" nAmanuM prANI kevuM hoya ? Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanA bhedomAM dArzanika matabhedonuM nirUpaNa te araNyavAsI purUSe kahyuM ke "jevI gAya hoya che tevuM ja gavaya hoya che" eTale ke "gAyanA jevuM gavaya hoya che" te sAMbhaLyA pachI gADha araNyamAM gayelA evA te sevakapurUSane AptapurUSanA atidezavALA vAkyArthanuM smaraNa che sahakArikAraNa jemAM evuM gAyanA sarakhuM hoya te gavayapiMDa kahevAya che evuM je jJAna varte che, te jJAna bhAvimAM A je sAme dekhAya che te ja gavayazabdathI vAcya padArtha che evA prakAranI phaLaprattipattine (phaLasvarUpa bodhane) utpanna karatuM chatuM upamAna pramANa kahevAya che. "mosaCzo gavaya:' AvuM je jJAna te ja upamAnapramANa che kAraNa ke tenAthI bhAvimAM "A te ja gavaya che" evo bodha thavAno che. bhAvimAM "A te ja gavaya che' evA thanArA bodhane kAryasvarUpa hovAthI upamiti kahevAya che ane ''35miti rAmupamAnam' e vAkyanA baLe pUrvokta upamitinA karaNabhUta evA ''goravUzo vaya'. A jJAnane upamAna pramANa kahevAya che. A taiyAyikonI mAnyatA samajAvI. have mImAMsakonI mAnyatA naiyAyikothI kaMIka judI che. te have samajAve che - 239 mImAMsakonA mate vaLI upamAnanuM svarUpa A pramANe che ke - je pramAtA vaDe gAya oLakhAI che paraMtu gavaya oLakhAyo nathI. tathA "gAyanA jevuM hoya te gavaya kahevAya che" AvuM jeNe sAMbhaLyuM paNa nathI. tevA pramAtAne vikaTa evI aTavImAM pharavAmAM laMpaTa banelAne (arthAt vikaTa aTavImAM pharatAM pharatAM te pramAtAne) gavaya nAmano padArtha prathama dRSTigocara thaye chate parokSa rahelI evI gAyamAM je sAdazyajJAna utpanna thAya che. jema ke "A sAme dekhAtA prANInI sAthe samAna te gAya che" AvA prakAranuM jJAna, athavA "AnI sAthe te gAyanI samAnatA che'' AvA prakAranuM je sArdazyajJAna utpanna thAya che te upamAna pramANa che. mImAMsA zlokavArtika nAmanA granthamAM upamAnaparicchedamAM sADatrIsamA zlokanI aMdara kahyuM che ke - tasmAt - te pratyakSa dekhAtA evA gavayanA jJAnathI je gAyanuM smaraNa thAya che, te sArdazyatAthI yukta evuM jJAna, athavA gAyanuM te gavayanI sAthe saMbaMdhavALuM evuM sAdezyajJAna upamAna pramANano viSaya che. AvuM zlokavArtikakAranuM vacana che. sArAMza ke naiyAyikonA mate "gosardezo navayaH'' e upamAna che. ane mImAMsakonA mate '"anena sardeza: sa gau: athavA tasya zonenasAdRzyam' AvA prakAranAM banne jJAno upamAna pramANa che. ema banne darzanakAro mAne che. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 dvitIyapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA paraMtu uparokta traNe jJAno "pUrvAparanI saMkalanArUpa jJAna che" mATe AgaLa trIjA paricchedamAM amArA vaDe kahevAtA parokSapramANanA pratibhedarUpa evA pratyabhijJAna nAmanA pramANamAM ja aMtargata thaI jAya che, A vAta tyAM samarthana karAze. arthApattirapi - pramANaSaTkavijJAto, yatrArtho'nanyathAbhavan / adRSTaM kalpayedanyaM, sA'rthApattirudAhRtA // 1 // (mImAMsArano vArtiA - thafpattiparicchedra- va-2) ityevaMlakSaNA'numAnAntargataiva / tathAhi - arthApattyutthApako'rtho'nyathAnupapadyamAnatvena anavagataH, avagato vA'dRSTArthaparikalpanAnimittaM syAt ? na tAvadanavagataH, atiprasaGgAt / athAvagataH, ta_nyathA'-nupapadyamAnatvAvagamo'rthApattereva, pramANAntarAd vA ? prAcyaprakAre parasparAzrayaH, tathAhi - anyathA'nupapadyamAnatvena pratipannAdarthAdarthApattipravRttiH, tatpravRttezcAsyAnyathAnupapadyamAnatvapratipattiriti / arthopatti" nAmanuM pramANa mImAMsako je mAne che te paNa anumAnanI aMtargata ja che. teonA mate athapattinuM AvuM lakSaNa mImAMsA zlokavArtikamAM karyu che - pratyakSa, anumAna, Agama, arthopatti, upamAna ane abhAva A cha pramANo che. tenA vaDe jaNAyelo padArtha, jenA vinA na saMbhavato chato, adRSTa evA anyanI kalpanA karAve te arthapatti kahevAyelI che. ahIM mULa zlokamAM praHITS zabdathI jo ke che pramANa kahyAM che. to paNa arthopattine choDIne zeSa pAMca pramANo vaDe jaNAto padArtha je adaSTa evA anyanI kalpanA karAve te arthApatti kahevAya ema artha karavo. kAraNa ke arthopatti to sAdhya ja che. (juo zrI jJAnacaMdrajI kRta TippaNI) jema ke "no tevo diva na ma " - pratyakSAdi pramANo vaDe dekhAtuM pInatva, divasanA bhojananuM aMdaSTapaNuM hovAthI anya evA rAtribhojananI kalpanA karAve che, mATe te athapatti pramANa kahevAya che. mImAMsaka darzanakAroe mAnelI A athapatti paNa jainadarzanakAroe batAvelA parokSapramANanA pratibhedarUpa "anumAna" pramANamAM aMtargata thaI ja jAya che, tenI carcA A pramANe che - arthopatti pramANane utpanna karanAro evo "pInatvAdi" je artha che. te divasanuM abhojana hote chate "rAtribhojananI sAthe" anyathAnupapadyamAna tarIke na jaNAyo chato Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanA bhedomAM dArzanika matabhedonuM nirUpaNa 2 41 te pInatvAdi artha adRSTaarthanI (rAtribhojananI) kalpanAnuM nimitta bane che ke anyathAnupapadyamAna tarIke jaNAyo chato te pInatvAdi artha aSTaarthanI (rAtri bhojananI) kalpanAnuM nimitta bane che ? jo "anavagata" = anyathAnupapadyamAna tarIke nahI jaNAyo chato adRSTa arthanI (rAtribhojananI) kalpanAnuM nimitta bane che, ema prathama pakSa kahI zakazo nahIM. kAraNa ke tema mAnIe to ativyApti Avaze. te A pramANe - jo anyathAnupapatti na jaNAI hoya chatAM adArthanI kalpanA thatI hoya to parvatamAM jaNAto dhUma adRSTa evA vahnine jema jaNAve che, tema te ja dhUma ade evA jalane paNa jaNAvanAra banavo joIe, kAraNa ke jalanI sAthe dhUma anyathAnupapadyamAna che ke nahIM te jANavuM jarUrI ja nathI. tenA vinA paNa adaSTArthanI kalpanA thAya che te pakSa levAmAM Avyo che, mATe AvI ativyApti Avaze. have jo "avagata" e bIjo pakSa svIkAravAmAM Ave to "te anyathAnupapattino" avagama arthopatti nAmanA pramANathI thAya che? ke koI bIjA Itara pramANothI thAya che? jo prathama pakSa kahezo ke athapattithI anyathAnupapatti jaNAya to "anyonyAzraya" nAmano doSa lAgaze, kAraNa ke anyathAnupapadyamAna tarIke jaNAyelo artha thAya, to ja te adeSTArthathI arthopattinI sidhdhi thAya, ane arthopatti sidhdha thaIne pravarte, to ja tevI athapattinI pravRttithI A adeSTArthanI anyathAnupapattinI pratIti thAya, sArAMza ke anyathAnupapatti jaNAze nahI tyAM sudhI arthapatti sidhdha thaze nahIM ane arthopatti sidhdha thaze nahIM tyAM sudhI anyathAnupapatti jaNAze nahIM, ekabIjA eka bIjA upara AdhAra rAkhatA hovAthI koI prathama jaNAze ja nahIM ema anyonyAzraya doSa Avaze. pramANAntaraM tu bhUyodarzanam, vipakSe'nupalambho vA ? bhUyodarzanamapi sAdhyarmiNi, dRSTAntarmiNi vA ? yadi sAdhyamiNi, tadA bhUyo darzanenaiva sAdhyasyApi pratipannatvAdApattervaiyarthyam / atha dRSTAntadharmiNi, tarhi tatra pravRttaM bhUyodarzanaM sAdhyadharmiNyapyanyathAnupapadyamAnatvaM nizcAyayati, tatraiva vA ? tatrottaraH pakSo'san, na khalu dRSTAntarmiNi nizcitAnyathAnupapadyamAnatvo'rthaH sAdhyarmiNi tathAtvenAnizcitaH svasAdhyaM gamayati, atiprasaGgAt / prathamapakSe tu liGgArthApattyutthApakArthayorbhedAbhAvaH / have athapatti vinAnAM bIjA pramANothI "anyathAnupapatti" no bodha thAya ema jo kaho to te pramANAntara zuM che? zuM bhUyodarzana che (vAraMvAra dekhavuM te che)? ke vipakSamAM Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 4 2 dvitIyapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA anupalaMbha che (sAdhyAbhAvamAM hetuno anupalaMbha che ?) te bemAM pahelo pakSa bhUyodarzana kaho to sAdhyadharmimAM bhUyodarzana kaho cho ke dRSTAnnadharmimAM bhUyodarzana kaho cho? eTale ke sAdhyadharmI je parvata che temAM vaddhi vinA dhUma nathI ema vAraMvAra jovAthI anyathAnupapattino bodha karelo che ke mahAnasa Adi je dekhAttadharmI che temAM vaddhi vinA dhUma nathI ja ema vAraMvAra dekhavAthI anyathAnupapattino bodha karelo che ? have jo "sAdhyadharmI evA parvatamAM bhUyodarzana" e pakSa kaho to, eTale ke parvatamAM ja vAraMvAra vahninI sAthe dhUmanuM dekhavApaNuM ane vaddhi vinA dhUmanuM nahIM hovApaNuM A banne dekhavAvaDe anyathAnupapatti jaNAtI hoya, ema jo kaho to, te bhUyodarzana nAmanA pramANAttaravaDe ja sAdhya paNa jaNAI ja jAya che, tethI arthapattine mAnavAnI vAta vyarthatAne pAmaze. sArAMza ke (1) bhUyodarzanavaDe anyathAnupapatti jANavI, (2) anyathAnupapatti vaDe athapatti jANavI, ane (3) athapattivaDe adRSTArtharUpa sAdhya jANavuM. ATalI lAMbI laMgara lagADavA karatAM bhUyodarzana mAtra vaDe ja sAdhya evuM vahni avinAbhAvapaNe jaNAI ja jAya che, vacce arthApatti adhika mAnavAnI zuM jarUra? te vyartha ja thaze. have daSTAntadharmI evA mahAna sAdimAM kareluM bhUyodarzana anyathAnu5pattine jaNAve che ema jo bIjo pakSa kaho to ame tamane puchIe chIe ke dAnadharmI evA mahAna sAdimAM kareluM vahni-dhUmanA avinAbhAvanuM vAraMvAra bhUyodarzana sAdhyadharmI evA parvatAdimAM paNa anyathAnupapattine jaNAve ke tyAM ja (sAdhyadharmImAM ja) anyathAnupapattine jaNAve che? A be pakSomAM je "uttarapakSa che eTale bIjo pakSa che" pAchaLalo pakSa che te to sarvathA asat (mithyA) ja che. kAraNa ke dekhAttadharmI evA mahAna sAdimAM vaddhi vinA dhUma hoto nathI evuM karAyeluM bhUyodarzana te dAnadharmI evA mahAna sAdimAM nizcitAnyathAnupapattivALA arthane (vahnine-sAdhyane) avazya jaNAve, paraMtu duSTAtadharmImAM jANelo nizcitAnyathAnupapattivALo, ane sAdhyadharmI evA parvatamAM te rIte nahIM nizcita karelo (anyathAnupapattirUpe nahIM jANelo) A artha evo (dhUma) sAdhya dharmI evA parvatamAM svasAdhyane (parvatamAM vaddhi vinA dhUma na hovAthI je A dhUma dekhAya che te dhUmathI aMdara vahni hovo ja joIe evA svasAdhyane) jaNAvI zake nahIM ane jo jaNAve to ativyApti Ave, kAraNa ke jyAM mahAna sAdimAM anyathAnupapadyamAnatA jANI che tyAM to te hetu svasAdhya vahnine avazya jaNAve. paraMtu anyatra parvatAdimAM anyathAnupapadyamAnatA jANI na hoya tyAM sudhI tyAM dekhAto hetu evo dhUma, svasAdhya evA vahnine kevI rIte jaNAvI Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanA bhedomAM dArzanika matabhedonuM nirUpaNa 243 zake ? ane jo anyathAnupapatti jANyA vinA tyAM dhUma hetu, svasAdhyane jaNAve to te dhUmanI jenI sAthe anyathAnu5patti nathI jANI evA jaLa-vAyune paNa kema na jaNAve ? jaLa-vAyune paNa jaNAvaze ema ativyApti doSa Avaze. have jo pahelo pakSa kahezo to eTale ke dRSTAnnadharmImAM joyeluM bhUyodarzana sAdhyadharmimAM (parvatamAM) paNa anyathAnupapattine jaNAve che ema jo kaho to anumAna pramANamAM AvatuM liMga, ane sAdhyamimAM A arthopattine utpanna karanArI evI anyathAnupapattine jaNAvanAruM evuM A bhUyodarzana A bannemAM kaMI ja bheda nathI, bannemAM bhedano abhAva ja che. bhUyodarzanavaDe anyathAnupapatti dvArA athapatti thAya ke liMgavaDe anyathAnupattidvArA anumAna thAya. A banneno artha eka ja che. AthI A arthApatti anumAna pramANamAM samApta ja thaze, adhikapramANa tarIke raheze nahIM. sArAMza ke dRSTAnnadharmImAM joyelA liMgathI vAraMvAra anubhava karavAvaDe liMga-sAdhyanI anyathAnupapatti jANavA dvArA sAdhyadharmI evA parvatamAM paNa anyathAnupapattine jaNAvavA dvArA te liMga ja tyAM sAdhyadharmImAM paNa svasAdhyane jema jaNAve che, te ja rIte dekhAttadharmImAM vAraMvAra joyelo havADAnatve dhUrtatvam evA bhUyodarzanavaDe sAdhyadharmI evA devadattamAM paNa anyathAnupapatti jaNAvavA dvArA svasAdhya evA rAtribhojanane A sthUlatva jaNAve ja che. tethI daSTAnadharmImAM karAyeluM A bhUyodarzana jo sAdhyadharmImAM anyathAnupapattine (avinAbhAvane) jaNAvatuM hoya ema tame mAnazo to jema liMga dvArA sAdhyadharmImAM anyathAnupapatti jANavAthI avinAbhAvI evA svasAdhyane anumAnapramANamAM te liMga jaNAve che e ja rIte dekhAttadharmImAM jovAyeluM AvA prakAranuM sthUlatva devadatta Adi sAdhyadharmImAM paNa anyathAnupapattine jaNAvatuM chatuM svasAdhya evA rAtribhojanane jaNAvaze ja, tethI athapatti ane anumAna banne pramANamAM kaMI ja bheda raheze nahIM. anumAna karAvanAra liMga, ane arthopatti karAvanAra bhUyodarzana A banne anyathAnupapatti dvArA samAna ja che, kaMI ja bheda nathI. vipakSe'nupalambhAt tadavagama iti cet ? nanvasAvanupalambhamAtrarUyo'nizcitaH, nizcito vA tadavagamayet ? prathamapakSe tatputratvAderapi gamakatvApattiH / nizcitazcet, tarvAnumAnamevArthApattirApannA, nizcitAnyathAnupapatteranumAnarUpattvAt / na ca sapakSasadbhAvAsadbhAvakRto'numAnArthApattyorbhedaH, pakSadharmatAsahitAdanumAnAt tadrahitasya pramANAntaratvAnuSaGgAt / na ca pakSadharmatvavandhyamanumAnameva nAsti, iti vAcyam, Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 44 dvitIyapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA pitrozca brAhmaNatvena, putrabrAhmaNatA'numA / sarvalokaprasiddhA na pakSadharmamapekSate // rUti maphera svayamAthAnAt bhUyodarzanane badale have "vipakSamAM anupalaMbha" eTale ke sAdhyanA abhAvamAM sAdhakanuM na hovuM evA bIjA pakSarUpa pramANAntarathI anyathAnupapadyamAnatA jaNAya ema jo kahezo to, arthAt sArAMza e che ke jyAM jyAM sAdhaka (hetu) hoya tyAM tyAM sAdhya hoya ja evA prakAranA anvayavyAtirUpa bhUyodarzanane anyathAnupapattino gamaka mAnavAmAM upara jaNAvyA mujaba doSo dekhAvAthI kaMTALIne have tame kadAca ema kaho ke vipakSamAM (sAdhyAbhAvamAM) sAdhakano (hetuno) anupalaMbha e rUpa vyatirekavyApti anyathAnupapattino gamaka che, ema jo kaho to - ame tamane puchIe chIe ke A "anyathA anupalaMbha" anizcita hoto chato avinAbhAvano (anyathAnupapattino) gamaka bane ke nizcita hoto chato avinAbhAvano gamaka bane? jyAM jyAM vipakSa (sAdhyAbhAva) hoya tyAM tyAM game tyAM ekAda jagyAe paNa) sAdhakano (hetuno) anupalaMbha hoya, paraMtu sarvatra nakkI anupalaMbha ja hoya evo niyama nahIM, te prathama anizcita pakSa ane vipakSamAM sarvatra sAdhakano anupalaMbha ja hoya te bIjo nizcita pakSa. have A be pakSomAMthI kaho - tame kayo pakSa svIkAro cho? - jo prathama "anizcita" pakSa svIkArazo to taputratva Adi hetvAbhAsamAM paNa sAdhyanA gamaka thavAnI Apatti Avaze, mitrA nAmanI eka strIne ATha putra che, sAta zyAma che. AThamo putra zveta che ane AThamAne AzrayI A anumAna che. mayaM saTTa: putra, zyAma:, taputrIt (arthAtu mitrAputratva) ahIM prathamanA sAta putromAM zyAmatva sAdhyanI sAthe vyApaka evI ane AThamA putramAM taputratva hetu hovA chatAM avyApaka evI zApa nAmanI upAdhi hovAthI A hetu vyApyatvAsidhdha che, ane vyApyatvAsidhdha hetvAbhAsa banavAthI sAdhyano gamaka banI zake nahIM, chatAM tame evo pakSa svIkAryo che ke jo vipakSamAM anupalaMbha anizcita hoya to paNa hetu sAdhyano gamaka bane che, to pachI taputratva hetu paNa sAdhyano gamaka banI jaze, kAraNa ke zyAmAbhAvarUpa vipakSa anya strIonA rUpALA putro paNa che ane A AThamo putra paNa che. A banne vipakSomAMthI prathama vipakSamAM (bIjI strIonA rUpALA putromAM) hetuno anupalaMbha che. ane bIjA vipakSamAM (vivakSita AThamA putramAM) hetuno anupalaMbha Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanA bhedomAM dArzanika matabhedonuM nirUpaNa nathI, paraMtu vipakSamAM hetuno anupalaMbha nizcita ja hovo joIe, evo niyama nathI. mATe anizcita evA anupalaMbhathI paNa AThamA putramAM zyAmatva sidhdha thaI jaze ane hetvAbhAsane paNa gamakatvanI (sahetu mAnavAnI) Apatti Avaze. have jo vipakSamAM A anupalaMbha nizcita ja hovo joIe AvA prakArano bIjo pakSa kahezo to A arthApatti anumAnapaNAne ja pAmI jaze, kAraNa ke "nizcita anyathA anupapatti" e ja anumAnanuM lakSaNa che. je je nizcita anyathA anupapatti hoya che te te anumAna rUpa ja hoya che. tethI A arthApattipramANa anumAnapramANarUpa ja banI jaze, anumAnathI bhinna sidhdha thaze nahIM. anumAnamAM paNa hetu vipakSathI vyAvRtta ja hoya che ane arthApattinuM lakSaNa paNa tame vipakSathI vyAvRtta ja karyu, jethI banne eka thaI jaze. have kadAca mImAMsaka ahIM ema kahe ke anumAna ane arthA5tti ema banne pramANomAM nizcitAnyathAnupapatti samAna ja hoya che. chatAM paNa jyAM sapakSano sadbhAva hoya te anumAna kahevAya, ane jyAM sapakSano abhAva hoya te arthApatti kahevAya, ema ame sapakSanA sadbhAva ane asadbhAvavaDe karAyelo anumAna-arthApattimAM bheda mAnIzuM ane arthApatti eka bhinna pramANa sidhdha karIzuM. - 245 jaina - upara mujaba mImAMsakanuM kahevuM ucita nathI, kAraNa ke ekanA eka ja pramANanA sapakSanA sadbhAvathI ane sapakSanA asahbhAvamAtrathI jo be pramANo bhinna bhinna karazo to te ja pramANe pakSadharmatA yukta hoya te anumAna kahevAya che tenAthI rahita eTale ke pakSadharmatArahita evA anumAnane (anumAnapramANa na kahetAM) pramANAntara mAnavuM joIe. eka ja anumAnapramANa hovA chatAM jyAM sapakSano sadbhAva hoya tyAM anumAna, ane jyAM sapakSano asadbhAva hoya tyAM arthApatti ema bhinna pramANa tame mImAMsakoe jema svIkAryu, tevI ja rIte eka ja anumAnapramANamAM jyAM pakSadharmatA sahita anumAna hoya te anumAnapramANa, ane jyAM pakSadharmatA rahita anumAna hoya tyAM eka alaga juduM pramANa kahevuM paDaze, ane jo ema kahezo to pramANaSaTkano niyama raheze nahIM, adhika thaI jaze, mATe kAM to arthApattino anumAnamAM samAveza svIkArI lo athavA pakSadharmatA rahita anumAnane paNa alaga pramANAntara mAnI adhika pramANa mAnI lo. mImAMsaka he jaina ! pakSadharmatAthI va-- evuM koI anumAna ja hotuM nathI ke jethI amAre pramANAntara mAnavAno prasaMga Ave. koIpaNa anumAnamAM (1) pakSadharmatA, (2) sapakSasattva (3) vipakSa asattva (4) abAdhitaviSayatva ane (5) asatpratipakSatva, Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 dvitIyapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA A pAMca aMga to hoya ja che. kadAca hetu kevalAnvayI ane kevalavyatirekI hoya to paNa sapakSasattva athavA vipakSa asattva na hovAthI cAra aMgo hoya che. paraMtu AnAthI ochA aMgo to hotAM ja nathI. tethI pakSadharmatA to avazya hoya ja che pakSadharmatAthI vadhya (rahita) koI anumAna ja hotuM nathI to amAre vadhAre pramANo mAnavAM paDaze Avo doSa ApavAno artha zuM ? jaina - he mImAMsaka! AvuM na kahevuM. kAraNa ke tamArA ja zAstromAM tamArA ja guru zrIkumArilla bhaTTe A pramANe svayaM jaNAvyuM che ke - mAtA-pitA brAhmaNa hovAthI A putra paNa brAhmaNa che. AvA prakAranuM pakSadharmatA vinAnuM anumAna saMbhavatuM hovAthI tathA A anumAna sarvaloka prasiddha che. tethI sarva ThekANe pakSadharmatAnI apekSA hotI nathI. tenA anumAnano prakAra A pramANe che - mayaM putra, trApa:, pitro zradipatnin A anumAnamAM mAta-pitAgata brAhmaNatva e hetu che, te hetu "yaM putraH" e pakSamAM vartato nathI, kAraNa ke je dharma eka vyakitagata hoya che. te dharma te dharmIthI alaga thaI zakato nathI. tethI hetu pakSamAM na vartato hovAthI pakSadharmatA nathI. chatAM avinAbhAva hovAthI sAdhyasidhdhi thAya che. A anumAnanA upalakSaNathI bIjAM anumAno paNa AvAM AvAM pakSadharmatArahita ghaNAM che te svayaM samajI levAM jema ke - uparivAse, vRSTo meghaH, nadIpUrasyAtra darzanAt / devadatto, mRtyu prAptaH, tasya bhAryAyAM saubhAgyacihnAdarzanAt / ze, hitazcandra, nanavandravarNanAt ItyAdi ghaNAM anumAno pakSadharmatA vinAnAM hoya che. AvuM kumAritna bhaTTa munie paNa svazAstromAM svayaM pote paNa jaNAvyuM che. A rIte vicAraNA karatAM mImAMsakadarzanakAroe mAneluM athapatti nAmanuM pramANa jainadarzanakArone mAnya evA parokSapramANanA anumAnanAmanA uttarabhedamAM samAI ja jAya che, tethI adhika mAnavAnI jarUra nathI. have "abhAva" nAmanA pramANanI carcA zarU kare che - yadapi - pratyakSAderanutpattiH, pramANAbhAva ucyate / sA''tmano'pariNAmo vA, vijJAnaM vA'nyavastuni // (mImAMsAratnovevArti-samAvaparicchedra-2) Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanA bhedomAM dArzanika matabhedonuM nirUpaNa 24 7 seti pratyakSAdyanutpattiH, Atmano ghaTAdigrAhakatayA pariNAmAbhAvaH prasajyapakSe / paryudAsapakSe punaranyasmin ghaTaviviktatA''khye vastunyabhAve ghaTo nAstIti vijJAnamityabhAvapramANamabhidhIyate / tadapi yathAsambhavaM pratyakSAdyantargatameva / tathAhi - gRhItvA vastusadbhAvaM, smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM, jAyate'kSAnapekSayA / / (mIrAM. snolavArtivA, bhava. ra7) itIyamabhAvapramANajanikA sAmagrI / mImAMsakadarzanakAro prathama abhAvapramANa A rIte samajAve che ke - pratyakSAdi (pratyakSa-anumAna-upamAna-Agama ane arthopatti A) pAMca pramANonI jyAM anutpatti hoya che te ja "pramANAbhAva" eTale ke "abhAva" nAmanuM pramANa manAya che. te pratyakSAdinI anutpatti (rU5 abhAvapramANa) be prakAre che. (1) AtmAne ghaTa-paTa Adi padArthonuM jJAna na thavuM, ane (2) anya padArthamAM anyanuM jJAna thavuM. sArAMza A pramANe che - pratyakSAdi je pAMca bhAvAtmaka pramANo che te pAMcenI jyAM anutpatti che te ja abhAva nAmanuM chaThThuM pramANa che. "abhAva" zabdamAM vaparAyela 3 niSedhavAcaka che. niSedha prasajya ane paryadAsa ema be prakAre hoya che. mAtra vastuno niSedha jyAM batAvavAmAM Ave che te prasajyapakSavALo na" kahevAya che, jema ke "A ghaTa che A paTa che" ityAdi ghaTa-paTane grahaNa karavAnA (jANavAnA) pariNAmano je abhAva te "abhAva" pramANa kahevAya che ema prasajya pakSa laIe tyAre samajavuM. jema ke mUtajo ghaTo nAstIti / tathA jyAre jeno niSedha karAya che. tenAthI ItaranuM jemAM vidhAna thAya tyAre te parhadAsa nagna kahevAya che. jema ke " " A zabdano artha dharma nahI eTalo ja mAtra nathI paraMtu dharmathI virUddha evuM je pApa, tenuM hovuM te adharma che. A pramANe gharamAvavat d bhUtanam A pathudAsapakSa che. saMkSepamAM vivakSitavastuno niSedha mukhya hoya te prasajya ane vivakSita vastuthI Itara vastunuM vidhAna jemAM mukhya hoya te pathudAsa kahevAya che. zlokamAM lakhela 1 evuM je sarvanAma che ane strIliMga che tenAthI pratyakSAdi bhAvAtmaka pAMca pramANonI anutpatti samajavI. "mAva" zabdamAM prasajyapakSa vicArIe tyAre ghaTa-paTa Adi padArthone grahaNa karavA pAvaDe "A ghaTa che. A paTa che" ItyAdi "gati" Atmaka je Atma pariNAma thavo joIe, tevA pariNAmano je abhAva te Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 4 8 dvitIyapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA abhAvapramANa kahevAya che ane paryAdAsapakSe vicArIe tyAre ghaTanI vivikatatAvALI (eTale ke ghaTathI rahita) evI ghaTAbhAvavALI (ghaTathI anya evI) bhUtala vastunuM je jJAna te abhAvapramANa kahevAya che. bhUtala upara ghaTa nathI. ema jyAre jaNAya che. tyAre niSedhamukhya hovAthI prasajya pratiSedha kahevAya che ane ghaTarahita evuM A bhUtala che ema jyAre jaNAya che tyAre bhUtalanI mukhyatA che mATe paryadAsapratiSedha kahevAya che. vyAkaraNazAstromAM kahyuM che ke - dvau nau prakRtau lauke, paryudAsaprasajyako / paryudAsaH sadRggrAhI, prasajyastu niSedhakRt // A banne prakArano niSedha e ja abhAvapramANa che. A pramANe mImAMsako "abhAva" pramANanI sidhdhi kare che. jaina - te abhAvapramANa paNa yathAyogya rIte pratyakSAdi (banne) pramANamAM aMtargata ja thAya che. tethI judu mAnavAnI jarUra nathI. granthakArazrI jaNAve che ke mImAMsakonA darzanamAM "abhAvapramANanI" sidhdhi karavA mATe nIce mujaba sAmagrI abhAvapramANanI batAvelI che. (bhUtalAdi anya) vastuono sabhAva joIne ane te ja kALe tyAM jeno abhAva che te abhAvanA pratiyogIne yAda karIne bAhya indriyonI apekSA vinA manamAtrathI "ahIM ghaTa nathI" AvA prakAranuM je "nAstitAnuM jJAna thAya che tene ja abhAvapramANa kahevAya che. (1) AdhArAtmaka (evA bhUtalAdi) vastuno sadbhAva grahaNa karavo. (2) tenA upara pratiyogInuM smaraNa thavuM. (3) bAhya indriyonI apekSA na rAkhavI ane (4) manamAtrathI ja "ahIM ghaTa nathI" evuM nAstitAnuM jJAna karavuM. abhAvapramANane utpanna karanArI A sAmagrI che, A sAmagrIthI abhAva pramANa pragaTe che, ema mImAMsako mAne che. tatra ca bhUtalAdikaM vastu pratyakSeNa ghaTAdibhiH pratiyogibhiH saMsRSTaM, asaMsRSTaM vA gRhyeta ? nAdyaH pakSaH, pratiyogisaMsRSTasyabhUtalAdivastunaH pratyakSeNa grahaNe tatra pratiyogyabhAvagrAhakatvenAbhAvapramANasya pravRttivirodhAt / pravRttau vA na prAmANyam, pratiyoginaH sattve'pi tatpravRtteH / dvitIyapakSe tu abhAvapramANavaiyarthyam pratyakSeNaiva pratiyoginAM kumbhAdInAmabhAvapratipatteH / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanA bhedomAM dArzanika matabhedonuM nirUpaNa jainadarzanakAro have mImAMsakonA matanuM khaMDana karatA chatA puche che ke abhAvapramANasaMbaMdhI te carcAmAM (cakSurAdiindriyajanya evA) pratyakSapramANavaDe AdhArabhUta evI bhUtalAdi je vastu grahaNa thAya che te pratiyogi evA ghaTAdithI saMsRSTa grahaNa thAya che ke asaMsRSTa grahaNa thAya che ? eTale ke ghaTAdithI sahita bhUtala dekhAya che ke ghaTAdithI rahita bhUtala dekhAya che ? jo prathama pakSa kaho to te ucita nathI, kAraNa ke pratiyogi (evA ghaTAdi)thI saMsRSTa (eTale yukta) evI bhUtalAdi vastu jo cAkSuSAdi pratyakSa vaDe grahaNa karAtI hoya to (pratiyogi evA ghaTAdi tyAM hAjara hovAthI) pratiyogInA abhAvane jaNAvanArA tarIke "abhAva" pramANanI pravRtti ja thaze nahIM. jo ghaTAdi vidyamAna che to tenA abhAvane jaNAvanArA evA abhAvapramANanI pravRtti mAnavAmAM virodha Avaze. ghaTAdi pratiyogI hAjara che tethI abhAvapramANa kema pravarte ? 249 athavA ghaTAdi pratiyogI hAjara hovA chatAM paNa jo abhAva nAmanuM pramANa pravarte che. to te abhAvapramANanI pramANatA raheze nahIM, te apramANa ja Tharaze, kAraNa ke pratiyogI evA ghaTAdinuM astitva hovA chatAM paNa "nAstitA"nuM jJAna karAvanAra te pravarte che mATe, yathArthajJAna hoya to pramANa mAnI zakAya, A to ayathArthajJAna thayuM, vastu asti che ane pramANa tarIke mAneluM jJAna nAsti jaNAve che. A rIte ayathArtha hovAthI pramANatA raheze nahIM. have jo bIjo pakSa kaho to, eTale ke ghaTAdithI rahita evuM bhUtala pratyakSapramANavaDe jaNAya che ema kaho to A abhAvane pramANa mAnavuM ja vyartha thaze. kAraNa ke pratyakSapramANavaDe (jema bhUtala cakSu dvArA grahaNa thAya che tevI ja rIte bhUtalanA vizeSaNarUpe) pratiyogI evA ghaTAdinA abhAvano bodha paNa thAya ja che. jema puSpa ghrANagrAhya che to temAM rahelI gaMdha ke gaMdhAbhAva paNa ghrANagrAhya hoya ja che kAraNa ke gaMdha ke gaMdhAbhAva puSpanuM svarUpa che. sAkara rasanAgrAhya hoya, to tenI madhuratA ke tiktatAno abhAva rasanAthI grahaNa thaI ja jAya che, kAraNa ke madhuratA ke titatAno abhAva e sAkaranuM svarUpa che. evI ja rIte bhUtala cAkSuSapratyakSa hote chate tenA vizeSaNarUpe rahelo ghaTAbhAva paNa bhUtalanuM ja svarUpa hovAthI cAkSuSapratyakSAdivaDe ja grahaNa thAya che. mATe temAM bhUtalane jaNAvanArUM pratyakSapramANa ane ghaTAbhAvane jaNAvanArUM abhAvapramANa ema judu pramANa mAnavAnI koI AvazyakatA nathI. Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 50 dvitIyapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA ____ atha na saMsRSTaM nApyasaMsRSTaM pratiyogibhiH bhUtalAdivastu pratyakSeNa gRhyate, vastumAtrasya tena grahaNAbhyupagamAditi cet ? tadapi duSTam, saMsRSTatvAsaMsRSTatvayoH parasparaparihArasthititpatvenaikaniSedhe'paravidhAnasya parihartumazakyatvAt-iti-sadasadyavastugrahaNapravaNena pratyakSeNaivAyaM vedyate / kvacittu "tadaghaTaM bhUtalam" iti smaraNena, "tadevedamaghaTaM bhUtalam" iti pratyabhijJAnena, "yo'gnimAn na bhavati, nAsau dhUmavAn" iti tarkeNa, "nAtra dhUmo'nagneH" iti anumAnena, "gRhe gargo nAsti" ityAgamenAbhAvasya pratIteH kvAbhAvapramANaM pravartatAm ? mImAMsaka - he jena ! tame amArI vAta to sAMbhaLo. pratiyogI evA ghaTAdithI saMskRSTa (yukta) evI bhUtalAdi vastu, ke asaMskRSTa (rahita) evI bhUtalAdi vastu pratyakSapramANa vaDe grahaNa karAtI nathI ema ame kahIe chIe, kAraNa ke te pratyakSapramANa vaDe to bhUtalAdi vastu mAtranuM ja grahaNa karAya che. ema amArAvaDe svIkArAyuM che. "A bhUtala mAtra che" ATaluM dharmImAtranuM ja pratyakSajJAna pratyakSapramANavaDe thAya che, paraMtu te bhUtalAdi vastu kevI che? zuM pratiyogI evA ghaTAdithI saMskRSTa che ke asaMsRSTa che ityAdi dharmonuM (tenA vizeSaNonuM) jJAna pratyakSapramANavaDe thatuM nathI. tethI pratiyogI evA ghaTAdinA abhAvane jANavA mATe "abhAva" pramANa mAnavuM joIe ema amArUM kahevuM che. jaina - he mImAMsako - tamAruM A pramANe kahevuM te paNa duSTa ja che (doSita ja che) kAraNa ke dharma ane dharmI ekAnta bhinna nathI, dharmI jaNAye chate tenA saMbaMdhI dharma paNa te indriya saMbaMdhI pratyakSavaDe jaNAya ja che. jema cakSuvaDe ghaTa jaNAye chate ghaTasaMbaMdhI kRSNanIla-raktAdirUpa dharmo paNa cakSuthI ja jaNAya che ane A ghaTa kALo nathI. ke lAla nathI ema abhAva paNa cakSuthI ja jaNAya che. tevI ja rIte saMskRSTa ane asaMsRSTa dharmo paNa paraspara virodhI hovAthI eka hoya tyAM bIjo na hoya, ane bIjo hoya tyAM pahelo na hoya, ema paraspara parihAre rahetA hovAthI koI paNa ekano jo niSedha karo to bIjA dharmanuM vidhAna rokavuM azakya hovAthI bhUtalAdi dharma grahaNa karAye chate banne dharmomAMthI eka dharmanuM grahaNa to pratyakSapramANavaDe avazya thAya ja che. kAraNa ke saMsAranI tamAma vastuo "asa" ubhayarUpa che. mATe saasad ubhayarUpa vastune grahaNa karavAmAM pravartatA evA pratyakSapramANa vaDe ja ahIM ghaTAbhAva che, evo A abhAva jaNAI ja jAya che. tethI adhikapramANa mAnavAnI jarUra ja nathI. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanA bhedomAM dArzanika matabhedonuM nirUpaNa bhUtalAdi vastu bhUtalAdirUpe sat che ane ghaTAdirUpe asat che. jethI bhUtala jaNAye chate ja tenA vizeSaNarUpe ghaTAbhAva paNa te ja pratyakSavaDe jaNAya che. taLAvanA pANImAM pagano saMyoga thatAM ja ThaMDu che ema jema jaNAya che tevI ja rIte te ja kSaNe te ja pratyakSavaDe A pANI garama nathI ema paNa jaNAya ja che, mATe adhikapramANanI AvazyakatA nathI. vastumAM raheluM sat svarUpa je pramANathI jaNAya che te ja pramANathI temAM raheluM ''asat'' svarUpa paNa jaNAya ja che. jema ke jalagata zItasparza spArzanapratyakSathI grAhya che to te ja jalagata uSNasparzobhAva paNa spArzanapratyakSathI ja grAhya che. rasoImAM rahelI mIThAza-tIkhAza jo rAsanapratyakSathI grAhya che, to te ja rasoImAM rahelo mIThAzano abhAva ke kaDavAzano abhAva ke tIkhAzano abhAva paNa rAsanagrAhya ja che. puSpamAM rahelI sugaMdha jo prANaja pratyakSa che to temAM ja rahelo durgandhano abhAva paNa ghrANaja grAhya ja che. A rIte sarvatra samajavuM, te kAraNathI - 251 (1) bIjA dezamAM gayelA purUSane potAnA prAcInadezanuM bhUtala jo smaraNavaDe jaNAtuM hoya to te kAle te bhUtala aghaTa che, arthAt ghaTAdi vinAnuM che tevo abhAvano bodha paNa smaraNathI ja jaNAya che. (2) bIjA dezamAM jaIne pAchA pharelA purUSane potAnA prAcIna dezane punaH jotAM "te ja A ApaNo deza Avyo' e jema pratyabhijJAnavaDe jaNAya che tevI ja rIte pAchA pharelA te ja purUSane te kALe "ghaTAdi vinAno A te ja deza Avyo" ityAdi thatuM zAna paNa pratyabhijJAna pramANavaDe ja thAya che. (3) A ja pramANe "je agnimAn na hoya te sarovaranI jema dhUmavAn paNa na ja hoya" AvuM abhAvanuM jJAna tarkavaDe paNa thAya che. (4) tathA ahIM dhUma nathI ja, kAraNa ke vyApaka evA agninI anupalabdhi hovAthI, AvuM abhAvanuM jJAna anumAnavaDe paNa thAya che. (5) tathA "A gharamAM garga nathI" AvA prakAranA abhAvanuM jJAna AptapurUSanI vANIrUpa AgamapramANathI paNa thAya che. A pramANe je je vastunuM jJAna je je pramANothI thAya che te te vastumAM rahelo abhAva paNa te te pramANothI jaNAto hovAthI he mImAMsako ! kaho, abhAvapramANa kyAM pravartaze ? mATe "abhAva'' pramANane mAnavAnI bIlakula jarUra nathI. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 5 2 dvitIyapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA have "saMbhava" nAmanA pramANanI carcA samajAve che - sambhavo'pi samudAyena samudAyino'vagama ityevaM - lakSaNa: "sambhavati khAryAM droNaH" ityAdi nAnumAnAt pRthak / tathAhi - khArI droNavatI khArItvAt, pUrvopalabdha khArIvat / caraka Adi darzanakAro "saMbhava ane aitihya" nAmanAM be pramANo adhika mAne che. temAM prathama saMbhava pramANanI carcA kare che "samudAyavaDe samudAyino bodha thavo" A lakSaNavALuM saMbhava nAmanuM pramANa che. ema je darzanakAro mAne che, te paNa ucita nathI kAraNa ke te anumAnathI pRthar nathI. teo kahe che ke "khArImAM droNa saMbhave che" paraMtu anumAnathI A sidhdha thaI zake che. te A pramANe - khArI (pakSa), droNavALI che (sAdhya), khArI hovAthI (hetu), pUrve joyelI khArInI jema (daSTAnta). moTAmAM nAnAno saMbhava, adhikamAM hanano saMbhava, te saMbhava pramANa kahevAya che. ahIM vaparAyelA khArI ane droNa zabdo vastunA vajanane sUcavanArA zabdo che. prAcInakALamAM (1) kuDava, (2) prastha, (3) ADhaka (4) droNa ane (5) khArI AvAM mApo pracalita hatAM ane uttarottara cAra gaNA adhika mApanAM sUcaka hatAM. kuDava eTale pAzera, Azare (vartamAnakAlanA mApe)125 grAma cAra kuDavano samudAya te 1 prastha cAra prasthano samudAya te 1 ADhaka cAra ADhakano samudAya te 1 droNa soLa droNano samudAya te 1 khArI. have jyAre soLa droNano samudAya bhego thAya tyAre 1 khArI bane che eTale "khArI e samudAya kahevAya" ane "droNa e samudAyI" kahevAya che. jeno samudAya thAya te samudAyI, ane je bhego thayelo Dhagalo te samudAya, have jyAM jyAM khArI nAmano samudAya che, tyAM tyAM te samudAyanA aMtarvata droNAdi samudAyI to hoya ja, te to saMbhave ja, mATe samudAyIno je saMbhava te saMbhavapramANa kahevAya che, ema caraka AdinuM kahevuM che. te saMbhavapramANano anumAnamAM samAveza thaI ja jAya che. tenAthI adhikajJAna saMbhavamAM kaMI thatuM ja nathI mATe pRthar nathI. te anumAnano prakAra A pramANe che. 1. droNastu khAryAH khalu SoDazAMzaH - lIlAvatI / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanA bhedomAM dArzanika matabhedonuM nirUpaNa parvato, vRddhimAna, dhUmAt, mahAnazavat ityAdinI jema. khArI, droNavatI, khArItvAt, pUrvopalabdhakhArIvat A rIte moTA vajanamAM nAnA vajanano samAveza anumAna pramANathI jANI zakAya che, tethI te saMbhavapramANa temAM samAI ja jAya che. bhinna pramANa mAnavAnI jarUra ja nathI. aitihyaM tvanirdiSTapravaktRkaM pravAdapAramparyamitIhocurvRddhAH, yathA "vRtta vaTe yakSa: prativasati" iti / tadapramANam, anirdiSTapravaktRkatvena sAMzayikatvAt, AptapravaktRkatvanizcaye tvAgama iti / 253 - je jJAna pravAdaparaMparArUpa hoya, jANe daMtakathA cAlI AvatI hoya tema hoya, eTale ke "vRddha purUSoe Ama kaheluM che evA prakAranI paraMparA rUpa ja hoya" paraMtu vAstavika jeno kartA ajJAta hoya jema ke "A vaDalAnA vRkSamAM yakSa vase che" AvI cAlI AvatI lokavAyakA te aitihyapramANa kahevAya che ema carakadarzanakAra kahe che. jainadarzanakAra tenuM khaMDana karatAM jaNAve che ke - carakadarzanakAranI te vAta apramANa che, arthAt mithyA che. kAraNa ke AvI cAlI AvatI lokavAyakA (daMtakathA) teno kartA na batAvelo hovAthI sAcI haze ke mithyA ? evA saMzayathI bharelI che. ane saMzaya te ajJAnano bheda hovAthI AvI anirdiSTakartA vALI daMtakathAo sAMyika hovAnA kAraNe ajJAnamAM aMtargata hovAthI pramANa ja nathI. ane jo teno kartA nirdiSTa hoya ane te kartA yathArtha hoya to te daMtakathA AptapurUSanI vANI banavAthI Agama nAmanA pramANamAM samavatAra pAme che. mATe adhika pramANa mAnavAnI jarUra nathI. A pramANe anirdiSTa kartA hoya to te saMzayamAM, ane nirdiSTakartA hoya to AgamamAM ja samAI jAya che. yadapi prAtibhamakSaliGgazabdavyApArAnapekSamakasmAdeva " adya me mahIpatiprasAdo bhavitA" ityAdyAkaraM spaSTatayA vedanamudayet / tadapyanindriyanibandhanatayA mAnasamiti pratyakSakukSinikSiptameva / yatpunaH priyApriyaprAptiprabhRtiphalena sArdhaM gRhItAnyathAnupapattikAtmanaH prasAdodvegAderliGgAdudeti, tat pipIlikApaTalotsarpaNotthajJAnavadaspaSTamanumAnameva / iti na pratyakSaparokSalakSaNadvaividhyAtikramaH zakreNApi kartuM zakyaH // 1 // vaLI keTalAka darzanakAro "prAtibha" nAmanuM judu pramANa mAne che, te paNa mananA nimitte thatuM hovAthI "mAnasapratyakSa"mAM ja aMtargata thaI jAya che. tene paNa bhinna mAnavAnI kaMI jarUra nathI, te carcA samajAve che - Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 dvitIyapariccheda-sUtra-1 ratnAkarAvatArikA pratibhA (aMdarathI AtmAno avAja te pratibhA) mAtra vaDe je je jJAna utpanna thAya che te prAtibhapramANa kahevAya che, je jJAna akSa (eTale indriyo), liMga (eTale hetu), ane zabda (eTale Agama) A traNenA vyApArathI sarvathA nirapekSa evuM, akasmAta ja aMdara AtmAmAMthI ja pragaTa thatuM, jema ke "Aje avazya mArA upara rAjAnI prasannatA thaze ja" ityAdi AkAravALuM spaSTapaNe je saMvedana thAya che te prAtibhapramANa kahevAya che. - indriyothI je jJAna thAya che. te pratyakSa, liMgathI je jJAna thAya che. te anumAna, ane AtavacanothI je jJAna thAya che. te Agama, A traNenI apekSA vinA sahajapaNe aMdarathI AtmAno akasmAt je avAja Ave ke Aje sArI athavA kharAba ghaTanA banaze te prAtijJAna kahevAya che ema koI darzanakAro mAne che. jainadarzanakAra uparokta vAtanuM khaMDana karatAM jaNAve che ke A jJAna paNa "mana" nAmanI aMdara rahelI indriya, ke jene bAdhendriyonI apekSAe anindriya kahevAya che. tenA nimitte thatuM hovAthI A jJAna paNa "mAnasapratyakSa" nAmanA pratyakSapramANanI kukSimAM samAI ja jAya che, tethI adhika mAnavAnI jarUra nathI. tathA vaLI priya ane apriyanI prApti vigere phaLanI sAthe grahaNa karI che anyathA anutpattirUpa vyApti jeNe evA AtmAne prasannatA ane udvegatA Adi liMgothI je jJAna udayamAM Ave che te paNa kIDIonA samUhanA ubharAvAthI utpanna thatA varasAdanA jJAnanI jema anumAna ja che, adhika kaMI paNa nathI. keTalIka vakhata cittanI prasannatA jyAre jyAre thAya che tyAre tyAre AtmA aMdarathI ema bolI uThe che ke "Aje kaMIka priyaghaTanA avazya banavI joIe" jema ke prabhunI AratI utAratAM utAratAM AvelI cittanI prasannatAthI mayaNAsuMdarI potAnI sAsune jaNAvatI hatI ke "Aje ApazrInA Aryaputra avazya Avaze ja." koIka vakhata cittanA udgathI AtmA aMdarathI bolI uThe che ke Aje avazya kaMIka apriya ghaTanA banaze ja. jema ke rAjImatInuM lagnakALa pharakeluM jamaNuM netra, ane tenAthI ugI banelI teNIe ja sakhIone kahyuM ke Aje koI avazya apriya ghaTanA banaze ane pariNAme lagnaviccheda thayo, AvA AvA prakAranAM je koI jJAno thAya che te paNa anumAnanI aMdara ja samAya che. vyavahAramAM jema kIDIonAM nagarAM ubharAvAthI Aje avazya vRSTi thaze ja, A jema anumAna kahevAya che, tenI jema uparokta priya-apriyanA phaLane ApanArAM, saMketothI Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanA bhedomAM dArzanika matabhedonuM nirUpaNa 2 5 5 ke liMgothI thanArAM sarve jJAno paNa anumAnomAM samAI jAya che, mATe adhika pramANa mAnavAnI koI jarUra nathI. tethI A saMsAramAM "pratyakSa ane parokSa" ema pramANonA be bhedonuM ullaMghana iMdravaDe paNa karavAnuM zakya nathI. A pramANe jainadarzanakAroe batAvelA pramANonA be ja bheda barAbara che bAkInI sarva darzanakAronI kalpanA ayathArtha (mithyA) che. prazna :- kayA kayA darzanakAro keTalAM keTalAM pramANo mAne che ? uttara :- pramANanI bAbatamAM darzanakAronI mAnyatA A pramANe che - (1) carvAkadarzana 1 pratyakSapramANa ja mAne che. (2) baudhdhadarzana pratyakSa ane anumAna ema 2 pramANa mAne che. (3) vaizeSikadarzana pratyakSa ane anumAna ema ra pramANa mAne che.' (4) koIka vaizeSika pratyakSa, anumAna ane Agama ema 3 pramANa mAne che. (5) sAMkhyadarzana pratyakSa, anumAna ane Agama ema 3 pramANa mAne che. (6) nyAyadarzana pratyakSa, anumAna, upamAna ane Agama ema 4 pramANa mAne che. (7) pUrvamImAMsaka (prabhAkara) pratyakSa, anumAna, upamAna, Agama ane arthopatti ema 5 pramANa mAne che. (8) uttaramImAMsaka (kumArilabhaTTa) pratyakSa, anumAna, upamAna, Agama, arthApatti ane abhAva ema 6 pramANa mAne che. (9) carakadarzanakAra uparokta 6 tathA saMbhava ane aitihya ema 8 pramANa mAne che. A pramANe pramANanI bAbatamAM vAdIonA aneka matabhedo che. jenadarzanakAro pratyakSa ane parokSa ema be pramANa kahe che. uparanA vAdIoe mAnelAM sarve pramANo jainonA parokSa pramANamAM ja aMtargata thAya che. sAMvyavahArika ane pAramArthika Ama pratyakSanA be bheda AgaLa Avaze, temAMnA sAMvyavahArika pratyakSano pratyakSa pramANamAM vyavahArathI jo ke samAveza thAya che to paNa nizcayathI te to parokSa ja che. jainadarzanakArone mAnya avadhi-mana:paryava ane kevalajJAna rUpa je pAramArthika pratyakSa che tene to koI darzanakAro pAmI zakyA ja nathI. indriyajanyajJAnavALAothI atIndriyajJAnanI kalpanA thaI paNa kyAMthI zake ? A pramANe prathamasUtrano artha pUrNa thayo. 2-1 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 5 6 dvitIyapariccheda-sUtra-2-3 ratnAkarAvatArikA pratyakSa nakSatta - have pratyakSapramANanuM lakSaNa jaNAve che - spaSTa pratyakSam | 2-rA prabalatarajJAnAvaraNavIryAntarAyayoH kSayopazamAt kSayAd vA spaSTatAviziSTaM vaizadyAspadIbhUtaM yat tat pratyakSaM pratyeyam // 2-2 // sUtrArtha :- spaSTa je jJAna thAya te pratyakSa kahevAya che. atizaya tIvra evA jJAnAvaraNIyakarmanA ane varyAntarAyakarmanA kSayopazamathI athavA kSayathI "spaSTatA yukta" evuM, eTale ke vizadatAnA AdhArabhUta evuM je jJAna thAya che te pratyakSa kahevAya che. tIvra rasavALAM karmone haLavA rasavALAM karIne bhogavavAM ane anuditane upazamAvavAM te kSayopazama kahevAya che ane sarvathA mUlathI karmono vinAza karavo te kSaya kahevAya che. pratyakSAdipramANo jJAnAtmaka che, tethI te jJAnane DhAMkanArAM karmone jJAnAvaraNIya karma kahevAya che, temAM vaparAtI Atmazakti te vIrya kahevAya che, tene rokanArA karmane varyAntarAyakarma kahevAya che. A banne karyo AtmAnA anukrame jJAnaguNa ane vIryaguNane DhAMkanArAM che. te banne karmo tIvrane badale maMda thAya tyAre, athavA sarvathA vinAza pAme tyAre jIvane anukrame AMzika ane saMpUrNa jJAnaguNa ane vIryaguNa pragaTa thAya che. vaizadyAspadIbhUta zabdano artha e che ke vizadatA eTale atizaya spaSTatA, tenA AspadIbhUta eTale ke AdhArabhUta evuM je jJAna te pratyakSa. //ra-rA paSTatvameva spaSTathati = spaSTatva kone kahevAya ? te ja spaSTa kare che. anumAnAdyadhikyena vizeSaprakAzanaM spaSTatvam // 2-3 // anumAnAdibhyo vakSyamANaparokSaprakArebhyo'tirekeNa yadvizeSANAM niyatavarNasaMsthAnAdyarthAkArANAM pratibhAsanaM jJAnasya tat spaSTatvamiti // 2-3 // sUtrArtha :- anumAnAdi zeSa pramANo karatAM adhikArapaNe vastunuM vizeSa prakAzita thavuM = arthAt vizeSa bodha thavo te spaSTa kahevAya che. AgaLa trIjA ane cothA paricchedamAM kahevAtA parokSanA anumAnAdi je je prakAro che (anumAna-smaraNa-pratyabhijJAna-tarka-Agama), te te pramANo karatAM atire kapaNe eTale ke adhikapaNe nizcita varNa, nizcita AkAra vigere svarUpavALA padArthonA AkAravizeSono je hRdayane saMtoSa thAya te rIte bodha thavo te spaSTa kahevAya che. Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSapramANanA bhedonuM kathana 257 jo ke anumAnAdi zeSapramANomAM paNa padArthonAM svarUpavizeSa jaNAya ja che to paNa liMga athavA Aptavacano dvArA A svarUpa jaNAtu hovAthI eTaluM spaSTa-sAkSAt ane saMtoSakAraka jaNAtuM nathI ke indriyo dvArA athavA avadhijJAna Adi vaDe AtmA pote padArthane sAkSAt jANe ane jue te vakhate jeTaluM spaSTa ane saMtoSakAraka jaNAya che, mATe anumAnAdithI A pratyakSajJAna adhika spaSTatara che. ra-3 pratyakSasya prakAraprakAzanAyAhu :pratyakSapramANanA bhedo jaNAvavA mATe kahe che - tad dviprakAraM-sAMvyavahArikaM pAramArthikaM ca // 2-4 // saMvyavahAro bAdhArahitapravRttinivRttI prayojanamasyeti sAMvyavahArikam, bAhyendriyAdisAmagrIsApekSatvAdapAramArthikam / asmadAdipratyakSamityarthaH / paramArthe bhavaM pAramArthikaM mukhyam, AtmasaMnidhimAtrApekSam, avadhyAdipratyakSamityarthaH // 2-4 // sUtrArtha :- pratyakSa pramANanA be bheda che (1) sAMvyavahArika ane (2) pAramArthika. //-4o. koI paNa jAtanI bAdhA (pIDA athavA virodha) vinA hitakArI kAryamAM pravRtti, ane ahitakArI kAryathI nivRtti karavI tene saMvyavahAra (eTale ke samyam - sAco vyavahAra) kahevAya che. AvA prakArano samyaguvyavahAra e che prayojana jenuM evA jJAnane sAMvyavahArika pratyakSajJAna kahevAya che. pUrvApara virodha vinAnI ISTa kAryamAM pravRtti karavA rUpa, ane aniSTakAryathI nivRtti karavA rUpa evo samyavyavahAra karAvavo e ja che prayojana jenuM te jJAnane sAMvyahArika pratyakSapramANa kahevAya che. A jJAna bAhya evI cakSurAdi pAMca indriyonI ane Adi zabdathI atyaMtara indriya je mana tenI, tathA prakAza, rUpAdi viSayo, te viSayonI sAthe indriyonA sajJikaryo, ityAdinI apekSA rAkhatuM hovAthI A jJAna apAramArthika che, kAraNa ke jJAna AtmAne utpanna thatuM hovA chatAM, potAno ja guNa hovA chatAM paradravyanI apekSAvALuM hovAthI parAdhIna che mATe ja apAramArthika kahevAya che, AvuM A ApaNA lokonuM je pratyakSa jJAna che te apAramArthikapratyakSa kahevAya che. bAhya sAdhanonI apekSA vinAnuM svAdhInapaNe thayeluM je pratyakSa jJAna te Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA pAramArthikapratyakSa kahevAya che. je jJAnanI prAptimAM indriyonI, mananI, prakAzanI, ke sajJikarSAdinI apekSA nathI. AtmA mAtranI ja che apekSA jemAM evAM avadhi Adi (avadhijJAna, mana:paryavajJAna ane kevaLajJAna A) traNa jJAno pAramArthika pratyakSa kahevAya che. ra-4 sAMvyavahArikasya prakArau darzayanti - sAMvyavahArika nAmanA prathama pratyakSanA bhedo jaNAve che - tatrAdyaM dvividhamindriyanibandhamanindriyanibandhanaM ca // 2-5 // indriyANi cakSurAdIni nibandhanamasyetIndriyanibandhanam / nanvindriyajJAne mano'pi vyApipartIti kathaM na tena vyapadeza: ? ucyate - indriyasyAsAdhAraNakAraNatvAt / manaH punaranindriyavedane'pi vyApriyata iti sAdhAraNaM tat / asAdhAraNena ca vyapadezo dRzyate, yathA - payaHpavanAtapAdijanyatve'pyaGkarasya bIje naiva vyapadezaH - zAlyaGkaraH, kodavAGkaro'yamiti / anindriyaM - mano nibandhanaM yasya tattatheti // sUtrArtha :- sAMvyavahArika ane pAramArthika ema be prakAranA pratyakSomAM je prathamaAdya-sAMvyavahArika pratyakSa che tenA be bhedo che. (1) indriyanibaMdhana ane (2) anindriyanibaMdhana. / ra-5 | bhAvArtha :- A zarIramAM tvagu-rasanA-dhrANa cakSu: ane zrotra ema pAMca indriyo che. AtmAne jJAna prApta karavAmAM je sAdhana bane tene indriya kahevAya che. A zarIramAM evI pAMca ja indriyo che ke jenI sahAya vaDe A AtmAne jJAna utpanna thAya che. A pAMca indriyo zarIramAM bAhya varte che tethI bAhya indriyo kahevAya che. A ja pramANe mana paNa jJAna utpanna karavAmAM sAdhana che. paraMtu te aMdara varte che, tethI tene atyaMtarendriya kahevAya che, athavA bAdhendriyanI mAphaka te bahAra nathI mATe noindriya athavA anindriya paNa kahevAya che. A pramANe bAhya dekhAtI cakSurAdi pAMca indriyo che prayojana (jJAnanI utpattinuM nimitta) jemAM evA jJAnane indriyanibaMdhana sAMvyavahArika pratyakSa pramANa kahevAya che. prazna - jyAre jyAre rUpa-rasa-gaMdha-sparza ane zabda A pAMca viSayonuM jJAna karavAmAM cakSurAdi indriyono upayoga thAya che tyAre tyAre te jJAna utpanna karavAmAM mana paNa vaparAya ja che. bAhya pAMca indriyajanya jJAnomAM bAondriya ane mana ema banneno vaparAza Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaI indriyo prApyakArI ane aprApyakArI che tenI carcA che to zA mATe manavaDe te jJAnano vyapadeza karAto nathI ? ane indriyanibaMdhana AvuM nAma kema ApyuM che ? uttara H- indriyajanya paMcavidha jJAnamAM bAhyaindriyo ja asAdhAraNa kAraNa hovAthI indriyanibaMdhana evo vyapadeza karela che. kAraNa ke mana to vaLI jema indriyanibaMdhanamAM vaparAya che tema anindriyanibaMdhanamAM paNa vaparAya che tethI te sAdhAraNakAraNa kahevAya che. ane jagatanA vyavahAro asAdhAraNakAraNathI ja thAya che. jema khetaramAM vAvelA zAlI ane kodravonA utpanna thatAM aMkurA pANI-pavana ane prakAza vigerenI sAmagrIthI janya hovA chatAM paNa te aMkurAono vyapadeza bIjanA ja nAmathI thAya che. jema ke A zAlInA aMkurA pragaTyA, A kodravanA aMkurA pragaTyA ityAdi. 259 ahIM pANI-pavana-prakAza A sAmagrI badhA ja aMkurAmAM samAna kAraNa hovAthI sAdhAraNakAraNa kahevAya che mATe tenA nAmano vyavahAra thato nathI. paraMtu zAlI te zAbhaMkura mAtranuM ja kAraNa che ane kodrava te kodravAMkura mAtranuM ja kAraNa che tethI tenA nAmano vyapadeza thAya che. e ja rIte mana indriyajanya ane anindriyajanya ema ubhayamAM kAraNa hovAthI sAdhAraNa che. tethI teno vyapadeza thato nathI. ane cakSurAdi indriyo te mAtra indriyajanmamAM ja kAraNa hovAthI tenA nAmano vyapadeza thAya che. e ja rIte anindriya evuM mana che kAraNa jemAM te jJAna tevA nAmavALuM eTale ke anindriyanibaMdhana kahevAya che. idamidAnIM manAg mImAMsAmahe - prApyakArINIndriyANi, aprApyakArINi vA ? tatra prApyakAriNyeveti kaNabhakSAkSapAda mImAMsA-sAMcyAH samAvyAnti| cakSuHshrotretraanni tAni tatheti tAthAgatAH / cakSurvarjAnIti tu tathA syAdvAdAvadAtahRdayAH / ahIM prasaMga hovAthI ame A kaMIka vicArIe chIe ke cakSurAdi pAMca bAhyendriyo potapotAnA viSayane sparzIne jJAna karAve che ? ke potapotAnA viSayane spardhA vinA ja jJAna karAve che ? eTale ke prApyakArI che ke aprApyakArI che ? A bAbatamAM jainadarzanakAra ane anyadarzanakAro zuM mAne che ? tenI kaMIka vicAraNA -carcA ame have karIe chIe - - (1) pAMca bAhya indriyo, prApyakArI ja che ema (1) kaNabhakSa = kaNAdaRSinA anuyAyIo eTale ke vaizeSikadarzanakAro, (2) akSapAdaRSinA anuyAyIo eTale ke naiyAyikadarzanakAro, (3) pUrva-uttara mImAMsaka-darzanakAro, ane sAMkhya darzanakAro ema cAra darzanakAro mAne che. vaizeSika-naiyAyika-mImAMsaka ane sAMkhyo pAMce indriyone prApyakArI mAne che. Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 6 ) dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA (2) cakSu ane zrotra A be indriyone choDIne tenAthI Itara evI zeSa traNa indriyo tathA = tevI che arthAt prApyakArI che e pramANe tAthAgata = baudhdhadarzanakAro mAne che. (3) cakSu varjIne zeSa cAra indriyo tathA = tevI che eTale ke prApyakArI che ema syAdvAdane jANavAthI nirmaLa banyuM che hRdaya jenuM evA jainadarzanakAro kahe che. A traNa matonI ahIM carcA karavAmAM Ave che. A traNe pakSonI sthApanAmAM manano ullekha karyo nathI paraMtu manane paNa vaizeSikAdi darzanakAro prApyakArI mAne che ane jainadarzanakAro aprApyakArI mAne che te paNa svayaM samajI levuM. tenI carcA karatAM TIkAkArazrI jANe jJAnAnaMdamAM ekAgra banI gayA hoya tema keli karatA karatA zlokabadhdha rIte A carcA kare che. vaLI zloko paNa bhinna bhinna chandonA banAve che, upamAo ane ubhekSAo paNa manane moha pamADe tevI kahyuM che tethI jANe vAdIonI sAthe vAdAtmaka yuddhanI keli karatA hoya tema carcA Alekhe che - tatra prathame pramANayanti - cakSuH prApya matiM karoti viSaye bAhyendriyatvAdito, yad bAhyendriyatA''dinA parigataM tat prApyakArIkSitam / jihvAvat prakRtaM tathA ca viditaM tasmAttathA sthIyatAm, nA'trA'siddhimukhazca dUSaNakaNastallakSaNA'nIkSaNAt // 1 // tyAM A carcAmAM prathamapakSarUpe raju karelA vaizeSika-naiyAyika-mImAMsaka ane sAMkhyo A pramANe jaNAve che ke - cakSuH bAondriyarUpa hovAthI (ane Adi zabdathI taijasAMdirUpa hovAthI) viSayanI sAthe sadA prApta thaIne ja jJAna utpanna kare che. je je padArtho bAondriyavAdi dharmothI parigata (vyApta) hoya che te te padArtho prApyakArIrUpe ja joyelA che. jema ke jivA indriya. prastuta evI cakSuH paNa tevI ja che. ema vidita che. tethI cakSu tevI ja (prApyakArI) ja nakkI thAya che. amArA A anumAnamAM asidhdhahetvAbhAsapramukha doSonA kaNo saMbhavatA nathI. kAraNa ke te doSonAM lakSaNo ahIM dekhAtAM nathI. vakSa: (pakSa), prApti karoti (sAdhya), vayidvitthAt (hetu), yad ya vAghoyitvAdri paramAtuM, tattat praNAri, iti - anvayavyApti, yathA nivA anvayadeSTAnata, pravRtti tathA pati = prastuta cakSu: paNa tevA dharmathI (bAlvendriyAdidharmathI) vyApta che A upAya che. tasmAthA thIyatAm = tethI (bAlvendriya hovAthI) tema ho = Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSurindriyanI prApta-aprApyakAritAnI carcA 26 1 prApyakArI paNe nizcita ho. A nigamana che. amArA A pAMca aMgavALA anumAnamAM che jeno ! tame asidhdhi pramukha (eTale asidhdhi-virodha ane vyabhicArAdi pAMcamAMnA koI paNa hetvAbhAsarUpa) doSonA kaNano yoga karI zakazo nahIM, kAraNa ke A anumAnamAM te doSonAM lakSaNo lAgu paDatAM hoya tema dekhAtuM ja nathI. 15 adricandrakalaneSu yA punaryogapadyadhiSaNA manISiNAm / padmapatrapaTalIvilopavat satvarodayanibandhanaiva sA // 2 // prathamataH parisRtya ziloccayaM, nikaTataH kSaNamIkSaNamIkSate / tadanu dUratarAmbaramaNDalItilakakAntamupetya sitatviSam // 3 // ahIM cakSune prApyakArI mAnavAmAM sahajapaNe AvI zaMkA kadAca thAya ke jo cakSu prApyakArI hoya to uMcA-uMcA parvata upara ugelA caMdrane cakSuthI jyAre dekhavAmAM Ave che. tyAre parvata najIka che ane caMdra tenAthI ghaNo ja dUra che. tethI te bannene jovAmAM kramika jJAna thavuM joIe. A cakSu prathama najIkanA parvatanA zikhara sAthe saMyoga pAme ane pachI dUratara evA caMdra sAthe saMyoga pAme che. mATe prathama parvatanA zikharanuM ane pachI caMdranuM jJAna thavuM joIe, paraMtu yugapa jJAna thavuM joIe nahIM ane jJAna to yugapaddha thAya che. tethI prApyakArI hoya e vAta barAbara nathI. jo cakSu prANakArI hoya to najIkanI vastu sAthe prathama saMyoga thAya ane dUranI vastu sAthe pachI saMyoga thAya mATe kramikazAna thavuM joIe paraMtu anubhavamAM AvuM thatuM nathI. anubhavamAM to ekIsAthe banne dekhAya che. mATe cakSu prApyakArI hoya A vAta saMgata lAgatI nathI. AvI koI zaMkA kare to teno uttara A be zlokomAM naiyAyikAdi darzanakAro Ape che - parvata ane caMdra jovAmAM paMDita purUSone yugapapaNAnI je budhdhi thAya che te kamaLanA pAMdaDAonA samUhane viMdhavAnI jema sattvaratAnA (veganA) udayanA kAraNe ja thAya che." ||rA kAraNa ke vAstavikapaNe to IkSaNa (eTale netra) pahelAM to najIka hovAthI (ziloccaya eTale) parvatane AliMgana karIne kSaNavAra to jue ja che. tenu = tyArabAda dUratara rahelA evA, AkAzamaMDalamAM dedIpyamAna tilakasamAna evA (sivirSa eTale) caMdranI 3pedA = pAse pahoMcIne pachI caMdrane jue che. paraMtu vegavALI gati hovAthI yugapad lAge che. bAkI cakSu kramazaH parvata ane caMdranuM AliMgana karIne kramazaH ja jANe che. mATe prApyakArI ja che. Ill Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 2 dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA A pramANe vaizeSika - naiyAyikAdi pUrvapakSakAroe potAno pakSa sthApita karyo. have jainadarzanakAro teno uttara zarU kare che - kurmahe'tra vayamuttarakelI, kIdRzI dRgiha dharmitayoktA ? kiM nu mAMsamayagolakatpA, sUkSmatAbhRdaparA kimu kA'pi ? // 4 // ame jeno "cakSu prApyakArI che" evI taiyAyikonI mAnyatAno uttara ApavArUpa kelI karIe chIe, ahI kelI zabdano prayoga karatAM granthakArazrI ema jaNAvavA mAge che ke temanI mAnyatAnuM khaMDana karavuM e kaMI gaMbhIra bAbata nathI. ghaNo parizrama karavo paDe tevI bAbata nathI. sahajabhAve AnaMda-goSThI karatAM, ramata-gamata karatAM, tathA vyaMga vacano kahevA dvArA rasavardhaka krIDA karatAM karatAM ame teonuM khaMDana karIe chIe. = A anumAnamAM dharmI tarIke mukelI | = cakSu kevI mAno cho ? zuM mAMsamayagolA rUpa che? ke atizaya sUkSmatAne dhAraNa karanArI koI bIjI vastu che ? he naiyAyiko ! tame cakSune prApyakArI mAno cho te cakSu zuM mAMsamaya golAnI banelI che? ke mapa = bIjI #pi = koI, sUkSmatAmRta = sUkSmatAne dhANa karanArI vastu che ? |4|| AdimA yadi tadA'pi kimartho, locanAnusaraNavyasanI syAt / locanaM kimuta vastuni gatvA, saMsRjet priya iva praNayinyAm // 5 // uparokta be pakSomAMthI jo vimA = pahelA pakSavALI kaho, to paNa zuM dUra dekhAto padArtha cakSunI pAse AvavAnuM anusaraNa karavAmAM vyasanavALo che ke zuM locana pote ja vastu pAse jaIne kAmuka purUSa jema kAminI pAse jaIne kAminInuM AliMgana kare tema A cakSu AliMgana kare che. ahIM Atima zabda nuM vizeSaNa hovAthI AkArAta strIliMga mAnA nI jema prathamA ekavacana che. vyasanI zabda arthanuM vizeSaNa hovAthI casa zabdane atum arthamAM rUra lAgI zazin nI jema puliMga prathamA ekavacana che. pI. pratyakSabAdhaH prathamaprakAre, prAkArapRthvIdharasindhurAdiH / . saMlakSyate pakSmapuTopaTaGkI, pratyakSakAle kalayA'pi no yat // 6 // 'prathama prakAra jo kaho to, eTale ke zeya padArtho uDIne cakSu pAse Ave che ema kaho to "pratyakSabAdha" Ave che. yat = kAraNa ke prAkAra (killo), pRthvIdhara (parvata), Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSanI prApta-aprApyakAritAnI carcA 263 ane sidhurAdi (samudra vigere) padArtho pratyakSakAle = cakSu dvArA jovAtA hoya te kAle yApi = aMzathI paNa pazna = netra, pura = yugalanI 3paTa = pAse AvI sparza karatA hoya tevuM, no na = dekhAtuM nathI. jo prathamapakSa kaho to eTale ke parvatAdi padArthone cakSu dvArA dekhatI vakhate te parvatAdipadArtho cakSu pAse AvIne khaDA thavA joIe paraMtu tevuM thatuM hoya tema dekhAtuM nathI, mATe AvI kalpanA karavAmAM pratyakSabAdha che. Ill pakSe paratrA'pi sa eva doSaH, sarpad na vastu prati vIkSyate'kSi / saMsarpaNe vA'sya sakoTaratvaprAptyA, pumAn kiM na jaradrumaH syAt // 7 // patrAIpi pakSe - bIjo pakSa kahezo to paNa, arthAt pUla evI A cakSu zarIramAMthI nIkaLIne parvatAdi Neya pAse jAya che ema mAnazo to paNa, va vAgha = te ja doSa Avaze. kAraNa ke makSa varata prati sarvatra vasyate = AMkha parvatAdi vastu tarapha jatI dekhAtI nathI. vA mI saMsarva = athavA A cakSunuM zeya padArtha tarapha gamana jo mAnazo to, voTara-prajA = (koTara eTale) guphA-polANa athavA khADApaNAnI prApti thavAthI A purUSa zuM karava6ma: = jarAthI jIrNa thayelAM vRkSa jevo nahI dekhAya? jo mukhanA bhAgamAMthI cakSu nIkaLIne parvatAdi Seya padArthonI sAthe saMbaMdha pAmatI hoya A pramANe bIjo pakSa kahezo to paNa e ja pratyakSabAdhano doSa Avaze. kAraNa ke cakSu nIkaLI javAnA kAraNe mukhabhAgamAM khADo-polANa paDI javAthI purUSa gharaDA jIrNa vRkSa jevo zuM na dekhAvo joIe ? ane evo dekhAto to nathI. mATe cahyuM tyAM jAya che te vAta vyAjabI nathI. temAM paNa pratyakSabAdha Ave che. AthI cakSuSaH sUkSmatApakSe, sUkSmatA syAdamUrtatA / yadvA'lpaparimANatvamityeSA kalpanobhayI // 8 // have jo cakSu sUkSma evo koI apara padArtha che, ema cakSuH saMbaMdhI sUkSmatAvALo bIjo pakSa jo kahevAmAM Ave to te sUkSamatA zuM che? zuM sUkSamatA eTale amUrtatA che? ke d va = athavA "alpaparimANatA" che ? ema ubhaya kalpanA hoI zake che. ahIM 3mayaTuM zabda uparathI kalpanAnuM vizeSaNa hovAthI strIliMgamAM 3mathI banyuM che. dA. syAd vyomavad vyApakatAprasaktyA, sarvopalambhaH prathamaprakAre / prAkArakAntAravihArahAramukhyopalambho na bhaved dvitIye // 9 // Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-pa ratnAkarAvatArikA prathamaprakAre vyomavat syAt = bIjo pakSa pahelo pakSa mAnazo to eTale sUkSmatAno artha amUrta karazo to cakSu AkAzanA jevI thaze. A rIte vyApatAprasA = vyApakatAnI sarvavyApIpaNAnI prApti thavA vaDe jagaddartI sarva padArthonI sAthe saMyoga thavAthI sarvopalambhaH jagavartI sarva padArthono bodha thavo joIe. ane dvitIye jo kaho to prAAra = killo, hrAntAra = jaMgala, vihAra = devamaMdira, dAra strIonA gaLAmAM paheravA lAyaka hAra, muopanammo = uparokta prAkArAdi che mukhya jemAM evA padArthono cakSuthI na bhavet = bodha thaze nahIM. 264 = = sArAMza ke jo cakSu sUkSma che eTale amUrta che ema amUrtapaNAno prathama pakSa svIkArazo to cakSu AkAzanI jema jagavyApI vyApaka banaze ane vyApaka thavAthI sarvatra rahelA sarva padArthonI sAthe cakSuno saMyoga thavAthI sarva padArthono upalaMbha ekI sAthe thavo joIe paraMtu thato nathI. mATe A pakSa ucita nathI. = have jo bIjo pakSa kaho eTale ke cakSu "aNuparimANavALI che" ema jo mAnazo to cakSu atizaya aNuparimANavALI hovAthI sUkSma banelI hovAthI prAkArAdi sthUla padArthonI sAthe saMyogavALI na banI zakavAthI cakSuvaDe je prAkArAdi sthUla padArtho dekhAya che te dekhI zakAze nahIM. / / na khalu nakhalu zastraM, svapramANAt prathiSTe, paTakaTazakaTAdau bhedakAri prasiddham / atha nigadasi tasmin razmicakraM krameNa, prasarati tata etat syAdanalpaprakAzam // 10 // uparanA zloka sAthe A zlokano saMbaMdha cAlu che - cakSune aNu parimANavALI mAno to skUla evA prAkArAdi dekhI zakAya nahIM. kAraNa ke kharekhara nahatu zastra = nakha kApavAnuM nayaNI arthAt nakhaNIyuM e nAmanuM zastra svapramALAt potAnA mApathI praei atizaya vistAravALA evA paTagaTAvo vastra-sAdaDI ane gADuM Adi sthUlapadArthono meri prasidhdha bheda karatuM hoya evuM na prasiddham tu = nathI. - = = = = atha = have kadAca he naiyAyiko ! tame nivRtti ema kaho ke tasmin cakSumAM razmi = kiraNono samUha che ane te samUha me prati = anukrame vistAra pAme che. tataH te kAraNathI tad A cakSu alpa parimANavALI hovA chatAM analpaprakAzam ghaNA ja prakAzavALI t = thAya che. - sArAMza ke jo cakSu aNuparimANavALI mAno to atizaya nAnI banavAthI sthUla = = = te Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSanI prApta-aprApyakAritAnI carcA 2 6 5 evA prAkArAdi padArtho sAthe saMyoga na thavAthI teno bodha karAvI zakaze nahIM. kAraNa ke kharekhara nakha kApavAnuM nakhaNIyuM zastra atizaya nAnuM hovAthI nakhane kApI zake che. paraMtu potAnA mApathI atizaya vistRta evA paTa-kaTa ane zakaTAdine chedatuM hoya evuM jagatamAM prasidhdha nathI. tathA vaLI he taiyAyiko ! have kadAca tame ema mAno ke cakSaka pote bhale aNu parimANavALI che. paraMtu temAM sUryanI mAphaka kiraNono samUha che ane te kiraNono samUha dhIre dhIre kramazaH temAMthI nIkaLe che tenAthI ghaNA prakAzavALI cakSuH bane che mATe te kiraNono samUha dUra sudhI jAya che tethI sthUla padArtho paNa dekhAya che. 1oll tathAdi - proddAmamANikyakaNAnukArI, dIpAGkarastviTpaTalIprabhAvAt / kiM naiva kazmIrajakajjalAdIn, prathIyaso'pi prathayatyazeSAn // 11 // naiyAyika potAnI vAtane vadhu majabuta karatAM bacAva kare che ke nAnI vastu paNa zUlapadArthone razmicakra dvArA prakAzita karI zake che te A pramANe che . prAma = dedIpyamAna evA marforzya = mANeka nAmanA ratnanA paInusAra = kaNIyAne anusaranAro evo vIpAkU = dIpAMkura eTale dIvAnI jyota, tridallI = teja samUhanA mAvat = prabhAvathI thI soDA = potAnA karatAM adhika vistAravALA evA rana kesara ane vannenAvIna = kAjala vigere mazIna = saghaLA padArthone vuiM naiva prathati = zuM nathI prakAzita karato ? arthAt kare ja che. tema A kare che. sArAMza ke naiyAyiko jeno pratye potAno bacAva karatAM kahe che ke jema dedIpyamAna evA mANekaratnanA kaNane anusaranArI dIvAnI jyota nAnI hovA chatAM tejanA samUhanA prabhAvathI potAnA karatAM vistRta pramANavALA evA kesara kAjala ane zakaTAdi azeSa padArthone zuM prakAzita nathI karato ? arthAt kare ja che. tema A cakSupaNa aNuparimANavALI hovA chatAM paNa razmicakranA kAraNe potAnAthI sthUla evA paNa prAkArAdi padArthone prakAzita karaze ja. I11aaaa nanvevamadhyakSanirAkriyA syAt pakSe purastAdupalakSite'smin / prauDhaprabhAmaNDalamaNDito'rtho, nAbhAsate yatpratibhAsamAnaH // 12 // jainAcAryazrI naiyAyikone javAba Ape che ke nanu - vim kharekhara he naiyAyiko? tame jo A pramANe smin pakSe puratAt 35tnakSate = A pakSane amArI sAme raju Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 66 dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA karazo to adhyakSanarIyA = sAkSAt bAdha thAt = Avaze. ya = kAraNa ke prauDhAmA = dedIpyamAna evI prabhAnA mahumati = samUhathI yukta evo arthI = padArtha pratimAsana = pratibhAsita thato hoya evuM nAma te = dekhAtuM nathI. sArAMza ke dIpakanA tejathI jyAre ghaTapaTa dekhAya che tyAre ghaTapaTAdi padArtho dIpakanA tejathI vIMTaLAyelA hoya che ema sAkSAt dekhAya che paraMtu cakSuthI jyAre ghaTapaTa dekhIe chIe tyAre te ghaTapaTAdi padArtho dedIpyamAna evI cakSunI prabhAnA maMDalathI maMDita hoya evuM dekhAtuM nathI. arthAt dIpakanA tejathI ghaTapaTAdi vIMTaLAyelA dekhAya che. paraMtu cakSunA tejathI ghaTapaTAdi vIMTaLAyelA dekhAtA nathI. tethI dRSTAnna ane dASTrattika viSama che. mATe A pakSa jo amArI sAme upasthita karazo to pratyakSavirodha Avaze. /12aa athA'pyanudbhUtatayA prabhAyAH, padArthasamparkajuSo'pyanIkSA / siddhistadAnIM kathamastu tasyAH, bravISi cet taijasatAkhyahetoH // 13 // atha = have kadAca taiyAyika evo bacAva kare ke prabhAvI anubhUtita = cakSunI prabhA anubhUta (apragaTa) hovAthI pArthasampanupaDapa ghaTa-paTAdi padArthonI sAthe joDAvA chatAM paNa mIkSA = te prabhA dekhAtI nathI. AvuM naiyAyika jo kahe to ame jaino teone pUchIe chIe ke tavAna = to, tasya siddhi = te cakSunI prabhAnI sidhdhi, thatu = kema karazo ? vet vIfSa = jo he taiyAyiko tame ema kahezo ke tainasatAraheto: = te cakSumAM taijasatA hovAthI prabhAnI sidhdhi thAya che. sArAMza ke he naiyAyika ! dIpaka Adi prakAzaka padArthonA tejathI jema ghaTapaTAdi vIMTaLAyelA dekhAya che tevA cakSunI prabhAthI dekhAtA nathI evA amArA jainonA praznono tame zuM javAba Apazo ? cakSunI prabhA anubhUta hovAthI dekhAtI nathI AvuM ja kahezo to ghaTa-paTAdi padArtho upara te "cakSanI prabhA che" tenI sidhdhi zAnAthI karazo ? tamArI pAse zuM koI tenA astitvane sidhdha karanAruM pramANa che ? have jo tame taiyAyiko ema kahezo ke hA, amArI pAse pramANa che, te pramANa A pramANe - vakSa:, razipramAyut, tainasatvI, tIkhavat AvA prakAranA taijasatva nAmanA hetuthI anumAnadvArA ame cakSumAM razmicakra sidhdha karIzuM. 13/l. rUpAdimadhye niyamena rUpaprakAzakatvena ca taijasatvam / prabhASase cakSuSi saMprasiddhaM, yathA pradIpAGkaravidyudAdau // 14 // Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSanI prApta-aprApyakAritAnI carcA wAnikaLe = rUpa-rasa-gaMdha ane sparza Adi aneka guNonI aMdara niyana = nakkI, prANavinTena = cakSu rUpanI ja mAtra prakAzaka banatI hovAthI, cakSuSi tainasatram = cakSumAM taijasapaNuM, saMprasiddha = sArI rIte prasidhdha che, yathA = jema, pravIpAkura = dIvAnuM teja tathA vidyulAla = vijaLI vigeremAM, pramANe = ema taiyAyika kahe to. naiyAyiko jeno pratye jaNAve che ke he jeno ! tame amane (naiyAyikone) kadAca ema puchazo ke A anumAnamAM cakSunI aMdara mukelo tainatva hetu kevI rIte sAbita thAya? "cakSu tejanI banelI che" ema kema kahI zakAya? kAraNa ke AkhuM A zarIra pArthiva che. tethI tenA sarva avayavo paNa pArthiva ja hoI zake tethI cakSu paNa pArthiva ja kahevAya. to taijasa kema kahevAya? ane jo cakSumAM taijasatva na hoya to pakSamAM hetunI avRtti thavAthI asidhdha hetvAbhAsa thAya. tethI anumAna kema sidhdha thAya? AvuM kadAca jeno amane puche to ame taiyAyiko teno javAba ApIe chIe ke - ghaTa-paTa Adi padArthomAM varNAdi cAra guNo che. temAMthI cakSu rUpane ja mAtra nakkI jANI zake che. bAkInA rasa-gaMdha-sparzane cakSu jANI zakatI nathI. tethI nakkI thAya che ke te cakSu tejanI banelI che. jema dIvAnA aMkurA ane vijaLI vigere paNa ghaTa-paTanA varNAdi cAramAMthI rUpanA ja mAtra prakAzaka che ane taijasa che. te rIte cakSu paNa mAtra rUpaprakAzaka che tethI taijasa che. anumAnano prakAra A rIte che - cakSa, tainarsa, sparcara prANatvAt, pratIpAvazuddhivat mATe che jeno amArA pUrvokta anumAnamAM cakSumAM taijasatva siddha thatuM hovAthI asidhdha hetvAbhAsa thato nathI ane cakSumAM taijasatva hovAnA kAraNe razmicakra che ema sAbita thAya che. ll14 tadidaM ghusRNavimizraNamandhrapurandhrIkapolapAlInAm / anuharate vyabhicArAd rUpekSaNasannikarSeNa // 15 // tavi = te A upara kaheluM naiyAyikonuM kathana, kSattirvega = rUpane jovAnA sagnikarSanI sAthe, vyamavarad = vyabhicAra pAmatuM hovAthI, lagna = AMdhapradezanI, pustrI = saubhAgyavatI strIonA potra = gAlanA pAtrInAm = bhAgonuM purUUT = ghaselA kesaranA vinizrAm = vilepanane, manudarate = anusare che. AMdhra dezanI saubhAgyavatI strIo svabhAve ja zarIre kAlI (kALA raMgavALI) hovAthI potAnA gAlanA upara ghaselA kesarAdi raMgonuM suMdara vilepana kare to paNa te zarIranA raMga sAthe meca thatuM na hovAthI jema zobhA pAmatuM nathI. tema taiyAyikanuM kahevuM Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-pa ratnAkarAvatArikA paNa rUpane jonA2A zikarSanI sAthe vyabhicArI hovAthI tenA jevuM ja che. arthAt zobhA pAmatuM nathI. te vyabhicAra doSa A pramANe che - jyAre ghaTa-paTAdi padArthomAM raheluM rUpa jovAmAM cakSu pravarte che tyAre cakSu ane padArtha A banneno thanAro saMyogasajJikarSa temAM kAraNa che ema naiyAyiko mAne che. eTale cakSu jema rUpanI prakAzaka che. tema A saMyogasajJikarSa e paNa rUpAdi cAra guNomAMthI mAtra rUpanuM ja prakAzaka che ane A saMyogasannikarSa e paNa covIsa guNomAMno "saMyoga" nAmano guNa hovAthI dravya ja nathI. tethI taijasa nathI. A pramANe sAdhya je taijasa, tenA abhAvAtmaka je saMyogazikarSa, temAM rUpanuM ja prakAzakapaNuM e hetunI vRtti thAya che. A rIte sAdhyAbhAvavad vRttivALo hetu banavAthI naiyAyikanA anumAnamAM vyabhicAradoSa Ave che. tethI cakSunI taijasapaNAnI sidhdhi thaI zakatI nathI. / / 15 / / 26 8 dravyatvarUpe'pi vizeSaNe syAd, hetoranaikAntikatA'Jjanena / tasyApi cet taijasatAM tanoSi tanvAdinA kiM nu tadAparAddham ? // 16 // upara kahela vyabhicAradoSa rokavA mATe have kadAca dravyatvarUpe'pi vizeSaNe naiyAyika potAnA hetumAM "dravyatva" AvuM vizeSaNa jo kaheze to, heto: = hetunI, anena aMjananI sAthe, aneAntitA vyabhicAripaNuM, svAr = thaze, cet = jo tasthApi te aMjanane paNa, tainamatAM taijasa ja che ema, tanoSi kahezo to, tantrAvinA zarIra AdivaDe, vim = zuM, apazabdam = aparAdha karAyo che ? = = = = = sArAMza ke ame jainoe naiyAyikonA anumAnamAM saMyogasazikarSanI sAthe vyabhicAra doSa Apyo che. tethI te doSathI bacavA mATe have kadAca naiyAyiko hetumAM "dravyatva" AvuM vizeSaNa jo muke to, eTale ke cakSuH, tenAM, dravyatve sati svacaiva prANavAt Ama jo kahe to saMyogasajJikarSa dravya nathI paraMtu guNa che. tethI hetu tyAM sAdhyAbhAvamAM saMyogasazikarSamAM jaze nahI eTale tyAM vyabhicAradoSa Avaze nahIM. paraMtu "aMjana"nI sAthe anaikAntikatA (vyabhicAritA) doSa avazya Avaze ja. kAraNa ke "aMjana" AMkhamAM AMjavAthI cakSu vadhAre nirmaLa bane che ane tethI jema cakSu ane saMyogasakirSa rUpanA ja prakAzaka che. te ja rIte aMjana paNa rUpanuM ja prakAzaka che ane dravya paNa che. paraMtu aMjana te taijasa nathI. eTale taijasanA abhAvAtmaka evA aMjanamAM vyatve sati svaAva prAza tvAt' A hetu barAbara ghaTato hovAthI aMjanamAM vyabhicAra doSa Ave che. = A vyabhicAradoSane rokavA mATe he naiyAyika ! kadAca tuM aMjanane paNa taijasa kahI daIza. (aMjana pArthiva che taijasa nathI chatAM jo tuM taijasa mAnIza to) zarIrAdi avayavo Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSunI prApya-aprApyakAritAnI carcA vaDe tAro zo aparAdha karAyo che ke tuM te avayavone taijasa nathI mAnato ? arthAt aMjana pArthiva hovA chatAM paNa jo tene taijasa ja mAnavAnuM hoya to pachI zarIranA bhAgone paNa pArthiva hovA chatAM taijasa ja mAnI le ne ? arthAt zarIrane taijasa mAnavuM te jema asatya che tema aMjanane taijasa mAnavuM e paNa asatya ja che. 16 // saMcaLa, ane saindhavAvi sauvIra- sauvarcala-saindhavAdi, nizcinvate pArthivameva dhIrAH / kRzAnubhAvopagamo'sya, tasmAdayukta eva pratibhAtyamISAm // 17 // sauvIra AMkhamAM AMjavAno suramo, sauvarSana mIThuM vigere padArthone, dhIrA; = dhIra purUSo, pAthivameva mAne che, tasmAt = te kAraNathI, asya A aMjanane vRzAnubhAva taijasa tarIkeno, upagama svIkAra-mAnyatA, amISAm A taiyAyikonI je che te, ayuttta va ayogya ja, pratimAti = lAge che. pRthvI ja che ema, nizcinvate = = = = - = = aMjana banAvavAnI sAmagrImAM vaparAtA suramo-saMcaLa ane mIThuM ityAdi padArthone dhIra purUSo pArthiva ja che ema mAne che. tethI te padArthomAMthI banelA A aMjanane pArthiva mAnavuM joIe, chatAM taijasa che evI taiyAyikonI kalpanA sarvathA ayukta ja jaNAya che. ||17|| = jenAM utpAdaka samavAyikAraNo pArthiva hoya to te kAraNomAMthI baneluM kArya paNa haMmezAM pArthiva ja hoI zake, taijasa hoya ja kyAMthI ? mATe taiyAyikanI kalpanA yuktisidhdha nathI, have kadAca evI zaMkA thAya ke aMjanane banAvanArAM saMcaLa-suramo ane mIThuM e badhA padArtho pArthiva che tenI khAtrI zuM ? to jainAcAryazrI jaNAve che ke - tathA va - sauvIra-sauvarcala-saindhavAdikaM, syAdAkarodbhUtivazena pArthivam / mRdAdivad na vyabhicAracetanaM, cAmIkareNAnuguNaM nirIkSyate // 18 // = 269 = = tathA ca te suramo Adi padArtho pArthiva che tene sidhdha karanArUM anumAna A pramANe che. sauvIra suramo, sauvaryaMta saMcaLa, ane sendhavAi mIThuM vigere padArtho, ArobhUtivazena = khANamAM utpanna thavAnA vazathI, pArthivam = pArthiva, svAr = che. mRvAvid = mATI AdinI jema, vAmIjaLa = sonAnI sAthe, micAraghetanuM vyabhicAra Avaze Avo vicAra, anuttuLa = anukULa tarIke, na nirIkSyate = jaNAto nathI. - - Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 70 dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA jainAcAryazrI jaNAve che ke suramo-saMcaLa ane mIThuM vigere aMjana utpAdaka dravyo (pakSa), pArthiva ja che (sAdhya), kAraNa ke teo khANamAM utpanna thatA hovAthI (hetu), mATI vigere padArthonI jema (A udAharaNa), AvA prakAranA nirdoSa anumAnathI suramo vigere pArthiva che e vAta siddha thAya che. sauvIrAdikaM, pArthivaM, AkarodbhUtivazAt, mRdAdivat / ahIM kadAca taiyAyiko evI zaMkA kare ke tamAro A hetu suvarNanI sAthe vyabhicAravALo che. kAraNa ke tamArUM sAdhya je pArthiva che. tenA abhAvAtmaka (arthAtuM taijasAtmaka) evA suvarNamAM paNa AkarotpattirU5 hetu varte che. mATe hetu sAdhyAbhAvavavRtti thavAthI vyabhicAra Avaze. ane tethI he jaina ? tamAruM anumAna doSita thaze. uparokta taiyAyikanI zaMkAnA AcAryazrI uttara Ape che ke suvarNanI sAthe vyabhicAra ApavAno tamAro je A vicAra che te yukta nathI. kAraNa ke suvarNa paNa pArthiva ja che. taijasa nathI. tethI hetu sAdhyAbhAvamAM rahenAra nathI paraMtu sAdhyamAM ja rahenAra che. suvarNa taijasa nathI paraMtu pArthiva ja che te have pachInA zlokamAM sAbita kare che. I/18 cAmIkarAderapi pArthivatvaM, liGgena tenaiva nivenIyam / zAbdapramANena na cAtra bAdhA, pakSasya yad nAsti tadatra siddham // 19 // vImIlarapi = suvarNa Adi padArthonuM paNa, patharva = pArthivapaNuM, tenaiva nina = te ja hetu vaDe, mArotpattimattena = A ja hetuvaDe, nivenIyam = sidhdha karavA jevuM che, ca = vaLI, matra amArA jainonA anumAnamAM, zabdavmAna = tarkasaMgrahAdi nyAyazAstranI sAthe, pakSI na vAdhA = pakSanI bAdhA paNa AvatI nathI, yad = kAraNa ke tad = te tamArUM zAbdapramANa, mAtra = vAdI evA jainone, siddha nAsti = mAnya nathI. tethI taiyAyikano hetu anyatarAsidhdha hetvAbhAsa thAya che. bhAvArtha A pramANe che ke - suramo vigere padArtho je hetuthI ame pArthiva sidhdha karyA che. te ja hetuthI suvarNAdi paNa pArthiva ja che ema sidhdha thAya che te anumAna A pramANe che. vAnarAya: (pakSa), pArthivAda (sAdhya), kArotpattivazAt (hetu), mRdvivet (daSTAnta). ame jainoe suvarNane pArthiva sidhdha karavA mATe je A anumAna mukyuM che. temAM naiyAyikone mAnya tarkasaMgrahAdi anya AgamazAstronI sAthe bAdhA Avaze. ema kadAca teo ahIM kaheze. kAraNa ke nyAyazAstramAM 'mAra suvaUrfvi' kahIne suvarNane taijasa Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSunI prApta-aprApyakAritAnI carcA 2 7 1 mAneluM che. tethI amArI jenonI pArthivapaNAnI A vAta teonA Agama sAthe bAdhita thaze, ane je hetu bAdhitahevAbhAsa thato hoya te sAdhya sAdhI zake nahI, "thaze sAdhyamavaH praHTToNrena sAdhyate : bAdhita:" je hetunA sAdhyano abhAva pramANAtaravaDe sidhdha thato hoya te mULahetu bAdhitahetvAbhAsa kahevAya che. ahIM suvarNAdimAM pArthiva nAmanA sAdhyano abhAva taijasatva, pramANAntara evA AgamavaDe sAbita karAya che mATe "mArotpattimatva" hetu bAdhitahevAbhAsa thaze ane tethI pArthiva sAdhyanI sidhdhi thaze nahIM. AvA prakAranuM jo naiyAyika kadAca kahe to ame jaino uttara ApIe chIe ke te tamArUM AgamapramANa mA = amane jenone sidhdha nathI, nirdoSa tarIke svIkArya nathI. vAdI-prativAdI ema bannene mAnya evuM je pramANa te ja pramANa kahevAya che. tamArI A vAtamAM raju karAyeluM A AgamapramANa to mAtra prativAdI evA taiyAyikone ja mAnya che. paraMtu vAdI evA jainone mAnya nathI. mATe anyatarAsidhdha hetvAbhAsa thavAthI naiyAyikanI vAta ucita nathI. jema mATI-lokhaMDa khANamAMthI utpanna thAya che mATe pArthiva che te ja pramANe suvarNa paNa khANamAMthI ja utpanna thAya che mATe pArthiva ja che. vaLI agni-vidyutuM Adi je je tejasa che te te dAhAtmakadharmavALAM che. suvarNa dAhAtmakadharma vALuM nathI. mATe paNa taijasa nathI paraMtu pArthiva che. tethI suvarNane taijasa kahenArUM tamArUM zAstra amone mAnya nathI. mATe amAro jainono hetu AgamabAdhita hetvAbhAsa thato nathI. 1lA ___ aJjanaM marIca-rocanAdikaM, pArthivaM nanu tavA'pi sammatam / aJjane'pi tadasau pravRttimAnaprayojakaviDambaDambarI // 20 // parIva-nAti = marIca-dADama ane lIMbaDAdinA rasathI banAveluM evuM, ane = aMjana, pavuiM = pArthiva che. evuM, navuM = kharekhara, tavApi = he taiyAyika ! tane paNa, sampati = mAnya che. ta = tethI 3 = A hetu (vyatve sati sparcava vI ), anefpa = aMjanamAM paNa, pravRttimAna = pravarte ja che ane aMjana taijasa nathI ja, tethI hetu sAdhyAbhAvamAM javAthI prathona = aprayojakatAnI (sAdhyane sAdhavAnA asAmarthyanI) vizva = viDaMbanAnA, dumbarI = ADaMbaravALo che. aprayojakatAnI pIDAthI yukta che. bhAvArtha A pramANe che ke marI-lIMbaDo ane dADama AdinA rasathI banAveluM aMjana pra Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 2 dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA pArthiva che A vAta he naiyAyika ! tane paNa mAnya che. ane tethI te aMjana taijasa nathI. chatAM soLamA zlokamAM tArA vaDe kahevAyelo "vyatve sati spacaiva prAnnitvA" A hetu aMjanamAM paNa varte che. tame A hetu "taijasa" sAdhya sAdhavA mATe raju karelo che. paraMtu te hetu tejasanA abhAva evA pArthiva aMjanamAM paNa jAya che tethI aprayojakatAnI viDaMbanAne pAme che. je hetu potAnuM sAdhya sAdhI zake ane koI paNa doSo na lAge te prayojaka hetu kahevAya che. ane je hetu sAdhya na sAdhI zake, doSathI yukta hoya, te hetu aprayojaka hetu kahevAya che. ahIM vyabhicAradoSa AvavAthI he taiyAyiko ! tamAro hetu aprayojaka thAya che. 20 hanumallolalAGgalalambAt te sAdhanAdataH / na siddhistaijasatvasya, dRSTasuspaSTadUSaNAt // 21 // hanuman = hanumAnajInA, stotra = caMcaLa, naknatnasthAt = lAMbA lAMbA puMchaDA jevA, te = he naiyAyika ! tamArA, ataH sAdhanAt = A hetuthI, hRSTapuSTadUSaUTIk = atizaya spaSTa dUSaNa joyeluM hovAthI tainasatvastha = cakSunA taijasapaNAnI, ra siddhi = sidhdhi thatI nathI. hanumAnajInuM lAMbu lAMbu ane upara nIce uchaLatuM hovAthI caMcaLa evuM puchaDuM ja jANe hoya evo tamAro A hetu paNa he taiyAyika ! nirarthaka lAMbo lAMbo che. "vyatve tti caiva prAzI " A hetu ATalo lAMbo lAMbo karyo tathApi aMjanamAM vyabhicAradoSa to Avyo ja, mATe AvA lAMbA lAMbA hetumAM paNa atizaya spaSTa vyabhicAra dUSaNa dekhAyeluM hovAthI te naiyAyika ! cakSumAM A hetu tamArA taijasatvasAdhyanI sidhdhi karI zakato nathI. 'ra 1|| cakSurna taijasamabhAsvaratigmabhAvA, dambhovadityanumitipratiSedhanAcca / siddhiM dadhAti nayanasya na taijasatvaM, tasmAdamuSya ghaTate kimu razmivattA ? // 22 // amAsvaratibhAvat = bhAsvara zukla evuM rUpa, ane tigmabhAva eTale uSNasparza, A be guNo cakSumAM na hovAthI, vakSaH tainasam = cakSu tejanI banelI ja nathI, samovat = pANInI jema, rUti = AvA prakAranA, anumiti = anumAnavaDe taiyAyikonI anumitino pratiSedhanAtra = pratiSedhaakhaMDana thaI javAthI paNa nathanI tainasatva = cakSunu taijasapaNuM, siddhi na tathati = sidhdhine dhAraNa karatuM nathI, tasmAt = tethI he Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSunI prApya-aprApyakAritAnI carcA naiyAyika ! amuSya ja kyAMthI ? api ca = A cakSunI, razmivattA jainAcAryazrI naiyAyikane kahe che ke tAro hetu aMjanamAM vyabhicAradoSavALo hovAthI aprayojaka che mATe sAdhyasAdhaka nathI tethI cakSu taijasa sidhdha thaI zakatI nathI. tathA te uparAMta paNa cakSu taijasa nathI. A vAtane sidhdha karavA mATe amArI jainIonI pAse suMdara nirdoSa bIjuM anumAna paNa che. te A pramANe - cakSu, na tainasam, amAsvaratibhamAvAt, govat / - - cakSu tejanI banelI nathI ja, dedIpyamAna bhAsvarazuklarUpa ane uSNasparza temAM na hovAthI, pANInI jema, AvA prakAranA amArA suMdara ane nirdoSa anumAnavaDe "cakSumAM taijasapaNAnI anumitino" pratiSedha thaI jato hovAthI cakSunuM taijasapaNuM ja sidhdha thatuM nathI. he naiyAyiko ! tamArUM anumAna vyabhicAradoSavALuM hovAthI ane tamArI vAtano pratiSedha karanArUM pratispardhI nirdoSa anumAna amArI pAse hovAthI banne rIte cakSu tejanI banelI sidhdha thatI nathI. (paraMtu zarIrano ja aMza hovAthI pArthiva mAtra ja sidhdha thAya che) to pachI temAMthI razmicakra nIkaLe che ane jJeya pAse jAya che ane prApyakArI bane che A badhI vAta saMgata kema thAya ? mATe cakSu taijasa na hovAthI razmivattA ghaTatI ja nathI. // 22 // kiraNovALApaNuM to mui ghaTate ghaTe = = 273 = pratyakSabAdhaH samalakSi pakSe, na razmayo yad dRzi dRSTapUrvAH / tathA ca zAstreNa tavaiva kAlAtItatvadoSo'pyudapAdi hetoH // 23 // api = = vaLI he naiyAyika ! tamArA anumAnamAM pratyakSavAdha: pratyakSabAdhA, samakSa = dekhAya che. yat = kAraNa ke, pakSe vRzi = pakSarUpa karelI cakSumAM, mayo = kiraNonu cakra samUha na tRSTapUrNAM: = seilu usai suiu giy rell. Fena = tema thavAthI, tavaiva zAstrana = tamArA ja zAstrathI, deto: = tamArA hetumAM, kAlAtItatvadoSo'pi kAlAtItatva (bAdhita) nAmano doSa paNa pAri utpanna karAyo che. bhAvArtha A pramANe che ke - cakSu tejanI banelI che. cakSumAMthI razmicakra nIkaLe che. ane sAme rahelA jJeyanI sAthe razmicakra dvArA cakSu sannikarSane pAme che ane tethI prApyakArI che. AvA prakAranuM anumAna dazamA-agyAramA zlokamAM he naiyAyika ! tame je batAvyuM = Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 74. dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA vAra karI zakAya che. A pAra che. te tamArA anumAnamAM "pratyakSabAdhA" nAmano doSa Ave che. kAraNa ke cakSumAM razmicakra pUrve kadApi joyAM paNa nathI, ane dekhAtAM paNa nathI. mATe A vAta pratyakSathI virUddha che. tamArA ja nyAyazAstramAM kahyuM che ke je anumAnanA sAdhyano abhAva pratyakSAdi Itara pramANovaDe jaNAto hoya to te anumAnano hetu kAlAtIta (kAlAtyayAdiSTa athavA bAdhita) kahevAya che ane A kathana ahIM barAbara lAgu paDe ja che. tame cakSumAM taijasatva ane razmicakra kaho cho, ane pratyakSathI nathI to cakSu taijasa dekhAtI ke nathI to cakSumAM razmicakra dekhAtuM, A pramANe pratyakSa bAdhA AvatI hovAthI tamArA ja zAstrane anusAra tamAro ja hetu he taiyAyika ! kAlAtIta (bAdhita) hetvAbhAsa nAmanA doSavALo thAya che. ||23 anubhavadrUpajuSo bhaveyuzced razmayastatra tato na doSaH / nanvevametasya padArthasArthaprakAzakatvaM na suvarNavat syAt // 24 // cek = have jo, tatra = te cakSumAM, rakSaya = kiraNo, anumavat = anubhUta = apragaTa, na dekhAya tevA, guN: = rUpathI yukta che to = tethI, na to: = amane koI paNa doSa Avaze nahI nanvevam = kharekhara ema mAnavAthI, tasya = A cakSunuM pArthasArthapravezavatva = padArthonA samUhane prakAzita karavApaNuM suvavat = sonAnI jema, na thAt = ghaTaze nahIM. jainAcAryazrI jaNAve che ke have kadAca taiyAyika ema kahe ke te cakSumAM rahelAM razmicakra anubhUta rUpavALAM che. sArAMza ke jenuM rUpa carmacakSuthI pratyakSa dekhAya, te udbhUtarUpavALAM kahevAya che jema ke ghaTa-paTa, ane jenuM rUpa carmacakSuthI pratyakSa na dekhAya te anubhUta rUpavAnuM kahevAya, jema ke pANImAM nAkheluM mIThuM, dudhamAM nAkhelI sAkara, ema ame niyAyiko cakSumAMthI nIkaLatAM kiraNone anubhUta rUpavALAM mAnIzuM. tethI "ghaTa-paTAdi zeya padArthonI sAthe saMyoga pAmelAM te kiraNo dekhAtAM nathI. tethI "pratyakSabAdha Ave che" evo uparanA zlokamAM jainoe amane naiyAyikone je doSa Apyo hato te doSa have amane Avaze nahIM. kAraNa ke ghaTa-paTAdi Seya padArtho kiraNothI vIMTaLAyelA to che ja. paraMtu anubhUta rUpa hovAthI dekhAtAM nathI ema ame maiyAyiko javAba ApIzuM. nanu-muvam patI = jo A pramANe taiyAyika kaheze to jema suvarNa tamArA mate taijasa che paraMtu padArthanA samUhanuM prakAzaka nathI tevI ja rIte A cakSu paNa padArthanA samUhanuM prakAzaka raheze nahIM, sArAMza ema che ke jo tame taiyAyiko ema kahezo ke cakSu Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSanI prApta-aprApyakAritAnI carcA 2 75 taijasa ja che. je je taijasa hoya che temAM temAM razmicakra hoya che. phakta dIpaka ane sUryanI jema koIkamAM ubhUta rUpavALAM razmicakra hoya che ane suvarNa tathA maNinI jema koIkamAM anubhUta rUpavALAM razmicakra hoya che. ane cakSumAM anubhUta rUpavALAM razmicakra mAnIzuM. to ame jaino tamane kahIe chIe ke jema suvarNa taijasa hovA chatAM paNa anubhUta rUpavALAM razmicakra hovAthI ghaTa-paTAdi padArthanAM prakAzaka nathI, te ja rIte A cakSu paNa taijasa hovA chatAM paNa anubhUta rUpavALI hovAthI ghaTa-paTAdi padArthanI prakAzaka thaze nahIM. kAraNa ke tenAM paNa razmicakra anubhUta rUpavALAM ja mAnelAM che. Avo aprakAzaka thavAno doSa Avaze. (ane kadAca tame naiyAyiko ema kahezo ke cakSumAMthI nIkaLatAM kiraNo anubhUta rUpavALAM hovA chatAM paNa prakAzaka ja che to pachI cakSunI jema suvarNa paNa prakAzaka thavuM joIe tevo doSa paNa Avaze.) rajA AlokasAcivyavazAdathA'sya, prakAzakatvaM ghaTanAmiyati / nanvevametatsacivasya kiM syAt, prakAzakatvaM na kuTIkuTAdeH ? // 25 // tha = have, mAtnosavavyavazAt = Aloka (dIpaka athavA sUryAdino je prakAza che te)nI pradhAnatAnA vazathI, mastha = A cakSunuM, prAzavatva = prakAzakapaNuM, ghaTanAM = ghaTamAnadazAne, pharni = pAmaze, ema ame maiyAyiko mAnIzuM, to nanuM = kharekhara, vam = ema mAnavAthI, tatsavavI = A ja AlokanI pradhAnatAvALA evA, kuTIra = ghara ane ghaTAdinuM paNa prazavatva = ni thAt = prakAzapaNuM kema nahI thAya ? have jo naiyAyiko Avo bacAva kare ke cakSu taijasa ja che. temAMthI anubhUta rUpavALAM razmicakra nIkaLe ja che. paraMtu tene sUrya-dIpakAdinA AlokanI sahAya maLavAthI te prakAzaka banI jAya che. ema ame mAnIzuM. A rIte cakSu pote suvarNanI jema aprakAzaka hovA chatAM paNa AlokanI sahAyathI te cakSanI prakAzakatA ghaTI zake che. ema che naiyAyika ! jo kahezo to tamArA kahevAthI A sAbita thAya che ke je pote aprakAzaka ja bhale hoya paraMtu Alokano sahakAra maLe to prakAzaka banI zake che to A rIte svayaM aprakAzaka evAM kuTI (ghara) ane kuTAdi (ghaTapaTAdi padArtho) paNa AlokanA sahAyathI prakAzaka kema thatA nathI? thavA ja joIe. riporTa athAstu kAmaM nanu taijasatvamuttejitaM kiM na bhavet tvayA'sya / tathA ca navyastvadupajJa eSo'dvaitapravAdo'jani taijasatve // 26 // Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA gatha = have, mallu = ho, = IcchA mujaba, navuM = kharekhara, tvathA = he niyAyika ! tArAvaDe ma0 = A kaTakuTyAdinuM, tainasatvam = taijasapaNe paNa, nita = svIkArAyeluM, hiM ja mavet = kema nahI thAya? tathA = tema thavAthI, kupa: = tAro mAnelo, paNa = A AlokanA sahakArathI badhuM ja prakAzaka ane taijasa bane che. A mArga tainasatve = taijasapaNAnI mAnyatAmAM, navya = apUrva evo, svaitapravAho = advaitavAda ja, manana = thayo. have kadAca taiyAyika ema kahe ke cakSu tejasa che ane AlokanA sahakArathI prakAzaka bane che. ema ame jyAre mAnIe chIe tyAre tame jaino amane kaTakuDhyAdimAM AlokanA sahakArathI prakAzakapaNAnI Apatti Avaze ema kaho cho to tenI sAme ame jaNAvIe chIe ke sArUM. te kaTakuTayAdi paNa zAma = tamArI IcchA mujaba bhale prakAzaka ho, arthAt te kaTakudyAdine paNa ame prakAzaka mAnIzuM. to tenuM khaMDana karatAM jainAcAryazrI jaNAve che ke AlokanA sahakArathI kaTakuTyAdi jo prakAzaka bane che ema he taiyAyika ! jo tame kahezo to (eka to pratyakSabAdha doSa Avaze ja, kAraNa ke Alokano sahakAra maLavA chatAM cakSunI jema kaTakuTyAdi prakAzaka thatAM dekhAtAM nathI tathA vaLI) AlokanA sahakArathI cakSunI jema kaTakuTyAdinuM prakAzakapaNuM tamArA vaDe svIkArAyuM, tema AlokanA sahakArathI cakSunI jema kaTakuTyAdi taijasa che ema paNa svIkArAyeluM kema nahI thAya? ane A rIte je vastu svayaM pote aprakAzaka ane ataijasa che chatAM te vastu jo AlokanA sahakArathI ja prakAzaka ane taijasa banI jatI hoya to jagatanA sarve padArthamAtra AlokanA sahakArathI ja prakAzaka ane taijasa thavA lAgaze, jagatamAM koIpaNa padArtha prakAzakatva ane taijasatva vinAno raheze nahIM, A rIte prakAzakatva ane tejasatvanI bAbatamAM tamAro A koI navo ja advaitavAda sidhdha thaze. AlokanA sahakAramAtrathI vastu prakAzaka ane taijasa banI jAya evuM ame kyAMya joyuM paNa nathI ane sAMbhaLyuM paNa nathI. eTale jagatathI viruddha evo tamAro A koI navo ja (apUrva ja) mArga (mata) siddha thaze. 26 utpadyante taraNikiraNazreNisaMparkatazcet, tatrodbhUtAH sapadi rucayo locane rocamAnAH / yad gRhyante na khalu tapanAlokasaMpatpratAna, stasmin heturbhavati hi divA dIpabhAsAmabhAsaH // 27 // t = have jo naiyAyiko ! tame Ama kahezo ke taLi = sUryanA zirapALi = Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSunI prApya-aprApyakAritAnI carcA = kiraNonA samUhanA, samparvataH saMyogathI, arthAt AlokanA sahakArathI, tatra one te cakSumAM, bhUtA udbhUta evAM, arthAt dekhI zakAya tevAM, ane ronnamAnAH dedIpyamAna evAM, svayaH = kiraNono samUha, sapavi = jaldI jaldI, tvadyatte utpaza thAya che, paraMtu yat na vRdgho te kiraNo je dekhAtAM nathI, tasmin = temAM, tapana = sUryanA, Aloja prakAzanI, saMpan = saMpattino, pratAnaH = vistAra-samUha, jItu heturbhavati = kAraNa che. jema vivA = divase, dvIpamAlAm = dIvAnA kiraNono, amApta: = bhAsa thato nathI tema. ja = = = = he naiyAyika ! have jo tame ema kahezo ke cakSumAM AlokanI sahAyathI razmicakra to utpanna thAya ja che. arthAt sUryanA prakAzanI zreNInA saMparkamAtrathI udbhUta evAM eTale ke dekhI zakAya tevAM jAjvalyamAna razmicakra utpanna to thAya ja che. paraMtu jAjvalyamAna ane uddbhUta razmicakra hovA chatAM paNa te kiraNo je dekhAtAM nathI. temAM sUryanA kiraNonA samUhano pratApa ja kAraNa che. jema divase dIpakanAM kiraNo udbhUta hovA chatAM sUryanA prakAzathI parAbhUta thavAnA kAraNe dekhI zakAtAM nathI. te ja rIte netrarazmi paNa sUryathI parAbhUta thavAnA kAraNe hovA chatAM paNa dekhAtAM nathI. (ema ame naiyAyiko kahIzuM.) 112911 muSTigrAhye kuvalayadalazyAmalimnA'valipte, sphIte dhvAnte sphurati carato ghUkakAkodarAdeH / kiM lakSyante kSaNamapi ruco locane naiva yasmA, dAlokasya prasaraNakathA kAcidapyatra nAsti // 28 // = jainAcAryazrI jaNAve che ke naiyAyikanA uparokta bacAvavALI yuktino pratikAra A pramANe che - kamaLanI pAMkhaDI jevA, zyAma = kALA kALA, ttinA = - muSTigrAhye atizaya gADha evuM, vanayatna vizALa teja vaDe, abhine avalipta karAyeluM, ane ta evuM kvAnta = aMdhArUM rati = cAre bAju phelAte chate, to = temAM pha2nArA evA, netromAM, kSApi ghUka sarpa vigerenA, toSana ghuvaDa ane jAjolAve ekakSaNavAra paNa, viM = zA mATe, naiva takSyane =dekhAtAM nathI ? arthAt dekhAvAM joIe, yasmAd = kAraNa ke, anna = A gADhaaMdhArI rAtrimAM netrakiraNono pratibaMdha kare tevA, kaMI paNa, vistAranI kathA, Atripi Alosya = sUryanA prakAzanA prasaraNa = = = thA nAsti nathI. = = - 277 = = = - Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA jainAcAryazrI naiyAyikane kahe che ke jo divase cakSumAMthI udbhUta razmicakra nIkaLatuM hoya paraMtu sUryanA kiraNothI parAbhUta thavA mAtrathI jo te razmicakra dekhAtuM na hoya, to atizaya gADha evA aMdhArAmAM, jANe kALA kamaLanI (caMdravikAsI kamaLanI) pAMkhaDI jevA kALA kALA tejathI vyApta evA aMdhArAmAM, tathA phIta = eTale cotarapha phelAyelA evA aMdhArAmAM AmathI tema haratA-pharatA evA ghuvaDa ane sarpAdinA locanomAM (cakSu taijasa ane razmicakravALI hovAthI temAM) thI nIkaLatAM razmicakra eka kSaNamAtra paNa kema dekhAtAM nathI? dekhAvAM ja joIe, kAraNa ke razmicakrano parAbhava kare evI AlokanA (sUryanAM kiraNonA) vistAranI je kathA hatI te kathA ahIM to bIlakula che ja nahIM. mATe rAtre sUryaprakAza na hovA chatAM paNa ghUvaDa ane sarpAdinA netronAM razmicakra dekhAtAM nathI. teno artha e thAya che ke netramAM razmicakra che ja nahIM ane netra taijasa paNa che ja nahIM. 28 utpattirudbhUtatayA'tha tAsAM, tatraiva yatrAsti raviprakAzaH / kAkodarAderapi tarhi naitAH, kITaprakAze kuzalA bhaveyuH // 29 // matha have, tArsI = te rucinI arthAt te kiraNonI, bhUtatA = udbhUtapaNe, utpatti = utpatti, naiva = tyAM ja thAya che ke yatra = jyAM, vipraveza: = sUryano prakAza, ati = hoya che. ema jo kaho tardi = to, vorApi = sarpAdinAM, patA: = A netrarazmio, vaTavAze = kIDAne jovAmAM, luNatna = kuzaLa, ma = thavAM joIe nahIM. have he naiyAyika! jo tame ema kaho ke rAtrinA TAIme ghuvaDa ane sarpAdinI cakSumAM ramicakra nIkaLe ja che. chatAM te je dekhAtAM nathI temAM kAraNa e che ke "jyAM raviprakAza sahakArI kAraNa hoya tyAM ja ubhUta svarUpe utpatti hoya che," rAtre raviprakAzanI sahAya nathI eTale udhUtarUpe utpatti nathI, paraMtu anubhUtarUpe utpatti che eTale rAtre kiraNo hovA chatAM paNa dekhAtAM nathI. ema ame maiyAyiko kahIzuM. to jainAcAryazrI kahe che ke jo ema hoya to manuSyAdinI cakSunAM kiraNo sUryanA prakAzanI sAhAdhyathI ja jema ubhUta rUpe utpanna thAya che ane sUryanA kiraNonI sahAyathI ja prakAzaka thAya che. tathA te netrarazmi sUryathI parAbhUta hovAthI dekhAtAM nathI paraMtu sUryanA prakAzanI sahAyathI ja ghaTapaTane dekhADavAmAM samartha bane che ane tethI ja rAtre ghaTapaTane dekhADI zakatAM nathI. to tenI jema sarpa-ghuvaDAdinI cakSumAMthI nIkaLatAM kiraNo paNa anubhUta hovAthI rAtre bhale na dekhAo paraMtu sUryanA prakAzanI sAhAcya nahI maLavAthI kITAdi vastune jovAmAM kuzaLa kema banaze? Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSunI prApya-aprApyakAritAnI carcA arthAt rAtrinA samaye sUryanA prakAzanI sAhAyya na hovAthI manuSyanA netranI jema ja sarpa-ghuvaDAdinAM netro paNa kITAdinAM prakAzaka banavAM joIe nahIM. rA = avivaratimiravyatikara, parikaritA'pavarakodare kvacana / vRSadaMzadRzi na dRSTA, marIcayaH kimu kadAcidatha ? // 30 // = vivara = vivara-chidra vinAnuM, arthAt gADha evA, timira = aMdhakAranA, vyatira samUhathI, paririta = vyApta-bharapUra evA, apavajo oraDAnA madhyabhAgamAM bilADInA netromAM, marIcaya: = (pharatI evI) vRSavaMzavRzi nIkaLatAM evAM kiraNo, he jaina ! tamArA vaDe vhim = zuM, vacana = kyAMya, vASir = kyAre paNa, na dRSTAH nathI jovAyAM ? = = = = naiyAyika potAnA pakSano bacAva karatAM jaNAve che. he jaina sUryanA prakAzanA virahamAM ghuvaDa ane sarpAdinA netromAMthI nIkaLatAM razmicakra dekhAtAM nathI. A uparathI tame jaino jo ema ja kahevA mAgatA ho ke netramAMthI razmicakra nIkaLatAM ja nathI. kAraNa ke jo nIkaLatAM hota to aMdhArAmAM ghuvaDa ane sarpanA netromAMthI nIkaLatAM razmicakra dekhAvAM joIe, paraMtu tamArU jainonuM A kahevuM vyAjabI nathI. kAraNa ke jo netramAMthI razmicakra nIkaLatAM ja na hota to atizaya gADha aMdhakArathI bharelA oraDAnA madhyabhAgamAM AmathI tema pharatI evI bIlADInA netromAMthI cAre bAju phelAtAM razmicakra tamArA vaDe (jaino vaDe) zuM kyAMya kyAreya nathI jovAyA ? gADha aMdhArAmAM paNa bilADInI AMkho cakamakacakamaka thatI dekhAya ja che. A vAta sarva duniyA jANe che. mATe razmicakra che ja. jyAre te parAbhava pAmela hoya tyAre te razmicakra na dekhAya, ane jyAre parAbhava pAmela na hoya tyAre te razmicakra dekhAya, paraMtu razmicakra cokkasa che ja. jJeya sAthe joDAya ja che tethI cakSu niyamA prApyakArI ja che. he jaina ! aprApyakArInI tamArI vAta vyAjabI nathI. 530nA ata eva vilokayanti samyak, timirAGkarakarambite'pi koNe / mUSakaparipanthinaH padArthAJjvalanA''lokavijRmbhaNaM vinaiva // 31 // ata eva = A kAraNathI ja, timira = aMdhakAranA samUhathI khvitepi bharapUra evA paNa, jone khUNAmAM rahelA, pavArthAn = padArthone mUtrapisthinaH uMdaranI virodhI arthAt bilADIo, jvalana = * agni-sUryAdinA, Ato = prakAzanA, vijRmbhaNaM vistAra, vinava vinA ja, arthAt tenI sahAya vinA ja, sadga = sArI rIte, vioyanti joI zake che. = 279 = = = Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-pa ratnAkarAvatArikA naiyAyika ja potAno bacAva karatAM bilADInA deSTAMntane vadhu spaSTa kare che ke he jaina ! A ja kAraNathI eTale ke netramAM razmicakra hovAthI ja gADha aMdhArAthI bharelA khuNAmAM rahelA uMdara Adi padArthone dIpaka- ke sUryanA prakAzanI madada lIdhA vinA paNa bilADI zeyane joI zake che. mATe razmicakra che ja. ane jJeya sAthe joDAya ja che. / / 31 / atrottaram - 280 atra ahIM jainAcAryazrI, uttaram uttara Ape che ke, bilADInA te netramAM, cAkacikya = cakamakapaNAvALA rUpa mAtrano ja, pratimAsamAtram = pratibhAsa ja, trAsti ahIM bilADImAM che vajJavat vajraratnanI jema, sUkSmA api = sUkSma evAM paNa, aMzavaH = aMzuo-kiraNo, prakSantaH = phelAtAM hoya, tevuM na prekSyanta = dekhAtuM ja nathI. A gAthAmAM jainAcAryazrI naiyAyikane uttara Ape che ke he naiyAyika ! A bilADInAM netro je rAtre dekhAya che. temAM te netromAM raheluM cakamaka-cakamaka thatuM rUpamAtra ja che. paraMtu kiraNo nathI. jema vajraratna, maNiratna, vaiDurya-nIlakAntamaNi ityAdi ratnomAM rahelAM cakamaka paNe camakatAM rUpamAtra ja cakSuthI dekhAya che. paraMtu kiraNo che ja nahIM. tema ahIM bilADInA netramAM mAtra rUpano ja bodha thAya che. paraMtu sUkSma evAM paNa kiraNo vistAra pAmatAM dekhAtAM nathI ja. II32 // = = = cAkacikyapratibhAsamAtramatrAsti vajravat / nAMzavaH prasantastu, prekSyane sUkSmA atti rUA = = = vaLI he naiyAyika ! t = jo, mArgAsya = bilADInA, kSaLa = netranI, prAcinaH sAthe snehavALA, arthAt netrasaMbaMdhI, cit = koI, mayUralA: = kiraNo, saI = he mitra, vighen = jo hota, tavA to, tattvabhuSA te bilADInA netravaDe, nizi mRzaM prekSite rAtrimAM dhArI dhArIne jovAyelA evA ane protnIbharapunna zarIra upara paDatA evA kiraNonA samUhavaDe, vijJaratano raMgaberaMgI banyu che zarIra jenuM evA, ane majJAtavati joI zakAya evI viziSTa avasthA banI che jenI evA, kare uMdarane viSe yathA hIprapraddIpAv = jema dedIpyamAna evA dIvAthI tApa = tane paNa, = = mArjArasya yadIkSaNapraNayinaH kecid mayUkhAH sakhe ?, vidyeran na tadA kathaM nizi bhRzaM taccakSuSA prekSite / pronmIlatkarapuJjapiJjaratanau saJjAtavatyundure, projjRmbheta tavA'pi hanta ! dhiSaNA dIpapradIpAd yathA // 33 // = = = = Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSanI prApta-aprApyakAritAnI carcA 28 1 (A uMdara che evI) fdhapaUT = budhdhi thAya che. te budhdhi runta = kharekha ahIM vArtha na provruttei = kema thatI nathI? jainAcAryazrI naiyAyikane samajAve che ke he naiyAyika ! jo bilADInI AMkhamAMthI razmicakra jevAM koI kiraNo nIkaLatAM hota ane uMdara Adi zeya padArtho upara paDatAM hota to, jema dedIpyamAna dIvAnI jyotathI vyApta banelo uMdara tane dekhAya che. tema A bilADInA netranA kiraNothI vyApta thayelo uMdara tane kema dekhAto nathI ? ghaTapaTane dekhADanAra dIpaka kadAca koIthI AvRta hoya to bhale kadAca na paNa dekhAya, paraMtu dedIpyamAna dIpakanA tejathI vyApta evA uMdara-ghaTa-paTAdi zeyapadArtho to manuSyone dekhAya ja che. tevI ja rIte he taiyAyika ! jo bilADInA netromAMthI razmicakra nIkaLatAM hoya to jyotanI samAna razmicakra, ane tenAthI vyApta evA uMdara-ghaTa-paTAdi padArtho tane (arthAt sAmAnya manuSyone) kema dekhAtA nathI ! mAtra bilADIne ja uMdara Adi dekhAya che. paraMtu tane, amane ke sAmAnya manuSyane koIne dekhAtA nathI. mATe kaMIka samaja ke te bilADInA netramAMthI razmicakra nIkaLatA ja nathI. razmicakra che ja nahIM. mAtra bilADIonA netranI AvI yogyatA = zaktivizeSa ja che ke je aMdhArAmAM paNa zeyane joI zake che. 33 kRzataratayA teSAM no cedudeti matistava, prabhavati kathaM tasyA'pyasminnasau nirupaplavA ? ghaTananipuNA sAkSAt prekSAvidhau hi tatistviSAM, na khalu na samA dhIman ! sA cobhayatra vibhAvyate // 34 // vaLI he naiyAyika ! vel = jo, teSAM = te bilADInAM netrakiraNo, zataratA = atizaya pAtaLAM hovAnA kAraNe, atizaya sUkSma hovAnA kAraNe, tava = tane (amane tathA sAmAnya manuSyane) matiH = "A uMdara che" evI budhdhi, no Dati = thatI na hoya, tathApi = to te bilADIne paNa, mana = A uMdarane viSe, ma = A uMdara che" evI budhdhi, nisbanavI = nirvidanavALI, zartha ybhavata = kema hoI zake? di = kAraNa ke, sAkSAt prekSAvatha = sAkSAt vastu dekhADavAnI vidhimAM, ghaTananipuOT = sAmarthyathI nipuNa evI tripAM tati = kiraNonI paMkti, dhImad = he budhdhizALI naiyAyika ! na sama - 1, = kharekhara samAna nathI ema nahIM paraMtu samAna ja che ane, sI = te kiraNonI paMkti, 3matra = banne jagyAe, vimA te = jaNAya ja che. Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 2 dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA vaLI jainAcAryazrI naiyAyikane samajAve ke he naiyAyika ! have kadAca tuM evo bacAva kare, eTale ke tArA manamAM AvI vicAraNA Ave ke bilADInA netramAM razmicakra che ja, ane te uMdara upara jAya che. paraMtu te kiraNonI paMkti atizayakuza hovAthI eTalI badhI pAtaLI che ke jethI nathI to te kiraNonI paMkti amane dekhAtI ke nathI to te kiraNonI paMktithI vyApta evo uMdara amane dekhAto, A paMkti atizayakUza hovAthI amane uMdarAdi yapadArtho dekhADavAmAM dIpakanI jyotanI jema samartha nathI. arthAt dIpakanAM kiraNo pUla che ane bilADInA netramAMthI nikaLelAM ramicakra atizayakRzatara che. tethI uMdarAdi jJayapadArtho ApaNane jaNAtA nathI. A pramANe jo kahIza to he taiyAyika ! te kiraNonI paMkti atizayakRza hovAthI bilADIne paNa "A uMdara che. A uMdara che" AvI budhdhi nirvidane kema karAvaze? kAraNa ke kiraNonuM kuzapaNuM banne jagyAe samAna ja che. sArAMza ke dIpakanI jyota jyAre dedIpyamAna hoya tyAre te jyota ane tenAthI vyApta evA ghaTapaTa jema caitrane dekhAya che te ja rIte maitrane paNa dekhAya ja che. ane te ja dIpakanI jyota jyAre jyAre maMda-maMda hoya che. tyAre tyAre te jyotathI jema caitrane ghaTapaTAdi padArtho dekhAtA nathI tevI ja rIte maitrane paNa dekhAtA nathI ja, kAraNa ke caitra hoya ke maitra hoya paraMtu ghaTa-paTAdi zeyapadArtho dekhADavAmAM dIpakanI jyota sadA samAna ja che. te ja pramANe bilADInA netronAM kiraNo jo kRzatara hoya ane te kAraNathI te uMdarAdi kiraNothI vyApta hovA chatAM tamane (amane, ane sAmAnya manuSyane) kiraNo ane uMdarAdi na dekhAtA hoya to te ja kAraNathI bilADIne paNa uMdarAdi Seya padArtho na ja dekhAvA joIe. tethI bilADIne aMdhArAmAM uMdara dekhAya ane tamane amane na dekhAya temAM kAraNa kharekhara kiraNo ke kiraNonI kRzatA kAraNa nathI, paraMtu kharekhara bilADInA netromAM rahelI tathAvidha yogyatA ja kAraNa che. mATe bIlADInA netramAM paNa nathI razmicakra ke nathI razmicakranI kRzatA. 34 amUdRgmUSikArINAM, tasmAdasti svayogyatA / yayA tamasyapIkSante, na cakSU razmivat punaH // 35 // takSadi = tethI, mUSirA = bilADIonI, mUT = AvA prakAranI (A zabda yogyatA nuM vizeSaNa hovAthI strIliMga prathamA ekavacana che.) svayogyatA = potAnI yogyatA ja mAtra ati = che. ke ya = je svayogyatAvaDe tamasi pi = Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSunI prApya-aprApyakAritAnI carcA aMdhakAramAM paNa (uMdarAdine) kSanta = jue che. punaH = paraMtu, vrukS netra, razmivat na = kiraNovALI nathI. jainAcAryazrI jaNAve che ke he naiyAyika ! upara kahelI yuktithI bilADIonA netromAM tevA prakAranI eka viziSTa yogyatA ja che ke jenA vaDe aMdhArAmAM paNa rahelA uMdarAdine te joI zake che. paraMtu tenI cakSu razmicakravALI nathI. padArthamAM rahelI eka yogyatA ja kharUM vAstavika kAraNa che. jema lohacuMbaka lohane kheMcI zake che. bIjI dhAtune nahIM. kAraNa ke temAM tevA prakAranI yogyatA che. mATI ane patthara banne pudgala che paraMtu eka pANIthI pIgaLe che ane bIju nathI pIgaLatuM, kAraNa svayogyatA ja che. dUdha meLavaNanA saMyogathI dahIM bane che. paraMtu pANI meLavaNano yoga thavA chatAM dahIM banatuM nathI kAraNa svayogyatA ja che. tenI jema ahIM paNa bilADInA netromAM tathAprakAranI svayogyatA che ke jenA vaDe te aMdhArAmAM paNa uMdarAdine joI zake che ane tamArA, amArA, ke sAmAnya manuSyonA netromAM tevA prakAranI svayogyatA nathI ke te aMdhArAmAM uMdarAdi jJeya padArthane joI zake. A pramANe svayogyatA ja kAraNa che. paraMtu he naiyAyika ! razmicakra to nathI ja. / / 35 / / itthaM na cakSuSi kathaJcidapi prayAti, saMsiddhipaddhatimiyaM khalu razmivattA / tasmAt kathaM kathaya tArkika ! cakSuSaH syAt, prApyaiva vastuni matipratibodhakatvam ? // 36 // itthaM = A rIte vicAraNA karatAM, daSi netramAM, yaM = A. razmivattA razmivALApaNuM, khripi koI paNa rIte, saMsiddhi-paddhati = sidhdhinI padavIne, na prayAti pAmatuM nathI. tasmAt = tethI tAbdi = he naiyAyika ! thaya = cakSuSaH cakSunuM vastuni prAgaiva = vastunI pAse pahoMcIne ja, jJAna karAvavApaNuM, thaM svAt kema ghaTI zake ? tame ja kaho matipratibiodhakatvam ke, = = = = 28 3 = jainAcAryazrI A vAtano upasaMhAra karatAM naiyAyika pratye jaNAve che ke A rIte razmicakranI vicAraNA karatAM koI paNa yuktithI netramAM A razmivattA ghaTI zakatI nathI. tethI he naiyAyika ! tame ja kaho ke cakSuH vastu pAse jaIne sajJikarSapaNAne pAmIne jJeya vastune jaNAvatI hoya A vAta kevI rIte yuktiyukta kahevAya ? mATe cakSu prApyakArI che A vAta koI paNa rIte yukta nathI. paraMtu aprApyakArI ja che AvA prakAranI jainadarzananI vAta ja barAbara che. 1. ''vrukSu:'' rUpa hatuM, rno lopa thaI pUrvasvara dIrgha thavAthI kSu evuM rUpa saMdhinA niyamathI banyuM che. = Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA vaLI ahIM granthakAre tArvinA zabdaprayoga karIne samajAvavA mATe tenI mIThI mazkarI paNa karelI che ke tuM tArkika kahevAya, tarkathI vastune jANanAra kahevAya, nyAyazAstromAM nipuNa kahevAya, ane yuktiyukta vAta na samaje, ane yuktirahita vAta mAnI bese te kema yogya kahevAya ? gAmaDIyA mANaso ochA abhyAsanA kAraNe tarkavALI vAta na samajI zake te barAbara che. paraMtu tuM tarkaziromaNi bIrUdadhArI thaIne zaherano nAgarika banIne paNa tarkavALI A vAta tuM nathI samajI zakato tenAthI bIjuM zuM khedajanaka ane Azcaryajanaka hoya. ll36 bahirarthagrahaunmukhyaM, bahiSkAraNajanyatA / sthAyitvaM vA bahirdeze, kiM bAhyendriyatA bhavet ? // 37 // (2) varthihInuSya = bAhya padArthone grahaNa karavAnI sanmukhatA, ke (2) vaIiRUnicatA = bAhyakAraNothI utpanna thavA paNuM, ke (3) vA vadi sthAyitve = bahAranA bhAgamAM rahevA paNuM. A traNamAMthI vandriyatA = bAlvendriyatA, tame, vi. mavet = kone kaho cho ? A pramANe cakSuH prANakArI nathI. viSayanI sAthe saksikarSa pAmatI nathI. viSayathI dUra rahI chatI ja viSayabodha kare che. mATe niyamo aprApyakArI ja che. A vAta granthakArazrIe yuktithI sidhdha karI. - have A carcAnI prAraMbhelI kelI (AnaMdakrIDA) nA prathama zlokamAM A taiyAyikoe "cakSune prApyakArI siddha karavA mATe anumAna ApeluM che. te anumAnane nyAyanI bhASAnI rItinIti mujaba eTale ke tarkasaMgrahAdimAM batAvelA hetvAbhAsonI uktine anusAra hetvAbhAsa banAvI khaMDana karatAM granthakArazrI jaNAve che ke te taiyAyikoe prathama zlokamAM AvuM anumAna kahyuM chevakSaH prAthaviri, vondriya, nihIMvat (juo zloka-1, pR. 212) A anumAnamAM "vAghoyitvAr" Avo je hetu tame mukyo che. teno artha che niyAyiko ! tame zuM karo cho ? (2) vahAIaumudyam = bAhondriya eTale bAhya evA je ghaTa-paTAdi padArthono samUha che tene jaNAvavAmAM sanmukha thavuM te artha che? ke (2) bahiSyaTRUTnatA = AtmAnI apekSAe bAhA evuM je dravyapudgalAstikAya, te pudgalAstikAya nAmanA kAraNadravyathI A cakSu banelI che te artha che ? ke Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSunI prApya-aprApyakAritAnI carcA (3) bahirdeze sthAyitvaM zarIranA bahAranA bhAgamAM rahevA paNuM. evo artha che. A traNa arthomAMthI '"vAghendriyatA" zabdano artha he naiyAyiko ! tame zuM karo cho ? 113911 = uparokta traNa arthamAMthI je artha karazo te arthamAM tamAro hetu hetvAbhAsa bane che. mATe tamArUM anumAna mithyA che. te A pramANe - tatrAdimAyAM bhidi cetasA, syAdetasya hetorvyabhicAracihnam / aprApyakArI prakaroti yasmAd mandAkinImandarabuddhimetat // 38 // tava = detoH te traNa pakSomAMthI jo, AtimAM mivi pahelo pakSa kahezo to, tasya = A tamArA hetune, zvetA mananI sAthe, mivAracihnam vyabhicAralakSaNavALo doSa, svAr Avaze. yasmAr = kAraNa ke tat paNa, aprApyAti = hote chate paNa, mandrAniI = gaMgAnadI ane, mantra = merUparvatanI, buddhim = buddhine prati utpanna kare ja che. = A mana - = == = = he naiyAyika ! tamArA anumAnamAM kahelo "bAhyendriyatva" evo je hetu che, teno artha uparokta traNa pakSomAMthI jo AdimapakSa kaho to tamAro hetu mananI sAthe vyabhicAra nAmanA doSane pAmavAvALo che. kAraNa ke mana aprApyakArI hovA chatAM paNa dUra dUra rahelI gaMgAnadI ane merUparvata Adi padArthonuM ciMtana karAvavA dvArA bodha karAve ja che. doSaH sa evottarakalpanAyAM yadAtmanaH pudgala eSa bAhyaH / cetazca tasmAdupajAyamAnametad bahiSkAraNajanyatAbhRt // 39 // 285 tamArA anumAnanuM sAdhya "prApyakAri" che. teno abhAva eTale "aprApyakAri' e sAdhyAbhAva che. tevA prakAranA sAdhyAbhAvavALA (arthAt aprApyakAri) evA manamAM "bAghendriyatva" hetu prathama arthavALo varte che. kAraNa ke mana paNa dUra dUranA gaMgAnadImerU parvatAdine jaNAve ja che. A rIte 'mAdhyAmAvavavRtti'" thavAthI hetu vyabhicArI, anaikAntikadoSavALo thayo. / / 38 / / " = = uttarakalpanAyAM bIjo pakSa svIkArazo to paNa, saH va roSaH te ja vyabhicAradoSa Avaze. yaj kAraNa ke, AtmanaH = AtmAthI, puAna 51: = A pudgaladravya, vAhya: = bAhya che. ane netazra te mana, tasmAt = bAhya evA te pudgaladravyomAMthI ja, 3panAyamAnam = utpanna thatuM chatuM, patar = A mana paNa, vAirananyatAmRt bAhyakAraNothI janyatAne dhAraNa karanArUM ja che. = = Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-pa ratnAkarAvatArikA = have he naiyAyika ! jo bIjo pakSa kahezo to, eTale ke bAhyendriyatAno artha bAhya padArthothI utpattivALA paNuM evo karazo to, sa va oSaH te ja vyabhicArahetvAbhAsa nAmano doSa tamane Avaze. kAraNa ke A pudgaladravya ajIva hovAthI jIvathI bAhya che. ane te mana te pugledravyamAMthI ja baneluM che. manovargaNAnAM pudgalo ja mana rUpe bane che. mATe AtmAthI bAhya evA pudgaladravyathI utpanna thavApaNAne dhAraNa karavAvALuM ja A mana che. tethI sAdhya prApyakAra, sAdhyAbhAva aprApyakAri, evuM mana, temAM paNa bahiSkAraNajanyatA arthavALo bAhyendriyatvahetu varte che tethI sAdhyAbhAvavavRtti thavAthI A hetu pUrvanI jema vyabhicArI thaze. I39nA 286 cetaH sanAtanatayA kalitasvarUpaM, sarvApakRSTaparimANapavitritaM ca / prAyaH priyaH praNayinIpraNayAtirekA, detat karoti hRdaye na tu tarkatajjJAH // 40 // zvetaH citta arthAt mana, sanAtanatathA nitya hovAthI, bhitasvarUM = manohara svarUpavALuM che. = = ane, sarvApavRSTi = sarva ItarapadArtho karatAM apakRSTa arthAt nAnA, parimANapavitritaM parimANathI pavitra che. arthAt sarvapadArtho karatAM aNuparimANavALuM che. tat = 21 ald, fire: = kAmAnya purUSa, prayinI = potAnI patnInA, praya = snehanA, atirAt = AdhikyathI prAyaH hRdayamAM bhale svIkArI le, tu = paraMtu, tatajJA: ghaNu karIne ye rotu tarkathI tene jANavAvALA, 6 = nathI. = = = - = = jainAcAryazrIe pudgalanA banelA mananI sAthe hetuno vyabhicAradoSa uparanA zlokamAM Apyo che. tethI temAMthI chuTavA mATe naiyAyika A zlokamAM bacAva kare che ke "mana paudgalika che ja nahIM" paraMtu mana to anAdikALathI nitya che. ane nitya hovAthI utpatti vinAza vinAnA svarUpathI kalita (yukta) evuM sadA ekasvarUpavALuM che tathA vaLI Itara sarva padArtho karatAM nAnAmAM nAnA parimANavALuM che eTale ke "aNuparimANavALuM che" eTale mana paulika ja nathI to pachI vyabhicAradoSa AvavAnI vAta ja rahetI nathI. tarkasaMgrahamAM kahyuM che ke tattva pratyAtmaniyatatvAnAM paramANuAM nityaM ca mATe amane vyabhicAra doSa Avaze nahIM. A vAta svIkAratA Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSunI prApya-aprApyakAritAnI carcA AcAryazrI teno uttara Ape che ke kAmAndhapurUSa strInA snehanA atirekathI te strI je kahe te mAnI le. tenI jema ajJAna aNasamaju AtmAo athavA tamArA rAgI AtmAo tame jema kaho tema bhale mAnI le, paraMtu tarkazAstrathI te mananA svarUpane jANanArA mahAtmA purUSo, niSpakSapAtI purUSo tamArI A vAta svIkAraze nahIM. kAraNa ke mana nitya nathI paraMtu nityAnitya che. aNuparimANavALuM nathI paraMtu pudgalanA piMDAtmaka skaMdhasvarUpa che ane dehavyApI che. ane dehavyApI che tathA sUkSmavargaNA hovAthI cakSuthI agocara che. = mana: nityAnitya, dvavyaparyAyavattvAt, suvarNavat, nityAnityaM, zubhAzubhacintAhetutvAt, bhojanavat manaH, nANuparimANaM, indriyatvAt, locanavat manaH, ityAdi anumAnovaDe mana nitya nathI ane aNuparimANavALuM paNa nathI ema sidhdha thAya che. 40 // - etadatra vitatIkriyamANaM, prastutetaradiva pratibhAti / lAge vistarAya ca bhavediti cintyaM tad vilokya gurugumphitavRttim // 41 // tad = A carcA, anna ahIM A granthamAM, vitatIndriyamALa jo vistRta karavAmAM Ave to, prastutetaravuM aprAsaMgika carcAnA va = jevuM, pratimAti che. ca = ane, vistarAya vistAra mATe bhavet thaze tethI, mustutivRttim amArA gurUjI zrIvAdidevasUrijIe banAvelI syAdvAdaratnAkara nAmanI TIkA, vittoya joIne, ta = te manasaMbaMdhI kathana cittvam = vicArI levuM. = = = 287 = = kharekhara to mana e paNa manovargaNAnA pudgalonuM ja baneluM che. anaMtAnaMta aNuonA piMDarUpa che tethI aNusvarUpa nathI. A vargaNA sUkSma-sUkSma hovAthI cakSuthI adRzya che. A mana dravya apekSAe nitya che ane paryAya apekSAe anitya che. jema suvarNa e suvarNa dravya apekSAe nitya che. ane kaDu-kuMDala Adi paryAya apekSAe anitya che. tema A mana paNa nityAnitya che. paraMtu ekAnte nitya nathI. A eka mana nityAnitya che ema nahIM paraMtu jagatanA sarve paNa padArtho nityAnitya che. koI ekAntanitya nathI. = tathA pudgalono skaMdha hovAthI aNuparimANa paNa nathI. paraMtu cakSunI prApyakArI ane aprApyakArInI A carcA jyAM cAlI rahI che tyAM mananI nityAnityapaNAnI ane aNune badale skaMdhapaNAnA parimANanI carcA calAvavI te "aprastuta prakaraNanA" jevI Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA lAgaze. vaLI A carcA paNa vistArathI ja karavI paDe, to ja sAco teno marma samajAya, tema karavA jatAM (1) aprAsaMgikatA lAge, ane (2) vaLI A racanA granthanA vistAra mATe banI jAya, mATe have A carcA ahIM na karatAM amArA ja gurUjI zrIvAdidevasUrijI mahArAjajInI potAnI ja banAvelI A granthanI svopajJaTIkA "zrI syAdvAdaratnAkara" nAmanI TIkAmAM A carcA karelI che te TIkAne joIne vicArI levuM. A rIte mana paugalika hovAthI AtmAthI bAhya evA padArthathI janya hovAthI aprApyakArI evA sAdhyAbhAvamAM "bAdhendriya" hetu vartavAthI ame Apelo vyabhicAradoSa barAbara ja che. 41 pakSe tRtIye viSayapradezaH, zarIradezo yadi vA bahiH syAt / sthAyitvamAdye viSayAzritatvaM, yadvA pravRttiviSayonmukhI syAt // 42 // tRtIye pakSe - bahirdeze sthAyitva evo trIjo pakSa jo levAmAM Ave to, ahIM vadi = bahArano pradeza eTale viSayapraveza: = zeya viSaya jyAM che te pradeza lezo, ke iva = athavA zarIraH = zarIravALo je bAhya pradeza che te lezo? ema ame be pakSo karIe chIe. mAdya = viSayavALA pradezamAM, sthAyitve = rahenAra. ema kahIe to, temAM paNa viSayazritatva = viSaya pAse jaIne AdhIna thavuM ema kaho cho ke yavI = athavA, viSayomuvI pravRtti = viSaya sanmukha pravRtti, A bemAMthI kayo artha karo cho? A gAthAnI aMdara 37mI gAthAmAM pADelA trIjApakSanA peTAbhedo ja mAtra karelA che. uttara have pachInI 43mI gAthAthI Ape che. A gAthAmAM ema jaNAve che ke bAdhendriyatA" zabdano artha tame "vadi sthAyitva' bahAranA dezamAM rahevuM ema jo karatA ho to bahArano deza eTale kayo deza ? zuM zeya evo viSaya hoya e deza ? ke zarIrano bahAra no bhAga? A bemAM paNa viSayapradeza artha jo karatA ho to temAM paNa ame be prazno karIe chIe, te A pramANe - viSayapradeza eTale viSaya pAse jaIne tene coMTI javuM. tene Azrita thaI javuM, evuM viSayazcitapaNuM kaho cho ke dIpaka ekajagyAe rahyo chato tenA kiraNo dvArA jJeya pAse jAya che tema viSayonmukha pravRtti kaho cho ? A pramANe pakSo pADyA pachI have ekeka pakSavAra javAba Ape che. I4rA Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSanI prApya-aprApyakAritAnI carcA 289 bAhondriyatna bahirarthagrahonukhya bahiSkAraNa jajatA bahirdeze sthAyitva viSayapradeza zarIrapradeza viSayAzrita viSayonmukhapravRtti arvAbhimukha viSayaprapaMcAzrita visarpaNa 8 jJAnasaMpadmati bodhakatva 9 prAcInapakSe prativAdyasiddhikalaGkapaGkaH samupaiti hetoH / syAdvAdinA yat prativAdinA'sya nAGgIkRtaM meyasamAzritatvam // 43 // pravIpa = viSayapradeza ane zarIrapradeza A be pakSamAMno prathamapakSa je viSayapradeza, tenA pADelA viSayAzrita ane viSayonukhapravRtti A be pakSomAMno jo prathamapakSa viSayAzrita pakSa lezo to deto. = tamArA anumAnanA hetune, prativAriddhi = prativAdIne amAnya evA, Rtnapara = kalaMkano kAdava, samupaiti = lAgaze, vat = kAraNa ke, prativAdrinA dvivAdrinA = prativAdI evA syAdvAdIvaDe, ma0 = A cakSurindriyanuM tatva = mya evA viSaya pAse jaIne Azrita thavApaNuM nAtam = svIkArAyuM nathI. A gAthAthI uparanA pADelA pakSonuM khaMDana zarU kare che. te A pramANe - anumAna raju karanAra je hoya te vAdI kahevAya, ane sAMbhaLanAra je hoya tene prativAdI kahevAya. ahIM cakSune prAptakArI sidhdha karavA mATe "bAhondriyatA" naiyAyike raju karela che mATe taiyAyika e vAdI kahevAya, ane tenI sAme sAMbhaLanAra athavA uttara ApanAra je jaina, te prativAdI kahevAya che. anumAnamAM pakSa-sAdhya-hetu-deSTAnna A cAra aMgo hoya che. temAM sAdhya vAdIne ja mAnya hoya che. prativAdIne mAnya hotuM nathI. ane eTalA ja mATe prativAdIne sAdhya Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA mAnya karAvavA mATe ja anumAna karAtuM hoya che. paraMtu sAdhya svIkAra karAvavA mATe vAdI je hetu raju kare che te hetu vAdI-prativAdI ema bannene svIkRta ja hovo joIe, kAraNa ke je hetuthI sAdhya samajAvavuM che te hetu ja jo prativAdI na svIkArato hoya to te hetu dvArA samajAvAtuM sAdhya te kadApi nathI ja svIkAravAno, mATe hetu sadA prativAdIne svIkRta ja hovo joIe. AvA prakArano anumAna karanArAono arthAt prAmANikapurUSono nyAya have he naiyAyika ! tame jo viSayapradezano artha viSayAzrita evo prAcInapakSa lezo, ane teno artha A cakSu viSaya jyAM che tyAM jaI, tenI sAthe coMTI tene AdhIna thaI jAya che. evI A bAdhendriya che mATe prApyakArI che. Avo artha jo karazo. to tamAro A hetu "prativAdI asidhdhi" e nAmanA kalaMkathI kalaMkita thaze, kAraNa ke tamArA prativAdI evA ame syAvAdI jaino atyAre A carcAmAM chIe, ane syAdvAdI evA prativAdIvaDe A cakSu viSayavALA deza pAse jatI hoya, coMTatI hoya, tene AdhIna thatI hoya ityAdi amArA vaDe svIkArAyuM nathI. have jo prativAdI jainavaDe hetu na svIkArAyo hoya to sAdhya kyAMthI sidhdha thavAnuM hatuM? anumAnamAM mukAyelo hetu vAdI-prativAdI ema ubhayane sammata ja joIe to ja te hetuvaDe vAdI pote prativAdIne sAdhya samajAvI zake. haju kadAca vAdIne amAnya hetu hoya to cAle kAraNa ke prativAdIne jo te hetu mAnya hoya to avyabhicArI evA te hetuvaDe prativAdIne sAdhya sArI rIte vAdI svIkarAvI zake, paraMtu prativAdIne jo hetu ja amAnya hoya to napuMsakatulya evA te hetunI rajuAta vaDe sAdhyasidhdhi kyAMthI thAya? arthAt na ja thAya. AvA doSane nyAyazAstramAM "anyatarAsidhdhi" doSa kahevAya che. te doSa tamane Avaze. ane tamAro hetu asidhdhahetvAbhAsa thavAthI sAdhyasidhdhi karI zakaze nahIM. syAvAdI evA prativAdI jeno ema mAne che ke indriyo zarIramAM rahI chatI ja viSayane jANe che. viSayavALA dezamAM jatI ja nathI. pachI tene Azrita thavAnI vAta to rahetI ja nathI. mATe "anyatarAsidhdhi" nAmano hetvAbhAsa thavAno ekadoSa tamane A pakSamAM Avaze, tathA A pakSa mAnavAmAM he naiyAyika ! tamane bIjo paNa eka doSa Ave che te bIjo doSa ame tamane AgaLanI gAthAmAM jaNAvIe chIe. I43 pakSe tathA sAdhanazUnyatA'smin dRSTAntadoSaH prakaTa: paTUnAm / jihvendriyaM nArthasamAzritaM yad, vilokayAmAsuramI kadAcit // 44 // Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSanI prApta-aprApyakAritAnI carcA 291 tathA = tathA vaLI bIjo doSa paNa Ave che. te lakhe che. smin pakSe = A pakSamAM, sAdhanazUnyatA = heturahitatA nAmano, vRSTAnta Topa: = udAharaNano doSa Ave che te vAta, parnAm = catura mANasone prado = atizaya spaSTa dekhAya che. yak = kAraNa ke nihendriyaM = rasanA nAmanI indriya, arthAzrad = padArtha pAse jaI Azrita thatI hoya evuM, samI = A caturapurUSoe, vArit = kyAre paNa na vinAyAmasura = joyuM nathI. jainAcAryazrI naiyAyikane kahe che ke he naiyAyika ! tamAro "bAdhendriyatna"no artha bahirdeze sthAyitva, ane temAM paNa viSayapradeza, ane temAM paNa viSayAzrita karavAmAM hetuno (anyatarAsidhdha hetvAbhAsa thavAno) ekadoSa ame tamane 43 mA zlokamAM jaNAvI gayA chIe. have tamArA te ja anumAnamAM A artha karavAmAM tamane bIjo daSTAtadoSa lAge che te jaNAvIe chIe. anumAnamAM doSo aneka jAtanA hoya che. pakSAbhAsa te pakSadoSa, sAdhyAbhAsa te sAdhyadoSa, hetvAbhAsa te hetudoSa, A ja rIte dRSTAta yathArtha na hoya te dRSTAtAbhAsa eTale daSTAtadoSa kahevAya che. te doSa tamane lAge che. anumAnamAM evo niyama che ke je anvayadeSTAnta hoya temAM hetu ane sAdhano sahacAra vidyamAna joIe, ane vyatirekadRSTAtamAM te banne hetu-sAdhyano abhAva hovo joIe. jemake parvato, vahniHI, ghumA, mAnavata, dUrvavat, A anumAnamAM anvayadeSTAnata mahAnasa ane vyatireka dekhAta hRda Ave che. tenI jema anvaya vyatireka hovuM joIe. have tamArUM anumAna tame ja juo. rakSA, prApyAri, voijitvA, nivat - zloka-1 A anumAnamAM tame je nirdI indriyanuM dRSTAnna ApyuM che. temAM prAri sAdhya varte che. paraMtu viSaya pAse jaI, tene coMTI jaI, tene Azrita thaI javuM e arthavALo "bAhondriyatna" hetu temAM ghaTato nathI. tethI tamAruM dRSTAna sAdhanathI zUnya bane che. mATe tamane sAdhanazUnyatA nAmano dekhAttadoSa lAge che ema anumAna pramANanA anubhavI caturapurUSone pragaTa A doSa dekhAya che. kAraNa ke kadApi svapnamAM paNa jihAindriya mukhamAMthI nIkaLIne viSayavALA dezamAM jaI tene Azrita thatI ke thayelI hoya evI vAta anubhavI paTupurUSoe joI nathI. mATe tamane A arthamAM anyatarAsidhdha hetvAbhAsa ane sAdhanazUnyatA deSTAntadoSa lAgaze. I44o Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 2 dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA dvitIyavikalpe kimasau pravRttirAbhimukhyena visarpaNaM syAt / Azritya kiM vA viSayaprapaJcaM, pratItisampatpratibodhakatvam // 45 // dvitIyavije = bIjo pakSa "viSayonmukhapravRtti" e jo kaho to, 3 pravRttiH vim = A pravRtti eTale zuM ? mafmamuLe visarSavi = viSayanI sAme indriyanuM gamana thavuM te che ke hiMda va = athavA zuM, viSapraparuM = viSayanA prapaMcane, mazritya AzrayIne mAtra, pratItikSapabhratighodhatvam = pratItinI saMpattino pratibodha karAvavo e che ? jainAcAryazrI naiyAyikane haju samajAve che ke he naiyAyika ! viSayapradezanA pADelA be pakSomAMthI "viSayAzrita" nAmanA prathamapakSamAM ame upara jaNAvelA hetvAbhAsa ane daSTAttadoSa ema be doSo joIne have tame jo viSayapradezanA pADelA be pakSomAMthI bIjo pakSa "viSayomukhI pravRtti" e ja kahezo to viSayonukhI pravRttimAM A pravRtti zabdano artha tame zuM karo cho? pravRtti eTale zuM? (1) zuM padArtha tarapha indriyanuM gamana, ke (2) indriya zarIramAM ja rahI chatI dUrathI ja viSayane joIne AtmAne jJAnanI saMpatti jagADe che. teno artha pravRttino karo cho? I46ll A be pakSomAMthI kaho, tamane kayo pakSa mAnya che? je pakSa mAnazo te pakSamAM tamane doSo ja Avaze. te A pramANe - pakSe purazcAriNi siddhivandhyaM, syAtsAdhanaM jainamatAnugAnAm / yasmAd na tairlocanarazmicakramaGgIkRtaM vastumukhaM prasarpat // 46 // purazAridhi = pahelo, pakSe = paNa jo kahezo to, sAtha = hetu, tamAro A hetu, jainamatAnuInAm = jainamatane anusaranArA evA prativAdIone, siddhivaa cInta = sidhdhivinAno, arthAtu asidhdhi doSavALo thaze. yAt = kAraNa ke, taiH = te jaino vaDe, vastumuvuM = joya padArtha tarapha, kSati = jatuM evuM, nonamiE = netranA kiraNonuM cakra, na gatim = manAyuM nathI. viSayomukhapravRtti padAthabhimukha viSayaprapaMcAzrita prasarpaNa jJAnasaMpabhratibodhakatva Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSunI prApya-aprApyakAritAnI carcA he naiyAyika ! jo tame prathama pakSa svIkArazo to, eTale ke indriya padArtha tarapha kiraNo dvArA prasarpaNa (gamana) kare che. ema mAnazo to, (indriya zarIramAMthI padArtha pAse jaI, tene coMTIne, tene AdhIna banI jAya che evo artha viSayAzritamAM je levAto hato, tevo artha ahIM levAno nathI, paraMtu indriya zarIramAM rahI chatI dIpakanI jema kiraNo nIkaLe che ane te dvArA viSayane sanmukha gamana kare che evo artha jo lezo to) jainamatane anusaranArAone A hetu "asidhdhi" nAmano hetvAbhAsa thaze. prativAdI evA jainone te amAnya hovAthI "anyatarAsidhdha' hetvAbhAsa thaze. kAraNa ke jainovaDe zeya evA padArtha tarapha gamana karatAM evAM netranAM razmionuM te cakra manAyuM ja nathI. ane hetu haMmezAM bannene mAnya ja hovo joIe, AvA arthavALo A hetu jainone amAnya hovAthI he naiyAyika ! tAro hetu anyatarAsidhdha nAmano hetvAbhAsa thaze. / / 46 / / tathA vaLI A artha svIkAravAmAM bIjo doSa paNa tamane Avaze. te A pramANe nidarzanasya sphuTameva dRSTaM vaikalyamatraiva hi sAdhanena / padArthasArthaM prati yad na sarpajjihyendriyaM kenacidiSTapUrvam // 47 // = atraiva = A ja pakSamAM eTale ke A je artha cAle che te ja arthamAM, nirzanasya - dRSTAntano, sAdhanena vaiRtyam = hetuthI zUnyatA, sAdhanazUnyatA nAmano doSa, meva dRSTam = spaSTa ja jovAyelo che. yak = kAraNa ke pAsArthe prati zeya evA padArthanA samUha tarapha, sarvam = jatI hoya evI, bihendriyaM jihvAindriya, vhenaSid vAdIvaDe, na pUrvam = pUrve IcchAyu nathI. (jovAyu nathI) koI = = 293 = tathA he naiyAyika ! deSTAntamAM sAdhanazUnyatA nAmano doSa paNa tane A arthamAM Avaze, kAraNa ke tArA anumAnamAM raju karAyelI jihvA indriya padArthane jANavA mATe, padArtha tarapha (kiraNo Adi dvArA) gamana karatI hoya evuM koI DAhyA mANasavaDe (prAmANika purUSavaDe) pahelAM kyAMya jovAyuM nathI. A rIte prathamapakSa be doSo ApI khaMDita karIne have bIjo pakSa viSayaprapaMcAzritajJAnasaMpadghatibodhakatva jo kahezo to vyabhicAra arthAt anaikAntika hetvAbhAsa thAya che te have samajAve che - - = pakSAntare tu vyabhicAramudrA, kiM cetasA naiva samujjajjRmbhe / yasmAt tadaprApya suparvazailasvarge samutpAdayati pratItim // 48 // pakSAntare jo bIjo pakSa svIkArazo to, tu = vaLI, cetasA zuM, minnAramudrA = vyabhicAranuM kalaMka, naiva samunnatRmbhe = nahI Ave ? arthAt = mananI sAthe ji = Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA Avaze ja. yAt = kAraNa ke, tat = te mana, aprApya = viSayanI pAse gayA vinA, suparvatna = merUparvata tathA svarga Adi padArthomAM, pratIti = jJAna samutyAti = utpanna karAve che ja. he maiyAyika "viSayonukha pravRtti" nA pADelA be pakSomAMthI jo bIjo pakSa lezo to, eTale ke "cakSu zarIramAM ja rahI chatI viSaya padArthane joIne AtmAne jJAnanI saMpatti jagADe che." evo pakSa jo lezo to tamAro A hetu mananI sAthe vyabhicAradoSane zuM nathI pAmato ? arthAt A artha karazo to hetu mananI sAthe vyabhicArI bane che. tamArUM je anumAna che temAM prApyAra e sAdhya che. ane prApyArI e sAdhyAbhAva che. mana aprApyakArI hovAthI mana sAdhyAbhAvavALuM che ane te manamAM uparokta hetu varte che. A rIte hetunI sAdhyAbhAvavavRtti manamAM thavAthI hetu vyabhicArI bane che. kAraNa ke mana zarIramAM ja rahyuM chatuM dUra dUra rahelA evA merUparvata ane svarga vigere padArthone viSe bodha dharAve ja che. aprApyakArI evA manamAM hetunI vRtti thaI. // 48 // zarIrasya bahirdeze, sthAyitvaM yadi jalpyate / bAhyendriyatvamatra syAt, saMdigdhavyabhicAritA // 49 // yadi = have jo, zarIraNa = zarIranA, vadi = bahAranA bhAgamAM, sthAyitva = rahevA paNuM, evo artha, naLa = kahevAya, to 7 = A artha karo tyAre vAntitva' Avo je hetu che te, saMdhivyafmavAritA = saMdigdhavyabhicAritAne ja, yAt = pAme che. have jo "vAnvitva" A hetuno artha evo karavAmAM Ave ke zarIrano je bhAga = zarIrapradeza, tenA bAhyabhAgamAM varte che. mATe prApyakArI che. jema jIhA zarIranA bahArabhAgamAM varte che mATe prApyakArI che te ja rIte cakSu paNa zarIranA bahAranA bhAgamAM varte che. mATe prANakArI che. A pramANe jo "zarIrapradeza" vALo antimapakSa levAmAM Ave to "saMdigdhavyabhicAritA" nAmano hetvAbhAsa thAya che. tarkasaMgrahamAM pAMca prakAranA hetvAbhAsa Ave che. jainadarzanamAM traNa prakAranA hetvAbhAsa Ave che. te banne darzanomAM prathama anaikAntika arthAt savyabhicAra nAmano hatvAbhAsa Ave che. tenA 2 bhedo che. (1) nizcitavyabhicAritA, ane (2) saMdigdha vyabhicAritA. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSanI prAptaaprApyakAritAnI carcA 295 (1) je hetu sAdhyanA abhAvamAM nakkI che ja evI saMpUrNa khAtrI hoya. te prathama nizcitavyabhicAritA hetvAbhAsa. jema ke parvato, vadvimAna, prakhevatvAtu, mAnavat, ahIM prameyatva hetu vaDhi nA abhAvavALA sarovarAdimAM nakkI prasidhdha ja che. mATe A hetu nizcita vyabhicArI kahevAya che. (2) ane je hetu sAdhyanA abhAvamAM hovAnI zaMkA hoya. hoya ja evo niyama nahIM, evuM daSTAna na hoya, tathApi hetu sAdhyanA abhAvamAM varte to kaMI doSa na dekhAto hoya, sAdhyAbhAvamAM hetanI vRtti hovAnI zaMkA hoya, na ja hoya evo niyama nahIM. te saMdigdha vyabhicAritA kahevAya che. jema ke - parama dayAlaya, amUrtA, kazyatvI, AkAzavat, ahIM adazyatva hetu amUrtanA abhAva evA mUrtamAM bhale prasidhdha nathI. paraMtu hoI zake che. na ja hoya evo niyama nathI. jema ke mIThuM pANImAM bhaLyuM chatuM adazya thAya che paraMtu tethI kaMI te amUrta (varNAdi rahita) banI jatuM nathI. eTale je je adezya hoya te te amUrta ja hoya evI vyApti daDhatApUrvaka jyAM na lAge, adezya hoya chatAM mUrta paNa hoI zake evo je hetu te saMdigdha vyabhicArI kahevAya che. tevI rIte ahIM zarIranI bahirdezamAM cakSu vartatI hoya chatAM aprApyakArI hoI zake, evuM kema na bane? banI zake, zarIranA bahAranA bhAgamAM hovuM e kaMI prApyakAritAno sahacArI ane aprApyakArItAno virodhI nathI. bhale koI daSTAnta na maLe. kAraNa ke zarIramAM bAhyabhAgavartI indriyo pAMca che. temAM cakSu vinAnI zeSa cAra prApyakArI che. eka cakSu mAtra ja aprApyakArI che. eTale dRSTAnta bhale nathI. paraMtu bAhyAbhAgamAM vartavuM ane aprApyakArI hovuM e kaMI paraspara virodhI nathI ke jethI sAthe na hoya? A rIte hetu sAdhyAbhAvamAM vartavAnI zaMkAvALo che mATe saMdigdha vyabhicArI che. //49 aprAptArthaparicchedenA'pi sArdhaM na vidyate / hetorbAhyendriyatvasya, virodho bata kazcana // 50 // baoNndriyadze to: = uparokata arthavALA bAho driyarUpa hetuno, DIHIIparicchanApi = viSayane prApta karyA vinA paNa bodha thAya ema mAnavAmAM, sAI = AvA bodhanI sAthe, vacchara virotho = koI virodha, na vidyate = dekhAto nathI. uparanA 49mA zlokamAM je saMdigdhavyabhicAritA samajAvI che. te ja vAta A zlokamAM vadhAre spaSTa kare che ke Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA zarIranA bahAranA bhAgamAM vartavA rUpa A je bAhondriyatna rUpa hetu che. te bAhyabhAgamAM vartavAvALI cakSu hovA chatAM paNa viSayane aprApta thaIne paNa arthapariccheda karAve, to tevA arthaparicchedanI sAthe A hetuno koI virodha nathI. eTale ke je je zarIranA bAhyabhAgamAM varte te te prAptaviSaya ja jaNAve evo kaMI niyama nathI. jihAdi cAra indriyo bAhyabhAgavartI hovA chatAM paNa bhale prAptaviSayane jaNAvanArI bane, paraMtu cakSu bAhyabhAgavartI hovA chatAM paNa aprAptaviSayano bodha karAvaze, kAraNa ke bAhyabhAgamAM vartavuM e kaMI aprAptaviSayano artha bodha karAvavAnI sAthe virodhI nathI. mATe tamAro hetu avazya saMdigdhavyabhicArI bane ja che. I5o. kvacit sAdhyanivRttyA tu, hetuvyAvRttidarzanAt / pratibandhaprasiddhizcet, tadA'trApi kathaM na sA ? // 51 // svat = kyAreka, tu = vaLI, sAcyanivRA = sAdhyanA abhAvavaDe paNa, detuvyavRttirNanAt = hetuno abhAva dekhAto hovAthI, prativazvaprasiddha = vyAptinI sidhdhi, tret = jo thAya che. talA = tema satrapi = ahIM paNa sa = vyatirekavyApti mAnIe to, zartha = = sAdhyasidhdhi kema na thAya? ogaNapacAsa ane paccAsa A banne zlokomAM jainAcAryazrIe naiyAyikanA hetune "saMdigdha vyabhicArI" hetvAbhAsa banAvyo che. tethI te doSamAMthI bacavA mATe taiyAyika A zlokamAM potAno bacAva kare che ke - anumAnamAM sAdhyasidhdhi trividha hetu thI thAya che. (1) kevalAnvayI, (2) kevalavyatirekI, ane (3) anvayavyatirekI, amArA A anumAnamAM "vRkSa, prApyAri, vondriyasvAta, nilaivata, cakSu bAondriya hovA chatAM prApyakArI sAdhyanI sAthe hoya ja evo niyama na dekhAto hoya, ane sAdhyanI sAthenA sahacAramAM zaMkA hovAthI amArA hetune tame jaino saMdigdhavyabhicArI hetvAbhAsa karatA ho, to amAro A hetu anvayavyatireka ema ubhayavyAptivALo bhale na ho. paraMtu hetu traNa prakArano hovAthI ahIM ame hetune kevalavyatirekI mAnIzuM ane tenA vaDe ame "prApyakArI" sAdhyanI sidhdhi karIzuM. to amane kaMI doSa dekhAto nathI. jema anvaya-vyatireka ema ubhayavyAptithI sAdhyanI sidhdhi thAya che. tema ja anvayavyAptimAM zaMkA hoya to zuM kevalavyatireka vyAptithI sAdhyasidhdhi na thAya ? arthAt thAya ja che. te rIte ahIM paNa thaze. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSanI prApta-aprApyakAritAnI carcA 297 vyatirekavyApti eTale jyAM jyAM sAdhyanivRtti hoya, tyAM tyAM hetunI paNa vyAvRtti hovI e ja vyatirekavyApti che. A pramANe bIjA anumAnomAM paNa dekhAya ja che. jema ke pRthvI, rUtafmannA, anyavarghAt, natravat jyAM jyAM Itara bheda evA sAdhyano abhAva che. tyAM tyAM gadhavattvano paNa niyamA abhAva ja hoya che. jema ke jala. A ja pramANe ahIM paNa kevalavyatireka hetu ame mAnIzuM. jyAM jyAM prAptakAri sAdhyanI vyAvRtti hoya, arthAt aprApyakAri hoya, tyAM tyAM bAlvendriyatno abhAva ja hoya, jema ke mana, kAraNa ke mana aprApyakAri paNa che ane bAhondriyanA abhAvarUpa paNa che ja. mATe he jaina ! kevalavyatireka hetu mAnavAthI amArA anumAnamAM sAdhyasidhdhi thaze ja. tamArI ApelI saMdigdhavyabhicAritA Avaze nahI ja. //pa1// rasanasparzanaghrANazrotrAnyendriyatAbalAt / cakSuraprApyavijJAtR manovat pratipadyatAm // 52 // rasana-sparzana-dhrA-tR = rasanAdi cAra indriyothI, sandriyatAvanA = bhinna indriya hovAnA baLathI, vakSaH = netra, manovat = mananI jema, prArthovAtR = viSayane prApta karyA vinA ja jJAna karAvanArI, pratipadyatAm = he naiyAyika svIkAro. naiyAyika upara karelA bacAvano jainAcAryazrI A zlokamAM javAba Ape che ke - jo A rIte kevalavyatireka vyAptinuM ekAda daSTAna maLI jAya, ane teTalA mAtrathI ja jo sAdhyanI sidhdhi tane vahAlI hoya, to amAruM A anumAna paNa vyatireka vyAptinA ekAdabe dRSTAntathI sAdhyasidhdhi karanAruM tuM svIkAra. vakSa:, prAthavijJAtuM, rasanAgni : caturtha: mittejitvAn manovat "je je rasanAdi cAra indriyothI bhinnendriya che te te aprApyakArI che jema ke mana." A avayavyApti che. ane je je aprApyavijJAtRnA abhAvavALI che. arthAtu prApyakArI che te te rasanAdi cArathI bhinsendriya nathI. jema ke rasanA-ghANa ityAdi.A vyatirekavyApti che. A para mA zlokano artha pa3 mA zlokanA arthanI sAthe saMbaMdhavALo che. te lakhIne banneno samanvayagata artha samajAvIzuM. sAdhyavyAvRttito'trApi, hetuvyAvRttirIkSitA / na ca kazcid vizeSo'sti, yenaikatraiva sA matA // 53 // sAththavyavRttita: = sAdhyAbhAvanI sAthe, hetuvyavRtti = hetunI vyAvRtti, trApi = A amArA jainonA anumAnamAM paNa, kSatA = jovAyelI che. zrad vizeSo Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 = asti evo koI vizeSa nathI ke yena anumAnamAM ja, sA te vyatirekavyApti, mA = mAnya karAya. he naiyAyika ! cakSune prApyakArI TharAvanArA tArA anumAnamAM tane jema sAdhdhAbhAvanI sAthe hetuno abhAva dekhAvAthI vyatirekavyApti IcchAI che. teja rIte cakSune aprApyakArI sidhdha karanArA amArA jainonA anumAnamAM paNa sAdhyAbhAvathI hetuno abhAva dekhAto hovAthI te vyatireka vyApti IcchAyelI ja che. ane tArI jema ja amArI vyatirekavyAptithI cakSuH aprApyakArI che evA prakAranuM amArUM sAdhya paNa sidhdha thAya ja che. dvitIyapariccheda-sUtra-pa ratnAkarAvatArikA jenA kAraNe, naiva = tamArA eka = evI koI vizeSatA (vizeSakAraNa) dekhAtuM nathI ke jenAthI te vyatirekavyApti eka tamArA ja anumAnamAM sAdhya sAdhanAra tarIke mAnya rakhAya ane amArA jainonA anumAnamAM amAnya rakhAya. mATe he naiyAyika ! have kaMIka samaja ke sAdhyAbhAva ane hetuabhAvanA sahacAranuM kadAca ekAda deSTAnta maLI jAya to teTalA mAtrathI sAdhyasidhdhi thatI nathI. jema ke parvato dhUmavAn jJamattvAt majJAnasavat, hU~vat, jyAM jyAM dhUmAbhAva hoya che tyAM tyAM varjyabhAva hoya che. jemake hRda. jyAM jyAM vahni hoya che tyAM tyAM dhUma hoya che jema ke mahAnasa. ahIM banne vyApti thAya che. bannenA ekAda-be dRSTAnta maLI Ave che. paraMtu sAdhyasidhdhi thatI nathI. kAraNa ke nyAyano niyama evo che ke ekAda dRSTAntamAM sAdhyAbhAvanI sAthe hetvabhAva maLI Ave te na cAle, paraMtu jyAM jyAM sAdhyAbhAva hoya tyAM tyAM sarvatra hetuabhAva hovo joIe arthAt sAdhyAbhAvanI sAthe vyApakIbhUta evo hetuabhAva hovo joIe, je tamArA anumAnamAM nathI. kAraNa ke sAdhyAbhAva je prApyakAritAno abhAva eTale ke aprApyakAritA, te jyAM jyAM hoya tyAM tyAM bAghendriyatAno abhAva ja hoya evo niyama nathI. kAraNa ke aprApyakAritA ane bAhyendriyatA e banne virodhI nathI. mATe sAthe paNa hoI zake che. tethI tamAro hetu saMdigdhavyabhicAri che ja. 53 = bAhyendriyatvaM sakalaGkamevaM, na tArkikAn prINayituM tadISTe / bhrUvibhramo durbhagabhAminInAM vaidagdhyabhAjo bhajate na cetaH // 54 // durmajJaminInAM = daurbhAgyanA udayavALI strIonA, bhUvizvo = netranA kaTAkSo, vaidagdhyabhAjaH caturAIvALA mANasonA zveta: cittane, jema prIyituM na manate = = Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSunI prApya-aprApyakAritAnI carcA khuza karavAne samartha thatA nathI. tema he naiyAyika ! tAro A vAghendriyatna bAhyendriyatvarUpa hetu, vaM A rIte, satttam = kalaMkavALo thayo chato, tAAin = tArkika = nyAyapriya purUSone, prIyituM = khuza karavAne, tad = tethI na chelR = samartha nathI. cakSunI aprApyakAritAnI carcAno upasaMhAra karatAM have A jainAcAryazrI naiyAyikane jaNAve che ke - jema daurbhAgyazALI strIonA netrakaTAkSo catura mANasonA cittane raMjita karI zakatA nathI. tema uparokta doSothI bharelo kalaMkita evo tamAro A bAhmendriyatva hetu paNa doSita hovAthI nyAyanipuNa purUSonA cittane raMjita karI zakato nathI. / / 54 // zlokamAM kiJcAtra saMsUcitamAdizabdAt, vRtte purazcAriNi kArakatvam / yat prApyakAritvasamarthanAya, netrasya tat kANadRgaJjanAbham // 55 // kiJca vaLI, atra = A anumAnamAM, purANi = prathama, vRtta netrasya prApya tvisamarthanAya = cakSunu prApyakAritva sAdhavA mATe, AzivpAt = Adi zabdathI, yat = je, vyAratnuM saMsUcitam = "kArakatva" hetu tamArA zAstromAM sUcavelo che. te, kANI AMkhane, annanAmam aMjana AMjavA tulya che. kANadRg = - = 299 = yasmAdidaM mantrajapopasarpatproddAmarAmAvyabhicAradoSAt / uttAlavetAlakarAlakelIkalaGkitazrIkamivA'vabhAti // 56 // = cakSuH, prApyAri, vAghendriyatvAtiH, niAvat, A carcA jyArathI zarU thaI. tyArathI lakhAyelA zlokomAMnA prathama zlokamAMnI pahelI paMktimAM he naiyAyika ! tamArUM upara mujabanuM anumAna che. temAM lakhAyela "vAghendriyatva" A hetu Aja sudhI ame bAdhita tathA vyabhicArI banAvyo, ane aneka dUSaNothI dUSita karyo. have te hetumAM lakhAyelA ''Avi'' zabdathI tamArA zAstromAM cakSune prApyakArI sidhdha karavA mATe "kArakatva" hetu sUcavelo che. te paNa have pachInA 56mA zlokamAM doSita karAto hovAthI vyabhicArI che. jethI sAdhya sAdhavAmAM zobhA pAmato nathI. tenA mATe vyaMgadeSTAnta jaNAve che ke mANasanI (khAsa karIne strInI) AMkha kANI hoya ane tene suzobhita karavA aMjana AMje to te jema zobhA pAmatuM nathI. tema tamAro A hetu vyabhicArI hovAthI zobhAspada nathI. te A pramANe - Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA yamadi =kAraNa ke, rUdra = A kArakatvahetu, mane popasarvat = maMtranA jApathI najIka AvatI evI, prophA = dedIpyamAna rAma = strInI sAthe, vyArAropAt = vyabhicArI doSavALo hovAthI, sattAvetAtra = tophAnI madonmatta evA rAkSasanI, ratnakSetnI = bhayaMkara hAsya kriIDAnI, zrImiva = zobhAnI jema, mavamati = dekhAya je kAraNathI he taiyAyika ! tamAro A Adi zabdathI sUcavelo "vAratva" hetu paNa, mantra jApathI dUra rahelI strInuM je AkarSaNa thAya che. tenI sAthe vyabhicArI banato hovAthI hetu nathI paraMtu kharekhara hetvAbhAsa ja che. tethI tophAnI ane madonmatta evA rAkSasanI bhayaMkara aTTaTTa hAsyanI kriyAnI zobhA jevo tamAro A hetu che. jema AvA rAkSasanI A krIDA kRtrima ane kuzobhArUpa che tema tamAro hetu paNa tevo ja che. tamArA anumAnamAM bAdhendriyatvane badale AdizabdathI kArakatva kaheluM che. je je kAraka (kriyA karanAra) hoya che te te niyamo prApyakArI hoya che. evI tamArI vyApti thAya che. jema ke ghaTa banAvavAnI kriyA karanAra kuMbhakAra ane ghaTa sAthe ja hoya che. arthAt kriyA karanAra kartA ane jenA viSe kriyA thAya te karma ema banne sAthe ja hoya che prApta ja hoya che. tevI ja rIte rUpanA bodhano kartA cakSu, ane bombe ghaTAdi prApta ja hoya che. spaSTa ja hoya che. A rIte cakSu rUpanA bodhanI kriyA kare che mATe ghaTAdizeyanI sAthe prApyakArI che. ema tamAruM kahevuM che. paraMtu koI maMtravAdI purUSa maMtrajApa ahIM (vivakSita sthaLe) kare tyAre ahIM japAtA te maMtrabaLathI dUra dUra rahelI arthAt maMtrajApane aprApta thayelI evI paNa strInuM AkarSaNa thAya che. tethI je je kAraka hoya che te prApyakArI ja hoya evo niyama raheto nathI. mATe kArakatva hetu sAdhyAbhAvamAM (aprApyakArimAM) vartato hovAthI vyabhicArI che. A vAta A pachInA pa7mA zlokamAM vadhu spaSTa kare che. padA tathAdi = te A pramANe - kanakanikaSasnigdhAM mugdhAM muhurmadhurasmitAM, caTulakuTilabhrUvibhrAnti kaTAkSapaTucchaTAm / trijagati gatAM kazcid mantrI samAnayati kSaNAt, taruNaramaNImArAd mantrAn manobhuvi saMsmaran // 57 // manomuvi = manarUpI bhUmimAM, grIna = maMtrone, saMsmarar = smaraNa karato evo, vazad strI = koIka maMtravAdI purUSa, trigati thatAM = traNa jagatamAM kyAMya paNa Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSunI prApta-aprApyakAritAnI carcA 301 rahelI, taUAramafm = yuvAna strIne, mAradi = dUrathI paNa, kSAt = kSaNavAramAM, samAnayati = najIka lAve che. te strI kevI che? (2) na niSa stitha = sonAne ghasavA yogya je kasoTIno patthara, tenA jevI snehALa, (2) mudhAM = bhoLI-abaLA, (3) muhurnathuramita = vAraMvAra manohara hAsyavALI, (4) vaDutra, ruTina, vidhyAti = capaLa, ane vakra evAM netronI bhUkuTionA vilAsavAlI, (6) rakSapaTucchaTAm = netra kaTAkSonI manohara chaTAvALI. manamAM maMtrono jApa karanAra koIka maMtravAdI purUSa, te maMtranA baLathI, sonAnI kasoTInA patthara jevI snehALa, bhoLI, vAraMvAra madhura hAsya karatI, capaLa ane vakra netrabhRkuTionA vilAsavALI, tathA kaTAkSonI manohara chaTAvALI evI traNa jagatamAM game tyAM rahelI yuvAnuM strIne dUrathI paNa kSaNavAramAM najIka lAve che. ahIM he naiyAyika ! maMtrajApamAM kArakatva hetu che. paraMtu je strIne dUrathI lavAya che te dUra hovAthI maMtravAdInI sAthe spaSTa ke prApta nathI paraMtu aprApta che. tethI aprApyakArI evA sAdhyAbhAvamAM kArakatva hetunI vRtti thavAthI tamAro A kArakatva hetu paNa kharekhara vyabhicArI ja che. nirdoSa hetu nathI. paNa kazcidatra gadati sma, yat punarmantramantraNagavI samAnayet / yuktameva madirekSaNAdikaM, tena nAbhihitadUSaNodayaH // 58 // a = "maMtrathI dUra rahelI strI najIka lavAya che." A dRSTAntamAM, zat = koIka naiyAyika, vati H = bole che ke, punaH = je vaLI, magna = mantrajApamAM, matra = bolAtI, navI = vANI, makSiti = manohara netravALI strI Adi koI paNa vastune, samAna = je kheMcI lAve che. te, yumeva = joDAyelI ja vastune, arthAt sajJikarSa pAmelI vastune ja, lAve che. arthAt aprAptane lAvatI nathI, te = tethI he jaina ! hitakUpa = tamoe kahelA doSanI prApti, ra = amane AvatI nathI. jainAcAryazrIe pa7mA zlokamAM naiyAyikanA kArakatva hetune vyabhicAra doSa ApavA mATe "maMtrajApa dUra dUra rahelI strIne najIka lAve che." A udAharaNa je ApyuM che te bAbatamAM koIka naiyAyika potAnA pakSano bacAva karavA mATe jaNAve che ke - manna jApa karatI vakhate bolAtI vANI, ane dUra dUra rahelI manohara netravALI strI Adi vastu A banneno sajJikarSa thAya che. saMyoga thAya che. pachI ja strI kheMcAIne najIka Ave che. kAraNa Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-pa ratnAkarAvatArikA ke jyAre maMtravAdI maMtrajApa kare che tyAre tenA mukhathI nIkaLIne te maMtrajApavALI uccArAyelI vANI dUra dUra jAya che. ane te strI jyAM hoya che tyAM saMyoga pAme che. tyAra bAda ja eTale ke saMyukta thayA pachI ja te vANI te strIne vaktA pAse kheMcI lAve che mATe he jaina ! A amAro kArakatva hetu prApyakArI evA sAdhyamAM ja varte che. paraMtu sAdhyAbhAva evA aprApyakArImAM vartato ja nathI. tethI tamArA kahelA dUSaNano saMbhava ja kyAM che ? / / 58aaaa 302 mantrasya sAkSAd ghaTanA, priyAdinA paramparAto yadi vA nigadyate / sAkSAt sAkSAt na tAvad yadayaM vihAyaso dhvanisvarUpastava saMmato guNaH // 59 // priyAdinA strI AdinI sAthe, mantrasya paTanA = maMtrano saMbaMdha tame aiyAyiko je kaho cho te zuM, : 3 paramparAto sAkSAt che ? va vA = paraMparAthI che ? A bemAM nidyate kayo saMbaMdha tamArA vaDe kahevAya che ? tAvad ayaM sAkSAt na A sAkSAd saMbaMdha to tame mAnI zakazo nahIM. cait avAja che svarUpa jenuM evo mantrajAparUpa zabda, tava = JUT: guNa tarIke, saMmato = mAnya che. = tyAM = dhvani kAraNa ke, dhvanisvA tamone, vihAyaso = AkAzanA, = = = - = aThThAvanamA zlokamAM naiyAyike karelA bacAvano uttara ApatAM jainAcAryazrI A ogaNasAIThamA zlokamAM jaNAve che ke = he naiyAyika ! mantrajApanA zabdono strIAdi vastunI sAthe te je saMbaMdha (sajJikarSa) kahyo. te saMbaMdha kevo tuM mAne che ? (1) zuM sAkSAtsaMbaMdha mAne che ? ke (2) paraMparA saMbaMdha mAne che ? eTale ke mantravAdI vaDe bolAyelA mantramaya akSaro ja tyAM jaIne priyAdinI sAthe saMbaMdha pAme che ke te zabdo tenA adhiSThAyaka deva sAthe saMbaMdha pAme che ane pachI jAgRta thayelo te deva strI pAse jaIne saMbaMdha pAme che ? A sAkSAt ane paraMparA ema be prakAranA saMbaMdhamAMthI kaho tame kayo saMbaMdha mAno cho ? have jo pahelo pakSa kahezo to, eTale ke sAkSAt saMbaMdha kahezo to, mantravAdIvaDe bolAyelA maMtranA zabdo e tamArA mate pudgala nathI ke uDIne tyAM jaIne priyA sAthe joDAya. tamArA mate to A zabda e AkAzano guNa che. AkAza amUrta hovAthI teno guNa paNa amUrta ja che. vaLI saMbaMdha ke sazikarSa be dravyono thAya, ahIM priyA e dravya che paraMtu zabda e tamArA mate dravya nathI. vaLI zabda AkAzano guNa hovAthI ane guNaguNI vacce samavAyasaMbaMdha hovAthI A zabda sadA AkAza dravyanI sAthe ja Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSunI prApya-aprApyakAritAnI carcA samavAyasaMbaMdhathI sAkSAtsaMbaMdha dharAvaze, paraMtu priyA Adi anya padArtho sAthe samavAyasaMbaMdha ke saMyogasaMbaMdha AdimAMthI koI paNa saMbaMdhavaDe sAkSAtsaMbaMdha dharAvaze nahIM. 114611 te AkAzanI ja to tato'sya tenaiva samaM samasti, saMsaktivArtA na tu pakSmalAkSyA / athAkSarA''lambanavedanaM syAd, mantrastathA'pyastviyamAtmanaiva // 60 // tato dell, 3774 = mantrajAparUpa A zabdano, tenaiva samaM sAthe, samasti saMbaMdha ghaTe che. pakSmanADhyA tu na - paraMtu komalanetravALI priyA sAthe ghaTato nathI. atha have tame kadAca ema kaho ke mantraH = mantra eTale, akSarAnanvanavenaM = mantronA akSaronA AlaMbanathI utpanna thatuM jJAna jo, svAt = lezo, tathApi paNa, cam = A saMsaktivArtA, Abhanaiva AtmAnI ja sAthe, astu = ghaTaze - thaze. te kAraNathI (eTale zabda e AkAzano guNa hovAthI) A mantrajApa rUpa zabdono saMbaMdha te AkAzanI sAthe ja ghaTaze, ane te paNa samavAyasaMbaMdha. paraMtu komalanetravALI priyA sAthe koI paNa rIte A saMyoganI vArtA karavI te ucita nathI. mATe mantrajAparUpa vANI tyAM jAya che ane priyA sAthe joDAya che ane pachI te strIne kheMcI lAve che te vAta vyAjabI nathI. - = have he naiyAyika ! mantra eTale mantrajAparUpa vANI tame na kaho ane mantronA akSaro japatI vakhate te akSaronA AlaMbane AtmAmAM utpanna thatuM evuM jJAna jo kaho, to paNa te jJAna AtmAno guNa hovAthI te mantrajApa vakhate thatuM akSarajJAna mantravAdInA AtmA sAthe ja samavAyasaMbaMdhathI saMbaMdha dharAvaze, tyAM ja saMbaMdha pAmaze. paraMtu A jJAna paNa AtmAno guNa hovAthI strI pAse jaIne te pakSmalAkSI sAthe saMbaMdha dharAvaze nahIM. athApi mantrasya nivedyate tvayA saMsaktiretatpatidevatA''tmanA / saMtoSapoSapraguNA ca sA priyAM priyaM prati prerayati svayoginIm // 61 // athApi have he naiyAyika ! tvayA = tArA vaDe, mantrasya = = = - saMyoga, tattpatidevatAtmanA = tethI mantrajApano artha vANI karo ke jJAna karo, paraMtu banne arthomAM anukrame AkAza ane AtmA sAthe ja sAkSAtsaMbaMdha thaze paraMtu priyAdi sAthe koI paNa rIte thaze nahIM. tethI mantrajApa ahIM thayo chato ja dUrathI priyAne kheMce che. mATe kArakatva hetu paNa vyabhicArI ja che. 60nA 303 = A maMtrano saMsadi e mantranA adhiSThAyaka arthAt svAmI evA devatAnA = Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA AtmAnI sAthe, nivedya = kahevAya, = ane, saMtoSa, popa, UIT = saMtuSTa thayelo te deva, matrajApa karanAra ne poSaNa karavAmAM tatpara, arthAt saMtoSa thavAthI poSaNa karavAmAM tatpara evo sa = te devatA, priyaM prati = mantrajApa karanArA priya evA purUSa pratye svayonim = potAnI sAthe saMyoga pAmelI evI, pri = priyAne, preta = lAve uparanA 60 mA zlokamAM jaNAvyA pramANe majAparUpa vANI ke jJAnano saMbaMdha AkAza ane AtmA sAthe ja hovAthI, priyA Adi sAthe koI paNa rIte A sAkSAtu saMbaMdha ghaTato na hovAthI have taiyAyika ! tamArA vaDe jo bIjo pakSa je paraMparA saMbaMdha che te ja nivedita karAya, eTale ke mAtrajAparUpa vANI athavA jJAna, prathama tenA svAmI evA devatAnI sAthe saMbaMdha pAme che. ane jevo te saMbaMdha devatA sAthe thAya che. tevo khuza khuza thayelA, puSTi karavAmAM praguNa evA te devatA, uDIne te priyA pAse jAya che. priyA sAthe saMyoga pAme che. ane svayoginI = potAnI sAthe saMyoga pAmelI priyAne (upADI) lAve che. arthAt matrajApavALA priya tarapha priyAne kheMcI lAvavAnI preraNA kare che. matrajApano saMbaMdha adhiSThAyaka deva sAthe, ane devano saMbaMdha priyA sAthe, ane A rIte matrajApano paraMparAsaMbaMdha priyA sAthe thAya che. ane te mAtrajApavALA pAse Ave che. AvA prakAranuM he naiyAyiko ! have jo tame kahezo to have pachInA zlokamAM kahevAya che tevA doSo tamane Avaze. 61|| brUmahe'tra nanu devatA''tmanA, mantravarNavisarasya kA ghaTA ? / ambarasya guNa eSa tat kathaM devatAtmani bhajeta saGgatim ? // 62 // tra = ahIM have ame jaino, gUmade = uttara ApIe chIe, nanu = ke mannavAvisaraca = mannanA varSonA vistArano, paTA = te saMyogasaMbaMdha, sevatAtmanA = tenA adhiSThAyaka evA devatAnA AtmAnI sAthe, 1 = kema ghaTe ? [ paTa = A ghaTanA kevI ? arthAt na ja hoya, kAraNa ke Sa = A zabda te, adhvarI gu: = AkAzano guNa che. tat = tethI, revatAtmani = devatAnA AtmAmAM, satima zaM maneta = saMgatane-saMyogasaMbaMdhane kema bhaje ? arthAt na ja pAme. jainAcAryazrI jaNAve che ke naiyAyikoe kalpelA paraMparAsaMbaMdhano have ame uttara ApIe chIe ke- A majAparUpa vANI e AkAzano guNa che. (ane matrajApa rUpajJAna jo lo, to AtmAno guNa che.) tethI te tenA adhiSThAyaka evA devatAnA AtmAnI sAthe saMbaMdha kema pAme ? arthAt koI rIte prathama adhiSThAyaka deva sAthe A maMtrajAparUpa zabda Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSanI prApta-aprApyakAritAnI carcA 3) 5 saMbaMdha ja na pAme, to pachI te deva strInI sAthe saMbaMdha pAme, ane te strIne laI Ave A rIte paraMparAsaMbaMdha ghaTaze A vAta rahetI ja nathI. II6rA AzrayadvArato'pyasya, saMsargo nAsti sarvathA / vyApakadravyayoryasmAt, saMsargo nAmunA mataH // 63 // Azrayadarata: = Azraya dvArA paNa, 40 = A maMtrajAparUpa zabdano, saMsa = saMbaMdha, sarvathA nAti = sarvathA ghaTato nathI. mAt = kAraNa ke, namunA = A naiyAyikavaDe, vyApaRdravyo: = vyApaka evA be dravyono saMsa na mate: = saMyoga mAnelo nathI. have naiyAyiko kadAca evo bacAva kare ke majAparUpa zabda AkAzano guNa hovAthI te zabdano Azraya eTale AdhAra AkAza ja che te vAta sAcI che. paraMtu te zabdano je Azraya = AdhAra AkAza che te AkAza AkhA jagatamAM sarvavyApaka che ane sarve AtmAo paNa vyApaka che arthAt jagavyApI che. eTale A majhAnA adhiSThAyaka devano AtmA paNa sarvavyApI che. A rIte AkAza ane devano AtmA vyApaka (sarvavyApI) hovAthI zabdano Azraya dhArA (AdhArabhUta AkAza dvArA) devanA AtmAnI sAthe saMbaMdha ghaTaze. sArAMza ke ma-jAparUpa zabdano saMbaMdha AkAza sAthe, AkAzano saMbaMdha vyApaka hovAthI devanA AtmA sAthe, ane pachI te devano saMbaMdha strI sAthe, A rIte ma-jApano paraMparA saMbaMdha ghaTaze, ane te matrajApa rUpa zabda A rIte paraMparA saMbaMdhathI prApta thayelI ja strIne AkarSI lAvaze, mATe prApyakArI ja thaze. AvA prakArano naiyAyikono A bacAva paNa vyAjabI nathI. Azraya evA AkAza dvArA paNa matrajApa rU5 zabdano paraMparAsaMbaMdha deva ke strInI sAthe sarvathA ghaTato nathI. kAraNa ke tamArA mate vyApaka evA be dravyono saMbaMdha manAyo nathI. ahIM AkAza ane devano AtmA A banne dravyo tamArA mate vyApaka che. tethI vyApaka evAM be dravyono saMbaMdha tamArAvaDe na svIkArAyela hovAthI uparokta kalpanA paNa yuktivALI nathI. //6all vyApakeSu vadati vyatiSaGgaM, yastu tena manasA dhvaninA ca / vItavastuviSayeNa vimRzyaH, spaSTa eva vilasan vyabhicAraH // 64 // vastu = vaLI je navIna taiyAyiko ke vaizeSiko, vyApaoNSa = vyApaka evA dravyono, vyatipakuM = saMbaMdhane, vati = mAne che. tenA = te naiyAyiko ane vaizeSikovaDe, Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA vItavasatuviSayeLa = naSTa thaI cukelI vastunA (manana ane uccAraNanA) viSayavALA evA, manasA vra dhvaninA = mana ane dhvaninI sAthe, rASTra patra vitnan = spaSTa ja dekhAto evo vyafmAra: = vyabhicAradoSa vikRzya = vicAravA yogya che. keTalAka navIna taiyAyiko ane vaizeSiko vyApaka evA be dravyono saMbaMdha mAne che. teonA mate mantrajApa rUpa dhvani - AkAza sAthe, AkAza devanA AtmA sAthe, ane devano AtmA priyA sAthe saMbaMdha pAmaze ja. tethI pa6 mA zlokamAM Apelo "matrajApathI dUrathI paNa strI AkarSAya che." e udAharaNa dvArA kArakatva hetu vyabhicArI che evo je doSa jainAcAryazrIe naiyAyikone Apyo hato, te raheto nathI. ane A rIte paraMparAsaMbaMdha, matrajAparUpazabda, AkAza, adhiSThAyakadeva, ane strInI sAthe ghaTato hovAthI kArakatva hetu prANakArI ja thAya che. tethI hetu sAdhyavad vRtti mAtra ja che. paraMtu sAdhyAbhAvavat (aprApyakArimAM) vRttimad nathI tethI tyAM vyabhicAradoSa Avato nathI. AvuM keTalAka navIna naiyAyiko mAne che tethI jainAcAryazrI have bIjA sthAne paNa A kArakatvahetu vyabhicArI bane che te samajAve che. je padArtha vitI gayo che. banI cukyo che atIta thayo che. naSTa thaI cukyo che hAla vidyamAna nathI tevA padArthanuM ciMtana manana karavAmAM vaparAtuM je mana, ane tevA padArthanuM kathana karavAmAM vaparAtuM je vacana, A mana ane vacananI sAthe kArakatvahetuno spaSTa ja vyabhicAradoSa dekhAya che te vyabhicAra doSa naiyAyika ane vaizeSikoe vicAravo joIe. je vastu nAza pAmI gaI che. hAla che ja nahIM. tenuM manana, ciMtana, ane uccAraNa A jIva jyAre kare che tyAre te mana ane vacana zeyavastunuM jJAna karAvanAra hovAthI kAraka to che ja. ane padArtha naSTa thayela hovAthI padArtha che ja nahIM to saMsarga pAme ja konI sAthe ? mATe aprApyakArI che. eTale sAdhya je prAyakArI hatuM tenA abhAvarUpa evA aprApyakArI mana ane vacanamAM A kArakatva hetu vartato hovAthI tamane vyabhicAradoSa Avaze ja. A doSa paNa tamAre vicAravo joIe. 64|| ayaskAntAdanekAntastathA'tra paribhAvyatAm / AkSepazca samAdhizca, jJeyau ratnAkarAdiha // 65 // tathADatra = tathA vaLI A naiyAyikonA anumAnamAM yantAk = lohacuMbakanI sAthe paNa A kArakatvahetu, nevAntaH = anaikAtika = arthAt vyabhicAra hetvAbhAsa pAme che parimAvyatAm = te vicArAo, mAkSepa = A viSayanA vadhu prazna ane, Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSanI prApta-aprApyakAritAnI carcA 30 7 samAdhiza = uttara, = ahIM, ratnAradi = syAdvAda ratnAkara nAmanA granthamAMthI re = jANI levA. jainAcAryazrI jaNAve che ke naiyAyikonA anumAnamAM "cakSa. prAthari, vIratva, niha vat' je kArakatva hetu prApyakAritA sidhdha karavA mATe jaNAvAyo che. te (1) matrajApa dvArA bolAvAtI priyA sAthe, (2) atIta vastunA ciMtaka mananI sAthe, (3) atIta vastunA uracAraka vacananI sAthe to vyabhicArI che ja. taduparAMta lohacuMbakanI sAthe paNa A hetu vyabhicArI che. A paNa taiyAyikoe vicAravuM joIe. lohacuMbakamAM evI eka zakti che ke je tyAM rahI chatI ja dUra rahelA lohane te AkarSe che. mATe kAraka che chatAM aprApyakAri che. tethI hetu sAdhyAbhAvamAM vartavAvALo che. ATalA doSo batAvyA pachI TIkAkArazrI A carcAnI bAbatamAM vadhAre prazno ane uttaro (eTale pUrvapakSa ane uttarapakSa- khaMDana ane maMDana) sUkSama rIte jeoe jANavuM hoya teoe granthakArazrIe pote ja banAvelA svAvAda ratnAkara nAmanA mahAgranthamAMthI jANI levuM, ema bhalAmaNa kare che. kAraNa ke A TIkA to avatArikA (nAvaDI) tulya che ane syAdvAdaratnAkara e samudratulya che. eTale vadhu sUkSma carcA tyAM che tyAMthI samajI levI. //dapI kArakatvamapi tad na zobhate, prApyakAriNi yadIkSaNe matam / prApya vastu vitanoti tad, matiM naiva cakSuriti tattvanirNayaH // 66 // jo = tethI cakSumAM, prAthiiA = prApyakAripaNuM sidhdha karavAmAM, vad = je, vIratvapa matam = kArakatvahetu paNa taiyAyikovaDe manAyo che. tad = te, zamatte = jarA paNa zobhA pAmato nathI tat = te kAraNathI, va = netra, vastu prANa = vastune prApta karIne, ma = jJAna, naiva vitanoti = karAvatuM ja nathI. rUti tattvanayaH = A pramANe A carcAmAMthI tattvano nirNaya thAya che. A carcAno upasaMhAra karatAM TIkAkArazrI jaNAve che ke naiyAyikoe cakSune prApyakArI sidhdha karavA mATe je bAdhendriyatva hetu kahyo hato te jema vyabhicArI hato tethI sAdhya sAdhI zakato nathI. te ja rIte mAHi zabdathI teoe jaNAvelo A kArakatva hetu paNa vyabhicArI ja che. tethI sAdhya sAdhavAmAM alpa paNa zobhAspada nathI. tethI vastune pAmIne netra mati karAvatI ja nathI. dUra rahI chatI ja mati karAve che. mATe cakSu aprApyakArI ja che. Avo tattvano nirNaya che ema jANavuM. 66o Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA adicandrakalaneSu yetyadaH prAk prastapitamupaiti no ghaTAm / razmisaJcayavipaJcitaM hi tat te ca tatra nitarAM vyapAkRtAH // 67 // "vacandrananepu yA" - A carcAno jyArathI zlokamayarUpe prAraMbha thayo, te zlokomAMnA bIjA zlokanI A prathama paMkti che. rUti : prANi prasnepatam = ityAdi gAthAvaDe je A cakSunuM prApyakAripaNuM jaNAvAyuM che te vaTa no ti = ghaTanAne pAmatuM nathI, di = kAraNa ke tat = te prApyakAripaNuM, nizcaya = kiraNonA cakravaDe, vipazcatam = batAvAyuM che. 2 = ane tatra = te cakSumAM te = te kiraNo-razmio amArAvaDe nitarAM = atyaMta vyapAtA = khaMDita karAyAM che. "vidvAnaney " A zlokathI cakSanI prApyakArI ane aprApyakArInI carcA zarU thaI, tenA prAraMbhanA bIjA zlokanI A prathama paMkti che. A paMktio vaDe bIjA ane trIjA zlokamAM naiyAyiko vaDe cakSunI prApyakAritA jaNAvAI che. cakSumAMthI razmicakra nIkaLe che. te razmicakra prathama nikaTabhAgavartI adri sAthe saMyukta thAya che ane pachI dUra dUra rahelA caMdra sAthe saMyukta thAya che ane vacce thato kALa-vilaMba kamalanA patronA zIghabhedananI jema jaNAto nathI. ityAdi jaNAvIne cakSanI prApyakAritA je batAvAI che te ghaTatI nathI. kAraNa ke cakSumAMthI razmicakra jo nIkaLatAM hoya, to ja tamArI te vAta ghaTanAne pAme, razmicakravaDe ja tame prApyakAritA jaNAvI che. paraMtu cakSumAMthI razmicakra nIkaLatuM ja nathI. te khaMDana amArAvaDe zloka 4 thI 66 mAM atyaMta karAyuM ja che. tethI abAdhita A tattvanirNaya sidhdha thAya che ke cakSu aprApyakArI ja che. //67ll. zizna = vaLI - cakSuraprApya dhIkRd vyavadhimato'pi prakAzakaM yasmAt / antaHkaraNaM yadvad vyatireke syAt punA rasanA // 68 / / vakSa: = netra, aprApya = viSayanI sAthe sparza karyA vinA ja, ghIndra = jJAna karAvanArI che yakSAt = kAraNa ke, vyavadhatoDapi = vyavadhAna hovA chatAM paNa, chAza = te zeyavastune jaNAve che. antaHraghAM tharvad = mananI jema, punA = vaLI, vyatire = vyatirekavyAptimAM rasanA thAt = jIbhanuM dRSTAnta samajavuM. have TIkAkArazrI jaNAve che ke atyAra sudhI naiyAyike prathama dvitIya ane tRtIya zlokamAM batAveluM cakSunuM je prApyakAripaNuM te koI paNa rIte saMbhavatuM nathI ema ame Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSanI prApta-aprApyakAritAnI carcA 309 khaMDana mAtra karyuM. paraMtu have cakSu aprApyakArI ja che evA potAnA jainamatanuM yuktipUrvaka maMDana paNa ame karIe chIe. cakSuH, aprApyakArI, vyavadhAne'pi prakAzakatvAt, yad yad vyavadhAne'pi prakAzakaM, tattadaprApyakAri, yathA antaHkaraNaM, ityanvayavyAptiH / tathA yad yad aprApyakAri nAsti, tattadvyavadhAne'pi prakAzakaM nAsti yathA rasanA, iti vyatirekavyAptiH / tathA cedam, yathA manaH vyavadhAne'pi prakAzakaM, tadvaccakSurapi vyavadhAne prakAzakamityupanayaH / tasmAttathA vyavadhAne'pi prakAzakatvAt, cakSuH aprApyakAri eveti nigamanam / A ja anumAna 68 mA mUlazlokamAM jaNAvyuM che. cakSu kAcAdinuM vyavadhAna hovA chatAM paNa zeyane jaNAve che mATe mananI jema aprApyakArI che. je je indriyo vyavadhAnamAM paNa zeyane jaNAve che te te indriyo aprApyakArI che. jema ke mana, A anvaya vyApti ane anvaya daSTAnta che ane je je aprApyakArI nathI arthAt prApyakArI che. te te indriyo vyavadhAnamAM vastunI prakAzaka nathI. jema ke, jIbha, kAgaLamAM lapeTAyela cokaleTa jIbha upa mukavAmAM Ave to jIbha ane cokaleTa vacce kAgaLanuM vyavadhAna hovAthI jIbha rasanI prakAzaka banatI nathI A vyatireka vyApti ane vyatirekadaSTAna jANavuM. A cakSu tevI che. jema mana vyavadhAnamAM paNa prakAzaka che. tenI jema cakSu paNa vyavadhAnamAM prakAzaka che. A upanaya che. tethI temaja che arthAt vyavadhAnamAM paNa prakAzaka hovAthI cakSu aprApyakArI ja che A nigamana che. A pramANe cakSunu aprApyakAritva sAdhya sAdhavA mATenuM amAruM (jainonuM) A anumAna jANavuM. 68 atha dumAdivyavadhAnabhAjaH prakAzakatvaM dadRze na dRSTau / tato'pyayaM heturasiddhatAyAM dhaureyabhAvaM bibharAmbabhUva // 69 // matha = have, sumavivyavadhAnamAM: = vRkSAdinA vyavadhAnavALA padArthonuM, prakAzavaM = prakAzakapaNuM, kU = dRSTimAM, na kaze = dekhAyuM nathI, tatafpa = te kAraNathI paNa, mayaM detuH = A tamAro jainono hetu, siddhatAtha = asidhdhatAmAM, ghare mAd = agresaratAne, vimarIsvamUtra = dhAraNa kare ja che. cakSu aprApyakAri ja che. ema samajAvanArUM jainAcAryazrIe 68mA zlokamAM je anumAna raju karyuM che. tene khoTu pADavA mATe prativAdI tarIke niyAyika have kadAca A pramANe kaheze ke he jainAcArya ! tamAro hetu svarUpAsidhdha hetvAbhAsa che. kAraNa ke vRkSa, pattharanI dIvAla, ke manuSyAdinA vyavadhAnavALA evA padArtho cakSuthI dekhAtA nathI. je je padArtho vRkSanI pAchaLa hoya, pattharanI dIvAla pAchaLa hoya, athavA manuSyonAM ToLAMnI Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 1 ) dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA pAchaLa hoya to te pAchaLanA padArtho dekhAtA nathI. mATe A hetu pakSamAM ghaTato nathI. tethI svarUpAsidhdha hetvAbhAsa thAya che. je hetu pakSamAM na varte te sAdhyane kyAMthI sAdhI Ape? mATe te svarUpAsidhdha kahevAya che. jema ke "zabdaH :, cAkSuSatvA, rUpavat, ahIM jema cAkSuSatvahetu zabdamAM nathI tethI svarUpAsidhdha kahevAya che. tema "vyavasthAne pravartam" A tamAro jainono hetu paNa cakSu nAmanA pakSamAM nathI. drumAdithI vyavahitane cakSu jaNAvatI nathI mATe, A rIte he jainAcArya ! tamAro hetu asidhdhatAmAM ghaNo ja agresara che. chellA etanna yuktaM zatakoTikAcasvacchodakasphaTikabhittimukhyaiH / padArthapuJje vyavadhAnabhAji, saMjAyate kiM nayanAd na saMvit ? // 70 // pata = naiyAyikanI A vAta, 7 yu = yogya nathI, kAraNa ke zatakoTi = maNi, zala = kAca svaccho = svaccha pANI, ane dikSatti = sphaTikaratnanI banelI bhinno, muzai: = ityAdi che mukhya jemAM evA vyavadhAnovaDe, vyavathAnamAna = vyavadhAnane bhajanArA evA, pArthapu = padArthonA samUhane viSe, nayanAn = cakSudvArA hiM saMvid nAyate = zuM jJAna utpanna thatuM nathI? arthAt thAya ja che. jainAcAryazrI jaNAve che ke naiyAyikanI A vAta sAcI nathI. maNi-kAca svaccha pANI. ane sphaTikaratnanI dIvAla ityAdi che mukhya jemAM evA vyavadhAyako vaDe vyavahita hovA chatAM padArthapeja cakSuthI zuM dekhAto nathI ? arthAtu dekhAya ja che. mATe vyavathApi prAzae A hetu amAro cakSu nAmanA pakSamAM che ja. mATe svarUpAsidhdha hetvAbhAsa thato nathI. ahIM eka zaMkA thAya ke cakSu dramAdivyavadhAnamAM prakAzaka nathI tethI zuM prApyakAri mAnavI ? ke maNyAdinA vyavadhAnamAM prakAzaka che mATe aprApyakAri mAnavI? cakSu nAmanA pakSamAM vyavadhAna hote chate prakAzakatA ane aprakAzakatA bakSe che to zuM mAnavuM? teno uttara e che ke parvata nAmanA pakSamAM sarvatra dhUmahetu hoto nathI. paraMtu jyAM dhUma dekhAya che tyAM vati che ke nahIM ? evI zaMkA thaye chate dhUmahetu hovAthI te bhAgamAM vahninI sidhdhi kare che. zeSabhAgamAM dhUma ja nathI tethI vahninI zaMkA ja nathI. evI ja rIte je vyavadhAnavALAmAM prakAzakatva guNa che. tyAM cakSumAM aprApyakAritva niyama che. ane drumAdi vyavadhAnavALAmAM prakAzakavahetu ja jo nathI to sAdhyanI carcA rahetI ja nathI. tethI jema dhUma pakSamAM ekadezavRtti hovA chatAM sAdhyanI sAthe avinAbhAvI hovAthI asidhdha kahevAto nathI. e ja rIte A prakAzakatvahetu paNa cakSumAM bhaNyAdivALA bhAgamAM prakAzaka hovA Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSunI prApya-aprApyakAritAnI carcA chatAM, zeSabhAgamAM prakAzaka na hovA chatAM sAdhyanI sAthe avinAbhAvi saMbaMdhavALo hovAthI svarUpAsidhdha hetvAbhAsa thato nathI. tathA vaLI jo ke ahIM to prakAzakatvahetu cakSumAM che paraMtu kadAca hetu pakSamAM na paNa hoya chatAM sAdhyanI sAthe avinAbhAva hoya to niyamA sAdhya sidhdhi thAya ja che. jemake khrastane, ravivAro viSyati, adya zanivAtvAt, AvA prakAranA pUrvacara uttaracara hetuomAM pakSavRtti hotI nathI, chatAM sAdhyasidhdhi kare ja che. tethI pakSavRtti, sapakSavRtti, vipakSavyAvRtti, asatpratipakSa ane abAdhitaviSayatva ityAdi pAMca aMgo sahetunu lakSaNa naiyAyiko je jaNAve che te paNa ucita nathI. mAtra sAdhyanI sAthe avinAbhAvitva, ( anyathAvRtti) e eka ja lakSaNa satya che. pakSamAM hetunI vRtti ja hovI joIe evo koI niyama nathI. 570 dambholiprabhRti prabhidya bhidurAzced rociSazcakSuSaH, saMsargopagatA: padArthapaTalIM pazyanti tatra sthitAm / evaM tarhi samucchalanmalabharaM bhittvA jalaM tatkSaNAt, tenA'pyantaritasthitInanimiSAnAlokayeyurna kim ? // 71 // = = cer = have jo ema kahevAmAM Ave ke, midurA: = vastune medavAnA svabhAvavALAM, cakSuSa: rottiSa: = cakSunAM kiraNo, motiprakRti = vajra-maNI-kAca-svaccha pANI-sphaTika vigere padArthone, pramadya = bhedIne, saMsa vAtAH = saMsarga pAmyA chatAM, taMtra sthitAM tyAM rahelA, pavArthapaTIM = padArthanA samUhane, patti = dekhe che. vaM hi~ = ema jo hoya to, samucchananmattamAM = uchaLato che kacarAno samUha jemAM evA, nataM pANIne, bhittvA bhedIne, tenApi te kacarAvALA pANIthI paNa, antaritasthitIn = antarita che sthiti jeonI evA, nimiSam = mAchalAone, tatsyAt kema jotAM nathI ? = te ja kSaNe, ina AlokayeyuH = 311 = = jainonA anumAnane toDavA taiyAyika punaH yukti lagAve che ke cakSumAMthI je kiraNo nIkaLe che te vastune bhedavAnA svabhAvavALAM hoya che. tethI daMbholi (vaja-maNi-kAca) Adi vastuone bhedIne jyAM zeyapadArtha paTalI che. tyAM jaIne saMsarga pAme che. ane tyAre ja padArthano bodha karAve che. mATe kiraNo kAcane bhedIne, pANIne bhedIne jJeya pAse jatAM hovAthI cakSu prApyakArI ja che. jainAcAryazrI jaNAve che ke cakSumAMthI kiraNo nIkaLatAM hoya ane kAca-pANI-vajamaNi-sphaTika Adine bhedavAnA svabhAvavALAM hoya to svaccha pANInI jema uchaLatA Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA kacarAnA bhAravALA malIna pANIne paNa bhedIne cakSunAM kiraNo pANInI aMdara javAM joIe ja. ane tevA malIna pANIthI DhaMkAyelA mAchalAone paNa teo jonArAM banavAM joIe. te kema jotAM nathI ? / / 71 / 31 2 tena = = vidhyAtAstena te ced vimalajalabharAt kiM bhajante na zAntim, kiJcAmbhaH kAcakUpodaravivaragataM niSpatet tat tadAnIm / doSazced naiSa tUrNaM yadayamudayate nUtanavyUharUpaH, sarpeyustarhi naitAH kathamapi svayo locanasyApi tasmin // 72 // te malIna pANIvaDe, vruk jo, te = cakSunAM te kiraNo, vidhyAtA: bujhAI jAya che. ema mAnazo to, vimalanattamarAt = nirmaLa pANInA samUhathI te kiraNo, kiM zAnti na bhajante zAntine kema pAmatAM nathI. arthAt kema bujhAtAM nathI ? jji = tathA vaLI jAvapovana kAcanI zIzInA, vivazata madhyamAM raheluM evuM tat te pANI, tAnta niSvataMt te ja vakhate paDI javuM joIe. nIkaLI javuM joIe. ver = have jo ema kaho ke naiSaH roSa amane A doSa Avato nathI. car kAraNa ke, nUtanavyUhAH = navI racanA svarUpa evo, Jayam = A kUpodara (zIzI) sUrkha udayate geel geel beu uui 19. afg = di, citarrenfa yai: za: = A kiraNo paNa, tasmin thapi = te zIzImAM keme karI, na sarveyuH = jaI zakaze nahIM. = ambhaH = = - = netranAM = = = he naiyAyika ! have jo tame evo bacAva karazo ke malIna kacarAvALA te pANIvaDe cakSunAM kiraNo pANImAM praveza karatAM ja bujhAI jAya che. tethI malIna jalagata matsya dRSTigocara thatAM nathI, to ame jaino tamane naiyAyikone puchIe chIe ke svaccha jaLamAM praveza karatI vakhate cakSunAM te kiraNo pANIvaDe kema bujhAI jatAM nathI ? = pANI sadA agninuM nAzaka che. jema malInajala kiraNone bujhAvI nAkhe che. tema svacchajala paNa jala hovAthI kiraNone bujhavanAra banavuM ja joIe. tethI jo svacchajalamAM matsyo dekhAya to malInajalamAM paNa dekhAvAM ja joIe, ane jo malInajalamAM na dekhAya to svaccha jalamAM paNa na ja dekhAvAM joIe, banne jagyAe pANIno dharma samAna ja che. mATe he naiyAyika tamArI vAta ucita nathI. tathA vaLI cakSumAMthI nIkaLatA kiraNo padArthanA bhedaka che ema tame mAno cho to kAcanI zIzImAM bharelA pANInuM cAkSuSa pratyakSa thatAM cakSukiraNothI zIzI bhedAtAM zIzImAMnuM pANI bahAra AvI javuM joIe. have kadAca naiyAyika jo ema kahe ke tamAro Apelo zIzImAMthI pANI nIkaLI javAno A doSa amane Avato nathI. kAraNa ke netrarazmi kAcanI zIzIne bhedavAnA Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSunI prApya-aprApyakAritAnI carcA svabhAvavALAM che. paraMtu jevI te kAcanI zIzI netrarazmivaDe bhedAya che. tevI turata ja jaldI jaldI navIna tevA ja AkAranI racanAvALI A kUpodara (zIzI) tyAM banI ja jAya che. tethI aMdaranuM pANI jarA paNa bahAra nIkaLatuM nathI. jainAcAryazrI kahe che ke jo kharekhara ema banatuM hoya to netrarazmivaDe zIzI bhedAI paraMtu pANI paNa aMdarathI bahAra na AvI zake teTalA ja kALamAM jo tyAM navI zIzI banI hoya to te navI zIzI (akhaMDa) banI hovAthI temAM netrarazmi koI paNa rIte pravezI zakaze nahIM. pANI na nIkaLI zake ane kiraNo pravezI zake AvuM banI zake nahIM. II725 = bhavati parigamazced vegavattvAdamISAM, katipayakalayAstu kSIrapAtastadAnIm / na ca bhavati kadAcid budbudasyApi tasmAt, prapatanamiti yuktastasya nAzaH kimAzu ? // 73 // ced = jo, amISAM vevattvAr = A netrarazmi atizaya vegavALAM hovAthI, rAma: = zIzImAM praveza, matti = thAya che. to, tavAnIM = te ja vakhate, RtipayajJayA kaMIka alpa mAtrAe paNa, kSIrapAta: astu pANIno nirgama ho. tasmAt zIzImAMthI vASir kyAreya paNa, vuddavuvasthApi bindu mAtranuM paNa, pravatanam paDavuM, na mati thatuM ja nathI. ti = A kAraNathI Azu nAzaH kiM yuktaH te zIzIno nAza kema yogya manAya ? = jaldI jaldI, tasya = = - = 31 3 = kalazakulizaprAkArAditriviSTapakandarA, kuharakalitaM vizvaM vastu pratikSaNabhaGguram / have jo naiyAyika ema kahe ke netranAM A kiraNo atizaya vegavALAM hovAthI junI zIzIne bhedIne navI zIzI banatAM pahelAM jaldI jaldI zIzInI aMdara ghusI jAya che. to junI zIzI jyAre phuTI ane navI na banI te kALe vaccenA samayamAM jo kiraNonA pravezano avakAza che to kaMIka alpamAtrAe to kSIrapAta thavo ja joIe. bahAra rahelA kiraNo jo aMdara pravezI zake che. to aMdara raheluM pANI bahAra kema na Ave ? = paraMtu te zIzImAMthI eka bindu mAtra paNa pANInuM bahAra prapatana thatuM ja nathI. tethI jaldI jaldI zIzIno nAza thAya che. (ane navI zIzI banI jAya che) A vAta koIpaNa rIte ucita nathI ja. II7gA kiJca tathA vaLI te Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 14 dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA jvalanakalikAvat kintvasmin nirantaratAbhramaH, prabhavati vadannitthaM zAkyaH kathaM pratihanyate ? // 74 / / varnaza = ghaTa, yunniza = vaja, prariddhi, killo vigere, viBC = traNa jagatanI, drI = guphA rUpI, dara = kuvAmAM, vanita = rahelI, jIva vastu = samasta vastuo, vartanakkatrivat = dIvAnI jyotanI jema, pratikSAmAm = pratyeka kSaNe kSaNa vinAzI ja che. hindu = paraMtu, min = A ghaTAdimAM, nirantaratabhrama: = nirataratAno, = nityatAno bhrama mAtra ja, pramavati = thAya che. rUlya vana = AvuM bolato evo A zIvaca: = baudhdha, (zIzIne kSaNe kSaNe vinAzI mAnatA evA taiyAyikavaDe), thaM pratidIne = kema jItI zakAze ? arthAt baudhdhanA matamAM ja bhaLI jaze. darzanazAstromAM, niyAyika ane vaizeSika mukhyatve sarve vastuone nitya mAne che. ane baudhdha sarve vastuone pratikSaNe vinAzI mAne che. banne darzanakAro paraspara virodhI che. koI paNa ekadarzanakAra bIjAdarzanakArano sadA parAbhava (khaMDana) ja kare che. paraMtu 72/73 A zlokamAM kahyuM tema cakSunA kiraNothI jo zIzI pratisamaye bhedAtI hoya ane pANI na nIkaLI jAya eTale navI navI ja banI jatI hoya, to A pramANe kahenAra A naiyAyika paNa sarva vastune kSaNabhaMgura ja mAnanArA thayA. - have baudhdha je mAne che te ja jo naiyAyika mAnI le. to taiyAyika vaDe baudhdhano parAbhava zakya kema bane ? ghaTa-vaja ane prAkArAdi traNe jagatanI guphArUpI kuvAmAM rahelI samasta vastune dIpakanI jyotanI jema pratikSaNe kSaNabhaMgura mAtra che. emAM nirataratA je dekhAya che. "A e ja che. A e ja che" te bhramamAtra ja che. AvuM mAnato A baudhdha.(naiyAyika paNa evuM ja mAnanAro thayo eTale have) A taiyAyikavaDe parAbhava kema karAze. naiyAyike carcA karatAM karatAM potAno pakSa choDI pakSAtara svIkAra karyAno paNa A taiyAyikane doSa Avaze. I74o tasthau sthemA tadasmin vyavadhimadamunA prekSyate yena sarvaM, tat siddhA netrabuddhirvyavadhiparigatasyApi bhAvasya samyak / kuDyAvaSTabdhabuddhirbhavati kimu na ced nedRzI yogyatA'sya, prAptasyApi prakAze prabhavati na kathaM locanAd gandhabuddhiH // 75 // tamina sthamAM taltha = tethI A zIzImAM sthiratA = nityatA sidhdha thaI. cena Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSanI prApta-aprApyakAritAnI carcA 3 15 3nA vyarvAdhamar sarva prekSyanta = je A cakSuvaDe vyavadhAnavALA paNa sarva padArtho joI zakAya che. tat = tethI, avadhi tathApi mAvI = vyavadhAnavALA evA paNa padArthanuM, sIdda netravuddhiH siddha = sArI rIte netra dvArA thanAruM cAkSuSajJAna sidhdha thayuM. ved = have jo ema puchavAmAM Ave ke phlAvarNavyavRddhi: bhIMtanA vyavadhAnavALAmAM cAkSuSajJAna, mi 3 = = kema thatuM nathI? to, artha = cakSanI, rRdraza yotA = AvI yogyatA nathI. jo ema na mAnIe to prApta sthApi pravAze = prApyakArI mAnavAmAM paNa, noranAd anya buddhi sAthe ja pramavati = cakSuthI gadhabudhdhi kema thatI nathI ? uparanI vizALa carcAthI junI zIzI phuTe che ane navI zIzI banI jAya che A vAta ucita nathI mATe te A kAcanI zIzImAM nityatA sthira thaI. (sidhdha thaI). tathA A cakSuvaDe (kAcAdinA) vyavadhAnavALA sarve padArtho joI zakAya che. tethI vyavadhAnavAlA padArthonuM paNa saMyoga vinA sArI rIte cAkSuSa pratyakSa thAya che. ema sidhdha thayuM. have jo naiyAyika ema puche ke cakSu aprApyakAri hoya, ane vastu pAse gayA vinA ja vyavahita padArthone jANatI hoya to bhIMtAdithI vyavahita padArthone kema jANatI nathI? to teno ame jaino uttara ApIe chIe ke "cakSunI tevA prakAranI yogyatA" ja kAraNa che. kAcAdithI vyavahita padArthane jANe, paraMtu bhIMtAdithI vyavahita padArthane cakSu na jANe. kAraNa ke temAM tevI ja yogyatA che. jo yogyatAne nahI mAno to prApyakArI mAnavAmAM paNa cakSu AmrAdinI sAthe jyAre saMyukta thaI tyAre te AgrAdinA rUpane jema jANe che tema te cakSuthI gadhanuM jJAna kema thatuM nathI ? eTale gadhane na jANavAmAM paNa chevaTe "yogyatA" ja zaraNa che. tema ahIM paNa yogyatA ja kAraNa che. II7pA kiM vA na pratibhAsate zazadhare karmA'pi tadrUpavad, dUrAcced vilasat tadasya hRdaye lakSyet kiM lAJchanam ? / tasmAccakSuSi yogyataiva zaraNaM sAkSI ca naH pratyaya, stat tarkapraguNa ! pratIhi nayaneSvaprApya dhIkartRtAm // 76 / / vI = athavA (jo yogyatA na mAno to) pAthare = caMdramAM, tanUpavat = tenuM rUpa jema dekhAya che. tema, pi = caMdranI gatikriyA paNa, vila pratimA = kema dekhAtI nathI ? cek = jo, tUrAn = caMdra dUra hovAthI gati dekhAtI nathI, evo uttara, madhya hRthe vitnasat = A naiyAyikanA haiyAmAM uThe, tad = to, nIcchane liMka nasyate = dUra Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA hovA chatAM lAMchana kema dekhAya che ? taspati vaSi = tethI cakSumAM, "yatA purva zaraVi'' = yogyatA mAnavI e ja zaraNa che ane vaLI, A bAbatamAM H ApaNo, pratyayaH = anubhava sAkSI = e ja sAcI sAkSI che. tat = tethI, tay = tarkazAstromAM nipuNa evA he naiyAyika! nayaneSu = cakSumAM, aprApya thavastRtAr viSayane sparyA vinA jJAna karAvavA paNuM, pratAdi = tuM svIkAra. he taiyAyika ! cakSumAM "yogyatA" jo na mAno to cakSuvaDe caMdranuM rUpa jema dekhAya che tema caMdranI gati kema dekhAtI nathI? jo tame evo bacAva karo ke caMdra ghaNo ja dUra che. mATe dUra hovAthI caMdranI gati dekhAtI nathI to teno DAgha (lAMchana) dUra hovA chatAM paNa kema dekhAya che? tethI mAno ke na mAno, paraMtu te cakSumAM "yogyatA" e ja sAcu zaraNa che. A carcAmAM ApaNo potAno anubhava e ja sAkSI che. tethI te tarkanipuNa naiyAyika ! have tuM cakSumAM vastune aprApta rahIne ja jJAnanuM kartutva che tema tuM svIkAra. 76ll cakSunI aprApyakAritAnI carcA samApta. bauddhAH punaridamAhuH, zrotraM na prApya buddhimAdhatte / digdezavyapadezAn karoti zabde yato dRgvat // 77 // tathAhi vIddhAH punaH rUma = baudhdho vaLI A pramANe kahe che ke, zrotra prApta ddhi matte = zrotrendriya viSayane prApta karIne budhdhi karAvatI nathI. to = kAraNa ke, tRvat = netranI jema zrotra paNa, zabda = zabda sAMbhaLavAnI bAbatamAM, zivyapazAn = dUra dUranI dizA ane sthAnanA vyavahArane, kSati = kare ja che. tathA i= te A pramANe. naiyAyikonI vAta purI thaI. have baudhdho vaLI A pramANe kahe che ke he jeno ! jema cakSu dUra dUra rahelA padArthone aprApta rahIne ja jJAna karAve che. te ja rIte zrotra paNa dUra dUra bolAtA zabdone prApta karyA vinA ja spardhA vinA ja saMbhaLAve che. mATe cakSunI jema aprApyakArI ja che. te A pramANe - prAcyAmatra vijRmbhate jalamucAmatyUjitaM garjitaM / pronmIlatyalameSa cAtakaravo'kSAmaH kSaNaM dakSiNaH / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrotranI prApya-aprApyakAritAnI carcA = kekAH kekikuTumbakasya vilasantyetAH kalAH kAnane / digdezavyapadezavAniti na kiM zabde'sti saMpratyayaH ? // 78 // Jatra = A bAju, prAdhyAm = pUrva dizAmAM, nanamunnAm = vAdaLAMonA, satyUnitaM garjArava, viSNummate saMbhaLAya che. tathA, akSAma = atizaya moTA, nitaM manda, manda, avyakta, madhura, rakSiA: = dakSiNa dizA saMbaMdhI evo, haSa cAtarava: A cAtakapakSIno avAja, kSaLa promIti = kSaNavAra saMbhaLAya che. tathA, Anane A jaMgalamAM, vheduinvaya moranA parivAranI, tA: tA: kalApUrvakanI, jeA: vijJapti = A kekAvANI saMbhaLAya che. tethI, zabde = zabdanI bAbatamAM, digdezavyapadezavAn dUra dUra dizA ane sthAnanA vyavahAravALo evo, saMpratyayaH bodha, asti = thAya che. kRti ji 7 = A pramANe kema nathI mAnatA ? = = = = 317 = A bAju pUrvadizAmAM vAdaLAMono atizaya moTo garjArava saMbhaLAya che. A bAju manda manda madhura avyakta dakSiNa dizA tarapha cAtaka pakSIno A avAja kSaNabhara saMbhaLAya che. tathA vaLI A bAju jaMgalamAM moranA parivAronI kekA nAmanI A vANI kalA pUrvaka saMbhaLAya che. tethI he jaina ! zabdamAM paNa (zrotra ane zabdano saMbaMdha thayA vinA ja) dUra dUranI dizAnA ane kSetranA vyavahArono bodha zuM thato nathI ? arthAt thAya ja che. mATe zrotra paNa aprApyakArI ja che. 78 // - prApyakAri yadi tu zravaNaM syAt, tarhi tatra na kathaJcana saiSaH / prastutaH samudiyAt vyapadezaH zarkarAspRzi yathA rasanAyAm // 79 // yavi tu = vaLI jo, zravanuM prApyApti svAt = zrotrendriya prApyakAri hota tardi to, tatra te zrotramAM, maiSa: prastutaH vyapaveza: vyavahAra, jyazcana koIpaNa rIte, na samudriyAt zarkarAspRzi sAkarano sparza karanArI, = te A prastuta dUra dUra digdazano ghaTI zake nahIM, yA = jihvA indriyamAM. jema, rasanAyAm = baudhdha jaNAve che ke he jaina ! jo zrotrendriya prApyakArI hota to jema sAkarano sparza karIne ja jANavA vALI evI rasanAmAM dUra dUra digdazano vyavahAra thaI zakato nathI. tevI ja rIte zrotrendriya dvArA paNa dUra dUra deza ane dizAnA zabdonuM zravaNa je thAya che sAkSAt anubhavAya che. te keme karI ghaTI zake nahIM. mATe zrotra paNa cakSunI jema aprApyakArI ja che. (baudhdhadarzanakAro zrotra ane cakSu A be indriyone aprApyakArI mAne che. ane zeSa indriyone prApyakArI mAne che.) I79 = = Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 dvitIyapariccheda-sUtra-pa vezyA'nurAgapratimaM tadetat, suspaSTadRSTavyabhicAradoSAt / ghrANaM yadetad vyapadezabhAjaM, prAptaprakAzaM kurute manISAm // 80 // tavetat = te A baudhdhanuM kathana, muspaSTa vyabhicAradoSa dekhAyelo hovAthI, vezyAnurAga che. yaMt = kAraNa ke prAptaprAzaM = viSayane prApta etad ghrANaM atizaya spaSTa, dRSTamiSAoSAt vezyAnA anurAga, pratimaM = H sarakhuM karIne ja jJAna karAvanAra tarIke mAnelI, = A ghrANendriya, manISAM = budhdhizALIone, vyapavemAnaM = dUra dUra dizA ane sthAnanA vyavahArane bhajanArUM jJAna, sne kare ja che. tathA tra = te A pramANe - = = = = jainAcAryazrI baudhdhane uttara ApatAM jaNAve che ke he baudhdha ! tamArUM A kathana ghrANendriyanI sAthe atizaya spaSTa vyabhicAra doSavALuM dekhAtuM hovAthI vezyAnA prema jevuM che. kAraNa ke tame A hetuthI zrotrane cakSunI jema aprApyakArI sidhdha karavA jaNAvo cho. zrotraM, aprApyAti, dUradUrati vezapavezamAvattpAt, cakSurvat paraMtu tamAro A hetu je sAdhyane sAdhavA mukAyo che. te ja hetu te ja sAdhyanA abhAvamAM arthAt prApyakArI evI ghrANamAM saMbhave ja che. je have pachInA zlokamAM ame batAvIe chIe. tame prANane prApyakArI mAno ja cho. chatAM temAM dUradUradigdazano vyavahAra saMbhave ja che. mATe hetu sAdhyAbhAvavartI thavAthI vyabhicArI ja thayo. vezyAnuM citta pratiniyata purUSanA bhogakALe paNa anya purUSomAM aniyatapaNe bhaTakatuM ja hoya che. tema A hetu paNa sAdhya bahAra bhaTake ja che. tethI vyabhicArI che. 1805 ratnAkarAvatArikA mandaM mandamudetyayaM parimalaH prAg mAdhavImaNDapAd bhUyaH saurabhamudvamantyupavane phullAH sphuTaM mallikAH / gandho bandhura eSa dakSiNadizaH zrIcandanAt prAptavA, nityevaM nanu vidyate tanubhRtAM ghrANAt tathA pratyayaH // 81 // prAk mAdhavIma'pAr = pUrvadizAmAM mAdhavInA maMDapamAMthI, ayaM mittaH = A sugaMdha, manvaM manvaM uddheti = manda manda Ave che. tathA pavane bagIcAmAM, machil: l: mallikA saMbaMdhI phulo, bhUya: sauramam = atizaya sugaMdhane, manta = Ape che tathA rakSiviza: zrIvanAt = dakSiNa dizAmAM zrIcaMdanamAMthI, vadhuraH Sa: gandha: = - manohara evI A gaMdha, prAptavAn = Ave che. nRtyevaM = AvA prakArano, prAt = ghrANendriyathI, tathA pratyayaH tevA prakArano dUradigdazavyavahAra nanu = kharekhara tanubhRtAM - prANIone vidyate he baudhdha ! thAya ja che. = = = = = Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrotranI prApta-aprApyakAritAnI carcA 319 zrotranI jema prApyakArI evI paNa dhrANendriyamAM Avo dUra digdazavyavahAra thAya ja che A vAta jainAcAryazrI baudhdhane jaNAve che. (1) jANe pUrvadizAmAM rahelA mAdhavInA maMDapamAMthI manda manda sugaMdha Ave che. (2) jANe mallikAnA phulomAMthI atizaya sugaMdha Ave che. (3) jANe dakSiNa dizAmAM zrIcaMdanamAMthI atizaya manohara sugaMdha Ave che. Avo anubhava prANIono dhrANendriyathI paNa thAya ja che. mATe zrotranI jema dhrANamAM paNa dUra dUra digdazavyavahAra che ja. I81 asti tvagindriyeNApi, vyabhicAravinizcayaH / zemuSImAdadhAnena, digdezavyapadezinIm / / 82 / / vizavyapazina = dUra dUranA digdazanA vyapadezavALI evI, zekuSa = budhdhine, mAdhAna = dhAraNa karavA vALI evI, vandiApi = sparzanendriyanI sAthe paNa, vyafmacAravinizcaya: = vyabhicAradoSano vizeSa nizcaya, gati = che ja. tathA vaLI he baudhdha, tamAro A hetu sparzanendriyanI sAthe paNa vyabhicArI bane che. tame ghANa-2sanA ane sparzana - A traNa indriyone prApyakArI mAno cho. ane zrotrane aprApyakArI mAno cho. te aprApyakAritA sAdhavA mATe mukelo A dUradigdazavyapadezAtmaka hetu sparzanendriyamAM paNa jAya che. (je hamaNAM pachInA zlokamAM batAvAya che). I8ro. tathAdi = te A pramANe - seyaM samIralaharI haricandanendusaMvAdinI vanabhuvaH prasabhaM pravRttA / sphItasphuratpulakapallavitAGgayaSTiM mAmAtanoti taruNIkarapallavazca // 83 / / vindra = viziSTacaMdana, tathA rUd = caMdramAnI zItaLatAnI sAthe, saMvAdrinI = hariphAI kare evI, tathA vanamuva: = bagIcAnI bhUmimAMthI, praH = atizaya, pravRttA = AvelI evI, sI phartha = te A, pavananaMda = pavananI laharI, = ane tIvarapaTsava = tarUNa strIno karapallava, mAm = mane, tapurat = atizaya skurAyamAna evA, putra = romAMco vaDe, pavita = bhIMjAyelA ma$i = zarIravALo, mAtanoti = kare che. vaLI he baudhdha ! sparzanendriyanI sAthe paNa A hetu A rIte vyabhicArI bane che. viziSTacaMdana ane caMdranI sAthe spardhA karI zake tevI zItaLatAvALo dUra dUranA bagIcAmAMthI Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-pa ratnAkarAvatArikA Avato A pavana ane tarUNIno karapallava mane viziSTa romAMcita kare che. ahIM dUrathI AvatA pavanano sparza jaNAya ja che.mATe sparzanendriyamAM paNa dUradigdazavyapadeza jaNAya ja che. A rIte tamAro hetu ghrANendriya tathA sparzanendriyamAM (prApyakArImAM) ghaTato hovAthI hetvAbhAsa mAtra ja che. sanhetu nathI. II83 // have ahIM baudhdha kadAca Avo bacAva kare ke - 320 athAnumAnAdadhigamya teSAM hetUMstatastadvyapadezinI dhIH / na ghrANataH sparzanatazca tAdRk pratyakSarUpA prathate manISA // 84 // atha = - have kadAca ema kahevAmAM Ave ke, anumAnAr = anumAnathI, temAM hetUna jANIne, ta = tyArabAda tenAthI, = te gandha ane sparzanA hetuone, adhigamya tadvyapadezinI dhIH te digdazanA vyavahAravALI budhdhi thAya che. paraMtu, ghULata: sparzanatazca = ghrANa ane sparzana indriyathI, tArR pratyakSastA manISA tevA prakAranI pratyakSa svarUpa budhdhi, na thatI nathI. = - = jainAcAryazrIe baudhdhanA anumAnamAM raju karAyelA hetune ghrANa ane sparzananI sAthe vyabhicArI hetvAbhAsa banAye chate bacAva karavA mATe baudhdha A pramANe kadAca have kahe ke - he jaina ! ghrANa ane sparzana prApyakArI ja che. tenA viSayabhUta gandha ane sparzanAM pudgalo ghrANa ane sparzananI sAthe joDAya ja che. te banneno sazikarSa thayA pachI ja gandha ane sparzanathI pratyakSajJAna karyA pachI, ahIM AvI gandha Ave che mATe mAdhavI maMDapa hovo joIe, ityAdi prakAre te gandha ane sparzanA baLathI anumAnavaDe te gandha ane sparzanAM kAraNone (mAdhavImaMDapa-mallikAphulla-zrIcaMdana-ane zItaLapavana ityAdine) jANIne, tyArabAda te te digdazanA vyavahAravALI budhdhi utpanna kare che. mATe ghrANa ane sparzanamAM digdazanA vyavahAranuM jJAna anumAnathI thAya che. paNa tevA prakAranI pratyakSasvarUpa budhdhi thatI nathI. tethI amArA hetune vyabhicAra doSa he jaina ! Avato nathI. 584 // zrotre'pi sarvaM tadidaM samAnamAlokamAno'pi na manyase kim ? / dRSTavyalIkAmapi kAminIM yat saMmanyate kAmuka eva sAdhvIm // 85 // = - = zrotre'pi zrotrendriyamAM paNa, tati sarva samAnam te A saghaLuM samAna, AlokamAno'pi jovA chatAM paNa, ina manyase ? tuM kema mAnato nathI ? yat kharekhara e vAta cokkasa ja che ke dravyanILA pa = joyo che sAkSAt doSa jeNIno, = = Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrotranI prApya-aprApyakAritAnI carcA evI paNa, minIM sAdhvI ja, saMmate = potAnI strIne, Amu mAne che. = kAmAnya purUSa, sAdhvIk va he baudhdha ! ghrANa ane sparzanamAM jo tane A vAta barAbara samajAya che ke gandha ane sparzanuM ja mAtra jJAna pudgalonA sakirSathI thAya che mATe prApyakArI che ane pratyakSarUpa che. paraMtu digdazanA vyavahAranuM jJAna to gandha ane sparzane jANyA pachI tenA dvArA thatA anumAnathI thAya che. e pratyakSarUpa ja nathI. to te sarva A vAta zrotramAM paNa samAna ja che. kAraNa ke zrotra paNa zabdanuM jJAna mAtra ja kare che ane te vaktAnA bolAyelA zabdono zrotranI sAthe sajJikarSa thavAthI ja thAya che. tethI niyamA prApyakArI ja che. phakta zabdane jANyA pachI te zabda dvArA thatA anumAnathI ja digdazanA vyavahAranuM jJAna thAya che. ghrANa ane sparzanamAM digdazano vyavahAra jo anumAnathI ja thAya che. to zrotramAM paNa zabdanuM jJAna mAtra ja pratyakSathI thAya che ane te vakhate sajJikarSa che ja, mATe zrotra paNa prApyakArI ja che. phakta zrotra dvArA zabda jANyA pachI ja digdazanA vyavahAranuM jJAna to anumAna vaDe ja thAya che. 32 1 amane lAge che ke jema kAmAndha purUSa potAnI strIno vyabhicAradoSa sAkSAt dekhavA chatAM kAmAnyatAnA kAraNe potAnI strIne sAdhvI (arthAt satI strI arthAt zIyaLavaMtI strI) mAne che. tevI tArI dazA che. II85 - Azu smRtvA yathaiva pratibandhamAzu, zaGakhAdizabdo'yamiti pratItiH / prAcyAdidUrAdigate'pi zabde tathaiva yuktA pratipattireSA // 86 // yathA va = jema, prativae zrRtvA vyAptine yAda karIne, jaldI jaldI, ayaM zaGkhAdizabdaH = A zaMkhAdino zabda che. vRtti pratItiH = AvA prakAranI pratIti thAya che. tathaiva te ja rIte, prAcyAvidUrAlite'pa zaddhe = pUrva Adi dizAomAMthI, ane dUra-dUra Adi dezomAMthI AvelA zabdomAM, paSA pratipatti: yuol = A pratIti thAya che. = = - jainAcAryazrI haju A vAta vadhAre spaSTa kare che ke zrotrano viSaya to mAtra zabda jANavAno ja che. ane te bhASAvargaNAnAM pudgalono zrotranI sAthe saMyoga thavAthI ja jaNAya che. mATe zabdamAtrane jANavAmAM zrotra prApyakArI ja che. zabdanuM jJAna thayA pachI je kaMI adhikuM jJAna thAya che te zrotra saMbaMdhI che ja nahIM. pratyakSajJAna ja nathI. paNa anumAnavaDe te jJAna thAya che. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 2 2 dvitIyapariccheda-sUtra-5 ratnAkarAvatArikA jema dUra dUra vagaDAtA zaMkhanA avAjane sAMbhaLIne, "A zabda che" ATaluM ja jJAna thayuM te ja pratyakSajJAna che. sagnikarSajanya che ane tethI zrotra prApyakArI ja che. paraMtu zabda sAMbhaLyA pachI, zrotra dvArA zabdanuM nirNayAtmaka pratyakSajJAna karyA pachI, pUrve anubhavelA jJAnane anusAra pratibaMdhanuM (vyAtijJAnanuM) smaraNa thavAthI anumAna thAya che. ane te anumAna dvArA zaMkhAdino A zabda che evo nirNaya thAya che. jema ke "mAM zabdaH patra" Avo prApyakArIpaNe sazikarSa dvArA pratyakSanirNaya karIne tyArabAda AvA prakAranuM anumAna thAya che. yaM zabdaH, zacaiva, tathAviSamadhuratA gumavat, pUrvazratazahRdivan ! zabdanA nirNaya pachI anumAna vaDe A zabda zaMkhano che e jema jaNAya che. te ja rIte sakirSavaDe zabdanuM jJAna karyA pachI ja anumAna vaDe ja meghanA zabdano, cAtakanA zabdano ane moranI kekAno nirNaya thAya che. mATe he baudhdha ! A pratyakSajJAna ja nathI. paraMtu anumAna ja che. 86ll digdezAnAM zrutiviSayatA kiJca no yuktiyuktA, yuktatve vA bhavati na kathaM dhvAnarUtpatvameSAm ? / tasmAd bhinnapramitiviSayAste viziSanti zabda, siddhe caivaM bhavatu sutarAM sAdhane sA'pyasiddhiH // 87 // vika = vaLI, vinTezana = dizA ane dezanA vyavahAronuM jJAna, kRtiviSaya = zrotrendriyaviSayaka che. ema mAnavuM. te yuyuar = = yuktiyukta nathI. vA = athavA, yutve = te digdazanA vyavahArane zrotraviSayane ucita mAnazo to, upAm = e digdazanA vyavahAro, nirUtve chaM = = zabda svarUpa kema nahI bane ? tamAt = tethI te = digdazanA vyavahAro, minnapramitiviSaya = judA jJAnano (anumAna jJAnano) viSaya che. zabda viziSa7 = mAtra zabdane viziSTa kare che. grevaM siddha = A pramANe sidhdha thaye chate, sAtha = hetumAM, sAdhyasiddhi = te asidhdhidoSa, sutarAM mavatu = sArI rIte saMbhave ja che. tathA vaLI he baudhdha ! jema ghANathI mAtra gadha ja jaNAya, mAdhavI maMDapAdi anumAnathI jaNAya, tathA sparzanathI mAtra sparza ja jaNAya, pavana laharI anumAnathI jaNAya. tema zrotra to mAtra zabdane ja jANe che digdazanA vyavahAro zrotrano viSaya che ja nahIM. tene zrotrano viSaya mAnavo te ucita nathI. ane jo te digdazanA vyavahArane zrotrano viSaya mAnavo yogya kahezo to te digdazano vyavahAra paNa zabdarUpa ja banI jaze. kAraNa ke zrotra to zabdane ja jANI zake Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrotranI prApta-aprApyakAritAnI carcA 3 2 3 che. mATe kaMIka samajo ke A digdazanA vyavahAro te zaMkhanA zabdanI jema bhinnajJAnano viSaya che. arthAt anumAnajJAnano viSaya che paraMtu zrotrapratyakSano viSaya ja nathI. tethI tyAM sannikarSa na hovAthI zrotranI aprApyakAritA sidhdha thatI nathI. digdazanA vyavahAro to "A zabda zaMkhano che" ityAdinI jema zabdanA vizeSa dharmone jaNAvatA chatA zabdane viziSTa kare che. paraMtu sazikarSajanya pratyakSajJAnano viSaya ja nathI. to tenAthI aprApyakAritA kema sidhdha thAya ? mATe he baudhdha ! tArA hetumAM amArA vaDe apAyelo svarUpAsidhdha hetvAbhAsano doSa sArI rIte Ave ja che. 87 gRhyate yadi vinaiSa saGgatiM kiM tadA'nuguNamArute dhvanau ? / dUrato'pi dhiSaNA samunmiSedanyathA tu nikaTe'pi naiva sA // 88 // ki = jo, arti vinA =sannikarSa vinA ja, paNa = A zabda haste = grahaNa karAto hoya, tevA = to, manuITTEAte = anukuLa pavana hoya tyAre, tUratoSi = dUrathI AvatA paNa, ana = zabdamAM, thiSaUT = budhdhi, samubhiSed = utpanna thAya che. anyathA tu = ane vaLI pratikuLa pavana hoya tyAre, nipi = najIkathI AvatA zabdamAM paNa, sA naiva viMja = te budhdhi kema thatI nathI? jainAcAryazrI baudhdhane bIjI paNa eka yukti samajAve che ke jo zrotranI sAthe sajJikarSa thayA vinA ja zabdanuM grahaNa thatuM hoya to te baudhdha? anukuLa pavana hoya tyAre dUrathI AvatA zabdamAM paNa zabdagrahaNavALI budhdhi utpanna thAya che ane jyAre pratikuLa pavana hoya tyAre nikaTa bolAtA zabdamAM paNa te zabdagrahaNa budhdhi kema thatI nathI ? jo zrotra aprApyakArI ja hoya to zabda ane zrotranA saMyoganI jarUrIyAta ja nathI. dUrathI ja zabdagrahaNa thavAnuM che to anukuLa ke pratikuLa pavanamAM paNa, dUra ke najIka zabda bolAto hoya to paNa eka sarakho ja zabda saMbhaLAvo joIe. paraMtu tema thatuM nathI. tethI zrotra prApyakArI ja che. I88. muhurmaruti mantharaM sphurati sAnulomAgame, samullasitavallakIkvaNakalAkalApaplutA / sakAmanavakAminIkalitagholanA''DambarA, na kiM nizi nizamyate sapadi dUrataH kAkalI ? // 89 // sAnunIna = sAnukuLa che mAre = Agamana jenuM evo, pati = pavana, mancara = manda manda, mu. = vAraMvAra, rati = vAte chate, samusita = sArI rIte Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-pa ratnAkarAvatArikA ullAsavALI, vaLI dAMta rUpI vINAnA, vaLatA = dhvaninI kalAnA, tApa = = samUhathI, vrutA - pavitra banelI evI (vANI), tathA sAma = kAmAnya, navAminI navoDhAnA, nita kAmottejaka zabdonA, ADamparA manohara, yona = ADaMbaravALI, evI, jAtI maMda maMda madhura vANI, nizi rAtrimAM, tUrataH = turata turata, hri = zuM, na nizamyate saMbhaLAtI nathI ? dUrathI, savi A zlokamAM rAtrimAM aMdhakAra hoya, anukuLa manda manda pavana vAraMvAra Avato hoya, tyAre dUra dUra koI strIno maMda maMda zabda paNa zuM saMbhaLAto nathI ? sArAMza e che ke koI strI koI purUSanI sAthe dUra dUra kAmottejaka vArtAlApa karatI hoya te zabda dUra dUra hovA chatAM paNa anukuLa pavana hoya to zuM nathI saMbhaLAto ? arthAt saMbhaLAya ja che. (ane jo pratikuLapavana hoya to najIkano zabda paNa barAbara saMbhaLAto nathI) A vAta anubhavasidhdha che. mATe zrotra prApyakArI ja che. 89 324 = = = = - = = paTughaTitakapATasampuTaughe bhavati kathaM sadane'tha zabdabuddhiH / paTughaTitakapATasampuTaughe bhavati kathaM sadane'pi gandhabuddhiH ||10|| atha = have, paTu = atizaya, ghati baMdha karAyelAM che. pATasaMpuTa = bAraNAMnAM joDakAMno, othe samuha jemAM evA, sane = gharamAM, buddhiH = zabdanA grahaNanI buddhi, thaM mati kema thAya che ? to paDuTita pATasaMpuTIye karAyAM che bAraNAMonA joDakAono samUha jemAM evA, sanepi gandhabuddhiH = gandhanA grahaNanI budhdhi jyaM mati he naiyAyika ! kema thAya che ? atizaya baMdha gharamAM paNa, = = jainAcAryazrIe zrotra prApyakArI ja che ema uparanA zlokamAM samajAvyuM. eTale A zlokamAM baudhdha jainAcAryazrIne prazna kare che ke jo zrotra prApyakArI ja hoya ane tame kaho cho tema aprApyakArI na ja hoya to atizaya baMdha karAyAM che bAraNAMnAM tamAma joDakAM jenAM evA baMdha gharamAM karAtA zabdanuM jJAna bahAra ubhelA manuSyane zabda je saMbhaLAya che. te kevI rIte thAya ? kAraNa ke bAraNAM baMdha hovAthI zabda bahAra AvI na zake ane zrotranI sAthe sajJikarSa pAmI na zake ane zabda to saMbhaLAya ja che mATe he jaina ! tamAre zrotrane aprApyakArI mAnavI joIe. anyathA A zabdazravaNa ghaTaze nahIM. teno uttara jainAcAryazrI pAchaLalA aDadhA zlokamAM Ape che ke he baudhdha ! tame prANane prApyakArI mAno cho chatAM AvA ja prakAranA baMdhabAraNAvALA gharamAM rahelI sugaMdhIdurgaMdhI vastunI gandhanuM grahaNa bahAra ubhelA manuSyane je thAya che. te kevI rIte thAya che ? Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrotranI prApya-aprApyakAritAnI carcA sugaMdhI-durgaMdhI vastu gharanI aMdara che. bAraNAM baMdha che. vastu bahAra AvI zakatI nathI. ghrANa sAthe saMyoga pAmatI nathI. chatAM je gaMdha jaNAya che te ghrANendriya prApyakArI hovA chatAM kevI rIte jaNAya che ? ane bahAra ubhelAne gaMdha nathI jaNAtI ema nathI. jaNAya ja che. 90aa tathAhi = karpUrapArIparirambhabhAji zrIkhaNDakhaNDe mRganAbhimizre / dhUpAyamAne pihite'pyagAre gandhaprabandho bahirabhyupaiti // 91 // cotarapha phelAyelI atizaya sugaMdhathI, mAni = pUra = kapUranI, parIskvi yukta, mRAnAmi = kasturIthI mitre = mizra karAyelA evA, zrI3 = caMdananA, De cUrNa saMbaMdhI, dhUpAyamAne = dhUpathI maghamaghAyamAna banelA evA, vihiteSa are baMdha bAraNAMvALA makAnamAM paNa, nyapravo = gandhano pravAha, hiramyuIti = bahAra Ave ja che. = 325 A ja vAta jainAcAryazrI vadhu spaSTa kare che ke cAre tarapha atizaya phelAtI sugaMdhavALA kapUrathI yukta ane kasturIthI mizra karAyeluM caMdananuM cUrNa hoya ane teno dhUpa karyo hoya ane gharanAM bAraNAM sarvathA baMdha hoya to paNa te caMdananA cUrNanA dhUpanI gaMdha bahAra ubhelA manuSyane Ave ja che. ahIM ghrANane tame paNa prApyakArI mAno ja cho. chatAM baMdhabAraNe aMdara vATelA zrIkhaMDananA dhUpanI sugaMdha bahAra Ave che ane jANo cho ane svIkAro cho. teno artha ke baMdhabAraNe paNa chidromAMthI gaMdha ane gaMdhavALA paramANuo bahAra Ave che ane ghrANa sAthe sazikarSa pAme che. tethI ja ghrANa gaMdhane jANe che. (tethI ja jo chidra vinAnI peka davAnI zIzI hoya to chidra na hovAthI temAMthI gaMdha ane paramANuo bahAra nIkaLI zakatAM na hovAthI davAnI gaMdha bahAra jaNAtI nathI) mATe ghrANa jema prApyakArI che ane chidramAMthI AvelA paramANune jANe che. tema ahIM zabdamAM paNa he baudhdha ! samajavuM. te A pramANe - dvArAssvRte'pi sadane praNayaprakarSAdevaM priye sphuradapatrapayA skhalantI / dvAri sthitasya sarasA kulabAlikAyAH karNAtithI bhavati manmathasUktimudrA // 92 // evaM = A ja pramANe, dvArA'vRttapi sane = baMdhabAraNAMvALA paNa gharamAM priye prAyapratttat = priya patine viSe atizaya snehanA prakarSathI ra5trapA atizaya sphurAyamAna ane kaMIka ochI thayelI lajjAvaDe svananI = skhalanA pAmatI evI, = = Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 2 6 dvitIyapariccheda-sUtra-6 ratnAkarAvatArikA ane sara = rasavALI evI, navAstitha = kulabAlikAnI, manasUrimuvA = kAmottejaka viziSTa vAkyonI racanAvALI vANI, dUra sthitI = bAraNe ubhelA purUSane, Tffthamavati = saMbhaLAya ja che. jema ghANamAM che tevI ja rIte baMdhabAraNAMvALA gharamAM paNa premI purUSa upara atizaya snehathI, viziSTalajjA dvArA skUlanA pAmatI rasabharI kAmottejaka vANI bAraNe ubhelA purUSane chidra dvArA zabdo bahAra AvatA hovAthI zrotranI sAthe sannikarSa pAmIne saMbhaLAya ja che. mATe prAyakArI ja che. (ane kAramAM beThelo purUSa bole ane cotaraphanA kAca jo baMdha hoya to chidra na hovAthI zabda bahAra na AvI zakavAthI bahAra ubhelA purUSane zabda nathI ja saMbhaLAto A vAta anubhava sidhdha che.) mATe he baudhdha ! zrotra prApyakArI ja che A vAta tuM svIkAra. I92aa evaM ca prApta evaiSa zabdaH zrotreNa gRhyate / zrotrasyA'pi tataH siddhA, nirbAdhA prApyakAritA // 13 // parva = A pramANe, prAtaH purva = prApta thayelo evo ja, puSa: zabdaH = A zabda, zrotrepa gRdA = zrotrendriyavaDe jaNAya che tad: = tethI, trasthApi = zrotrendriyanI paNa, prApyAritA = prApyakAritA, nirvAdha = koIpaNa jAtanI bAdhA vinA siddha = sidhdha thaI. A pramANe zrotrendriya paNa prApta zabdane ja grahaNa kare che. e vAta sAbita thaI. tethI zrotrendriya paNa prApyakArI ja che. A vAta paNa nirdoSapaNe sidhdha thAya che. 93. A pramANe sAMvyavahArikapratyakSapramANanA (1) indriya nibaMdhana ane (2) anindriyanibaMdhana ema be prakAranA bhedo je A pAMcamA sUtramAM jaNAvAyA che te sidhdha thayA. 2-5 athA'sya dvividhasyApi prakArAn prakaTayanti - have inidrayanibaMdhana ane aninidrayanibaMdhana ema banne prakAranA sAMvyavahArikapratyakSanA bhedo jaNAve che - etad dvitayamavagrahahAvAyadhAraNAbhedAdekazazcaturvikalpam // 2-6 // avagrahazcehA cAvAyazca dhAraNA ca tAbhirbhedo vizeSastasmAt, pratyekamindriyAnindriyanibandhanapratyakSaM caturbhedamiti // 2-6 // Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 avagrahAdinAM lakSaNo sUtrArtha :- A banne prakAranuM sAMvyavahArika pratyakSajJAna avagraha IhA-apAya ane dhAraNAnA bhedathI ekeka jJAna cAra vikalpovALuM che. indriyanibaMdhananA paNa cAra, ane anindriyanibaMdhananA paNa cAra vikalpo (bhedo) che. = "avagraha-IhA-apAya ane dhAraNA' A cArano Itaretara dvandva samAsa thayo che. tyArabAda te cArenA dvandvano bheda zabdanI sAthe tRtIyA tatpuruSa samAsa che. avagrahaIhA-apAya ane dhAraNAvaDe vizeSo eTale bhedo hovAthI A indriyanibaMdhana ane anindriyanibaMdhana ema banne bhedonA cAra cAra bhedo che. indriya nibaMdhanamAM cakSurAdi pAMca indriyo che. ane anindriya nibaMdhanamAM eka mana che. ema kula cha indriyonA avagrahAdi cAra-cAra bhedo thatAM kula 24 bhedo sAMvyavahArika pratyakSanA thAya che. I2-6 avagrahAdInAM svasrUpaM sUtracatuSTayena spaSTayanti have agraha-IhA Adi cArenuM svarUpa nIcenA cAra sUtro vaDe granthakArazrI spaSTa samajAve che. viSayaviSayisaMnipAtAnantarasamudbhUtasattAmAtragocaradarzanAjjAtamAdyama vAntarasAmAnyAkAraviziSTavastugrahaNamavagrahaH // 2- 7 // viSayaH sAmAnyavizeSAtmako'rthaH, viSayI - cakSurAdiH, tayoH samIcIno bhrAntyAdyajanakatvenA'nukulo nipAto yogyadezAdyavasthAnaM tasmAdanantaraM samudbhUtamutpannaM yat sattAmAtragocaraM niHzeSavizeSavaimukhyena sanmAtraviSayaM darzanaM nirAkAro bodhastasmAd jAtamAdyaM sattvasAmAnyAdavAntaraiH sAmAnyAkAraiH manuSyatvAdibhirjAtivizeSaiviziSTasya vastuno yad grahaNaM jJAnaM tadavagraha iti nAmnA gIyate // 2-7 // sUtrArtha - viSaya ane viSayI A banneno sazikarSa thayA pachI utpanna thanArUM, "sattA" . mAtrane jaNAvanArUM darzana utpanna thAya che. tyAra bAda te darzanathI pragaTa thayeluM, avAntara sAmAnyAkArothI viziSTa evuM. sauthI prathama, vastunuM je grahaNa te avagraha kahevAya che. jainadarzanamAM jJAnanI prAptimAM be prakArano upayoga hoya che. "A kaMIka che' evI sattA mAtrane jaNAvanAra sau prathama darzanopayoga thAya che. jemAM mAtra "astitva arthAt sattA' mAtra parasAmAnya ja jaNAya che. tyArabAda te darzana thavAthI avAntara = peTAsAmAnyano je manuSyatvAdi jAtivizeSo, tenAthI yukta evuM je vastunuM sAmAnya grahaNa te avagraha kahevAya che. Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-7 ratnAkarAvatArikA ahIM "viSaya" zabdathI jANavA lAyaka, sAmAnya ane vizeSa dharmothI yukta evA rUpa-2sa-gaMdha-sparza-zabdAdi pAMca indriyonA viSayo, tathA rUpAdidharmavALA ghaTa-paTAdi padArtho te kahevAya che. tathA 'viSayI" zabdathI AvA viSayone jANanArI cakSurAdi pAMca bAhya, ane eka mana atyaMtara ema kula cha indriyo kahevAya che. te banneno eTale viSaya tathA viSayIno je saMyogavizeSa thavo tene saMnipAta kahevAya che. saMnipAtamAM sar upasargano samIcIna artha karavo. samIcIna eTale samyag, jemAM bhrAnti, saMdeha ke anadhyavasAyAdi doSo nathI. tathA evA yogyadezamAM A sazirSa thayo che ke jenAthI jJAna thAya, paraMtu atidUra ke atinikaTa dezathI nahIM. tathA prakAza Adi anya sAmagrI hovAthI anukula evo nipAta eTale saMnikarSa tene saMnipAta kahevAya che. 328 te viSaya ane viSayIno bhrAnti Adi doSonA anutpAdaka tarIke samIcIna evo anukula je saMyoga, ke jemAM yogyadeza ane AdizabdathI prakAzAdi yogya sAmagrInuM hovuM che jemAM tevo zikarSa te viSayaviSayasaMnipAta. tevA prakArano saMnipAta thayA pachI anantarapaNe turata ja utpanna thayelo evo, je sattAmAtrane ja jaNAvanAro eTale ke sarva vizeSothI vimukha thaIne "astitva" mAtrane jaNAvanAro je bodha te darzanopayoga, arthAt nirAkAropayoga kahevAya che. AvA prakArano nirAkArabodha thayA pachI, te nirAkArabodhavaDe ja utpanna thanArUM "astitva" nAmanA mahAsAmAnyathI tenA peTAbheda svarUpa manuSya-tiryaMcatva-devatvanArakItva ityAdi avAntara evA sAmAnyAkAra rUpa jAtivizeSothI viziSTa evI vastunuM je grahaNa thavuM. arthAt jJAna thavuM te avagraha kahevAya che. vyaMjanAvagraha ane arthAvagraha ema avagrahanA karmagrantha-vizeSAvazyakabhASya ane tattvArthasUtramAM je be bhedo Ave che. te banne bhedone "avagraha" rUpe eka vivakSIne A sUtramAM teno artha samajAvyo che. tyAM viSaya-viSayIno je sazipAta mAtra thAya che. te vyaMjanAvagraha che. tenAthI "astittva" mAtra rUpa mahAsAmAnyano je prathama bodha thAya che te eka samayanA kALavALo naiRRyika arthAvagraha che ane tyArabAda avAntarasAmAnyathI yukta evo sAmAnyAkAravALo vastuno je bodha thAya che te vyAvahArika arthAvagraha kahevAya che. ema avagrahanI sarva vyAkhyAno A sUtramAM samAveza che. (1) viSaya ane viSayIno sannipAta te vyaMjanAvagraha. (2) "phanuM oikhristi'' AvuM sattAmAtranuM je jJAna te naiRRyika arthAvagraha. Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avagrahAdinAM lakSaNo (3) ''ayaM manuSya:'' ityAdi avAntarasAmAnyathI yukta sAmAnyanuM je jJAna te vyAvahArika arthAvagraha samajavo. 52-7 // avRhItArthavizeSA''kAGkSaNamIhA // 28 // avagRhIto'vagraheNa viSayIkRto yo'rtho'vAntaramanuSyatvAdijAtivizeSalakSaNastasya karNATalATAdibhedastasyA''kAGkSaNaM vizeSa : grahaNAbhimukhyamIhetyabhidhIyate // 28 // sUtrArtha :- jeno avagraha thaI cukyo che tevA padArthanA vizeSadharmone jANavA mATenI je AkAMkSA te IhA kahevAya che. 2-8 329 avagRhIta thayelA, eTale arthAvagraha thaI cukyo che jeno evA padArthanA vizeSadharmone jANavAnI je jijJAsA te IhA kahevAya che. ahIM arthAvagraha be jAtano hoya che. (1) "A kaMIka che" evA astitvamAtrane jaNAvanAra je avagraha te naiyikArthAvagraha. ane (2) "A manuSya che" ityAdi avAntara sAmAnyane jaNAvanAra je avagraha te vyAvahArika arthAvagraha kahevAya che. bhavitavyatApratyayarUpatayA A banne prakAranA arthAvagrahavaDe viSaya svarUpe jaNAyela (1) astimAtra, ane (2) manuSyamAtra, ityAdi rUpa je padArtha, tenA avAntara bhedonI jANavAnI je jijJAsA te IhA kahevAya che. tyAM prathama "astitvamAtra''ne jaNAvanArA naiyika arthAvagraha pachI thanArA "A manuSya che ke pazu che ?'' ityAdi rUpa avAntara vizeSadharmo jANavAnI jijJAsA te IhA kahevAya che. paraMtu A IhA naiyika arthAvagraha pachI hovAthI ane atisUkSma hovAthI sarvajIvo vaDe gamya nathI. tethI tenuM udAharaNa na ApatAM TIkAkArazrI vyavahArika arthAvagraha pachI je IhA thAya che tenuM udAharaNa Ape che - arthAvagrahavaDe viSaya rUpe karAyelo je padArtha - "A manuSya ja che athavA pazu ja che" ityAdi avAntara jAtivizeSarUpa je padArtha jaNAyo che tenA je vizeSadharmo, dA.ta. zuM A manuSya karNATaka dezano che ? ke lATa dezano che ?athavA jo A pazu che to zuM gAya che ? ke gavaya che ? ityAdi vizeSadharmo jANavAnI je icchA-AkAMkSA te IhA. saMzaya karatAM A IhAmAM adhikajJAna hoya che. saMzaya eTale eka ja dharmImAM mAtra parasparavirodhI ubhayadharmanI kalpanA karavAmAM Ave che. te DolAyamAna citta hovAthI ajJAna che. paraMtu Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 30 dvitIyapariccheda-sUtra-9-10 ratnAkarAvatArikA IhA eTale anvayadharmo dvArA je vastu tyAM che tenA nirNaya tarapha ane vyatirekadharmo dvArA je vastu tyAM nathI tenA niSedha tarapha lagabhaga atizaya najIka pahoMcI javuM te IhA kahevAya che. jema ke je A sAme padArtha dekhAya che te be pagavALo hovAthI athavA hAthathI bhAra uMcakato hovAthI manuSya hovo joIe, paraMtu cAra paga ane puMchaDu na dekhAtuM hovAthI pazu na hovo joIe, vaLI amuka prakAranI mukhAkRti hovAthI ane zyAmasukha hovAthI karNATaka dezavartI hovo joIe. paraMtu viziSTAkRti ane gauravarNa na hovAthI lATadezavartI na hovo joIe ityAdi anvaya-vyatireka dharmo dvArA "bhavitavyatA eTale "Ama hovu joIe" ane "Ama na hovuM joIe" evA prakAranA pra tiya = jJAna svarUpavaDe praVIITmamudyam = vastunA nirNayane grahaNa karavAne abhimukha je bodhavizeSa te IhA che ema kahevAya che. ra-8 IhitavizeSanirNayo'vAyaH // 2-9 // IhitasyehayA viSayIkRtasya vizeSasya karNATalATAdenirNayo yAthAtmyenA'vadhAraNamavAya iti kIrtyate // 2-9 // sUtrArtha :- jenI IhA thaI cUkI che tevA vizeSadharmano je nirNaya karavo te apAya kahevAya che. ll2-9 Ihita eTale IhA karavA dvArA vicAraNAnA viSayarUpe AvelA evA, "A manuSyaja che paraMtu pazu nathI" athavA A manuSya karNATakadezano ja che paraMtu lATadezano nathI. ityAdi vizeSadharmarUpa karNATaka athavA lATAdidezano je nirNaya karavo. eTale ke je vastu yathArthapaNe tyAM che tene tyAM hovArUpe, ane je vastu tyAM nathI tene tyAM nahI hovArUpe ema yathArthapaNe vastune avadhAravI te apAya kahevAya che. ra-A. sa eva dRDhatamAvasthA''panno dhAraNA // 2-10 // sa ityavAyo dRDhatamAvasthA''panno vivakSitaviSayAvasAya eva sAdarasya pramAturatyantopacitaH kaJcit kAlaM tiSThan dhAraNetyabhidhIyate / dRDhatamAvasthApanno hyavAyaH svaupaDhokitAtmazaktivizeSasyasaMskAradvAreNa kAlAntare maraghAM tuM panotIti ra-20mAM sUtrArtha :- apAya ja atizaya daDhatama avasthA jyAre pAme tyAre tene dhAraNA kahevAya che. era-10mAM Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avagrahAdinAM lakSaNo 331 vivecana - te apAya ja atizaya deDhatama avasthAne jyAre pAme che tyAre dhAraNA ema kahevAya che. eTale ke apAyakAle vivakSita evA je viSayano nirNaya karavAmAM Avyo che. te nirNaya ja, te nirNayamAM bahu ja AdaravALA evA pramAtAno atizaya puSTa banyo chato, keTaloka kALa te ja nirNayanuM satata hovuM tene dhAraNA kahevAya che. jema ke ApaNe eka stavana kaMThastha karyuM. te apAya che. paraMtu kaMThastha karelA te stavanane tyAM ne tyAM ja vAraMvAra bolI javuM. satata te stavananI gAthAomAM ja upayogavALA banI te stavanane daDhIbhUta karavuM. A pramANe atizaya daDhIbhUta baneluM ane kaMThastha thayeluM evuM te stavana dhAraNA kahevAya che. kAraNake AvI daDhatama avasthAne pAmelo evo A upAya ja potAnAthI vAsanArUpe ekatrita thayelI AtmAnI zakti vizeSarUpa saMskAra jagADavA dvArA kALAntare smRti karAvavAne samartha bane che. jo stavana kaMThastha karyA pachI tyAM ne tyAM ja vadhu vakhata bolI daDha karavAmAM AvyuM na hoya to tenA saMskAra haiyAmAM jAme nahIM ane tethI kAlAntare bolatAM te smRtimAM Ave nahi. tethI A apAya karyA pachI tyAM ne tyAM ja A apAyanA ja upayogamAM evA lIna rahevAnuM ke jethI A thayela apAya majabUta pAyAvALo bane, tevo majabUta pAyAvALo banelo ja gADhatama avasthA yukta apAya te ja (avismRti nAmanI) dhAraNA kahevAya che. ane AvA prakAranI avismRti thaI hoya to te avismRti A AtmAmAM vAsanArUpa evA prakAranA te viSayanA nirNaya saMbaMdhI gADha saMskAro utpanna kare che ke je saMskAronA pratApe bhAvimAM te ja viSayanuM smaraNa thaI zake che. kaMThastha kareluM stavana jo gADhatama avasthA pamADAyuM hoya to te stavana haiyAmAM vAsita thayuM chatuM kALAntare jyAre bolavuM hoya tyAre turata ja yAda AvI jAya che. ahIM satata te nirNayanA upayogamAM ja rahevuM ane karelA apAyane atizaya gADha karavo te avizrutidhAraNA che. ane tenA gADha saMskAro haiyAmAM jAmI javA te vAsanAdhAraNA che. tathA te gADha saMskAro dvArA kAlAntare te viSayanuM je smaraNa thaI Ave tene smRti nAmanI dhAraNA kahevAya che. A pramANe avizruti vAsanA ane smRti ema trividha dhAraNA samajavI. ra-10 nanvanizcayarUpatvAdIhAyAH saMzayasvabhAvataiva, ityArekAmapAkurvanti - ahIM koI prazna kare che ke pUrve tame samajAvelI IhA = "zuM A manuSya che ke pazu! zuM A karNATaka dezavartI che ke lATadezavartI ? ityAdi svarUpavALI IhA anirNAtmaka hovAthI saMzayasvabhAvavALI ja kahevAya che ane saMzaya e to ajJAnano bheda che. tethI A IhA paNa ajJAnano ja bheda thaze. AvI zaMkAne granthakAra dUra kare che - Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 dvitIyapariccheda-sUtra-11-12 saMzayapUrvakatvAdIhAyAH saMzayAd bhedaH // 2-11 // puruSAvagrahAnantaraM hi "kimayaM dAkSiNAtya utodIcyaH" ityanekakoTiparAmarzI saMzayaH / tato'pi pramAturvizeSalipsAyAM " dAkSiNAtyenAnena bhavitavyam" ityevamIhA jAyate / iti hetuhetumadbhAvAd tantupaTavad vyaktamanayoH pRthaktvam // 2-11 // sUtrArtha :- IhA saMzayapUrvaka thatI hovAthI saMzayathI bhinna che. / / 2-11 // vivecana - "A puruSa che" AvA prakArano avagraha thayA pachI zuM A puruSa dakSiNadizAnA dezano (eTale ke madrAsa-beMglora taraphano) che ke uttaradizAnA dezano (eTale ke dilhI - AgrA taraphano) che ? AvA prakArano eka dharmI evA puruSamAM aneka vikalponA bhedono parAmarza karavAvALo DolAyamAna evo je bodhivazeSa te saMzaya kahevAya che. ratnAkarAvatArikA te saMzaya thayA pachI pramAtAne vadhAre vizeSadharmone jANavAnI vadhu jijJAsA thaye chate te vikSita vastu je dharmavALI che. te anvaya dharmono svIkAra karavA dvArA, tathA te vivakSita vastu je dharmavALI nathI te vyatireka dharmono tyAga karavA dvArA, apAyanI lagabhaga atizaya najIka pahoMcI javuM. te IhA kahevAya che. jema ke A puruSa dekhAya che te cokkasa dakSiNa dizAnA dezano ja hovo joIe. paraMtu uttara dizAnA dezanAM pratIko na hovAthI te dezano na hoya ema lAge che. AvA prakArano, nirNayanI bahu ja najIka pahoMcelo, je bodhavizeSa te IhA kahevAya che. saMzaya pUrvakAlavartI hovAthI hetu che. ane IhA pazcAdkAlavartI che mATe hetuma che. ema hetu ane hetumadbhAva hovAthI tantu ane paTanI jema saMzaya ane IhAnuM pRthakpaNuM atizaya spaSTa ja che. II2-11| darzanAdInAM kathaJcidavyatireke'pi saMjJAbhedaM samarthayante darzana Adi (darza-avagraha-IhA-apAya ane dhAraNA) A sarve bhedo kacit abhinna hovA chatAM paNa bhinna bhinna je saMjJAbheda che tenuM granthakAra samarthana kare che. kathaJcidabhede'pi pariNAmavizeSAdeSAM vyapadezabhedaH // 2- 12 // yadapyekajIvatAdAtmyena dravyArthAdezAdamISAmaikyam, tathA'pi paryAyArthAdezAd bhedo'pIti tadapekSayA vyapadezabhedo'pi sUpapAda iti // 2- 12 // sUtrArtha :- A darzanAdino kathaMcit abheda hovA chatAM paNa pariNAma vizeSa hovAthI vyapadezabheda che. 12-125 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avagrahAdi kathaMcit bhinnabhinna che 333 vivecana - A darzanAdi pAMce jJAnanA paryAyo adhika adhika che. viziSTaviziSTa jJAnanI mAtrA che. te sarve jo ke eka jIvanI sAthe tAdAbhyapaNe hovAthI dravyArthikanayanI apekSAe upayoga svarUpe eka ja che. to paNa paryAyArthikanayanI apekSAe jJAnamAtrA hInAdhika hovAthI bhinna paNa che tethI te paryAyArthikanayanI apekSAe bheda jaNAvavo te paNa sUpapAda = yukitayukta che. jIvanuM lakSaNa upayoga-jJAnadazA-cetanA che. ane A darzanAdi pAMce cetanAnI avasthAo che. te pAMce cetanArUpe samAna hovAthI eka (abhinna) paNa che. chatAM darzana karatAM avagrahamAM cetanA vizeSa vikasita che. ane avagraha karatAM IhAmAM cetanA tenAthI paNa vadhAre vikasita che. ema apAya-dhAraNAmAM vadhAre vikasita cetanA che. vaLI te avasthAono krama paNa A ja che. tethI teonAM judAM judAM nAmo che. jema ke koI eka manuSya janmathI maraNaparyanA manuSyapaNe eka = abhinna che. paraMtu tenI zizu avasthA, kumArAvasthA, yuvAvasthA ane vRdhdhAvasthAmAM paryAyardaSTi vadhAre vadhAre vikAsavALI hovAthI bhinna bhinna avasthAo kahevAya che. ane te avasthAone lIdhe avasthAtA (AtmA) paNa kathaMcit bhinna bhinna kahevAya che. tema darzanAdi pAMce avasthAo "upayoga" rUpa sAmAnya cetanAne AzrayI dravyArthikanayanI dRSTie abhinna che eka che. paraMtu te darzanAdi avasthAo hInAdhika caitanyanI apekSAe paryAyArthikanayanI daSTie aneka che. bhinna bhinna paNa che. tethI darzana-avagraha-IhA- apAya ane dhAraNA A sarvemAM paryAyArthikanayathI vyapadezabheda paNa ghaTI zake che. banne nayonI apekSAe bhinna bhinna vAto yuktisaMgata che. //2-1ro athAmISAM bhedaM bhAvayanti = have darzanAdi A pAMce paryAyono bheda kayA kAraNothI che ? te kAraNo (hetuo) samajAve che - asAmastyenApyutpadyamAnatvenAsaGkIrNasvabhAvatayA'nubhUyamAnatvAt apUrvApUrvavastuparyAyaprakAzakatvAt kramabhAvitvAccaite vyatiricyante // 2-13 // asaGkIrNasvabhAvatayA parasparasvarUpavaiviktyenA'nubhUyamAnatvAd darzanAdayo bhidyante / tathA'nubhavanamapyamISAmasAmastyenA'pyekadvivyAdisaMkhyatayotpadyamAnatvAdavaseyam / tathAhi - pramAturvicitrakSayopazamavazAt kadAcid darzanAvagrahau, kadAcid darzanAvagrahasaMzayAdayaH krameNa samunmajjantIti siddhamato'saGkIrNatvenaiteSAmanubhavanam / apUrvApUrvavastuparyAyaprakAzakatva-kramabhAvitve api pratyAtmavedye eva / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-13 ratnAkarAvatArikA sUtrArtha :- asaMkIrNasvabhAva hovAnA kAraNe asamastapaNe paNa utpanna thatA hovAthI, tathA vastunA apUrva apUrva paryAyane prakAzita karanAra hovAthI, tathA kramabhAvi hovAthI A darzanAdi pAMce bhiza bhinna che. 12-135 334 vivecana - darzana-avagraha-IhA-apAya ane dhAraNA A pAMcemAM jJAnamAtrA hInAdhika hovAthI eka-bIjAmAM koI bhaLI jatAM nathI. tene asaMkIrNasvabhAva kahevAya che. Avo asaMkIrNasvabhAva hovAnA kAraNe pAMce avasthAonuM svarUpa paraspara pRthakpRthak hovAno anubhava thato hovAthI A darzanAdi pAMce paraspara bhinna che. asAmatsyenAvyutpadyamAnatva A pada saDDIsvimAvatayAnubhUyamAnatvAt e padano hetu che, ane ... anubhUyamAnatvAt, prAzAt ane mamAvitvAt A traNa pado vyatirittvane kriyAnA hetuo che. mATe anumAno traNa ja che. paraMtu cAra nathI. tathA prakArano te darzanAdino anubhava koIka vakhata 1, koIka vakhata 2, ane koIka vakhata 3, AdinI saMkhyAvaDe asAmantyapaNe (adhurApaNe) utpanna thatA hoya evo thAya che. sArAMza ke asAmastyapaNe utpatti hovAthI asaMkIrNasvabhAve anubhava thAya che. mATe bhinna bhinna che. te A pramANe - vastunu jJAna karanArA pramAtAno kSayopazama citra-vicitra (hInAdhika) hovAthI koIka kAle darzana ane avagraha be ja paryAyo thAya che adhikajJAna thatuM nathI. koIka vakhata darzana-avagraha ane saMzaya ema traNa ja paryAyovALuM jJAna thAya che paraMtu adhika thatuM nathI ane koIka vakhata darzana-avagraha-saMzaya-IhA ema cAra paryAyovALuM paNa jJAna thAya che. e ja rIte kvacit apAya sudhI, ane kvacit dhAraNA sudhI paNa jJAna thAya che. A uparathI A darzanAdi pAMce paryAyono asaMkIrNasvabhAve anubhava sidhdha thAya che. tathA avagrahamAM na jaNAyuM hoya te IhAthI jaNAya che. IhAmAM na jaNAyuM hoya te apAyamAM jaNAya che ane apAyamAM na jaNAyuM hoya te dhAraNAmAM jaNAya che. ema apUrva apUrva arthanuM prakAzakapaNuM te pAMcemAM che te, ane kramabhAvitva paNa pratyeka AtmAone anubhava sidhdha ja che. A viSayamAM ghaNuM samajAvavuM paDe tema nathI kAraNa ke sarva AtmAone A anubhavasidhdha che. A pramANe (1) asaMkIrNasvabhAva hovAthI, (2) apUrvaapUrva artha prakAzaka hovAthI, ane (3) kramabhAvitva hovAthI A darzanAdi pAMce avasthAo bhinna bhinna che. atra prayogAH punarevam - ye'saGkIrNasvabhAvatayA'nubhUyante, apUrvApUrvavastuparyAya Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avagrahAdi kathaMcit bhinnabhinna che 3 35 prakAzakAH kramabhAvino vA, te parasparaM vyatiricyante. yathA stambhAdayaH, anumAnAdayaH, aGkara-kandala-kANDAdayo vA, tathA caita iti // 2-13 // tarkazAstranA anusAra A darzanAdi paryAyo bhinna bhinna che. tenA anumAnanA prayogo A pramANe che je je bhAvo asaMkIrNasvabhAvapaNe anubhavAya che. tathA apUrva apUrva vastunA paryAyane jaNAvanArA che. athavA kramavartI che te te bhAvo paraspara bhinna hoya che. jema ke staMbha-ghaTa-paTa vigere, athavA anumAna-upamAna Agama vigere, athavA aMkura (phaNago), kiMdala (thaDa) kASTha (zAkhA) vigere. te je daSTAnto jaNAvyAM, tenI jema ja A darzanAdi pAMca jJAnaparyAyo che. mATe bhinna che. (1) prathama anumAna - te tarjanA, parasparaM tirivyane, mahUirvamAvataDagumavAn yathA tAmayi: A darzanAdi pAMca paryAyo, paraspara bhinna che. asaMkIrNasvabhAve anubhavAya che. mATe. khaMbhAdinI jema, je je asaMkIrNa svabhAve anubhavAtA hoya che te te paraspara bhinna hoya che jema ke staMbha-ghaTa-paTa. tenI jema A darzana-avagraha-IhA-apAya-dhAraNA paNa asaMkIrNapaNe anubhavAya che mATe bhinna bhinna che. ahIM koIne ema prazna thAya ke darzanAdi A pAMce asaMkIrNapaNe anubhavAya che tenI zuM khAtrI? to asaMkIrNasvabhAvatA sidhdha karavA mATe "sAce utpattijvati" hetu batAvyo che. eTale ke asamastapaNe kayAreka 1, kyAreka 2, kyAreka 3 ityAdi aniyata saMkhyApaNe utpatti hovAthI asaMkIrNasvabhAvatA anubhavAya che. (2) bIju anumAna - varNanA, parastha vyakticitte, pUrvApUrvavastuparyAyapravAtvI , yathA-anumAnAya , A darzanAdi pAMce paryAyo paraspara bhinna che. kAraNa ke darzana karatAM avagraha, ane avagraha karatAM IhA, ane IhA karatAM apAya, ema dareka jJAnaparyAyo vastunA apUrva apUrva paryAyane jaNAvanArA che. jema anumAnAdi pramANo. je je bhAvo apUrva apUrva arthanA prakAzaka hoya che te te bhAvo paraspara bhinna hoya che. jema ke anumAna sAdhya-sAdhanane jaNAve che. upamAna sAdezyane jaNAve che ane zabdapramANa vAkyarthano bodha karAve che tethI te jema bhinna bhinna che tema A darzanAdi paNa bhinna bhinna che. (3) trIju anumAna - te tanAvaya , paraspara vyatirivyanta, mamAvitrI, yatha macchu-ndra- g: . A darzanAdi pAMce paryAyo paraspara bhinna che. eka pachI Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 6 dvitIyapariccheda-sUtra-14 ratnAkarAvatArikA eka ema kramasara ja thAya che mATe, jema aMkura-thaDa ane zAkhA vigere, je je kramabhAvi hoya che te te paraspara bhinna hoya che. jema aMkuramAMthI thaDa thAya che. thaDamAMthI zAkhA thAya che. mATe te bhinna bhinna che tema darzanAdi paNa bhinna bhinna che. A traNe anumAnomAM traNa hetuo che ane te traNe hetuone anusaratAM kramazara traNa daSTAno che. era-17ll athAmISAM krmniymaarthmaahuHA darzanAdi pAMce paryAyonI utpattino A ja krama kema che? te jaNAve che - kramo'pyamISAmayameva, tathaiva saMvedanAt, evaMkramAvirbhUtanijakarmakSayopazamajanyatvAcca // 2-14 // sUtrArtha :- A darzanAdi pAMce paryAyonI utpattino paNa A ja krama che. kAraNa ke te prakAre ja saMvedana thAya che. tathA AvA prakAranA kramane anusAre ja pragaTa thayelA potAnA AvaraNIyakarma (jJAnAvaraNIyakarma)nA kSayopazamathI A darzanAdi utpanna thAya che. ||2-14 ayameva darzanAvagrahAdiH amISAM kramaH, tenaiva krameNAnubhavAt, yadeva hi sanmAtramaikSi, tadeva varNAdyAkAreNa kenacidavAgrAhi, tadanantaramanirdhAritarUpatayA sandehAspadIcakre, tato'pi niyatAkAreNehAmAse, tato'pIhitA''kAreNa niraNAyi, punaH kAlAntare smRtihetutvena dhArayAJcakre iti sarvairanubhUyate / darzanajJAnAvaraNakSayopazamalakSaNakAraNenA'pyevameva bhUSNunA'mISAmutpAdyatvAccAyameva kramaH / kramotpadiSNunA hi kAraNena krameNaiva svakAryaM janayitavyam, yathA sthAsakozakuzUlacchatrAdineti // 2-14 // vivecana - 31mISAM = A darzanAdi jJAnaparyAyonI utpattino A ja krama che. prathama darzana, pachI avagraha, pachI saMzaya, pachI IhA, pachI apAya ane pachI ja dhAraNA utpanna thAya che. saMsArI sarva jIvomAM jJAnanI mAtrA te kramavaDe ja utpanna thatI anubhavAya che. te A pramANe - dUra dUra rahelI je vastune "A kaMIka paNa sat padArtha che" ema sauthI prathama sattAmAtra rUpe jovAI hoya, te ja vastune sattArUpe darzana karyA pachI koI pramAtAnuM jJAna Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avagrahAdi kathaMcit bhinnAbhinna che viziSTa kSayopazamanA abhAve virAma pAmI jAya, AgaLa vadhe nahIM, ane koI pramAtAvaDe te ja vastune viziSTa kSayopazamane lIdhe kALA-nIlA-dhoLA-pILA Adi varNAdinA AkArovaDe, athavA te te vastunI viziSTAkRtirUpa AkAravaDe avagRhIta karAya che. tyAra pachI koI pramAtA darzana ane avagraha karyA pachI viziSTa kSayopazamanA abhAve virAma paNa pAmI jAya che ane koI pramAtAvaDe te darzana ane avagraha thayA pachI vastunu atizaya spaSTa svarUpa nirdhArita na thavAnA kAraNe saMdehAtmaka paNe jaNAya che ke zuM A sarpa haze ke rajju ? tyArabAda koI pramAtA A pramANe darzana-avagraha ane saMzaya karIne viziSTa kSayopazamanA abhAve virAma pAmI jAya che. ane koI pramAtAvaDe viziSTa kSayopazamanA kAraNe urdhvaphaNAdi ane vAraMvAra thatA dIrghAkAra ane kuMDalAkArAdi pratIkone lIdhe prAyaH A sarpa ja hovo joIe A pramANe apAyanI abhimukha pahoMcIne pratiniyatAkAravaDe IhA karAya che. A ja pramANe koI pramAtA IhA karIne virAma pAme che ane koI pramAtAvaDe IhAmAM vicArela niyata AkAra dvArA apAya karAya che. tyArabAda viziSTa kSayopazama vaDe apAya dvArA thayelI avicyuti ane vAsanA rUpa smRtinAM kAraNovaDe kAlAntare pharIthI smRtisvarUpa dhAraNAne paNa koI pramAtA prApta kare che. A pramANe darzana thAya to ja pachI avagraha thAya, aLagraha thAya to ja pachI saMzaya thAya. ityAdi uparokta kramavaDe thatI jJAnanI utpatti sarva jIvovaDe anubhavAya ja che. tathA vaLI vameva mULunA= A ja krama pramANe thavAnA svabhAvavALA evA darzanAvaraNIyakarma ane jJAnAvaraNIyakarmanA AyopazamAtmaka kAraNavaDe A darzanaavagrahAdi utpanna thAya che. tethI paNa te darzanAdino A ja utpattikrama che. 337 kramaza2 utpanna thavAnA svabhAvavALAM kAraNovaDe potAnuM kArya paNa kramazara ja utpanna karavA yogya che. jema ke mRtpiDamAMthI prathama sthAsa thAya, pachI ja koza thAya che. koza thayA pachI ja kuzula thAya che ane kuzula thAya pachI ja ghaTAdi thAya che. athavA prathama aMkurA thAya pachI ja thaDa thAya che. thaDa thAya pachI ja zAkhA-prazAkhA-phula-phaLa ane bIja thAya che. jenAM kAraNo kramavartI che tenAM kAryo paNa kramavartI ja hoya che. tenI jema ahIM darzana-avagraha-saMzaya-IhA apAya ane dhAraNA AdimAM paNa kramabhAvitva samajI levuM. 112-9811 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 dvitIyapariccheda-sUtra-15-16 vyatireke doSamAhuH jo uparokta krama na mAnavAmAM Ave to, eTale ke kramanA abhAva rUpa vyatireka mAnavAmAM je doSo Ave che te jaNAve che - ratnAkarAvatArikA anyathA prameyAnavagatiprasaGgaH // 2- 15 // sUtrArtha :- jo uparokta utpattikrama na svIkAravAmAM Ave to prameya vastuno (anavagati) abodha thavAno prasaMga Ave. / / 2-15 / / anyatheti yathoktakramAnabhyupagame / pratIyamAnakramApahnave hi darzanAdInAM prameyApahnava va to mavatIti Ara-zpA vivecana - darzana-avagraha-saMzaya-IhA-apAya-ane dhAraNA A pramANe jJAnadhArAno je utpattikrama che te na svIkAravAthI, prameya evI je vastu, teno yathArtha bodha thato nathI. arthAt abodha ajJAnatA ja rahevAno prasaMga Ave che. kAraNa ke je kAraNano apalApa kare te tenA kAryano paNa apalApI ja kahevAya che. tema ahIM darzanAdimAM pUrva pUrva paryAya kAraNa che ane uttara uttara paryAya kArya che. tethI sAkSAt pratIyamAna evA A kramano apalApa karAye chate, te darzanAdi pUrvapUrva jJAna paryAyothI thatA uttara uttara jJAna paryAya svarUpa kAryano paNa apalApa ja karAyelo thAya che. mATe darzanAdino A ja krama ane A ja krame uttarottara paryAyonI utpatti svIkAravI joIe. anubhava paNa ema ja thAya che. // 2-15 uktameva kramaM vyatirekadvArA samarthayante upara kahelA kramane ja vyatireka vyApti dvArA samarthana karatAM kahe che na khalvadRSTamavagRhyate, na cAnavagRhItaM saMdihyate, na cAsaMdigdhamIhate, na cAnItimaveyate, nAkhanavetaM dhAryate Ara-6|| sUtrArtha :- adRSTano avagraha thato nathI, avagraha nahI thayelA viSayano saMdeha thato nathI, saMdeha nahI thayelA viSayanI IhA thatI nathI. jenI IhA thaI nathI teno apAya thato nathI, ane jeno apAya thayo nathI tenI dhAraNA thatI nathI. 52-16 // spaSTam = sUtranA artha uparathI ja spaSTa artha samajAya tema che. tethI TIkAkArazrI TIkA lakhatA nathI. bhAvArtha A pramANe che ke vastunu prathama jo darzana ja na thayuM hoya to Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avagrahAdi kathaMcit bhinnabhinna che 339 teno avagraha kevI rIte thAya? arthAtu na thAya, ane jo "A kaMIka che" evo sAmAnya avagraha ja na thayo hoya to zuM sarpa haze ke raju haze? evo saMzaya kema thAya? arthAt saMdeha thato nathI. e ja rIte saMdeha vinA IhA, IhA vinA apAya, ane apAya vinA dhAraNA thaI zakatI nathI. jo aMkurA ja phuTyA na hoya to thaDa kema thAya? jo thaDa ja na thAya to zAkhA prazAkhA-phula-phaLa ane bIja kema thAya? mATe A ja krame jJAnotpatti thAya che. ra-1dA kvacideSAM tathAkramAnupalakSaNe kAraNamAhuH -- koIka sthaLe (paricita padArthano jhaDapI bodha thAya tyAre) A darzana-avagrahAdino tevA prakArano je krama jaNAto nathI. temAM kAraNa samajAve che. - kvacit kramasyAnupalakSaNameSAmAzUtpAdAt, utpalapatrazatavyatibhedakramavat // 2-17 // sUtrArtha :- kamaLanA so pAMdaDAone bhAlAnI aNIthI viMdhavAnA kramanI jema koIka vakhata A darzana-avagraha Adino A utpattikrama Azu utpAdanA kAraNe jaNAto nathI. ||2-17ll. kvacidityabhyaste karatalAdau gocare / zeSaM vyaktam // 2-17 // vivecana - va = koI jagyAe eTale atizaya abhyAsavALA karatala Adi padArthonA viSayamAM, eTale anekavAra joyela ane gADha paricita hatheLI Adine jovAmAM darzana-avagraha-saMzaya ityAdino krama jaNAto nathI chatAM paNa te avazya thAya ja che. zeSa sarva spaSTa samajAya tema che. bhAvArtha ema che ke je vastu paricayavALI hoya. vAraMvAra jovAmAM AvelI hoya, gADha rIte jANItI thaI cukI hoya, tevI vastumAM prathama darzana, pachI avagraha, pachI saMzaya, ityAdi kramano anubhava thato nathI. paraMtu turata ja nirNayAtmaka apAya ane dhAraNA ja thatI dekhAya che. paraMtu teno artha e nathI ke tyAM darzanAdi thatA nathI. tyAM paNa pUrvokta kramathI ja jJAnaprApti thAya che. paraMtu atiparicaya hovAnA kAraNe zIghratAthI jJAnanI utpatti thAya che. tethI temAM uparokta krama hovA chatAM paNa jaNAto nathI. jema uparA upara kamaLanI so pAMkhaDIo goThavIe, ane te so pAMkhaDIone atizaya baLavAna purUSa tIkSNa aNIvALA bhAlAthI atibaLathI vadhe, to ekI sAthe so pAMdaDAM vIMdhAyAno anubhava thaze paraMtu kharekhara tema nathI. ekeka pAMdaDuM vIMdhAyA pachI ja Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-18 ratnAkarAvatArikA tenI pachI pachInuM pAMdaDuM vIMdhAyuM che. paraMtu zIghracheda hovAthI temAM rahelo je krama, te hovA chatAM jaNAto nathI. tema ahIM paNa hatheLI Adi je je viSayo ati paricita hoya che te te viSayo atiparicayatAnA kAraNe zIghra jaNAtA dekhAya che. paraMtu krama nathI ema nahIM. ||2-17 / 340 pAramArthikapratyakSaM lakSayanti sAMvyavahArika pratyakSanuM svarUpa samajAvIne have indriyonI apekSA vinA kevala AtmAnA nimitte ja thanArA pAramArthikapratyakSanuM lakSaNa jaNAve che - pAramArthikaM punarutpattAvAtmamAtrApekSam // 2- 18 // - sUtrArtha :- vaLI je jJAna utpattimAM mAtra AtmAnI ja apekSAvALuM hoya arthAt indriya ane Aloka-dhUmAdi bAhyanimittothI nirapekSa hoya te pAramArthika pratyakSa kahevAya che. / / 2-18 / / kSaya-kSayopazamavizeSaviziSTamAtmadravyamevAvyavahitaM samAzritya pAramArthikametadavadhyAdipratyakSamunmajjati, na punaH sAMvyavahArikamivendriyAdivyavahitamAtmadravyamAzrityeti bhAvaH / / 2-185 vivecana - avadhijJAna, manaHparyavajJAna ane kevaLajJAna A traNa zAno pAramArthika pratyakSa che. te traNamAMthI antima evuM kevaLajJAna jJAnAvaraNIyakarmanA kSayathI pragaTa thAya che. ane zeSa adhijJAna tathA mana:paryavajJAna ema be zAno jJAnAvaraNIyakarmanA kSayopazamathI pragaTa thAya che. kSayopazama eTale tIvrakarmane maMdarasavALuM karIne udayathI bhogavavuM te. A pramANe jJAnAvaraNIyakarmanA kSaya athavA kSayopazamarUpa vizeSathI viziSTa evuM, tathA avyavahita (vacce indriya-ke prakAza Adi vyavadhAna vinA ja mAtra ekalA) Atmadravyane ja AzrayIne avadhi Adi traNa jJAno utpanna thAya che te A pAramArthika pratyakSa kahevAya che. paraMtu sAMvyavahArika pratyakSanI jema indriyAdithI vyavahita evA AtmAne AzrayI je jJAna pragaTa thatuM nathI. bAhya indriyo, prakAza ke dhUmAdi evA prakAranA koIpaNa bAhya AlaMbana vinA mAtra avyavahitapaNe kevaLa eka Atmadravyane AzrayIne ja jJAnAvaraNIyakarmanA kSayathI athavA kSayopazamathI je jJAna pragaTa thAya che te jJAna pAramArthika pratyakSa kahevAya che. / / 2-18 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 1 pAramArthika pratyakSanAM kAraNo ane bhedo asya bhedAvupadizanti - A pAramArthikapratyakSanA be bhedo che. te jaNAve che. tad vikalaM sakalaM ca // 2-19 // sUtrArtha : - te pAramArthika pratyakSanA be bhedo che. (1) vikala (arthAt apUrNa), ane (2) sakala (saMpUrNa). //ra-19 asampUrNapadArthaparicchedakatvAd vikalaM, tadviparItaM tu sakalam // 2-19 // asaMpUrNa padArthonuM bodhaka hoya evuM jJAna te vikala kahevAya che. ane tenAthI viparIta je jJAna hoya che te sakala kahevAya che. avadhijJAna mAtra rUpIdravyaviSayaka hovAthI ane te paNa asarva paryAyaviSayaka hovAthI vikala che. tathA mana:paryavajJAna to mAtra ciMtita manovargaNAnA viSayavALuM ja hovAthI ane te paNa aDhIdviIpagata saMjJI paMcendriyajIvovaDe gRhIta vargaNAnAja viSayavALuM hovAthI atizaya alpaviSayavALuM che mATe te banne jJAno vikala che ane tenAthI viparIta eTale ke sarva dravya-sarvakSetra, sarvakALa, ane sarvabhAvane jANavAnA viSayavALuM evuM je kevaLajJAna che. te saMpUrNa padArthanuM bodhaka hovAthI sakala che. Al2-19. vikalaM bhedato darzayanti - vikala evuM je pAramArthika pratyakSa che tene bhedathI jaNAve che. tatra vikalamavadhimana:paryAyajJAnarUpatayA dvedhA // 2-20 // sUtrArtha :- vikala evuM pAramArthikapratyakSajJAna avadhijJAna ane mana:paryAyajJAna rUpe be prakAranuM che. era-20 suman = A sUtrano artha ati sugama che. tethI vizeSa TIkA nathI. pAramArthikapratyakSajJAnanA je be bhedo che (1) vikala ane (2) sakala. te bemAMthI prathamabheda je vikala che tenA be bheda che (1) avadhijJAna ane (2) mana:paryAyajJAna. //ra-20mAM avadhiM lakSayanti - have avadhijJAnano artha samajAve che. avadhijJAnAvaraNavilayavizeSasamudbhavaM bhavaguNapratyayaM rUpidravyagocaramavadhijJAnam // 2-21 // Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 2 dvitIyapariccheda-sUtra-19 thI 21 ratnAkarAvatArikA sUtrArtha - avadhijJAnAvaraNIya karmanA vilayavizeSathI (eTale kSayopazamavizeSathI) utpanna thanAruM, bhava ane guNanA nimittavALuM, dravyomAM phakta rUpIdravyone ja jovAnA viSayavALuM, AvuM ja jJAna te avadhijJAna kahevAya che. avadhijJAnAvaraNasya vilayavizeSaH kSayopazamabhedaH, tasmAt samudbhavati yat, bhavaH suranArakalakSaNaH, guNaH samyagdarzanAdiH, to pratyayau hetU yasya tattathA, tatra bhavapratyayaM suranArakANAm, guNapratyayaM punarnaratirazcAm, rUpidavyagocaraM rUpadravyANi pRthivIpAthapAvakapavanAndhakAracchAyAprabhRtIni tadAlambanamavadhijJAnaM jJeyam // avadhijJAnAvaraNIya karmano je vilayavizeSa arthAtu kSayopazamavizeSa, tenAthI je utpanna thAya che te avadhijJAna kahevAya che. eTale ke avadhijJAnanI utpatti avadhijJAnAvaraNIya karmanA hInAdhika evA kSayopazamavizeSathI ja thAya che. tathA bhava eTale deva ane narakasaMbaMdhI je janma te, tathA guNa eTale samyagdarzanAdi viziSTaratnatrayI, te banne che pratyaya jenA, arthAt te bhava ane guNa che hetu-nimitta jenA evuM A avadhijJAna che. jo ke avadhijJAna avadhijJAnAvaraNIyakarmanA kSayopazamathI ja thAya che. tathApi te kSayopazama thavAmAM kAM to deva-narakasaMbaMdhI bhava nimitta bane che. athavA manuSyatiryaMcanA bhavamAM samyagdarzanAdi ratnatrayI svarUpa guNa nimitta bane che. tethI ja avadhijJAnanA be bheda che. (1) bhavapratyayika avadhijJAna ane (2) guNapratyayika avadhi jJAna. te be bhedomAMthI je bhavapratyayika avadhijJAna che te deva nArakInA jIvone hoya che. ane vaLI je guNapratyayika avadhijJAna che te manuSyatiryaMcone hoya che. tathA A avadhijJAna rUpIdravyonA viSayavALuM che. eTale varNa-gaMdha-rasa ane sparza jemAM hoya te rUpIdravyo kahevAya che. jemake pRthvI, pANI, agni, pavana, aMdhakAra, chAyA vigere dravyo, te te rUpI dravyonA AlaMbanavALuM, eTale ke mAtra rUpIdravyone ja joI zakavAnA svabhAvavALuM je jJAna te avadhijJAna kahevAya che. atra nyAyamArgAnuyAyinaH saMgirante - nanu pRthivyAdInAM caturNAM sakarNA varNayantu dravyatAm / timiracchAyayostu dravyatA vAcoyuktiH yuktiriktaiva / bhAsAmabhAva eva hi tamazchAye gadatAM sacchAye / tathAhi - zazadharadinakarakaranikaranirantaraprasarAsambhave sarvato'pi sati tama iti pratIyate / yadA tu pratiniyatapradezenA''tapatrAdinA pratibaddhastejaHpuJjo yatra yatra na saMyujyate tadA tatra tatra cchAyeti pratIyate, pratibandhakAbhAve tu svarUpeNAloka samAlokyata ityAlokAbhAva eva tamazchAye // Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAra ane chAyA dravya nathI evuM naiyAyikanuM kathana 343 upara pRthvI-pANI-agni-pavana-aMdhakAra ane chAyA vigere dravyone jainadarzanakAre je rUpIdravyo kahyAM che e bAbatamAM nyAyamArgane anusaranArA loko eTale ke naiyAyiko ane vaizeSiko jaino pratye A pramANe kahe che - uparokta cha padArthomAM pRthvI Adi cAra padArthone vidvAna evA tame dravyapaNe bhale varNana karo, arthAt pRthvI-pANI-agni ane pavana A cAra padArthone paMDita evA tame jaino dravya kaho to temAM amane kaMI virodha nathI. paraMtu atima be padArtho je timira ane chAyA che. te bannenuM dravyapaNu je tame kaho cho te yuktirahita che. yathArtha nathI. paraMtu mithyA che. kAraNa ke prakAzano abhAva e ja aMdhakAra ane chAyA che ema kahezo to ja tamArI uttama zobhA thaze. kAraNa ke aMdhakAra ane chAyA e koI padArtha che ja nahIM, mAtra prakAzanA abhAvarUpa ja che. te A pramANe - | caMdra ane sUryanA kiraNonA samUhanA saMcArano sarvatra asaMbhava hoya tyAre A tamasu che ema pratIta thAya che. jyAM caMdra ane sUryanA kiraNono prakAza Avato ja na hoya tyAM ja aMdhakAra kahevAya che. mATe aMdhakAra e prakAzanA abhAvAtmaka ja che. tathA jyAM jyAM caMdra-sUryano prakAza Avato hoya paraMtu amuka cokkasa kSetramAM mAthe rAkhelA chatrAdivaDe te prakAzano pUMja pratibaMdhita thayo chato jyAM jyAM jyAre jyAre te prakAza saMyoga maLato nathI tyAM tyAM tyAre tyAre tene chAyA kahevAmAM Ave che. eTale AkAzamAMthI AvatA caMdra-sUryanA prakAzano chatrAdi vaDe pratibaMdha thavAthI jyAM te prakAzano abhAva che tyAM ja chAyA kahevAya che. paraMtu jyAre te pratibaMdhaka evA chatrAdino abhAva karavAmAM Ave che tyAre uparathI Avato Aloka vAstavika svarUpe joI zakAya che. tethI chAyA paNa prakAzanA abhAvAtmaka ja che. A pramANe aMdhakAra ane chAyA A banne kAI padArtha ja nathI. paraMtu Alokano abhAva e ja taman ane chAyA che. yadi ca tamo dravyaM bhavet, tadA spavadvyasya saMsparzAvyabhicArAt, sparzavadravyasya ca mahataH pratighAtahetutvAt taralataratuGgataGgattaraGgaparamparopetapArAvArAvatAra iva prathamajaladharadhArAdhoraNIdhautAJjanagirigarIyaH zrRGgaprativAdinIva, niryanirjharajhAtkArivAridurazIkarAsArasicyamAnAbhirAmA''rAmamahIshasamUhapraticchanda iva ca pravRtte timirabhare saMcarataH puMsaH pratibandhaH syAt, bhUgolakasyeva cA'syA'vayavabhUtAni khaNDAvayavidravyANi pratIyeran / evaM chAyAyAmapi, iti kathaM te dravye bhavetAm ? / jo tamasu e dravya hoya to tamArA mate tamannu dravya kRSNa rUpavALuM hovAthI je je rUpavALuM dravya hoya che te te sparzavALuM paNa avazya hoya ja che. rUpavALA dravyano sparzavALA Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-19 thI 21 ratnAkarAvatArikA dravyanI sAthe avyabhicAra hovAthI, ane je je sparzavALuM dravya che te te dravya mahatparimANavALuM thayuM chatuM anyadravyanA pratighAtamAM hetu banatuM hovAthI, jemake bhIMtaghaTa-Tebala Adi padArtho rUpavAn, sparzavAn ane mahattparimANavALAM hovAthI cAlatA purUSane pratighAtano (athaDAmaNano) hetu bane che. te ja pramANe tamas paNa jo dravya hota to rUpavAn, sparzavAnu, mahattparimANavALuM ane pratighAtanuM nimitta banavAthI te aMdhArAmAM haratA pharatA purUSane pratibaMdha (athaDAmaNa) karanArUM banavuM joIe. 344 AvA gADha aMdhArAmAM haratA pharatA purUSane aMdhArUM ja pratibaMdha karanArUM konI jema banaze ? te samajAvatA traNa dRSTAnta Ape che - (1) jema (taratatara) atizaya caMcaLa evA ane (tu6) uMcA (tant) uchaLatA evA, (tAluparamparA) mojAMonA samUhathI ( petA) yukta evA, ( pArAvAra) samudramAM (avatAra va) utaravAnI jema, arthAt AvA atizaya caMcaLa ane ghaNA ja uMcA uchaLatA evA bhayaMkara mojAMothI bharapUra evA samudramAM jo koI purUSa utare, to te purUSane jema te mojAM AgaLa AgaLa javAmAM pratibaMdha karanAra bane che tema aMdhakAra jo dravya hoya to te aMdhakAramAM haratA pharatA purUSane aMdhakAra ja pratibaMdha karanAra banavuM joIe. (2) (prathamanatadhara) navA caDI AvelA prathama meghanI ( dhArA ) jaladhArAonI ( ghorI) paMktivaDe ( ghauta ) dhovAyelA evA (anna) kALA kALA aMjanigira nAmanA parvatanA ( rIya: ) uMcA uMcA moTA ( zRGga) evA zikharonI sAthe ( prativAvini va) jANe hariphAI karatA hoya tevA aMdhArAmAM, purUSane pratibaMdha thavo joIe, sArAMza ke aMjaniMgira nAmano parvata kALo che ja, ane tenA upara navA caDI AvelA prathama meghanI satata jaladhArAo varasatI ja hoya tyAre dhArAonI paMktio vaDe dhovAyelo te aMjanigira vadhAre kALApaNe camake che. tevA atizaya gADha kALA aMjanigiranAM uMcAM zikharo jema bahu ja kALAM che ane hAlatA cAlatA purUSane te pratighAta karanArAM che tema A aMdhakAra paNa AvA aMjanagirinA zikharonI sAthe hariphAI kare tevuM vadhu gADha kALuM che ane dravya tarIke jainoe mAneluM hovAthI te aMdhakAra paNa haratA pharatA purUSane pratibaMdha karanArUM banaze. (3) (niyaMt) nikaLatAM arthAt jharatAM evAM, (niri) jharaNAMonA (jJAti) khaLabhaLATavALA, (vAta) pANInA ( turazInA) du:khe karIne rokI zakAya evA binduonA sAra) vegathI (sighyamana) siMcAtAM evAM (abhirAma ) manohara evAM Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAramAM dravyatAnI siddhi ( JAmamahIruha) bagIcAnAM vRkSonA (samUhapraticchandra va) samUhanI jANe pratikRti ja hoya zuM evA andhakAranA samUhamAM haratA pharatA purUSano pratibaMdha thaze. ahIM paNa AvA prakAranAM jharaNAonA pANIthI siMcAyelAM gADha vRkSonI gIcatA jema purUSane aMdara javA AvavAmAM pratighAtaka bane che tenI jema A vRkSonI ghaTAnA jevA kALA kALA aMdhakArane jo dravya mAnazo to temAM pharatA purUSane pratighAta thaze. tathA vaLI aMdhakArane dravya mAnavAmAM bIjo paNa eka doSa Ave che. te A pramAme che ke jema eka mATIno piMDa laIe, te dravya che. tethI te mATInA piMDamAM khaMDa-khaMDaavayavIono samUha dekhAya che. tevI ja rIte jo A aMdhakAra e dravya hoya to A aMdhakAranA paNa avayavasvarUpa evA khaMDa khaMDa avayavI dravyo paNa dekhAvA joIe. AvuM kaMI dekhAtuM nathI mATe aMdhakAra e dravya nathI, A ja pramANe chAyAmAM paNa samajavuM. kAraNa ke chAyAmAM paNa haratA pharatA purUSane pratibaMdha thato nathI. tathA chAyAmAM khaMDa khaMDa avayavI dravyo dekhAtAM nathI mATe chAyA paNa dravya nathI. te kAraNathI A aMdhakAra ane chAyAne dravya kema mAnI zakAya ? 345 atrAbhidadhmahe - tamastAvadabhAvasvabhAvatAsvIkRtirAnubhavikI AnumAnikI vA ? na tAvadAnubhavikI, yato'bhAvAnubhavo bhAvAntaropalambhe satyeva sambhavI, kumbhAbhAvo - palambhavat / na ca pracurataratimiranikaraparikaritApavarakodare svakaratalAdimAtrasyA'pyupalambhaH sambhavati / tatkathaM tadanubhUtirbhavet ? kathaM vA pradIpAdi - prabhAprArabhAraprojjRmbhaNamantareNA'syopalambhaH ? kumbhAdyabhAvo hi tadbhAve evAnubhUyamAno dRSTaH / tat kathameSa nyAyamudAtikramo na kRtaH syAt ? have ame jaino te naiyAyika ane vaizeSikone uttara ApIe chIe ke tamano tame je prakAzanA abhAva tarIke svIkAra karo cho te zuM anubhavajJAnathI (pratyakSa jJAnathI) karo cho ke anumAnajJAnathI karo cho ? jo "anubhavajJAnathI' aMdhakAra e abhAvAtmaka che ema jaNAtuM hoya to tamArI te vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke koIpaNa abhAvano upalaMbha bIjA padArthAntarano u5laMbha thaye chate ja thAya che. jema kuMbhanA abhAvano upalaMbha padArthAntara evA bhUtalano upalaMbha thaye chate ja thAya che. ahIM atizaya pracuratara (gADha) evA aMdhakAranA samuhathI bharapUra evA oraDAnA madhyabhAgamAM potAnA hAthanA talIyA mAtrano paNa bodha saMbhavato nathI. arthAt bhUtalanI jema koIpaNa padArthAntara dekhAtuM ja nathI. to kevI rIte abhAvAtmaka Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-19 thI 21 ratnAkarAvatArikA evA te aMdhakArano anubhava saMbhavI zake ? sArAMza ke bhUtala dekhAya che to tene joIne A bhUtala upara ghaTa nathI ema ghaTAbhAvano bodha karI zakAya che paraMtu aMdhArAmAM to hAthanI hatheLI paNa jo dekhAtI nathI to Itara koI padArtha dekhAvAno ja nathI. ane jo Itara koI padArtha dekhAya ja nahIM to temAM aMdhakAranA abhAvano anubhava kema thaI zake ? bhAvAntarano upalaMbha hoya to ja vivakSita abhAvano upalaMbha thaI zake. te ahIM nathI. 346 tathA vaLI bIjI yukti evI paNa che ke bhUtalAdi upara je ghaTa-paTAdino abhAva dekhAya che. tyAre dedIpyamAna evA sUrya-caMdra ane dIpakanA prakAzano pUMja hoya che. tyAre ja dekhAya che. enA uparathI evI nyAyamudrA nizcita thAya che ke jema ghaTa-paTa Adi padArtho jovAmAM dedIpyamAna prabhA nimitta che. tema ghaTa-paTa AdinA abhAvane jovAmAM paNa dedIpyamAna prabhA nimitta che ja. to pachI pradIpAdinI prabhAnA samUhanI jAjvalyamAnatA vinA A aMdhakArano upalaMbha kema thaze ? kAraNa kuMbhAdino abhAva to te prabhApuMjanI jAjvalyamAnatA hote chate ja anubhavAto jovAya che. ghaTa-paTAdino abhAva prabhApuMja hote chate jaNAya ane prakAzano abhAva prabhApuMja vinA jaNAya ema bhinna bhinna mAnavAmAM A zuM nyAya mudrAnuM ullaMghana kareluM na thAya ? arthAt vyAjabI nathI. ghaTa-paTAdino abhAva jo prakAzapuMja vaDe jaNAya che to aMdhakAra paNa abhAvAtmaka jo hota to te paNa prakAzapuMja vaDe ja jaNAvo joIe. prakAzapuMja vinA na jaNAvo joIe. atha yo bhAvo yAvatA sAmaggreNa gRhyate tadabhAvo'pi tAvataiva tena / tadihA''lokasya svAtantryeNA''lokAntaramantareNaiva grahaNamAlokitam - iti tadabhAvasyApi tat kiM na syAt ? iti cet, aho pItaviSasyApyamRtodgAraH / evaM vadatA tvayaiva tamasi dravyatAvyAhArAt / kimidamIdRzamindrajAlam ? iti cet, idamIdRzamevendrajAlamAlokyatAmAlokaH kila cakSuSA saMyogAd gRhyate, yadi ca tadabhAvasyApi tatsAmaggreNaiva grahaNaM syAt, tadA tasyApi grahaNe cakSuH saMyogasadbhAvAdAyAtA dravyatApattiH / saMyogasya guNatvena tadvRttitvAt / athAsaMyukto'pyayaM prekSyate, tadA kathaM yo bhAva yAvatetyAdyaM mRSodyaM na syAt ? kathaM vA cakSuSaH prApyakAritApravAdaH sUpapAdaH syAt ? jainoe upa2 je yukti ApI che ke jo aMdhakAra e abhAvAtmaka hota to ghaTapaTAdino abhAva jema prakAzapuMja vaDe ja prakAzita thAya che tema tejanA abhAvAtmaka evo A aMdhakAra paNa prakAzapuMja vaDe ja prakAzita thavo joIe, paraMtu anyathA nahIM ane tamas to prakAzapuMja vinA ja prakAzita thAya che mATe mAnavuM joIe ke A aMdhakAra Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAramAM dravyatAnI siddhi e abhAvAtmaka nathI paraMtu dravya che. AvA prakAranI jainonI yukti sAme have naiyAyika carcA kare che - 347 naiyAyika = "je padArthanuM grahaNa (jJAna) jeTalI sAmagrIvaDe thAya che. te padArthanA abhAvanuM jJAna paNa teTalI ja te sAmagrIvaDe ja thAya che. (jema ghaTapaTAdi padArthonuM jJAna prakAzapuMjavaDe ja thAya che tethI ghaTapaTAdi padArthonA abhAvanuM jJAna paNa prakAzapuMjavaDe ja thAya. te barAbara ucita ja che.) paraMtu haiM = A saMsAramAM manohtva = tejanuM grahaNa svataMtrapaNe ja anya AlokanI apekSA vinA ja tad praddaLam Atotim = te grahaNa (jJAna) thatuM jovAyeluM che. A kAraNathI te tejanA abhAvanuM eTale ke aMdhakAranuM grahaNa paNa tevuM arthAt Aloka vinA ja svataMtrapaNe kema na thAya ? thAya ja. sArAMza ke je padArtha AlokavaDe dekhAya teno abhAva paNa AlokavaDe ja dekhAya. paraMtu je padArtha vinA Aloke dekhAya teno abhAva paNa vinA Aloke ja dekhAya. mATe aMdhakAra abhAvAtmaka ja che. teja Aloka vinA dekhAya che tethI aMdhakAra paNa Aloka vinA dekhI zakAya che. tethI aMdhakArane padArtha (dravya) mAnavAnI jarUra nathI. jaina aho ? viSanuM pAna karyuM che jeNe evA paNa A taiyAyikanA oDakAra amRtanA che. kAraNa ke naiyAyika vAstavikapaNe aMdhakArane dravya mAnatA nathI phakta prakAzano abhAva e ja aMdhakAra che ema mAne che. eTale aMdhakAra e dravya hovA chatAM tene dravya na mAnatAM kevaLa abhAvAtmaka ja mAne che tethI vAstavika vAtane chupAve che mATe pItaviSa che. chatAM tu je kaMI bole che temAMthI e pramANe bolatA tArAvaDe ja he naiyAyika ! aMdhakAramAM dravyatAno vyavahAra sidhdha thAya che. tArA uparokta vAkyathI tamamAM dravyatAnI sidhdhi thAya che. mATe oDakAra amRtanA che. = naiyAyika :- he jaino ! tamArI A AvA prakAranI bolavAnI cAla, e AvA prakAranI eka IndrajALa hoya zuM ? tema lAge che. arthAt huM to aMdhakArane tejanA abhAvAtmaka mAnuM chuM ane enI ja sidhdhi karUM chuM ane e sidhdha karavA mATe ja boluM chuM. paraMtu te ja vacanathI ulaTI aMdhakAramAM dravyatAnI sidhdhi thaI jAya che AvuM tamArUM jainonuM bolavuM iMdrajALa che ke zuM ? tamArUM jainonuM bolavuM kaMI samajAtuM nahIM. jaina :- he naiyAyika ! jo tame A pramANe amane puchatA ho to, hA, A iMdrajALa A rIte che. te tamArA vaDe barAbara dekhAo. he naiyAyika ! tame ja upara kahI gayA cho ke "je padArtha je sAmagrIvaDe gRhIta thAya che. teno abhAva paNa te ja sAmagrIvaDe gRhIta thAya che." to ahIM Aloka (prakAza-teja) Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-19 thI 21 ratnAkarAvatArikA kharekhara cakSunA saMyogavaDe grahaNa thAya che. kAraNa ke tame prakAzane dravya mAno cho ane cakSuno saMyoga tenI sAthe thAya che tenAvaDe te jaNAya che ema tame mAno cho have Aloka jo cakSunA saMyogathI gRhIta thAya to te Alokano abhAva paNa te ja sAmagrIvaDe arthAt cakSunA saMyogavaDe ja gRhIta thAya che. tethI te aMdhakAranA grahaNamAM paNa co bhAvo cAvatA'' ityAdi nyAyathI cakSunA saMyogano sadbhAva mAnavo ja paDaze. ane ema mAnavAthI tamArI IcchA hoya ke na hoya to paNa te tamamAM AvAtA dravyatApatti: dravyatAnI prApti AvI ja. kAraNa ke saMyoga e guNa hovAnA kAraNe dravyamAM rahevAvALo che. tethI AlokagrahaNa vakhate cakSuno saMyoga AlokadravyamAM varte che. te ja pramANe tamannA grahaNa vakhate cakSuno saMyoga tamamAM paNa varte ja. ane cakSuno saMyoga e guNa hovAthI tenA AdhArabhUta tamas paNa tejanI jema dravya ja thaze. A rIte tame jene abhAvAtmaka sidhdha karavAnA hatA. tene ja dravya tarIke sidhdha karI beThA. mATe A iMdrajALa thaIne ? 348 naiyAyika :- he jaino ! amane A doSa to Ave ke jo A aMdhakAra tejanI jema cakSuthI saMyukta thayo chato gRhIta thAya che ema mAnIe to, paraMtu ame to ema mAnIzuM ke A aMdhakAra asaMyukta (cakSunA saMyoga vinA ja) jovAya che. to amane aMdhakAramAM dravyatAnI Apatti kyAMthI Avaze ? jaina :- he naiyAyika ! jo tame uparokta bacAva karazo to ''yA mAvo yAvatA ityAdi vAkya dvArA "je padArtha je sAmagrIvaDe gRhIta hoya teno abhAva paNa te ja sAmagrIvaDe gRhIta thAya che" Avo nyAya mRSAvacana kema nahI thAya ? arthAt tamAro A nyAya juTho paDaze. kAraNa ke Aloka cakSusaMyogavaDe gRhIta mAno cho ane Alokano abhAva je aMdhakAra te cakSunA saMyoga vinA gRhIta thAya che. ema mAno to "yo mAvo yAvata'' ityAdi nyAya kyAM rahyo ? mATe tamAro nyAya juTho thaze. athavA tamone naiyAyikone bIjo paNa AvA prakArano doSa Avaze - tame cakSune prApyakArI mAno cho. eTale cakSuvaDe je koI padArtha dekhAya, tyAM cakSu prApyakArI mAnelI hovAthI cakSu ane te te viSayano saMyoga thavo ja joIe ane ahIM aMdhakAranA viSayamAM to tame tevA prakArano cakSusaMyoga mAnatA nathI. tethI cakSunuM prApyakAritAnuM kathana sUpapAda kema ghaTaze ? arthAt A kathana yuktisaMgata kema thaze ? 11 vizeSaNavizeSyabhAvasambandhabandhurasyAndhakArasya grahaNAd ayamadoSa iti cet / katamasyaiSa vizeSaNam ? na zarIrasya, tadanyatrApi pratibhAsanAt / nApi bhUtalakalaza Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAramAM dravyatAnI siddhi 349 kuDyAdeH, tata eva, tarhi bhavatu nabhasa iti cet - tadazasyam, etasya tadvizeSaNavizeSyIbhAvena kadAcidapratibhAsanAt, tannaitadabhAvatAsvIkRtirAnubhavikI bhavyA // naiyAyika :- aMdhakAra e abhAvAtmaka hovAthI tenI sAthe cakSuno saMyogasagnikarSa nathI. paraMtu tyAM ame "vizeSaNavizeSyabhAva" nAmano saMbaMdha mAnIzuM, ane AvA prakAranA saMbaMdhathI yukta evA aMdhakAranuM grahaNa thatuM hovAthI tamAro Apelo uparokta doSa amane Avato nathI. ahIM e jANavuM jarI che ke naiyAyiko abhAvanuM jJAna vizeSaNavizeSyabhAva nAmanA sajJikarSathI mAne che. je abhAvanuM jJAna karavuM che te abhAva jyAre vizeSaNa hoya tyAre vizeSaNatA sannikarSa kahevAya che. jema ke "mAvavat pharva bhUtam' ahIM AdhAra evuM bhUtala vizeSya che. ane jANavA lAyaka evo ghaTAbhAva bhUtalanuM vizeSaNa che. mATe vizeSaNatA sannikarSa kahevAya che. cakSuno saMyoga bhUtala sAthe che ane bhUtala e dravya che. te bhUtala jaNAye chate tenA vizeSaNabhUta ghaTAbhAvAdi paNa uparokta vizeSaNatA sannikarSathI jaNAya che. ane jANavA lAyaka evo A abhAva jyAre vizeSya hoya che tyAre vizeSyatA satrikarSa kahevAya che. jema ke smin mUtane ghaTAmAva: vartate ahIM bhUtala satata hovAthI kriyApadanI sAthe samAnAdhikaraNa nathI tethI vizeSaNa che. paraMtu ghaTAbhAva prathamAnta hovAthI kriyApada sAthe samAnAdhikaraNa hovAthI vizeSya che. mATe vizeSyatAsannikarSa kahevAya A rIte cakSuno saMyoga AdhArabhUta evA bhUtalAdinI sAthe thAya che ane te dravya che. paraMtu joya evo je abhAva te dravya nathI mATe tyAM saMyogasatrikarSa thato nathI. paraMtu AdhArabhUtadravya jaNAye chate tenA vizeSaNabhUta evo abhAva, athavA tenA vizeSyabhUta evo abhAva vizeSaNatAsazikarSa ane vizeSyatAsazikarSavaDe jaNAya che. ema taiyAyiko mAne che. abhAvanA AdhArabhUta bhUtalAdi je koI hoya, te jo dravya hoya to cakSuthI saMyukta bhUtala bane che ane tenI vizeSaNatA athavA vizeSatA abhAvamAM varte che mATe saMyuktavizeSaNatA ane saMyuktavizeSyatA satrikarSa kahevAya che. paraMtu abhAvanuM adhikaraNa jo bhUtalAdi dravya na hoya paraMtu dravyamAM samavAyasaMbaMdhathI rahenArA guNo athavA jAti jo abhAvanuM adhikaraNa banatAM hoya to saMyukatasamaveta Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 dvitIyapariccheda-sUtra-19 thI 21 ratnAkarAvatArikA vizeSaNatA ane saMyukatasamavetavizeSyatAsannikarSa thAya che. jema ke nItifhatoLyuM patay: = guNo sadA nirguNa hoya che. tethI A dekhAto pItaguNa te nIlAdi ItaraguNonA abhAvavALo che. ahIM cakSuthI saMyukta ghaTa, temAM samaveta pataguNa, ane tenI vizeSaNatA nIlAdiItaraguNanA abhAvamAM varte che. evI ja rIte paratvamAvavat rUTuM mUta<Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAramAM dravyatAnI siddhi che mATe A aMdhakAra AkAzanuM ja vizeSaNa ho. tethI vizeSavizeSyabhAva sazikarSa mAnavAmAM amane koI doSa Avaze nahIM. to tamArI A vAta paNa prazaMsA yogya nathI. arthAt anucita che. kyAre paNa, koIne paNa A abhAvAtmaka aMdhakAra AkAzanA vizeSaNarUpe, arthAt AkAzanI sAthe vizeSaNa-vizeSyabhAvasvarUpe jaNAto nathI. jema gheTAmAvavat tuM bhUtalam evA prakArano vizeSaNavizeSyabhAva jagatmAM anubhavAya che. tevo vizeSaNavizeSyabhAva AttoAmAvavavivuM nama:, ema thato nathI. tethI A aMdhakAranI abhAvasvarUpe svIkRti karavI te pratyakSapramANAdirUpa anubhavavaDe ucita nathI. nApyAnumAnikI, yataH katamo'tra heturAkhyAyate saGkhyAvatA, ( 1 ) kiM bhAvavailakSyena lakSyamANatvam, (2) bhAvavilakSaNasAmagrIsamutpAdyatvam, (3) asatyevA''loke tatpratibhAsanam, ( 4) AlokagrahaNasAmagryA gRhyamANatvam, (5) timiradravyotpAdakakAraNAbhAvaH, (6) dravyaguNakarmAtiriktakAryatvam, (7) Alokavirodhitvam, (8) bhAvarUpatAprasAdhakapramANAbhAvo vA ? ityaSTapakSI rAkSasIva tvatpakSabhakSyabhakSaNavicakSaNopatiSThate / 351 "aMdhakAra" e tejanA abhAvAtmaka che. A tamArI mAnyatA anumAnathI paNa sidhdha thAya tema nathI. kAraNa ke anumAnathI sAdhya sAdhavAmAM prabaLa sAdhana "hetu" hovo joIe. A aMdhakArane AlokanA abhAvAtmaka sidhdha karavAmAM paMDita evA tamArAvaDe kayo hetu kahevAya che. te kaho. amArI dRSTie nIce mujaba ATha hetumAMno koI eka hetu tamArAvaDe kalpAto haze. tethI je saMbhavI zake che. te ATha hetu ame jaino jaNAvIe chIe. kaho te AThamAMthI kayo hetu tamArAvaDe tamArA sAdhyane sAdhavA mATe raju karAya che ? (1) bhAvAtmaka padArtho karatAM aMdhakAra vilakSaNapaNe dekhAya che te. (2) bhAvAtmaka padArthane utpanna karanArI sAmagrI karatAM bhinna sAmagrIthI A aMdhakAra utpanna thAya che te. (3) Aloka na hoya tyAre ja A aMdhakAra dekhAya che te. (4) Alokane grahaNa karavAnI je sAmagrI che te ja sAmagrI vaDe grahaNa karAvApaNuM aMdhakAramAM che te. (5) aMdhakArane dravya mAnIe to tene utpanna karanArI kAraNa sAmagrI je hovI joIe, teno abhAva che te. Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 2 dvitIyapariccheda-sUtra-19 thI 21 ratnAkarAvatArikA (6) dravya-guNa- ane kriyA A traNathI bhinna kAryatva che te. (7) aMdhakAra e prakAzano virodhi che te. (8) aMdhakArane bhAvAtmaka svarUpatA sAdhI Ape tevA prakAranA pratyakSAdi pramANono je abhAva che te. AvA prakAranA ATha hetuo saMbhavI zake che. kaho tame kayA hetu vaDe tamAro pakSa sidhdha karavA Iccho cho ? ATha pAMkhavALI jANe rAkSasI hoya tema A ATha hetuo tamArA pakSarUpI bhaNyanuM bhojana karavAmAM vicakSaNa evA taiyAra ja che. have naiyAyikavatI TIkAkArazrI ja ekeka hetune raju karIne tenuM khaMDana cAlu kare che. 'tatra na tAvadAdyaH pakSaH kSemaGkaraH, "kumbho'yaM stambho'yam" iti hi yathA kumbhAdayo bhAvA vidhimukhena pratyakSeNa prekSyante, tathA "idaM tamaH" iti tamo'pi / abhAvaspatAyAM tasya pratiSedhamukhena pratyayaH prAduHSyAt, yathA "kumbho'tra nAsti' iti / nanu nAzapradhvaMsAdipratyayA vidhimukhenA'pi pravartamAnA dRzyante / naivam, nAzAdizabdAnAmeva bhAvapratiSedhAbhidhAyakatvAt / ata eva hi kumbhasya pradhvaMsa iti sopapadAnAmeSAM prayogopapattiH / yadi tu tamaHprabhRtizabdA api tatsamAnArthatAmAbibhrIran, tadAnIM "kumbhasyAbhAvaH" itivat "Alokasya tamaH" ityapi procyeta / na caivaM kazcid vipazcidapi pravakti / athA''lokAbhAve saMketitastamaHzabdaH, nAbhAvamAtre / tato na tathAvyapadeza iti cet - naivam, yadi hyandhakArakhyo'bhAvo'pi vidhimukhena vIkSyate, tadAnIM kimanyadetasya bhAvavailakSaNyena lakSyamANatvaM syAd yato hetusiddhirbhavet ? upara jaNAvelA ATha hetuomAMno je pahelo hetu che te jo kahezo to te kSemaMkara nathI. arthAt nirdoSa nathI. kAraNa ke pahelA hetuno artha evo che ke bhAvAtmaka padArtha je rIte jaNAya che tenA karatAM aMdhakAra vilakSaNapaNe jaNAya che mATe aMdhakAra e abhAvAtmaka che. paraMtu "A kuMbha che. A staMbha che" vigere kuMbhAdi padArtho je rIte vidhimukhe (che. che. e rIte) pratyakSapaNe jaNAya che, tevI ja rIte "A aMdhakAra che. A aMdhakAra che" e pramANe aMdhakAra paNa vidhimukhe ja jaNAya che. jo te aMdhakAra abhAvAtmaka mAnavAmAM Ave to jema "A bhUtala upara kuMbha nathI" ema niSedhamukhe abhAvano bodha thAya che e ja pramANe pratiSedhamukhe bodha thavo joIe. Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAramAM dravyatAnI siddhi 353 paraMtu ahIM aMdhakAra che ema vidhimukhe bodha thato hovAthI vilakSaNapaNe jaNAvApaNuM na hovAthI aMdhakAra e abhAvAtmaka nathI. naiyAyika - nAza ane pradhvaMsa Adi bhAvo abhAvAtmaka hovA chatAM paNa "A nAza che. A pradhvaMsa che" ityAdi vidhirUpe paNa pravartatA pratyakSa dekhAya che. tenI jema ja A aMdhakAra paNa abhAvAtmaka hovA chatAM paNa "A aMdhakAra che" ema vidhimukhe bodha thAya, temAM Azcarya zuM? arthAt abhAvAtmaka hovA chatAM paNa vidhimukhe bodha thaI zake jaina = Ama kahevuM nahIM. kAraNa ke nAza ane pradhvaMsa vigere zabdo ja bhAvano pratiSedha karanAra hovAthI jyAre jyAre nAza ane pradhvasa Adi zabdono prayoga thAya che tyAre tyAre bhAvano pratiSedha temAM AvI gayela hovAthI vidhimukhe prayoga thAya che. ane A ja kAraNathI nAza ane pradhvasa zabdo ekalA vaparAtA nathI. paraMtu "ghaTano nAza paTano pradhvasa' ema nAza-pradhvasa zabdanI AgaLa ghaTa-paTa zabdo joDIne upapada sahita ja A zabdono prayoga karavAmAM Ave che. ekalA nAza-pradhvasa zabdono prayoga thato nathI. A zabdo bhAvanA pratiSedhaka che. tethI tenI AgaLa bhAvane sUcavanAra ghaTa-paTa nAmo joIe ja. to ja pratiSedha thAya. jo taman vigere zabdo (tam - azvAra - ke jIyA Adi zabdo) paNa tenI sAthe samAna arthatAne dhAraNa karatA hoya. eTale nAza-pradhvaMsAdi zabdonI jema bhAva pratiSedhaka jo hoya to "zmae nAzaH" nmasthAmAva:", "pada0 vasaH" vigere jema bolAya che tenI jema "mAno mAva:' ne badale "mAnolI ta:' ema paNa kyAMka to bolAvuM joIe. paraMtu koI paNa vidvAnuM Ama bolatA nathI. mATe nAza ane pradhvaMsAdi zabdonI jema taman zabda bhAvapratiSedhaka nathI. paraMtu bhAvavidhAyaka zabda che. ane tethI ja sopapada prayoga nathI paraMtu ahIM ghaTa che. paTa che ityAdinI jema ahIM tamansa che aMdhakAra che ema vidhimukhe ja prayoga thAya che. mATe aMdhakAra e dravya che. naiyAyika :- A taman - 3idhAra Adi zabdo nAza ane pradhvaMsanI jema mAtra "abhAva" ja sUcavanArA nathI ke jethI kumI nAza nI jema mAtozrI ta: ema sopapada prayoga karavo paDe. paraMtu "Alokano abhAva" te tamaH che. ema tam zabda AlokAbhAvamAM saMketita karAyelo che. eTale "Alokano" AvA pUrvapadano prayoga karavAnI jarUrIyAta rahetI nathI. Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-19 thI 21 ratnAkarAvatArikA sArAMza e che ke nAza-pradhvaMsa ke abhAva AvA prakAranA zabdo sAmAnya abhAvanA sUcaka che eTale kono nAza ? kono pradhvaMsa ? athavA kono abhAva ? ema jANavAnI jijJAsA thAya ja. te pUrNa karavA ghaTano nAza, paTano praUsa ke kuMbhano abhAva ema sopapada prayoga thAya. paraMtu tamaH ane aMdhakAra zabdo to AvA prakAranA sAmAnya abhAvanA sUcaka nathI. kiMtu AlokAbhAvanA sUcaka che. te arthamAM saMketita karAyelA che. tethI tevA prakArano sopapada vyapadeza thato nathI. 354 jaina = tamArUM naiyAyikonuM AvuM kahevuM ucita nathI. kAraNa ke jo tamas ane aMdhakAra zabdo AlokAbhAvamAM saMketita ja hoya to koI paNa eka padArtha bIjA padArthanA abhAvAtmaka hoya che. chatAM potAnA rUpe to te bhAvAtmaka ja thAya che. jema ghaTa e paTanA abhAvAtmaka che paraMtu ghaTasvarUpe to bhAvAtmaka che. tema tamas ane aMdhakArarUpe to bhAvAtmaka ja sidhdha thaze. tethI paTanA abhAvAtmaka evo ghaTa ahIM che. ema vidhimukhe jema bolAya che. tenI jema jo aMdhakArarUpa abhAva paNa vidhimukhe bolAto hoya to te bhAvAtmaka padArtha ja thayo. tethI "bhAvavailakSaNyena lakSyamANatva' eTale bhAvAtmaka padArthathI vilakSaNapaNe dekhAvApaNuM e rUpa tamAro je hetu che. te A aMdhakAramAM bhAvathI vilakSaNapaNuM juduM zuM rahyuM ? ke jethI hetunI sighdhi thAya. vilakSaNa svarUpa to rahyuM ja nahIM. tethI hetu pakSamAM vartaze nahIM ane asidhdhahetvAbhAsa thaze. mATe prathama hetu asidhdhahetvAbhAsa che. samavAyyasama (2) atha bhAvavilakSaNasAmagrIsamutpAdyatvaM hetuH / tathAhi vAyinimittakAraNakalApa vyApAraskhyA bhAvotpAdikA sAmagrI / naiva tamasIyaM samagaMsta / tadazastam, yataH kimidaM samavAyikAraNanAmnA tvamAmnAsIH ? yatra kAryaM samavetamutpadyate taditi cet, tadasamyak, samavAyasya nirantarasuhRd goSThiSu gauravArhatvAt, tatprasAdhakatvAbhimatasya "iha tantuSu paTaH" ityAdipratyayasyAprasiddheH, "paTe tantavaH" ityAdipasyA'syA''bAlagopAlaM pratItatvAt / siddhau vA " iha bhUtale ghaTAbhAvaH" ityabhAvapratyayena vyabhicArAt / sambandhamAtrapUrvatAprasAdhane siddhasAdhanAt, aviSvagbhAvamAtranimittatayA tadaGgIkArAt / ekAntaikasvarUpatvena cAsyaikavastusamavAyasambhave samastavastusamavAyasya, vinazyadekavastusamavAyAbhAve samastavastusamavAyAbhAvasya vA prasaGgAt / tattadavacchedakabhedAt tadupapattau tasyApi kathaJcidbhedApatteH, anekapuruSAvacchinnaparSadAderapi tAvatsvabhAva-bhAvena kathaJcidbhedAt / apracyutAnutpannasthiraikarUpatayA Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAramAM dravyatAnI siddhi 355 cA'syA''kAzasAmAnyAyetAdRgvastusamAzritatvameva bhaved, na tu kAryavastusamAzritatvam / tattatsahakArikAraNakalApopanipAtaprabhAvAt kAryasamavAyasvIkAro'pi sanikAraH, tatsvabhAvaprabhAvapratibaddhAnAM teSAmapi sadA sannidhAnapradhAnatvAt / tathA cAstamitA samavAyikAraNa-kiMvadanti / tadasattve kimasamavAyikAraNam ? samavAyikAraNapratyAsannatvaM hi tallakSaNam / tadasattve kathametat syAt ? tathA ca taccheSabhUtasya nimittakAraNasyApi kA vyavasthA ? // (2) have he naiyAyika? jo tame mAvavitnakSaUsIma samuFAdavaM "AvA prakArano bIjo hetu kaho to te hetu tamasu ane chAyAne abhAvAtmakapaNe sidhdha karI zakato nathI. tenI carcA have ApaNe karIe. naiyAyika = ghaTa-paTa Adi je je bhAvAtmaka padArtho che. tene utpanna karanArI mRtpiDatatu Adi samavAyIkAraNarUpa sAmagrI hoya che. kapAlasaMyoga ane tanusaMyoga rUpa asamavAyIkAraNarUpa sAmagrI hoya che. tathA daMDa-turIvemAdirUpa nimittakAraNarUpa sAmagrI hoya che. A pramANe samavAyIkAraNa, asamavAyIkAraNa, ane nimittakAraNonA samuhanA vyApArAtmaka je sAmagrI che te bhAvAtmaka kAryanI utpAdikA sAmagrI che. aMdhakAramAM A sAmagrI hotI nathI. tamasune utpanna karanAra samavAyI asamavAyI ke nimitta kAraNAtmaka sAmagrI nathI. tethI bhAvAtmaka kArya karatAM vilakSaNa sAmagrIvaDe utpanna thavApaNuM tamasamAM che. e ja tamasune abhAvAtmakapaNe sidhdha kare che. jaina = he naiyAyika ! tArI A vAta prazaMsanIya nathI. arthAtu yuktiyukta nathI. kAraNa ke "samavAyIkAraNa" AvA prakAranA nAmavaDe tuM kaI vastu svIkAre che ? evo kayo padArtha che ke jene tuM samavAyIkAraNa zabdathI mAne che ? naiyAyika - jyAM samavAyasaMbaMdhathI vartatuM evuM kArya utpanna thAya che te samavAyikAraNa kahevAya che. evuM ame kahIzuM. jema mRtpiDamAM samavAyasaMbaMdhathI vidyamAna evo ghaTa utpanna thAya che tathA takhtamAM samavAya saMbaMdhathI vidyamAna evo paTa utpanna thAya che mATe mRtpiDa ane tatu samavAyIkAraNa ame kahIzuM. A samavAyI kAraNanI sidhdhimAM "rUda rUma ti" evA prakArano pratyaya (evA prakAranuM jJAna) ame kAraNa mAnIzuM. jyAM jyAM phamati" AvuM jJAna thAya che tyAM samavAyasaMbaMdha hovAthI te te vastunA utpAdakane samavAyIkAraNa mAnIzuM. Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 56 dvitIyapariccheda-sUtra-19 thI 21 ratnAkarAvatArikA jaina - he taiyAyika ! tArI A vAta samyapha nathI. arthAt sAcI nathI. kAraNa ke samavAyasaMbaMdha che. samavAdhikAraNa che. ane teno sAdhaka Ihapratyayahetu che. ityAdi samavAyanI carcA satata tamArA jAtibhAIonI sAthe goSThI karavAmAM karo to ja zobhAne yogya che. sarva taiyAyiko ane vaizeSiko A pramANe mAnatA ja hovAthI teonI vacce tame A vAta kahyA karo to badhA hAjI hA ja karanArA hovAthI teonI vacce tamArI A samavAyanI vAta zobhA pAme. paraMtu paMDitonI sabhAmAM tamArI A vAta sidhdha thatI nathI. te A pramANe - te samavAya saMbaMdhane sidhdha karanAruM tame mAneluM, "da tatpu paTa" A tattaomAM paTa che. A mRtpiDamAM ghaTa che. ityAdipratyaya ja (jJAna ja) jagatamAM prasidhdha nathI. ulaTuM "A paTamAM tatuo che" ane "A ghaTamAM mRtpiDa che" ityAdi svarUpavALuM ja A jJAna AbAlagopAla pratIta che. mATe samavAyasidhdha karanAra "pratyaya" tamAM ane mRspiDamAM thato sArAya saMsAramAM kyAMya jANIto nathI. tethI samavAyasaMbaMdhanI ane samavAyIkAraNanI sidhdhi thatI nathI. athavA mAnI lo ke "pratyaya" nA nimitte tAmAM ane mRtpiDAdimAM samavAyasaMbaMdhanI sidhdhi thAya che. to paNa vyabhicAra doSa Avaze. kAraNa ke tamArA kahevA mujaba "pratyaya' ja jo samavAyane sidhdha karanAra hoya to jyAM jyAM Ihapratyaya thAya che tyAM tyAM sarvatra samavAyasaMbaMdha hovo joIe. "rUda mUtatte padamAva:" A bhUtala upara ghaTano abhAva che. ahIM abhAvanuM je jJAna thAya che temAM paNa "phAya" che. ane tame tyAM samavAyasaMbaMdha to svIkAratA nathI. kAraNa ke adhikaraNa ane abhAva vacce tame svarUpasaMbaMdha mAno cho. mATe rUhatyi hovA chatAM paNa samavAya saMbaMdha na hovAthI AvA prakAranA abhAvaviSayaka jJAnanI sAthe tamane vyabhicAra doSa Avaze. naiyAyika :- "hAya" thI ame samavAya nAmavALA viziSTa saMbaMdhanI sidhdhi kahetA nathI. paraMtu koI paNa saMbaMdhamAtra che ema "saMbaMdhamAtranI" sidhdhi thAya che. eTale ke jyAM jyAM Iha pratyayanuM jJAna thAya tyAM tyAM koIne koI saMbaMdha hoI zake che. ema ame kahIzuM. paraMtu samavAyasaMbaMdha ja hoya ema ame kahIzuM nahIM. jethI "rUda mUtatte dhamAvaH' ityAdi sthaLe vyabhicAra amane Avaze nahIM. jaina - to tema mAnavAthI "sidhdha sAdhana" thaze. kAraNa ke jyAM tattva-paTamAM, mRtpiDaghaTamAM, rUhAtyaya thAya che tyAM aviSyabhAva (abhedavAda) nAmanA saMbaMdhamAtrane nimitta Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAramAM dravyatAnI siddhi tarIke ame jainoe paNa te saMbaMdhamAtra aMgIkAra karelo ja che. sArAMza ke jo tame vRttapratyaya thI sAmAnya saMbaMdhamAtra ja kahezo to tamArA pratipakSI evA ame jainoe je mAneluM che te ja tame sidhdha karo cho eTale eka to tamane "sidhdhasAdhana" doSa lAgaze ane samavAyasaMbaMdha sidhdha karavA dvArA je samavAyIkAraNanI sidhdhi karavI hatI te vAta to uDI ja jaze. ema be doSa Avaze. ane jo sAmAnyasaMbaMdhamAtra nahI kaho ane samavAyasaMbaMdhavizeSa kahezo to vyabhicAradoSa Avaze. tathA vaLI vRttapratyaya thI jo samavAyasaMbaMdhavizeSanI sidhdhi mAnazo to eka Avo doSa paNa Avaze ke phapratyaya thI sidhdha thato evo A samavAya tamArA mate ekAnte eka ja svarUpavALo hovAthI koI paNa ekavastumAM samavAyano saMbhava thayo hoya tyAre samastavastuomAM paNa samavAyano saMbhava sidhdha thaze, ane vaLI vinAza pAmatI ekavastumAMthI samavAyano abhAva thaye chate samasta vastuonA samavAyano abhAva thavAno prasaMga Avaze. eTale mRtpiDamAMthI ghaTa bane tyAre te samavAyano saMbhava thaye chate tantumAMthI karyA vinA paNa paTa banI javo joIe. kAraNa ke banne sthaLe samavAya eka ja hovAthI tyAM paNa samavAyano saMbhava thaze, tevI ja rIte ghaTa vinAza pAme tyAre te zrRtpiDa-ghaTanA samavAyano abhAva thaye chate tantu-paTanA samavAyano paNa abhAva thavAthI paTa paNa cirAI javo joIe. 357 naiyAyika :- jo ke samavAyasaMbaMdha sarvatra eka ja che. tathApi te te avacchedakanA (bhedakadravyanA) bhedathI tadrutvattau = te te samavAyamAM bheda paNa ame mAnIzuM jethI amane tame Apelo uparokta doSa Avaze nahIM. sarvatra saMsAramAM AkAzanI jema samavAya eka ja che to paNa mRtpiDa ane ghaTa vacce, tathA tantu ane paTa vacce, ghaTa-paTa Adi avacchedakadravyanA bhedathI prathamamAM ghaTasaMbaMdhI samavAya ane dvitIyamAM paTasaMbaMdhI samavAya ema samavAyamAM paNa te bheda ame svIkArIzuM eTale ghaTa vinAza pAme tyAre ghaTanA ja samavAyano abhAva thAya paraMtu samasta vastuonA samavAyano abhAva na thAya. = jaina AvuM mAnazo to tApi te samavAyamAM paNa tame kathaMcid bheda ja mAnyo thaze, ema thavAthI ante to syAdvAdanuM ja zaraNa svIkAryuM thaze. sarvatra samavAya samavAyarUpe eka che ane avacchedakanA bhedathI bhinna bhinna che eTale ke bhedAbheda che. kacirbheda che. Aja syAdvAda - anekAntavAda svIkArelo thaze. = Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-19 thI 21 ratnAkarAvatArikA tathA vaLI he naiyAyiko ! tamane bIjo paNa doSa Avaze. doSa A pramANe che . apradyUta, anutpanna, ane sthiraikarUpamAtra, hoya evo nitya samavAya tame mAno cho, jo samavAya AvA prakArano ekAMta nitya hoya to tenA AdhArabhUta dravya paNa ekAntanitya ja hovuM joIe, kAraNa ke AdhAra vinA Adheya kyAM rahe ? tethI AkAzAdi pAMca dravyo (AkAza-kALa-dizA-AtmA ane mana), tathA sAmAnyAdi zeSa cArapadArtho (sAmAnyavizeSa-samavAya ane abhAva) je nitya che. evA prakAranI vastuone ja Azraye rahenAro A samavAya thaze. paraMtu kapAlasaMyoga ke tatttasaMyogAdithI utpanna thavAvALA anitya eTale kAryAtmaka evA pRthvI-pANI-teja ane vAyu A cAra dravyomAM, ane pAkaja evA varNAdiguNomAM samavAyasaMbaMdha hoya che e sidhdha thaze nahIM. 358 je je AdhAra nitya-sthiraikarUpamAtra haze tyAM tyAM ja AkAzAdi ane sAmAnyAdi vastuonA AzritapaNuM ja samavAyamAM sidhdha thaze. paraMtu kAryAtmaka (anitya evI) pRthvI Adi vastuonA AzritapaNuM samavAyamAM sidhdha thaze nahIM. naiyAyika :- amArA mate samavAya eka che ane nitya che. tethI ja sadaiva sthirekarUpa ja che. paraMtu te te ghaTapratye daMDacakrAdi, ane paTapratye turIvemAdi svarUpa sahakArikAraNono samUha jyAre jyAre AvI maLe, tyAre tyAre tenA AvI maLavAnA prabhAvathI kAryAtmakapaNe utpanna thatA evA ane tethI anitya evA ghaTa-paTamAM paNa ame samavAyano svIkAra karIzuM. jema AkAza sarvatra eka hovA chatAM paNa ghaTathI vyApta AkAzane ghaTAkAza ane paTathI vyApta AkAzane paTAkAza kahevAya che. tema samavAya eka hovA chatAM paNa te te sahakArikAraNo AvI maLe, tyAre tenA prabhAvathI te te kAryamAM samavAya pragaTa thAya che. dRSTigocara thAya che ema ame svIkArIzuM. jethI amane kaMI doSa Avaze nahIM. jaina :- AvI rIte kAryAtmaka pRthvI AdimAM samavAyano svIkAra karavo te paNa doSayukta che. (nivAra: mAM niAra eTale doSa-tiraskAra, tenAthI yukta che.) kAraNa ke apracyuta, anutpanna ane sthiraikasvarUpamAtra evo te samavAyano je svabhAva che. te svabhAvavAlA samavAyanA prabhAvathI pratibadhdha thayelAM evAM te te daMDacakrAdi ane turIvemAdi svarUpa sahakArikAraNo paNa sadaiva sannidhAna mAtra vALAM ja thaze. sArAMza ke samavAya nitya-sadA ekarUpa hovAthI jo prathamathI ja sahakArI kAraNonA saMbaMdhamAM hoya ja nahIM to pachI Ave paNa nahIM ane jo prathama na hoya ane pachI Ave to sthiraikarUpa nityatva ghaTe ja nahIM. mATe prathamathI samavAya haze ja ane jo samavAya haze to tenA prabhAvathI pratibadhdha sahakArIkAraNo paNa sadaiva sannidhivALAM ja haze. ane jo A rIte samavAya, Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAramAM dravyatAnI siddhi 359 ane sahakArI kAraNo sadeva sannidhivALAM ja hoya to ghaTa-paTAdi kArya paNa sadeva anAdithI thayeluM ja che evo artha thaze. tema thavAthI ghaTa-paTAdi e kAryAtmaka pRthvI che ema kahevAze nahIM. tathA 2 = tema thavAthI arthAtu samavAya ja sidhdha na thavAthI samavAya kAraNanI vidrattI = vArtA paNa asta (naSTa) thaI. kAraNa ke jo samavAya sidhdha thAya to samavAyasaMbaMdhathI kArya jemAM utpanna thAya che. jene tame samAdhi kAraNa kaho cho. te sidhdha thAya. paraMtu uparokta carcAnA AdhAre jo samavAya ja sidhdha na thaI zake to te kArya jemAM utpanna thAya che. evA samavAyikAraNanI vAta ja naSTa thaI jAya che. A pramANe tasatve = te samavAyikAraNa sidhdha na thaye chate asamavAdhikAraNa vaLI zuM? arthAt jo samavAyikAraNa sidhdha na thAya to asamavAyikAraNa to vaLI sidhdha kema thAya? kAraNa ke samayAyikAraNanI prayAsa je hoya te asamavAyikAraNa che evuM tamArA mate asamAyikAraNanuM lakSaNa che. have jo samavAya kAraNa ja sidhdha na thAya to tenI pratyAsannatAvALuM asamavAyikAraNa to sidhdha thAya ja kaI rIte ? tathA ra = A pramANe samAyi-asamavAyikAraNo sidhdha na thavAthI tenA upara ja AdhAra rAkhanArA, te bannethI zeSIbhUta evA trIjA nimittakAraNanI to vyavasthA (vArtAcarcA) ja zuM thAya ? kAraNa ke "takumamitraM vAranimittavAra" evuM tarkasaMgrahAdi nyAyazAstronuM sUtra che. have jo samavAya-asamavAyi evAM ubhaya kAraNo ja sidhdha thatAM nathI. to tenAthI bhinna tarIke trIjA nimitta kAraNanI to carcA ja rahetI nathI. A rIte bhAvotpAdikA sAmagrI ja sidhdha thatI nathI. to pachI tamasumAM bhAvotpAdaka sAmagrIthI vilakSaNa sAmagrI che evuM kahevuM te AkAzanuM majjana karavA barAbara nirarthaka che. santu vA kAraNAnyamUni, tathA'pi yathA kathaJcidAlokakalApasyotpAdaH, tathA tamaso'pi bhaviSyati, kimaruciviracanAbhirvyapAsituM zakyate ? kimasyotpAdakamiti cet, Alokasya kimiti vAcyam ? tejo'NavaH iti cet - asyApi tamo'Nava eva santu / siddhAstAvat taijasAste'vivAdena vAdiprativAdinoriti cet - tAmasA api tadvadeva kiM na setsyanti ? iti tyajyatAmAgrahaH / / ATalI carcAvaDe samAyi-asamavAyi ane nimitta evAM utpAdaka sAmagrI svarUpa kAraNo jo ke bhAvAtmaka kAryamAM saMbhavatAM nathI. tathApi tamArA saMtoSanI khAtara ghaDIbhara mAnI lo ke A trividha kAraNo che. to paNa ghaTa-paTAdinI jema tame AlokanA kalApanI Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 0 dvitIyapariccheda-sUtra-19 thI 21 ratnAkarAvatArikA (tejadravyanI) utpatti keme karIne mAno ja cho, koI paNa rIte svIkAro ja cho, mRtpiDa ane tanunI jema tyAM samavAyikAraNo dRzyamAna nathI. tathA asamavAyikAraNa Adi paNa dazyamAna nathI chatAM koI paNa prakAre tame jo AlokakalApanI utpatti svIkAro cho to te ja rIte tamasunI utpatti paNa ho. tamasunI utpatti paNa e ja rIte ghaTI zakaze. tamArI tamasu pratyenI arUcivizeSavaDe tenI utpattine dUra karavAnuM zakya kema thavAya ? koI mANasane koI padArtha pratye tiraskArano ke arUcivizeSano bhAva hoya tethI te padArtha jagatamAM na ja janme evuM kema banI zake ? mATe tejadravyanI jema tamasa dravya paNa A jagatamAM janma pAme che. Ama sidhdha thaze. naiyAyika :- sArU, jo tamasuM e dravya ja hoya, ane AlokanI jema tenI paNa utpatti thatI ja hoya to e tamannu dravyanAM utpAdaka kAraNo koNa ? e to jaNAvo. mRtpiDa ane tanu jema ghaTa paTanA utpAdakakAraNo dazyamAna che. tema taman jo dravya hoya to tenAM utpAdaka kAraNo koI dekhAvAM to joIe ne ? jaina :- he maiyAyika ! tame AlokanI to utpatti mAno ja cho tene dravya paNa mAno ja cho. to AlokanAM utpAdaka kAraNo koNa? e to kaho. kAraNa ke tyAM paNa mRtpiDa ane tanunI jema koI kAraNo dazyamAna to nathI. naiyAyika - he jaino ! tejasUnA aNuo e AlokanAM utpAdaka kAraNo che. kAraNa ke ghaTa-paTanI jema Aloka e skaMdhAtmaka kAryavizeSa che ane skaMdhAtmaka kAryavizeSa aNuonA samUhathI thAya che. mATe paTamAM jema dazyamAna tanu avayava kAraNa che. tema taijasumAM adazyamAna paNa tejanA aNurUpa avayavo utpAdaka kAraNo che. jaina :- he taiyAyika ! ahIM paNa tamasu nAmanA dravyanI utpattimAM tamasunA aNuo e utpAdaka kAraNo manAze ja, kAraNonI adRzyamAnAvasthA taijas ane tamasu bannemAM samAna ja che. naiyAyika :- he jaina ! taijasUnA te aNuo to paraspara koI paNa jAtanA vivAdavinA vAdI-prativAdI (amane-tamane) ema bannene sidhdha ja che. mATe taijasunA utpAdaka aNuo manAze. paNa tamanA aNuo utpAdaka tarIke kema manAze? jaina :- he naiyAyika-tamasUnA aNuo paNa zuM te taijasunI jema sidhdha nahI thAya ? arthAt thaze ja. mATe he naiyAyika ! adhakArane Alokano abhAva mAnavAno Agraha tArA vaDe tyajAo. Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAramAM dravyatAnI siddhi 36 1 (3) asatyevA''loke tatpratibhAsanamapyasamyak / na hi yasminnasatyeva yat pratibhAsate tat tadabhAva-mAtrameva bhavati, asatyeva vyavadhAne pratibhAsamAnairghaTAdibhirvyabhicArAt / kathaM ca naivaM pratibandhake'satyeva samutpadyamAnasya sphoTasyApi tadabhAvamAtratA syAt / atha sphoTo dAhakAtmakatayA spArzanapratyakSeNA'nubhUyate / abhAvamAtratAyAM hi tasya neyamaupapattikI syAt / tarhi tamo'pi zaityena tenaiva pratyakSeNa prekSyamANaM kathamabhAvasvabhAvaM bhavet ? have trIjAhetunI carcA zarU karAya che. niyAyika :- prakAza na hote chate ja tamasuno pratibhAsa thAya che. te kAraNathI tamasu e tejanA abhAvAtmaka che. paraMtu dravya nathI. jaina :- tamAro A hetu paNa samyaka nathI. kAraNa ke "je na hote chate je pratibhAsita thAya, te pratibhAsita thato padArtha tenA abhAva mAtra rUpa ja hoya" evo niyama nathI. kAraNa ke dUra paDelA ghaDAne jovAmAM bhIMta Adi koI vyavadhAna na hoya to te ghaTa spaSTa dekhAya che. tyAM vyavadhAnabhUta evI bhIMta na hote chate ja pratibhAsamAna thatA evA ghaTAdinI sAthe uparokta niyamano vyabhicAradoSa Avaze. kAraNa ke bhIMtAdi vyavadhAna na hoya tyAre ja ghaTAdi dekhAya che. to paNa te ghaTAdi kaMI abhAvAtmaka kahevAtA nathI. jo te ghaTAdi abhAvAtmaka ja hoya to jalAdhArAdi arthakriyA kema kare ? tathA vaLI e ja pramANe caMdrakAnta maNi Adi pratibaMdhaka na hote chate ja AgamAMthI utpanna thato phoDalo paNa mAtra te caMdrakAnta maNinA abhAvasvarUpa ja che. Ama kema manAtuM nathI ? ghaTa-paTAdi pratibaMdhaka evI bhIMtanA abhAvAtmaka manAvA joIe ane phoDalo pratibaMdhaka evA caMdrakAnta maNinA abhAvAtmaka manAvo joIe. ane A banne jo abhAvAtmaka hoya to jalAdhArAdi ane dAtAdi thavA rU5 arthakriyA kema ghaTI zake? taiiyAyika :- AgathI utpanna thayelo phoDalo dAhAtmakapaNe vidyamAna hovAthI, zarIramAM dAhanI pIDA karavA rUpa arthakriyA karato hovAthI, sparzanendriyajanya pratyakSajJAnavaDe sAkSAt anubhavAya che. tene abhAvAtmakapaNe kema mAnI zakAya ? ane jo abhAvAtmakamAtrapaNe te phoDalAnI kalpanA karavAmAM Ave to A dAhAtmakatA je anubhavAya che te ghaTI zakatI nathI. tevI ja rIte ghaTa-paTane paNa bhIMtAdi pratibaMdhakanA abhAvamAtrarUpe ja jo kalpavAmAM Ave to tyAM paNa jalAdhArAdi je cAkSuSapratyakSathI anubhavAya che te arthakriyA ghaTI zake nahIM. Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 2 dvitIyapariccheda-sUtra-19 thI 21 ratnAkarAvatArikA jaina - jo ATalI suMdara samaja tArAmAM che. to te ja rIte tamasU paNa zItaLatAnA anubhavasvarUpe spArzana pratyakSa pramANavaDe anubhavAya ja che. tethI anubhavAtA evA A tamane abhAvAtmaka svabhAva-vALuM kema manAya ? arthAt na ja manAya. mATe tamasu paNa dravya che. paraMtu abhAvasvabhAvAtmaka nathI. (4) athA''lokagrahaNasAmagyA gRhyamANatvaM hetuH, tathA ca zaGkaranyAyabhUSaNau - "yo hi bhAvo yAvatyA sAmagyA gRhyate, tadabhAvo'pi tAvatyaiva, ityAlokagrahaNasAmagyA gRhyamANaM tamastadabhAva eva" iti / tadapi na kiJcit, tamograhaNasAmagyA gRhyamANasyAlokasyaiva tadabhAvatAprasaGgenA'naikAntikatvAt, ghaTapaTayorvA samAnagrahaNasAmagrIkatayA parasparAbhAvatvaprasaGgAt // have cothA hetunI carcA zarU karAya che - niyAyika :- tamasuM e AlokanA abhAvAtmaka che. temAM ame "Alokane grahaNa karavAnI sAmagrI vaDe gRhyamANapaNuM" e hetu kahIe chIe. amArA zAstromAM zaMkara ane nyAyabhUSaNe kahyuM che ke "je padArtha jeTalI sAmagrIvaDe grahaNa karAto hoya, teno abhAva paNa teTalI ja sAmagrIvaDe grahaNa karAya che" A kAraNathI Alokane grahaNa karanArI sAmagrIvaDe grahaNa karAto tamasu paNa te AlokanA abhAvAtmaka ja che. paraMtu dravya nathI. naiyAyikono kahevAno Azaya e che ke jema AlokanuM jJAna karatI vakhate mAtra cakSunI jarUra paDe che paraMtu dIpakanI jarUra paDatI nathI. tevI ja rIte tamasune jovAmAM paNa cakSunI ja jarUra paDe che paraMtu dIpakanI jarUra rahetI nathI. mATe uparokta niyamane kAraNe Aloka ane tamasu nuM jJAna karavAmAM cakSunI vidyamAnatA ane dIpakanI avidyamAnatArUpa sAmagrI samAna ja che mATe tamasuM e AlokanA abhAvAtmaka ja che. jaina - tamArI A vAta paNa tathya vinAnI che. Aloka je sAmagrIvaDe (cakSunu hovu ane dIpakanuM na hovuM e rUpa sAmagrIvaDe) grahaNa thAya che ane tamasu paNa te ja sAmagrIvaDe grahaNa thAya che. mATe tame tamasune tejanA abhAvAtmaka kaho cho. paraMtu A ja nyAya ulaTI rIte lagADatA vyabhicAradoSa tamane kema na Ave? te A pramANe ke tamasuM cakSunI vidyamAnatA ane dIpakanI avidyamAnatArUpa sAmagrIvaDe grahaNa thAya che. te ja sAmagrIvaDe gRhyamANa evA Alokane ja te tamasUnA abhAvasvarUpa mAnavAno prasaMga AvavAthI A nyAya anaikAntikatAne pAmaze. jema samAnasAmagrIvaDe gRhyamANa hovAthI tame tamane AlokanA abhAvAtmaka kahevA taiyAra thayA cho te ja pramANe Aloka ja tamasUnA Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAramAM dravyatAnI siddhi 36 3 abhAvAtmaka kema na hoya ? AvA prakArano A ekadoSa to Avaze. tathA bIjo doSa A pramANe Avaze. ghaTa ane paTa A banne padArtho paNa samAnasAmagrI vaDe ja gRhyamANa che. cakSu ane prakAzanI vidyamAnatA rUpa sAmagrI ghaTa ane paTanA grahaNamAM Avazyaka che. tethI ghaTa e paNa padArtha nathI paraMtu paTanA abhAvAtmaka che ane paTa e paNa padArtha nathI paraMtu ghaTanA abhAvAtmaka ja che ema paraspara abhAvasvarUpatA mAnavAno paNa tamane prasaMga Avaze. tathA trIjo doSa jo ke TIkAmAM lakhyo nathI paraMtu pahelAM AvI gayo che ke Aloka ane tamane samAnasAmagrIgrAhya kahezo to jema Aloka cakSunA saMyogasazikarSathI grAhya che ane saMyoga e guNa hovAthI tenA adhikaraNarUpa Aloka e dravya sidhdha thAya che. te ja rIte tamas paNa samAnasAmagrIvaDe grAhya hovAthI cakSurindriyanA saMyogavaDe gRhyamANa thaze ane saMyoga e guNa hovAthI tenA adhikaraNarUpa tamas paNa dravya ja sidhdha thaze. ( 5 ) atha timiradravyotpAdakakAraNAbhAvo hetuH / tathA ca zrIdharaH- " tamaHparamANavaH sparzavantaH, tadrahitA vA ? na tAvat sparzavantaH, sparzavat kAryadravyasya kvacidapyanupalambhAt / adRSTavyApArAbhAvAt sparzavatkAryadravyA'nArambhakA iti cet- rUpavanto vAyuparamANavo'dRSTavyApAravaiguNyAd rUpavatkAryaM nArabhante iti kiM na kalpyeta ? kiM vA na kalpitam - ekajAtIyAdeva paramANoradRSTopagrahAccaturdhA kAryANi jAyanta iti / kAryaikasamadhigamyAH paramANavo yathAkAryamunnIyante, na tadvilakSaNAH, pramANAbhAvA cet ? evaM tarhi tAmasA paramANavo'pyasparzavantaH kalpanIyA:, tAdRzAzca kathaM tamodavyamArabheran ? asparzavattvasya kArya- davyAnArambhakatvenA'vyabhicAropalambhAt / kAryadarzanAt tadanuguNaM kAraNaM kalpyate, na tu kAraNavaikalyena dRSTa- kAryaviparyAso yujyata iti cet - na vayamandhakArasya pratyarthinaH, kintvArambhAnupapatteH, nIlimamAtrapratItezca dravyamidaM na bhavatIti brUmaH ( nyAyakandalI pR. 22 ) iti // have pAMcamA hetunI carcA zarU karAya che. naiyAyika :- ghaTa-paTAdi je je dravyo che tenI utpAdaka evI kAraNasAmagrI mRtpiDatantu, kapAlasaMyoga-tatttasaMyoga, daMDacakrAdi ane turIvemAdi ityAdi jema dRSTigocara thAya che. tevI timira nAmanA tamArA jainonA mAnelA dravyanI utpAdaka evI kAraNasAmagrIno abhAva che. koI paNa jAtanI timiradravyotpAdaka evI kAraNa sAmagrI dekhAtI ja nathI. mATe timira e dravya nathI. amArA zrIdharamunie nyAyakandelIgranthamAM kahyuM che ke - Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 4 dvitIyapariccheda-sUtra-19 thI 21 ratnAkarAvatArikA he jeno ! tame aMdhakArane dravya mAno cho. to te aMdhakAranA utpAdaka evA paramANuo zuM sparzavAnuM che? ke sparzarahita che? te tamasunA utpAdaka evA paramANuo sparzavAnuM che evo pahelo pakSa kahezo to te vyAjabI nathI. kAraNa ke jo te paramANuo sparzavALA hoya, to temAMthI bananAruM kAryadravya paNa sparzavALuM ja bane. jema ke komaLa tatumAMthI banatu paTadravya paNa komaLa sparzavALuM ja bane. paraMtu ahIM tevA prakAranA sparzavALA tamasurUpa kAryadravyano kyAMya paNa kyAre ya paNa, koIne paNa anubhava thato nathI. mATe kAryadravyamAM sparzavALAno anubhava na hovAthI tenA kAraNabhUta evA paramANuo paNa sparzavAnuM hoya e vAta ucita nathI. jaina - tamasunA utpAdaka paramANuo to sparzavAnuM ja che. paraMtu temAM adRSTano vyApAra na hovAthI (tevA prakAranuM bhAgyavizeSa vyApArAtmakabhAve kAma karatuM na hovAthI) temAMthI utpanna thanArUM tamasAtmakakArya dravya sparzavAnuM banatuM nathI. arthAt sparzavALA evA tamasAtmaka kAryadravyanA anAraMbhaka (anutpAdaka) te paramANuo che. sArAMza ke tamasUnA paramANo paNa che ane temAMthI kAryadravya tamasu paNa thAya ja che. phakta paramANuo sparzavAnuM che. paraMtu temAM viziSTa adRSTa kAma karatuM na hovAthI temAMthI sparzavAnuM kAryadravya banatuM nathI. mATe tamanuM dravyamAM sparzano anubhava thato nathI. naiyAyika :- he jaina ! jo AvuM tame mAno cho to vAyumAM paNa AvI kalpanA kema karatA nathI ? ke vAyunA utpAdaka paramANuo rUpavALA che. paraMtu adekhanA vyApAranI viguNatA hovAthI rUpavALA evA vAyusvarUpa kAryane AraMbhatA nathI. AvI kalpanA tamArAvaDe kema kalpAtI nathI? tame tamasumAM paramANuo sparzavAnuM ane temAMthI thatuM tamodravya sparzarahita hoya, ema jo mAno cho to tenA uparathI siddha thAya che ke kAraNane anurUpa ja kArya thAya evo niyama nathI, tethI vAyumAM paNa kAryadravya vAyu na dekhAto hovAthI rUpavAnuM na hoya ane tenA utpAdaka paramANuo rUpavAnuM hoya evuM kema kalpatA nathI ? adekhanA vyApAranI viguNatA to banne sthAne sarakhI ja che. mATe che jena! tamArI A vAta barAbara nathI. vaLI he jaino ! tamane bIjo paNa eka doSa Ave che ke kAraNane anurUpa kArya, ane kAryane anurUpa kAraNabhUta paramANuo jo na hoya to eka jAtanA ja paramANuomAMthI adekhanA vyApArano anugraha maLavAthI cAre prakAranAM (pRthvI-pANI-teja ane vAyu) kAryo thAya che evI kalpanA kema karAtI nathI? jema sparzavAnuM paramANuomAMthI paNa adekhanA Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAramAM dravyatAnI siddhi 365 vyApAranA abhAve sparzavAnuM tamasU nathI banatuM. paraMtu vijAtIya evuM sparzarahita evuM tamas dravya bane che ema tame mAno cho to teno artha e thAya che ke vijAtIya kArya paNa thAya. to pachI mATInA ja eka sarakhA svarUpavALA paramANuomAMthI jema pRthvI thAya che. tema vijAtIya evAM jala-teja ane vAyu jevAM tamAma kAryo thaI zake che evuM paNa tamAre kalpavuM joIe, kema kalpatA nathI? ane jo kalpo to pratyakSavirodha Ave ja. jaina :- he naiyAyika ! tamAruM A kathana vyAjabI nathI kAraNa ke paramANuo kAryavaDe ja eka sArI rIte jANavA yogya che. eTale ke paramANuonuM jJAna kAryane anusAre ja thAya che. jevuM kArya hoya che tene anurUpa ja kAraNabhUta paramANuo kalpAya che. sidhdha thAya che. paraMtu kAryathI vilakSaNa (vijAtIya) paramANuo kadApi kalpAtA nathI ane sidhdha paNa thatA nathI. kAraNa ke kAryathI vilakSaNa evA paramANuone sidhdha karanArUM koI pramANa ja A saMsAramAM nathI. mATe eka ja jAtanA mATI AdinA paramANuomAMthI pRthvInI jema vijAtIya evAM pANI-teja ane vAyu kAryanI utpatti kema thAya? naiyAyika :- he jaina ! jo AvuM suMdara tame jANo cho to tamasUnA paramANuo paNa tamAre asparzavAnuM ja kalpavA joIe, kAraNa ke tame ja kaho cho ke kAraNane anurUpa kArya thAya, ane kArya jevuM dekhAya tevAM kAraNabhUta paramANuo kalpAya, have aMdhakAra sparzavAnuM tarIke anubhavAto nathI. tethI tenA paramANuo paNa sparzarahita ja hovA joIe ema tamAre jainoe mAnavuM joIe. ane jo ATaluM mAnazo to tevA prakAranA te sparzarahita paramANuo tamodravya svarUpa kAryanA AraMbhaka kema banI zake? arthAtu na ja bane. kAraNa ke "je je asparzavAnuM hoya che te te kAryadravyanA niyama anAraMbhika ja hoya che" A vyApti vyabhicAra vinA anubhavAya ja che. jema ke AkAzAdi pAMca dravyonA avayavo (aMzo) asparzavAnuM che tethI teo kadApi AkAzAdi pAMca dravyone kAryadravyarUpe utpanna karatA nathI. tethI ja te pAMca dravyo nitya che. ane vyatirekavyAptimAM je je kAryadravyanAM anAraMbhaka hotAM nathI, paraMtu AraMbhaka hoya che te te niyamA asparzavAnuM paNa hotAM nathI, paraMtu sparzavAnuM ja hoya che. jema ke kAryAtmaka pRthvI-jala-teja ane vAyunA paramANuo. A paramANuo kAryadravyano AraMbha paNa kare che ane sparzavAnuM paNa che ja. mATe A vyAptimAM kyAMya paNa vyabhicAra dekhAto nathI. avyabhicAra ja upalabdha thAya che. tethI temanA paramANuo paNa asparzavAnuM Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 dvitIyapariccheda-sUtra-19 thI 21 ratnAkarAvatArikA tamAre kalpavA paDaze. ane asparzavAnuM paramANuo kAryadravyanA AraMbhaka hotA nathI. tethI taman e dravya nathI. ema amArUM naiyAyikonuM kahevuM che. jaina :- he maiyAyika ! tamArI vAta barAbara nathI. kAraNa ke "jevuM kArya dekhAtuM hoya, tenA uparathI kAraNa paNa tene anurUpa kalpavuM joIe. paraMtu kAraNamAM vikalatA dekhAvAthI pratyakSa dekhAtA kAryano viparyAsa kalpavo te yogya nathI. eTale ke gaLyu dUdha hoya, temAM jo ke sAkara dekhAtI nathI paraMtu dUdha madhura anubhavAya che. tethI dUdhamAM madhuratA kArya dekhAtuM hovAthI na dekhAtI evI paNa sAkara temAM che ema kalpAya che. paraMtu sAkararUpa kAraNanI vikalatAthI (na dekhAvAthI) madhurarUpe anubhavAtA dUdhano viparyAsa kalpavo ke dUdha madhura nathI e yogya nathI. tevI rIte aMdhakAra dravyasvarUpa kArya kALu kALu ane zItaLatAvALu anubhavAtu hovAthI tenA paramANuo na anubhavAtA hovA chatAM paNa kAryane anurUpa hovA joIe ema kalpAya che. paraMtu paramANuo svarUpa kAraNanI viguNatA hovAthI eTale kAraNamAM sparza ane rUpa na jaNAtA hovAthI pratyakSa dekhAtA evA tamasAtmaka kAryano viparyAsa kalpavo arthAt taman dravya nathI ema kahevuM te yogya nathI. niyAyika :- he jena! ame kaMI aMdhakAranA pratyArthI (zatru) nathI. paraMtu asparzavAnuM paramANuo kAryadravyanA anAraMbhika hovAthI ahIM aMdhakAramAM "AraMbhatva" arthAt kAryadravyatva ghaTatuM nathI. eTale dravyasvarUpe utpatti saMbhavatI nathI. ane nIlimAnA (kALA kALA varNanA) darzanamAtrathI te dravya banI jatuM nathI ema ame kahIe chIe, kAraNa ke rUpanuM darzana to bhramAtmaka paNa hoya che. jema jhAMjhavAnA jaLamAM camaka dekhAya che paraMtu tethI te jaladravya sidhdha thatuM nathI. kAraNa ke camakanuM darzana bhramAtmaka che tema ahIM paNa nIlimAnuM darzana prakAzanA abhAvathI bhramAtmaka che. vAstavika nIlimA paNa nathI. tethI tamasu e dravya nathI. paraMtu AlokanA abhAvAtmaka ja che. ema amArUM naiyAyikonuM kahevuM __ naitadupapattipadavIM pratipadyate, yataH sparzavanta eva tAmasAH paramANavaH procyante / yatpunastatropAdezi-sparzavatastatkAryadavyasya kvacidapyanupalambhAditi / tadasatyam, zItasparzavatastamodravyasyaiva tatkAryasya darzanAt / tatra sparzasadbhAve kiM pramANam ? iti cet - tadabhAve kiM pramANam ? iti vAcyam - na hi tatpratiSedhakapramANamantareNA'sparzavattvAt kAryadavyAnArambhastvayA prasAdhayituM zakyate / asmAkaM tu tatsadbhAve pramANAbhAve'pi tAvad na kAcit kSatiH / na ca nAstyeva tat, pratyakSasyaiva sadbhAvAt / Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAramAM dravyatAnI siddhi jaina :- hai naiyAyika ! tamArUM A kathana yuktiyukta nathI. upara kahela tamArUM vacana yuktivALI padavIne prApta karatuM nathI. kAraNa ke tame je prathama be pakSo pADelA, ke tamannA paramANuo zuM sparzavAn che ke sparzarahita che ? tyAM amAro A uttara che ke tamas saMbaMdhI paramANuo sparzavALA ja che. ema amArAvaDe kahevAya che. 36 7 sparzavALA mAnavAmAM tamArAvaDe tyAM vaLI je A pramANe kahevAmAM AvyuM ke jo te paramANuo sparzavALA hoya to temAMthI nIpajatuM kAryadravya tamam paNa sparzavALuM hovuM joIe, paraMtu tenuM kAryadravya tamam sparzavALApaNe kyAMya anubhavAtuM nathI. AvuM je tame kahyuM che te asatya ja che. kAraNa ke tamannA te paramANuomAMthI nIpajatuM kAryadravya tamas zItasparzavALu pratyakSa anubhavAya che. (aMdhakAramAM zItaLatAno anubhava sarvajanane anubhavasidhdha ja che.) naiyAyika :- te aMdhakAramAM sparzanA sadbhAvamAM zuM pramANa che ? jaina H- hai naiyAyika ! ame jaino tamane puchIe chIe ke aMdhakAramAM "sparza nathI" emAM zuM pramANa che ? e tame ja kaho. tame paramANuo asparzavAn hovAthI kAryadravyanA anAraMbhaka che ema mAno cho. eTale paramANuomAM sparzano pratiSedha tame karo cho. ane tene hetu banAvI temAMthI tamas nAmanA kAryadravyanI anutpatti sidhdha karo cho. paraMtu anumAnamAM sAdhya sAdhavA mATe raju karAyelo hetu to pramANathI sidhdha ja hovo joIe, ahIM "asparzavattvAt'' e tamAro hetu che. tethI paramANuomAM sparzanA pratiSedhane jaNAvanArA pramANane samajAvyA vinA asparzavAnuM hovAthI kAryadravyanI anAraMbhakatA tamArAvaDe sAdhI zakAze nahIM. sAdhya siddha na hoya to cAle, paraMtu anumAnamAM hetu to pramANathI sidhdha ja hovo joIe, eTale tamAre sparzano niSedha batAvavA mATe pramANa kahevuM ja joIe. amAre jainone to tamanA te paramANumAM sparzano sadbhAva che e jaNAvavAmAM bIjuM koI paNa pramANa kadAca na hoya to paNa kaMI doSa Avato nathI. kAraNa ke ame pUrve kahI gayA chIe, tema "kAryanA darzanathI tene anukuLa kAraNa kalpAya che" eTale tamamAM zItasparza anubhavAya che mATe tenA paramANu paNa tevA zItasparzavALA haze ema kalpAya che. tethI paramANuomAM zItasparza samajAvavA mATe bIjA pramANanI AvazyakatA rahetI nathI. Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-19 thI 21 ratnAkarAvatArikA saMkSepamAM sAra e che ke tame paramANuo asparzavAnuM hovAthI tama kAryadravya nathI ema kaho cho. eTale tamAre paramANuomAM asparzavattA pramANathI sidhdha karavI ja joIe, ane ame kAryadravyanA anubhavathI kAraNanI kalpanA karIe chIe, eTale kAraNa evA paramANuomAM sparza sidhdha karavAmAM bIjA pramANanI jarUra ja rahetI nathI. chatAM paramANuomAM "sparzavattA" sidhdha karavAmAM ta = te pramANa nathI ema nahIM, arthAt che ja. pratyakSa pramANa ja sabhUta che. tathAdi - divA divAkarakarAlAtapaprayAtopataptavapuSaH pathikAstamisrAsaMtamasazaityasaMparkAt pramodante / na ca tApAbhAvamAtra sUtrita eva teSAM pramodaH, pratItibAdhAt / tanmAtranimitto hi "ghaTo'tra nAsti' itivat, "tApaH saMprati nAsti" iti pratiSedhamukha eva pratyayaH prAduHSyAt, na tu "saMprati zItalIbhUtaM me zarIram" iti vidhimukhaH / tathAtve hi 'tamo'bhAvamAtrasUcita evAyamAlokapratyayaH ityapi vAvadukasya vadato vadanaM na vakrIbhavet / __ athAndhakAranibandhanatve zaityasparzapratyayasya nibiDataraghaTitakapATasaMpuTe gavalakuvalaya-kalakaNThI-kaNThakANDakRSNAndhakAraikArNavIbhUte kArAgAre kSiptasya puMsaH sutarAM tatpratyayo bhavet- iti cet- tApAbhAvanimittatAyAmapi sutarAM sa kiM tatra na syAt, tatrAtyantaM tApAbhAvasambhavAt ? tasmAt mandamandasamIra-lahariparicaya eva jalasparzasyeva tatsparzasyApyabhivyaktau hetuH / na cAsau tatrAstIti na tatra tatpratItiH prAdurbhavati / te A pramANe - divase sUryanA AkarA tApanA pratApathI tapI gayelA zarIravALA musApharo rAtre aMdhakAra saMbaMdhI zItaLasparzanA saMparkathI AnaMda-pramoda pAme che. rAtre aMdhakAramAM sarvatra ThaMDaka je anubhavAya che te ja tamasunA paramANuomAM zItaLasparza che tenuM pratyakSapramANa = pratyakSa purAvo (sAbitI) che. naiyAyika :- divase sUryanA tApathI tapelA purUSone rAtre aMdhakAramAM zItaLatAthI je AnaMdapramoda thAya che. AvA prakAranuM je tame jaino kaho cho. paraMtu hakIkatathI te tema nathI. arthAt zItaLatAnA anubhavathI janya AnaMdapramoda nathI, paraMtu divase sUryano je tApa hato, te tApanA abhAva mArAthI jaNAyelo ja AnaMdapramoda te musApharone thAya che. zItaLatA che eTale tenAthI AnaMdapramoda thAya che ema nathI, paraMtu tApa nathI mATe dAha thato nathI tethI AnaMdapramoda thAya che. ema hakIkata che. Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAramAM dravyatAnI siddhi 36 9 jena - he naiyAyika - ema 1 2 = na kahevuM, arthAt uparokta tamAruM kahevuM ucita nathI, kAraNa ke pratitivAthAt = tamAruM kathana pratItithI bAdhita che. - anubhavathI virUddha che. te A pramANe - jo tApanA abhAva mAtranA nimitte ja A anubhava thato hoya to "ahIM ghaDo nathI" e vAkyanI jema "ahIM have atyAre tApa nathI" ema niSedhamukhe bodha thavo joIe. paraMtu-hAza, have mAruM zarIra zItaLa banI gayuM che evo vidhimukhe bodha thAya che. te thavo joIe nahIM. jo rAtre tApAbhAva mAtra ja hoya to atyAre have tApa nathI ema niSedhamukhe ja bodha thavo joIe. paraMtu have sarvatra ThaMDaka che. ema vidhirUpe bodha thavo joIe nahiM ane vidhirUpe bodha thAya che. mATe rAtre zItaLatA che. paraMtu tApAbhAva mAtra nathI. tathAtvei di = rAtrimAM AnaMdapramodano anubhava zItaLatAjanya hovAthI tamasu dravya hovA chatAM paNa jo tame tApAbhAvamAtrane ja A aMdhakAranuM jJAna kahezo to koI purUSa ethI ulaTuM AlokanA pratyayamAM kaheze to tame tenA mukhane vakra nahI karI zako eTale ke divase je Alokapratyaya thAya che te paNa tamasUnA abhAva mAtrathI ja sUcita che. vAstavika Aloka jevuM koI dravya che ja nahIM evuM bolatA vAcALa mANasanA mukhane tame rokI zakazo nahIM, kAraNa ke vidhimukhe bodha thato hoya chatAM tamArI dRSTie te ItarapadArthonA abhAva mAtrathI ja bodha thAya che ema tame mAno cho. tethI aMdhakAramAM jema ahIM zItaLatA che ema vidhimukhe bodha thato hovA chatAM, tApAbhAva mAtra mAnIne aMdhakArane dravya na mAnatAM tejano abhAvamAtra mAnavA prerAo cho, te ja rIte divase dAha thAya che ema vidhimukhe bodha hovA chatAM tamasuno abhAva mAtra mAnIne A Aloka jaNAya che ema kahenArA mANasanA mukhane tame rokI zakazo nahIM. mATe zItaLatAnA anubhavathI ane vidhimukhe bodha thato hovAthI aMdhakAra e niyamA dravya ja che. naiyAyika :- jo zItaLasparzano anubhava aMdhakAradravyanA kAraNe ja thato hoya to jema jema vadhAre aMdhakAra hoya tema tema tyAM vadhAre te zItaLatAno bodha thavo joIe, tethI atizaya gADha paNe baMdha karAyA che kapATasaMpuTa (banne bAraNAM) jenAM evAM ane (Ava7) jaMgalI pADA, (puva7) nIlakamaLa, (vanaDIi) ane koyalanA kaMTha jevA, (AiDauT) ghaNA kALA kALA evA aMdhakArano jANe eka mahAsAgara hoya tevA kArAgAramAM nakhAyelA purUSane atizaya aMdhArUM hovAthI atizaya te zItaLatAno pratyaya (bodha) thavo joIe. Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 dvitIyapariccheda-sUtra-19 thI 21 ratnAkarAvatArikA jaina - he maiyAyika ! ame jaino A zItaLatAno anubhava aMdhakArathI thAya che ema mAnIe chIe eTale tuM amane Avo prazna kare che. paraMtu te aMdhakAra dravya na mAnato hovAthI A ja zItaLatAno anubhava tApAbhAva mAtranI mAne che. tethI ame tane paNa puchIe chIe ke AvA gADha kArAgAramAM nakhAyelA purUSane "tApAbhAva mAtranI nimittatA" hote chate paNa te zItaLatAno anubhava sutarAM (vadhAre gADha rIte) tyAM kema thato nathI ? tamArU mAneluM tApAbhAvamAtra kAraNa to tyAM paNa atyanta che ja. tame ja uttara Apo. sArAMza e che ke A zItaLatAno anubhava ame jaino aMdhakArathI mAnIe chIe ane tame taiyAyiko tApabhAvamAtrathI mAno cho, have gADha aMdhakAravALA kedakhAnAmAM purAyelA purUSane aMdhakAra hovA chatAM paNa vadhAre vadhAre zItaLatA kema anubhavAtI nathI? ema amane tame pucho cho paraMtu te ja prazna ame tamane puchIe chIe ke tApAbhAva evuM tamArUM mAneluM kAraNa paNa te kedakhAnAmAM hovA chatAM gADha-gADha zItaLatA kema anubhavAtI nathI ? je doSa tamane paNa Avato ja hoya te doSa amane Apavo ucita nathI. tethI samajavuM joIe ke AvA gADha aMdhakAravALA kedakhAnAmAM purAyelA purUSane je atizaya zItaLatAno anubhava thato nathI temAM "aMdhakAra dravya nathI" e kAraNa nathI, paraMtu bIjuM kaMIka kAraNa che. jaLanA sparzano anubhava karAvavAmAM jema maMda maMda pavananI laherIono saMbaMdha ja kAraNa che tenI jema aMdhakAranA paramANuonA zItaLa sparzano anubhava karAvavAmAM paNa maMda maMda evA pavananI laherIono saMbaMdha ja hetu che. ane AvA gADha baMdha karelA bAraNAvALA kedakhAnAmAM aMdhakAra paNa puSkaLa che. tenA paramANuomAM zItaLatA paNa puSkaLa che. paraMtu sparzanI abhivyakti karAvavAmAM hetu bananAra evo maMda maMda A pavana tyAM nathI. tethI tyAM te zItaLatAno gADha anubhava thato nathI. mATe sAcuM kAraNa e che ke tyAM vAyunAmanuM vyaMjaka dravya laherIo rUpe nathI. paraMtu aMdhakAradravyano abhAva e kAraNa nathI. aMdhakAra to dravya che ja. anumAnato'pi tatra sparzapratItiH / tathAhi - tamaH, sparzavad, spavattvAt, pRthvIvat / na ca rUpavattvamasiddham, "andhakAra: kRSNo'yam" iti kRSNAkArapratibhAsAt / nanu yadi timiraM zyAmarUpaparikalitakalevaraM syAt, tadAvazyaM svapratibhAse AlokamapekSeta / kuvalaya, kokila-tamAlAdi-kRSNavastUnAmAlokApekSavIkSaNatvAditi cet - tad Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAramAM dravyatAnI siddhi 3 71 zA che nA'kalaGkam, ulUkAdInAmAlokamantareNApi tatpratibhAsanAt / athAsmadAdipratibhAsamapekSyaitaducyate, tadapi na pezalam, yato yadyapi kuvalayAdikamAlokamantareNAlokayituM na zakyate'smadAdibhiH, tathA'pi timiramAlokayiSyate, vicitratvAd bhAvAnAm / itarathA pItAvadAtAdayo'pi tapanIyamuktAphalapramukhA nAlokanirapekSavIkSaNA iti pradIpacandrAdayo'pi prakAzAntaramapekSeran / iti siddhaM tamo rUpavat / tathA anumAnapramANathI paNa te aMdhakAramAM zItaLasparzano nizcaya thaI zake che. te A pramANe- aMdhakAra (pakSa), sparzavALuM ja che (sAdhya), rUpavALuM hovAthI (hetu), pRthvInI jema (daSTAta) je je rUpavAnuM hoya che te te sparzavAnuM paNa hoya ja che jema ke mATIpatthara-suvarNa ItyAdi (anvayadaSTAnta), je je sparzavAnuM nathI te te rUpavAnuM paNa nathI ja, jema ke AkAzAdi (vyatireka daSTAnta), A tamasu paNa kRSNarUpavALuM che. (upanaya), tethI niyamA sparzavALuM ja che. (nigamana). naiyAyika :- aMdhakAramAM sparzavattva sidhdha karavA mATe rUpavattva je hetu mukavAmAM Avyo che asidhdha che. kAraNa ke pakSabhUta evA aMdhakAramAM rUpavattva hetu jaNAto nathI. ane pakSamAM hetunI avRtti e ja asidhdhahetvAbhAsa kahevAya che. jaina :- amAro A rUpavatva hetu asidhdha nathI. pakSamAM avRtti nathI paraMtu pakSavRtti che. "A kALu kALu aMdhArU dekhAya che" evA prakAranI kALA kALA raMganA AkAranI aMdhakAramAM pratIti sarvajanamAM pratIta che. naiyAyika :- jo timira kRSNarUpathI yukta zarIravALuM hoya to potAno pratibhAsa karAvavAmAM avazya AlokanI apekSA rAkhata, kAraNa ke nIlakamala, koyala ane tamAlavRkSa vigere kRSNavarNavALI sarva vastuo AlokanI apekSA pUrvaka ja daSTigocara thAya che. JAvaUvanti vahUni (pakSa), mAtno vApekSavIkSani (sAdhya), pavandrIt (hetu), vAhivat (daSTAnta), je je vastuo rUpavALI hoya che te te AlokanI apekSAe ja svapratibhAsa kare che. jema ke kuvalayAdi, aMdhakAra paNa jo rUpavAnuM hoya to AlokavaDe ja dekhAvuM joIe, paraMtu Aloka na hoya tyAre ja dekhAya che. Aloka hoya tyAre dekhAtuM nathI ja, mATe aMdhakAra rUpavAnuM nathI. tethI he jaina ! tamAro rUpavattva hetu pakSIbhUta evA aMdhakAramAM nathI tethI avazya asidhdhahetvAbhAsa che ja. jaina - tattAna = naiyAyikanI uparokta vAta akalaMkita (nirdoSa) nathI. arthAt doSathI bharelI che. ghuvaDa Adi prANIone (ghuvaDa-bIlADI-uMdara-sarpa Adi Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 7 2 dvitIyapariccheda-sUtra-19 thI 21 ratnAkarAvatArikA nizAcara jIvone) Aloka vinA paNa te kRSNavarNavANI vastuono pratibhAsa thAya che. rUpavattvAn hetu sAdhyAbhAvavat vRtti hovAthI naiyAyikanuM anumAna vyabhicAra doSavALuM che. paraMtu akalaMkita nathI. arthAt nirdoSa nathI. naiyAyika - ame je upara anumAna lakhyuM che te ApaNA lokonI apekSAe A anumAna kahyuM che. paraMtu ulukAdinI apekSAe nahIM. ApaNa lokone (manuSyone) rUpavALI saghaLI vastuo AlokApekSapUrvaka daSTigocara thAya che. mATe amAro hetu vyabhicArI nathI paraMtu yathArtha che. jaina :- naiyAyikanI te vAta paNa manohara nathI. kAraNa ke jo ke kuvalayAdi padArtho Aloka vinA amArAvaDe dekhavAne mATe zakya nathI tathApi aMdhakAra AlokanI apekSA vinA dekhI zakAze. kAraNa ke jagatunA bhAvo citra-vicitra che. koI padArtho Aloka vinA na dekhAya, ane koI padArtha Aloka vinA paNa dekhI zakAya che. jo ema na hota ane ApaNa lokone sarva padArtho AlokavaDe ja dekhAya evo Agraha rAkhIe to pILA varNavAluM sonuM ane (vAta) ujvaLa varNavALuM pANIdAra motI vigere padArtho AlokathI nirapekSapaNe dRSTigocara thatA nathI, arthAt Aloka hoya to ja dekhAya che. tethI pradIpa-caMdrAdi padArtho paNa potAno pratibhAsa karAvavAmAM anya prakAzanI apekSA rAkhanArA banavA joIe. paraMtu tema nathI. sArAMza ke jema suvarNa ane motI vigere AlokanI apekSApUrvaka daSTigocara thAya che chatAM pradIpa-caMdrAdi padArtho AlokathI nirapekSa ja daSTigocara thAya che. kAraNa ke padArtho citra-vicitra svabhAvavALA che. tema nIlakamaLAdi padArtho AlokanI apekSAe ja dekhAya che. chatAM timira Aloka nirapekSa paNe je dekhI zakAya che. tethI siddha thAya che ke tamAruM avazya rUpavAnuM ja che. mATe amAro jainona wvattva hetu pakSavRtti hovAthI asidhdhahetvAbhAsa nathI. tathA tamo, rUpavat, kAryavattvena pratIyamAnattvAt, kuvalayavat, ityato'pi tatra rUpavattvasidhdhiH / na khalu atyaM kumbhAbhAvAdi kRSNAdyAkAreNa kadAcit pratIyamAnamAlokitam - iti rUpavattvasiddhau ca siddhaM sparzavattvam / tathA ca tAmasaparamANUnAM kAryadavyArambhapratiSedhopanyastamasparzavattvaM svarUpAsiddham, parasya tAmasaparamANUnAmaprasiddharAzrayAsiddhaM ceti sthitam // tathA vaLI aMdhakAramAM rUpavattvanI pratIti karavA mATe AvA prakAranuM anumAna paNa Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAramAM dravyatAnI siddhi thAya che. aMdhakAra (pakSa), rUpavAnlR che (sAdhya), kALAprakAranA varNavALA paNe pratIti thatI hovAthI (hetu), nIlakamaLanI jema (dRSTAnta), A anumAnathI paNa te aMdhakAramAM rUpavattvanI pratIti thAya che. jo aMdhakAra prakAzanA abhAvAtmaka ja hoya to tenI kALAkALA rUpavALA paNe pratIti thAya ja nahIM kAraNa ke abhAva e koI padArtha ja nathI, tethI temAM rUpa hoya ja nahIM, te to rUparahita ja hoya, jema rUparahita evA ghaTAbhAvAdi abhAva kadApi kALAvarNa rUpe pratIyamAna thatA koIvaDe jovAyA nathI. ane jovAtA paNa nathI. tevI rIte aMdhakAra paNa jo abhAvAtmaka ja hota to kRSNavarNavALApaNe pratIti thAta nahIM. paraMtu kRSNavarNavALApaNe pratIti thAya che. mATe avazya dravyAtmakapadArtha che. paraMtu abhAvarUpa nathI. A rIte tamamAM rUpavattvanI sidhdhi thaI. te hetu barAbara sidhdha thaye chate "sparzavattva" evuM amArUM sAdhya paNa yathArthapaNe ja sidhdha thAya che. eTale tamamAM rUpavattva hetu ane tenAthI sidhdha thanArUM sparzavattva sAdhya ema banne sidhdha thAya che. 373 te kAraNathI taiyAyikoe tamannA paramANuomAM kAryadravyanI AraMbhakatAno niSedha karanAro mukelo "asparzavattva" hetu svarUpAsidhdhahetvAbhAsa banI jAya che. kAraNa ke hetunu pakSamAM na rahevuM e ja svarUpAsidhdhanuM lakSaNa che. jema zo, muLa:, cAkSuSatvAt, rUpavat ahIM jema cAkSuSatva hetu rAj pakSamAM avRtti hovAthI svarUpAsidhdha bane che te ja rIte naiyAyikoe mukelo asparzavattva hetu paNa tAmasaparamANuomAM avRtti che mATe avazya naiyAyikono hetu svarUpAsidhdha hetvAbhAsa thAya che. tathA vaLI ame jaino to tAmasaparamANuo pudgaladravya che ema mAnIe chIe eTale amane to koI hetvAbhAsa thato nathI. paraMtu naiyAyiko tAmasaparamANuone dravya mAnatA nathI Alokano abhAvamAtra rUpe ja mAne che. chatAM temAM asparzavattva sidhdha karavA mATe jyAre anumAna lagAve che tyAre tenI pakSa tarIke sthApanA kare che. tethI amArAthI para evA naiyAyikone tAmasaparamANuonI aprasidhdhi hovAthI AzrayAsidhdhahetvAbhAsa paNa thAya che. jema ke jJAnAvindra, surazmi, aravindrAt, sonAvindvavat A anumAnanI jema ja tAmasA: paramALava:, asparzavantaH, sparzavAyaMdravyasya citavyanupatnambrAt ityAdi kandalIkAra evA zrIdharajIe je anumAna kahyuM hatuM te anumAnamAM raju karAyelo tAmasA: paramALavaH e pakSa ja teonA mate nAvindra nI jema saMsAramAM asidhdha hovAthI teone AzrayAsidhdha hetvAbhAsa paNa thaze ja. ema sidhdha thayuM. Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u74 dvitIyapariccheda-sUtra-19 thI 21 ratnAkarAvatArikA (6) davyaguNakarmAtiriktakAryatvamapi na hetuH / dravyAtiriktakAryatvasya tasminnasiddhatvenaikadezAsiddhatApatteH / tatprasiddhirhi tasyAbhAvakhyatayA, anyato vA kuto'pyabhidhIyate ? nAdyaH pakSaH, parasparAzrayaprasaGgAt-abhAvaspatAsiddhau hi tasya dravyAtiriktakAryatvasiddhiH, tato'pi seti / anyahetutastatsiddhau tu sa evAstu / kimanena siddhopasthAyinA kRtakabhaktibhRtyeneva kartavyam ? aMdhakArane abhAvAtmaka padArtha sidhdha karavA mATe "dravya-guNa ane karmathI atirikta evuM kAryatva" A hetu jo tame raju karo to te hetu paNa sAdhya sAdhavA mATe samartha nathI. tamArUM naiyAyikonuM kahevuM evuM che ke ghaTa-paTAdi je kArya che te dravyAtmakakArya che. ghaTapaTAdimAM nIlapItAdi je guNo utpanna thAya che te guNAtmaka kArya che. ane ghaTa-paTAdimAM je ukSepaNAdikriyA thAya che te karmAtmakakArya che ane A traNa ja prakAranA kAryo A saMsAramAM bhAvAtmaka che. bAkInA traNa padArtho sAmAnya-vizeSa ane samavAya nitya hovAthI kAryAtmaka che ja nahIM. eTale je je dravya-guNathI ane karmathI bhinna hote chate kAryAtmaka hoya che teno abhAvamAM ja samAveza thAya che. kAraNa ke dravyAdi traNathI bhinna hovAthI dravyAdi traNamAM teno samAveza thaI zake nahIM, ane kAryAtmaka hovAthI sAmAnyAdi traNamAM teno samAveza thaI zake nahIM. mATe abhAvamAM ja aMtarbhAva thAya che. aMdhakAra paNa dravyAdi traNathI atirikta che ane AlokanA virahamAM utpanna thatuM hovAthI kAryAtmaka che mATe aMdhakArano samAveza abhAvamAM ja thAya che. A pramANe naiyAyikonuM kahevuM che. jaina :- paraMtu taiyAyikonI A vAta yuktisiddha nathI. kAraNa ke hetumAM je kAryatva evuM vizeSya che te aMdhakAramAM saMbhave che. paraMtu tenuM je vizeSaNa che dravya-guNa-karmathI atiriktatva, A vizeSaNa saMpUrNatayA aMdhakAramAM saMbhavatuM nathI. mAtra guNa ane karmathI atirikta saMbhave che paraMtu dravyathI atiriktatva ATalo vizeSaNano ekabhAga (ekadeza) aMdhakAramAM saMbhavato nathI. kAraNa ke aMdhakAra e paNa pudgala dravya ja che. tethI hetuno vyanirivAryatva" ATalo ekadeza te aMdhakAramAM asidhdha hovAnA kAraNe hetumAM ekadezanI asidhdhatAnI Apatti Ave che. svarUpAsidhdhahetvAbhAsa bane che. kAraNa ke aMdhakAra e paNa pugalono piMDa hovAthI, rUpa ane sparzavAnuM hovAthI pudgala dravyAtmaka ja kArya che. paraMtu dravyathI bhinna kArya nathI. vaLI prakAzanI jema temAM paNa aNusamUha che. cakSusaMyogathI grAhya che. ItyAdi hetuothI te dravyAtmaka ja kArya che. chatAM he naiyAyiko ! tame te aMdhakAramAM "vyatirirvatva" je hetu batAvo cho te hetunI prasidhdhi konA AdhAre karo cho? (1) zuM te aMdhakAra abhAvAtmaka che tenA vaDe Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAramAM dravyatAnI siddhi 375 tene dravyathI atirikta kArya kaho cho ? ke (2) anya koI hetuthI aMdhakArane dravyathI atirikta kAryatva hetu jaNAvo cho ? pahelo paNa jo tame kaho to te ucita nathI. kAraNa ke tema mAnavAmAM tamane parasparAzraya (anyonyAzraya) doSa Avaze. te A pramANe - tame prathama aMdhakAranuM abhAvAtmaka sAdhya sAdhavA mATe ja "dravyAtiriktakAryatva" hetu raju karyo che. have jo A hetunI sidhdhi abhAvAtmaka sAdhyathI ja karavAnI hoya to te abhAvAtmaka sAdhyanI prathama sidhdhi thaze pachI ja te dravyAtiriktakAryatva hetunI sidhdhi thaze, ane tataDapa = te dravyAtiriktakAryatvanI sidhdhi thaze pachI ja tenAthI ja nA rUti = te aMdhakAra abhAvAtmaka che evA sAdhyanI sidhdhi thaze. A pramANe sAdhya sAmAnadazAvALuM hovAthI sidhdha nathI, tethI hetu sidhdha thaze nahI, ane hetu sidhdha thaze nahI tyAM sudhI sAdhya sidhdha thaze nahI. ema parasparAzraya doSa Avaze. have jo anya koI bIjA hetuthI te vyAtirilAyaMtra hetunI sidhdhi karazo to aMdhakArane abhAvAtmaka sidhdha karavA mATe prathama "vyAtiriryatva" hetu mukavo ane pachI te hetune sidhdha karavA mATe vaLI anya bIjo hetu mukavo. tenA karatAM te anyatu ja raju karavo joIe. vaccenA A hetuvaDe saryuM. kAraNa ke A hetu napuMsakatulya nirarthaka ja che. jema kArya sidhdha thayA pachI ja upasthAyi (hAjara) thanArA evA kRtrima (banAvaTI) bhakitavALA sevakavaDe kaMI prayojana nathI. tema ja anya hetu lAvavo ja paDato hoya to te anya hetuthI ja sAdhyasidhdhi karavI joIe A hetu nirarthaka ja thaze. mATe ekadeza asidhdha hetvAbhAsa hovAthI he taiyAyika ! tAro A hetu paNa yathArtha nathI. (7)Alokavirodhitvamapi na sAdhIyaH, na hi yo yavirodhI, sa tadabhAvasvabhAva eva, vAri-vaizvAnarayoH parasparAbhAvamAtratApatteH / atha sahAnavasthAnalakSaNo virodhastimirasyA'bhAvasvabhAvatAsiddhau sAdhanatvenAbhipretaH na vadhyaghAtakabhAvaH / sa ca bhAvAbhAvayoreva sambhavI, na punardvayorapi bhAvayoH / tadihA''lokAnavakAze satyeva samujjRmbhamANasyAndhakArasyAbhAvastpatA eva zreyasI, kumbhAbhAvavaditi cet - tadapavitram, atrApi vadhyaghAtakabhAvasyaiva bhAvAt, ghanataratimirapUrite pathi prasarpatA pradIpaprabhAprAgbhAreNa timiranikurambADambaraviDambanAt // naiyAyika :- aMdhakAra e abhAvAtmaka che e vAta sidhdha karavAmAM ame "Alokavirodhitva" e hetu mukIzuM. aMdhakAra e Alokano (prakAzano) virodhI hovAthI AlokanA abhAva svarUpa che. paraMtu vAstavika koI dravya nathI. ema ame kahIzuM. Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-19 thI 21 ratnAkarAvatArikA jaina :- tamAro "Alokavirodhitva" A hetu paNa ucita nathI. kAraNa ke "je padArtha jeno virodhI hoya te padArtha abhAvAtmaka hoya evo niyama nathI. jo evo niyama mAnazo to pANI ane agni A banne paraspara virodhI hovAthI bannene abhAvatA mAtra mAnavAnI Apatti Avaze. pANI e agnino virodhI hovAthI pANI e koI dravya nathI mAtra agnino abhAva ja che ema mAnavuM paDaze ane agni e pANIno virodhI hovAthI agni e paNa koI dravya nathI. mAtra pANInA abhAvasvarUpa che ema mAnavuM paDaze. AvI vAta saMsAramAM - pratyakSa anubhavathI sarvathA virUddha che. naiyAyika :- "virodha" be jAtano hoya che. (1) sahAnavasthAna ane (2) vadhyaghAtakabhAva. be vastuonuM sAthe na ja rahevuM te prathama sahAnavasthAnavirodha, ane ekano nAza karIne ja bIjo Ave te vadhyaghAtakabhAvavirodha. ame maiyAyikoe timiranI abhAvasvabhAvatA sidhdha karavAmAM hetu tarIke je "virodha" kahyo che te sahAnavasthAnarUpa virodha kahyo che. paraMtu vadhyaghAtakabhAvavALo virodha kahyo nathI. kAraNa ke sa = te sahAnavasthAnavALo virodha, bhAva ane abhAva ema benI vacce hoya che. paraMtu bhAvAtmaka evA be padArthomAM A sahAnavasthAnavirodha saMbhavato nathI. jema ke ghaTa ane ghaTAbhAva, paTa-paTAbhAva, tattva-tatvabhAva, A kadApi sAthe rahetA nathI. jyAM ghaTa hoya tyAM ghaTAbhAva na ja hoya ane jyAM ghaTAbhAva hoya tyAM ghaTa na ja hoya. e ja rIte paTa ane paTAbhAva tathA tatu ane tattvabhAva paraspara sahAnavasthAnarUpa virodhavALA che. temAM ghaTa bhAvAtmaka che ane ghaTAbhAva abhAvAtmaka che. paraMtu ghaTa-paTa A banne bhAvAtmaka hovAthI sahAnavasthAnarUpa virodha tyAM nathI kAraNa ke ghaTa ane paTa sAthe rahI zake che. tenI jema ahIM paNa Alokano jyAM jyAM anavakAza hoya tyAM ja rahenArA aMdhakAranI abhAva svarUpatA mAnavI e ja zreyaskara che. ghaTa na hoya tyAM ja rahenArA ghaTAbhAvanI jema abhAvasvabhAvatA manAya che tema Aloka na hoya tyAM ja rahenArA aMdhakArane paNa dravya na mAnatAM AlokanA abhAvasvarUpa ja mAnavo ucita che. jaina :- naiyAyikanI uparanI vAta apavitra (mithyA) che. kAraNa ke ahIM Aloka ane aMdhakAranI vacce sahAnavasthAnarUpa ja virodha che ane vadhyaghAtakabhAvarUpa virodha nathI A vAta satya nathI. tyAM paNa eTale Aloka-aMdhakAra vacce paNa vadhyaghAtakabhAvavALo ja virodha che. jema pANI ane agni paraspara vadhyaghAtakabhAva vALA hovA chatAM banne Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAramAM dravyatAnI siddhi 377 dravyo che. paraMtu abhAvasvarUpa nathI. tevI ja rIte Aloka ane aMdhakAra vacce paNa vadhyaghAtakabhAvavALo virodha hovA chatAM paNa banne dravyo ja che. ema sidhdha thAya che. atizaya gADha aMdhakArathI bharapUra bharelA rastA upara cAre tarapha phelAtA dIpakanI prabhAnA tejapuMjavaDe aMdhakAranA samUhano ADaMbara vinAza pAmato dekhAto hovAthI. eTale ke cotarapha gADha aMdhakAra phelAyelo hoya ane te ja vakhate jo dIpaka karavAmAM Ave to pANIthI jema agni bujhAya tema aMdhakAra nAza pAmato jagamAM dekhAya ja che. mATe Aloka e ghAtaka che ane aMdhakAra e vadhyuM che. te banne vacce vadhyaghAtakabhAva che ja. ane vadhyaghAtakabhAva bhAvAtmaka benI vacce hoya che. uMdara-bIlADInI jema, tethI A banne dravyo ja che. (8) bhAvarUpatAprasAdhakapramANAbhAvo'pyasiddhaH, tatprasAdhakAnumAnasadbhAvAt / tathAhi- bhAvakhyaM tamaH, ghanataranikaralaharipramukhazabdairvyapadizyamAnatvAt, Alokavat / na cAsiddhiH sAdhanasya, tathAhi - rahaHsaMketastho ghanataratamaHpuJjapihite, . vRthonmeSaM cakSurmuhurupadadhAnaH pathi pathi / khaTatkArAdalpAdapi nibhRtasaMprAptaramaNI, bhramabhrAmyabAhurdamadamikayottAmyati yuvA // 1 // tathA he naiyAyika ! aMdhakArane abhAvAtmaka sAdhavA mATe tame "mavarUpatiprasaTghapraHISTmAva" nAmano AThamo hetu kadAca kaho to te paNa tamAro hetu svarUpasidhdha hetvAbhAsa che. tamAruM kahevuM ema che ke aMdhakAra e bhAvAtmaka dravya che. evA prakAranI tenI bhAvAtmaka svarUpatAne sAdhI Ape evAM koI pramANo maLatAM nathI. tethI ame aMdhakArane abhAvAtmaka dravya mAnIe chIe. to he taiyAyika ! tamArI A vAta taddana asiddha che. kAraNa ke te aMdhakArane bhAvAtmaka dravya tarIke sAdhI Ape tevAM anumAnapramANo che ja. te anumAna pramANo A pramANe che - tama. (pakSa), bhaviSe (sAdhya), nitara, nira, nadI-ppuraSa zabairthapatizyamAna-At (hetu), aMdhakAra e bhAvAtmaka dravya che. ghanatara, nikara ane laharI vigere zabdovaDe vyapadeza karAto hovAthI, Aje aMdhAruM ghaNuM ja ghanatara che arthAt gADha aMdhArUM che. tathA aMdhakArano puMja che. aMdhakAranI laharIo zItaLa lAge che. ItyAdimAM AvA prakAranA zabdaprayogo thAya che. ghanatara Adi zabdovaDe jeno jeno vyavahAra karAya che. te Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-19 thI 21 ratnAkarAvatArikA niyamA bhAvAtmaka dravya ja hoya che, jema ke Aloka, ane je je bhAvAtmaka dravyo hotAM nathI temAM ghanatara Adi zabdono vyapadeza hoto nathI. jema ke ghaTAbhAvAdi, mATe aMdhakAra e bhAvAtmaka dravya ja che. 378 ame jainoe raju kareluM A je anumAna che ane temAM ame "dhanatanitaharIpramudghazarvyavyuMvizyamAnatvAt" evo je hetu mukyo che te hetunI asidhdhi che ema he naiyAyika ! na kahevuM. arthAt amAro jainono hetu pakSamAM avRtti thavA rUpa svarUpAsidhdha hetvAbhAva thato nathI. te A pramANe - saMketa karAyelA evA ekAnta sthAnamAM guptapaNe ubho rahelo evo, atizaya gADha aMdhakAranA puMjathI bharapurapaNe vyApta evA mArge mArge (pratimArge) nimeSa vinAnI najarane vAraMvAra phogaTa nAkhato (ekITase pratimArge vAraMvAra phogaTa joto) evo, alpa evA paNa saLavaLATathI avazya ramaNI AvI pahoMcI che evA prakAranA bhramathI bAthoDIyAM bharatI bAhu che jenI evo A yuvAn purUSa utsukatAthI pIDAya che. // 1 // ahIM aMdhakArane ghanatara zabdathI vyapadiSTa karela che. paryasto divasastaTImayamaTatyastAcalasyAMzumAn, sampratyaGkuritA'ndhakAranikarairlambA'lakA dyaurabhUt / ehyantarviza vezmanaH priyasakhi ! dvArasthalItoraNastambhA''lambitabAhuvalli ! rudatI kiM tvaM pathaH pazyasi ? // 2 // divasa pUrNa thayela che. A sUrya astAcalaparvatanA Toce jaI rahyo che. hamaNAM ja cotarapha phelAyelA evA aMdhakAranA samUhavaDe AkAzarUpI ramaNI jANe (kALA kALA bhammara evA) lAMbA vALavALI thaI hoya ema dekhAya che. tethI he priyasakhi ! tuM ahIM Ava, gharanI aMdara praveza kara, bAraNAnI bhUmi uparanA toraNanA thAMbhale TekavI che bAhuvela jeNIe evI he sakhI ! raDatI raDatI tuM mArgamAM zuM jue che ? ahIM ni zabdathI aMdhakArano vyapadeza karela che. // 2 // timiralaharI gurvImurvI karotu vikasvarAM, haratu nitarAM, nidrAmudaM kSaNAd guNinAM gaNAt / tavapi tarane ! tena:punnaH, priyo na mammeSa te, mipi tiyana, jyotizca svapnAtiviAnitam ||rUA he sUryadeva ? tame aMdhakAranI laharIothI bhAre banelI A pRthvIne jo ke vikasvara karo cho, tathA guNavAn purUSonA samUhamAMthI kSaNamAtramAM nidrAnI mudrAne atizaya haro cho, tamArAM A be kAryo atizaya ghaNAM sArAM che. tathApi potAnA jAtibhAI tarIke Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAramAM dravyatAnI siddhi 379 suzobhita evA (caMdra-graha-nakSatra ane tArA svarUpa zeSa) jyotizcakrane tame kaMIka aMze paNa nisteja karo cho tethI tamAro A tejapuMja mane priya lAgato nathI. ahIM nadI zabdathI aMdhakArano vyapadeza karyo che. 3l. A pramANe nitara, nira ane napharI Adi zabdovaDe aMdhakArano vyapadeza thato hovAthI aMdhakAra e avazya bhAvAtmaka dravya ja che paraMtu abhAvAtmaka nathI. aupacArika evAyaM tatra tadvyapadeza iti cet-naivam-etadabhAvarUpatAprasiddhi vinA ghanatarAdivyapadezasya bhAvarUpamukhyArthabAdhAviraheNa tasyaupacArikatvA'yogAt / tathAtve'pi vA tasya tamaso bhAvarUpataiva prasiddhyati / na khalu kumbhAdyabhAvastathAprakAropacAragocaracAritAmAstinute, tatra sAdRzyAdyupacArakAraNAbhAvAt // naiyAyika :- he jaina ! aMdhakAramAM ghanatara-nikara ane laharI Adi zabdono je vyapadeza tame upara jaNAvyo che te vyapadeza te aMdhakAramAM je thAya che A aupacArika ja che. arthAt vAstavika nathI, kAlpanika che. tethI aMdhakAra bhAvAtmaka sidhdha thato nathI. jena - he taiyAyika ! A pramANe tamAre kahevuM nahIM, kAraNa ke A aMdhakAranI abhAvAtmakatA sidhdha karyA vinA A ghanatarAdino vyapadeza bhAvasvarUpatArUpa mukhya artha svIkAravAmAM koI paNa jAtanI bAdhA (doSa) na hovAthI te vyavahAra aupacArika che ema kahI zakAya nahIM. mukhya artha svIkAravAmAM jo koI paNa jAtanI bAdhA AvatI hoya to ja aupacArikatA svIkArAya. ahIM koI bAdhA nathI. mATe aupacArikatA nathI. athavA tathAafi = mAnI lo ke A vyapadeza tema ja che arthAtuM aupacArika ja che to paNa te tamanI bhAvAtmakatA ja sidhdha thaze. kAraNa ke je be bhAvAtmaka padArtho hoya che tyAM ja eka bhAvAtmaka padArthamAM koI dharmathI sadezatA hovAnA kAraNe bIjA bhAvAtmaka padArthano upacAra karAya che. jema ke "nivArtha bhAva:" A mANasa agni ja che. ahIM agnimAM jema dAhAtmakatA che tema mANavakamAM gusso che. tethI mANavakamAM agnino upacAra karAya che paraMtu banne bhAvAtmaka che to ja upacAra karAya che. evI ja rIte "sihovuM mAIvi:" "phAya poSaH ti' ityAdi mANavakamAM baLavattaratAthI siMhano upacAra, gaMgAtaTamAM zItaLatA ane pavitratAthI gaMgAno upacAra karAya che. tema ahIM upacAra mAnazo to paNa aMdhakAra bhAvAtmaka dravya ja sidhdha thaze. kAraNa ke bhAvAtmaka dravyamAM ja sAdRzyatAthI Itaradravyano upacAra thAya che, paraMtu kuMbhAbhAvAdi je je abhAvAtmaka che. te te tevA prakAranA upacAranA viSayanI AcaraNAne Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-19 thI 21 ratnAkarAvatArikA pAmatA nathI. kAraNa ke te padArtho ja na hovAthI upacAra karavAmAM kAraNabhUta evI sArdazyatAdi hotI nathI. jo koI padArtha hoya to temAM sAThezyatA vicArI zakAya, paraMtu jo padArtha ja nathI, arthAt dharmI ja nathI to pachI temAM ItaradravyanI sAtheno sAdRzyadharma kyAMthI AvavAno che ? dharma vinA dharma hoI zake nahIM. mATe A vyapadeza aupacArika kahezo to paNa aMdhakAra e bhAvAtmaka ja dravya sidhdha thAya che. paraMtu abhAvAtmaka sidhdha thatuM nathI ja. 380 tathA nAbhAvarUpaM tamaH, prAgabhAvAdyasvabhAvattvAt, vyomavat / na cAyamapi heturasiddhaH / tAhi - mAtosya prAgamAvaH, pradhvaMsAmAva:, kRtotAmAva:, atyantAmAvo vA tamo bhavet ? Adye ekasya anekasya vA'yaM tat syAt ? na tAvadekasyAlokasya prAgabhAvastamaH, pradIpAlokeneva prabhAkarAlokenApi tasya nivartyamAnatvAt / yasya hi ya: prAbhAva:, sa: tenaiva nivartya, yathA paTaprAgamAva: Tenaiva, nApyanesya, jena nivartyamAnatvAt paTaprAgabhAvavadeva / na ca vAcyam - "pratyAlokaM svasvanivartanIyasya tamaso bhedAt pradIpAdinA nivartite'pi tamovizeSe pUSAdinivartanIyaM tamo'ntaraM tadA tadabhAvAd na nivartate ityekena nivartyamAnatvAditi heturasiddhaH" iti, pradIpAdinivartitatamasi pradeze - dinakarAdinivartanIyasya tamo'ntarasyopalabdhilakSaNaprAptasyA'nupalabdheH, saMpratipannavat / yadi cedaM prAgabhAvasvabhAvaM syAt, tadA pradIpaprabhAprabandhapradhvaMse'syotpattirna syAt / anAditvAt prAgabhAvasya / / tathA vaLI he naiyAyika ! aMdhakAra e abhAvAtmaka nathI paraMtu bhAvAtmaka dravya che te mATe bIjuM anumAna paNa A pramANe che aMdhakAra e (pakSa), abhAvAtmaka nathI (sAdhya), AlokanA prAgabhAvAdi cAra prakAranA abhAvomAMthI koI eka paNa abhAvasvarUpatAno svabhAva na ghaTato hovAthI (hetu), AkAzanI jema (dRSTAnta), jyAM jyAM prAgabhAvAdi cAra paikI eka paNa prakAranI AlokanI abhAvasvabhAvatA ghaTatI na hoya tyAM tyAM abhAvasvarUpatA hotI nathI jema AkAza, e AlokanA abhAvAtmaka nathI tema ahIM aMdhakAramAM paNa samajavuM. amAro jainono A hetu asidhdha che ema he naiyAyika ! na kahevuM. kAraNa ke jo A aMdhakAra AlokanA abhAvasvabhAvatAvALo hoya to kaho ke A aMdhakAra AlokanA zuM prAgabhAvAtmaka che ? zuM pradhvaMsAbhAvAtmaka che ? zuM ItaretarAbhAvAtmaka (anyonyAbhAvAtmaka) che ? ke zuM atyantAbhAvAtmaka che ? tamArA mate abhAva cAra prakAranA che. have he naiyAyika ! kaho ke A aMdhakAra e AlokanA kayA prakAranA abhAvasvarUpa che ? Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAramAM dravyatAnI siddhi 38 1 jo Adya pakSa kaho eTale ke A aMdhakAra e AlokanA prAgabhAvAtmaka che ema jo kaho to ame jaino tamane puchIe chIe ke A aMdhakAra e zuM eka AlokanA prAgabhAvAtmaka che? ke aneka AlokanA prAgabhAvAtmaka che ? have jo A aMdhakAra eka AlokanA prAgabhAvAtmaka che ema tame kahezo to te ucita nathI. kAraNa ke dhAro ke A aMdhakAra pradIpanA AlokanA abhAvAtmaka mAno to pradIpano Aloka Ave tyAre ja nivartamAna thavo joIe, paraMtu pradIpanA AlokanI jema ja caMdra-sUrya vigerenA AlokavaDe paNa te aMdhakAra nivartamAna thato anubhavAya ja che. hakIkata to A saMsAramAM evI hoya che ke je jeno prAgabhAva hoya te tenAvaDe ja nivartamAna thAya, jema ke paTano prAgabhAva paTa Ave tyAre ja nivartamAna thAya che. paraMtu ghaTa AvavAthI te paTaprAgabhAva nivartana pAmato nathI. tethI jo A aMdhakAra pradIpAlokano prAgabhAva hota to tenA vaDe ja rivartana pAmata, paraMtu anya AlokavaDe nahIM, evI ja rIte A aMdhakAra jo caMdranA Alokano prAgabhAva hota to caMdra Ave tyAre ja nivartana pAme, anyathA nahIM paraMtu ema banatuM nathI. tethI A aMdhakAra koI eka Alokano prAgabhAva che ema tame kahI zakazo nahIM. have huM taiyAyika ! tame kadAca ema kaho ke - A aMdhakAra e aneka AlokanA abhAvAtmaka che. to te paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke koI paNa eka Aloka Ave to paNa te aMdhakAra nivartamAna thato dekhAya che. paTanA prAgabhAvanI jema ja. sArAMza e che ke jo A aMdhakAra aneka AlokanA abhAvAtmaka ja hoya to aMdhArI rAtrimAM mAtra eka pradIpa ja lAvavAmAM Ave to paNa aMdhakAra nivartamAna thato je dekhAya che te na dekhAvo joIe. kAraNa ke je jeno abhAva hoya te Ave chate ja tenuM nivartana thAya jema paTano prAgabhAva paTa Ave to ja nivartana thAya, tema rAtrinuM aMdhArU jo aneka AlokanA abhAvAtmaka ja hoya to pradIpa-caMdra-sUryAdi aneka Aloka jyAre Ave tyAre ja nivartamAna thavuM joIe, mAtra eka pradIpavaDe nahIM, ane mAtra eka pradIpavaDe aMdhakAra nivartamAna thAya to che ja. mATe A pakSa paNa ucita nathI. naiyAyika - he jaina ! tame amAro Azaya barAbara samajyA nathI. kAraNa ke ame pratyeka prakAzavAra pota-potAnAvaDe dUra karavA lAyaka evA aMdhakAranA (aneka) bhedo mAnatA hovAthI rAtrimAM gADha aMdhakAramAM anekavidha aMdhakAra che. temAMthI pradIpAdi koI eka prakAzaka Aloka Ave tyAre te eka AlokavaDe tenA saMbaMdhI nivartanane yogya evuM tamovizeSa nivartana pAmavA chatAM paNa sUrya-caMdra-AdivaDe (pUSan eTale sUrya) nivartana karavA yogya evuM bIjuM tamasuM tyAM che ja. kAraNa ke jyAre rAtrimAM pradIpa lAvo cho te Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 2 dvitIyapariccheda-sUtra-19 thI 21 ratnAkarAvatArikA kALe tyAM te (caMdra-sUryAdi) na AvelA hovAthI tenAthI nivartanIya evAM anyatamasu nivartana pAmatAM nathI. mATe eka pradIpAdivaDe ja aMdhakAra nivartana pAme che evo tamAro jainono hetu asidhdha che. kAraNa ke eka prakAzaka pradIpAdi AvavA chatAM ItaraprakAzakavaDe ja nivartanIya evAM aneka aMdhakAra te samaye tyAM nivartana pAmatAM nathI. jaina :- he naiyAyika ! kRti ra vAgyam = AvuM na kahevuM. kAraNa ke pradIpAdi koI eka prakAzakavaDe dUra karAyo che aMdhakAra jyAM evA pradezamAM sUrya-caMdrAdi Itara prakAzakavaDe nivartanane yogya evA, upalabdhilakSaNa prApta evA (eTale ke dekhAvAne yogya evA) A aMdhakAranI upalabdhi thatI nathI. vartamAna kALanI jema. sArAMza e che ke jema divase sUrya mAtravaDe aMdhakAra dUra karAye chate Itara evA caMdra-pradIpAdivaDe nivartanIya evA aMdhakAro vartamAnakALe eTale divase dekhAtA nathI. tethI te aMdhakAro tyAM nathI. jo hota to te aMdhakAro upalabdhilakSaNavALA hovAthI dekhAvA joIe, paraMtu dekhAtA nathI mATe che ja nahIM, te ja pramANe rAtrimAM paNa eka pradIpa mAtravaDe aMdhakAra nAza karAye chate jo ItaraItara aMdhakAra bhinna bhinna hota to te TAIme rAtrisamaye dekhAvA ja joIe, paraMtu pradIpa Ave tyAre te aMdhakAro dekhAtA nathI. mATe aMdhakAromAM Avo pratinivartimAnarUpa bheda nathI. vaLI he taiyAyika ! tamane bIjo paNa eka doSa Ave che. ke jo A aMdhakAra AlokanA prAgabhAvasvabhAvavALo hoya to pradIpanI prajAnI dhArAno jyAre vinAza thAya arthAt dIpaka bujhAI jAya tyAre pharIthI A aMdhakAranI je utpatti thAya che te thavI joIe nahIM. kAraNa ke tamArA mate prAgabhAva anAdi (Adi rahita) ja hoya che. mATe paNa A aMdhakAra AlokanA prAgabhAvAtmaka nathI. nApyAlokasya pradhvaMsAbhAvastamaH, nivartyamAnatvAt, tasyaiva prAgabhAvavat / aMdhakAra e AlokanA pradhvasAbhAvAtmaka paNa nathI. kAraNa ke aMdhakAra e nivartana pAmato hovAthI, te AlokanA ja prAgabhAvanI jema, je je nivartamAna (vinAza pAmanAra arthAtu vinAzI) hoya che. te te praasAbhAvAtmaka hotA nathI. jema A ja Alokano prAgabhAva. naiyAyikonA mate prAgabhAva anAdi sAtta che. tyAM sAgata hovAthI atavALo che. arthAt vinAzI che. ane pradhvasAbhAva sAdi anaMta che eTale ke je je praasAbhAvAtmaka hoya che te anaMta hovAthI vinAza hoI zake nahIM. jyAre aMdhakAra to pradIpa-caMdra-sUrya Ave tyAre tyAre nivartamAna hovAthI aMta pAme che. mATe anaMta kahevAya nahIM. tethI te Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhakAramAM dravyatAnI siddhi 38 3 aMdhakAra pradhvasAbhAvAtmaka kahI zakAya nahIM. ahIM TIkAkArazrIe "te ja AlokanA prAgabhAva"nuM dRSTAnta ApyuM che. paraMtu ghaTa-paTa Adi koI paNa padArthanA prAgabhAvanuM dekhAta ahIM saMbhavI zake che. kAraNa ke je koI prAgabhAva hoya te anAdi-sAtta hovAthI praasAbhAvAtmaka banI zake nahIM. tema aMdhakAra paNa vinAzI hovAthI AlokanA praasAbhAvAtmaka mAnI zakAya nahIM. nApItaretarAbhAvaH, tasya prasRte'pi pracaNDe mArtaNDIye tejasi sadbhAvena tamisrAyAmiva vAsare'pi tamaH- pratItiprasaGgAt / vaLI he naiyAyika! A aMdhakAra AlokanA anyonyAbhAva svarUpa paNa nathI. kAraNa ke je jenA anyonyAbhAvAtmaka hoya che. te banne padArtho sAthe bhAvAtmakapaNe dekhAya che. jema ghaTa e paTanA ane paTa e ghaTanA anyonyAbhAvAtmaka che. tethI ghaTa-paTa banne sAthe rahI zake che. tema ahIM paNa jo anyonyAbhAva mAnazo to pracaMDa evuM sUryasaMbaMdhI teja A jagatamAM jyAre vyApta thayuM hoya tyAre divase paNa tasya = te aMdhakAra sabhUta hovAnA kAraNe rAtrinI jema divase paNa) tevuM ja gADha te aMdhAruM dekhAvApaNAno prasaMga Avaze. ghaTa-paTa arasaparasa anyonyAbhAvAtmaka hovA chatAM sAthe hoya che tema divase sUryasaMbaMdhI teja prasRta hovA chatAM divase ja rAtrinI jevuM aMdhArU tejanI sAthe ja rahevuM joIe. paraMtu rahetuM nathI. mATe anyonyAbhAva paNa nathI. nApyAlokasyAtyantAbhAvastamaH, tasya svakAraNakalApopanipAtakAle samutpadyamAnatvAt / iti pakSASTakenApyaghaTamAnatvAd nAnumAnikyapi tamaso'bhAvarUpatAsvIkRtiH // tathA vaLI he taiyAyika! A aMdhakAra AlokanA atyaMtAbhAvAtmaka paNa nathI. kAraNa ke te aMdhakAra potAnI utpattinAM kAraNono samUha jyAre AvI maLe che. tyAre utpanna thatuM dekhAya che. niyAyikonA mate atyantAbAva nitya hovAthI utpatti-nAza rahita che. have jo aMdhakAra e AlokanA atyaMtAbhAvAtmaka hota to AkAza puSpa-ke vaMdhyAputrAdinI jema tenI utpatti-vinAza thAya ja nahIM. paraMtu aMdhakAranI utpattinAM kAraNo (pradIpAdino viraha ane kRSNa zItasparzavALAM pugalonI vidyamAnatA Adi rUpa kAraNo) maLe chate utpatti thatI dekhAya che. tathA pradIpAdinA sarbhAvamAM aMdhakAra nAza pAmatuM paNa dekhAya che. mATe utpatti-vinAzavAnuM hovAthI A aMdhakAra AlokanA atyatAbhAvAtmaka paNa nathI. A pramANe aMdhakArano tejanA prAgabhAvAdi cAramAMthI koI eka paNa abhAvamAM aMtarbhAva thato nathI. upara jaNAvelA ATha pakSomAMnA koI paNa pakSavaDe aMdhakAra e Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-22 ratnAkarAvatArikA abhAvAtmaka ghaTI zakato na hovAthI aMdhakAranI abhAvasvarUpe svIkRti karavI te anumAna pramANathI paNa sidhdha thatI nathI. 384 etat sakalamapi prAyeNa chAyAyAmapi samAnamiti yathAsaMbhavaM yojyam / vizeSatazcaitaddravyatAprasiddhiH paripATiprAptasyAdvAdaratnAkAradavadhAraNIyA / yatyunaravASi - ''tamapti saOrata: puMsa: prativadha: cAt'', phatyAdri, tazvinamAloke'pi samAnamiti sa eva pratividhAsyati / iti kimatiprayatnena tatrAsmAkam ? iti siddhe tamazchAye dravye // 21 // aMdhakAranA prasaMgamAM karavAmAM AvelI uparokta saghaLI paNa A carcA ghaNuM karIne chAyAmAM paNa samAna ja che. mATe aMdhakArane badale chAyA zabda goThavIne saghaLI praznauttara rUpa carcA svayaM joDI levI. chatAM vadhAre vizeSathI A chAyAnI dravyatAnI sidhdhi paraMparAthI (gurUparaMparAthI) prApta thayelA evA "syAdvAdaratnAkara" nAmanA mahAgranthamAMthI jANI levI. vaLI taiyAyikoe "aMdhakAra ane chAyA e dravya nathI' ema sidhdha karavA mATe A pramANe je pUrve kahyuM hatuM ke jo tame jaino aMdhakAra ane chAyAne dravya mAnazo to te aMdhakAramAM (ane chAyAmAM) saMcaratA purUSane bhIMtanI jema athaDAmaNa thaze. ityAdi je kaMI pUrve kahyuM hatuM te saghaLuM "AlokamAM" paNa samAna ja che. teo Alokane dravya mAne che. to temAM paNa pratibaMdha (athaDAmaNa) thavo joIe. ane jo AlokamAM pratibaMdha na thAya ane chatAM dravya kahI zakAya to aMdhakAra ane chAyAmAM paNa pratibaMdha na hoya to paNa temAM dravyatA kema na manAya ? Ano sAco ane spaSTa uttara have te ja Apaze. te bAbatamAM have amAre adhika prayatna karavAnI zuM jarUra ? A pramANe tamas ane chAyA A banne dravya che ema sidhdha thayuM. // 21 // have mana:paryAyajJAna jaNAve che. manaHparyAyaM prarUpayanti saMyamavizuddhinibandhanAd viziSTAvaraNavicchedAjjAtaM manodravyaparyAyAlambanaM manaH paryAyajJAnam // 22 // sUtrArtha :- cAritranI vizeSa zudhdhinA kAraNane lIdhe thayelo je viziSTa AvaraNano viccheda (kSayopazama), tenAthI utpanna thanArUM, ane manovargaNAnA dravya-paryAyane jANavAvALuM je jJAna te mana:paryAyajJAna. Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikala ane sakala pratyakSanAM lakSaNo viziSTacAritravazena yo'sau manaH paryAyajJAnAvaraNakSayopazamaH, tasmAdudbhUtaM mAnuSakSetravartisaMjJijIvagRhIta- manodravyaparyAyasAkSAtkAri yajjJAnaM tanmana: pryaayjJAnamityartha: ArarA viziSTa prakAranA cAritranI pAlanAnA vazathI utpaza thayelo je A mana:paryAyajJAnAvaraNIya karmano kSayopazama, tenAthI utpanna thayeluM, aDhI dvIpapramANa manuSyakSetravartI saMjJI paMcendriya jIvovaDe grahaNa karAyelAM je manovargaNAnAM pudgala dravyo tene, tathA tenA paryAyone jANavAnA viSayavALuM sAkSAtkAra karavAnA viSayavALuM je jJAna te mana:paryAyajJAna kahevAya che. 22 // 385 sakalapratyakSaM lakSayanti avadhijJAna ane mana:paryAyajJAna ema be prakAranuM vikalapratyakSa samajAvIne have kevaLajJAna nAmanuM sakalapratyakSa jaNAve che - sakalaM tu sAmagrIvizeSataH samudbhUtasamastAvaraNakSayApekSaM nikhiladravyaparyAyasAkSAtkArisvarUpaM kevalajJAnam // 23 // = sUtrArtha :- viziSTa evI sAmagrIvizeSa prApta thavAthI utpanna thayelA evA samasta AvaraNIyakarmanA kSayanI apekSAvALuM, sarva dravya ane sarva paryAyone sAkSAtkAra karavAnA svarUpavALuM evuM je kevaLajJAna te sakalapratyakSa pramANa kahevAya che. 23 sAmagrI samyagdarzanAdilakSaNA'ntaraGgA / bahiraGgA tu jinakAlikamanuSyabhavAdilakSaNA / tataH sAmagrI- vizeSAt prakarSaprAptasAmagrItaH samudbhUto yaH samastAvaraNakSayaH sakalaghAtisaMghAtavighAtastadapekSaM, sakala-vastuprakAzasvabhAvaM kevalajJAnaM jJAtavyam // sakalapratyakSa eTale kevalajJAna, (jyAM phakta jJAna ja che arthAt ajJAna aMzataH paNa nathI te kevalajJAna-pUrNajJAna, sakalapratyakSa). tenI utpattimAM aMtaraMga ane bahiraMga ema be prakAranI sAmagrI Avazyaka che. samyagdarzana, samyajJAna ane samyakcAritra A ratnatrayI e aMtaraMga (AtmAnA pariNAmarUpa) sAmagrI che. tathA jinezvaraprabhunI vidyamAnatAmAM prApta thayela manuSyabhava ane Adi zabdathI prathamasaMghayaNa vigere rUpa audiyakabhAvanI je sAmagrI te bAhyasAmagrI, A banne prakAranI sAmagrIvizeSa maLavAthI, eTale ke atizaya prakarSane pAmelI evI A bAhya-atyaMtara sAmagrI maLavAthI utpanna thayelo evo je samasta AvaraNIya karmano saMpUrNapaNe kSaya arthAt ghanaghAtI evAM sarva ghAtI karmonA samUhano mULathI saMpUrNa vinAza, tenI apekSAvALuM, tathA sarva dravyo ane Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 dvitIyapariccheda-sUtra-23 ratnAkarAvatArikA tenA trikALavartI sarvaparyAyone sAkSAtkAra karavAnA svabhAvavALuM evuM je kevalajJAna te ja sakalapratyakSa kahevAya che. ema jANavuM. ___ yastu naitadamasta mImAMsakaH, mImAMsanIyA tanmanISA / tathAhi- bAdhakabhAvAt, sAdhakAbhAvAd vA sakalapratyakSapratikSepaH khyApyeta ? AdyapakSe pratyakSaM, apratyakSaM vA bAdhakamabhidadhyAH ? pratyakSaM cet- pAramArthikaM sAMvyavahArikaM vA, pAramArthikamapi vikalaM sakalaM vA ? vikalamapi avadhilakSaNaM manaHparyAyayaM vA ? naitatpakSadvayamapi kSemAya, dvayasyAsya krameNa rUpidavyamanovargaNAgocaratvena tadbAdhanavidhAvadhIratvAt / sakalaM cet - aho zucivicAracAturI, yatkevalameva kevalapratyakSasyAsyAbhAvaM vibhAvayatIti vakSi / vandhyA'pi prasUyatAmidAnIM stanandhayAn / vAndhyeyo'pi vidhattAmuttaMsAn // mImAMsaka darzanakAro sarvajJatAne mAnatA nathI. teonuM kahevuM evuM che ke jJAnIomAM viziSTajJAna hoI zake che paraMtu pUrNajJAna koI vyaktimAM hotuM nathI. teonI carcA have TIkAkArazrI prAraMbhe che. prAraMbha karAtI A carcAmAM AcAryazrI je rIte pakSo pADe che te vadhu spaSTa samajI zakAya te mATe ame pakSonuM citra raju karela che. bAdhakapramANa pratyakSa apratyakSa 1 2 pAramArthika sAMvyavahArika anindriyobhUta Indriyodbhuta vikala sakala avadhi mana:paryAya prAtibha prAtibhAtirikta svakIya idAnImatra ca sarvatra sarvadA parakIya idAnImatra ca sarvatra sarvadA Akalayya anAkalayya anAkalayya Akalayya 20 11 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJatAnI siddhinI carcA 387 je mImAMsaka A sakalapratyakSane (arthAt kevalajJAnane) mAnatA nathI, teonI manISAnI (budhdhinI) manISA (carcA) karavA jevI che. te A pramANe- tame sakalapratyakSa evA (kevalajJAna) no pratikSepa arthAt niSedha je karo cho te zuM kevalajJAna svIkAravAmAM koI bAdhakadoSa dekhAvAthI ke kevalajJAnane sAdhaka koI pramANa na maLavAthI karo cho ? have jo pahelo pakSa kaho to eTale ke bAdhaka hovAthI e pakSa jo kaho to kevalajJAnane svIkAravAmAM zuM pratyakSa pramANa bAdhaka che? ke apratyakSapramANa bAdhaka che? jo pratyakSapramANa tamArI pAse bAdhaka hoya to te pratyakSapramANa pAramArthika che? ke sAMvyavahArika che? have jo pAramArthika hoya to zuM vikala che? ke sakala che? ane jo vikala hoya to paNa zuM avadhijJAnarUpa che ? ke mana:paryAyajJAnarUpa che ? A avadhijJAna ane mana:paryAyajJAna e bannemAMthI koI paNa jJAna kevalajJAnane svIkAravAmAM bAdhakapramANa che ema jo kahezo to te kalyANa mATe nathI. kAraNa ke A ba zAno anukrame rUpIdravya ane manovargaNAmAtrano ja viSaya hovAthI te kevalajJAnanI bAdhA karAvavAmAM = bAdha jaNAvavAmAM adhIra (asamartha che. avadhijJAna rUpIdravyone ja mAtra jaNAve che ane mana:paryAya jJAna manovargaNAnAM pudgalone ja mAtra jaNAve che. jyAre kevalajJAna amUrtaarUpI guNa che. tene jaNAvavAmAM, ke te nathI ema jaNAvavAmAM arthAtu kevalajJAnano niSedha jaNAvavAmAM A banne jJAno azaktimatta ja che. have "sakala" pratyakSa e kevalajJAnanuM bAdhaka che ema jo trIjo pakSa kahezo to aho ! AzcaryanI vAta che. tamArI pavitra vicAronI caturAI aho AzcaryakArI che ke kevalajJAna ja (sakalapratyakSa ja) A kevalapratyakSanA abhAvane jaNAve che ema tame kaho cho. pUrvAparavirUddha bolatA hovAthI tamArI vicAronI pavitra caturAI kaMIka AzcaryakArI dekhAya che. have to vaMdhyA strI paNa putrone janma Apaze, ane vadhyAputra paNa uttamone (kuMDaLa-mugaTa Adi alaMkArone) dhAraNa karaze. sArAMza e che ke vadhyA strI hoya ane putra prasava kare che. ema bolavuM, tathA vadhyAputra alaMkArothI suzobhita che ema bolavuM jema zobhA pAmatuM nathI tema mImAMsakanuM kevalajJAnavaDe ja kevalajJAna nathI ema kahevuM, te paNa zobhA pAmatuM nathI. pUrvApara virUddha hovAthI. sAMvyavahArikamapyanindriyodbhavam, indriyodbhavaM vA ? na tAvat prathamam, asya prAtibhAtiriktasya svAtmA'viSvagbhUtasukhAdimAtragocaratvAt / prAtibhaM tu tadbAdhakaM nAnubhUyata eva / aindriyaM tu svakIyaM parakIyaM vA ? svakIyamapIdAnImatra tad bAdheta, sarvatra sarvadA vA ? prAci pakSe, piSTaM pinaSTi bhavAn, tathA tadabhAvasyAsmAbhirapyabhISTeH / dvitIye tu sarvadezakAlAnAkalayyedaM tadabhAvamudbhAvayet ? itarathA vA ? Akalayya Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 388 dvitIyapariccheda-sUtra-23 ratnAkarAvatArikA cet- AkAlaM nandatAd bhavAn / bhavatyeva sakalakAlakalAkalApAzeSadezavizeSavedini vedanasya tAdRzaH prsiddhH| anAkalayya cet - kathaM sakaladezakAlA'nAkalane sarvatra sarvadA vedanaM tAdRg nAstIti pratItisalaset / parakIyamapIdAnImatra tadbhAvaM bAdheta, sarvatra sarvadA vetyAdivikalpajAlajarjarIbhUtaM na tadbAdhanadhUrAM dhArayituM dhIratAM dadhAti / kathaM vA paragRharahasyAbhijJo bhavAnevamabhUt ? have jo kevaLajJAnano bAdha karanAra "sAMvyavahArika pratyakSa" che. Ama he mImAMsaka! tame kahetA ho to sAMvyavahArika pratyakSa be prakAranuM che (1) anijiyobhava (manathI utpanna thanAruM) ane (2) Indriyobhava (IndriyothI utpanna thanArU) A bemAMthI kayA jJAnavaDe tame kevalajJAnano pratiSedha karo cho ? sAM vyavahArika pratyakSamAM paNa zuM anindriyodbhutajJAna kevalajJAnanA bApane jaNAve che? ke IndriyodbhutajJAna kevalajJAnanA bAdhane jaNAve che? tyAM prathama anindrayobhUta (manathI thanAruM) jJAna to kevalajJAnanA bAdhane kahI zakaze nahIM. kAraNa ke manamAM thanArA eka pratibhA jJAnane mukIne bIjuM koI paNa prakAranuM anindriyathI thanArUM jJAna AtmAthI abhedabhAve rahelA sukha-duHkha AdinA saMvedana mAtrane ja jaNAvanArUM che. arthAt mAnasika jJAna potAnA AtmAmAM rahelA sukha-duHkhAdi guNono ja anubhava karAvavAmAM samartha che. A jJAna kevalajJAnanA astitva ke nAstitvane jaNAvAmAM asamartha che. prAtijJAna (pratibhA vizeSathI thanArUM jJAna) kevaLajJAnanA bAdhaka tarIke hAla anubhavAtuM nathI. kAraNa ke AvuM prAtijJAna atyAre koIne hoya evo anubhava thato hAla dekhAto nathI. Indriyajanya jJAnane jo kevalajJAnanuM bAdhaka kahetA ho to ame tamane puchIe ke zuM svakIya IndriyajanyajJAna kevalajJAnanuM bAdhaka che? ke parakIya IndriyajanyajJAna kevaLajJAnanuM bAdhaka che ? jo svakIya (potAnI ja) IndriyajanyajJAna kevalajJAnanuM bAdhaka kaho to te jJAna A kAle, A bharatakSetre ja kevalajJAnano bAdha kare che ke sarvakSetre ane sarvakAle te jJAna kevalajJAnano bAdha kare che? have jo tame prathamapakSa kaho to eTale rUAnI ane mAtra atyAre A kALe ane A kSetre te jJAna kevalajJAnano bAdha kare che ema ja kaho to tame daLelAne ja daLo cho. arthAt tame piSTapeSaNa ja karo cho. kAraNa ke tathA = vartamAnakALe ane A bharatakSetramAM tamAvI = te kevalajJAnano abhAva to amArA vaDe paNa kahevAya ja che. (paraMtu tenAthI sarvatra ane sarvadA teno niSedha sidhdha thato nathI). Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJatAnI siddhinI carcA 389 have jo bIjo pakSa kaho to eTale ApaNe indriyajanya jJAna sarvatra ane sarvadA kevalajJAnanuM bAdhaka che ema jo kaho to ame tamane puchIe chIe ke (1) sakaladeza ane sakalakAlanuM avalokana karIne pachI A kevaLajJAnano abhAva tame kaho cho ? ke (2) anyathA = sakala deza-kAlane joyA vinA ja kaho cho? have jo A be pakSomAMthI prathamapakSa kaho to eTale "manidhya" = sarva deza-sarvakAla joIne pachI jo tame kevalajJAnano pratiSedha karatA ho to "tame ghaNu lAMbu jIvo ane AnaMda pAmo" evI ame tamane AziSa ApIe chIe kAraNa ke sarvakAlonI (traNe kAlonI) sarve kSaNonA samUhane, ane azeSa (sarva) dezavizeSane jANanArA evA mata = ApanA viSe ja tevA prakAranA vedananI (jJAnanI) ApoApa prasidhdhi thaI ja jAya che. tame jeno niSedha karo cho te ja kevalajJAna tamArAmAM sAbita thAya che. kAraNa ke tame ja sarva kSetra ane sarva kAla jonArA ane jANanArA thayA. mavati prayogamAM mavad zabdanuM saptamI ekavacana che. tamArAmAM ja kevaLajJAna sidhdha thAya che evo artha nIkaLe che. - have jo "manIna" = sarva deza ane sarva kALa joyA jANyA vinA ja jo tame te kevalajJAnano niSedha kahetA ho to sarva deza ane sarvakALane jANyA vinA "sarvatra ane sarvadA tevuM kevalajJAna nathI ja' evA prakArano anubhava kevI rIte thAya ? kAraNa ke jo ApaNe sarvatra ane sarvadA jANatA ja na hoIe to tyAM kevalajJAnano abhAva ApaNAthI yathArthapaNe kema varNavI zakAya? have jo parakIya sAMvyavahArika IndriyobhUtapratyakSajJAna kevalajJAnanuM bAdhaka tame kahetA ho to tyAM paNa rUAna-mUtra A vartamAnakAla ane A ja kSetre te jJAna kevalajJAnano bAdha kare che? ke "sarvatra sarva vA" sarvakSetre ane sarvakALe te jJAna kevaLajJAnano bAdha kare che ? ityAdi vikalponI jALathI jarjarIbhUta banI cukeluM te parakIya IndriyobhUta jJAna te kevalajJAnanI bAdhA karavAnI dhurAne dhAraNa karavA mATe zaktimattAne dhAraNa karatuM nathI. kAraNa ke tyAM paNa A ja doSo Ave che ke jo A kAle ane A kSetre niSedha karatuM hoya to tevo niSedha to ame paNa karIe ja chIe eTale piSTapeSaNa ja thayuM ane jo sarvakSetre ane sarvakAle niSedha karatuM hoya to te sarvakSetra ane sarvakALane joIne kaho to te jonArA ja kevalajJAnavALA thayA, ane joyA vinA niSedha karo to te niSedha yathArtha hoI na zake. ItyAdi doSajALa Avaze ja. tathA vaLI he mImAMsaka! bIjAnA gharanI AvA prakAranI gupta vAtane jANanArA tame kevI rIte banyA? arthAtu parakIya IndriyoddabhUta sAMvyavahArika pratyakSajJAna kevaLajJAnano bAdha kare che A vAta tame kevI rIte jANI ? Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39) dvitIyapariccheda-sUtra-23 ratnAkarAvatArikA "tAdRkSapratyakSapratikSepadakSaM pratyakSaM prAvartiSTa mama" iti tena kathanAccet - yadi kathite pratyayaH, tarhi "tAdRkSAdhyakSapratikSepi pratyakSaM nAstyeva" ityuttambhitahastA vayaM vyAkurmahe, iti kiM na tathA'numanyase ? atha na yauSmAkINaH pramANapravINaH samullApaH / parakIyaH kathamiti vAcyam ? na khalvayaM svapratyakSaM tvatpratyakSaM kartuM zaknoti, vacasA tu yathA'sau kathayati tathA vayamapi / atha tadupadarzite'rthe saMvAdAt tadvacaH pramANam, (iti cet) - nanu evaM pratyakSamapratyakSaM vA saMvAdakaM syAt ? ityAdi pUrvoktA''vartanenA'navasthAvallislasantI kathaM kartanIyA ? kiJca saMvidAmindriyAgocaratvAdaindriyaM adhyakSaM sakalapratyakSasya vidhau pratiSedhe vA mUkameva varAkam ? na ca tvanmatenAbhAvaH pratyakSeNa prekSyate, tathAtve hi kimidAnImapahRtasarvasvena tapasvinA'bhAvapramANena kartavyam ? tanna pratyakSaM tadbAdhavidhAnasaMvidhAnoddharam // mImAMsaka :- he jaina ! AvA prakAranA kevalajJAnanI pratiSa dha ame parakIya Indriyajanya sAMvyavahArika pratyakSajJAnathI kahIe chIe. tenuM kAraNa e che ke - "tevA prakAranA sakalapratyakSano pratikSepa arthAtu niSedha karavAmAM dakSa evuM pratyakSajJAna mane thayeluM che" evuM te paravyaktivaDe (jaimini munivaDe) kahevAyuM che. tethI te paravyaktinA (jaimini muninA) vacanavizvAsathI ame A pramANe kahIe chIe. jaina :- he mImAMsaka ! jo A pramANe tame kahetA ho, ane tamane paravyaktinA (jaimini muninA) kathanamAM ja vizvAsa hoya to uMcA uchALyA che hAtha jeoe evA ame (arthAt hAtha uMcA uMcA karIne dareka loko vadhAre sAMbhaLe te rIte) kahIe chIe ke "tevA prakAranA sakalapratyakSanuM pratikSepa karavAvALuM koI (parakIya paNa) pratyakSa che ja nahIM" AvuM amAruM kathana tame te paravyaktinI jema kema svIkAratA nathI? kathanamAtra to bannemAM samAna ja che. to paranuM kathana (jaimini muninuM) mAnya karo ane amAruM kathana mAnya na karo tenuM kAraNa zuM? mImAMsaka :- he jaina ! tamAro (jainono) ullApa pramANathI yukta nathI. arthAt tamArU kathana yuktiyukta nathI mATe ame tamAruM kathana mAnya rAkhatA nathI. jaina :- to parakIya je samullApa te kema pramANa mAno cho ? ja vastu mayaM = kharekhara A paravyakti paNa potAnuM pratyakSajJAna tamane pratyakSa karAvavAne (tenuM pratyakSajJAna tamane dekhADavAne) samartha nathI. kAraNa ke jJAna amUrti che. te dekhI zakAtuM nathI ane dekhADI paNa zakAtuM nathI. mAtra vacanavaDe ja haiyAnA bhAva samajAvAya che. to vacanavaDe to Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJatAnI siddhinI carcA jema A paravyakti tenA haiyAnA bhAva tamane kahe che. te ja rIte vacanavaDe to ame paNa amArA haiyAnA bhAva tamane kahIe ja chIe. ekanuM kathana mAnavuM ane bIjAnuM kathana na mAnavuM. e nyAya nathI. : mImAMsaka H- he jaina ! te paravyaktie batAvelA arthamAM saMvAdana (yathArthatA- pUrvApara avirUdhdhatA) hovAthI ame te paravyaktinA vacanane pramANayukta mAnIe chIe. (tamArUM jainonuM vacana tenA jevuM saMvAdaka nathI. tethI ame tamArUM vacana mAnya rAkhatA nathI.) 391 jaina :- hai mImAMsaka ! "te paravyaktinuM kathana saMvAdaka che" ema jaNAvanArUM tamArUM A saMvAdakazAna pAchuM pratyakSa che ke apratyakSa che ? pratyakSa che to pAramArthika che ke sAMvyavahArika che ? ityAdi pUrve kahelA vikalponuM ja punarAvartana karavAthI utpanna thatI "anavasthAdoSa rUpI velaDI" ne tame kevI rIte kApI zakazo (arthAt aTakAvI zakazo) ? anavasthAdoSa tamane Avaze ja. tathA vaLI he mImAMsaka ! AtmAmAM rahelAM koI paNa jJAno indriyono aviSaya hovAthI amArUM tamArUM ema sarvenuM indriyo saMbaMdhI sAMvyavahArika pratyakSajJAna sakalapratyakSa (kevalajJAna)nA vidhAnamAM ke pratiSedhamAM te bIcArUM mUMguM ja che. asamartha ja che. = tathA vaLI he mImAMsaka ! amArA mate to ghaTAbhAvAdi abhAva bhUtalAdinA pratyakSavaDe jaNAya che. paraMtu tamArA mate to abhAva pratyakSapramANavaDe jaNAto ja nathI. kAraNa ke bhUtalAdi upara rahela ghaTAbhAva vizeSaNavizeSya nAmanA "sajJikarSa pramANavaDe' jaNAya che ema tame mAno cho. to sakalapratyakSano (kevalajJAnano) abhAva paNa tame svakIya ke parakIya, indriyajanya, ke anindriyajanya, pAramArthika ke sAMvyavahArika ema koI paNa prakAranA pratyakSavaDe kema kahI zakazo ? tathAtve di ane jo tema kahezo to eTale ke kevalajJAnano abhAva pratyakSapramANavaDe jaNAya che ema kahezo to haraNa karAI gayuM che sarvasva jenuM evA bIcArA A abhAvapramANavaDe have atyAre zuM karAze ? kAraNa ke abhAvapramANavaDe je zeya hatuM te ja zeya pratyakSapramANavaDe samajAvo cho tethI tamArUM ja mAneluM abhAvapramANa to bIcArUM tenA vaDe jJAtavya koI na hovAthI nirarthaka ja thaI paDaze. tethI pratyakSapramANa te kevalajJAnanI bAdhA vidhi batAvavAmAM samartha nathI ema sidhdha thayuM. (ahIM sarvatra paya zabdathI jaimini muni samajavA. kAraNa ke mImAMsakadarzananA kartA jaiminI muni che temanA vacanathI temano anuyAyivarga upara pramANe mAne che). apratyakSamapi pratyakSAbhAvamAtram, aparapramANarUpaM vA praNigadyeta ? AdyaM cet, tarhi nidrANadazAyAmambhasstambhakumbhAmbhorahAmbhodharAdigocarapratyakSAbhAvAt teSAmabhAvo Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 dvitIyapariccheda-sUtra-23 ratnAkarAvatArikA bhavet / dvitIyaM cet, bhAvasvabhAvaM abhAvasvabhAvaM vA ? bhAvasvabhAvamapyanumAnaM, zAbdaM, arthApattiH, upamAnaM vA ? anumAnaM cet, kastatra dharmI ? sakalapratyakSam, puruSo vA kazcit ? sakalapratyakSaM cet, tatropAdIyamAnaH samasto heturAzrayasiddhatAmAzrayet, bhavatastasyAprasiddheH / puruSo'pi sarvajJaH tadanyo vA dharmI vaNryeta ? sarvajJazcet, kiM sarvajJatvena nirNItaH, parAbhyupagato vA? nirNItazcet, kathaM tatra tAdRzapratyakSapratikSepaH prekSAkAriNaH kartumucitaH, tannirNAyakapramANenaiva tadbAdhanAt // jaina :- he mImAMsaka ! have te kevalajJAnanuM pratiSedha karanAra (uparanI carcA pramANe pratyakSa pramANa na saMbhavatuM hovAthI) jo tame "apratyakSapramANa" kahezo to ame tamane puchIe chIe ke apratyakSa pramANa eTale zuM? zuM pratyakSapramANano abhAvamAtra te apratyakSa ke pratyakSapramANathI Itara-bhinna evAM koI apara pramANonI vidyamAnatA ? A bemAM tamArAvaDe zuM kahevAya che ? jo prathamapakSa kaho, eTale ke pratyakSa pramANano abhAvamAtra che mATe sakalapratyakSa nathI. kevalajJAna pratyakSapramANathI dekhAtuM nathI. tyAM pratyakSapramANa pravartatuM nathI mATe kevalajJAna nathI. ema jo kaho to eno artha e thaze ke "jyAM jyAM pratyakSapramANa na pravarte tyAM tyAM te padArtha abhAvAtmaka ja hoya che" ema thavAthI nidrAdazAmAM pANI, staMbha, kuMbha, kamaLa ane vAdaLa Adi padArthone jaNAvanArUM pratyakSa pramANa pravartatuM nathI, tethI tyAM pratyakSapramANano abhAva hovAthI te sarve padArthono paNa abhAva thavo joIe. have jo bIjo pakSa kahezo ke "aparapramANanuM hovuM" te apratyakSa che. to ame puchIe chIe ke "aparapramANamAM" paNa zuM bhAvAtmaka pramANa kevalajJAnano pratiSedha kare che ? ke abhAvAtmakapramANa kevalajJAnano pratiSedha kare che? jo bhAvAtmakapramANa kahetA ho to te paNa (1) anumAnapramANa, (2) AgamapramANa, (3) arthApattipramANa, ke (4) upamAnapramANa A cAra pramANomAMthI kayuM pramANa kevalajJAnanuM pratiSedhaka tame mAno cho? (mImAMsakonA mate kula 6 pramANo che prathama pratyakSapramANa pUrve khaMDita karI cukyA chIe, ane aMtima abhAvapramANa abhAvAtmakamAM Avaze, eTale zeSa 4 pramANonA vikalpo ahIM raju karyA che). have jo "anumAna" pramANa kevalajJAnanuM pratiSedhaka kaho to te tamArA anumAnamAM "dharmI" arthAt pakSa zuM che? te kaho. zuM sakalapratyakSa e ja pakSa che? ke sakalapratyakSavALo koI purUSa e pakSa che? sakalapratyakSa e ja pakSa che ema jo kahezo to te anumAnamAM Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJatAnI siddhinI carcA 393 jaNAvAtA samasta hetuo AzrayAsidhdhatA nAmanA hetvAbhAsane pAme che. kAraNa ke tamArA mate te dharmI tarIke raju karAyela pakSa aprasidhdha che. sArAMza ke jema jJAnAvivuM sumi avizvatthAt sonAravizvavat A anumAnamAM raju karAyela "gaganAravinda" pakSa (Azraya) ja jagatamAM nathI to hetu pakSamAM kyAMthI varte ? tethI AzrayAsidhdha hetvAbhAsa thAya che te ja pramANe "sanapratyakSa nAsti" AvuM tame je anumAna raju karazo. temAM raju karAyela pakSa ja jo jagatamAM nathI to hetu pakSamAM rahenAra kyAMthI thaze ? mATe AzrayAsidhdha hetvAbhAsa thaze. have jo koI purUSavizeSa" dharmI tarIke raju karazo to te purUSa zuM sarvajJa evo dharmI tarIke batAvAya che ke tadanya arthAt asarvajJapurUSa dharmI tarIke batAvAya che ? have jo 'sarvajJa evo purUSa" dharmI tarIke kahevAya to tamArA potAnAvaDe nirNaya karAyelA evA sarvajJane dharmI tarIke kaho cho ke tamArAthI para evA amArAvaDe (jainovaDe) svIkArAyelA evA mahAvIrAdine sarvajJapurUSa tarIke dharmI kaho cho ? have tamArAvaDe nirNIta evA (jaiminimuni) Adine jo dharmI tarIke kahetA ho to tevA potAnA mAnelA sarvajJamAM "tevA prakAranA pratyakSano' arthAt sakalapratyakSano pratiSedha budhdhipUrvaka kArya karanArA evA tamAre karavo kema ucita kahevAze ? kAraNa ke jaimini Adi munimAM te sarvajJatAno nirNaya karAvanArA evA pramANanI sAthe ja te sakalapratyakSanA pratiSedhano bAdha Avaze ja. sArAMza e che ke - tame mImAMsakoe je jaiminI Adi munine sarvajJa tarIke mAnyA che, jemano sarvajJa tarIkeno nirNaya tame karI lIdho che evA A jaimini Adi muniono pakSa karIne temAM sakalapratyakSano jo tame niSedha kahetA ho to, eTale amArA mImAMsakonA sarvajJa tarIke mAnelA jaimini Adi munio (pakSa), sarvajJa nathI, ema jo kahetA ho to tame je pramANathI prathama teone sarvajJa mAnyA che te sarvajJa tarIkenA nirNAyaka evA pramANanI sAthe ja have A sakalapratyakSanA niSedhavALA anumAnano bAdha thaze. kAraNa ke A anumAnamAM "nAsti" sAdhya kaho cho ane tenAthI virUddha "asti" sAdhya prathama koI paNa pramANavaDe tamArA vaDe svIkArAyeluM to che ja. mATe bAdhita hetvAbhAsa thaze. atha sarvajJatvena parairabhyupagataH pumAn vardhamAnAdirdharmI, tarhi kiM tatra sAdhyam ? nAstitvaM asarvavittvaM vA ? na tAvad nAstitvam, tathAvidhapuruSamAtrasattAyAmubhayoravivAdAt, tathAvyavahArapAramArthikApAramArthikatva eva vipratipatteH / asarvavittuM zvet ? statra hetu:, upalabdhi: anupatadhivAM, pabdhikSet, aviruddhopalabdhiH viruddhopalabdhirvA ? aviruddhopalabdhistAvad vyabhicAriNI, Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 dvitIyapariccheda-sUtra-23 ratnAkarAvatArikA nityatvaniSedhAbhidhIyamAnaprameyatvavat, viruddhopalabdhistu kiM svabhAvaviruddhopalabdhiH, viruddhavyAptopalabdhiH viruddhakAryopalabdhiH, viruddhakAraNopalabdhiH, viruddhasahacarAdyupalabdhirvA syAt ? nAdyA, sarvajJatvena sAkSAd viruddhasya kiJcijjJatvasya tatra prasAdhakapramANAbhAvAt / nAgetanavikalpacatuSTayamapi ghaTAmaTATyate / pratiSedhyasya hi sarvavittvasya viruddhaM kiJcijjJatvaM, tasya ca vyApyaM katipayArthasAkSAtkAritvam, kArya katipayArthaprajJApakatvam, kAraNamAvaraNakSayopazamaH, sahacarAdi rAgadveSAdikam / na ca vivAdApedAne puMsi teSAmanyatamasyApi prasAdhakaM kiJcit pramANaM tavAsti, yatastadupalabdhInAM siddhiHsyAt ? have tamArI apekSAe para evA ame jaino, teovaDe (para evA amArAvaDe = jenovaDe) sarvajJa tarIke svIkArAyelA vardhamAnasvAmI Adi purUSane dharmI tarIke jo kahetA ho to, tyAM tamAruM sAdhya zuM che? zuM te vardhamAnasvAmI Adi sarvajJo thayA ja nathI ema nAstitva sAdhya che? ke thayA to che paraMtu "asarvajJa" thayA che ema "asarvavindra" e sAdhya che ? temAM "nAstitva" arthAt vardhamAna svAmI Adi thayA ja nathI ema kahI zakazo nahIM kAraNa ke tevA prakAranA vardhamAnasvAmI Adi purUSonI sattA mAtra mAnavAmAM amane-tamane, vAdI-prativAdI, ema bannene paraspara avivAda che. kAraNa ke te vardhamAnasvAmInA hovApaNAmAM tamane paNa vivAda nathI paraMtu amArAvaDe karAtA sarvajJapaNAnA vyavahAramAM tamane vivAda che. eTale ke "vardhamAnasvAmI sarvajJa che" AvA prakArano amArAvaDe karAto tathAvyavahAra (tevA prakArano sarvajJapaNAno je amArA vaDe karAto je vyavahAra) e pAramArthika (satya) che ke apAramArthika (asatya) che emAM ja banne vacce vivAda che. sArAMza ke ame teone sarvajJa kahIe chIe ane tame teone sarvajJa nathI ema kaho cho. te bAbatamAM vivAda che paraMtu teonI sattAmAtra (thayA ja che) ema mAnavAmAM koIne paNa vivAda nathI. tethI "nAsti" sAdhya to tame kahI zakazo ja nahIM. have jo "sarvavikta" sAdhya kaho to, eTale amArA vardhamAna svAmI Adi thayA to hatA ja, paraMtu teo "asarvajJa" hatA ema ja kahezo to tene te vardhamAnasvAmI Adine asarvajJa sAdhavA mATe tyAM hetu zuM kahezo ? upalabdhi (vidyamAna svarUpa) hetu kahezo ke anupalabdhi (avidyamAna svarUpa) hetu kahezo? jo upalabdhi (vidyamAna svarUpa) hetu kaho to paNa sAdhyanI sAthe avirUddha evI upalabdhirUpa hetu kahezo ke sAdhyanI sAthe virUddha evI upalabdhirUpa hetu kahezo? have jo sAdhyanI sAthe avirUddha evI upalabdhi (vidyamAnatA svarU5) hetu kahezo to, jema ke "mAM vardhamAnAdi, masarvajJa, pusmatvAn vattAt vA, revadrattava" A Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJatAnI siddhinI carcA 395 tamAro hetu vyabhicArI hetvAbhAsa thaze. jema zabdaH nitya, prayatvIta, padavat A anumAnamAM zabdanI aMdara nityatvano niSedha karanAra tarIke kahevAto prameyatva hetu sAdhyAbhAva evA AkAzamAM vidyamAna hovAthI jema vyabhicArI che. tema tamArA uparokta banne hetuo paNa vyabhicArI thaze. kAraNa ke sAdhyAbhAva evA sarvajJamAM paNa purUSatva ane vastRtvadharma hoI zake che. sarvajJatvanI sAthe purUSatva ane vastRtva e kaMI virodhI dharma nathI. mATe sAthe hoI zake che. have jo "virUddhopalabdhi" hetu kahetA ho to (1) zuM svabhAva virUddhopalabdhi che? ke (2) zuM virUddhavyApalabdhi che ? ke (3) zuM virUddhakApalabdhi che ? ke (4) zuM virUddhakAraNopalabdhi che? ke (5) zuM virUddhasahacarAdi (sahacara-pUrvacara ane uttaracarAdi) nI upalabdhi che. sAmAnyathI evo nyAya che ke je sAdhya sAdhavuM hoya te sAdhyathI virUddha evo svabhAva dekhAto hoya, sAdhyathI virUddha evuM vyApya dekhAtuM hoya, sAdhyathI virUddha kArya dekhAtuM hoya, sAdhyathI virUddha kAraNa dekhAtuM hoya ane sAdhyathI virUddha sahacarAdi hetuo jo dekhAtA hoya to sAdhyanuM astitva sidhdha thatuM nathI. paraMtu sAdhyanuM nAstitva sidhdha thAya che. tamAre sarvajJanuM astitva mAnya nathI. eTale nAstitva sAdhavuM che. to nAstitva sAdhanArA uparokta hetuomAMthI kaho, kayo ane kevA prakArano hetu tame mAnazo ? nAdya, = pahelI svabhAvavirUddhopalabdhi tame kahI zakazo nahIM. maMtra naM nApti tAdinAt = ahIM sAthe je jala, teno svabhAva zItaLatA, tenAthI virUddha je dAhakatA, te dekhAtI hovAthI jalanuM astitva sidhdha thatuM nathI paraMtu jalanuM nAstitva siddha thAya che. tevI ja rIte ahIM sAdhya je sarvajJatva, tenI sAthe svabhAvavirUdhdhatA kiMcidjJatvasya (arthAt alpajJatva) te alpajJatva, jo vardhamAnasvAmI AdimAM upalabdha thatuM hoya to sarvajJatvanuM nAstitva siddha thaI zake. paraMtu tatra = te vardhamAna svAmI AdimAM alpajJatva" ne sAdhanArUM koI ja pramANa nathI. jo jJAna upara AvaraNa hoya, rAgadveSAdi hoya, pUrvAparavirUddhabhAsitva hoya, ajJAnadazA hoya, AvA koI hetuo alpajJatvanA sAdhaka tyAM hoya to sarvajJatvanuM nAstitva tame sidhdha karI zako cho. paraMtu alpajJatvanA sAdhaka evAM A koI paNa pramANo tyAM vardhamAna svAmImAM dekhAtAM nathI tethI sarvajJatAnuM nAstitva sidhdha thatuM nathI. have virUddhavyAkhopalabdhi Adi AgaLanA cAra vikalpo paNa ahIM ghaTanAne pAmatA nathI. saMgata thatA nathI. kAraNa ke tamAre jeno pratiSedha karavo che te pratiSedha karavA lAyaka evA sarvajJatvanuM virUdhdha je alpajJatva, tenuM vyApya je keTalAka ja padArthonuM sAkSAtkAritva, Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 dvitIyapariccheda-sUtra-23 ratnAkarAvatArikA A vardhamAnasvAmImAM jaNAtuM nathI. evI ja rIte pratiSedhya je sarvajJatva, tenAthI virUddha evuM kArya keTalAka ja arthonuM prajJApakapaNuM tathA virUddha evuM kAraNa jJAnAvaraNIya karmano kSayopazama, ane virUddhasahacarAdi evA rAgadveSAdi, A hetuo jo vardhamAnasvAmImAM hoya to sarvajJatvanuM nAstitva sidhdha thaI zake. paraMtu vivAdAspada evA (ApaNI carcAno viSaya je che te) vardhamAnasvAmI Adi purUSamAM te uparokta virUddhasvabhAva, virUddhavyApya, virUddhakArya, virUddhakAraNa ane virUddha sahacarAdimAMthI koI paNa eka hetu tyAM nathI. kAraNa ke A pAMce hetuomAMthI koI eka hetu tyAM che ema sAdhI Ape tevuM pramANa tamArI pAse nathI. ke jethI te te virUddha upalabdhionI sidhdhi thAya. vivAdAspadIbhUta evA vardhamAnasvAmImAM sarvajJatvathI virUddha evo svabhAva alpajJatva, te paNa nathI, tathA virUddha evuM vyApya alpArtha sAkSAtkAritva te paNa nathI, tathA virUddha evuM kArya alpArthaprajJApakatva, te paNa nathI. tathA virUddha evuM kAraNa je jJAnAvaraNIya karmano kSayopazama, te paNa nathI. tathA virUddha evuM sahacarAdi je rAgadveSAdi, te paNa nathI. mATe pAMca prakAranI virUddhopalabdhinI siddhi thatI nathI. tethI virUddhopalabdhi dvArA tame sarvajJatvanuM nAstitva (sakalapratyakSano pratiSedha) siddha karI zakazo nahIM. vaktRtvarUpA virUddhakAryopalabdhirastyeva tanniSedhe sAdhanaM sAdhiSThamiti cet- nanu kIdRg vaktRtvamatra vivakSAJcakre, yatsarvavittvaviruddhasya kAryaM syAt pramANaviruddhArthavaktRtvam, tadaviruddhArthavaktRtvam, vaktRtvamAtraM vA ? AdyabhidAyAm, asiddhaM sAdhanam, vardhamAnAdau bhagavati tathAbhUtArthavaktRtvAbhAvAt / dvitIyabhidi tu neyaM viruddhakAryopalabdhiH, kintu kAryopalabdhireva tadvidhisAdhanI, dhUmadhvajasiddhinibandhanopanyastadhUmopalabdhivat / tathA ca viruddha hetuH / tRtIyabhede tvanekAntaH, vaktRtvamAtre sarvavittvakAryatvasyAvirodhAt / mImAMsaka :- he jaina ! sarvajJatvano pratiSedha karavA mATe amArI pAse "vatttatva' svarUpa virUdhdhakAryopalabdhi hetu che. arthAt virUddhakAryopalabdhi svarUpa A "vaktRtva" hetu te sarvajJatvanA pratiSedhamAM (sAdhiSTha) prabaLa evuM sAdhana (hetu) amArI pAse che. kAraNa ke pratiSedhya evuM je sarvajJatva, tenAthI virUddha evuM kArya vaktRtva, te vardhamAnasvAmImAM che tethI te sarvajJa nathI. arthAt vaktA hovAthI te vardhamAna svAmI sarvajJa nathI. jaina :- huM mImAMsaka ! "vatva" svarUpa tame je virUddhakAryopalabdhi kaho cho te 'vaktRtva" kevuM kaho cho ? kevA prakAranA vaktRtvanI tame vivakSA karo cho ke je vaktRtva sarvajJatAnA virUddhanuM kArya bane ? (1) zuM vardhamAnasvAmImAM pramANavirUddha evA arthanuM vatRtva che ? ke (2) zuM vardhamAnasvAmImAM pramANathI avirUddha evA arthanuM vaktRtva che ke Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJatAnI siddhinI carcA 397 (3) zuM vardhamAnasvAmImAM sAmAnyathI vaotva mAtra ja che? A traNa prakAranA vaknatvamAMthI kayA prakAranuM vakatRtva kaho cho ke je sarvajJatAthI virUddhanuM kArya hovAthI vardhamAna svAmImAM sarvajJatAno pratiSedha te karI zake? jo Aghabheda kahezo to tamAro hetu pakSamAM avRtti hovAthI svarUpAsidhdha hetvAbhAsa che. kAraNa ke bhagavAnavardhamAnasvAmI AdimAM tevA prakAranA (pramANathI virUddha evA) arthonuM vatRtva ja nathI. bhagavAna vardhamAna svAmI pUrvApara avirUddha arthabhASI hovAthI uparokta virUddhArthabhASitva tamAro hetu bhagavAnuM vardhamAnasvAmImAM na hovAthI asidhdha che. jo bIjo bheda kahezo to eTale bhagavAna vardhamAnasvAmI avirUddha arthanA vaktA che mATe sarvajJa nathI. ema jo kahezo to A hetu "virUddhakApalabdhi" kahevAze nahIM. paraMtu kApalabdhi ja (arthAtu avirUddha kAryopalabdhi ja) kahevAze ke je A upalabdhi sarvajJatAnI vidhine ja (astitvane ja) sAdhI zake che. jo virUddha evuM kArya dekhAtuM hoya to ja nAsti siddha thAya, jema ke rUTya strI, brahmacArio, putravendrIt jema putravattva e brahmacaryathI virUddha kArya che. tethI te brahmacAritvano niSedha ja jaNAve. paraMtu avirUddha arthanuM vakatRtva e sarvajJatAnuM virUddha kArya nathI. mATe sarvajJatAnuM nAstitva jaNAve nahIM. paraMtu vidhi ja (astitva ja) jaNAvI zake che. jema dhUmadhvaja (agni)nI siddhimAM kAraNabhUta mukAyelA dhUmAtmaka kAryanI upalabdhi agninI vidhi ja batAve. paraMtu niSedha batAve nahIM. ane tamArUM sAdhya to nAsti hatuM. jyAre A hetu "asti" mAM varte che. tethI hetu sAdhyAbhAvamAM vartavAthI virUddha hetvAbhAsa thaze. have jo trIjo bheda kahezo to eTale ke sAmAnyavakatRtvamAtra hovAthI "sarvajJatA nAsti" ema ja kahezo to A hetu sarvavijyamAM ane asarvavindramAM ema bannemAM vartI zake che. eTale sAdhyamAM ane sAdhyAbhAvamAM ema bannemAM varte che. tethI anaikAntika hetvAbhAsa thaze. kAraNa ke sAmAnya vastRttva mAtramAM sarvavittvanuM kAryatva mAnavAmAM koI paNa jAtano virodha nathI. arthAt sarvavihu paNa hoya ane vaktA paNa hoya, emAM kaMI virodha nathI. ____anupalabdhirapi viruddhAnupalabdhiH, aviruddhAnupalabdhirvA ? viruddhAnupalabdhistAvad vidhisiddhau eva sAdhIyastAM dadhAti / anekAntAtmakaM vastu ekAntasvarUpAnupalabdheH, ityAdivat / aviruddhAnupalabdhirapi svabhAvAnupalabdhiH, vyApakAnupalabdhiH, kAryAnupalabdhiH, kAraNAnupalabdhiH, sahacarAdyanupalabdhirvA'bhidhIyeta? svabhAvAnupalabdhirapi sAmAnyena upalabdhilakSaNaprAptatvavizeSaNA vA vyAkriyeta ? Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-23 ratnAkarAvatArikA paurasyA tAvat nizAcarAdinA vyabhicAriNI, dvitIyA punarasiddhA, sarvavittvasya svabhAvaviprakRSTatvAt / vyApakAnupalabdhiprabhRtayo'pi vikalpA alpIyAMsaH, yataH sarvavittvasya vyApakaM sakalArthasAkSAtkAritvam, kAryamatIndriyavastUpadezaH, kAraNamakhilAvaraNavilayaH, sahacarAdi kSAyikacAritrAdikam / na ca tatra tadanupalabdhInAM siddhau sAdhanaM kiJcit te'sti ityasiddhA evAmUH / 398 atha sarvajJAdanyaH kazcid dharmI, tarhi tasyAsarvavittve sAdhye, siddhasAdhyatA, tad nAnumAnaM tadbAdhakam / sAdhyane sAdhavA mATe hetu be prakArano hoya che. eka upalabdhirUpa (vidyamAna svarUpa), ane bIjo anupalabdhisvarUpa (avidyamAna svarUpa) jema ke "parvato dvimAn dhUma'' A upalabdhirUpa hetu che. ane siddhA:, anaMtasuvina:, jarmarahitatvAt A anupalabdhirUpa hetu che. upalabdhirUpa hetunuM khaMDana pUrve karI lIdhuM che. have anupalabdhi hetunu khaMDana TIkAkArazrI jaNAve che. bhagavAn mahAvIra svAmI AdimAM "sarvajJatvano niSedha" kahevAmAM tame jo "anupalabdhi" svarUpa hetu kahetA ho to anupalabdhi svarUpa hetumAM paNa virUddhAnupalabdhi kaho cho ke avirUddhAnupalabdhi kaho cho ? jo virUddhAnupalabdhi kaho to (eTale ke je sAdhyathI virUddha evA dharmanuM na dekhAvuM te,) AvA prakAranI virUddhAnupalabdhi hetu to niyamA sAdhyanI siddhi jaNAvavAmAM ja zreSThatAne dhAraNa kare che. jema ke vastu (pA), aneAttAtmaja che (sAdhya), kAraNa ke nisvarUpanI anupadhdhi hovAthI ityAdi draSTAntonI jema, kAraNa ke sAdhyathI virUddhadharma jo anupalabdha hoya to sAdhya che ja, ema ja nirNaya karI zakAya che. mATe virUddhAnupalabdhi to sAdhyanI (sarvajJatvanI) siddhi ja karaze. sarvajJa paNAno niSedha nahI kare. have jo avirUddhAnupalabdhi kaho to paNa (1) svabhAvAnupalabdhi kaho cho ? ke (2) vyApakAnupalabdhi kaho cho ? ke (3) kAryAnupalabdhi kaho cho ? (4) ke kAraNAnupalabdhi kaho cho ? ke (5) sahacarAdinI anupalabdhi kaho cho ? have jo svabhAvAnupalabdhi kahetA ho to te paNa be prakAranI che. sAmAnyathI svabhAvAnupalabdhi athavA upalabdhilakSaNa prAptatvavizeSaNavALI evI svabhAvAnupalabdhi, A bemAMthI kaI kahevAya che ? jo (paurasthA) pahelI sAmAnyasvabhAvAnupalabdhi kahetA ho to A anupalabdhirUpa hetu nizAcara AdinI sAthe vyabhicAravALo che. kAraNa ke sAmAnyathI na dekhAvAno svabhAva hovAthI sarvajJatva nathI ema jo kaho to nizAcara (rAkSasa-bhUta) Adi padArtho paNa na Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJatAnI siddhinI carcA dekhAvAnA svabhAvavALA che. chatAM nathI ema nahI, paraMtu che. tevI ja rIte sarvajJatva paNa sAmAnyathI na dekhAya tevA svabhAvavALuM hovA chatAM "sarvajJa nathI" ema kahI zakAya nahIM. nizAcaranI jema, A pramANe hetu sAdhyAbhAvamAM (nizAcaranA astitvamAM) vartato hovAthI A anupalabdhi vyabhicAra doSavALI thAya che. ane upalabdhilakSaNaprAptatvanA vizeSaNavALI evI anupalabdhi rUpa bIjA pakSavALI svabhAvAnupalabdhi jo kahevAmAM Ave to "asidhdha" hetvAbhAsa doSa Avaze. kAraNa ke "sarvavittva" e AkAza paramANu, hRyaNuka, AdinI jema svabhAvathI ja adRzya che. eTale dekhAtAM nathI, paraMtu nathI eTale nathI dekhAtAM ema nahIM, paraMtu che ja. tevI rIte sarvajJatva paNa amUrtasvarUpa hovAthI anupalabdhirUpa che. paraMtu upalabdhi svarUpa hoya ane anupalabdha hoya tevuM nathI. arthAt dezya hoya ane na dekhAtuM hoya tema nathI. mATe hetu ja pakSamAM vartato nathI arthAt avRtti che. 399 have vyApakAnupalabdhi vigere bAkInA cAramAMno koI paNa vikalpa jo kahevAmAM Ave to te vikalpo tuccha che. kAraNa ke tamAre je "sarvavittva" no niSedha karavo che. tenuM vyApaka che sakala padArthonuM sAkSAtkAritva, kAraNa ke jyAM jyAM sarvavittva hoya tyAM tyAM sarvatra vyApaka paNe sakalapadArthanuM sAkSAtkAritva hoya che. mATe A vyApaka che. sarvavittvanuM kArya che atIndriya evI naraka-nigodAdi padArthono paNa upadeza Apavo te. sarvavittvanuM kAraNa che sakalajJAnAvaraNIya karmano vinAza. ane sarvavittvanuM sahacarAdi che kSAyika cAritrAdi (kSAyika yathAkhyAtacAritra, kSAyika kevaladarzana, kSAyika anaMtavIryAdi). = bhagavAn mahAvIra svAmI Adi AtmAomAM "sarvavittva" no niSedha karavA mATe uparokta vyApakanI, kAryanI, kAraNanI ane sahacaranI anupalabdhi hovI jarUrI che. jo te te vyApakAdinI anupalabdhi (avidyamAnatA) hoya to vyApyano paNa avazya niSedha thAya che. paraMtu taMtra te mahAvIrasvAmI Adi mahAtmA purUSomAM taddanupalabdhInAM te te vyApaka evA sakalArthasAkSAtkAritvanI, kArya evA atIndriyavastunA upadezanI, kAraNa evA jJAnAvaraNIya karmanA sarvathA vilayanI ane sahacara evA yathAkhyAtAdikSAyikacAritrAdinI anupalabdhi (avidhamAnatA)nI sidhdhi karavAmAM tamArI pAse koI hetu nathI. kAraNa ke tamArI pAse evA koI prabaLa nirdoSa hetuo nathI ke je hetuovaDe uparokta vyApakAdi cAramAMnI koI ekanI paNa anupalabdhi siddha thAya. ane anupalabdhi vinA sarvavittvano niSedha kema thAya ? mATe A cAre vikalpo asiddha che. tuccha che. have jo sarvajJa evA mahAvIrasvAmI Adi mahApurUSothI anya evA amArA-tamArA jevA, arthAt devadattAdi anyane jo pakSa banAvavAmAM Ave ane evA koI dharmImAM Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 dvitIyapariccheda-sUtra-23 ratnAkarAvatArikA sarvavisvano niSedha sAdhavAmAM Ave to amane siddhasAdhyatA che. kAraNa ke ame paNa sarvapurUSomAM sarvavikta kahetA nathI. ame eTaluM ja kahIe chIe ke A saMsAramAM sarvajJatA" nathI ja hotI ema nahIM. jyAM sarvapadArtha sAkSAtkAritva Adi hetuo che tyAM sarvavisva hoI zake che. tethI anumAna pramANa paNa te sarvavittvanuM bAdhaka thaI zakatuM nathI. _. nApi zAbdam, yatastadapauruSeyaM, pauruSeyaM vA syAt ? na tAvadapauruSeyam, apauruSeyatvasya vacassu sambhavAbhAvAt / pauruSeyamapi kevalAlokAkalitapuruSapraNItam, taditarapuruSapraNItaM vA ? AdyaM kathaM bAdhakam ? virodhAt, dvitIye tvasau puruSaH kevalAlokavikalAH sakalAH puruSaparSadaH prekSate na vA ? prAcyapakSe, kathaM tatpratiSedhaH, tasyaiva tadAkalitatvAt ? / dvitIye'pi kathantarAm, tatpraNItazabdasya pAMzulapAdakopadiSTazabdasyeva pramANatvAsambhavAt / nApyarthApattistadbAdhikA, tadabhAvamantareNAnupapadyamAnasya pramANaSaTkaniSThaGgitasyArthasya kasyacidasattvAt / nApyamAnam, tasya sAdRzyamAtragocaratvAt, tanna bhAvaspaM pramANaM tadbAdhabaddhakakSam / bhagavAnamAM rahelI sarvajJatAno niSedha karanAra have kadAca tame zAbdapramANa (eTale AgamapramANa) jaNAvo, to te paNa ucita nathI. kAraNa ke sarvajJatAnA niSedhane jaNAvanAruM te AgamapramANa paNa zuM apauruSeya che ? (koI paNa purUSavaDe nahI karAyeluM sahaja sidhdha anAdinuM che?) ke paurUSaya che? (koI purUSavaDe karAyeluM che ?) tyAM "apaurUSeya" to tame kahI zakazo nahIM. kAraNa ke zAbdapramANa (AgamazAstro) vacanAtmaka hoya che. ane vacana purUSanI uccAraNa kriyAjanya hoya che. tethI vacanAtmaka evA zAstromAM apaurUSayatvano to saMbhava ja nathI. aparUSaya hoya te vacano na hoya, ane vacano hoya te apauruSeya na hoya. have jo sarvajJatAno niSedha karanAra zAbdapramANa pauruSeya kaho to paNa te sarvajJatAnuM niSedhaka evuM je zAbdapramANa (zAstra) zuM kevalajJAnarUpa prakAzavaDe joyuM che sarvajagatuM jeNe evA purUSavaDe praNIta che ? ke tenAthI Itara evA chaghasthapurUSovaDe praNIta ? have jo AdyapakSa kaho to te sarvajJatAnuM bAdhaka kema thaze ? kAraNa ke sarvajJatAno niSedha karanAra evA zAstranA praNetA to sarvajJa kaho cho. pUrvApara virodha Avaze. kAraNa ke jo koI A saMsAramAM sarvajJa ja nathI to niSedhakazAstranA praNayitA sarvaza kyAMthI hoya ? ane niSedhakazAstranA praNayitA sarvajJa che to "jagatamAM koI sarvajJa ja nathI" ema kema kahI zakAya? mATe pUrvApara virodha hovAthI AvuM zAstra bAdhaka thaze nahIM. Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJatAnI siddhinI carcA 4 0 1 have jo bIjo pakSa kaho to "A saMsAramAM kyAMya sarvajJa nathI" evuM kahenAro A purUSa kevalajJAnavinAnA evA sarva saMsArI jIvonI parSadAne (arthAt samasta jIvone) jue che? ane pachI kahe che ke koI kevalI nathI? ke sarvapurUSone joyA vinA ja kahe che ke koI kevalI nathI ? jo prAzyapakSa (prathama pakSa) kaho to te purUSa te sarvajJatAno pratiSedha kema karI zake? kAraNa ke tacaiva = te purUSane ja, tAtmitatvIt = "sarva purUSo kevalajJAna vinAnA che" evA prakAranuM sarvasaMsAranuM jJAna thayeluM hovAthI, arthAt jo teNe sarvasaMsAranA purUSone (kevalajJAna rahitapaNe) joyelA ja che ane pachI niSedha kare che to te ja sarvajJa thayA. tethI sarvajJatAno niSedha te kema karI zake ? ane have ema kaho ke sarvajJatAno niSedha karanArA A purUSe saMsArI sarvajIvone (kevalajJAna sahita che ke kevalajJAna rahita che ema) joyelA ja nathI. AvA prakArano bIjo pakSa jo kaho to "sarvajJatAno niSedha" koI paNa rIte thaI zake nahIM. kAraNa ke tevA prakAranA alpajJa purUSavaDe kahevAyelA zAstravacanane, raste cAlatA gamAra (buddhihIna) purUSanA kutsita vacanonI jema pramANa svarUpa kahI zakAya ja nahIM. jo A kahenAra sarvajJa nathI to temanA vacanamAM vizvAsa kema karAya? ane jo A kahenAra sarvajJa ja che to te "sarvano niSedha" kema karI zake ? have "arthopatti" nAmanuM pramANa paNa te sarvajJatvanuM bAdhaka nathI. kAraNa ke "sarvajJatAno" abhAva mAnyA vinA sidhdha na ja thaI zake tevo koI paNa padArtha, (athavA koI paNa guNadharma) cha pramANathI sidhdha thato dekhAto nathI. jema rAtribhojana mAnyA vinA devadattamAM divase abhojana hote chate dekhAtuM bhUlatva saMbhavI zakatuM nathI. tethI arthopattithI rAtribhojana kalpavuM ja paDe che. tevI rIte ahIM "sarvajJatAno abhAva" na mAnIe to koI padArtha athavA koI guNadharma je dekhAto hoya te ghaTI zake nahIM evuM thatuM hoya to sarvajJatAnA abhAvanI sidhdhi arthopattithI avazya thAya ja. paraMtu evuM ahIM koI dekhAtuM nathI. upamAna nAmanuM pramANa paNa "sarvajJatAnuM bAdhaka" thaI zakatuM nathI. kAraNa ke te to sAdezyatAne ja mAtra batAvavAnA viSayavALuM che. tethI te niSedhaka banatuM nathI. A pramANe (1) pratyakSa, (2) anumAna, (3) zAbda, (4) athapatti, ane (5) upamAna, ema tamArAM mAnelAM bhAvAtmaka pAMca pramANomAMthI koI paNa eka pramANa sarvajJatAnI bAdhA batAvavAmAM badhdhakakSa (samartha) nathI. __ nApyabhAvarUpam, tasya sattAparAmarzipramANapaJcakApravRttau satyAM bhAvAt / na cAsau samasti, "vivAdAspadaM kasyacit pratyakSam, prameyatvAt, paTavat" iti tadgrAhakAnumAnasya Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-24 pravRtteH / tanna bAdhakabhAvAt sakalapratyakSAbhAvaH / nApi sAdhakAbhAvAt, anumAnasyaiva tatsAdhakasyedAnImeva nivedanAt / iti siddhaM karatalakalitanistalasthUlamuktAphalAyamAnAkalitasakalavastuvistAraM kevalanAmadheyaM saMvedanam iti siddhamevaM kevalajJAnam // 23 // 402 have "sarvajJatAno niSedha karanAra" jo abhAvapramANa kahezo to te abhAvapramANa paNa sarvajJatAnuM bAdhaka sidhdha thatuM nathI. kAraNa ke koI paNa vastunI sattAne (astitvane) jaNAvanArAM evAM pratyakSa-anumAna-zAbda-arthApatti ane upamAna A pAMca bhAvAtmaka pramANonI apravRtti hoya, arthAt astitvane jaNAvanArAM A pAMcamAMnuM koI paNa pramANa pravartatuM na ja hoya tyAre ja te abhAvapramANa pravarte che. jema ke bhUtala upara ghaTanA astitvane jaNAvanArAM pratyakSAdi pAMcamAMthI koI paNa pramANa sidhdha thatAM na hoya to ja abhAva pramANa pravarte che ane ghaTanA "nAstitva" ne sAdhe che. paraMtu ahIM pAMca pramANamAMnA koI paNa pramANanI asau A apravRtti nathI, paraMtu pravRtti che. anumAna pramANa pravarte che. te A pramANe - vivAdAspada evuM A pratyakSa (arthAt kevalajJAna) koIka vardhamAnAdi jevA mahAtmAne pratyakSa che ja, prameya hovAthI, ghaTa-paTa AdinI jema, AvA prakAranuM te kevalajJAnane jaNAvanArUM anumAna pravarte che. tethI abhAvapramANa ahIM pravartatuM ja nathI to kevI rIte kevalajJAnano niSedha jaNAve ? A pramANe kevalajJAnanA astitvane svIkAravAmAM "bAdhaka pramANa hovAthI sakalapratyakSano (kevalajJAnano) abhAva che" A tamArI mImAMsakonI vAta sidhdha thatI nathI. = tathA kevalajJAnanA astitvane sAdhI Ape evuM koI paNa sAdhakapramANa na hovAthI sakalapratyakSano abhAva che AvA prakAranI paNa tamArI vAta yuktisaMgata nathI. kAraNa ke te kevalajJAnanA astitvanuM sAdhaka evuM anumAnapramANa hamaNAM ja (upara) jaNAvyuM che. A pramANe hatheLImAM rahelA anupama goLa AkAravAlA evA moTA motInI jema sakala vastuonA vistArane jeNe jANyo che evuM kevalajJAna che nAma jenuM evuM jJAna (kevalajJAna) sidhdha thayuM ane A ja sakalapratyakSa e ja kevalajJAna kahevAya che. A vAta A rIte sidhdha thaI. (ahIM nivruta zabdano ke nistatva zabdano artha goLa-vartula karavo. (juo paMjikA). // 2 // ratnAkarAvatArikA kintu kataraM puruSametadAspadIkarotItyatrAhu paraMtu AvuM kevalajJAna kayA purUSano Azraya kare che te samajAve chetdvaan arhan nirdoSatvAt // 24 // : Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arihaMtabhagavaMto ja nirdoSa hovAthI sarvajJa che 40 3 sUtrArtha :- te sakalapratyakSajJAna (kevalajJAna) vALA arihaMta ja hoya che. kAraNa ke te ja (rAgAdi) doSa rahita hovAthI. 24 tat kevalaM nityamasyAstIti nityayoge matup, niSkrAnto doSebhyo rAgadveSAjJAnalakSaNebhyo nirdoSastadbhAvastattvaM, tasmAt / prayogaH arhan sarvajJaH, nirdoSatvAt, yastu naivaM, sa naivaM, yathA rathyApuruSaH, tathA vAI, tamAC sarvajJa rUti ArakA ahIM "tavAna" zabdamAM ta6 = te kevalajJAna che nitya jene evA arthamAM "nitya sadA te vALA" evA arthamAM mAtra pratyaya tat zabdathI thayela che. eka vakhata kevalajJAna thayA pachI te sadA rahe ja che. kadApi jatuM nathI. AnA uparathI mokSe gayelA jIvo pharIthI saMsArI ke chaghastha kadApi thatA nathI. doSomAMthI jeo nikaLI cukyA che. te nirdoSa kahevAya che. doSomAM rAga-dveSa ane ajJAna A traNa mukhya doSo che. A traNe doSo je AtmAmAMthI cAlyA gayA che. te nirdoSa kahevAya che. tevA nirdoSavALA paNuM te nirdoSatva, te nirdoSatva hovAthI arihaMto sarvajJa hoya che. teno "anumAnaprayoga" A pramANe che - arihaMto (pakSa), sarvajJa che. kevalajJAnavALA che (sAdhya), nirdoSa hovAthI (hetu), ahIM "ahaMn" zabdano artha vardhamAnasvAmI Adi tIrthaMkarabhagavato ke jeo cotrIsa atizayonI samRdhdhine marda = yogya che te to vyutpatti arthathI samajavA ja, paraMtu bhAvazatruono nAza karanArA sarve, sayogI kevalI Adi guNasthAnakomAM vartanArA. sAmAnya kevalI Adi paNa niryutimizrita arthathI samajI levA. A anumAna prayogamAM jo ke anvayavyApti thAya che. je je nirdoSa hoya che te te sarvajJa hoya che. jema ke RSabhadevAdi. paraMtu TIkAkArazrIe A anvayavyApti jaNAvI nathI. kAraNa ke daSTAnatA tarIke je ApIe te sAmenA prativAdIne kevalajJAna mAnya na hovAthI daSTAnta tarIke mAnya bane nahIM, tethI anvaya dRSTAnata na ApatAM vyatireka dRSTAnta ane vyatireka vyApti samajAve che - je AvA nirdoSa nathI te tevA arthAt sarvajJa nathI. jema ke zerIomAM pharato rakhaDato purUSa. ane arihaMto tathA = tevA che. eTale nirdoSa che. mATe avazya sarvajJa ja che. AvA prakAranA anumAnaprayogathI siddha thAya che ke kevalajJAna paNa che ane te kevalajJAnavALA arihaMto paNa che. ane te arihaMto rAgAdi doSothI rahita che. mATe nirdoSa che. rA. Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 dvitIyapariccheda-sUtra-25-26 ratnAkarAvatArikA nirdoSatvamasya prasAdhayanti - A arihaMto rAgAdidoSothI rahita che. arthAt nirdoSa ja che. te sidhdha kare che. nirdoSo'sau, pramANAvirodhivAktvAt // 25 // sUtrArtha :- A arihaMto niyamA nirdoSa ja che. kAraNa ke pramANanI sAthe avirodhI vANIvALA hovAthI. 2pa prayoga :- arhan, nirdoSaH, pramANAvirodhivAktvAt, yastu na nirdoSaH sa na tathA, yathA rathyApuruSaH / pramANAvirodhivAk cAhan, tato nirdoSa iti // 25 // arihaMta paramAtmAo (tIrthakara bhagavato athavA sAmAnya kevalajJAnI bhagavato ema sarve) nirdoSa ja che. pramANanI sAthe avirUddha vANInA uccAraNavALA hovAthI, ahIM paNa uparokta kAraNathI ja anvayavyApti na lakhatAM mAtra vyatirekavyApti ja lakhe che. je AvA pramANathI avirodhi vANIvALA nathI, te nirdoSa paNa nathI ja, jema ke racyApurUSa, A arihaMto te racyApurUSa jevA nathI. paraMtu pramANAvirodhIvANIvALA ja che. tethI niyamo nirdoSa ja che. A anumAnathI arihaMto nirdoSa che ema sidhdha thAya che. ane tethI sarvajJa ja che te uparokta anumAnathI siddha thAya che. merapI pramANAvirodhivAktvamevArhataH prasAdhayanti - arihaMta paramAtmAonuM "pramANa avirodhI vANIvALApaNuM" ja hoya che te sidhdha kare che - tadiSTasya pramANenA'bAdhyatvAt tadvAcastenAvirodhasiddhiH // 26 // sUtrArtha :- arihaMtone ISTa (arthAtu mAnya) evA syAdvAdAdi ane jIvAjIvAdi tattvo pramANathI abAdhita che. tethI karIne temanI vANImAM avirodhanI sidhdhi thAya che. /26lii. tasyAhata iSTasya pratipAdyatayA sammatasyA'nekAntatattvasya, tadvAca ityarhadvAcaH / arhan sarvatra pramANAvirodhivAk, tatra pramANAbAdhyamAnAbhimatatattvattvAt / yasyAbhimataM tattvaM, yatra pramANena na bAdhyate, sa tatra pramANAvirodhivAk / yathA rogAdau bhiSagvaraH / na bAdhyate ca pramANenAhato'bhimatamanekAntAditattvam / tasmAt tatrAsau pramANAvirodhivAk iti siddhamarhanneva sarvajJa iti / - "tadiSTa" zabdano artha TIkAkArazrI kare che ke te arihaMta paramAtmAne ISTa eTale mAnya, arthAt pratipAdana karavA lAyaka tarIke sammata evuM je anekAntavAdAdi svarUpa tattva. Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arihaMtabhagavaMto ja nirdoSa hovAthI sarvajJa che 405 "tavIra:" zabdano artha te arihaMta paramAtmAnI vANI. A pramANe saMkSipta zabdArtha jaNAvIne have anumAnaprayoga kare che. - arihaMta paramAtmA (pA), niyamA sarvajJa ja che (sAdhya), kAraNa ke teo pramANanI sAthe avirodhI vANIvALA ja hoya che. arihaMta paramAtmAo pramANathI avirodhIvANIvALA ja hoya che. temAM zuM pramANa? ema koI prazna kare to teno uttara Ape che ke tatra = te pramANathI avirodhIvANIvALA che. te bAbatamAM pramANathI abAdhita evuM ISTatattva (mAnyatattva) hovAthI A hetu samajavo. tenI vyApti A pramANe thAya che ke - jene mAnya je tattva hoya che. te tattva jo pramANathI bAdhA na pAmatuM hoya to temanI te saMbaMdhI vANI paNa pramANathI avirodhI ja hoya che. jema rogAdine viSe uttamavaidya. uttamavedya roganA pUrNa jANakAra hovAthI temanI vANI pramANathI avirUdhdha ja hoya che. tema arihaMto paNa nirdoSa ane sarvajJa hovAthI temanI vANI paNa pramANathI niyamA avirodhi ja hoya che. arihaMta paramAtmAne mAnya evA anekAntavAda Adi tattvo pramANathI bAdhA pAmatAM nathI, tethI tyAM te anekAntavAdAdinI bAbatamAM A arihaMta paramAtmA pramANathI avirodhivANIvALA ja hoya che. A pramANenI carcAthI siddha thayuM ke arihaMta paramAtmA ja sarvajJa che. ahIM jainonI sAme maiyAyiko carcA zarU kare che ke jenone mAnya vardhamAnasvAmI Adi arihaMtomAM sarvajJatA nathI. paraMtu amane mAnya ziva (mahAdeva) AdimAM sarvajJatA che kAraNa ke brahmA-viSNu ane maheza Adie A jagata banAvyuM che. jeNe banAvyuM hoya tene tenuM pUrNa jJAna hoya che. mATe ziva jagatkartA che ane sarvajJa che. ane jainonA vardhamAnasvAmI Adi jagatkartA paNa nathI ane sarvajJa paNa nathI. teno jainAcAryazrI uttara Ape che. AvI carcA have pachIthI zarU thAya che. paraMtu A carcA lakhanArA TIkAkArazrI jANe vAdInI sAme vAgyudhdhamAM keli karatA hoya tema A carcA lakhe che temAM nIce mujabanI mahattA che. (1) ahIMthI zarU thatI A carcAmAM A sUtra pUrNa thAya tyAM sudhImAM kriyApadanAM je je rUpo vaparAyAM che temAM ti ane te ema be ja pratyayovALA prayogo karAyA che. (2) nAmanI sAtavibhakti ane traNa vacano ema 7 x 3 = 21 prayogo thAya che. temAMthI phakta , TA, Dam prathamA, tRtIyA ane SaSThI ekavacana ema traNa ja prayogothI A carcA karI che. Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-25-26 ratnAkarAvatArikA (3) daza pAnAM jeTalI A carcAmAM mAtra 13 ja vyaMjanono prayoga karyo che. tathadhana, patramama, yaratnava A 13 vinA zeSa eka paNa vyaMjanano prayoga AvavA dIdho nathI. (svaro cauda hoI zake che) 406 jema haribhadrasUrijIe saMsAradAvAnI racanAmAM joDAkSaro na Ave teno, tathA saMskRta-prAkRta samAnazabdo Ave tevA ja zabdono prayoga karyo che te ja rIte A TIkAkArazrIe A carcAmAM uparokta traNa niyamo sAcavIne A carcA lakhI che. A carcA pUrNa thAya che tyAM A ja sUtramAM aMte A vAta eka zlokathI teozrIe jaNAvI che. A ja chavIsamA sUtranA aMte te zloka A pramANe che - tyAdivacanadvayena syAdyekavacanatrayeNa varNaistu / tribhiradhikairdazabhirayaM vyadhAyi zivasiddhividvaMsaH / cAlo- have ApaNe A zivasidhdhidhvaMsanI carcA cAlu karIe. nanviyaM tribhuvanabhavanAntarvartamAnAntaritAnantaritapadArthaprathA tvattIrthanAthavRttirna bhavati, yato bhUbhUdharaprabhRti-padArthaprabandhavidhAnadvArA pramathapatereveyamupapadyate, yadetadanumAnamatra prarUpyate nyAyatAtparyAvabodhapradhAnamanovRttividvadvRndena vivAdapadabhUtaM bhUbhUdharAdi buddhimad vidheyam, yato nimittAdhInAtmalAbham / yad nimittAdhInAtmalAbhaM, tad buddhimad vidheyam, yathA mandiram, tathA punaretat / tena tathA / / na tAvad nimittAdhInAtmalAbhatvaM vAdinaH, prativAdino vA'pratItam, yato bhUbhUdharAderAtmIyAtmIyanimittavrAtanirvartanIyatA, bhuvanabhAvibhavabhRtpratItaiva / nApi dolAyamAnavedananimittam, matimannirvartanIyetarAmbarAdipadArthato'tyantavyAvRttatvena / nApi virUddhatAvarodhadurdharam, ambarAdito'tyantavyAvRttatvenaiva / nApi turIyavyApyAbhatApratibaddham, indriyavedanena, anumAnanAmnA, rAddhAntAbhidhAnena vA mAnenAbAdhitAbhipretadharmadharmyanantarapratipAditatvena / nApi pratyanumAnApamAnatAnibandhanam, etatparipanthidharmopapAdanapratyalAnumAnAbhAvena / naiyAyika :- he jaino ! traNe bhuvanarUpI bhavananI aMdara vartatA evA antarita (eTale vyavahita dUra dUra rahelA) svarga-naraka merU parvata vigere, ane anantarita (eTale avyavahita-najIka rahelA ghaTa-paTAdi samasta padArthonI A prathA (A saMpUrNajJAna), tamArA mAnelA tIrthaMkaro zrI vardhamAnasvAmI AdimAM pravRttivALuM hoI zakatuM nathI. kAraNa ke pRthvI-parvata vigere padArthonI racanA karavA dvArA tham = A prathA (A jJAna) pramathapatine (Izvarane - zivane) ja ghaTI zake che. A bAbatanI sidhdhi karanArUM A anumAna ahIM Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivAdimAM sarvajJatA ane jagatkartRtvanuM khaMDana nyAyazAstronA paramArthane jANavAmAM pradhAna manovRttivALA vidvAna vRndavaDe jaNAvAya che. sArAMza ke nyAyazAstranA vidvAna paMDito anumAnaprayoga A pramANe jaNAve che. vivAdanA AdhArabhUta evA pRthvI-parvata Adi samasta padArtho budhdhimAn AtmAovaDe kartavya che. arthAt budhdhimAn AtmAonuM kArya che. jema ke maMdira. kAraNa ke A pRthvI-parvata Adi padArthonI utpatti nimittane AdhIna che. je je padArtho nimittane AdhIna AtmalAbha (utpatti) vALA hoya che. te te padArtho budhdhimAvaDe (sarvajJavaDe) karAyelA che. kAraNa ke te te kAryanA te te kAraNonuM jJAna te sarvajJane ja hoya che. jema mandira e nimittane AdhIna utpattivALuM che mATe koI viziSTa budhdhimAnvaDe ja karAya che. tenI jema A parvata-pRthvI Adi padArtho paNa nimittane AdhIna AtmalAbhavALA che. tethI tevA che. arthAt budhdhimAvaDe ja karavA lAyaka che. "nimittane AdhIna utpatti'' A hetu vAdI ke prativAdI koIne paNa apratIta (amAnya) nathI. kAraNa ke pRthvI ane parvata Adi padArtho pota-potAnA nimittonA samUha vaDe karavA lAyaka che. A padArthonI utpatti potapotAnA nimittasamUhathI thAya che. A vAta traNe bhuvanamAM thanArA sarvaprANiomAM prasidhdha ja che. mATe amAro hetu asidhdha nathI. (mavamRt prANI). 407 = tathA amAro "nimittane AdhIna utpatti" A hetu dolAyamAna (eTale anaikAntika-vyabhicArihetvAbhAsa) nA jJAnanuM nimitta nathI. arthAt amAro A hetu anaikAntika nathI. kAraNa ke mitamAn purUSovaDe nirvartanIya (karavA lAyaka) evA ghaTapaTa-maMdira AdithI je ItarapadArtho aMbarAdi che. (nitya evAM AkAza Adi che) temAMthI A hetu atyanta vyAvRtta che. jo hetu sAdhyanA abhAvamAM vartato hoya to vyabhicAri thAya. paraMtu amAro A hetu sAdhyavRtti ja che. sAdhyAbhAvavALA nitya evA AkAzAdimAM vartato ja nathI. mATe vyabhicArI nathI. tathA aMbarAdi vipakSamAMthI atyanta vyAvRtta hovAthI, kyAMya paNa vipakSamAM A hetu na vartato hovAthI virUdhdhatA nAmanA avarodhathI (doSathI) duSita paNa nathI, jo hetu sAdhyAbhAvamAtramAM ja varte to virUddha kahevAya. paraMtu sAdhyAbhAvamAM kyAMya A hetu che ja nahIM tethI virUddhanI vAta rahetI ja nathI. mATe amAro hetu virUddha paNa nathI. tathA amAro hetu "nimittAdhInAtmalAbhatva" je che. te cothI hetvAbhAsatAthI paNa yukta nathI. (turIya = cothI, vyApya = hetu, vyApyAmatA hetvAbhAsatAthI prativRddha yukta) prathama asiddhahetvAbhAsa, bIjo vyabhicArI hetvAbhAsa ane trIjo virUddha hetvAbhAsa = Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 dvitIyapariccheda-sUtra-25-26 ratnAkarAvatArikA nathI ema pUrve kahI gayA chIe AnI pachI satpatipakSa nathI ema AvavAnuM che. eTale bAkI rahela "bAdhitahevAbhAsa" A turIya zabdathI samajI levo. anumAnamAM raju karAyelA sAdhyano abhAva jo pramANAntarathI (pratyakSathI anumAnathI ke AgamathI) sidhdha thato hoya to te hetu bAdhita kahevAya che. athavA kAlAtyayApadiSTa paNa kahevAya che. jema ke vahni, zata:, dravyatvot navat ahIM zItaLatAno abhAva IndriyasaMvedanathI anubhavAya che, tevA hetune bAdhita kahevAya che. paraMtu amArA anumAnamAM raju karAyelo A hetu kAlAtyayApadiSTa (bAdhita) paNa thato nathI. kAraNa ke pratyakSapramANa vaDe (IndriyasaMvedanavaDe), anumAnanAmanA pramANavaDe, athavA rAdhdhAnta (sidhdhAnta-Agama) zAstra-zabda nAmanA pramANavaDe alpa paNa bAdhA na Ave evA abAdhitapaNe abhipreta (IsTa) dharma-dharmInuM = pakSa-sAdhya-hetunuM ame hamaNAM pratipAdana kareluM che tethI bAdhita paNa nathI. tathA pratispardhI evA anumAnavaDe apamAnatA (parAbhava) pAmavAmAM kAraNa bane evo paNa A hetu nathI. anumAnamAM mukAyelA sAdhyanA abhAvane sAdhI Ape evuM pratispardhI anumAna jyAM maLe, ane te pratispardhI anumAnavaDe prathamanuM anumAna jo parAbhava pAme to prathamanA anumAnano hetu "sampratipakSa" hetvAbhAsa kahevAya che. jema ke zabdo nitya:, zrAvaUtriI, bravaiva, tenI sAme zabdo nitya, vAryatvI, ghaTavat, tevuM ahIM banatuM nathI. mATe amAro A "nimittAdhInAtmalAbhatva" hetu sapratipakSa paNa nathI. kAraNa ke A anumAnamAM mukAyelA sAdhyathI paripabdhidharmane eTale virodhI dharmane arthAt sAdhyAbhAvane sAdhavAmAM samartha evuM pratispardhI koI bIjuM anumAna ja nathI. A pramANe uparokta amArA anumAnanA hetumAM asidhdha, vyabhicAra, virUddha, kAlAtyayApadiSTa ane satpatipakSa ema eka paNa hetvAbhAsa lAgatA nathI. mATe amAro hetu nirdoSa ja che. tethI amArA mAnelA IzvaramAM jagatkatRtva ane sarvajJatva che ja. ___ nanu bhavatIdaM tAvadanumAnaM paripanthidharmopapAdanapratyalam, yathA - bhUtAdhibhUH, bhUbhUdharAdividhAtA na bhavati, vapurvandhyatvena, nirvRtAtmavat / tadanavadAtam, yato'tra trinetrarUpo dharmI dhIdhanena pratipanna: apratipanno vA prarUpitaH ? na tAvadapratipannaH, yadevamAdhAradvArA pratItatvopadravo vapurvandhyatAvyApyopanipAtIbhavan na niroddhaM tIryate / yadi punaH pratipanno'yaM dharmI, tadA yena mAnena pratipattirmanmathapratyarthino'bhidhIyate, tena tanvAdividhAnavyutpannamatereveyamiti tatropAdIyamAnA vapurvandhyatA bAdhitavatEva, iti na nAma pravartituM paryApnoti / tadevaM nimittAdhInAtmalAbhatAvyApyamatyantapUtarUpaM parvatAde(maddhetutApratipAdanAvadAtameveti / Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivAdimAM sarvajJatA ane jagatkartutvanuM khaMDana 409 jaina :- tamArA anumAnamAM "satpatipakSa" nAmano hetvAbhAsa thAya che. he niyAyiko! tame uparokta carcAmAM tamArA Izvara pRthvI-parvatAdinA kartA che e anumAnamAM asidhdhAdi pAMcamAMthI koI hetvAbhAsa lAgatA nathI evuM je kahyuM te ucita nathI. kAraNa ke temAM satyatipakSa nAmano hetvAbhAsa ghaTe che. kAraNa ke tamArA anumAnamAM Izvara vidhAtA che evuM je sAdhya che. enAthI paripabdhi dharmanuM (virodhI dharmanuM - arthAt vidhAtA nathI evA dharmanuM) upapAdana karavAmAM samartha evuM nIce pramANe anumAna thaI zake che. sAdhyAbhAvane sAdhanArUM evuM pratispardhI anumAna A pramANe che. (mUtafdhamU ) prANIonA svAmI arthAt Izvara, pRthvI-parvatAdinA vidhAtA nathI, zarIra rahita hovAthI, mokSagata AtmAnI jema, AvuM ame jaino anumAna ApIzuM. A anumAna tamArA anumAnanuM paripathI dharmanuM kathana karaze. tethI tamAro hetu satpatipakSa thaze. naiyAyika :- he jena! tamArI te vAta svaccha (nirdoSa) nathI. kAraNa ke tame jaino je anumAna amArI sAme khaMDana mATe mUko cho te anumAnamAM trinetradhArI IzvararUpa je dharmI (pakSa), budhdhizALI evA tamArA vaDe mukAyo che te IzvararUpa pakSa zuM tamane mAnya che ? ane kahevAyo che ke amAnya che ? ane kahevAyo che. apratipanna" arthAt tamane amAnya evA Izvara to dharmI tarIke tame kahI zakazo ja nahIM. kAraNa ke jo ema kahezo to IzvararUpa dharmI ja jo jagatamAM tamane amAnya che. eTale nathI ja. to AdhArabhUta evo pakSa ja jagatamAM na hovAthI "nAvindra, sukha, aravindratva, saronA vidvat' A anumAnanI jema Azraya dvArA asidhdhapaNAno upadrava (eTale ke AzrayAsiddha nAmano hetvAbhAsa) vapurvadhyatva nAmanA hetunI pAse AvI paDato, koIvaDe rokI zakAze nahIM. arthAt he jaino ! tamAro hetu AzrayAsidhdha nAmano hetvAbhAsa thaze. have jo tamone A IzvararUpa dharma pratipanna hoya (mAnya hoya) ane pakSa tarIke mukyo hoya to je pramANa vaDe manmathapratyArthinI = (eTale ke kAmadevanA zatru evA) zivanI pratipatti (svIkRti) tamArAvaDe kahevAya che. te ja pramANa vaDe zarIrAdinI racanA karavAmAM dakSabuddhivALA evA ja IzvaranI A svIkRti siddha thaze ja, arthAt te ja pramANa vaDe A Izvara sazarIrI che ema paNa sidhdha thaze ja. mATe te IzvaramAM kahevAtI "vapurvadhyatA" bAdhita mArgarUpa banaze. tethI te vapurvadhyatva hetu IzvaramAM vidhAtRtvano niSedha karavAmAM pravartavA samartha thaze nahIM. Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-25-26 ratnAkarAvatArikA te A pramANe 'nimittAthInAtmattAmatA' e nAmavALo amArAvaDe eTale ke naiyAyiko vaDe kahevAyelo hetu, atyanta pavitrasvarUpa che arthAt nirdoSa che. mATe parvata-pRthvI Adi padArthonI 'dhImahetutA' = eTale budhdhimatkartRkatva pratipAdana karavAmAM A hetu nirdoSa ja che. samartha ja che. amArUM naiyAyikonuM anumAna saMpUrNa satya che. 410 tatrAbhidhIyate yadidaM tAvat " nimittAdhInAtmalAbhatvaM vyApyamAlapitaM, tad dravyadvArA paryAyadvArA vA ? iti bhedobhayI / yadyAdyaH panthAH prathyate, tadAnImapratItirnAma vyApyopatApaH, yato dravyasyatayA pRthvI - parvatAdernityatvameva prativAdinA'bhyupeyate / nanu bhUbhUdharAdyamutpAdavat, avayavitvena yadevaM tadevaM yathendIvaram, avayavispaM punaridam, tadutpAdavadeva, ityanumAnena tannityatA nirmUlonmUlitaiveti / naitaddhImadvRttividhAnapradhAnam, yato bhUbhUdharAderavayavitvamava-yavArabhyatvena, yadvA'vayavavrAtavartamAnatayA manyate ? na prathamavidhA vibudhAvadhAnadhAma, yato na nAmaitatpRthvI - pRthvIdharaprabhRtidravyamabhUtapUrvamavayavavRndena nirvartitamiti prativAdinaH pratItirvidyate / yadi punaravayavavRttibhedo'bhidhIyate tadAnImavayavatvena dolAyamAnatA'tra, yato "avayavo'yam, avayavo'yam" itItthaM buddhivedya-mavayavatvamavayavavitAnavRtti bhavati, na punarutpAdaparAdhInam, nityatvena // jaina :- naiyAyikoe pRthvI-parvatAdi IzvarakartRka che ane tethI Izvara sarvajJa ja che. ema potAno pakSa sidhdha karyo. tenI sAme have jainAcAryazrI uttara Ape che ke tame naiyAyikoe uparokata tamArUM je anumAna kahyuM che temAM "nimittAdhInAtmalAbhatva" AvA prakArano je hetu kahyo che. tyAM pRthvI-parvatAdinI nimittane AdhIna je utpatti tame kaho cho te zuM dravyadvArA utpatti che ke paryAya dvArA utpatti che ? eTale ke A pRthvI-parvatAdi padArtho zuM dravyarUpe utpanna thAya che ? ke paryAyarUpe utpanna thAya che ? A pramANe be pakSo che. kaho tame kayo pakSa svIkAro cho ? - jo Adya (pahelo) mArga svIkArAya to eTale pRthvI-parvata Adi padArtho dravyasvarUpe hatA ja nahIM, ane nimittane AdhIna thaIne navI ja utpatti thAya che. ema jo kahevAya to "apratIta" eTale asidhdha nAmano vyApyopatApa eTale hetvAbhAsa thAya che. hetunI pakSamAM vRttinI apratIti arthAt pakSamAM hetunu na hovuM e prakArano svarUpAsidhdha hetvAbhAsa kahevAya che. kAraNa ke pRthvI-parvatAdi saghaLAya padArthonuM dravyasvarUpe prativAdI evA amArA (jaino) vaDe nityapaNuM ja svIkArAya che. eTale prativAdInI apekSAe nimittAdhInAtmalAbharUpa A hetu dravya apekSAe pRthvI-parvatAdi pakSamAM che ja nahIM. tethI svarUpAsidhdha hetvAbhAsa thAya che. Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivAdimAM sarvajJatA ane jagatkartRtvanuM khaMDana naiyAyika :- he jaina ! pRthvI-parvatAdimAM tame jainoe mAnelI A nityatA amArA vaDe jaNAvAtA AvA prakAranA anumAnavaDe havAmAM ja uDI jAya che. ghaTatI ja nathI. pachI svarUpAsidhdhahetvAbhAsa thavAnI vAta ja kema ghaTe ? te anumAna A pramANe che - pRthvIparvatAdi (pakSa), utpattivALAM che (sAdhya), avayavI hovAthI (hetu), je je AvuM che (avayavI che) te te evuM ja che (arthAt utpattivALuM ja che) jema ke IndIvara (kamaLa), A pRthvI parvatAdi paNa avayavIsvarUpa che. tethI te niyamA utpattivALAM ja che. AvA prakAranA anumAnavaDe te pRthvI-parvatAdinI tamArI mAnelI nityatA nirmUlapaNe uDADAyelI ja che. nityatA koI paNa rIte ghaTatI nathI. jaina :- he naiyAyika ! tamArUM A kathana catura purUSonI AcaraNAne jaNAvavAmAM pradhAna dekhAtuM nathI. budhdhizALIone zobhe tevuM tamArUM A kathana nathI. kAraNa ke tame pRthvI-parvatAdinuM je avayavIpaNuM mAno cho te avayavitva zuM avayavovaDe janyatA (utpatti) vALuM che ? ke avayavonA samUhamAM mAtra vartavA svarUpe che ? 411 jo prathamavidyA pahelo pakSa kaho to te vidvAn purUSone dhyAnamAM levAnuM sthAna nathI. vidvAn purUSone mAnya nathI. kAraNa ke A pRthvI-parvatAdi dravyo abhUtapUrva, (pahelAM A saMsAramAM bIlakula hatAM ja nahIM ane apUrva navAM ja thayAM hoya tevAM) tenA avayavonA vRndavaDe karAyAM hoya evI prativAdI evA amane jainone pratIti thatI nathI. sArAMza ke A parvata-pRthvI Adi padArthomAM vartatuM pudgala dravya anAdikALathI koIne koI svarUpe che ja. bIlakula na ja hatuM ane thayuM hoya evI pratIti (mAnyatA) amane nathI. kAraNa ke je bIlakula asat hoya te vandhyAputra-AkAzapuSpAdinI jema utpanna thatuM ja nathI. tethI dravya apekSAe A hetu amArI dRSTie pakSamAM nathI ja. parvatAdi padArtho dravyarUpe utpanna thatA ja nathI. anAdikALathI che ja. = have ''avayavavRtti'' = avayavomAM rahevA svarUpa bIjo bheda jo kahevAya to, eTale ke parvata-pRthvI Adi padArtho avayavomAM varte che mATe avayavI che ema jo kahevAya to '"avayavattva" nAmanI jAtinI (sAmAnyanI) sAthe A anumAnamAM anaikAntika (savyabhicAra) hetvAbhAsa nAmano doSa Avaze. kAraNa ke A ghaTa che. A ghaTa che. A paTa che. A paTa che. ema anekavyaktivRttivALI, ekAkArarUpa pratItine ghaTatva-paTatvarUpa sAmAnya jema kahevAya che. tema A avayava che A avayava che. A pramANe aneka vyaktiomAM rahevArUpe ane ekAkArapaNe budhdhithI samajI zakAya tevuM 'avayavatva' nAmanuM sAmAnya paNa aneka avayavonA samUhamAM vartanArUM che. paraMtu te sAmAnya utpattine AdhIna Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-25-26 ratnAkarAvatArikA nathI. kAraNa ke tame sAmAnya-vizeSa ane samavAyane nitya mAno ja cho. eTale sAmAnya evuM avayavatva utpattivALuM nathI chatAM anekAvayavavRtti che. mATe A anekaavayavavRttirUpa nimittAdhInAtmalAbhatva hetu utpatti na hoya evA sAdhyAbhAvamAM paNa gayo. tethI hetu sAdhyAbhAvamAM vRttivALo banavAthI anaikAntika hetvAbhAsa thAya che. A pramANe avayavovaDe utpattirUpa prathamaprakAra kaho to svarUpAsidhdha, ane aneka avayavomAM vRtti (rahevA) rUpa bIjo prakAra kaho to anaikAntika hetvAbhAsa thAya che. 412 nanu nArtho'nena durbhedaprabandhapratipAdanena, pratIto'yamavayavI tAvavAdivitateravivAdena padmapatrapAtradAtrAdiriti / na nAma na pratItaH / api tvAtmA'pi tathA niyamena pratIto vartate na punarutpAdavAnityanumeyatattulyatadviruddhavRttitopadravaH / yadi tu paryAyadvArA nimittAdhInAtmalAbhatvaM bhUbhUdharAderabhidhIyate, tadA narAmarAdi-paryAyadvArotpadyamAnAtmano'pi buddhimadutpAdyatvamApadyate // naiyAyika :- he jaina ! durbheda = du:khe samajAya tevI AvA prakAranI vikalponI (pakSonI) jALanI racanAnA pratipAdana vaDe kaMI artha (prayojana) nathI. nirarthaka budhdhino bheda karavA barAbara che. kAraNa ke vAdivRndane koI paNa jAtanA vivAda vinA padma, patra, pAtra ane dAtra (dAtaraDu) vigere A padArtho avayavI che. e vAta pratIta (prasidhdha) ja che. AvI bAbatamAM "apratIta" kahIne tame je amArA hetune "svarUpAsidhdha" karo cho. te yathArtha nathI. kAraNa ke avayavIpaNuM sarvajanasAdhAraNa pratIta ja che. jaina :- he naiyAyika ! padma, patrAdi sarva padArthomAM "avayavIpaNuM" pratIta nathI ema nahIM. avazya pratIta che. paraMtu A pramANe to AtmA paNa tathA = tevo avayavI che evuM niyamA varte che. AtmA paNa avayavI tarIke niyamA pratIta che. paraMtu tame ja AtmAne nitya mAnatA hovAthI utpattimAnlR thaze nahI. tethI "avayavasamUhamAM rahevApaNuM" e svarUpa tamAro hetu pakSa-sapakSa-vipakSa ema traNemAM vartato hovAthI anaikAntika hetvAbhAsa thaze ja. kAraNa ke anumeca = eTale pakSIbhUta evA pRthvIparvatAdimAM, tattulya pakSanI tulya je sapakSa evA utpattivALA ghaTapaTAdimAM, tathAtaviruddha = tathA vaLI pakSathI virUddha = vipakSIbhUta arthAt utpatti vinAnA evA AtmA Adi padArthomAM, tathA "avayavatva" nAmanA sAmAnyamAM, tamAro hetu vartato hovAthI savyabhicArI eTale ke anaikAntikatAno upadrava (doSa) pAmaze ja. = have paryAyanI apekSAe nimittAdhInAtmalAbhatva jo pRthvI-parvatAdinuM tamArAvaDe kahevAtuM hoya to manuSyAvasthA ane devAvasthA Adi paryAyo dvArA utpanna thatA evA Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivAdimAM sarvajJatA ane jagatkartRtvanuM khaMDana AtmAmAM paNa budhdhimatkartRkatva (IzvarakartRkatva) tamAre svIkAravuM paDaze. (tyAM paNa anaikAntika hetvAbhAsa thaze kAraNa ke AtmA tamArA mate nitya che. utpattimAnuM nathI. chatAM tyAM paryAya dvArA utpadyamAnatA saMbhave che. eTale sAdhya vinA hetu hovAthI savyabhicAra thaze). nanu narAmarAdyutpAdanapratyaladharmAdharmotpAdyAnubhavAyatanabhUtA tathAvidhA tanurevotpadyate, na punarAtmA lavamAtrato'pi, anAdinidhanatvena / yadi punarAtmA'pyutpattivipattidharmA bhavati, tadAnIM bhUtamAtratattvavAdimatApattiH, AtmanaH pUrvottarabhavAnuyAyino'bhedino'namyupetatveneti / tad na bandhuram, yato yadyAtmano'bhinnarUpataivAvedyate, tadA'nyataranarAmarAdibhavavartyevA'yamaparimeyAtmIyAnubhavanIyatattadbhavaparyAyaprabandhAnubhavanena dvitIyAdibhavAnubhavavAn na bhavitumupapadyate / vedyate tvaneneyaM bhavaparyAyaparamparA / iti tadrUpatayA - yamutpattimAniti niyamyate / nApyevaM bhUtamAtratattvavAditApattiH / Atmano dravyarUpatayA nityatAbhyupAyena pUrvottarabhavapratItitaH / tanmatena tu na nAma dravyatA nityaM vedanaM vartate, yato bhUtadharmatayA anena pratipAditametat / tathaitadanumAnadharmIndriyodbhUtabodhenA'rdhena bAdhyate / rUpaM dhvanirapi nayanotthaprathApratyeyamityAdivat / yato'tra dolAyamAna- vidhAnatatparanaravyApAraH pRthvIpRthvIdharAbhrataspurandharadhanurAdirbhAvavrAto dharmI prarUpitaH / tatra tvabhrataruvidyudAderidAnImapyutpadyamAnatayA vedyamAnatanorvidhAtA nopalabhyate // 413 naiyAyika :- manuSyAvasthA ane devAvasthA Adi avasthAne utpanna karavAmAM samartha evA puNya ane pApavaDe utpanna karavA lAyaka evuM, tathA tamArA anubhavanA AzrayabhUta evuM, tevA prakAranuM zarIra ja utpanna karAya che. AtmA to bindumAtra paNa karAto nathI. kAraNa ke AtmA anAdi anaMta hovAnA kAraNe nitya che. tamane je nara-amarAdi avasthArUpe utpatti dekhAya che te zarIranI ja utpatti che kAraNa ke te ja puNya-pApa vaDe utpAdya che. zarIra ane AtmA ekameka hovAthI tamane A utpattino anubhava AtmAmAM bhramathI thayo che. kharekhara tamane je utpatti dekhAya che te zarIranI ja che. AtmAnI nathI. jo A AtmA utpatti ane vinAza dharmavALo hoya to pAMcabhUtono samUha e ja AtmA che, evuM mAnanArA arthAt bhUtamAtrone (AtmA) tattva mAnanArA cArvAkadarzananA matane mAnavAnI sighdhi thAya. kAraNa ke jo AtmA utpatti-vinAza vALo hoya to pUrvabhava ane AgAmibhavamAM (janmonI paraMparAmAM) anuyAyI (anusaranAro) evo abheda (dhruva) evo AtmA na svIkAravAnA kAraNe A ja (cArvAka) matanI ja sidhdhi thaze. janmojanmamAM ekadhruva AtmA raheze nahIM. ane ema mAnavAthI karmanA siddhAntane svIkAravAmAM paNa ghaNA doSo Avaze, mATe zarIranI ja utpatti che. AtmA ekAntanitya che. Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 4 dvitIyapariccheda-sUtra-25-26 ratnAkarAvatArikA jena :- he taiyAyika ! tamArI te vAta manohara nathI. kAraNa ke jo AtmAnI ekAte abhinnarUpatA ja (ekarUpatA ja = dhruvatA ja) svIkArAya to nara athavA amara Adi koI paNa eka bhavamAM vartanAro ja A AtmA thaze, je manuSya haze te sadA manuSya ja raheze, ane je deva haze te sadA deva ja raheze, paraMtu aparimita (anaMta) evI, potAne bhogavavA yogya evI, te te bhavonI paraMparAnA samUhane vArApharatI bhogavavAvaDe bIjA, trIjA, cothA Adi bhavonA anubhavavALo A AtmA thavAne yogya raheze nahIM ane A AtmA vaDe A bhavonI paraMparA anubhavAya to che ja. eka bhavamAM mRtyu pAmIne A ja AtmA bIjA bhavamAM paryAyane anubhave ja che. mATe te paryAyarUpa avasthAne Azraya A AtmA utpattimAnuM paNa che ja. evo avazya niyama karAya che. tathA Ama paryAyarUpe AtmAne utpattimAnuM mAnavA mAtrathI bhUtamA e ja Atmatattva che evA matavALA cArvAkadarzanane mAnavAnI Apatti Avaze e paNa tamArI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke A ja AtmA (ke je paryAya AzrayI utpattimAnuM che te ja AtmA) nI dravyanI apekSAe ame nityatA svIkArelI hovAthI pUrvabhava vartamAnabhava ane uttarabhavamAM dravyarUpe A ja AtmA dhruva hovAthI pUrvottara bhavonI pratIti thaI zake che. bhavonI paraMparAmAM anubhavanAra tarIke eka ja AtmAnI pratIti thAya che. te cArvAkadarzanA matAnusAre to dravyasvarUpe paNa vedana nitya manAyuM nathI. kAraNa ke A vedana (jJAna) bhUto mAtrano ja dharma che ema A cArvAkavaDe pratipAdana karAyuM che. sArAMza ke cArvAka dravya-paryAya ema ubhayarUpe jJAnane bhUtadharma mAnatA hovAthI utpattimAnuM mAne che. jyAre ame jaino jJAnane dravyarUpe nitya ane mAtra paryAyarUpe ja (upayoga AzrayI ja) utpattimAnuM kahIe chIe. mATe cArvAkano mata mAnavAnI Apatti AvatI nathI. tathA he naiyAyika ! tamArA anumAnamAM aMzathI bAdhita doSa paNa Ave che. kAraNa ke tamArA A anumAnamAM je dharmI (pakSa) kahevAmAM Avyo che. temAM IndriyajanyajJAnavaDe ardhabAdhakatA Ave che. eTale ke pakSanA ardhabhAgamAM "budhdhimavidheyam" AvA prakAranA tamArA sAdhyano abhAva IndriyajanyajJAnavaDe jaNAya che. je anumAnamAM sAdhyAbhAva pramANAntara (pratyakSAdi) vaDe jaNAya tene bAdhita hetvAbhAsa kahevAya che. te tamArA anumAnamAM lAgu paDe che. jema ke "rUpa ane zabda ema banne paNa (pakSa), cakSuthI janya evA jJAnavaDe gamya che. arthAt cakSurgocara che. (sAdhya), ItyAdi anumAnamAM jema pakSa "rUpa-zabda" ubhaya che. temAM mAtra ardhabhAga evA rUpamAM cakSurgocara sAdhya saMbhave che. paraMtu ardhabhAga evA zabdamAM cakSurgocara evA sAdhyano abhAva pratyakSa dekhAya che. tethI Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivAdimAM sarvajJatA ane jagatkartRtvanuM khaMDana ardhabAdhakatA Ave che. tenI jema tamArA anumAnamAM paNa che. kAraNa ke A tamArA anumAnamAMthI pRthvI, parvata, atra (vAhana), ta3 (vRkSa), 52-62dhanuSa (ndradhanuSya ) hi saMsAravartI samasta padArthono samUha dharmI tarIke kahevAmAM Avyo che. te padArthasamUha kevo che ? aMzathI saMdigdha che utpattimAM tatpara evo naravyApAra jemAM evo che. eTale ke keTalAka padArthonI utpattimAM naravyApAra dekhAya che. jema ke ghaTapaTa, ane keTalAka padArthonI utpattimAM naravyApAra saMdehAtmaka ja che. jema ke megha-tarU-IndradhanuSya, A kAraNothI tamArA pakSano ardhabhAga bAdhita che. tamArA te anumAnamAM pRthvI-parvatAdi to ghaNA junA hovAthI koNe banAvyA ? kyAre banAvyA ? e koIne khabara nathI tethI IzvarakartRka che ema tame kaho to haju cAle. arthAt loko mAnI le. paraMtu te anumAnamAM abhra-tarU ane vidyudAdi je padArtho che te to atyAre ja utpadyamAna che. ema IndriyajanyajJAnavaDe pratyakSa dekhAya che. ane teo vidyamAna zarIravALo vidhAtA (kartA) koI jaNAto nathI. mATe sAdhyAbhAva aMzamAM IndriyajanyajJAnavaDe pratyakSa hovAthI bAdhita che. nanu bhavatyeva bAdheyaM yadyetadddvidhAnAvadhAnapradhAnaH pumAn indriyaprabhavaprabhA''lambanI bhUto'bhyupeto bhavati yAvatA atIndriyo'yam iti nAyamupadravaH prabhavati / tadanabhidhAnIyam, yato vyAptipratipAdanapratyalaM mAnamatrendriyadvArodbhUtaM vedanaM tavAbhimatam, dhUmAnumAnavat / dhUmAnumAne'pi na pArAvArodbhavaudaryatanUnapAttaditaratanUnapAttulyatvena vyAptiH pratItA itIndriyodbhavavedanavedyabhAvA''lambanenaivAnenAnumAnena bhavitavyam / anyathA tu tena vyAptipratItirduspapAdaiva / tato'pi tatra vyAptyanAlambanIbhUtena tena buddhimannimittenAnumeyatA'pi nAdriyate tathAtvena pratipAditaM tvetadatrendriyabodhAvabodhyatayA niyamenAbhyupetavyam / yadi tu tathA'bhyupeyate, tadA naitad nimittaM taruvidyudAderupalabhyate, tato'nena vedanenA'tra bAdho bhavatyeva / 415 nanu dhUmAnumAnapratyAyyatanUnapAto'pyevamanena vedanena bAdho bhavati, yato na tatrApi vidhIyamAnAnumAnena pramAtrA tanUnapAdindriyavedanena vedyate / tadamanoramam, yato'trAnumAturvyavadhirvidyate, vyavadhimAn punaH padArtho nendriyA''lambanIbhavati, iti tadanAlambanIbhUtaH parvatatanUnapAd na tena bAdhituM pAryate / yadA punaH pramAtA tatra pravRtto bhavati, tadAnImavyavadhAnavAnayaM tanUnapAt tenopalabhyate / taruvidyullatA'bhrAdi buddhimannimittaM tu tatra pravartamAnenA'pi nitarAmavadhAnavatA'pi nopalabhyate / tato bhavati tatrendriyodbhavabodhabAdheti / tato'pi tathAvidha-dharmyanantaranimittAdhInAtmalAbhatvarUpavyApyapratipAdanena tvanmatena turIyavyApyAbhatvopanipAtaH / manmatena tvantarvyApterabhAvenAniyatapratipattinimittatA'tra vyApyaparAbhUtiH / Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-25-26 ratnAkarAvatArikA naiyAyika :- he jaina ! tamArA vaDe amane apAyelI A bAdhA (aMzathI bAdhita thavApaNAno doSa) to ja Ave che ke jo pRthvI parvatAdi padArthonI racanA karavAmAM atizaya sAvadhAna evo purUSa (jagatkartA) Indriyajanya evA jJAnanA AlaMbanabhUta ame svIkArelo hoya to. paraMtu A kartA to ame atIndriya mAnelo che. eTale amra-tarU ane vidyudAdi je padArthoM hAla utpaza thAya che. tyAM paNa atIndriyajJAnathI gamya evo atIndriyazarIravALo vidhAtA che ja. tethI tamAro Apelo aMzathI bAdhA AvavAno A upadrava (doSa) amane lAgato ja nathI. 416 jaina :- he naiyAyika ! AvuM na kahevuM. kAraNa ke jyAM jyAM dhUma hoya che tyAM tyAM avazya agni hoya ja che. jema ke mahAnasa parvata-catttara ityAdi. AvA prakAranA dhUmathI thatA agninA anumAnanI jema vyAptinuM pratipAdana karavAmAM samartha evuM pramANa to ahIM tamArA anumAnamAM paNa Indriya dvArA utpanna thanArA jJAna vaDe ja tamane mAnya che. = - dhUma dvArA parvatamAM jyAre agninuM anumAna karAya che tyAre paNa (pArAvArodbhava samudramAM utpanna thanAra) vaDavAnala, (aurya udaramAM utpanna thanAra evI tanUnapAt agni) jaTharAgni, tathA tavitara te bannethI bhinna evI tanUnapAt = agni je) parvatacatvara ane mahAnasIyAdi agni, A sarve agnio agnitva dharmavaDe tulya hovA chatAM paNa sarvanI sAthe samAnarUpe vyApti prasiddha nathI. sArAMza ke jyAre jyAre nyAyazAstromAM dhUmathI agninuM anumAna karavAmAM Ave che ane vyApti jaNAvavAmAM Ave che tyAre vaDavAnala ane jaTharAgnino agni Itara agninI sAthe agnipaNe samAna hovA chatAM paNa vyAptimAM dRSTAntarUpe kyAMya paNa te atIndriya agni levAto nathI. paraMtu te banne agnine mukIne parvatIyAdi Itara agni ja levAya che. ane AvA Indriyagamya ja agninuM jJAna karAya che. paraMtu kyAMya paNa kyAre paNa atIndriya evA vaDavAnala ke jaTharAgninuM zAna karAtuM nathI. = mATe tamArUM A anumAna paNa IndriyothI ja utpanna thanArA jJAnathI jANI zakAya evA ja padArthonA AlaMbanavALuM hovuM joIe. eTale buddhimavidheya evuM sAdhya paNa IndriyajanyajJAnano ja viSaya hovo joIe. anyathA eTale jo ema nahI mAno to Indriyajanya pratyakSajJAnavaDe vyAptinI pratIti durbodha thaI jaze. eTale ke jyAM jyAM dhUma hoya che tyAM tyAM vihna hoya che jema ke ema kahIne je parvata catvara-mahAnasa AdinAM IndriyajanyapratyakSanAM dRSTAnto ApI vyApti samajAvIe chIe te durbodha thaze. kAraNa ke atIndriyanAM dRSTAnto koI ApatuM nathI. ane jo Ape to paNa te dRSTAnto atIndriya hovAthI lokabhogya na banatAM vyAptine samajAvanArAM banaze nahIM. Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivAdimAM sarvajJatA ane jagatkartRtvanuM khaMDana che te kAraNathI tamArA te anumAnamAM vyAptinA AdhArabhUta na banelA evA (atIndriya) te buddhimatkartRkanimitta vaDe sAdhyatA paNa svIkArAtI nathI. eTale ke ''buddhimavidheyak'" evuM je tame sAdhya kahyuM che te atIndriyabuddhimAn kartAvALuM svIkArI zakAya ja nahIM. jo svIkArazo to vyApti thaze nahIM jema ke "jyAM jayAM nimittAdhInAtmalAbhatva hoya tyAM tyAM atIndriyabuddhimAn kartA hoya'' jema ke ema kahIne dRSTAnta tame konuM Apazo ? koI dRSTAnta ApI zakazo nahIM. ane jo koI atIndriyakartAvALuM dRSTAnta Apazo to, loko Indriyajanya jJAnavALA ja hovAthI lokabhogya na banavAthI vyApti thaze nahIM. tethI avazya adazyabuddhimAn kartA levo joIe nahIM. vyAptinA AlaMbanabhUta evuM ja arthAt dazyakartRka ja, tamArAvaDe pratipavitam = kahevAyeluM hovuM joIe, mATe anna = A tamArA anumAnamAM IndriyajanyajJAnavaDe ja gocaratAvALuM ja sAdhya niyamA svIkAravuM joIe. tethI tat = A buddhimatkartRkatva tathAtvana = have jo tevuM IndriyajanyajJAnavaDe ja gocaratAvALuM ja sAdhya svIkArAya to tarUvidyut ane abhra AdinI utpattimAM tat = AvuM Indriyagocara kartRtvavALuM nimitta dekhAtuM nathI. kAraNa ke tarU AdinI utpattikAle sazarI2I Indriyagocara Izvara kartA dekhAtA nathI. mATe pUrvokta tamArA anumAnamAM dharmImAM aMzathI A Indriyajanya jJAna gocaratAvaDe avazya bAdhA Ave ja che. 417 naiyAyika H- he jaina ! anumAnamAM je pakSa sthapAya temAM tathA vyAptimAM je je udAharaNa apAya, temAM sAdhya IndriyajanyapratyakSavaDe gocara ja hovuM joIe anyathA bAdha doSa Ave ja ema jo mAnIzuM to "parvato, vRdghimAn, dhUmAt, maTThAnasavat AvA prakAranA prasiddha anumAnamAM paNa dhUma hetuthI jANavA lAyaka evA vahnine paNa A prakAre A Indriyajanya pratyakSa jJAnavaDe bAdhita doSavALuM mAnavuM paDaze. arthAt je A dhUmadvArA thatuM vihnanuM anumAna sarvadarzanakArone nirdoSa tarIke mAnya che. tene paNa bAdhA doSa tamArA (jainonA) mate Avaze. kAraNa ke jema amArA (naiyAyikonA) anumAnamAM tarUvidhut ane abhra utpanna thatAM hoya tyAre tyAM "buddhimar vidheya' evuM sAdhya IndriyapratyakSavaDe dekhAtuM nathI tethI sAdhyAbhAva mAnIne tame amane bAdha doSa Apo cho. teja prakAre uparokta prasiddha nirdoSa anumAnamAM paNa vidhAna karAtA evA te anumAnavaDe pramAtA dvArA parvata pakSamAM rahelo viMta IndriyapratyakSajJAnavaDe saMvedana karAto nathI. tethI sAdhyAbhAva mAnIne bAdha doSa Avaze ja. Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-25-26 ratnAkarAvatArikA jaina H- he naiyAyika ! tamArUM uparokta vacana manorama (satya) nathI. kAraNa ke A anumAnamAM anumAna karanArA purUSane viSe sAthe pattharonI bhekhaDonuM vyavadhAna che. tethI IndriyapratyakSavaDe vavidda dekhAto nathI. kAraNa ke chadmastha AtmAone vyavadhAnavALo padArtha IndriyasaMbaMdhI jJAnanuM AlaMbana banato nathI. te kAraNathI parvatonI bhekhaDonA vyavadhAnavALo evo parvatIya ti te IndriyapratyakSanuM anAlaMbana banato chato tena = te IndriyapratyakSa vaDe bAdha doSa ApavAne samartha thato nathI. kAraNa ke jyAre vaLI pramAtA parvatonI bhekhaDone oLaMgIne tyAM (ke jyAM agni che tyAM) pravartelo thAya che. tyAre vyavadhAna vinAno evo A vahi, tena = te pramAtAvaDe dekhAya che. eTale ke sAdhya evo vahni Indriyagocara thAya ja che. vyavadhAnanA kAraNe dekhI zakAto na hato, tamArA anumAnamAM AvuM nathI. kAraNa ke tamArA anumAnamAM je tarU, vidyullatA, ane abhrAdi rUpa (pakSano) eka aMza buddhimAn evA kartAnA nimittavALo hoya, evuM tyAM vRkSAdipAse jaIne pravartelA evA paNa pramAtA vaDe, tathA atizaya sAvadhAnIthI cAre bAju jovA chatAM paNa dekhAtuM nathI. jema parvatanI khINamAM pAse jaIne jovAthI vahni cakSurgocara thAya che. tema vRkSAdinI pAse javA chatAM, dhArI dhArIne sAvadhAnIthI jovA chatAM paNa tyAM koI kartA Indriyagocara thato nathI. tethI tamArA te anumAnamAM IndriyothI utpanna thayelA jJAnanI apekSAe bAdhA avazya Ave ja che. ame tamane je aMzataH bAdhAno doSa Apyo che te barAbara yukti siddha ja che. alpa paNa temAM mithyA nathI. 418 tatopa = tethI, uparokta carcAnA AdhAre tamAro pakSa tevA prakAranA bAdha doSavALo che. pakSamAM avazya sAdhyAbhAva IndriyapratyakSathI jaNAya che. tevA prakAranA dharmInuM pratipAdana karIne anantarapaNe nimittAthInAtmabhAmatva' svarUpa je hetu tame kahyo che. te kahevAthI tamArA mate A hetu cotho hetvAbhAsa (arthAt kAlAtyayApadiSTa hetvAbhAsa) avazya thayo ja. kAraNa ke je hetunA sAdhyano abhAva Itara pramANothI jaNAto hoya te hetu vahni, anuA: vaeNvyAt A hetunI jema bAdhita (arthAt kAlAtyayApadiSTa) hetvAbhAsa kahevAya ja che. tathA amArA (jainonA) mate tamArA anumAnano e "nimittathInAtmabhAmatva' hetu anaikAntika paNa thAya che. kAraNa ke je je vastu nimittAdhInAtmalAbhavALI hoya che te te avazya buddhimatkartRka ja hoya evo niyama nathI. kAraNa ke ghaTapaTAdi tevA hote chate buddhimatkartRka che ane tarU-vighullatA-abhrAdi tevA hovA chatAM buddhimatkartRka nathI. mATe antaryAmi (pakSanA aMdara ja vyApti) barAbara na hovAthI anna = A anumAnamAM hetunI sAdhyanI sAthe nizcitapratipattino (avyabhicAripaNAno) abhAva, e ja tamArA hetuno Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivAdimAM sarvajJatA ane jagatkartutvanuM khaMDana 4 19 parAbhava karavAmAM nimittatA che. sArAMza ke pakSanI aMdaranA ja keTalAka bhAgamAM hetuno sAdhyanI sAthe AvyabhicAra (anArthApti) na maLavAthI tamAro hetu anaikAntika thAya che. ane tevo parAbhava thavAmAM kAraNa avyabhicAritAno abhAva bane che. mATe tamAro hetu tamArI apekSAe bAdhita che ane amArI apekSAe anaikAtika che ema banne rIte tamAro hetu doSita che. tathedaM nimittAdhInAtmalAbhatvaM yadi tanmAtrameva vyApyatvena pratipAdyate, tadA nAbhipretapadArthapratItinirvartanaparyAptamanupalabdhapUrvotpattivyApArendramUrno martyapUrvatvaMpratItyarthopAttamRnmayatvavat, na nAma nipendramurno mRnmayatvekimapi bhidyate / nanu yadyapi mRnmayatvaM tulyamevobhayatrApi, tathApi nendramUrdhA'nyo mAnavapUrvatvena pratIto vidyate / tato vivAdapadApanno'pyayaM tattulyatvena na martya nirvatyo bhavati, tad nAvadAtam, yato'trApi na bhUbhUdharabhUvanAdiprAyaH padArtho'nyo buddhimannimittopetaH paribhAvito vartate / tato vivAdapaddhatipratibaddho'pyayaM na tathA bhavituM labhate / nanu nipAdividyate buddhimannimittopetaH paribhAvitaH / ato vivAdApanno'pi tathA'numAtumanukhyaH / tadavadyam, yato'nyatrApi nipAdireva mAnavanirvayo vibhAvito vidyate / tataH purandaramUrdhA'pi tannivaryena nitarAM bhavitavyam / nanu naranirmitanipAditaH purandaramU? vaiyyamupalabhyate, tato na tatra martyanirvatyatAnumAnamupapannam / yadyevam, tadAnImetad vaisvayaM nipAdito bhUbhUdharabhUvanAderapi paribhAvyate, yato nipAdinA'nupalabdhabuddhimad vyApArAtmanA'pyupalabdhena niyamato nirvavartito'yaM matimateti buddhirutpAdyate, na punarbhuvanAdinA / tato na nimittAdhInAtmalAbhatvamAtraM buddhimadhetutvapratItividhAnabandhuram / yadA tu dharitrIdharitrIdharatribhuvanAdividhAnaM na pratItam / tadAnIM trinayano bhuvanabhavanAntarbhAvibhAvavAta-pradyotanaprabalavedanapradIpavAn, iti nirdhanadAnamanorathaprathaiveyamiti // tathA vaLI he taiyAyika ! tame je A "nimittAdhanAtmalAbhatva" hetu kahyo che. te hetu AgaLa-pAchaLa koI paNa jAtanA vizeSaNa vinA jo teTalo ja mAtra vyApyatveno hetu tarIke kahevAto hoya to tamArA ISTa padArthanI (bhU-bhUdharAdi buddhimatkartaka che evI ISTanI) siddhi 72vAmA samartha (utu) banato nathI.. unI tyattino vyApAra pUrva mahApiyo nathI vo (indramUrdhnaH) 2 // 37 (42 ane sarpanA dara) manuSyathI janya che. AvA prakAranA (manuSyapUrvakatva) sAdhyanI pratIti mATe mukAyelA unmatva hetunI jema tamAro hetu tamArA sAdhyane sAdhavA mATe samartha thato nathI. sArAMza ayaM indamUrdhA, manuSyajanyaH, mRnmayatvAt, ghaTavat, ma gha2 bhRnmaya Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 20 dvitIyapariccheda-sUtra-25-26 ratnAkarAvatArikA (mATIno banelo) hovAthI manuSyathI janya che. temA A rAphaDo paNa mRnmaya hovAthI manuSyathI janya che. (nipa) ghaDAmAM ane (rUpUrNaH) rAphaDAmAM mRtmayatva paNa ekasarakhuM samAna che kaMI paNa bheda nathI. chatAM mRtmayatvathI ghaTAdi manuSyajanya sidhdha thAya che. paraMtu Avo rAphaDo mRtmaya hovA chatAM kadApi manuSyajanya sidhdha thato nathI. kAraNa ke te kadApi joyeluM nathI. tema ghaTa-paTAdinuM nimittAdhInAtmalAbhatva buddhimatkakatvane sidhdha karaze kAraNa ke te joyeluM che. paraMtu pRthvI-parvatAdinuM nimittAdhanAtmalAbhatva buddhimatkartakatvane sidhdha karaze nahIM kAraNa ke te kyAreya paNa koIe paNa kyAMya joyeluM nathI. jema mRnmayatva ghaTa ane rAphaDAmAM sarakhuM hovA chatAM eka sthAne daSTapUrva hovAthI sAdhyasiddhi thAya che ane bIjA sthAne dRSTapUrva na hovAthI sAdhyasiddhi thatI nathI. tevI ja rIte ghaTa-paTAdimAM raheluM nimittAdhanAtmalAbhatva dRSTapUrvaka hovAthI buddhimatkakatvane siddha kare che. paraMtu pRthvIparvatAdimAM daSTapUrvakatva na hovAthI A ja hetu A sAdhyane siddha karavAmAM asamartha che. naiyAyika :- jo ke ghaDAmAM ane rAphaDAmAM ema ubhayamAM paNa "maitva" sarakhuM ja che. to paNa A saMsAramAM Avo bIjo koI rAphaDo "mAnavajanya" hoya evI pratIti nathI. anya rAphaDAnuM AvuM udAharaNa pratIta nathI. tethI anya rAphaDAnuM udAharaNa na maLavAthI vivAdAspada evo A rAphaDo paNa (tagnyatvena = ) te Itara rAphaDAnI tulya ja hovAthI "maryanirvacaitva" nI siddhi thatI nathI. jo ke ghaTa ane rAphaDAmAM mRnmayatva hetu samAnapaNe ja varte che. tathApi anya rAphaDAmAM maryajanyatva kyAMya joyeluM na hovAthI vivakSita rAphaDAmAM paNa "marcana tva' siddha thatuM nathI. to paNa parvata-pRthvI AdimAM adRSTapUrvaka hovA chatAM paNa buddhimatkartakatAnI siddhi thaze. jaina :- he maiyAyika ! tamAruM A kathana barAbara nathI ke rAphaDAmAM anya rAphaDAnuM udAharaNa joyeluM na hovAthI "manuSyajanyatva" siddha na thAya ane pRthvI-parvatAdimAM anya pRthvI-parvatAdimAM AvuM buddhimatkarTUkatva na joyeluM hovA chatAM paNa te siddha thAya. A tamAruM kathana nirdoSa nathI. kAraNa ke ahIM tamArA anumAnamAM paNa ghaTa-paTAdi padArtho nimittAdhanAtmalAbhatva hote chate buddhimatkartaka joyelA che. mATe tyAM bhale buddhimatkartakatva siddha thAo. paraMtu pRthvI parvata ane bhuvana vigere padArtho paNa buddhimatkakatAthI yukta hoya evA udAharaNa rUpe anya jovAyelA nathI ke tenAthI (tenA udAharaNathI) tame vivAdAspada paddhatithI yukta evA A vivakSita pRthvI-parvata-bhuvana paNa tevA hoya (buddhimatkartaka hoya) tema kahI zako, arthAt rAphaDAnI jema pRthvIparvatAdinI utpatti paNa Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivAdimAM sarvajJatA ane jagatkatRtvanuM khaMDana 4 2 1 pUrve joyelI na hovAthI A pRthvIparvatAdi padArtho paNa tevA (buddhimatkakatAvALA) thavAne zakya nathI. mATe ghaTAdinA daSTAntamAtrathI pRthvI-parvatAdine buddhimatkartaka kahI zakAya nahIM. niyAyika :- nanu nipAdri = nipAdi (ghaTa-paTa Adi) padArtho buddhimAnuM kartAnA nimittathI yukta jovAyelA ja che. A kAraNathI ghaTa-paTa AdinA dAttathI vivAdApanna evA pRthvI-parvatAdi padArtho paNa tathA = tevA ja hovA joIe, buddhimAnuM kartAnA nimittavALA ja hovA joIe, AvA prakAranuM anumAna karavuM e anukuLa ja che. mATe pRthvI-parvatAdine paNa ghaTa-paTAdinI jema buddhimatkartaka kalpI zakAya che. jaina :- tatvadam = he naiyAyika ! tArI A vAta mithyA che. kAraNa ke jo A pramANe pRthvI-parvatAdi padArtho pUrve buddhimatkaka tarIke na joyelA hovA chatAM paNa mAtra ghaTa-paTanA dRSTAntathI "nimittAdhanAtmalAbhatva" hetu dekhavA mAtrathI buddhimatkartaka kahezo to anyatra paNa A vAta samAna ja thaze ke rAphaDo mAnavanirvarya tarIke joyelo na hovA chatAM paNa ghaTa-paTAdi keTalAka padArtho je mAnavanirvarya tarIke joyelA che. tenAthI rAphaDA Adi adRSTapUrva padArtho paNa mAnava nirvarya tarIke ja ho. ema sArI rIte sidhdha thaze ja. nyAya to ubhayatra samAna che. naiyAyika :- naraniti = mAnavasarjita evA ghaTa-paTAdi padArtho karatAM rAphaDAmAM vilakSaNatA dekhAya che. (arthAt ghaTa-paTAdi padArtho vyavasthita AkAravALA karAyA che. buddhipUrvaka karAyA che. jeTaluM jalAdi bharavuM hoya tene anusAra karAyA che. mATe mAnavasarjita che, paraMtu rAphaDo Avo vyavasthita, buddhipUrvaka karAyelo nathI. tethI ghaTapaTAdi padArthothI vilakSaNa che. mATe tyAM rAphaDA Adi vilakSaNa padArthomAM ghaTapaTAdinA dRSTAntamAtrathI maryanirvasvaitAnuM anumAna thaI zakatuM nathI. jaina :- yavam = he naiyAyika ! jo Ama kaho cho to ghaTapaTAdi padArthothI pRthvIparvatAdinuM AvA prakAranuM ja velakSyapaNuM dekhAya ja che. kAraNa ke je ghaTa-paTAdinI utpattimAM pUrve buddhimAna evA kartAnA vyApArAtmakapaNuM na joyeluM hoya to paNa tevA ghaTane jotAMnI ja sAthe "avazya A ghaTa koI uttamabuddhimAne ja banAvyo che" AvI buddhi utpanna thAya ja che. paraMtu pRthvI-parvatAdimAM vAraMvAra jovA chatAM paNa AvI buddhi utpanna thatI nathI. tethI AkhI vAtano sArAMza e che ke "nimittAdhanAtmalAbha mAtra" buddhimAnuM kartutvanI pratIti karAvavAmAM samartha nathI. uparokta carcAnA anusAra jo pRthvI-parvata ane traNa bhuvana Adi padArthonI utpatti ja jo siddha thatI nathI. to pachI A trinetradhArI (mahAdeva-zaMkara) samasta traNe bhuvana Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 2 2 dvitIyapariccheda-sUtra-27 ratnAkarAvatArikA rUpI bhavanamAM rahelA evA padArthasamUhane prakAzita karavAmAM prabaLa (sarvottama) evA jJAna rUpI dIpakavALA che. arthAt sarvajJa che A kahevuM te nirdhana mANasane dAna ApavAnA manoratho thAya tenA jevuM ja che. arthAt nirarthaka ja che. tyAdivacanadvayena syAyekavacanatrayeNa varNaistu / tribhiradhikairdazabhirayaM vyadhAyi zivasiddhividhvaMsaH // 1 // 26 // (ti, te fsa, TA, Dampa tathadhana, pavanama, ratnava ) ziva" arthAtu mahAdeva jagatkartA che ane sarvaza che. ityAdi taiyAyikanI mAnyatAno nIcenI traNa mahattAovaDe A vidhvaMsa karyo. (1) tyAdivibhaktinA phakta ti ane te ema be ja vacana prayogo karavA dvArA, (2) svAdisaMbaMdhI si, TA, Dam ema traNa ja pratyayono prayoga karavAvaDe, tathA (3) traNathI adhika evA daza arthAt 13 ja vyaMjanavarNono prayoga karavAvaDe zivasiddhino A vidhvaMsa lakhAyo che. ("jagatkartA Izvara che" A mAnyatAnuM khaMDana karavAmAM A traNa bAbatono TIkAkArazrIe purepuro khyAla rAkhyo che.) kerI kevalinaH kavalAhAravattve sarvavittvaM virudhyata itISTavato nagnATAn vighaTayitumAha = kevalI bhagavAnane kavalAhArI jo mAnIe to temanuM "sarvajJapaNuM" virodha pAme AvuM mAnanArA (nAnA) digaMbaronA matanuM khaMDana karavA mATe have jaNAve che ke - na ca kavalAhAravattvena tasyA'sarvajJatvam, kavalAhAra sarvajJatvayoravirodhAt // 27 // sUtrArtha :- kevalI bhagavAn kavalAhArI hovAthI asarvajJa che. ema na vicAravuM, kAraNa ke kavalAhAra paNAne ane sarvajJapaNAne sAthe rahevAmAM koI paNa jAtano virodha saMbhavato nathI. razI tathAhi- anayoH sAkSAt-paramparayA vA virodhamabhidadhIranahIkA: ? tatra yadi sAkSAtpakSopakSepadIkSA dakSA vivakSeyuH kSapaNakAH, tat jhUNam / na hi sati sArvaiye kevalI kavalAn na prApnoti, prAptAnapi nAhartuM zakroti, zakto'pi vA vimalakevalAlokapalAyanazaGkayA nAharatItyasti sambhavaH, antarAyakevalAvaraNakarmaNoH smuulkaasskSAt | koI paNa AtmA kSapakazreNI prAraMbhIne jyAre kevalajJAna pAme che tyAra pachIthI te Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvazamAM kavalAhAranA virodhano parihAra 4 2 3 AtmAne kavalAhAra hoto nathI. ema digaMbara jaino mAne che. tenuM khaMDana have zvetAMbara jainAcAryazrI zarU kare che. te A pramANe - kavalAhArano ane sarvajJatAno tame je virodha kaho cho te zuM tame sAkSAt virodha kaho cho? ke paraMparAe virodha kaho cho? mI = lajjA vinAnA evA he digaMbaro ! tame uparokta be prakAranA virodhamAMthI kayo virodha kaho cho ? te be pakSomAM dakSa evA he kSapaNako ! (digaMbaro) jo tame sAkSAt virodhavALA pakSanI (3papa =) rajuAta karavAmAM ja dIkSita (otaprota) ho to te kathana tanna tuccha che arthAt nirarthaka che. kAraNa ke sarvajJatA hote chate kevalIbhagavAn kavalAhArane pAmI na zake arthAt meLavI na zake A vAta yuktisiddha nathI 1, tathA prApta thayelA evA paNa kavalAhArane grahaNa karI na zake A vAta paNa yuktisiMddha nathI re, athavA AhAra grahaNa karavAne samartha hovA chatAM paNa nirmaLa evuM prApta thayeluM kevalajJAna palAyana thaI jaze evA bhayanI zaMkAthI AhAra karatA nathI A vAta paNa yuktisiddha saMbhavatI nathI 3, kAraNa ke A bhagavAne attarAyakarma ane kevalajJAnAvaraNIyakarma mUla sahita saMpUrNapaNe dUra karelAM che. AhAranI prApti na thAya e pahelI vAta lAbhAArAyakarma kSINa kareluM hovAthI mithyA che. bhogAntarAya ane vIryAntarAyakarma kSINa kareluM hovAthI AhAra laI na zake te bIjI vAta paNa mithyA che. ane kevalajJAnAvaraNIya karma kSINa kareluM hovAthI kevalajJAna palAyana thaI jaze A trIjI vAta paNa mithyA che. mATe sarvajJatAne kavalAhArI sAthe sAkSAvirodha to koI paNa rIte saMbhavato ja nathI atha paramparAkalpakalpanAsvalpatalpagA jalpeyuH, tadapyalpIyaH, yataH kimevaM sati kavalAhArasya vyApakam, kAraNam, kAryam, sahacarAdi vA sArvaiyena virodhamadhivaset ? azeSamapi caitat parasparaparihAreNa sahAnavasthAnena vA virudhyeta ? prAcInena cet - tadAnIM tAvakajJAnenApi sAkaM kavalAhAravyApakAdeH parasparaparihArasvarUpavirodhasabhAvAd bhavato'pi kavalAhArAbhAvaH syAt - ityaho ! puruSakAraH, yat svasyaiva prabhavitAsi / dvitIyena tu na tAvad vyApakaM vyAhanyate / kavalAhArasya hi vyApakaM zaktivizeSavazAdudarakandarAkoNe kSepaH / sa ca sati sArvaiye sutarAM sambhAvyate, vIryAntarAyakarmanirmUlonmUlanAt tatra tatkSepahetoH zaktivizeSasya sambhavAt / / have digaMbaro jo paraMparA virodhavALA pakSanI kalpanA karavArUpI tuccha zayyAmAM poDhelA evA tame te pakSane kaho to, arthAt kavalAhAra ane sarvajJatAnI vacce paraMparAe virodha che ema jo digaMbaro kahe to te vAta paNa tuccha che. kAraNa ke jo ema paraMparAe virodha hoya to (1) zuM kavalAhAranuM je vyApaka che (zaktivizeSathI udaramAM AhAra Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 24 dvitIyapariccheda-sUtra-27 ratnAkarAvatArikA prakSepa karavo) te sarvajJatAnI sAthe virodha pAme che? ke (2) kavalAhAranuM ja kAraNa che (bAhyakAraNa AhAra ane pAtrAdi, abhyattara kAraNa zarIra ane karmAdi) te sarvajJatAnI sAthe virodha pAme che? ke (3) kavalAhAranuM je kArya che (rasanendriyajanya jJAnAdi) te zuM sarvajJatAnI sAthe virodha pAme che ke (4) kavalAhAranuM je sahacarAdi che (chadmasthatA ke karavagnAdinuM cAlana) te sarvajJatAnI sAthe virodhI che ? A cAra pakSomAMthI kaho kavalAhAranI sAtheno kayo dharma sarvajJatAnI sAthe virodhI bane che ke jethI tamAre kavalAhAra sarvazane na hoya ema mAnavuM paDe che ? tathA vaLI A saghaLA cAre pakSo paNa zuM paraspara parihArarUpe virodha pAme che? ke sahAnavasthAnarUpe virodha pAme che? have jo prAcInapakSa kahetA ho to "eTale parasparaparihArarUpa virodha" kahetA ho to eTale ke jyAM prakAza hoya tyAM taman na hoya ane jyAM taman hoya tyAM prakAza na hoya, eka bIjA ekabIjAnA parihAramAM ja varte che tema "jyAM jJAna hoya tyAM kavalAhAra na hoya ane jyAM kavalAhAra hoya tyAM jJAna na hoya" Avo paraspara parihArarUpa virodha jo mAno to tamArA jJAnanI sAthe paNa kavalAhAranA vyApakAdino (vyApaka-kAraNa-kArya ane sahacarAdino) parasparaparihAra svarUpa virodha thavAthI tamane paNa kavalAhAranA abhAvanI Apatti Avaze, kAraNa ke tame jJAna-kavalAhAranAM vyApakAdino parasparavirodha mAno cho. tethI sarvajJamAM jJAna hovAthI jema kavalAhAra na saMbhave tema tamArAmAM paNa jJAna hovAthI kavalAhAra na hoI zake, tethI aho! AzcaryanI vAta che ke tamArI mahenata (carcA karavAnI rIta) kevI che ke je potAno ja parAbhava kare che. potAnA ja pagamAM kuhADo lagADe che. have he digaMbaro ! jo tame "sahAnavasthAna" rUpa virodha kaho to, eTale ke kavalAhAranAM vyApakAdino (vyApakano, kAraNano, kAryano ane sahacarAdino) sarvajJatAnI sAthe nahIM rahevArUpe virodha kaho to sauthI prathama kavalAhAranuM je vyApaka che te to sarvajJatAnI sAthe virodha pAmatuM nathI. kAraNa ke kavalAhAranuM vyApaka che viziSTazaktinA vazathI udara rUpI kandarAnA khuNAmAM AhAra nAkhavo te, arthAt jyAM jyAM kavalAhAra hoya tyAM tyAM hAtha ane mukhanI viziSTa zaktidvArA udaramAM AhAraprakSepa karavo te ja vyApaka che. paraMtu sarvajJabhagavatomAM sarvajJatA hote chate paNa udaramAM AhAraprakSepa karavA svarUpa vyApaka to sArI rIte saMbhavI zake che. kAraNa ke A sarvajJabhagavantoe to vIryAnArAya karmanuM to mUlathI ja umUlana kareluM che. tethI anaMtazakti Avirbhata thayelI che. mATe udaramAM AhAraprakSepa karavAmAM kAraNabhUta evI zakitavizeSa to teozrImAM vadhAre sArI rIte saMbhavI zake che. Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvazamAM kavalAhAranA virodhano parihAra 4 25 kavalAhAranuM vyApaka je zaktivizeSathI udaramAM AhAraprakSepa karavo te, sarvajJatAnI sAthe rahevA rUpe virodha pAmaze ema na kahevuM kAraNa ke attarAyakarma kSINa hovAthI anaMtazaktinA AvirbhAvanA kAraNe AhAraprakSepanA hetubhUta zakti teomAM sarvajJatAnI sAthe ja varte che. mATe vyApaka to sarvajJatAnuM virodhI nathI. kAraNamapi bAhyam, AbhyantaraM vA virodhamadhirohet ? bAhyamapi kavalanIyaM vastu, tadupahArahetupAtrAdikam, audArikazarIraM vA ? na prathamam, yato yadi sarvavedisaMvedanaM kavalIyapudgalairvirodhadhurAM dhArayet, tadAnImasmadAdisaMvedanamapi tathA syAt / na khalu taruNatarataraNikiraNanikareNAndhakAranikurambaM viruddha pradIpAlokenApi na tathA bhavati / tathA ca karatalatulitAhAragocarajJAnotpAde asmadAdInAmapi tadabhAvo bhavet - ityaho ? kimapi nUtanatattvAlokakauzalam, yadAtmanyapi nA''hArApekSA / asmadAdau tayovirodhAvabodha eva hi tatra tatpratipattAvupAyaH, tasyAsmadAdInAmagocaratvAt / yathA'smadAdau jJAnatAratamyAvabodhastasya niHzeSaviSayatvasya pratipattAviti / pAtrAdipakSo'pi nA'kSuNNaH / bhagavatAmarhatAM pANipAtratvAt / itareSAmapi kevalinAM svarUpamAtreNa tat tadvirodhadurdharaM syAt, mamakArakAraNatayA vA ? tatrAdimaH samanantarapakSaprahAreNaivopakSINaH / dvitIyo'pi nAsti, nirmohatvena teSAM tatra mamakAravirahAt / na ca pAtrAdibhAve bhavitavyamevAnenetyavazyambhAvo'sti, zarIrabhAve'pi tadbhAvaprasaGgAt / itarajaneSUbhayabhAve'pi taddarzanAt / audArikazarIramapi na tena virodhamadhyUSivat, kevalotpattisamanantarameva tadabhAvApatteH // have he digaMbaro ! jo tame kavalAhAranuM ja kAraNa che te kAraNane sarvajJatAnI sAthe sahAnavasthAnarUpe virodhI kahetA ho to ame tamane puchIe chIe kavalAhAranuM bAhyakAraNa sarvazatAnI sAthe virodhane dhAraNa kare che ke kavalAhAranuM abhyArakAraNa sarvajJatAnI sAthe virodhane dhAraNa kare che ? jo prathamapakSa kaho to, eTale kavalAhAranuM je bAhyakAraNa che ke jo sarvajJatAnuM virodhI hoya to kayuM bAhyakAraNa sarvajJatAnuM virodhI che ? (1) zuM kavalanIya evI vastu (bhogya evo AhAra), ke (2) te AhAra lAvavAmAM hetubhUta evAM pAtrAdi, ke (3) audArikazarIra. A traNamAMthI kaI bAhyavastu sarvajJatAnI virodhI lAge che? jo kavalIya evo je AhAra che. e ja sarvajJatAno virodhI che. ema jo kahezo to te prathama pakSa ucita nathI. sArAMza ke kavalIya evA AhAranAM pugalonI sAthe sarvavedInuM jJAna jo virodhanI dhurAne dhAraNa karatuM hoya to amAruM ane tamAruM eTale ke) ApaNuM sarvenuM Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 26 dvitIyapariccheda-sUtra-27 ratnAkarAvatArikA jJAna paNa tevuM thaze arthAt kavalAhAranI sAthe virodhI thaze. kAraNa ke tarUNatara evA (eTale ke madhyAhnakALanA) sUryanAM kiraNonA samUhanI sAthe je aMdhakArasamUha virodhavALo hoya che. te ja aMdhakArasamUha pradIpanA prakAzanI sAthe paNa tema ja hoya che. eTale ke virodha vALo ja hoya che. tethI (virUddha) nathI ema nahIM, paraMtu virUddha ja hoya che. sArAMza ke je vastu mahAtejanI sAthe virodhI hoya te ja vastu alpa tejanI sAthe paNa virodhI ja hoya che. tevI ja rIte je kavalanIya AhAra sarvajJatAnI sAthe virodhI che te ja kavalanIya AhAra alpajJAnanI sAthe paNa virodhI ja bane che. tethI hatheLImAM rahelA AhAra saMbaMdhI alpa paNa jJAnanI utpatti thaye chate ApaNane sarvene paNa teno (eTale AhArano) abhAva ja thaze. te kAraNathI he digaMbaro ! aho ! AzcaryanI vAta che ke tamArI tattva vicAravAnI A koI alaukika kuzaLatA che ke ApaNAmAM paNa AhAranI apekSA have raheze nahIM. kAraNa ke pradIpAloka ane aMdhakAramAM je sAkSAvirodha anubhavAya che. tenAthI ja sUryaprakAza ane aMdhakAramAM paNa virodha svIkArAya che. Ama svIkAravAmAM te ja upAyarUpa bane che. tevI ja rIte ApaNA lokomAM to: = te jJAna ane kavalAhAranA virodhano jo bodha thato hoya to ja te bodha tatra = te sarvajJamAM tapratipatta = jJAna ane AhArano te virodha svIkAravAmAM upAyabhUta thAya, arthAt alpaviSayamAM virodha dekhAto hoya to mahAviSayamAM paNa virodha svIkArI zakAya, kAraNa ke kevalajJAnImAM rahelo te virodha sAkSAt to ApaNAthI agocara ja che. prathama to kevalI ja agocara che ane kadAca kevalI dekhAya to paNa tenAmAM raheluM jJAna amUrta hovAthI agocara che. have jo jJAna agocara che. to jJAna ane AhArano te virodha to, virodhI evA te banne padArthonI agocaratAthI ja agocara bane che. tethI jema ApaNA lokomAM jJAnanI taratamatA jaNAya che. tenA uparathI te taratamatAno kyAMka aMta hovo joIe. ema anumAna karIne kevalajJAnImAM rahelI te sarvaviSayasaMbaMdhI sarvajJatA kalpIe chIe. tevI ja rIte jo ApaNA lokomAM taratamatAvALA jJAnanI sAthe kavalAhAranA virodhano anubhava thAya, to ja te anubhava kevalajJAnImAM paNa jJAna ane kavalAhAranA virodhanuM anumAna avazya karAve. paraMtu kharekhara ApaNA lokomAM virodha nathI mATe kevalImAM paNa virodha na hoya. have kavalAhAranuM bIjuM bAhyakAraNa je pAtrAdi che. te sarvajJatAnI sAthe virodhadhurAne dhAraNa kare che ema jo kaho to te pakSa paNa nirdoSa nathI. kAraNa ke je tIrthakara bhagavanto che te to niyamA pANipAtra ja hoya che. eTale ke karapAtrI ja hoya che. anyapAtro ja Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJamAM kavalAhAranA virodhano parihAra hotAM nathI to zuM virodha pAme ? have jo Itara evA sAmAnya kevalajJAnIomAM te pAtrano sarvajJatAnI sAthe virodha kaho to ame tamane puchIe chIe ke zuM te pAtro svarUpamAtrathI ja te sarvajJatAnA virodhane dhAraNa kare che ? ke pAtro uparanI mamatAnA kAraNe pAtro sarvajJatAnA virodhane dhAraNa kare che ? jo Adima (pahelo) pakSa kaho to, eTale ke svarUpamAtrathI ja pAtro sarvajJatAnAM virodhI che ema jo kaho to A tamAro pakSa hamaNAM ja kahelA pakSanA khaMDanavaDe ja kSINa thaI jAya che. arthAt ApaNA lokomAM jJAnanI sAthe pAtrono virodha nathI to kevalImAM rahelA mahAjJAnanI sAthe paNa pAtrono virodha na ja hoya, ane jo kevalImAM jJAnanI sAthe (mahAjJAnanI sAthe) pAtro virodha pAme to amArA tamArA jJAnanI sAthe paNa (alpajJAnanI sAthe paNa) pAtro virodha pAme ja. jema aMdhakAra sUryanI sAthe jo virodha pAme to pradIpAloka sAthe paNa virodha pAme ja. ema upara jaNAvela AhAranA khaMDananI jema ja samajavuM. 4 27 jo bIjo pakSa kaho to te ucita nathI. te kevalIo nirmohI hovAthI tevA prakAranA pAtrone viSe mamakAra hoto nathI. tathA pAgAdi (paudgalika) vastuo hote chate A mamakAra paNa avazya hoya ja evo niyama paNa nathI. kAraNa ke jo Avo niyama karIe to kevalImAM zarIra (paudgalika) che. mATe te zarIra hote chate paNa te mamakAra svIkAravo ja paDaze. kAraNa ke Itara lokomAM (chadmastha lokomAM) pAtrAdi ane zarIra, A banne vastuo hote chate banne upara mamakAra hoya che. tethI jo Itara lokonI jema pAtra rAkhIzuM to mamatA Avaze evA bhayathI pAtra na svIkArAya to ItaralokonI jema zarIra rAkhIzuM to temAM paNa mamatA Avaze ja. kAraNa ke Ama janatAmAM mamatA ubhayamAM paNa dekhAya che. tethI kevalIe zarIra paNa tyajI devuM joIe. have jo ema kaho ke A bhagavAn kevalI-sarvajJa ane nirmohI hovAthI zarIra hovA chatAM AmajanatAnI jema teone zarIranI mamatA nathI, to e ja nyAye A bhagavAnane pAtro hovA chatAM paNa nirmohI hovAthI AmajanatAnI jema mamatA hotI nathI ema mAnavAmAM zuM doSa Ave che ? have trIjo pakSa audArika zarIra paNa te sarvajJatAnI sAthe virodhane bhajatuM nathI. kAraNa ke jo zarIra sarvazatAnI sAthe virodhavALuM hoya to kevalajJAnanI utpatti thatAMnI sAthe ja A audArika zarIrano abhAva thavo joIe, paraMtu thato nathI. teramA guNaThANe kevalI bhagavAn sazarIrIpaNe dezonapUrvakroDa varSa sudhI vicare che. zarIra nAmakarmAdino udaya paNa che.mATe bAhya kavalAhAranuM koI kAraNa sarvajJatAnI sAthe virodhavALuM nathI. Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 2 8 dvitIyapariccheda-sUtra-27 ratnAkarAvatArikA Abhyantaramapi tatkAraNaM zarIraM karma vA ? na tAvat prathamaM virudhyate, bhuktihetostaijasazarIrasya sArvajyena sArdhaM tvayA'pi sattvasvIkArAt / karmA'pi ghAti, aghAti vA? ghAtyapi moharUnaM itarad vA ? itaradapi jJAnadarzanAvaraNe antarAyo vA ? nAdyaH tayorjJAnadarzanAvaraNamAtracaritArthatvena tatkAraNatvAnupapatteH / nA'pi dvitIyaH, antarAyavilayasyaiva tatkAraNatvAt / tasya ca sAkalyena kevalinastvayApi svIkArAt / moho'pi bubhukSAlakSaNastatkAraNam, sAmAnyena vA ? prathamaprakAre sarvatrApIyaM tatkAraNam asmadAdAveva vA ? prAcyaH pramANamudrAdaridraH / __ atha yA cetanakriyA secchApUrvikaiva, yathA saMpratipannA,tathA ca bhujikriyA-ityasti pramANam, tathAhi - prathamaM pramAtA pramiNoti, tata icchati, anantaraM yatate, tato'pi karotIti / naivam, suptamattamUrchitAdikriyAbhirvyabhicArAt / svavazacetanakriyeti savizeSaNahetUpAdAne'pi kevaligatagatisthitiniSadyAdikriyAbhirvyabhicArAt / dvitIye tu siddhasAdhyAH smaH, kevalini vedanIyAdikAraNikAyA bhukteH siddhatvAt / na sAmAnyenApi mohastatkAraNam, evaM hi gatisthitiniSadyAdInAmapi sa eva kAraNaM syAt, tathA ca kevalini mohAbhAvAt tAsAmapyabhAvo bhavediti, kutastIrthapravRttiH syAt ? / he digaMbaro ! have tame jo "sarvajJatAno kavalAhAranA atyaMtarakAraNanI sAthe virodha kahetA ho to kaho ke atyaMtara kAraNa evuM te zuM che? ke jeno sarvajJatAnI sAthe virodha tamane dekhAya che. (1) zuM abhyatara evuM (taijasa) zarIra che ? ke karmakAraNa che ? paheluM je taijasa zarIra kahyuM te to sarvajJatAnI sAthe virodha pAmaze nahIM, kAraNa ke bhojanakriyA dvArA gRhIta AhArane pacAvavAmAM kAraNabhUta evuM taijasa zarIranuM astitva sarvajJatAnI sAthe tamArAvaDe paNa svIkArAyuM ja che. taijasakArpaNa-zarIranAmakarmano udaya ane sattA teramA guNaThANAnA caramasamayasudhI tame paNa mAnelI ja che. have jo "karma" kAraNane sarvajJatAnuM virodhI mAnatA ho to kaho joIe kayuM karma sarvajJatAnuM virodhI che? zuM ghAtikarma virodhI che? ke aghAtikarma virodhI che ? have jo ghAtikarmarUpa AhAranuM kAraNa sarvajJatAnuM virodhI hoya to paNa mohanIyakarmarUpa je ghAtikarma che te virodhI che ke mohanIyakarmathI je Itaraka che, te virodhI che? jo Itaraka virodhI hoya to paNa zuM jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIyakarma virodhI che ke attarAyakarma sarvajJatAnuM virodhI che ? jo pahelo pakSa kaho to eTale ke jJAnAvaraNIyakarma ane darzanAvaraNIyakarma e kavalAhAranuM kAraNa che ane sarvajJatAnI sAthe virodhI che ema jo kaho to te barAbara Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJamAM kavalAhAranA virodhano parivAra 4 29 nathI. kAraNa ke to: = te be karmo to mAtra jJAnanuM ane darzananuM AcchAdana karavAmAM ja caritArtha che. arthAt te be karmonuM jJAna-darzananuM AcchAdana karavuM e ja mAtra kArya che bIju koI paNa kArya tenuM nathI. tethI kavalAhAranI kAraNatA ja A be karmomAM saMbhavatI nathI. have ItarakamamAM kahelo bIjo pakSa eTale aMtarAyakarma e kavalAhAranuM kAraNa kaho, ane te kavalAhAranA kAraNabhUta evuM A aMtarAyakarma ja sarvajJatAnI sAthe virodhI che. ema jo kaho to te pakSa paNa ucita nathI. kAraNa ke "aMtarAya karmano vilaya" e kavalAhAranI prAptinuM kAraNa che. paraMtu aMtarAya karma nahIM, kAraNa ke aMtarAya karma to ulaTu bhoga-upabhoganI prAptimAM vina karanAruM che. mATe aMtarAyakarmano udaya nahIM paraMtu aMtarAyakarmano vinAza (kSayopazamarUpa ke kSAyikarUpa paraMtu aMtarAyano vinAza) ja bhogaupabhoga-lAbha ane vIryanI prAptinuM kAraNa che ane tamArA vaDe paNa kevalIparamAtmAne tasya = te aMtarAyakarmano vilaya saMpUrNapaNe svIkArAyo ja che. eTale kavalAhAranuM yathArtha je kAraNa che. te aMtarAyakarmavilaya sarvajJane hoya che. tame paNa mAnelo ja che. pachI te kAraNa sarvajJatAnuM virodhI kema bane? ulaTu prAptinuM kAraNa bane. have jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya ane aMtarAyakarma kAraNapaNe ghaTatAM na hovAthI jo mohanIyakarma kavalAhAranuM kAraNa kaho to ame tamane puchIe chIe ke bubhakSA (AhAra levAnI IcchA) e rUpa moha e kavalAhAranuM kAraNa che ke sAmAnyathI koI paNa pravRttirUpa moha kavalAhAranuM kAraNa che ? have jo bubhakSA (AhAra khAvAnI IcchA) e rUpa je moha che te jo kavalAhAranuM kAraNa mAno to temAM paNa ame tamane puchIe chIe ke sarva vyaktiomAM (ApaNAmAM ane sarvajJamAM ema bannemAM) A bumukSA kavalAhAranuM kAraNa che ke mAtra ApaNAmAM ja A bubhakSA kavalAhAranuM kAraNa che? have jo prAcyaprakAra (pahelo pakSa) kaho to eTale ke A bumukSArUpa moha sarvatra (ApaNAmAM ane sarvajJamAM) ema bannemAM kavalAhAranuM kAraNa che. to tamArI A vAta pramANamudrAthI rahita che. apramANika che. eTale ke sarvatra bumukSArUpa moha kAraNa hoya e vAtane samarthana karI Ape evuM pratyakSa-anumAna-apamAna-zAbda ke arthopatti Adi koI pramANo nathI. tethI A vAta khoTI che. | digaMbara :- he zvetAMbaro ! kavalAhAranuM kAraNa bumukSArUpa moha sarvatra hoya che amArI A vAtamAM koI ja pramANa nathI" ema tame kema kaho cho?' A vAtanI siddhi mATe amArI pAse anumAna pramANa che. tethI amArI vAta "sapramANa che" paraMtu "apramANa" nathI. te anumAnapramANano prayoga A pramANe che. muniziyA (pakSa), rUchApUrvila parva (sAdhya), cetanakriyAtvIt (hetu), saMpratipannAyAvat (udAharaNa). Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 dvitIyapariccheda-sUtra-27 ratnAkarAvatArikA cetananI kriyA hoya che te te kriyA IcchApUrvaka ja hoya che. jema ke vartamAnakAlanI ApaNI saghaLI kriyAo. A anvayavyApti tathA anvaya udAharaNa (TIkAmAM Apela che). bhojana kriyA paNa tathA = tevI che arthAt cetananI kriyA che. A upanaya che. ane tethI te kriyA paNa niyAmAM IcchApUrvaka ja che. A nigamana che. te A pramANe - koI paNa pramAtA prathama to padArthane jANe che. tyArapachI padArthane Icche che. tyAra pachI tene grahaNa karavA prayatna vizeSa kare che ane atte te kArya pUrNa kare che. tema ahIM bhojanakriyA paNa IcchApUrvaka ja hoya che. kevalI nirmohI hovAthI IcchArahita che. mATe kavalAhAranuM IcchArUpa kAraNa sarvajJatAnI sAthe virodhI che. tethI kevalI bhagavAnane kavalAhAra hoto nathI. zvetAMbara :- A pramANe kahevuM nahI. tamAro "cetanayatvinuM" A hetu sukha (sutelA), matta (madonmatta), ane mUchita (behoza banelA) Adi purUSonI kriyAnI sAthe vyabhicArI che. kAraNa ke suta-matta ane mUchitAdinI kriyAo IcchApUrvaka nathI chatAM cetananI ja kriyAo che. eTale hetu sAdhyAbhAvavavRtti thavAthI anaikAntika thAya che. digaMbara :- ame hetumAM "vava" ATaluM vizeSaNa umerIne hetu kahIzuM. eTale ke "vAvetazciyAtvat' Avo hetu kahIzuM. svAdhIna che cetanA jenI evA cetananI kriyA sadA IcchApUrvaka ja hoya che. have amane vyabhicAra doSa Avaze nahIM, kAraNa ke sutAdinI cetanA nidrA-mada ane mUcchanA kAraNe svAdhIna nathI. tethI temanI kriyA IcchA pUrvaka nathI. A sumAdimAM jema sAdhyAbhAva che tema have hetuno paNa abhAva ja che. hetunI "sAdhyAbhAvavavRtti" thatI nathI. zvetAMbara :- A pramANe sutAdimAM vyabhicAra vAravA mATe jo svavItva evuM vizeSaNa umerIne savizeSa hetunuM kathana karazo to paNa kevalImAM rahelI gati, sthiti ane niSadyA Adi kriyAonI sAthe vyabhicAra Avaze. suta-matta ane mUIitanI kriyA svAdhIna cetanAvALI bhale nathI. paraMtu kevalInI to sarve kriyAo svAdhIna cetanAvALI ja che. tethI kevalInI gamanAgamananI gatikriyA, sthAna upara sthira rahevAnI sthitikriyA, ane bhUmi upara karAtI niSadyAkriyA, ane Adi zabdathI karAtI vacanoccAra-zvAsozvAsa, ane nisagadinI saghaLI kriyAo svAdhIna cetanAvALI hovAthI IcchApUrvakanI ja thaze, ane kevalIne IcchA na hovAthI A kriyAono kevalImAM abhAva thaze. je je svAdhInacetanAnI kriyA hoya te te saghaLI jo IcchA pUrvaka ja hoya to kevalI nirmohI Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJamAM kavalAhAranA virodhano parihAra hovAthI IcchArahita che tethI uparokta sakalakriyAono abhAva kevalImAM thaze. mATe kevalImAM kAM to bhojanakriyAnI jema gati Adi kriyAono abhAva svIkAro, kAM to gati AdikriyAonI jema bhojanakriyAno sadbhAva svIkAro. A pramANe bubhukSA (IcchA) rUpa kAraNa sarvatra kavalAhAranuM kAraNa siddha thatuM nathI. have jo tame ''asmavAva veva'' ApaNAmAM ja IcchA e kavalAhAranuM kAraNa che paraMtu sarvatra nahIM ema jo bIjo pakSa kaho to ame siddha sAdhyavAlA chIe. arthAt amane paNa A vAta sidhdha che. kAraNa ke khAvAnI IcchA thavA rUpa mohanIyakarma ApaNAmAM kavalAhAranuM kAraNa bane che. e sAdhya (e tamArI vAta) amane paNa mAnya che. paraMtu kevalImAM to vedanIyakarma ane AhAraparyAptinAmakarma AdinA kAraNe kavalAhAra che. have ''sAmAnyena" sAmAnyathI koI paNa prakAranI pravRtti karavAnI IcchArUpa sAmAnyamoha kavalAhAranuM kAraNa che e pakSa jo kahetA ho to te paNa kavalAhAranuM kAraNa ghaTatuM nathI. jo sAmAnyathI mohaja pravRttimAtranuM kAraNa mAnazo to gati-sthiti ane niSadyA Adi kriyAonuM paNa te ja moha kAraNa mAnavuM paDaze, ane jo tema hoya to kevalImAM mohano abhAva hovAthI te gati-sthiti Adi kriyAono paNa abhAva ja thaze. ane tema ja mAnIe to tIrthapravartananI pravRtti paNa kema thaze ? mATe sarvakriyAomAM sAmAnyathI moha e kAraNa nathI tethI ja gatisthiti Adi kriyAnI jema kevalImAM bhojanakriyA paNa hoI zake che. atha gatyAdikarmaiva tatkAraNam, na mohaH / tarhi vedanIyAdikarmaiva kavalAhArakAraNam, na moha ityapi pratipadyatAm / athAghAtikarma tatkAraNam kimAhAra-paryApti: nAmakarmabhedaH, vedanIyaM vA ? na dvayamapyetat pratyekaM tathA yuktaM, tathAvidhAhAraparyAptinAmakarmodaye vedanIyodayaprabalaprajvaladaudaryajvalanopatapyamAno hi pumAnAhAramAhArayati, evaM ca samuditaM punaretad bhavati tatkAraNam, kiMtu na sArvajJyena virudhyate, sarvajJe tvayA'pi tadupagamAt / 431 - digaMbara :- he zvetAMbaro ! tamArI vAta barAbara nathI. kAraNa ke gati-sthiti-ane niSadyA-Adi kriyAonuM kAraNa gatinAmakarma vigere che. paraMtu te kriyAomAM moha kAraNa nathI. kevalI bhagavAnane gatinAmakarma hoya che. tethI gati-sthiti-niSadyA kriyA ghaTI zake che. kAraNa ke A kriyAo mohajanya nathI. paNa gatinAma karmajanya che. zvetAMbara :- jo ATaluM samajo cho ke gati-sthiti Adi kriyAomAM gatinAmakarma kAraNa che paraMtu moha kAraNa nathI. to kavalAhAramAM paNa vedanIyakarma ja kAraNa che. paraMtu mohakAraNa nathI. A paNa mAnI levuM joIe. Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 3 2 dvitIyapariccheda-sUtra-27 ratnAkarAvatArikA tathA vaLI tattvArthasUtramAM "praveza nine' venI zeSA: adhyAya 9, sUtra 11/16 mAM kSudhA pipAsA Adi pariSado vedanIyakarmanA udayathI kahyA che ane kevalIne A agyAra pariSaho hoya che. ema paNa kahyuM che, te uparathI paNa sudhA-pipAsAmAM vedanIya karma ja kAraNa che. paraMtu mohanIyakarma kAraNa nathI ema mAnI levuM joIe. he digaMbaro ! have jo tame aghAtikarma e kavalAhAranuM kAraNa kaho to AhAraparyAptirUpa nAmakarmano je bheda che te AhAranuM kAraNa che ? ke vedanIyakarma kAraNa che. nAmakarmanA 4ra693103 bhedomAM trasadazaka che. temAM paryApta nAmakarma Ave che. paryAptio cha hovAthI te te paryAtine AzrayI A paryApta nAmakarma paNa cha prakAranuM bane che. temAM prathama naMbaranI je paryApti, tenA saMbaMdhI je nAmakarma te AhAraparyAminAmakarma, kaho have A bemAM kavalAhAranuM kAraNa koNa che ? A banne paNa ekeka (judAM judAM) kavalAhAranuM kAraNa che ema mAnavuM te yuktiyukata nathI. kAraNa ke AhAraparyAminAmakarma vinA ekaluM vedanIyakarma, ane vedanIyakarma vinA ekaluM AhAraparyAptinAmakarma kyAre ya paNa, koIne paNa udayamAM hotAM nathI. sadA cAre aghAtikarmo sAthe ja udayamAM hoya che. tethI ja tevA prakAranA AhAraparyAptinAmakarmano jyAre udaya cAlato hoya che. tyAre ja vedanIya karmanA udayathI prabaLarUpe prajvalita thayelI jaTharAgnithI pIDAto purUSa AhAra grahaNa kare che. A pramANe AhAra paryAtinAmakarma ane vedanIyakarma ema samudita thayelAM evAM A banne karmo kavalAhAranuM kAraNa bane che. Ama mAnavuM joIe. ane kevalIbhagavAnane haju cAre aghAtikarmono udaya cAlu ja hoya che. eTale A AhAraparyAptinAmakarma ane vedanIyakarmano udaya kevalImAM hoya ja che. tethI kavalAhAranA kAraNabhUta A be karmono udaya sarvajJatAnI sAthe virodha pAmato nathI. tamArAvaDe paNa te be karmono udaya sarvajJamAM svIkArAyelo ja che. tethI A be karmanA samuccayarUpe udayathI janya kavalAhAra paNa kevalImAM avirUddha ja che. atha mohasahakRtaM tat kAraNam / tadasaGgatam, gatyAdikarmaNAmivAsyApi mohasAhAyakarahitasyaiva tatra tatkAritvAvirodhAt / athAzubhaprakRtaya evAsya sAhAyakamapekSante, nAnyA gatyAdayaH, azubhaprakRtizcayamasAtavedanIyarUpeti cet / tatkimiyaM paribhASA ? asmadAdau tathAdarzanAdevaM kalpyata iti cet / nanu zubhaprakRtayo'pyasmadAdau mohasahakRtA eva svakAryakAraNakauzalamavalambamAnA vilokayAJcakrire, tatastA api tathA syuH, tato naitadvayasya mohApekSasya tatkAraNatvam, kintu svatantrasya / tacca kevalinyavikalamastyeva / tanna kAraNaM kevalitvena virudhyate / Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJamAM kavalAhAranA virodhano parihAra 43 3 digaMbara :- AhAra paryApti nAmakarma ane vedanIyakarma baMne jyAre mohanIyakarmanI sAthe hoya tyAre ja kavalAhAranA kAraNarUpa bane che... tenA vinA nahI.. moha to sarvajJamAM che nahI tethI tenA kAryarUpa kavalAhAra kevalImAM ghaTaze nahI. zvetAMbara :- A vAta yuktiyukta nathI. kAraNa ke to pachI gati vigere kriyA paNa moha sahakRta mAnavAnI Apatti Avaze... gati vigere kriyA tamArA mate jema mohanI sahAya vinA ja thAya che tema AhAra kriyA paNa moha rahita ja thAya temAM koI paNa jAtano virodha nathI. digaMbara :- azubha pravRtio ja mohanIya karmanI sahAyanI apekSA rAkhe che.. zubha prakRtio nahI... gati vigere zubha prakRtio che mATe mohanI apekSA rAkhatI nathI.. jyAre kavalAhAra asAtA vedanIyarUpa hoI (duHkha janaka hoI) azubha prakRti che mATe tene mohanI apekSA jarUra raheze ja. zvetAMbara :- AvI paribhASA (siddhAMta) tame zenA AdhAre kaho cho? digaMbara :- ApaNAmAM azubha prakRti mohanI apekSA rAkhe che tevu sAkSAt dekhAya che. mATe tyAM (kevalInA kavalAhAramAM) paNa avazya apekSA rAkhaze. zvetAMbara :- ApaNAmAM to zubha prakRtio paNa mohanIyathI sahakRta thaIne ja (mohanI sahAyathI ja) potAnA kAryamAM kAraNarUpa banatI jovAya che. to kevalInI gatyAdi zubha prakRtio paNa tevI mohasahakRta thaze. (arthAt kevalImAM paNa gatyAdinA kAraNarUpa mohane mAnavAnI Apatti tamane Avaze). tethI siddha thAya che ke AhAraparyApti nAmakarma ane vedanIyakarma A banne mohanI sahAya vinA ja AhAranuM kAraNa bane che. ane te baMne kevalImAM hovAthI temane paNa kavalAhAra mAnavAmAM koI bAdha nathI. Ama sarvajJatvanI sAthe kavalAhAranA kAraNono paNa sahAnavasthAnarUpa virodha nathI mATe kevalIne kavalAhAra che ema siddha thayuM. kAryaM tu yadi viruddham, tadA tat tatra motpAdi, avikalakAraNastu tatrotpadyamAnaH kavalAhAro'nivArya eva / kiJca, kiM nAmAhArakArya sArvajyena vyAhanyate ? (2) rasanendriyavaM tijJAnam ? (2) dhyAnavinaH? (rU) paropAraraktarAya? (4) visUriddhi vyAdhi, (2) rUpatha, (6) purISAdviguNitaM varSa, (7) dhAtUpatinA risA (8) nilA vA ? Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 dvitIyapariccheda-sUtra-27 ratnAkarAvatArikA ___ nAdyaH pakSaH / tAvanmAtreNa rasanendriyajJAnAsambhavAt anyathA amaranikaranirantaranirmuktakusumaparimalA-disambandhAd ghrANendriyajJAnamapi bhavet / na dvitIyaH / kevalinaH zailezIprArambhAt prAg dhyAnAnabhyupagamAt tatra ca kavalAhArasvIkArAt, taddhyAnasya ca zAzvatatvAt, anyathA gacchato'pi kathaM naitad vighnaH syAt ? na tRtIyaH, tRtIyayAmamuhUrtamAtra eva bhagavatAM bhukteH, shessmshesskaalmupkaaraavaparAt | na caturthaH, parijJAya hitamitAhArAbhyavahArAt / na paJcamaH, gamanAdinA'pIryApathaprasaGgAt / na SaSThaH, yatastasmin kriyamANe tasyaiva jugupsA saMpadyeta anyeSAM vA ? na tAvat tasyaiva bhagavataH, nirmohatvena jugupsAyA asambhavAt, athAnyeSAm, tat kiM manujadanuja-amarendra-tadramaNIsahastrasaGkalAyAM sabhAyAmanaMzuke bhagavatyAsIne sA teSAM na jAyate ? atha bhagavataH sAtizayatvAd na tannAgnyaM teSAM taddhetuH / tarhi tata eva tannIhArasya mAMsacakSuSAmadRzyatvAd na doSaH / sAmAnyakevalibhistu viviktadeze tatkaraNAd doSAbhAvaH / nApi saptamASTamau, riraMsAnidrayormohanIyakAryatvAt, bhagavati tu tadabhAvAt / tanna kAryamapi tasya tena virudhyate / have he digaMbaro ! kavalAhAranuM je kArya che te kArya sarvajJatAnI sAthe virodha pAme che ema jo tame kahezo to te paNa ucita nathI. kAraNa ke kavalAhAranuM je kArya hoya che. te kArya bhale kevalimAM utpanna na thAo, paraMtu avikala (paripUrNa) kAraNa sAmagrIthI tyAM kevalImAM saMbhavato kavalAhAra to anivArya ja saMbhave che. sArAMza ke jagatamAM je koI padArtho utpanna thAya che te avikalakAraNasAmagrIthI utpanna thAya che. paraMtu phaLanI (eTale kAryanI) apekSAe utpanna thatAM nathI. jema ke samudramAM varasato varasAda, tenuM phaLa (kAya) kaMI ja nathI, nirarthaka ja varase che. to paNa vAdaLa-zItaLatA ane sAnukuLa vAtAvaraNa ityAdi avikala kAraNasAmagrIthI varasAda varase che. tathA comAsAmAM thatI sUkSma jIvAta, jenuM koI prayojana nathI je mRtyune ja zaraNa thavAnI che to paNa tevA prakAranA zItaLa ane durgandhamaya vAtAvaraNarUpa avikalakAraNanI sAmagrIthI utpanna thAya che. arthAt padArthanI utpatti avikalakAraNane AdhIna che. paraMtu phaLane AdhIna nathI. mATe kevalImAM paNa kavalAhAranuM je kArya (phaLa), jo sarvajJatAnI sAthe virodhavALuM hoya to te kArya (saMtoSaAnaMda, harSa, rasAsvAda, tRpti) ityAdi bhale kevalImAM na ho, emAM amane zvetAMbarone Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJamAM kavalAhAranA virodhano parihAra kaMI vAMdho nathI. paraMtu AhAraparyAsinAmakarmano ane vedanIyakarmano udaya, e rUpa avikalakAraNasAmagrI janya kavalAhAra svIkAravAmAM zuM doSa ? mATe te kevalImAM harSaAnaMdAdi kArya bhale na ho, paraMtu avikalakAraNathI utpanna thato AhAra to anivAryapaNe svIkAravo ja joIe. tathA vaLI kavalAhAranuM evuM te kayuM kArya che ke je sarvajJatAnI sAthe virodhavALuM dekhAya che ? 435 (1) zuM AhAra karavAthI rasanendriyajanya je matijJAna thAya che. te virodhI che ? (2) zuM AhAra karavAthI temanI dhyAnadazAmAM koI skhalanA thAya che ? (3) zuM AhAra karavAthI jeTalo samaya AhAramAM jAya, teTalo samaya paropakAra karavAmAM aMtarAya thAya ? (4) zuM AhAra karavAthI peTamAM zUla, ajIrNa, apaco ityAdi rogo je thAya te sarvajJatAnI sAthe virodhI che ? (5) zuM AhAra karavAthI kAyayoga hovAnA kAraNe IryApathika Azrava thAya che te sarvajJatAnI sAthe virodhI che ? (6) zuM AhAra karavAthI maLa-mUtra karavAM paDe te jugupsitakriyA che te virodhI che ? (7) zuM AhAra karavAthI zarIra laSTapuSTa bane, zArIrika rUdhirAdi dhAtuono upacaya thAya tethI strI AdinI sAthe kAmabhoganI vAsanA thavA rUpa rihaMsA thAya, te sarvajJatAnI sAthe virodhI che ? (8) zuM AhAra karavAthI nidrA-ALasa Ave te sarvajJatAnI sAthe virodhI che / uparokta kavalAhAranAM ATha kAryo paikI kayuM kArya tamane sarvajJatAnI sAthe virodhI lAgyuM ke jenA kAraNe sarvajJatAnI sAthe kavalAhAra tame nathI svIkAratA ? (1) pahelo pakSa jo kaho to te ucita nathI. kAraNa ke rasanendriya ane AhAramAtranA saMyogathI rasanendriyajanya matijJAnano asaMbhava che. nadummid chAGamasthit nALe AvuM zAstravacana hovAthI kevalIne chAjJasthika matijJAnAdi hotAM nathI. matijJAnAdi kSayopazamabhAvanAM che ane kevalajJAna kSAyikabhAvanuM che. mATe kevalIbhagavAnane indriyanI sAthe viSayano saMyoga hoya, paraMtu te saMyogamAtrathI matijJAna saMbhave nahIM. anyathA = jo indriya ane viSayanA saMyogamAtrathI ja matijJAna svIkAravAmAM Ave to bhagavAnanA Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 dvitIyapariccheda-sUtra-27 ratnAkarAvatArikA samavasaraNamAM devonA samUha vaDe niraMtara varasAvAtA puSponI sugaMdha AdinA saMbaMdhamAtrathI dhrANendriyajanya jJAna paNa mAnavuM paDaze. tevI ja rIte sabhAnA lokovaDe puchAtA prazno (ane zabdo) kAnavaDe sAMbhaLavA dvArA zrotrendriyasaMbaMdhI matijJAna paNa svIkAravuM paDaze, sabhAnA lokone upadeza ApatAM dRSTivaDe jotAM cAkSuSamatijJAna paNa svIkAravuM paDaze, ane traNagaDha-siMhAsana tathA bhUmiAdino sparzanendriyathI saMyoga karatAM spArzana matijJAna paNa mAnavuM paDaze, paraMtu A viSayo ane indriyono saMyogamAtra ja hoya che. tajjanya matijJAna saMbhavatuM nathI. kAraNa ke teone kevalajJAna che. tevI ja rIte rasanendriya ane AhAranI bAbatamAM paNa samajavuM. (2) bIjo pakSa "dhyAnavidana" kaho to te paNa ucita nathI. kAraNa ke kevalI bhagavAna jyAre kevalajJAna pAme che. tyArathI AraMbhIne zeleSI avasthAno AraMbha (14mA guNasthAnakano AraMbha) kare te pahelAM koI paNa prakAranuM dhyAna svIkArAyuM ja nathI ke jethI temAM vidana thAya. kevalI bhagavAnamAM dhyAnAnsarikA dazA hoya che. kAraNa ke zukladhyAnanA prathamanA be pAyA pUrvadhara chadmasthane hoya che ane pAchaLanA be pAyA anukrame yoganirodhakAle ane ayogI avasthAmAM hoya che. vaccenA kALamAM dhyAnano ja viraha che to vidana thavAnI saMbhAvanA ja kyAMthI thaze? ane jyAre yoganirodha ke zaileSIavasthAmAM Ave ane zukaladhyAnanA pAchaLanA be pAyA upara Arohita thAya tyAre ame paNa kavalAhAra svIkAratA nathI ke jethI tyAM vidanabhUta bane. tathA vaLI A zukladhyAna zaileSIavasthAmAM pragaTa thayuM chatuM zAzvata hovAthI mokSamAM paNa anaMtakALa sudhI vyacchinnakriyA apratipAtI avasthA ja rahe che. zAzvata hovAthI AveluM A dhyAna kadApi jatuM nathI. 32thA = jo ema na samajIe ane zaileSI avasthA bhAvi vyazcitrakriyA apratipAtI dhyAna azAzvata mAnIe ane pUrve sayogI kevalI avasthAmAM AvyuM chatuM bhojanakriyAnA vidanathI cAlyuM jAya, pharIthI Ave, pharIthI bhojanakriyAkALe cAlyuM jAya ema jo azAzvata hoya to, ane bhojanakriyA te dhyAnamAM viSNabhUta banatI hoya to, gAmAnugAma vihAra karatA evA te bhagavAnane A gatikriyA paNa vidanabhUta kema nahIM bane ? sArAMza ke sauthI pahelI vAta to e che ke kevIlane dhyAna ja nathI paraMtu dhyAnAnsarikA dazA che eTale vidana thatuM ja nathI. ane bIjI vAta e che ke bhojananI kriyA jo vidanabhUta mAnazo to gati-sthiti-niSadyAdi kriyAo paNa kriyAo ja hovAthI vidanabhUta mAnavI paDaze. mATe dhyAnavidana nAmano bIjo pakSa paNa vyAjabI nathI. Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJamAM kavalAhAranA virodhano parihAra (3) have jo trIjo pakSa kaho ke jeTalo samaya AhAragrahaNa kare teTalo samaya paropakAramAM vighna thAya te pakSa paNa ucita nathI. kAraNa ke covIsa kalAkanA ahorAtamAM phakta trIjA praharanA muhUrta mAtramAM ja kevalIo AhAra grahaNa kare che arthAt trIjA praharanA muhUrta mAtra jeTalA alpakALamAM bhagavantone bhojanakriyA hoya che. zeSa sakala kALamAM teo paropakAra parAyaNa ja hoya che. ATalA mAtra kALanI kriyAne jo paropakAramAM vighnabhUta mAnIe to vihArAdi kriyA paNa tevI thaze. mATe A pakSa paNa ucita nathI. (4) AhAra karavAthI peTamAM zUla-ajIrNa-apaco ityAdi viSaeNcikA (rogo) thaze mATe kevalIne kavalAhAra na hoya A pakSa paNa yuktisaMgata nathI kAraNa ke A kevalIbhagavanto hitakArI ane parimita AhAra svIkAranArA hoya che. sAmAnya muniomAM paNa hiyAArA miyAhArA pATha che ane te munio paNa tevo ja AhAra kare che to kevalI bhagavAnanuM to pUchavuM ja zuM ? 437 (5) bhojanakriyAthI IryApathikI kriyAno Azrava thaze e pAMcamo pakSa paNa ucita nathI. kAraNa ke kevalI bhagavantomAM sayogikevalI (13 mA) guNasthAnake IryApathika Azrava hoya ja che. sarvathA anAzrava dazA (eTale sarvasaMvarabhAva) to caudame guNasthAnake ja Ave che. ahIM kadAca tame ema prazna karo ke zvAsocchavAsa ke rUdhirAdinA bhramaNa rUpa asvAdhIna evI zArIrika kriyAothI IryApathika Azrava kevalImAM bhale ho. paraMtu svAdhIna evI ane jANI bujhIne karAtI evI A bhojanakriyAvaDe IryApathika Azrava kevalI zA mATe Acare ? jo Ama pucho to gamana-Agamana-uThavuM-besavuM-ityAdi kriyAo dvArA paNa svAdhIna IryApathika Azrava kema Acare ? mATe A zarIrasthiti che. gamanAdinI jema kevalimAM hoya ja che. (6) maLa-mUtrAdi karavA rUpa jugupsita kriyA karavI paDe mATe bhagavAnane AhAra na hoya A chaThTho pakSa paNa yuktisidhdha nathI. kAraNa ke kavalAhAra karyA pachI kALAntare karAtI te maLa-mUtranA nisarganI kriyAvaDe teone potAne ja jugupsA thAya che ? ke teonI A kriyA joIne koI anyane jugupsA thAya che ? te bhagavAnane ja A kriyA karatI vakhate jugupsA thAya che ema kaho to te satya nathI kAraNa ke kevalI avasthAmAM vartatA A bhagavAn nirmohI hovAthI teomAM jugupsA ja saMbhavatI nathI. have teonI A kriyA joIne anyane jugupsA thAya ema bIjo pakSa jo kaho to te paNa ucita nathI. kAraNa ke jyAre manuSyo-dAnavo, devo, teonA Indro, hajAronI saMkhyAmAM teonI ramaNIo, ityAdi jIvothI bharapUra bharelI sabhAmAM Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 38 dvitIyapariccheda-sUtra-27 ratnAkarAvatArikA (anaM) vastravinAnA bhagavAnuM bIrAjate chate te jIvone te jugupsA zuM na thAya ? maLa-mUtranI nisarga kriyA kare tyAre to sAmAnyathI sau nagna ja hoya eTale te vakhatanI kriyA joIne eTalI juguptA saMbhavita nathI ke maLa-mUtranA nisargAdinA prayojana vinA paNa jyAre nagna phare -cAle-ke bese tyAre temanA zarIranI jugupsanIyatA lAge. sAmAnyaloko paNa nisargakriyA karatA nagnane evA nathI tiraskAratA ke vinA prayojane nagna pharatAne jevA tiraskAre che. mATe bharasabhAmAM bhagavAnane nagna joIne lokone jugupsA kema thatI nathI ? have jo evo uttara Apo ke bhagavAna atizayavALA hovAthI (nagna hovA chatAM anagna dekhAtA hovAthI eTale ke bhogakALe ja indriya zarIranI bahAra draSTine yogya banatI hovAthI, zeSakAle pazunI jema indriya zarIranI aMdara gupta ja rahetI hovAthI) te bhagavantonI nagnatA te sabhAnA jIvone mATe jugupsAno hetu banatI nathI. to he mitra ! te ja kAraNathI te kevalIono nIhAra paNa atizayanA prabhAvathI ja carmacakSuvALA jIvone adazya hovAthI jugupsA thavAno doSa Avato nathI. have kadAca tame ema prazna karo ke tIrthaMkarabhagavatto sAtizaya hovAthI teonI nisargakriyA carmacakSuvALA jIvone adezya bane eTale jugupsAno hetu na bane, paraMtu sAmAnya kevalajJAnI bhagavanto to evA prakAranA sAtizaya na hovAthI teonI nisargakriyA to jugupsAno hetu bane ja. mATe nisargakriyA karavI ja na paDe eTalA sArUM kavalAhAra na mAnavo e ja ucita che. Ama jo kaho to te prazna paNa ucita nathI. kAraNa ke sAmAnyakevaliovaDe nirjanadezabhAgamAM (vartamamAnamunionI jema) te nisargakriyA karAtI hovAthI jugupsA thavAno doSa Avato nathI. (7-8) AhAragrahaNathI zarIranI dhAtuono upacaya thaze ane tenAthI bhoganI vAsanA thavA rUpa risA, ane nidrA ALaza ityAdi thaze mATe kavalAhAra mAnavo ucita nathI. A vAta paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke risA ane nidrA e anukrame mohanIya karmanuM kArya che ane darzanAvaraNIya karmanuM kArya che. bhagavAnamAM te mohanIya ane darzanAvaraNIya karmano abhAva che. tethI zarIra puSTa thavA chatAM rizaMsA-nidrA ke ALasa kevalImAM saMbhavatAM nathI. tathA vaLI hitakArI ane parimita AhAravALA hovAthI zarIra paNa nirogI ane parimitapramANavALuM ja rahe che. A rIte ta = te kavalAhAranuM koI kArya paNa tena = te sarvajJanI sAthe koI paNa jAtano virodha pAmatuM nathI. nApi sahacarAdi, yatastatsahacaraM chadmasthatvam, anyad vA nigadeta, na tAvadAdyam, Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJamAM kavalAhAranA virodhano parihAra ubhayavAdyavivAdAspadatvenAsiddheH, asmadAdau tathAdarzanAt tatsAhacaryaniyamopagame gamanAderapi tat sahacaraM syAt / anyattu karavaktracAlanAdi bhavati tatsahacaram, na tu kevalitvena viruddham, evamuttaracarAdikamapi na kevalitvena virudhyate / iti sthitaM kavalAhArasarvajJatvayoravirodhAditi hetuH siddhivadhUsambandhabandhura iti // 27 // 439 have kavalAhAranA sahacarAdi bhAva paNa sarvajJatvano virodhI nathI arthAt kavalAhArano sahacara, pUrvacara ke uttaracara padArtha paNa kevalajJAnanI sAthe virodhI jaNAto nathI. kAraNa ke kavalAhArano sahacara tame zuM mAnazo ? kavalAhAra hoya tyAre sAthe ja hoya te sahacara. evI koI vastu kahezo ke je kavalAhAranI sAthe hoya ane tethI ja sarvajJatA sAthe virodha pAmatI hoya ? zuM chadmasthapaNuM sahacara kahezo ke anya bIjuM kaMI kahezo ? paheluM to (eTale chadmasthapaNuM to) tame kahI zakazo nahIM. kAraNa ke vAdI-prativAdI ema ubhayavAdIone A chadmasthapaNuM avivAdAspada tarIke mAnya nathI. kAraNa ke chadmasthapaNuM bAra guNasthAnaka sudhI hoya che jyAre kavalAhAra digaMbaronI apekSAe bAra guNaThANA sudhI hoya che ane zvetAMbaronI apekSAe tera guNasthAnaka sudhI hoya che eTale vAdI-prativAdI ema bannene chadmasthapaNuM kavalAhAranI sAthe sahacara tarIke mAnya nathI je ubhayane mAnya hoya tene ja sahacara tarIke batAvI zakAya. kadAca have ahIM digaMbarasaMpradAya jo ema kahe ke astravAvo = ApaNA lokomAM ''chadmasthatA-kavalAhAra" A bannenuM tathAvarzanAt = tevA prakAranuM sAhacarya pratyakSa dekhAya che. tenAthI te bannenuM niyamA sAhacarya hoya che evo niyama svIkArI levAmAM jo Ave, ane tenA kAraNe chadmasthatAnI nivRtti thAya tyAre kavalAhAranI paNa nivRtti thAya ema jo mAnI levAmAM Ave, ane tethI kevalImAM kavalAhAra na hoya ema jo samajavAsamajAvavAmAM Ave to gamana-Agamana sthiti-niSadyAdi kriyAomAM paNa te chadmasthatAnuM sAhacarya sidhdha thaze ja. kAraNa ke ApaNA lokomAM chadmasthatA gati-sthityAdi kriyA' sAthe ja hoya che. tethI te bannenuM sAhacarya ApaNAmAM dekhAvAmAtrathI sAhacaryano niyama jo mAnI levAmAM Ave to kevalImAM chadmasthatA dUra thaye chate gati-sthiti Adi kriyAo paNa virAma pAmaze. jethI kevalImAM te gati-sthiti niSadyA Adi kriyAo paNa saMbhavaze nahIM. have ''anyat' chadmasthatA vinA bIjuM kaMI anya "hAtha-mukhanuM calAvavuM" vigere jo kavalAhAranuM sahacara mAnavAmAM Ave, arthAt jyAM jyAM kavalAhAra hoya tyAM tyAM kara- vatrAdi cAlana hoya ja che. ema sAhacarya svIkAravAmAM Ave to bhale svIkAro, Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapariccheda-sUtra-27 ratnAkarAvatArikA emAM ame paNa saMmata chIe, karavatrAdicAlana e kavalAhAranuM sAhacarya hoya ja che. paraMtu te karavakatrAdicAlana kevalIpaNAnI sAthe virUddha nathI. kevalIpaNu Ave chate paNa sayogikevalI hovAthI karavastrAdi cAlana hoI zake che ane jo karavastrAdicAlana hoya to kavalAhAra paNa hoI zake che. 440 A pramANe uttaracarAdi (uttaracara ane pUrvacara) vigere hetuo paNa kevalipaNAnI sAthe virUddha nathI te svayaM samajI levuM. jema ke kavalAhAranuM pUrvacara (1) kSudhA, (2) pipAsA, (3) AhAranI prApti, vigere hoya che. paraMtu uparokta traNe pUrvacaro kevalIpaNAnI sAthe virUddha nathI, kAraNa ke vedanIyakarmano udaya kevalIne paNa hovAthI kavalAhAranI pUrvAvasthAmAM kSudhA-pipAsA hoI zake che. tevI ja rIte aMtarAyakarmano kSaya hovAthI kevalIne kavalAhAranI pUrvAvasthAmAM AhAraprApti hoI zake che. mATe kavalAhAranuM pUrvacara paNa kevalitvanI sAthe virUddha nathI. evI ja rIte kavalAhAranuM uttaracara (1) hastavakatraprakSAlana, (2) AhAranuM pacana, ane (3) maLa-mUtranisargAdi kriyA che. paraMtu A traNe hetuo kevalIpaNAmAM hoI zake che. (1) pANIno saMyoga (2) taijasa zarIra, (3) nAmakarmanA udayathI kAyayoga vigere kevalIne paNa hovAthI kavalAhArano uttaracara hetu paNa kevalIpaNAnI sAthe avirUddha ja che. A pramANe '"vastAhAra-sarvajJatvayovirodhAt' evo mULasUtramAM ame kahelo hetu saMpUrNapaNe nirdoSa ja che. evA prakAranI siddhirUpI vadhUnA saMbaMdhathI suzobhita thayo. arthAt saMpUrNa nirdoSa tarIke siddha thayo. iti pramANanayatattvAloke zrIratnaprabhAcAryaviracitAyAM * ratnAkarAvatArikAkhyalaghuTIkAyAM pratyakSasvarUpanirNayo nAma dvitIyaH paricchedaH A pramANe "pramANanayatattvAloka" nAmanA graMthanI zrIratnaprabhAcArya mahArAja viracita "ratnAkarAvatArikA" nAmanI laghuTIkAmAM pratyakSapramANanuM svarUpa samajAvato A bIjo pariccheda samApta thayo. tenI sAthe teno gujarAtI anuvAda paNa samAptine pAmyo. Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAzAda syAjJAAda eTale aneka Angle thI vastune jovAno draSTikoNa karI che Sii ||////// syAsvAda eTale ekAMtika pakkaDa kadAgrahano abhAva syAsvAda eTale 'ja' kArano nahI, paNa sarvatra paNa' no upayoga karavo. syAdvAda eTale game tevA kilaSTa saMgharSonuM samAdhAna karI ApanAra Master Key ) Ilile/ jayA saMgharSa che matabheda che manabheda che tyAM ekAMtavAda che. aneka draSTimAM saMgharSane sthAna nathI. &AmAM padArthanI kasoTI samaye 'ccAaAda' kasoTInA patharanuM kAma karI sonA jevA satyano ane pittaLa jevA satyabhAsano pardAphAsa kare che. ropaDu/Pche jyAM ekAMtavAha tyAM saMgharSa kyAM anekAMtavAda (vAMsamAdhAna. bharata grAphIksa, nyumArkeTa, pAMjarApoLa, rIlIpha roDa, amadAvAda-1. phona : 2 2 134176, 2 2 1 24723 www.jainelibrary