Book Title: Jain Hiteshi 1914 Ank 07 08
Author(s): Nathuram Premi
Publisher: Jain Granthratna Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/522806/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Reg. No. B. 719. jainhitaipii| mukhyataH itihAsa sambandhI lekhoMse yukta vizeSa angk| *0* 387 408 bhAga 11 vissymuucii| 1 purAtattvakI khoja ... 2 zAntivaibhava 3 pAnandi vinayasena 4 bhaTTAkalaMkadeva 5 bhA0 itihAsameM jainamata 6 jainasiddhAntabhAskara 7 itihAsa prasaMga 8 vividha prasaMga 420 aMka 7-8 00000AM 462 420 prakAzaka jainagrantharatnAkara kAryAlaya hIrAbAga, giragAMva-baMbaI. For Personal & Private Use Only caSakamUlya zA)] isa aMkakA mUlyA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ striyoMke par3hane yogya naI pustkeN| sadAcAra, pAtivrata, gahakarma, zizupAlana AdikI zikSA de| sarala bhASAmeM likhI huI striyopayogI pustakoMkI jainsmaajmeN| jarUrata hai| yaha dekhakara hamane nIce likhI pustakeM ma~gAkara bi lie rakkhI haiN| pratyeka strIko ye pustakeM paDhanA cAhie / paDhanemeM jI bhI khaba lagatA hai| 1 sarasvatI-gRhasthajIvanakA bahuta hI zikSAprada upanyA baDA hI dilacaspa hai / mUlya 1 ) pakkI jildakA 1) 2 vIravadhU-cauhAnarAjA pRthvIrAja aura usakI vIra ra vA~ saMyogitAkA vIrarasapUrNa caritra / pA~ca bahuta hI sundara citra - raMgoMse chape hue haiN| mU0 3 Adarza parivAra pratyeka kuTumbameM par3hejAne yogya / mUba 4 zAntA-eka AdarzastrIkA caritra / mU0) 5 lakSmI6 kanyA-sadAcAra-laDakiyoMke kAmakI / mU0 / 7 kanyApatradarpaNa-- ma0) 8 vanavAsinI-bahuta hI hRdayadrAvaka upanyAsa / mU0 9 gRhiNIbhUSaNa-isakI zikSAyeM bahutahI pavitra haiM / ma~gAnekA patAmainejara, jainagrantharatnAkarakAryAlaya, giragAMva bambaI Printed by Nathuram Premi at the Bombay Vaibhav Press, Servant of India Society's Building, Sandhurst Road, Girgaon Bombay, ed by NaFor Personal & Private Usefonyirabag, Nwww.lainelibraryborgnk Girgaon, Bombay. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vA~ bhAga jainahitaiSI / zrImatparamagambhIrasyAdvAdAmoghalAJchanam / z2IyAtsarvajJanAthasya zAsanaM jinazAsanam // } vaizAkha, jyeSTha, vIra ni0 saM0 2441 / { aMka7-8 purAtattvakI khoja karanA jainoMkA kartavya hai / ( lekhaka: vensenTa e. smitha, em. e. / ) purAtattva saMbaMdhI khojakI AvazyakatA / jo vidyArthI bhAratavarSa saMbaMdhI kisI viSayakA adhya. yanakarate haiM ve saba isa bAtako nyUnAdhika hai acchI taraha jAnate haiM ki purAtattvakI khojase pichale 70-80 varSameM jJAnakI kitanI vRddhi khojake anusAra maukhika aura likhita kathAnizcita kI gaI hai aura inhIM anveSaNoMkI huI hai / purAtattva saMbaMdhI oMke pramANako maryAdA For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 janahitaiSI sahAyatAse maiM prAcIna bhAratakA kathAmaya itihAsa ligvaneko samartha huA huuN| bar3I mehanatake mAtha niyamapUrvaka jamIna khodanese jo sikke, zilAlekha, imArateM, dharmapustakeM, citra aura bahuta tarahakI mutarika bacI gvacI cIjeM milI haiM unakI mahAyatAme hamane prAcIna graMthoM meM likhe hue bhAratIya itihAsake TAcekI pati kI hai. apane jJAnako jo pahale aspaSTa thA zadra banAyA hai aura kATakamakI majabUta paddhatikI nIMva DAlI hai| jenoMke adhikArameM baDe baDe pamnakAlaya / maTAra haiM jinakI rakSA karane meM bar3A parizrama karate haiM / ina pustakAlayAma bahumUlya sAhitya bharA par3A hai jisakI khoja abhI bahuta kama huI hai| jaina graMtha khAsa taura para aitihAsika aura aba etihAsika mAmale paripUrNa haiM / parantu sAhityasaMbaMdhI kathAye bahayA truTipUrNa hotI hai. isa lie satyake niNayaka dipa paratattvAMcI khoja kI jarUrata hai| dhanADhya jainAMkA kartavya : ___ dUsare samAjIko dekhate hae nAmamAna meM manAtA manuSyAMkI saMkhyA bahuta baDhI car3hI hai aura ye loga kisI tarahake mArvajanika kAmameM, jo unako cittAkarSaka lagatA ho. mubhIta ke sAtha rupayA kharca kara sakate haiM / merA bhASAsaMbaMdhI jAna itanA kAphI nahIM hai ki meM sAhitya-granyAMkI parIkSA kara maka athavA unakA sampAdana kara sakU~ / ataeva maiM eka aura vipagake saMbaMdhama. nimakA meM janakAra hU~, kucha kahanekA sAhasa karatA hU~ aura maiM kala ejaH sammatiyA~ detA hU~ jinake anusAra calane se yaha namI bahumUlya For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purAtattvakI khoja karanA jainoMkA kartavya hai| 389 mmmmmmmmmmmmmmwww gAteM hAtha laga sakeMgI / merI icchA hai ki jainasamAjake loga aura vizeSa kara dhanADhya loga-jo rupayA kharca kara sakate haiM-purAtvasaMbaMdhI khojakI ora dhyAna deM aura isa kAmameM apane dharma aura tamAjake itihAsakI ora vizeSa lakSya rakhatehue dhana kharca kareM / khojake lie guNjaaish| / khojake lie bahuta bar3A kSetra par3A hai| Aja kala jainamatAvalambI adhikatara rAjapUtAnA aura pazcimI bhAratavarSa meM rahate haiN| parantu hamezA yaha bAta nahIM rahIM hai / prAcInakAlameM mahAvIra svAmIkA dharma Aja kalakI apekSA bahuta dUra dUra phailA huA thaa| eka udAharaNa lIjiejainadharmake anuyAyI (paTanAke uttara) vaizAlImeM aura pUrva baMgAlameM Aja kAbahuta kama haiM, parantu IsAkI sAtavIM zatAbdImeM ina sthAnoMmeM unakI saMkhyA bahuta jiyAdA thii| maiMne isa bAtake bahutase subUta apanI A~khoMse dekhe haiM ki buMdelakhaMDameM madhyakAlameM aura vizeSakara gyArahavIM aura bArahavIM zatAbdiyoMmeM jainadharmakI vijaya-patAkA khUba phaharA rahI thii| isa dezameM aise sthAnoM para jainamUrtiyoMkA bAhulya hai, jahA~ para aba eka bhI jainI dikhAI nahIM detA / dakSiNa aura tAmila dezoMke aise aneka pradezoMmeM jainadharma sadiyoM taka eka prabhAvazAlI rASTradharma raha cukA hai jahA~ aba usakA koI nAma taka nahIM jAnatA / . candragupta mauryake viSayameM pracalita kthaa| jo bAteM maiM sarasarI taura para likha cukA hU~ unameM khojake lie behadda guMjAiza hai| maiM vizeSakara eka mahattvapUrNa bAtakI khojake lie anurodha karatA huuN| vaha yaha hai ki mahArAja candra For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - gupta maurya zrIbhadrabAhu ke sAtha zravaNabelagula gaye, aura phi unhoMne jainasiddhAMtake anusAra upavAsa karake dhIre dhIre apa prANa taja diye, yaha kahA~taka ThIka hai / nissaMdeha kucha pAThaka yaha jAnate hoMge ki isa viSaya para misTara levisa rAisa aura DAkTara phlITameM khUba hI vAdavivAda ho cukA hai| aba samaya Agama hai ki koI jainavidvAn kadama bar3hAve aura isa viSaya para apanI dRSTise vAdavivAda kare / parantu isa kAmake lie eka vAstavika vidvAnakI AvazyakatA hai, jo jJAnapUrvaka vivAda kare-- U~TapaTA~ga bAtoMse kAma nahIM calegA / Aja kalakI vidvanmaMDalI harabAtake pramANa mA~gatI hai aura yaha cAhatI hai ki jo bAta kahI jAya vaha ThIka ho aura usake viSaya meM jo bahasa kI jAya vaha spaSTa aura nyAyayukta ho / 390 dakSiNakA dhArmika yuddha / + jina bar3e bar3e pradezoMmeM jainadharma kisI samaya phailA huA thA balki bar3e jora para thA vahA~ usakA vidhvaMsa kina kina kAraNoM se huA unakA patA lagAnA hamAre lie sarvathA yogya hai aura yaha khoja jainavidvAnoMke lie bar3I manoraMjaka hogI / isa viSaya se milatA julatA eka viSaya aura hai jisaka bahuta thor3A adhyayana kiyA gayA hai / vaha dakSiNakA dhArmika yuddha hai aura khAsakara vaha yuddha hai jo colavaMzIya rAjAoMke zaivadharma aura unake pahaleke rAjAoMke jainadharmameM huA thA / * For Personal & Private Use Only J Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purAtattvakI khoja karanA jainoMkA kartavya hai| 391 orrrrrrrrrow adhyayanake lie kucha pustakeM / ina bAtoMkI acchI taraha khoja karaneke lie hamako pahale jaina smArakoM, mUrtiyoM, aura zilAlekhoMkA kucha jJAna prApta karalenA caahieN| bahutase aise smAraka ( imArateM ityAdi ) aba bhI jamInake nIce dabe par3e haiM aura yaha z2arUrata hai ki koI hoziyAra AdamI unako khoda kara nikaale| jo koI jainoMke mahattvapUrNa bhagnAvazeSoMkI jA~ca karanA cAhe usako prAcIna cInI yAtriyoM aura vizeSakara hyAMnasA~gakI pustakoMkA adhyayana karanA cAhie / hyAnasA~gako yAtriyoMkA rAjA kahanemeM atyukti na hogI / usane IsAkI sAtavIM sadImeM yAtrA kI thI aura bahutase jaina smArakoMkA hAla likhA, jinako loga aba bilakula bhUla gaye haiM / hyAnasA~gakI yAtrAsaMbaMdhI pustakake binA kisI purAtattvAnveSIkA kAma nahIM cala sktaa| hA~ maiM jAnatA hU~ ki jo jaina vidvAn uparyukta pustakoMse kAma lenA cAhatA hai vaha yadi cInI bhASA na jAnatA ho, to usako a~garez2I yA:phreMca bhASAkA jAnakAra honA caahie| parantu maiM qhayAla karatA hU~ ki Ajakala bahutase jainI apane dharmazAstroMke vidvAn hokara a~garejI para bhI itanA adhikAra rakhate haiM ki ve isa bhASAkI una tamAma pustakoMko kAmameM lAsakeM jo unako saphalatApUrvaka adhyayana karanemeM z2arUrI hoM aura eka aise samAjake manuSyoMko, jo mAlAmAla hai, pustakoMko mUlyase na DaranA caahie| jainasmArakoM para bauddhasmAraka honekA bhrama / kaI udAharaNa isa bAtake mile haiM ki ve imArateM jo asalameM For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 janahitaiSI - jaina haiM galatI se bauddha mAna lI gaI thiiN| eka kathA hai jisa anusAra lagabhaga aThAraha sau varSa hue mahArAja kaniSkane eka bA eka jaina stUpako g2alatIse bauddha stUpa samajha liyA thA aura ja ve aisI galatI kara baiThate the, taba isameM kucha Azcarya nahIM vi Ajakalake purAtattvavettA, jainaimAratoMke nirmANakA yaza kabhI kabha bauddhoMko de dete hoN| merA vizvAsa hai ki sara alegjeMDara kaniMghama yaha kabhI nahIM jAnA ki jainoMne bhI bauddhoMke samAna svabhAvata: stUpa banAye the aura apanI pavitra imAratoMke cAroM ora pattharave ghere lagAye the| kaniMghama aise gheroMko hamezA 'bauddha ghere' kahA karate the aura unheM jaba kabhI kisI TUTe phUTe stUpake cinha mile taba unhoMne yahI samajhA ki usa sthAnakA saMbaMdha bauddhoMse thA / yadyapi bambaI vidvAn paMDita bhagavAnalAla indrajIko mAlUma thA ki jainoM ne stUpa banAye the aura unhoMne apane isa matako san 1865 IsavI meM hI prakAzita kara diyA thA, to bhI purAtattvAnveSiyoMkA dhyAna usa samaya taka jainastUpoMkI khojakI tarafa na gayA jabataka ki tIsa varSa bAda san 1897 IsavI meM buhalarane apanA " maithu rAke jainastUpakI eka kathA ' zIrSaka nibaMdha prakAzita na kiyA / merI pustaka - jisakA nAma " maithurAkA jainastUpa aura anya prAcIna vastuyeM " hai - san 1901 IsavI meM prakAzita huI jisase saba vidyArthiyoMko mAlUma ho gayA ki bauddhoMke samAna jainoMke bhI stUpa 1. A Segend of the Jain Stupa at Mathura. 2. The Jain stupa and other antiquities of Mathura For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purAtattvakI khoja karanA jainoMkA kartavya hai / 393 aura ghere kisI samaya bahulatAse maujUda the / parantu aba bhI kisIne jamInake Uparake maujUda stUpoMmeMse ekako bhI jainastUpa nahIM prakaTa kiyaa| mathurAkA stUpa jisakA hAla maiMne apanI pustakameM likhA hai burI tarahase khode jAnese bilakula naSTa ho gayA hai| mujhe pakkA vizvAsa hai ki jainastUpa aba bhI vidyamAna haiM aura khoja karane para unakA patA lagasakatA hai | aura sthAnoMkI apekSA rAjapUtAnemeM unake milaneka adhika saMbhAvanA hai / kauzAmbIvAlA mAmalA / mere qhayAla meM isa bAtakI bahuta kucha saMbhAvanA hai ki jilA ilAhAbAda ke aMtargata ' kozama ' grAmake bhagnAvazeSa prAyaH jaina siddha hoMge - ve kaniMghama ke matAnusAra bauddha nahIM mAlUma hote / yaha grAma / nissaMdeha jainoMkA kauzAmbI nagarI rahA hogA aura usameM jisa jagaha jainamaMdira maujUda hai vaha sthAna aba bhI mahAvIrake anuyAyiyoMkA tIrthakSetra hai / maiMne isa bAtake pakke sabUta diye haiM ki bauddhoM kI kauzAmbI nagarI eka aura sthAna para thI jo bArahaTase dUra nahIM haiN| isa viSaya para mere nibaMrdhake prakAzita honeke bAda DAkTara phlITane yaha dikhalAyA hai ki pANinine kauzAmbI aura bana - kauzAmbImeM bheda kiyA hai / mujhe vizvAsa hai ki bauddhoMkI kauzAmbI nagarI bana ( jaMgala ) meM basI huI vana - kauzAmbI thI / maiM kozamakI prAcIna vastuoMke adhyayanakI ora jainoMkA dhyAna 1. Kausambi and Sravasti, J. R. A. S. July 1898. 2. J. R. A. S., 1907, P. 511. For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 jainahitaiSI khAsa taura para khIMcanA cAhatA huuN| maiM yaha dikhalAneke lie kAphI kaha cukA hU~ ki isa viSayakI bahutasI bAtoMkA nirNaya honA bAkI hai| - z2amInake Uparake smArakoMkA nirIkSaNa / ___ jamInake UparakI jaina imAratoMkA hAla sAvadhAnIke sAtha darayAphta karane aura likhanese bahutasI bAtoMkA patA laga sakatA hai / ina imAratoMkA adhyayana jainagraMthoM aura cInI pravAsiyoM tathA anya lekhakoMkI pustakoMke sAtha karanA cAhie / jo manuSya imAratoMke nirIkSaNa karane aura unakA varNana likhanekA kAma kareM unako saphalatA prApta karaneke lie una nakzoMko jo maujUda haiM buddhimAnIke sAtha kAmameM lAnA cAhie, AsapAsake sthAnoMkA hAla sAfa sAfa likhanA cAhie, haraeka cIz2akA nAma ThIka ThIka likhanA cAhie aura phoTo khUba lene cAhie / cAhe jamIna khodanekA kAma na bhI kiyA jAya to bhI aise nirIkSaNoMse jainadharmake itihAsa para aura vizeSa kara isa bAta para ki jainadharmakA vidhvaMsa una dezoMmeM kaise . huA jahA~ usake kisI samaya Dherake Dhera anuyAyI the bahuta prakAza pdd'egaa| grNthaavlii| maiM saba jijJAsuoMse anurodha karatA hU~ ki ve mi0 gurinauke mahAn graMtha " jainagraMthAvalIke viSayameM nibaMdha " ko par3heM / yaha graMtha peri 1. "Eessai de bibliographie Jaina,' published in the Jain Education inAnnales du musec Guimet, by Leroux Paris, 1906. For Personal & Private-dse Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purAtattvakI khoja karanA jainoMkA kartavya hai| 395 sameM san 1906 IsavImeM chapA thA / isa graMthakA eka pariziSTa " jainagraMthAvalI para TippaNiyA~ " bhI julAI agasta san 1909 ke janarala eziyATikameM nikala cukA hai / san 1909 IsavItaka jainadharmake viSayameM pustakoM, samAcArapatroM ityAdimeM jo kucha kisI bhI bhASAmeM chapa cukA hai usa sabakA paricaya ina graMthoMmeM diyA gayA hai / ye graMtha phreMcabhASAmeM haiM parantu jo manuSya phreJca bhASA nahIM jAnatA vaha bhI ina pustakoMse bahuta lAbha uThA sakatA hai| . khudAIkA kAma / , imAratoM ityAdikI khojake lie jamInako khodanekA kAma jiyAdA muzkila hai aura yaha kAma yadi vistArake sAtha kiyA jAya, to purAtattvavibhAgake DAirekTara janarala yA kisI prAMtIya aphasarakI sammatise honA caahie| bure tarIkese aura lAparavAhIke sAtha khudAI karanese bahuta nukasAna ho cukA hai / maiM Upara kaha AyA hU~ ki mathurAke bahumUlya jainastUpakA kisa taraha satyAnAza ho gayA aura usakI khudAIke saMbaMdhakI z2arUrI bAteM phoTo ityAdi bhI nahIM rakkhe gye| yaha z2arUrI hai ki khudAIkA kAma hote samaya jarA jarAsI bAtako bhI likhate jAnA cAhie, jo cIja jisa jagaha para mile usa sthAnako ThIka ThIka likha lenA cAhie, aura zilAlekhoM para kAgaja cipakAkara unakI nakala utAra lenI caahie| khudAIke kAmameM pravINa nirIkSakakI z2arUrata hai| * '1. 'Notes de bibliographie Jaina.' 2. Journal Asitique for July-August, 1909. For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI kAma kaise zurU karanA cAhie? ... antameM maiM prastAva karatA hU~ ki jainoMko eka purAtattvasaMbaMdhI samiti sthApita karanI cAhie jo Upara kahe hue mArgake anusAra aitihAsika khojakA kAryakrama taiyAra kare aura AvazyakatAnusAra dhana ikaTThA kare / dhanakI mAtrA bahuta honA cAhie / yadi koI jaina -- kAryakartA, jo kAphI yogyatA rakhatA ho aura jise jainasamAjase vetana milatA ho, sarakArI purAtattvakhAte ( Archaeological Survey ) meM kAma karanepara niyata kara diyA jAya, to vaha bahuta kAma kara sakatA hai aura yaha aura bhI acchA hogA ki aise kaI kAryakartA sarakArI aphasaroMke nirIkSaNameM kAma kareM / yadi jainI ucita samajheM, to isa lekhakI nakala sarakArI purAtattva-vibhAgake DAirekTara-janaralako sUcanAke lie bheja deN| . anuvaadk,-sNshodhk| zAMti-vaibhava / AtmanirbharatAkA mAhAtmya / Wree, AtmavizvAsake lie AtmanirbharatAkI bar3I z2arUrata ant hai / AtmanirbharatAke vinA AtmavizvAsa aisA hI hai jaisA bhojana banAnekA baratana binA TEEA bhojnke| AtmavizvAsase kevala isa bAtakA For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMti-vaibhava / 397 patA lagatA hai ki hamameM kyA kyA kAma karanekI zakti hai, hama kyA kyA kara sakate haiM; paraMtu AtmanirbharatAse jina bAtoMkI sambhAvanA kI jAtI hai ve kAryakA rUpa dhAraNa kara letI haiM / eka zilpakAra kisI pattharake TukaDeko dekhatA hai / usakA AtmavizvAsa usako kevala yaha batalAtA hai ki isameMse eka bar3I suMdara mUrti bana sakatI hai; paraMtu AtmanirbharatA usa pattharake Tukar3eko usake dvArA mUrtikA rUpa dhAraNa karA detI hai / pahale vizvAsa hai phira AtmanirbharatA hai| pahale kisI kAmake karanekI sambhAvanA kI jAtI hai pIche tadrUpa kriyA hotI hai / sambhAvanAkA nAma AtmavizvAsa hai aura apane lie tadrUpa kriyAkA nAma AtmanirbharatA hai| ___jo manuSya AtmanirbharatA prApta karaletA hai vaha kahA karatA hai ki merI zaktiyoMkA,merI sambhAvanAoMkA, mere sivAya aura koI anumAna nahIM kara sktaa| koI mujhe bhalA yA burA nahIM banA sktaa| maiM svayaM hI apaneko bhalA yA burA banA sakatA hU~ / Atmanirbhara puruSa apanI Arthika, sAmAjika, mAnasika, zArIrika tathA Atmika dazAko Apa hI sudhAra sakatA hai / manuSyakA jIvana kaisA honA cAhie, yaha eka aisA prazna hai ki jisako pratyeka vyakti ApahI vicAra karake nizcaya kara sakatA hai| isake lie manuSyako apane bala para khaDA honA cAhie / dUsaroMkA sahArA takanA aura unake bharose para rahanA nirarthaka hai / prakRti isa bAtakA sAkSAt udAharaNa hai| prakRtimeM dekhie jo kAma svayaM karanekA hai usako svayaM hI karanA par3atA hai| apanI jagaha dUsareko bhejanese athavA For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 jainahitaiSI dUsarekI jagaha Apa jAnese kabhI kAma nahIM calatA / prakRti sadaiva batalAtI rahatI hai ki manuSya svayaM hI apanA mitra hai aura svayaM hI apanA zatru hai| cAhe vaha apaneko apanA mitra banA le aura cAhe zatru banA le, yaha usIke AdhIna hai| sAdhAraNa udAharaNa vyAyAma (kasarata) kA lIjie / kyA yaha sambhava hai ki koI manuSya apanI jagaha dUsareko akhADemeM bheja de aura zarIra usakA puSTa ho jAve ? kadApi nahIM / jaba taka vaha svayaM jAkara apane zarIrase zrama nahIM karegA aura vyAyAmake siddhAMtoM para apanA samaya aura upayoga na lagAyagA, tabataka koI lAbha nahIM ho sakatA / aise hI yadi koI roga hojAya to jabataka manuSya svayaM oSadhikA sevana na kare, saMsArabhara kI oSadhiyA~ usake lie niSphala haiN| yaha kadApi sambhava nahIM ki apane peTakI pIr3A dUsareke cUrana khAnese dUra honAya / rogase nivRtti pAneke lie svayaM oSadhi sevana karanekI jarUrata hai| dharmake sambaMdhameM bhI yahI bAta hai / saMsArabharake dharmoke siddhAMta usa samayataka kucha bhI kAryakArI nahIM jabataka ki pratyeka vyakti unako apane jIvanakA AdhAra na banA le aura isa bAtakA dRr3ha vizvAsa aura saMkalpa na kara le ki merA jIvana inhIM para nirbhara hai-maiM inhIMke dvArA apane jIvanako sudhAra sakatA huuN| dharma usa gADIke samAna nahIM hai jisameM gadde takiye lage hue haiM aura baiThanevAleko kevala TikaTake dAma dene par3ate haiM; zeSa saba kAma dUsare loga kara lete haiN| dharmameM manuSyako saba hI kAma apane Apa karane hote haiM / For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMti-vaibhava / 399 cAhe sahAyatA dUsaroMse kitanI hI le; paraMtu manuSyako apane Upara nirbhara rahanA cAhie / usako yaha na samajhanA cAhie ki maiM gAr3IkA kevala eka musAphira hU~; kiMtu yaha samajhanA cAhie ki gAr3IkA calAnevAlA maiM hI huuN| maiM gAr3IkA DrAivara iMjIniyara hU~ aura gAr3I merA jIvana hai / hamako apane Upara bharosA karanA cAhie / yadi aisA nahIM hai to jIvana vyartha hai / aise jIvana se koI lAbha nahIM / jo kucha dUsare manuSya hamAre lie kara sakate haiM vaha yaha hai ki ve hamako avasara de sakate haiM / hamako aise avasaroMse kabhI na cUkanA cAhie; kiMtu sadaiva unakI khoja rakhanI cAhie / jIvana avasaroMkA eka samUha hai jo ekake bAda eka Ate rahate haiM / ina / ina avasaroMko acchA burA hama jaisA cAheM banA sakate haiM / yadi hama jIvanako ThIka banAnA cAhate haiM to avasarako kadApi nahIM cukAnA cAhie aura yathAzakti usase acchA pariNAma nikAlane kA udyoga karanA cAhie / purAne jamAneke rasAyana banAnevAle kImiyAgara prAyaH kahA karate the ki kevala eka A~cakI kamI raha gaI / yadi vaha lagajAtI to rA~gA cA~dI aura tA~bA sonA ho jAtA / AcaraNameM bhI yahI bAta hai / aneka vyakti aise haiM jinakA dimAga bahuta acchA hai, jinameM jJAnakI bhI kamI nahIM, dharmabuddhi bhI pAI jAtI hai; paraMtu kevala eka bAtakI unameM kamI hai aura usIke na honese unake jIvanameM saphalatA nahIM hotI / vaha bAta AtmanirbharatA hai / cAhe saba guNa For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 jainahitaiSI hoM; paraMtu yadi yaha eka guNa nahIM hai to saba guNa vyartha haiM / AtmanirbharatAke honese ye saba guNa ekatrita hokara eka jIvanazakti paidA kara dete haiM aura kAryameM saphalatA hote dera nahIM. lagatI / jisa manuSyameM AtmanirbharatA nahIM pAI jAtI usakI AtmA nirbala hotI hai / use pratyeka kAryameM saMdeha rahatA hai aura jo kucha bhI vaha karatA hai saba * hicaramicara' karake karatA hai / usako haraeka kAmake karanemeM bhaya mAlUma hotA hai aura rAta dina yahI ciMtA lagI rahatI hai ki kahIM zrama nipphala na calA jAya / vaha sadA yahI bATa nihAratA rahatA hai ki koI Akara mujhe rAya de| usameM itanA sAhasa aura Atmabala nahIM hotA ki svayaM vicAra kare aura jo ucita aura yogya samajhe use kara DAle / aisA manuSya apanI kAyaratA aura mAna baDAimeM pratyeka asaphalatAkA kAraNa dUsaroMke sira ma~Da detA hai / use sadA yahI zikAyata rahatI hai ki loga mere mUlyako nahIM pahacAnate, merA kucha mAna nahIM karate aura mujhako tuccha samajhate haiN| vaha apane manameM samajhatA hai ki samAja mere pratikUla vicAra kiyA karatA hai / apanA doSa mAlUma karake usake dUra karanekA to udyoga vaha kabhI karatA nahIM; hA~, dUsaroMko apane dveSI aura zatru sadaiva jAnatA rahatA hai| aise manuSyako zAMti prApta honA nitAMta durlabha hai / usako zAMti kahA~se prApta ho ? usako to sadaiva yahI ciMtA rahatI hai ki mere samAna saMsArameM koI bhI dukhI nahIM, na koI itanA daridra hai aura na kisIko itanI asaphalatA huI hai| For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMti-vaibhava / 401 wwwww isake viparIta jisa manuSyameM AtmanirbharatA hotI hai usake vicAra aura hI bhA~tike hote haiM / vaha sadA isa bAtake jAnanekI dhunameM lagA rahatA hai ki mujhameM kauna kaunase avaguNa haiM aura maiM unheM kaise dUra kara sakatA hU~ / usako isa bAtakA pUrNarUpase nizcaya hotA hai ki sampUrNa bAhya prabhAvoMke jItanekI mujhameM zakti hai| vaha jAnatA hai ki kaThinAiyoMkA upasthita honA koI anahonI bAta nahIM hai / jitane jitane bar3e bar3e mahAtmA hue hai sabane aneka duHkhoMkA sAmanA kiyA hai, bar3I bar3I ApattiyoMko jhelA hai| ApattiyoMse DaranA kAyaroMkA kAma hai / ApattiyoMkA sAmanA karanA aura sahana karanAhI vIratA hai / vaha samajhatA hai ki asaphalatA sthAyI nahIM hai, kSaNamAtrake lie hai / asaphalatAse nirAza na honA cAhie / udyoga kiye jaao| eka dina saphalatA avazya hogii| jaise relagAr3IkI yAtrAmeM kabhI kabhI rAstemeM DATa AjAtI hai to thor3e samayake lie a~dherA ho jAtA hai, paraMtu DATake nikalate hI ujAlA ho jAtA hai| yahI hAla jIbanakA hai / asaphalatAkA a~dherA kucha samayake lie rahatA hai phira saphalatAkA ujAlA AjAtA hai| ___ vaha jAti sabase adhika balavatI hotI hai jisameM AtmanirbharatAkA guNa hotA hai jisameM ve saba bAta pAI jAtI haiM, jo manuSyoMke liye Avazyaka haiM / yadi aisA nahIM hai to vaha jAti balahIna hai| aisI jAti sadA zatruke paMjemeM dabI rahatI hai aura usakA nAza honemeM tanika bhI dera nahIM lagatI / zatru use zIghra cAroM orase For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 jainahitaiSImmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm ghera legA aura usakA sarvanAza kara degA / aisI jAti kabhI svataMtra nahIM ho sakatI sadA dAsatvameM hI dabI rahatI hai| kisI jAtikI svataMtratA isa bAta para nirbhara hai ki usameM AMtarika zakti kitanI hai aura vaha svayaM apanI sthitiko acala rakha sakatI hai yA nhiiN| zatruse surakSita rahaneke lie apanemeM balakI AvazyakatA hai / yahI hAla pRthak pRthak vyaktikA bhI hai / kAraNa ki manuSyoMke samUhakA nAma hI jAti hai / pRthak pRthak vyaktiyoMse hI jAti banatI hai / jAtikA itihAsa pRthak pRthak vyaktiyoMke jIvanacaritoMkA saMgraha hai / itihAsa aura jIvanacaritameM yahI bheda hai| jAtike jIvanacaritakA nAma itihAsa hai aura pRthak pRthak vyaktike itihAsakA nAma jIvanacarita hai / - yaha eka mAnI huI bAta hai ki jo manuSya Apattike samaya dRr3ha rahatA hai aura kaThinAiyoMko sAhasa aura vIratAse jhelatA hai vahI apanI AMtarika zaktise raha sakatA hai / usako kisIke sahArekI AvazyakatA nahIM hai aura na use kisIkI sahAnubhUtikI z2arUrata hai / vaha svayaM apane para hI nirbhara rahatA hai / yadi kabhI koI manuSya athavA koI samAja dUsaroM para nirbhara rahakara kAma karatA ho to samajha lo ki usakI avanatikA samaya AgayA, usake patana honemeM aba kucha dera nahIM hai / sabako jJAta hai ki jabataka mugala bAdazAha svayaM kAryatatpara rahe, mugala sAmrAjyakI bar3hatI hotI rahI aura mugala bAdazAha sampUrNa bhAratake adhikArI bane rahe; paraMtu jyoM hI unhoMne apane kAryoMko apane karmacAriyoM For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaaNti-vaibhv| 403 para chor3A aura ve svayaM nAcaraMga tamAzemeM lage,tyoM hI avanatike cinha pragaTa hone lage aura aMtameM mugala rAjyakA paTar3A hI ho gayA / yahI hAla romadezakA huA / jabase romavAsiyoMne svAvalambanakA tyAga kiyA aura apanA kArya yuddhameM pakar3e hue kaidiyoM para chor3a diyA, usI samayase romadezakA patana hone lagA aura jAtimeM Alasa, bhIrutA, durbalatA aura kAyaratAne jora pakar3anA zurU kara diyA / isIkA pariNAma hai ki roma jaisA balavAn kSatrI vijayI deza balahIna aura sAhasahIna hogyaa| dUsaroM para nirbhara rahanese manuSya nirjIva aura nirbala ho jAtA hai aura puruSatvake guNa usameMse nikala jAte haiN| yaha bAta avazya hai ki AtmanirbharatAke lie kaThinAiyA~ jhelanI par3atI haiM * para kaThinAI jhelanA puruSAkA kAma hai aura saMsArameM kartavyakA mArga hai| bahutase manuSya aise AlasI aura durbala haiM ki unase kisI kaThinAIkA jhelanA to dUra rahA ve svayaM apane zarIrakA mAra bhI nahIM uThA sakate / jAr3e garamIkI tanikasI takalIfako bhI nahIM saha sakate / aise manuSya kevala bhogavilAsoMmeM hI raha jAte haiM aura ve saMsArameM kucha nahIM kara sakate / jisa samaya IrAnakA bAdazAha nAdirazAha dillItaka pahu~cA aura usane mAradhAr3a macAnI zurU kara dI, usa samaya dillIkA bAdazAha mohammadazAha apane mahaloMmeM par3A huA mauja kara rahA thA / jaba hAtha paira jor3anese nAdirazAhane zAnti dhAraNa karalI aura vaha dillIke samrATse milaneko AyA, usa samaya donoM samrATomeM jo bAtacIta huI vaha ullekha karane yogya hai / mohammadazAha bArIka tanajebakA kuratA pahane hue For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 jainahitaiSI annnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnn thA / usake donoM tarapha paMkhe cala rahe the aura gulAbajalakA chir3akAva ho rahA thaa| ___ isa sajadhajase mohammadazAha nAdirazAhako leneke lie kileke daravAje taka AyA / garamI kA mausama thA, tisa para bhI nAdirazAha bher3akI khAlakA koTa pahane hue thA ! jaba mohammadazAhane nAdirazAhako postIna pahane hue dekhA to bar3A Azcarya kiyA aura kahA ki " Apa isa mausamameM yaha postIna pahane hue haiM !" isa para nAdirazAhane uttara diyA ki " bAdazAha salAmata, mujhe yaha postIna IrAnase hindustAna taka le AyA aura tumheM isa mulAyama tanajebane dillIke dvAroM taka bhI na pahu~cAyA ! " tAtparya yaha hai ki kaThinAI jhelanevAlA manuSya saba kucha kara sakatA hai, paraMtu phalI phUlI cUkanevAlese kucha bhI nahIM ho sakatA / ata eva yadi kisI manuSyakI ucca pada para pahu~canekI abhilASA hai to usako svayaM apane para nirbhara rahanA caahie| jisa bAtameM ucca padakI icchA ho, usameM dUsaroM para kabhI nirbhara na rahanA cAhie / smaraNa rahe ki kevala yaha samajha lenA ki hama saba kucha kara sakate haiM aura fiz2alakA jhUThA ghamaMDa rakhanA, isakA nAma AtmanirbharatA nahIM hai| AtmanirbharatA svayaM pratyeka kAmake karaneko kahate haiN| Atmanirbhara manuSya staMbhake samAna hotA hai| ... AtmanirbharatA prApta karaneke lie yaha Avazyaka hai ki manuSya dasaroMkI sahAyatA karaneke lie taiyAra rahe; parantu svayaM sahAyatA na hU~Dhe / jIvanake AraMbhase hI yaha soca le ki jIvana eka aisA For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMti-vaibhava / 1 yuddha hai ki jisameM use svayaM hI lar3anA hai aura svayaM hI yoddhA bananA hai | isa yuddhameM kirAye kI phauja se kAma nahIM calatA aura dUsaroMke lar3anese vijaya nahIM hosakatI / sAtha hI isa yuddhase bacAva bhI nahIM hosakatA / isa yuddha se bacanA mRtyu hai / yadi bacoge to maroge aura yadi bhAgoge to bhI maroge / dUsare manuSya tumhArI sahAyatA nahIM kara sakate / unako apane bahutase kAma haiM / bahutase jhagar3e unake pIche lage hue haiM / unheM itanA avakAza kahA~ ki tumhArI sahAyatA kareM / ataeva tumheM svayaM hI lar3anA hogA aura vijaya prApta karanA hogA / isa yuddha meM vijaya pAneke lie kevala eka upAya hai aura vaha AtmanirbharatAkA prApta karanA hai / / jina bAtoMkI kamI tuma apane meM dekho unako pUrA karane kA udyoga karo / jaise yadi tumheM icchA hai ki tuma bAtacIta karanA sIkha jAo to tumheM ucita hai ki tuma apaneko aise kAryoMmeM lagAo jinameM ki tumheM bolanA hI par3e / yadi tumheM kucha zoka rahatA ho aura ha~sI khuzIse tumhArA samaya na bItatA hota tumheM cAhie ki aise manuSyoMkI saMgatimeM baiTho jo ha~samukha ho / aisA karanemeM cAhe tumheM kitanI hI kaThinAI ho, tuma isakI koI paravA maMta karo / yadi tuma dekhate ho ki tumameM koI zakti nahIM hai, paraMtu vahI zakti kisI dUsare manuSyameM hai to tuma usase kadApi IrSyA yA dveSa mata karo aura na use dekhakara kabhI apane manameM kuDho ; kintu tumheM cAhie ki tuma use dekha kara prasanna hoo aura isa bAtakA prayatna karo ki vaha mArga tumheM bhI mila jAve jisase 405 For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI / 406 usane usa zaktiko prApta kiyA hai / tuma AtmanirbharatA para vizvAsa rakho aura apanA kartavya bhalI bhA~ti pAlana karate jAo / vaha zakti tumameM avazya AjAvegI / pratyeka vyaktiko jAna lenA cAhie ki maiM eka bar3A bhArI khajAnA hU~ / khajAnA hI nahIM kintu eka khAni hU~ jisameM bar3e bar3e amUlya ratna bhare hue haiN| AvazyakatA kevala itanI hai ki udyoga karake unako nikAla liyA jAve: paraMtu smaraNa rahe ki binA hAthapaira hilAye unakI prApti nahIM ho sakatI / manuSyako ucita hai ki dina dina apanI unnati karatA jAya aura Age Age bar3hatA jAya / prAyaH manuSya dUsaroMse Age bar3hanekA udyoga kiyA karate haiM; paraMtu yaha unakI bhUla hai / dUsaroMse Age bar3hanekI bajAya apanese Age bar3hanekA udyoga karanA cAhie / aisA karane se barAbara unnati hotI rahegI aura tamAma bAteM ThIka ThIka bar3hatI jAveMgI / saMsArameM jitane manuSyoMne unnati kI hai sabane isI bAta para pUrNa rUpase dhyAna diyA hai ki Ae dina pichale dinase adhika adhika unnati hotI jAya / jitane hama parasoM the usase kala Age bar3he aura jitane kala the usase Aja Age bar3he aura jitane Aja haiM usase kala bar3heMge / yaha vicAra saphalatAkA mUla hai| dUsaroM ke sAthameM mukAbalA karanA athavA unase Age bar3hanekA udyoga karanA niHsaMdeha acchA hai, paraMtu itanA acchA nahIM hai jitanA apaneko dina dina Age bar3hAnekA udyoga karanA / AtmanirbharatA se yaha bAta prApta hotI hai aura isa bAta se AtmanirbharatA prApta hotI hai / ekakA dUsarese ghaniSTha saMbandha hai / For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shaaNti-vaibhv| mmmmmmmmmmmmmmmmmmm ata eva pratyeka manuSyakA kartavya hai ki apanI unnatimeM sadA dattacitta rahe; kaThinAI aura bhayake samaya nirAza na ho jAve / bahutasI kaThinAiyA~ aisI hotI haiM ki jaba taka unase bhaya kiyA jAtA hai taba taka ve bhArI mAlUma hotI haiM, paraMtu jaba unake jItanekA udyoga kiyA jAtA hai taba ve kucha bhI nahIM rahatIM / ___ Atmanirbhara manuSya dUsaroMke yazake Azraya para kabhI nahIM rahatA / vaha svayaM apane lie vicAra karatA hai, svayaM hI udyoga karatA hai, aura apane para hI nirbhara rahatA hai| paraMtu isase yaha nahIM samajha lenA cAhie ki aisA karate hue hama apane zubhacintakoMkI zikSA bhI na suneM / yadi ve sacce bhAvase hameM mArga batalAte hoM to avazya sunanA cAhie; paraMtu sacce mitra saMsArameM bahuta kama milate haiM / sacce mitroMkI AvazyakatA bhayake samaya huA karatI hai, paraMtu prAyaH aisA dekhA gayA hai ki jo bar3e bhArI mitra bane hote haiM, ve bhaya yA duHkhake samaya 'TaoNya TAya phisa' nikala jAte haiM / sukhake saba sAthI haiM, dukhake samaya sahAyatA karanevAle birale hI bIra hote haiM / ataeva yaha ucita hai ki Apattike samaya manuSya apane pA~va para khar3e rahaneke yogya ho / jitanA vaha ApattikA sAmanA karegA utanA hI sabala hotA jAyagA aura dUsaroMko bhI sahAyatA deneke yogya hotA jAyagA / phira usake jIvanase sadA dUsaroMko sahAyatA milA karegI aura vaha AtmanirbharatAke mAhAtmyakA eka jIvita udAharaNa bana jaaygaa| dayAcandra jaina bI. e.| ciraMjIlAla mAthura bI. e.| .. For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - padmanandi aura vinayasena / (jainasiddhAnta bhAskarake eka AkSepapara vicAra ) bhA skarake naye aMkameM mujha para jo aneka AkSepa haiM unameM eka AkSepa isa viSayako lekara kiyA gayA hai ki vIrasena aura jinasenakI paramparA meM padmanandi aura vinayasena nahIM hue haiN| yaha eka aisA prazna hai ki isa para bhadratA aura ziSTatA ke sAtha varSoMtaka vicAra kiyA jA sakatA thA; parantu seTha padmarAjajIko unake aitihAsika paNDityake abhimAnane itanA asahiSNu banA diyA hai ki eka hI bArake uttarake pratyuttara meM ve ziSTatA aura bhadratAkI rakSA na kara sake / Ape se bAhara hokara unhoMne merI anabhijJatA AdikI gaharI samAlocanA kara DAlI aura isa bAtako sarvathA bhulA diyA ki itihAsakA nirNaya adhyayana aura vicArase hotA hai krodha aura abhimAnase nahIM / huA bhI vahI; maiMne seThajIke dvitIya tRtIya aMkake AkSepakA jo uttara jainahitaiSI ke bhAga 9 aMka 9 meM diyA thA usa para ve z2arA bhI vicAra na kara sake / yadi karate aura itihAsako itihAsa samajhate - to unheM yaha pratyu - ttara likhanekI AvazyakatA hI na hotI - usImeM samAdhAna ho jAtA / mujhe yadi yaha mAlUma hotA ki seThajI bhAskarake sampAdaka kevala isa lie bane haiM ki loga unheM bar3A bhArI vidvAn samajheM, aura jahA~ tahA~ unakI itihAsajJatAke gIta gAye jAne lageM, to maiM ukta AkSepa para kucha bhI nahIM likhatA; cupa raha jaataa| merI isameM kucha hAni bhI na thI / 408 For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmanandi aura vinayasena / 409 wwwwww seThajIkI prazaMsAse samAjakA bhI kucha Ane jAnevAlA na thA; sivAya isake ki seThoMkI prazaMsA aura pratiSThA baDhAneke lie usane jo sabhApati Adi banAneke kaI dvAra khola rakkhe haiM unameM ekakI vRddhi aura ho jAtI / parantu maiMne yaha socakara ki eka aitihAsika praznakA nibaTArA ho jAyagA isa viSayameM likhanA Avazyaka samajhA aura hitaiSIke 9 veM bhAgameM una bAtoMkA khulAsA kara diyA jinake kAraNa maiMne 1 vIrasena, 2 padmanandi, 3 jinasena aura 4 vinayasena isa AcAryaparamparAkA nizcaya kiyA thaa| maiM apane vicArazIla pAThakoMse savinaya prArthanA karatA hU~ ki ve jainahitaiSI bhAga 9 pRSTha 522 nikAla kara merA lekha eka bAra avazya paDha jAveM aura usake bAda bhAskarakI vartamAna saMkhyAkA isa viSaya sambandhI lekha pddh'eN| isake bAda nizcaya kareM ki seThanIne mujha para jo AkramaNa kiyA hai vaha kahA~ taka ThIka hai| para yahA~ maiM yaha prArthanA kiye binA nahIM raha sakatA ki vicAra karate samaya isa bAtako Apa bhUla jAveM ki bhAskara khUba moTA tAjA hai, bahumUlya hai aura usake sampAdaka eka dhanI haiM, para jainahitaiSI jarAsA hai, ADambarazUnya hai aura usakA sampAdaka jainasamAjakA eka nirdhana alpabuddhi sevaka hai / moTAI choTAI chor3akara Apa loga sirpha donoMkI yuktiyoMko par3hakara hI kucha nizcaya kareM / ___ isa praznake sambandhameM maiM yaha nivedana kara denA cAhatA hU~ ki maiM vIrasenake bAda padmanandi aura jinasenake bAda vinayasenako mAnatA hU~, so isakA matalaba yaha nahIM ki maiM isase viruddha bAta mAnaneke For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 jainahitaiSI - lie taiyAra hI nahIM hU~ / nahIM, yadi koI vidvAn merI dalIloM kATa de to maiM bar3I khuzIse mAnaneko taiyAra hU~ / maiM koI seTha naha koI itihAsakA vidvAn nahIM, mere hAthameM koI bar3A bhArI pustakabhaMDA bhI nahIM; kevala eka vidyArthI hU~, isa lie mujhe isa bAtakA Dara naha hai ki loga mere viSayameM kyA soceMge / isa tarahakA khayAla se padmarAjajI jaise dhaniyoM aura tihAsajJoMkoM hI ho sakatA hai aura zAyada isI khayAlase ve yuktiyoMkI ora jarA bhI dhyAna na dekara kevala AkramaNa karake-bhalAburA kahake apanI pratiSThAkI rakSA karanA cAhate haiN| ___ apanI mAnatAkI puSTimeM aura seThajIkI mAnatAke viruddhameM maiM hitaiSIka ullekhita aMkameM kAphI pramANa de cukA hU~; parantu pAThakoMko yaha viSaya spaSTa rItise samajhameM A jAve isake lie saMkSepameM yahA~ bhI kucha nivedana kara denA cAhatA hU~ / jo bAteM pIchese mAlUma huI haiM unako bhI maiM isameM zAmila kara duuNgaa| saMvat 909 ke bane hue darzanasArameM ye gAthAyeM likhI haiM:sirivIraseNasIso jiNaseNo sylstthvinnnnaannii| siri paumaNaMdipacchA causaMghasamuddharaNadhIro // tassa ya sIso guNavaM guNabhadraM divvaNANaparipuNNo / pakkhovavAsamaMDiya mahAtabo bhAvaliMgo ya // teNa puNo viya miccaM NeUNa muNissa viNayaseNassa / siddhaMtaM ghosittA sayaM gayaM saggaloyassa // pahalI gAthAkA artha yaha hai ki zrIvIrasenAcAryake ziSya For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmanAnda aura vinayasena / 411 jinasena-jo ki sampUrNa zAstroMke jJAtA the-zrI padmanandike pazcAt cAroM saMghoMkA uddharaNa karanemeM samartha arthAt AcArya hue| dUsarI tIsarI gAthAkA artha yaha hai ki phira unake ziSya guNavAn guNabhadra hue jo ki divyajJAnase pUrNa, :eka eka pakSakA upavAsa karanevAle, bar3e bhArI tapasvI aura saccA muni liGga dhAraNa karanevAle the| unhoMne zrIvinayasena munikI mRtyu hone para siddhAntoMkA upadeza kiyA aura pIche ve bhI svargalokako sidhaare| ina gAthAoMke AgekI gAthAoMmeM kASThAsaMghake utpAdaka kumArasenakA jikra kiyA gayA hai aura use vinayasenakA dIkSita batalAyA hai: AsI kumAraseNo NaMdiyaDe viNayasaiNa dikkhaya o| saNNAsamaMjaNeNa ya amahiyapuNadikkhao jaao|| arthAt ukta vinayasena AcAryakA eka dIkSita ziSya kumArasena nandItaTa nagarameM thA / usane eka bAra saMnyAsa bhaMga karake phira dIkSA nahIM lI / ityaadi| : ina gAthAoMke AdhArase maiMne nizcaya kiyA hai ki vIrasenake bAda jinasena, jinasenake bAda vinayasena aura vinayasenake bAda guNabhadra AcArya hue haiN| isakI puSTimeM bahutasI yuktiyA~ dI jA sakatI haiM:- . 1 darzanasAra itihAsakI dRSTise bahuta mahattvakA grantha hai| usameM pratyeka saMghakI utpattikA saMvat taka diyA hai / isake sivAya vaha bahuta prAcIna hai| vinayasena AcAryase lagabhaga 150 varSa For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - pIche hI vaha likhA gayA hai / isase bIsoM kalpita ADambarapUrNa paTTatA valiyoMkI apekSA usakI kImata adhika hai / 412 1 2 vinayasenake AcArya honemeM to koI bhI sandeha nahIM hota sakatA / kAraNa, eka to kumArasena unakA dIkSita ziSya thA, aisA darzanasAraseM spaSTa likhA hai aura dIkSA vahI de sakatA hai jo saMghakA AcArya hotA hai| dUsare jinasena svAmIkI mRtyu zaka 765 ke lagabhaga huI hai aura guNabhadrane mahApurANako zaka 820 meM kiyA hai / bIca meM vaha bahuta samaya taka adhUrA par3A rahA hai aura isakA kAraNa yahI mAlUma hotA hai ki guNabhadrake pahale vinayasena AcArya hue the aura kisI kAraNase unhoMne use banAnA ThIka na samajhA hogaa| saMbhava hai ki unameM kAvya racanekI hI pratibhA na hogI / yaha niyama nahIM ki jo vidvAn ho use granthakarttA honA hI cAhie / vidvattA eka bAta hai aura granthakartRtva dUsarI bAta hai / tIsare vinayasenakA ullekha svayaM jinasena svAmIne pArzvabhyudaya kAvya meM kiyA hai aura unheM apanA gurubhAI aura mahAmuni batalAyA hai - ( zrIvIrasenamunipAdapayojabhRMgaH zrImAnabhUdvinayasenamunirgarIyAn ) / ataeva guNabhadra ziSyakI apekSA unakI dRSTi vinayasena satIrthakI yogyatA hI vizeSa ja~cI hogI aura isalie unhoMne vinayasenako hI AcAryapada diyA hogA / 3 vIrasenake bAda padmanandi AcArya hue / isa viSaya meM sabase bar3I zaMkA yaha hai ki ' padmanandi ' yaha nAma senasaMgha ke nAmoM sarIkhA nahIM hai kintu nandisaMgha sarIkhA hai, isa lie veM vIrasenake bAda For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmanandi aura vinaya sena / 413 bhAcArya nahIM ho sakate / parantu yaha ThIka nahIM / kyoMki eka nandi, sena, deva, siMha ina cAroM saMghoM meM aisA dveSabhAva yA bar3A bhArI bheda na thA ki eka saMghakA dIkSita vidvAn dUsare saMghakA AcArya na ho sake / AvazyakatA hone para dUsare saMgha ke muniko bhI AcArya banAte hoNge| padmanandikA bhI aisA hI honA saMbhava hai / senasaMgha ke AcArya hone para zAyada unakA rAja, vIra, bhadra, sena, padAntavAlA | nAma bhI rakkhA gayA ho; parantu pichalA nAma vizeSa prasiddha honeke kAraNa unakA usI nAmase ullekha kiyA gayA ho / dUsare yaha jo niyama hai ki senasaMgha ke nAmAntameM bhadra, sena, vIra, rAja nandisaMghameM nandi, candra, kIrti, bhUSaNa siMhameM siMha, kuMbha, Asrava, sAgara; "devameM deva, datta, nAga aura tuMga hote haiM so yaha brahmAkA vAkya nahIM hai ki sarvatra isakI pAlanA hotI hI rahI ho| isake apavAda bhI dikhalAI dete haiM / guNabhadra svAmIne uttarapurANakI prazastimeM jinasenake sAtha apane dazaratha nAmaka gurukA bhI nAmollekha kiyA hai( ' dazarathagururAsIttasya dhImAnsadharmA' ityAdi ) / yaha nAma aisA hai ki isameM cAroM saMghomeMse kisIkA bhI antyanAmapada nahIM hai; parantu hoMge ye avazya hI kisI saMghake / isI taraha vikrAntakauravIya nATakakI jo prazasti bhAskarameM prakAzita ho cukI hai usameM samantabhadrakA ziSya zivakoTi aura zivAyanako batalAyA hai aura unhIMkI paramparAmeM vIrasena jinasena Adiko batalAyA hai; parantu zivakoTi aura zivAyana nAmameM bhI kisI saMghakA cinha nahIM hai / ' insakriprazansa eTa zravaNavelagolA ' ke 47 veM zilAlekhameM vIranandike For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - zrIgollAcArya nAmaka prasiddha ziSyakA ullekha hai / isI taraha 48 tha lekhameM divAkaranandike ziSya maladhArI deva aura unake ziSya zubhara candradevakA ullekha hai / isa tarahake aura bhI aneka udAharaNa diaura jA sakate haiM jisase yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki ukta nAmAntapadoMve niyamakA kahIM kahIM ullaMghana bhI kiyA jAtA thaa| saMbhava hai dina ' padmanandi ' nAma bhI usI apavAdakA eka udAharaNa ho / bha 414 4 bhAskarake dvitIya - tRtIya aMkameM maGgarAja kavikA eka zilAbha lekha prakAzita huA hai jo 1355 zakraH saMvatkA likhA huA hai / " usake zloka 18-19-20 - 21 meM likhA huA hai ki - bhaTTa akalaMkadeva ke svargavAsa honeke bAda deva, nandi, siMha, sena ye cAra saMgha hue / yadi yaha bAta ThIka haiM to kahanA hogA ki lagabhaga vIrasena aura padmanandi svAmIke samaya hIM senasaMgha bheda huA hogA ' aura isa lie yaha bahuta saMbhava hai ki usa samaya nAmake viSaya meM yaha niyama na banA ho ki senasaMghake AcArya ke nAmAntameM sena yA bhadrAdi honA hI cAhie / guNabhadra svAmI uttarapurANakI praza stimeM apane senasaMghakA ullekha karate hue 'vIrasena' se hI usakI paramparA zurU karate haiM / isase bhI maMgarAja kavike kathanaka satyatA pratIta hotI hai / abhI taka akalaMkadevase pahaleke bane hue kisI bhI granthameM yA zilAlekhAdimeM ina nandi Adi saMghoMkA ullekha hI milatA hai / padmapurANameM saMghakA jikra bhI nahIM, bhaganavatI ArAdhanA meM bhI nahIM, akalaMka, vidyAnanda, mANikyanandi prabhAcandra, samantabhadra, pUjyapAda Adi ke granthoMmeM nahIM aura ye hI saba For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmanandi aura vinayasena / 415 nya haiM jo akalaMkadevake svargavAsake pahale pahaleke haiM / isase bhI garAjakA kathana ThIka mAlUma hotA hai| paTTAvaliyoMko chor3akara aura zrutAvatArakathAko chor3akara aura koI pramANa aisA nahIM milA jo arhadvali AcAryake samaya nandisena Adi saMghoMkA bheda nA batalAtA ho / balki aise hI pramANa mila rahe haiM jisase kalaMkadevake samayameM hI ina saMghoMkA prAraMbha jAna par3atA hai / Azcarya nahIM jo akalaMkadevame devasaMgha. vIrasenase senasaMgha aura gANikyanandise nandimaMtra prAraMbha huA hai / isa viSayameM abhI hama nezcayapUrvaka kucha bhI nahIM kaha sakate haiN| samaya A rahA hai jaba hama ma viSayameM eka vistRta lekha prakAzita karaneko samartha ho skeNge| sa samaya hama kevala yahI siddha kara rahe haiM ki vIrasenake bAda manandikA AcArya honA asaMbhava nahIM hai| 5 vIrasena mvAmIke samayameM eka padmanandi nAmaka AcAryakA patA bhI lagatA hai / AcArya prabhAcandrane unheM apanA guru batalAyA hai:zrIpadmanandisaiddhAntaziSyo'nekaguNAlayaH / prabhAcandrazciraM jIyAdatninandipade rataH // nyAyakumudacandrodayake kartA ina prabhAcandrakA mmaraNa jinasena mvAmIne AdipurANameM kiyA hai aura prabhAcandra. vIrasenake samakAlIna vidvAn the / ataeva usI samaya prabhAcandrake guru padmanandikA honA aura unakA vIrasenake pada para AcArya bananA sarvathA saMbhava hai| prabhAcandrane unheM 'saiddhAntI' vizeSaNa diyA hai aura vIrasenasvAmI For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 jainahitaiSI - bhI siddhAntazAstroMke TIkAkAra the, ataeva ve unake padake sarva yogya kahe jA sakate haiM / prabhAcandra ne apaneko akalaMkadevakA ziSya batalAyA hai aura akalaMkadeva vIrasena jinasena Adi sarva sthAna amoghavarSakI rAjadhAnI mAnyakheTa yA usake AsapAsa ra haiM ataeva prabhAcandrake guru padmanandi bhI unake samIpI hoMge aura i kAraNa bhI unakA vIrasenake bAda AcArya honA vizeSa saMbhava jA par3atA hai / 6 iMdranandikRta zrutAvatAra meM likhA hai citrakUTapuranivAra elAcArya nAmake vidvAn siddhAnta zAstroM ke jJAtA hue aura una pAsa vIrasena svAmI ( jinasenake guru ) ne adhyayana karake dhavalA TIkA grantha likhe / isa para se maiMne apane pichale lekhoM meM yaha kalpana kI thI ki zAyada ina elAcAryakA hI dUsarA nAma padmanandi ho, aura vIrasena svAmIke bAda ve hI unake pada para AcArya banA diye gaye hoM to saMbhava ho sakatA hai| isa para seTha padmarAjajI betaraha bigar3e haiM aura apane pAsa itihAsakI pAThazAlAkA abhAva batalAkara unhoMne mujhe usameM par3hAnese iMkAra kara diyA hai ! para jAna 17 hai Apa mere abhiprAyako samajhe nahIM ! kaThinAI to yahI hai ki ApakA bar3happana aura abhimAna Apako kucha samajha sakanekI ceSTA hI nahIM karane detA hai / astu / maiM apane 'kundakundAcArya ' nAmaka vistRta lekhameM batalA cukA hU~ ki paTTAvalImeM jo elAcArya, gRdhrapiccha, vakragrIva nAma kundakundake haiM unake lie koI pramANa nahIM hai; ve bilakula kalpita haiM / seThajIko usa lekhakI yuktiyoM para vicAra For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmanandi aura vinayasena / 417 karanA cAhie aura vIrasenake samayameM elAcAryakA nAma sunakara ghabar3A na jAnA cAhie / merA yaha anumAna hai ki jaba kundakundakA nAma elAcArya nahIM thA aura elAcArya vIrasenake samakAlIna haiM taba saMbhava hai ki unhIMkA nAma padmanAnda bhI ho aura ina padmanandIka dUsare nAma elAcAryako, bhramase pahale padmanandi arthAt kundakundake nAmoMmeM paTTAvalIke lekhaka mahAtmAoMne jor3a diyA ho / caki darzanasArameM padmanandiko jinasenakA pUrvavartI AcArya batalAyA hai. isalie koI Azcarya nahIM ki elAcArya hI ve padmanandi ho / kheda hai ki seThajI vAtake samajhe binA hI dUsaroMpara AkramaNa kara baiThate haiM aura majA yaha ki apanI bAtakI puSTimeM koI pramANa denekI bhI AvazyakatA nahIM samajhate haiN| ____ yaha pUchA gayA hai ki vinayasena aura padmanandikA ullekha jinasena NabhadraH hamtibhallAdine tathA harivaMzapurANake kartAna kyoM nahIM kiyA : isakA uttara yaha hai ki eka to kisIke ullekha na karanese unakA astitva asiddha nahIM ho sakatA; yaha granthakartAkI icchA hai ki cAhe jisa AcAryakA smaraNa kare / Apake harivaMzake karttAne vIrasenakA smaraNa kiyA hai; parantu unake samakAlIna yA kucha pUrvavartI akalaMka vidyAnanda prabhAcandra Adi suprasiddha vidvAnoMkA smaraNa nahIM kiyA hai jaba ki AdipurANake kartA na ina sabakA kiyA hai| dUsare hastimalla bahuta pIcheke lekhaka haiM / unhoMne unhIMkA ullekha kiyA hai jinakI racanA unhoMne dekhI thI yA jinakA nAma sunA thA / para vinayasena aura padmanandi granthakartA nahIM mAlUma For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI 410 ...-~~~ ~~~~~~~~ hote; ve vidvAn AcArya hI the / isa kAraNa bhI unakA ullekha jahe tahA~ nahIM miltaa| tIsare padmanandi aura vinayasena * guruparamparAmeM nahIM hai, paTTaparamparAmeM haiM / vIrasenake ziSya jinasena, jinasenave guNabhadra, guNabhadrake lokasena yaha to ziSyaparamparA hai aura vIrasenake paTTapara padmanandi, phira jinasena, vinayasena aura phira guNabhadra yaha paTTaparamparA hai / so ullekha karanevAloMne guruparamparAkA hI kiyA hai| paddhati bhI yahI hai| aura yadi kisIne ullekha nahIM bhI kiyA, to isase kyA ? jaba eka 9 vIM zatAbdikA granthakartA apane aitihAsika granthameM donoMkA vizvasta paricaya de rahA hai, taba usameM Apa sandeha kyoM karate haiM? kyA ukta granthako Apa apanI paTTAvaliyoMse kama prAmANika samajhate haiM ? kheda hai ki Apane do tIna bAra ulTA sIdhA bahuta kucha likhanekA. kaSTa uThAyA. para yaha eka bAra bhI na likhA ki 8 pahale jo darzanasArakI gAthA dI gaI hai, yadi -3 yaha kiyA jAya ki zrIpadmanandike pazcAt vIrasenake ri." geSya jinasena saMghake svAmI hue, arthAt pahale padmanandi, phira jinasena hue to yaha bhI ho sakatA hai aura taba isase zrutAvatArakI paramparA bhI mila jAtI hai / hama yaha mAnaneke lie bhI taiyAra haiM; parantu taba bhI padmanandi-senasaMghakI AcAryaparamparAse alaga nahIM ho sakate / - 9 padmanandi aura vinayasena jinasenAdike samakAlIna vidvAn the, para paTTAvalIke AcArya nahIM the isake lie bhI Apane koI pramANa nahIM diyaa| para hamAre pAsa eka pramANa to yaha hai ki kumArasena . na ekAli.bAta kyoM hai ? gcA dI mAnya kyA hai : For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmanandi aura vinayasena / 419 vinayasenakA dIkSita thA / arthAt vinayasenameM dIkSA denekI yogyatA thii| dUsare devasenakI gAthAoMmeM jo yaha likhA hai ki jinasena zrIpadmanandike pazcAt cAroM saMghakA samuddharaNa karanemeM dhIra hue, so yahI batalAtA hai ki jinasenake pahale padmanandi cAroM saMghoMke uddhArakA kArya karate the arthAt AcArya the| cAra saMghameM muni bhI zAmila haiM aura unakA uddharaNa yA uddhAra yA zAsana AcArya hI kara sakatA hai, sAdhAraNa muni yA vidvAn nhiiN| isI taraha AgekI gAthAmeM spaSTa kahA hai ki vineyasenakI mRtyu hone para guNabhadrane siddhAntoMkA ghoSaNa kiyA, arthAt isake pahale vinayasena yaha kAma karate the aura kumArasena usI samayakA dIkSita thaa| 1. senagaNakI paTTAvalI koI prAmANika paTTAvalI nahIM hai| yadi Apa thor3IsI bhI buddhi lagAkara vicAra karate, to usake jora para itanI uchala kUda macAneko taiyAra na hote| maiMne hitaiSIke ukta pichale aMkameM likhA thA ki senagaNakI paTTAvalIkA lekhaka jinasenAcAryako dhavala-mahAdhavala-purANAdi saba granthoMkA racayitA aura guNabhadrako gyAraha aMga caudaha pUrvakA jJAtA batalAtA hai / isIse usakI vidvattAkA patA lagatA hai; parantu Apane usakI ora z2arA bhI dhyAna na diyaa| ukta paTTAvalI kitanI raddI aura kalpita hai, isakA vicAra hamane bhAskarakI samAlocanAmeM bhI kiyA hai| yahA~ itanA hI kahanA vasa hai ki usako pramANa mAnakara Apa devasenake darzanasArako apramANika nahIM ThaharA sakate / hamase Apa senagaNakI dUsarI prAmANika paTTAtalI mA~gate haiM; so yaha kAma to ApakA hai| yadi For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 jainahitaiSI prAmANika nahIM milatI, to kyA hama usa Apa hI jaise aitihAsikakI likhI huI U~TapaTA~ga bAtoMko mAna leM ? - mujhe AzA nahI ki bhAskarasampAdaka ina bAtoM para vicAra kareMge; parantu pAThakoMse bahuta kucha AzA hai / ve hI isa bAtakA phaisalA kareMge ki vAstavameM padmanandi aura vinayasena senasaMghake AcArya, the yA nahIM / isa viSayameM aba maiM Age aura kucha na likhUgA / . F 40 Ca bhaTTAkalaGkadeva / zrImadbhaTTAkalaGkasya pAtu puNyA sarasvatI ! anekAntamarunmArge candralekhAyitaM yyaa|| -jJAnArNava / Verm di gambarajainasampradAyameM samantabhadrasvAmIke bAda ji ma tane naiyAyika aura dArzanika vidvAn hue haiM unameM akalaGkadevakA nAma sabase pahale liyA meM jAtA hai| unakA mahattva kevala unakI grantharacanAmeM hI nahIM hai-unake avatArane jainadharmakI tAtkAlika dazA para bhI bahuta bar3A prabhAva DAlA thaa| ve apane samayake digvijayI vidvAn the| jainadharmake anuyAyiyoMmeM unhoMne eka nayA jIvana DAla diyA thA / yaha unhIMke jIvanakA prabhAva thA jo unake bAda hI karnATaka prAntameM vidyAnanda, prabhAcandra, mANikyanandi, vAdisiMha, kumArasena jaise bIsoM tArkika vidvAnoMne janma lekara jainadharmako bauddhAdi prabala paravAdiyoMke lie ajeya banA diyA thaa| unakI grantharacayitAke For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAkalaGkadeva / 421 rUpameM jitanI prasiddhi hai usase kahIM adhika prasiddhi vAgmI vaktA yA vAdIke rUpameM thI / unakI vaktRtvazakti yA sabhAmohinI zaktikI upamA dI jAtI hai / mahAkavi vAdirAjakI prazaMsAmeM kahA gayA hai ki ve sabhAmohana karanemeM aMkalaGkadevake samAna the| prasiddha vidvAn honeke kAraNa akalaMkadeva * bhaTTAkalaGka' ke nAmase prasiddha the / bhaTTa unakI eka tarahakI padavI thI / 'kavi' kI padavIse bhI ve vibhapita the / yaha eka AdaraNIya padavI thI jo usa samaya prasiddha aura uttama lekhakoMko dI jAtI thii| laghu samantabhadra aura vidyAnandane unako 'sakalatArkikacakracaDAmANa' vizeSaNa dekara mmaraNa kiyA hai / akalaGkacandrake nAmase bhI unakI prasiddhi hai| akalaGkadevako koI jinadAsa nAmaka jainabrAhmaNa aura jinamatI 1 sadasi yadakalaGkaH kIrtane dharmakIrtiH vacasi surapurodhA nyAyavAde'kSapAdaH / iti samayagurUNAmekataH saMgatAnAM pratinidhiriva devo rAjate vaadiraajH|| ( Vide Ins No. 39. Nagar taluy by mr. Rice. ) 2 kavizabdakI paribhASAke lie dekho DA0 bhANDArakarakI 1883-84 kI hastalikhita saMskRta granthoMkI riporTa, pRSTa 122 / nyAyakumudacandrodayake kartA prabhAcandrako bhI 'kavi' kI padavI prApta thI, yadyapi ve kisI kAvya ke racayitA 3 akalaGkacandra nAmake eka bhaTAraka bhI ho gaye haiM / For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 jainahitaiSI brAhmaNIkA putra aura koI puruSottama maMtrI tathA padmAvatI maMtriNIkA putra batalAte haiM; parantu ye donoM hI nAma kathAkAroMke gar3he hue jAna par3ate haiM ve vAstavameM rAjaputra the / unake rAjavArtikAlaMkAra nAmaka prasiddha granthake prathama adhyAyake antameM likhA hai ki ve 'laghuhavva nAmaka rAjAke putra the:- jIyAciramalaGkabrahmA lghuhvvnRptivrtnyH|| anavaratanikhilavidvajjananutavidyaH prazastajanahRyaH // aura isameM kisI tarahake sandehake lie avakAza nahIM hai / . akalaGkadevakA janmasthAna kauna hai, isakA patA nahIM calatA / ArAdhanAkathAkozake karttAne unakA janmasthAna mAnyakheTa batalAyA hai; parantu usa para vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA / kyoMki usa samayake mAnyakheTake rAjAoMkI jo zRGkhalAbaddha nAmAvalI milatI haiM usameM 'laghuhaba' nAmaka rAjAkA nAma nahIM hai; saMbhavataH ve mAnyakheTake AsapAsake koI mANDalika rAjA hoMge / eka bAra ve rAjA sAhasatuMga yA zubhatuMgakI rAjadhAnI mAnyakheTameM Aye the, isakA ullekha milatA hai, zAyada isI kAraNa kathAkozake karttAne unakA janmasthAna mAnyakheTa batalAyA hai / kathAkozakArako yaha mAlUma na thA ki ve rAjaputra the-maMtrIputra samajhakara hI unhoMne aisA likha diyA jAna par3atA hai / 'rAjAvalIkathe' meM akalaMkadevakA janmasthAna 'kAMcI' ( kAMjIvaram ) batalAyA hai / saMbhava hai ki yaha sahI ho| For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAkalaGkadeva | 423 kanar3I bhASAmeM : rAjAvalIkathe ' nAmakA eka grantha hai / isameM jaina itihAsakathAoMkA saMgraha hai / IsAkI 19 vIM zatAbdike prAraMbhameM devacandra nAmaka kavine maisUra rAjavaMzakI ' devIrambha ' nAmaka eka strIke lie isa granthakI racanA kI thI / isa granthake AdhArase rAisa sAhabane apanI ' inskripzansa eTa zravaNabelagolA ' nAmaka prasiddha pustaka meM likhA hai ki akalaGkadeva sudhApurake dezIyagaNake AcAryapada para pratiSThita hue the aura yaha sthAna uttara kanArAmeM hai / isa samaya nArthakanArAmeM jo ' soDa' nAmakA nagara hai vahI prAcIna sudhApura / rAisa sAhabane vilasana sAhabakI ' maikeMjI kalekzana ' ( Mccke-nzie collection ) nAmaka pustakakI prastAvanAke AdhArase yaha bhI likhA hai ki ponataga ( Pontaga ) ke bauddhakAlijameM akalaGkadevane zikSA pAI thI aura yaha sthAna TviTUrake nikaTa baMtalAyA jAtA hai / 1 akalaGkadevake viSayameM jo kaI kathAyeM haiM unake anusAra ve janmase brahmacArI rahe aura vidyA prApta karake digambarAcAryake padako prApta ho gaye / vidyAkI prAptimeM unhoMne bahuta kaSTa uThAye / ve kisI 1 bauddha vidyAlaya meM bhI paDhe the / ve devasaMghake AcArya batalAye jAte haiM / dezIyagaNa jisakA ullekha devacandrane kiyA hai isI saMghakA eka gaccha hai / para isake lie koI puSTa pramANa nahIM milatA / akalaMkadevane svayaM apane granthoMmeM apane saMghakA ullekha nahIM kiyA; apanI guruparamparA to bar3I bAta hai apane guru takakA bhI ve kahIM ullekha nahIM karate haiM / maMgarAja kavikA zaka 1355 kA likhA huA eka For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 jainahitaiSI vistRta zilAlekha hai / usase mAlUma hotA hai ki ye nandisena Adi cAroM saMgha akalaGkadevake bAda hue haiM / abhI taka akalaMkadevase pahaleke bane hue jitane grantha prApya hue haiMbhagavatIArAdhanA, padmapurANa, jinazataka ( samantabhadrakRta ), Adi tathA unake samakAlIna vidvAn vidyAnanda, prabhAcandra, mANikya- / nandi Adike jitane grantha haiM unameM kisImeM bhI ina saMghoMkA ullekha nahIM milatA hai / isase bhI maMgarAjakavike kathana para vizvAsa karanekI icchA hotI hai ki usa samaya nandi deva Adi saMgha nahIM the aura akalaGkadeva kisI eka saMghake nahIM kintu sammilita digambarajainasaMghake AcArya the| para isa prazna para abhI bahuta kucha chAnavIna karanekI AvazyakatA hai| kyoMki zrutAvatAra kathAmeM likhA hai ki akalaMkadevase bahuta pahale vikramakI prathama zatAbdike lagabhaga * tataH paraM zAstravidAM munInAmagresaro bhUdakalaMkasUriH / mithyAndhakArasthagitAkhilArthAH prakAzitAH yasya vacomayUkhaiH // 18 // tasmingate svargabhuvaM maharSI divaHpatiM nartumiva prkRssttaaN| tadanvayodbhUtamunIzvarANAM babhUvuritthaM bhuvi saMghabhedAH // sa yogisaMghazcaturaH prabhedAnAsAdyabhUyAnaviruddhavRttAn / babhAvayaM zrIbhagavAnajinendrazcaturmukhAnIva mithassamAni // 19 // devanandisiMhasanasaMghabhevavartinAM dezabhedataH prabodhabhAjidevayoginAm / vRttataH samastato viruddhadharmasevinAM . madhyataH prasiddha eSa nandisaMgha ityabhUt // 20 // For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAkalaGkadeva / arhali AcAryane ina cAroM saMghoMkI sthApanA kI thI / isa bAtakA ullekha aura bhI kaI sthAnoMmeM pAyA jAtA hai / akalaGkadeva bar3e bhArI naiyAyika aura dArzanika vidvAn hue haiM / unakI sabase adhika prasiddhi isa viSaya meM hai ki unhoMne apane pANDityase bauddhavidvAnoMko parAjita karake jainadharmakI pratiSThA sthApita kI thii| unakA eka bar3A bhArI zAstrArtha rAjA himazItalakI sabhAmeM huA thA / himazItala pallavavaMzakA rAjA thA aura usakI rAjadhAnI kAMcI ( kAMjIvarama ) meM thI / vaha bauddha thA / isameM kisI prakArakA sandeha nahIM hai / yaha zAstrArtha 7 dina taka, kisIke matase 17 dina taka aura ArAdhanA kathAkozake karttA ke mata se chaha mahIne taka huA thA ! isameM jainadharmako bar3I bhArI vijaya prApta huI aura rAjA himazItalakI AjJAse bauddha loga sIlona ke ' kaiMDI nAmaka nagarako nirvAsita kara diye gye| vilasana sAhabane bhI isa kaiMDIke nirvAsita hone kI bAtakA ullekha kiyA hai| bauddhoM ke sAtha zAstrArtha honekI tathA unake jItane kI ghaTanAkA ullekha zravaNabelagolAkI maliSeNaprazastimeM isa prakAra kiyA hai: tArA yena vinirjitA ghaTakuTIgUDhAvatArA samaM bauddhayoM dhRtapIDapIDitakuddagdevArthasevAJjaliH / prAyazcittamivAMghivArijarajaH snAnaM ca yasyAcaradoSANAM sugataH sa kasya viSayo devAkalaGkaH kRtI // cUNiH / yasyedamAtmano'nanyasAmAnyaniravadyavibhavopavarNanamAka rNyateH For Personal & Private Use Only 425 JOB Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 jainahitaiSI rAjansAhasatuGga santi bahavaH zvetAtapatrA nRpAH kiM tu tvatsadRzA raNe vijayinastyAgonnatA durlbhaaH| tadvatsanti budhA na santi kavayo vAdIzvarA vAgmino nAnAzAstravicAracAturadhiyaH kAle kalau madvidhAH // rAjansarvAridarpapravidalanapaTustvaM yathAtra prasiddhastadvatkhyAto'hamasyAM bhuvi nikhilamadotpATane paNDitAnAM / nocedeSo'hamete tava sadasi sadA santi santo mahAnto vaktuM yasyAsti zaktiH sa vadatu viditAzeSazAstro yadi syAt nAhaMkAravazIkRtena manasA na dveSiNA kevalaM nairAtmyaM pratipadya nazyati jane kAruNyabuddhayA mayA / rAjJaH zrIhimazItalasya sadasi prAyo vidagdhAtmano bauddhaughAnsakalAnvijitya sugataH pAdena visphottitH|| bhAvArtha-jisane ghar3emeM baiThakara gupta rUpase zAstrArtha karane tArAdevIko bauddha vidvAnoMke sahita parAsta kiyA / ( dUsare caraNa artha spaSTa nahIM hotA ) aura jisake caraNakamaloMkI rajameM ra karake bauddhoMne apane doSoMkA prAyazcitta kiyA, usa mahAtmA 6 laMkadevakI prazaMsA kauna kara sakatA hai ? sunate haiM unhoMne ekabAra apane ananya sAdhAraNa guNoMkA taraha varNana kiyA thA___" sAhasatuMga ( zubhatuMga ) nareza, yadyapi sapheda chatrake dha karanevAle rAjA bahuta haiM parantu tere samAna raNavijayI aura / rAjA aura nahIM / isI taraha paNDita to aura bhI bahutase For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAkalaGkadeva / 427 parantu mere samAna nAnA zAstroMkA jAnanevAlA paNDita, kavi, vAdIzvara aura vAgmI isa kalikAlameM aura koI nahIM / __" rAjana, jisa taraha tU apane zatruoMkA abhimAna naSTa karanemeM catura hai usI taraha maiM bhI pRthvIke sAre paNDitoMkA mada utAra denameM prasiddha huuN| yadi aisA nahIM hai to terI sabhAmeM jo aneka bar3e bar3e vidvAn maujUda haiM unameMse kisIMkI zakti ho to mujhase bAta kre| ___" maiMne rAjA himazItalakI sabhAmeM jo sAre bauddhoMko harAkara tArAdevIke ghar3eko phor3a DAlA, so yaha kAma maiMne kucha ahaMkArake vazavartI hokara nahIM kiyA, merA unase dveSa bhI nahIM hai; kintu nairAtmya ( AtmA koI cIz2a nahIM hai kSaNasthAyI hai ) matake pracArase loga naSTa ho rahe the, una para mujhe dayA A gaI aura isake kAraNa maiMne bauddhoMko parAjita kiyaa|" smyvicaar| akalaMkadevane yadyapi apane kisI granthameM apanA samaya prakaTa nahIM kiyA hai| parantu kitane hI pramANoMse unakA samaya nizcita kiyA jAsakatA hai 1 uparyukta malliSeNaprazastike zlokoMse jAna par3atA hai ki ve sAhasatuMgakI sabhAmeM upasthita hue the aura sAhasatuMga rASTrakUTa yA rAThoravaMzakA rAjA thA / isakA prasiddha nAma zubhatuMga yA kRSNarAja thaa| vikramasaMvat 84 0 (zakasaMvat 705) meM jaba jinasenakA harivaMza For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - purANa banA thA usa samaya isa kRSNarAjakA beTA indrAyudha govinda dvitIya rAjya karatA thA / isase mAlUma hotA hai kRSNarAjakA rAjyakAla isake pahale thA / DA0 bhaNDArakarane apane dakSiNake itihAsameM likhA hai ki isa rAjAne saMvat 810 832 taka rAjya kiyA hai| isase mAlUma hotA hai ki akalaMka deva 810 se 832 takake kisI samayameM jIvita the / 428 1 2 harivaMzapurANa vi0 saM 840 meM banA hai / usameM kumArasenakA ullekha kiyA gayA hai aura kumArasenakA ullekha vidyAnandasvAmIne apanI aSTasahasrIke antameM kiyA hai / likhA hai ki unakI sahAyatAse hamArA yaha grantha vRddhiko prApta huA / akalaGkadeva vidyAnandase pahale haiM, kyoMki unake aSTazatIbhASya para hI aSTasahastrI likhI gaI hai / isase bhI jJAta hotA hai ki akalaMkadeva saMvat 840 kehI pahale ho cuke haiM / Azcarya nahIM ki harivaMzakI racanAke samaya unakA astitva na ho / 3 aSTasahasrImeM prasiddha vedAntI vidvAn kumArilabhaTTakA 'bhaTTa' nAmase kaI jagaha ullekha kiyA gayA hai / kumArila bhaTTakA samaya saMvat 757 se 817 taka nizcita hai / ataeva vidyAnanda svAmI usIke samaya meM athavA usase kucha pIche hue hoMge aura akalaMka vidyAnandase pahale hue haiM - ataeva unakA samaya vikramakI AThavIM zatAbdikA caturtha pAda aura navavIM zatAbdikA prAraMbha samajhanA cAhie / For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAkalaGkadeva | 4 pro0 ke. bI. pAThaka aura DAkTara satIzacandra vidyAbhUSaNa Adi vidvAnoMne bhI unheM IsvIsan 710 arthAt vikrama saMvat 807 ke lagabhagakA vidvAn nizcita kiyA hai / samasAmayika vidvAn aura ziSya / bhagavAn akalaMkadevake samayameM jainavidvAnoMkA jvAra AyA thA / usa samaya itane adhika vidvAn vizeSa karake naiyAyika vidvAn hue the jitane ki anya kisI samayameM nahIM hue / jyoM jyoM prAcIna granthoMkI tathA zilAlekhoMkI chAnabIna kI jAtI hai tyoM tyoM usa samayake aneka bar3e bar3e vidvAnoMke nAma mAlUma hote jAte haiN| akalaMkadevake guru kauna the, isakA patA nahIM lagatA / yaha hama | pahale hI likha cuke haiN| hA~, unake puSpaSeNa nAmaka satIrtha yA gurubhAIkA patA malliSeNaprazasti se lagatA hai: 429 zrIpuSpaSeNa munireva padaM mahino devaMH sa yasya samabhUtsa bhavAnsadharmA / zrIvibhramasya bhavanaM nanu padmameva puSpeSu mitramiha yasya sahasradhAmA // isa padyake abhiprAyase jAna par3atA hai ki ve bahuta bar3e vidvAn hoMge / mANikyanandi, vidyAnanda aura prabhAcandra ye tInoM vidvAn akalaMkadevake samakAlIna haiM / inameM se prabhAcandra to apane nyAyakumudacandrodayake prathama adhyAyameM nimnalikhita zlokase yaha prakaTa 1 ' deva ' pada akalaGkadevako sUcita karatA hai / isakA pUrvavartI lokase spaSTIkaraNa hotA hai / For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 jainahitaiSI karate haiM ki unhoMne akalaMkadevake caraNoMke samIpa baiThakara jJAna prApta kiyA thA:bodhaH kopyasamaH samastaviSayaM prApyAkalaGka padaM, jAtastena samastavastuviSayaM vyAkhyAyate tatpadam / kiM na zrIgaNabhRjinendrapadataH prAptaprabhAvaH svayaM . . vyAkhyAtyapratimaM vaco jinapateH sarvAtmabhASAtmakam // unhoMne apane prameyakamalamArtaNDameM AcArya mANikyanandikA ullekha kiyA hai: guruH zrInandimANikyo nanditAzeSasajjanaH / . nandatAddUrataikAntarajo jainamatArNavaH // 3 // aura ina mANikyanandiko namaskAra karate hue anantavIryane prameyaratnamAlAvRttike prAraMbhameM kahA hai: akalaGkavacombhodheruddadhe yena dhiimtaa| nyAyavidyAmRtaM tasmai namo mANikyanandine // ___ arthAt jisane akalaGkake zAstrarUpI samudrase nyAyavidyAmRtakA uddhAra kiyA usa mANikyanandiko namaskAra karatA hU~ / isase mAlUma hotA hai ki mANikyanandi akalaMkadevake hI samayameM hue haiN| unheM pIche isa kAraNa nahIM kaha sakate ki prabhAcandrane jo akalaM. kake pAsa baiThakara paDhe haiM mANikyanandiko gururUpase smaraNa kiyA hai| . syAdvAdavidyApati vidyAnandi bhI akalaMkadevake samakAlIna haiN| kyoMka prabhAcandrane apane prameyakamalamArtaNDameM akalaMkake sAtha sAtha unakA bhI smaraNa kiyA hai:-- takA For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAkalaGkadeva / 431 siddhaM sarvajanaprabodhajananaM sadyo'kalaGkAzrayaM vidyAnandasamantabhadraguNato nityaM manonandanam / nirdoSaM paramAgamArthaviSayaM proktaM pramAlakSaNam yuktyA cetasi cintayantu sudhiyaH zrIvarddhamAnaM jinam // aura vidyAnandane apanA aSTasahasrIgrantha akalaMkadevakI aSTazatI para hI racA hai: zrImadakalaGkazazadharavivRtAM samantabhadroktimatra saMkSepAt / paramAgamArthaviSayAmaSTasahasrI prakAzayati // isa taraha ina vidvAnoMkA krama isa taraha banatA hai:-akalaMkadeva, mANikyanandi, vidyAnanda, prabhAcandra / inameM vRddhatvakA mAna akalaGkadevako hI prApta hai| mANikyanandiko vidyAnandase pahale kahanekA , kAraNa yaha hai ki unake granthameM vidyAnandakA kahIM ullekha nahIM hai aura prabhAcandrane unheM apanA guru batAyA hai| __kumArasena aura vAdIbhasiMha bhI usI samayake nAmI vidvAnoMmeMse haiM / kumArasenakA ullekha vidyAnandane aSTasahasrIke antameM kiyA hai aura kahA hai ki isa granthakI vRddhi unakI sahAyatAse huI hai| / inhIM kumArasenakI prazaMsAmeM harivaMzapurANake kartA jinasena kahate akUpAraM yazo loke prabhAcandrodayojjvalam / guroH kumArasenasya vicaratyajitAtmakam // 38 // malliSeNaprazastimeM unheM bahuta hI bar3A prabhAvazAlI vidvAn batalAyA hai: udetya samyagdizi dakSiNasyAM kumAraseno munirastamApa / tatraiva citraM jagadekabhAnostiSThatyasau tasya tthaaprkaashH|| For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 jainahitaiSI.ormmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm vAdIbhasiMhakA ullekha aSTasahasrIkI utthAnikAmeM 'zrImatA vAdIbhasiMhenopalAlitAmAptamImAMsAm ' Adi vAkya dekara kiyA hai inhIM vAdIbhasiMhako jinasenasvAmIne 'vAdisiMha' kahakara smaraNa kiyA hai kavitvasya parA sImA vAgmitasya paraM pdm| .. gamakatvasya paryanto vAdIsiMhorcyate na kaiH|| vIrasena svAmI bhagavajinasenake guru the| yadyapi unakI saiddhA ntika rUpameM hI vizeSa prasiddhi hai tathApi ve naiyAyika bhI bar3e bhArI hue haiM / aSTasahasrIke antameM unakA tArkikarUpameM hI ullekha milatA hai / guNabhadrane bhI uttarapurANakI prazastimeM kahA hai: tatra vitraasitaashessprvaadimdvaarnnH| vIrasenApaNIvIrasenabhaTTArako babhau // usI samaya paravAdimalladeva nAmake bhI eka tArkika vidvAn hue haiM / unakA bhI kRSNarAja yA sAhasatuMgake samakSa upasthita honekA ullekha malliSeNaprazastimeM milatA hai: ghaTavAdaghaTAkoTikovidaM kovidAM pravAk / paravAdimalladevo deva eva na sNshyH|| yeneyamAtmanAmadheyaniruktiruktA nAma pRSThavantaM kRSNarAja pratigRhItapakSAditaraH paraH syAttadvAdinaste parivAdina syuH| teSAM hi mallaH paravAdimallastannAma mannAma vadanti sntH|| eka zrIpAla nAmake nAmI vidvAn bhI usI samaya hue haiM / jinasenasvAmIne inakA ullekha akalaGka aura vidyAnandake hI sAtha sAtha kiyA hai / jayadhavalasiddhAntakI vIrasenIyA TIkA inhIM For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAkalaGkadeva / 433 zrIpAlacAryakI sampAdana kI huI hai| eka kumAranandibhaTTAraka bhI usI samaya hue hai jinake kisI granthakA eka zloka pramANaparIkSAmeM vidyAnandasvAmIne uddhRta kiyA hai / isa taraha akalaMkadevake samayameM aneka vidvAnoMke dvArA jainasampradAya prabhAvazAlI bana rahA thaa| grnthrcnaa| 1 aSTazatI-akalaMkadevakA yaha sabase prasiddha grantha hai / samantabhadrasvAmIke devAgamakA yaha bhASya hai| 2 rAjavArtika-yaha umAsvAmIke tatvArthasUtrakA bhASya hai / isakI zlokasaMkhyA 16000 hai| 3 nyAyavinizcaya-- nyAyakA prAmANika grantha samajhA jAtA hai / ArAke siddhAntabhavanameM isakI eka vRtti vAdirAjasUrikRta maujUda hai| 4 laghIyatrayI-prabhAcandrakA nyAyakumudacandrodaya isI granthakA bhASya hai| 5 bRhattrayI-bRddhatrayI bhI zAyada isIkA nAma hai| laghIyastrayI aura bRddhatrayI ye donoM grantha kolhApurameM zrIyuta paM0 kallApA bharamApA niTaveke pAsa maujUda haiN| 6 nyAyacUlikA nAmaka granthakA bhI ullekha milatA hai ki vaha akalaMkadevakA banAyA huA haiM / 7 akalaMkastotra yA akalaMkASTaka bhI unhIMkA banAyA huA batalAyA jAtA hai; parantu bahutoMko isa viSayameM sandeha hai| For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 jainahitaiSI - akalaMkaprAyazcitta aura akalaMkapratiSThApATha bhI akalaMkadevale nAmase prasiddha haiM, parantu yaha bhrama hai| prAyazcittako hamane svayaM dekha hai| aise niHsAra granthoMko akalaMkadevakA batalAnA unakA apa mAna karanA hai| pratiSThApATha bhI unakA nahIM hai| AvazyakatA hone para yaha siddha kiyA jA sakatA hai| unake eka svarUpasambodhana nAmaka granthakA ullekha DAkTara satIzacandra vidyAbhUSaNane kiyA hai| mAlUma nahIM, vaha prApya hai yA nhiiN| akalaMkasvAmIke viSayameM jitanI bAteM anabInase mAlUma ho sakI ve saba likhI jA cukIM; aba hama unake jIvanacaritake viSayameM kucha vicAra karake jo ki kathAgranthoMmeM milatA hai-isa lekhako samApta kreNge| ___ kathAoM para vicaar| ArAdhanAkathAkozameM akalaMkadevake viSayameM jo kathA likhI hai usakA sArAMza yaha hai:. " mAnyakheTa ( malakheDa ) nagarameM zubhatuMga nAmakA eka rAjA thaa.| usake maMtrIkA nAma puruSottama thA / puruSottamakI strI padmAvatIke akalaMka aura nikalaMka nAmake do putra hue / aSTAnhikA utsavameM ekabAra maMtrI apanI bhAryA aura putroM sahita ravigupta nAmaka munikI vandanA karaneke lie gye| vahA~ puruSottama aura padmAvatIne ATha dinake lie brahmacaryavrata grahaNa kiyA aura sAtha hI kautukavaza apane donoM putroMko bhI brahmacarya dilA diyaa| kucha For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAkalaGkadeva / 435 dinoMke bAda jaba pitAne vyAha karanekA udyama kiyA taba putroMne apane ukta brahmacaryavratakI bAta kahakara sApha iMkAra kara diyA aura saba kAma chor3akara vidyAbhyAsa meM citta lagA diyA / jaba vidvAn ho gaye taba inheM bauddhazAstroMke adhyayanakI icchA huI / parantu usa samaya mAnyakheTameM koI bauddhadharmakA jJAtA na thA, isalie ye vahA~se cala diye aura 'mahAbodhi ' nAmaka kisI sthAnameM ajJa vidyArthiyoMkA rUpa dhAraNa karake bauddhazAstra par3hane lage / "eka dina bauddhaguru jainadharma ke saptabhaMgI siddhAntakA svarUpa batalA rahA thA / pATha azuddha thA, isa kAraNa usase padArtha spaSTa karate na banA aura vaha kisI bahAnese bAhara calA gyaa| itanemeM akalaMkadevane usa pAThako ThIka kara diyA / gurUne Akara par3hA to abhiprAya spaSTa ho gayA / isase use sandeha ho gayA ki yahA~ koI jainadharmakA upAsaka chupe vepase par3ha rahA hai / usakA patA lagAnA cAhie / pahale zapatha Adi karAke sabase pU~chA; parantu jaba patA na calA taba eka jainapratimA ma~gavAkara saba vidyArthiyoMse kahA ki isako lA~gha jAo / satra chAtroMke laoNMca jAne para akalaMkakI bArI aaii| unhoMne eka caturAI kI - - sUtakA eka bArIka dhAgA pratimA para DAla diyA aura taba manameM yaha saMkalpa karake ki yaha sAvaraNA mUrti hai ve use caTa lA~gha gaye / jaba isa yuktise kucha patA na calA taba eka dina AdhIrAtake samaya jahA~ saba chAtra sote the, ekAeka kA~se ke hajAroM vartana jorase paTaka diye jisase ghabar3Akara saba chAtroM ke mu~ha se unake iSTadevakA nAma nikala par3A / isa samaya akalaMka nikalaMkake 4 For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 jainahitaiSI mu~hAse ' NamokAra maMtra ' nikala par3A aura vaha bauddha guruke guptacarane suna liyaa| donoM bhAI pakar3a liye gaye aura jaba taka dina na nikala Ave tabatakake lie eka satakhane mahalakI chatapara rakha diye gaye / prANa saMkaTameM A pdd'e| bar3e bhAIke pAsa eka chatarI thii| soca vicArakara donoM usake sahArese kUda par3e aura usI samaya bhAga diye| sabere khoja kI gaI aura bahutase savAra inake pIche daur3A diye gaye / nikalaMkane dUrase savAroMko Ate dekhA, taba usakI preraNAse akalaMkane to apaneko eka tAlAbameM kamaloMke bhItara chupA liyA; para nikalaMkase bhAganeke sivAya aura kucha na bana par3A / eka dhobI bhI Darake mAre usake sAtha bhAgane lagA / kucha samayameM sabAroMne ina donoMko pakar3a liyA aura donoMkA sira utAra liyAbecArA dhobI akalaMkake dhokhe mAra DAlA gyaa| __ " kaliMgadezake ratnasaMcayapuranagarameM himazItala nAmakA rAjA thA / usakI rAnI madanasundarI jinadharmAnurAgiNI thii| phAlgunake aSTAhikA parvameM vaha bhagavAnakA ratha nikAlanA cAhatI thI; parantu saMghazrI nAmaka bauddhAcAryane usameM rukAvaTa DAla dii| kahA ki jabataka koI jainavidvAn zAstrArthameM vijaya prApta na kara le tabataka jinadevakA ratha nahIM nikala sakatA / rAnIko bar3I cintA haI / vahA~ AsapAsameM koI jainavidvAn na thA jo bulavA liyA jAtA / nidAna aura koI upAya na dekhakara rAnI namaskAramaMtrakA jApa karane lagI / phala yaha huA ki padmAvatI devIne prakaTa hokara eka vidvAnake zIghra hI vahA~ AnekA zubhasaMvAda sunAyA aura dUsare For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAkalaGkadeva / 437 hI dina sabere akalaGkadeva vahA~ jA pahu~ce / isase rAnIko bahuta hI saMtoSa huaa| ___"aba saMghazrIke sAtha himazItalakI sabhAmeM akalaMkadevakA zAstrArtha hone lagA / saMghazrIne apane dharmake aura bhI aneka vidvAn bulA liye / yaha zAstrArtha chaha mahInetaka huA / pIche padmAvatI devIke kahanese mAlUma huA ki saMghazrI svayaM zAstrArtha nahIM karatA hai, kintu usakI iSTadevatA tArA paradekI oTameMse bolA karatI hai aura isI lie vAdakA anta nahIM AtA hai / yaha jAnaneke dUsare hI dina akalaMkadevane paradeko alaga karake usa ghaDeko lAtakI Thokarase phor3a diyA jisameM tArAdevI sthApita thI aura saMghazrIko / parAjita karake jainadharmakI acchI prabhAvanA kI / rAnIkI icchA pUrNa huI; usane bhagavAnkA. ratha khUba utsAhake sAtha nikaalaa|" ArAdhanA kathAkoza jisameM yaha kathA likhI hai nemidatta brahmacArIkA banAyA huA hai / ye mallibhUSaNabhaTTArakake ziSya the aura vikrama saMvat 1976 ke lagabhaga inake astitvakA patA lagatA hai| unhoMne likhA hai ki maiMne prabhAcandra bhaTTArakake gadyakathAkozako padyameM parivartana karake yaha grantha banAyA hai| / prabhAcandrakA gadya kathAkoza bahuta karake unhIM prabhAcandrakA banAyA huA hai jinake paTTa para padmanandi bhaTTAraka saM0 1385 meM baiThe the / arthAt akalaMkadevakI yaha kathA vi0 kI caudahavIM zatAbdikI likhI huI hai| isake pahale vaha kisa rUpameM thI aura usakA mUla kyA hai isake jAnanekA koI sAdhana hamAre pAsa nhiiN| For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 jainahitaiSI ___ rAisasAhabane devacandrakI -- rAjAvalIkathe' ke AdhArase-jisakA ullekha pahale kiyA jA cukA hai aura dUsarI kaI kathAoMke AdhArase akalaMkadevakA vRttAnta isaprakAra likhA hai- . ___ "jisa samaya kAMcImeM bauddhoMne jainadharmakI pragatiko bilakula roka diyA thA usa samaya jinadAsa nAmaka jainabrAhmaNa (arhadvija) ke yahA~ usakI strI jinamatIse, akalaGka aura nikalaGka nAmake do putra the / vahA~ para unake sampradAyakA koI par3hAnevAlA nahIM thAisalie ina donoM bAlakoMne guptarItise bhagavadAsa nAmake bauddha guruse-jisake maThameM pA~casau cele the-par3hanA zurU kiyaa| eka kathAkAra kahatA hai ki unhoMne aisI asAdhAraNa zIghratAke sAtha unnatikI ki guruko sandeha ho gayA aura usane yaha jAnanekA nizcaya kiyA ki ve kauna haiN| ataH eka rAtriko jaba ve sote the usa bauddhagurune buddhakA dA~ta unakI chAtI para rakha diyA, isase ve bAlaka jina siddha' kahate hue ekadama uTha khar3e hue aura isase guruko mAlUma ho gayA ki ve jaina haiN| dUsarI kathAke AdhAra para yaha hai ki una bAlakoMne eka dina jaba ki guru kucha miniTake lie unase alaga huA thA-eka hastalikhita pustakameM ye zabda jor3a diye ki 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' aura isa bAtakI chAnabIna karane para guruko mAlUma ho gayA ki ve jaina haiM donoM kathAoMmeM cAhe jo saccI ho Aqhira natIjA yaha huA ki unake mAre jAnekA nizcaya kiyA gayA aura ve donoM bhAga nikale / nikalaMkane apanA pakar3A jAnA aura mArAjAnA svIkAra kiyA tAkI For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAkalaGkadeva ! usake bhAIko pIchA karanevAloMse bacanekA avasara mila jAya / akalaMkane eka dhobIkI sahAyatAse-jisane usako apane kapar3oMkI gaTharImeM chipA liyA-apaneko bacA liyA aura dIkSA lekara sudhApurake dezIya gaNakA AcAryapada zobhita kiyaa| ___" isa samaya aneka matoMke vidvAn AcArya bauddhoMse vAdavivAdameM hAra khAkara dukhI ho rahe the unameM se vIrazaiva sampradAyake AcArya sudhApurameM akalaGkadevake pAsa Aye aura unase unhoMne saba hAlakahA / isa para akalaGkadevane vahA~ jAne aura bauddhoM para vijaya prApta karanekA nizcaya kara liyA / akalaMkane apanI mayUrapicchiko chupA kara, jisase ve jainamatI jAne jAte-bauddhoMko yaha vizvAsa dilaane| kI yojanA kI ki ve zaiva haiM aura isa DhaMga para unako bAdameM jIta kara pIche unheM apanI mayUrapicchi dikhalA dii| isa para bauddha loga bahuta hI kruddhita aura uttejita hue / kAMcIke bauddhoMne jainiyoMkA hamezAke lie anta kara DAlaneke abhiprAyase apane rAjA himazItalako isa bAtake lie uttejita kiyA ki akalaGkako isa zartake sAtha unase vAda karaneke lie bulAyA jAya ki jo koI vAdameM hAra jAya usake sampradAyake kula manuSya kolhUmeM pilavA diye jAya~ ! bauddhoMkI taraphase isa bar3e bhArI vAdayuddhakI taiyAriyoMkA honA kisI kadara asAmAnya hai; parantu isa 1 vIrazaiva sampradAya haihaya ( kalacurI ) vaMzIya rAjA vijalake maMtrI 'basava ' ne vikrama saMvat 1200 ke lagabhaga sthApita kiyA thA / yaha nizcita haiN| vasavapurANameM bhI yahI likhA hai / isase akalaMkake samayameM vIrazaiva mata nahIM ho sakatA / yaha kathAlekhakakI gaDhanta hai| For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 jainahitaiSI viSaya para jitanI kathAyeM haiM una sabameM aisA hI bayAna kiyA gayA hai| bauddhoMne paradekI oTameM tAr3I ( nazA karanevAlA sugaMdhita tAr3akA rasa ) kA mRtkuMbha rakkhA aura usameM apanI tArAdevIkA AhvAna karake usako una saba pakSoMkA yathAkrama uttara deneke lie prerita kiyA jo akalaMkakI taraphase uThAye jAya / kucha kathAkAroMke matase yaha vAda 7 dina taka aura kucha ke matase 17 dina taka calatA rahA jisameM akalaMkako koI lAbha na pahu~cA / jaba pariNAmake lie akalaGka bahuta hI utkaNThita hone lage taba kuSmANDinI nAmakI devIne unheM svapnameM darzana diyA aura batalAyA ki yadi tuma apane praznoMko prakArAntarase karo to vijayI hojAAge / agale dina aisA hI kiyA gayA / ghar3ekI daivIse koI uttara na bana sakA aura jainoMkI jIta ho gaI / taba akalaMkane usa paradeko tor3a DAlA aura ghar3eko bAI lAtakI Thokarase phor3a DAlA / yaha kathA sampUrNa bAtoMse aisI saMgrathita hai ki zilAlekhake antima zabda 'sugataH pAdena visphAlitaH Ama taura para 'sa ghaTaH pAdena visphoTitaH / kahe jAte haiN| yaha samajhanA kaThina hai ki kisa ghaTanAkA ThIka ThIka honA khayAla kiyA jAya; parantu samasta ghaTanAyeM savistara haiM aura usI eka bAtako batalA rahI haiM / isa samasta ghaTanAkA pariNAma yaha huA ki rAjA himazItalako una samasta prabandhoMkA hAla mAlUma hogayA jinapara bauddha loga bharosA rakhate the aura sAtha hI yaha dekhakara ki eka hAthIne jo khulA 1 mllissennprshstike| For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAkalaGkadeva / 441 chor3A gayA thA bauddhoMkI pustakoMko pairoMse matha DAlA aura jainagranthoMko apanI sUMDase uThAkara mastaka para rakkhA, usane bauddhoMko kolhUmeM pilavA denekA hukma de diyA ! parantu akalaGkakI prArthanA para bauddhoMko na mArakara, vaha isa bAta para sammata hogayA ki bauddhoMko eka dUra dezameM nirvAsita kara diyA jAya aura isalie ve samasta / bauddha sIlonake eka nagara kaiMDIko nirvAsita kara diye gye|" / ___ 'rAjAvalIkathe' ke likhe jAnekA samaya IsAkI 19 vIM zatAbdI Upara likhA jA cukA hai / arthAt yaha sabase Adhunika grantha hai / isake sivAya aura jina kathAgranthoMke AdhArase rAisa sAhabane ukta varNana likhA hai unake viSayameM nahIM kahA jA sakatA ki ve kabake bane hue hoMge; para yaha nizcaya hai ki ArAdhanAkathAkozake samAna ye saba kathAyeM bhI digambara jaina granthakartAoMkI likhI huI haiM / inheM paraspara--milAkara vicArazIla pAThaka yaha samajha sakate haiM ki kevala zraddhAke vazavartI hokara kathAgranthoM para sarvathA vizvAsa kara baiThanA kitanA bar3A jokhimakA kAma hai| ye to huI digambarI kathAyeM, aba isI kathAnakakA anusaraNa karanevAlI eka zvetAmbarasampradAyakI kathA bhI suna lIjie / usakA sArAMza nIce diyA jAtA hai: " haribhadrasUrike haMsa aura paramahaMsake nAmake do ziSya the / gRhasthAzramake ye unake bhAnaje the / nyAya, vyAkaraNa, darzanakA adhyayana kara cukaneke bAda inakI icchA huI ki hama bauddhadarzanakA bhI * * rAisa sAhabakI likhI huI isa kathAkA aMza zrIyuta bAbU jugalakizorajIne anuvAda karake bhejA hai| For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 jainahitaiSI rahasya samajheM aura isake lie eka prasiddha bauddhamaThameM jAkara par3haneke lie ve taiyAra ho gaye / yaha maTha citrakUTa yA cittaur3ase pUrvakI ora thA / gurune inheM rokA; para vaha vyartha huA / nidAna ye bauddha veSa dhAraNa karake bauddhabhaThameM par3hane lage aura unhoMne bahuta samaya taka kisI para bhI yaha prakaTa na hone diyA ki hama jaina haiN| isI samaya eka ghaTanA aisI huI jisase inake bauddha honemeM logoMko zaMkA ho gii| inhoMne eka patra para jainamatakI yuktiyoMke khaNDanakA pratikhaNDana aura dUsare para sugatavAdake dUSaNa likha rakkhe the / daivayogase eka dina ye patra havAmeM ur3a gaye aura kisI taraha bauddhagurukI dRSTimeM jA pdd'e| ___"guruko sandeha ho gayA ki ye koI arhadupAsaka haiM, isa se ve isa bAtakI jA~ca karane lage ki vAstavameM ye jaina haiM yA nhiiN| isake lie unhoMne vidyArthiyoMke Aneke mArgakI sIr3hiyoMmeM eka jainapratimAkA citra banavA diyA / guruke pAsa jAnekA aura koI mArga na thA aura isa mArgase jAnemeM jinapratimAkA avinaya karake jAnA par3atA thaa| haMsa paramahaMsa samajha gaye ki guruko hama donoMke viSayameM zaMkA ho gaI hai| aba kyA karanA cAhie ? bar3I cintA ho gii| usI samaya unheM eka yukti sUjha AI / khar3I miTTIke Tukar3ese unhoMne pratimA para tIna lakIreM khIMca dI aura taba use buddha pratimA mAnakara ve usake Upara paira rakhakara guruke pAsa cale gaye ! (jina pratimA aura buddhapratimAmeM bahuta bar3A bheda nahIM hotA hai; prAyaH ekasI hotI haiM / buddhapratimAmeM yajJopavatike tIna dhAgoMkA cihna rahatA hai, para yaha jinapratimAmeM nahIM hotaa|) isake bAda eka dUsarI parIkSA For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAkalaGkadeva / 443 kI gii| jahA~ sanna vidyArthI sote the vahA~ kaI AdamI pahare para rakha diye aura AdhIrAtako Dherake Dhera vartanoMko jInese paTakakara cauMkA denevAlA zabda kiyA jise sunakara saba vidyArthI apane apane iSTadevakA smaraNa karane lge| usa samaya haMsa paramahaMsane jinadevakA smaraNa kiyA aura vaha pahare dAroMne suna liyA / isake bAda donoM bhAI chatroMke sahAre chatase kUdakara bhAge aura bauddha gurukI AjJAse 14 4 4 ghur3asavAra unake pakar3aneke lie daudd'e| kucha dUrIpara sAmanA ho gayA, so bar3A bhAI paramahaMsa jo lar3akara mArA gayA aura choTA sUrapAla nAmaka rAjAkI zaraNameM calA gayA / sabAroMne rAjAse kahA ki hamArA aparAdhI de do; parantu usane denese sApha iMkAra kara diyA / bar3I kaThinAIse vaha isa bAta para rAjI huA ki haMsase zAstrArtha kara liyA jAya / yadi usameM yaha hAra jAyagA to hama ise tumheM de deveMge / zAstrArtha huA aura vaha usI taraha huA jaisA akalaMkadevakA rAjA himazItalakI rAjadhAnImeM likhA huA hai| "isameM bhI bauddhamatakI devI tArA ghaTameM baiThakara zAstrArtha karatI thii| vaha antameM jinazAsanadevIke sujhAnese parAjita kara dI gaI aura usakA ghar3A lAtoMse ThukarA diyA gayA / haMsakI jIta to ho gaI; para usakI vipattikA anta na AyA / sUrapAlake yahA~se gharako jAte samaya sabAroMne phira pIchA kiyA / nidAna bar3I kaThinAIse ye apane guruke pAsa pahu~ce aura guruko apanI vipattikA aura priya bhAIkI mRtyukA hAla sunAte hue tIvra hArdika zokake vegameM chAtI phaTa jAnese mara gaye / guru mahArAjako apane priya ziSyoMke For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 jainahitaiSI maranekA bahutahI zoka huA aura isa kAraNa bauddhoMke Upara unakA krodha bhar3aka uThA! unhoMne AkarSiNI vidyAke balase una sabAroMko khIMcakara taptatelakI kaDhAImeM DAlakara bhasma kara denA cAhA / jaba yaha bAta haribhadrasUrike guruko mAlUma huI taba unhoMne unake pAra krodhopazamanArtha kucha gAthAyeM likhakara bhenI jisase ve zAnta ho gye| ____" unheM apanI krodhabhAvanAkA bar3A pazcAttApa huA aura ina 1414 savAroMke marane-mAranerUpa saMkalpasambandhI pApakA nivAraNa karaneke lie 14 4 4 granthoMkI racanA kii| haribhadrake pratyeka granthake antameM viraha zabda hai jo unake priya bhAgineya (bhAnaje ) ziSyoMke viyogakA cihna hai| gurune jo gAthAyeM krodhazamanArtha bhejI thIM unakA vistAra karake haribhadrasUrine ' samarAica kahA' (samarAditya kathA) nAmaka granthakI racanA kI" __yaha kathA zrIcandraprabhasUrike 'prabhAvakacarita' nAmaka saMskRta granthameM likhI huI hai / yaha grantha vikramasaMvat 1334 kA banA huA hai / granthakI prazAstimeM isa samayakA ullekha hai| __ zrIrAjazekharasUrikA banAyA huA eka -- caturvizati prabandha ' nAmaka saMskRta grantha hai / vaha vikramasaMvat 1405 kA banAyA huA hai| usameM bhI haribhadrasUrikI ukta kathA likhI huI hai| usakA sAra yaha hai:- . haribhadrasUrike rokane para bhI haMsa paramahaMsa bauddha tarka par3haneke lie gaye / eka vRddhAke ghara Thahare aura bauddhAcAryake pAsa bauddhaveSa For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhttttaaklngkdev| dhAraNa karake par3hane lage / kapalikAmeM rahasya likhate gye| guruko sandeha ho gyaa| usane parIkSA karaneke lie sIr3hiyoM para arhat-bimbakA citra bnvaayaa| haMsa paramahaMsa usa citrake kaMThameM tIna rekhA banAkara aura use bauddha pratimA mAnakara usa para paira rakhakara cale gaye / gurune dekha liyA / haMsa paramahaMsa guruke pAsa jA baiThe; parantu guruke mukhakA raMga vadalA huA dekhakara samajha gaye ki aba kuzala nahIM hai; yaha saba SaDyaMtra gurukA hI kiyA huA thaa| ve aura koI upAya na dekhakara peTameM pIr3A honekA miSa karake kapalikAko lekara bhAga khar3e hue / gurune rAjAse kahakara unake pIche thoDIsI senA bhijavAI aura vaha kapalikA ma~gavAI / isa senAko haMsa paramaha~sane lar3akara samApta kara dI, taba aura senA bhejI gaI / isa senAse eka to dRSTiyuddha karane lagA aura dUsarA kapalikA lekara bhAga gayA / senA haMsakA mastaka kATakara le gaI, parantu guruko binA kapalikAke saMtoSa na huaa| taba phira senA bhejI gaI / paramahaMsa citrakUTake kileke dvAra para sotA mila gayA / senAne usakA sira kATa liyA aura use le jAkara bauddha guruko soMpa diyaa| haribhadrako mAlUma huA / unhoMne krodhita hokara bauddhoMko kaDhAImeM homa denake lie khIMcanekA vicAra kiyA; para gurune gAthAyeM bhejakara zAnta kara diyA / ityAdi / " zvetAmbara aura digambara kathAoMko par3hanese mAlUma hotA hai ki donoMkA adhikAMza paraspara milatA julatA huA hai / donoMkI ghaTanAyeM hI eka sI nahIM haiM balki nAma bhI bilakula ekase haiM / For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 jainahitaiSI 'akalaMka nikalaMka' aura 'haMsa paramahaMsa' ye donoM nAma spaSTataH batalA rahe haiM ki ina domeMse eka kathA avazya hI dUsarI kathAkA anukaraNa karake likhI gaI hai / parantu prazna yaha hai ki kisane kisakA anukaraNa kiyA aura donoM se banAvaTI kauna hai / isaka uttara denA bahuta kaThina hai / haMsa paramahaMsakI kathA zvetAmbara sampradAyakI hai aura lekhaka digambarasampradAyakA hai, isalie AjakalakI paddhatike anusAra kevala yahI kaha denese nirNaya ho sakatA thA ki zvetAmbara kathA jhUThI hai / parantu yaha itihAsakA prazna hai, sampradAyakA nahIM / aura itihAsAnveSakakI dRSTimeM yadi zvetAmbarasampradAyake lekhaka asatya kalpanA kara sakate haiM to digambarasampradAyake kathAlekhaka bhI usake tyAgI nahIM ho sakate haiM / sacce aura jhUThe lekhaka donoMmeM ho sakate haiM / ataH hameM donoM hI sampradAyakI kathAoM para kucha gaMbhIratAke sAtha vicAra karanA caahie| - nemidatta brahmacArIne akalaMkadevako puruSottama maMtrIkA putra batalAyA hai; aura -- rAjAvalIkathe' Adi granthoMmeM ve jinadAsa brAhmaNa aura jinamatI brAhmaNIke putra batalAye gaye haiM, parantu svayaM akalaM. kadevake race hue rAjavartikAlaMkAra nAmaka prasiddha granthake eka zlokasejo pahale diyA jA cukA hai-mAlUma hotA hai ki ve maMtrIke nahIM kintu -- laghuhavva ' nAmaka rAjAke putra the / yaha saMbhava hai ki ukta svaprazaMsAvAcaka zloka svayaM akalaMkadevakA banAyA huA na ho, unake kisI ziSyane likha diyA ho; parantu isameM sandeha nahIM ki vaha prAcIna hai| prAcInase prAcIna pustakoMmeM likhA huA hai aura ArAdhanAka For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAkalaGkadeva / 447 thAkoza tathA rAjavalIke kartAke vacanoMkI apekSA adhika prAmANika jAna par3atA hai| puruSottama' aura 'jinadAsa' ina nAmoMke kalpita honekI jitanI adhika saMbhAvanA hai utanI 'laghuhavva' ke kalpita honekI nahIM, kyoMki jisa karnATaka prAntameM akalaMka deva hue haiM usa prAntameM ' laghuhavva' jaise nAma hI rakhe jAte haiM / vahA~ isIse milate julate nAmoMvAle akka, karka, vukkarAya, Adi aneka rAjA hue haiM / khoja karanese 'laghuhavva' rAjAke vaMzaM ora samayAdikA bhI patA laga sakatA hai| caritanAyakaka pitAkA vAstavika nAma na batalA sakanA, yaha eka aisI moTI galtI hai, jo hameM kathAoMke sarvAza para sarvato Avase zraddhA karane ke lie lAcAra nahIM kara sakatI aura isa kAraNa hameM digambara kathAoMke aura aura aMzoM para bhI sandeha karanekA svatva mila jAtA hai| akalaMkadevake bhAI nikalaGka the, isa viSayameM kathAkoza yA rAjAvalIkI kathAko chor3akara aura pramANa nahIM hai| hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki isa kathAmeM nikalaMkake caritako jo apane bhAIke lie Atmotsarga karanekA mahattva diyA gayA hai vaha sAdhAraNa nahIM hai / yaha itanI asAdhAraNa aura pUjyatA bar3hAnevAlI bAta hai ki isakA akalaMkadevake pIcheke saikar3oM granyoMmeM ullekha honA cAhie thA; parantu jina bIsoM sthAnoMmeM akarukadevakI stuti kI gaI hai-unake bauddhavijayAdi karanekI prazaMsA kI gaI hai, vahA~ bhI, aura to kyA nikalaGkakA nAma bhI nahIM For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 jainahitaiSI liyA hai| caudahavIM zatAbdike pahalekA abhItaka eka bhI mana meM aisA upalabdha nahIM hai jisameM nikalaMkakA ullekha ho / zravaNabena gulake ' pArzvanAthabastI' nAmaka mandirameM jo malliSeNaprazasti khurda huI hai aura jo aitihAsika dRSTise bahuta hI mahattvakI hai zava saMvat 1050 kI likhI huI hai| usameM cAra paMdya akalaMkadevane viSayake haiM jinameM tArAdevIke harAne, himazItalakI sabhAmeM bauddhoMke jItane aura sAhasatuMgarAjAke darabArameM jAnekI bAtoMkA vizeSa ullekha hai; parantu usameM nikalaMkake mahattvapUrNa AtmotsargakA A bhAsa bhI nhiiN| ___ akalaGkadevake samayameM dakSiNa karnATakameM jainadharmakI acchI prati SThA thii| use aneka prabhAvazAlI rAjAoMkA Azraya prApta thaa| bauddhadharmakA bhI pracAra usa samaya vahA~ para thA aura vaha bhI eka rAjAzrita dharma thA, parantu usa samaya vaha kSINaprabha ho cukA thA / IsvIsan 640 meM jaba prasiddha cInI yAtrI hyUnasA~ga dakSiNameM gayA thA tabhI bauddhadharmakI prabhA kSINa ho rahI thI, taba akalaMkadevake samayameM to vaha aura bhI hInajyoti ho gayA hogA / ata eva yaha mAnaneko jI nahIM cAhatA ki usa samaya usake anuyAyI aisA vartAva karate hoMge jo akalaMka nikalaMkake sAtha kiyA gayA batalAyA jAtA hai| bauddhadharmakI usa samayakI to kamase kama yaha nIti nahIM ho sakatI ki bauddhadharmakA rahasya jAna leneke aparAdhameM jainavidyArthiyoMko mAranekI ceSTA kI jAya / ataH aisA mAlUma hotA 1. ye padya pahale diye jA cuke haiM / For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAkalaGkadeva / 449 hai ki brahmacArI nemidattane yA unake pahaleke kathAkozalekhaka bhaTTAraka prabhAcandrane apanI kathAkA pUrvAza haMsa paramahaMsakI zvetAmbara kathAkI-saMbhavataH 'prabhAvakacarita' kI kathAkI hI-nakala karake gar3ha liyA hai-bauddhamaThameM jAkara par3hanekI, bauddhaguruke sandehakI, pratimA rakhakara aura vartanoMkA karkaza zabda karake parIkSA karanekI, chAteke sahAre kUdakara bhAganekI aura mArgameM eka bhAIke mAre jAnekI bAta zvetAmbara kathAse jyoMkI tyoM uThAkara rakha dI hai| nemidattane itanI vizeSatA avazya kara dI hai ki jinapratimAko khar3I miTIse bauddha nahIM kintu dhAgA DalavAkara sagrantha zvetAmbara pratimA banavAI hai aura usakA mahAtmA akalaMkake dvArA apamAna karanAyA hai, hAlA~ ki use bauddhapratimA kalpita karAnemeM bhI vahA~ kathAkA koI mahattva naSTa na hotA thA / hameM yahA~ yaha bAta smaraNa rakhanA cAhie ki dUsare digambarajainakathAkAroMne pratimA para dhAgA DAlakara use zvetAmbara banAnekI bAtakA ullekha nahIM kiyA hai| yaha kalpanA khAsa ArAdhanAkathAkozake kartAkI jAna par3atI hai| hama isa bAtako bhI asaMbhava nahIM samajhate haiM ki vartamAna kathAkoza aura rAjAvalIkathe Adise bhI pahaleke bane hue kisI granthameM akalaMka nikalaMkakI kathA ho aura usakA anukaraNa karake haMsa paramahaMsakI kathA banAI gaI ho / digambarake samAna zvetAmbara lekhaka bhI aisA kara sakate haiM; parantu haribhadrasUri akalaMkadevase bhI pahale hue haiM-vikramasaMvat 575 meM unakA svargavAsa huA thaa| unake banAyehue pacAsoM grantha milate haiM jinameM 'samarAiccakahA' For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 , jainahitaiSI bahuta prasiddha hai| haribhadrake gurune unakA krodha zamana karaneke lie jo cAra gAthAyeM likhakara bhejI thIM kahate haiM ki unhIMko sUtra mAnakara unhIMkA vistArakarake ukta grantha banAyA gayA hai aura ukta gAthA meM yaha bhAva maujUda hai ki ve haribhadrakA krodha zamana karAneke lie likhI gaI haiN| isake sivAya haribhadrake prAyaH pratyeka granthake antameM jo viraha ' zabda AtA hai vaha unake haMsa paramahaMsa ziSyoMkA viyogasUcaka batalAyA jAtA hai / isa lie yadi ukta gAthAsUcita krodhakaSAyakA aura virahAGkakA haMsa paramahaMsake mAre jAneke sivAya aura koI kAraNa nahIM hai to kahanA hogA ki haMsa paramahaMsakI kathA akalaMkadevase bhI pahale kI hai aura usIko ur3Akara akalaMka nikalaMkakI kathAkA pUrva bhAga gar3ha liyA hai| ___ akalaGkadevakI kathAkI yaha bAta avazya saca mAlama par3atI hai ki ve kisI bauddhavidyAlayameM paDhaneke lie gaye the aura jaisA ki vilasana sAhaba kahate haiM vaha ponatagakA vidyAlaya hogaa| yaha eka aisI ghaTanA hai jo haMsa paramahaMsake bauddhavidyAlayameM jAkara par3hanekI ghaTanAse milatI hai aura cU~ki haMsa paramahaMsakI kathAkA yaha bhAga manoraMjaka hai isalie akalaMkadevakI kathA likhanevAlene apanI kathAko dilacaspa banAneke lie yadi usakI nakala kara lI ho aura isake lie eka naye pAtra nikalaMkakI bhI kalpanA kara lI ho to kucha Azcarya nhiiN| aneka kathAlekhakoMne aisA kiyA hai aura apanI kathAoMko manoraMjaka banAneke lie itihAsakI z2arA bhI paravA nahIM kI hai| For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAkalaGkadeva / 451 parantu akalaMkakathAkA uttara bhAga-nikalaMkake mAre jAneke. bAdakA kathAMza-jisameM ki bauddhoMke sAtha zAstrArtha honekA tathA tArAdevIke ghaTameM sthApita karane AdikA jikra hai-kavikalpita yA kisI dUsarI kathAkA anukaraNa nahIM mAlUma hotA / usake lie zravaNabelagulakA zilAlekha pramANa hai / usake 'tArA yena vinirjitA ghaTakuTIgUDhAvatArA' tathA 'bauddhoghAnsakalAnvijitya sugataH pAdena visphoTitaH ' Adi padyoMse sAfa mAlUma hotA hai ki akalaMkadevakA bauddhoMke sAtha zAstrArtha huA thA aura usameM unakI vijaya huI thI / arthAt prabhAvakacaritake bananese lagabhaga 150 varSa pahale yaha bAta prasiddha thI aura isa lie yaha kathAkozake. mA rAjAvalIke lekhakakI gar3hI huI nahIM hai| kintu bar3e bhArI AzcaryakI bAta yaha hai ki prabhAvakacaritavarNita haMsa paramahaMsakI kathAmeM bhI tArAdevIke sAtha. zAstrArtha karanekI bAta bilakula jaisIkI taisI likhI huI hai! taba kyA prabhAvakacaritake karttAne apanI kathAkA uttarArdha kathAkozakI akalaMkakathAkA anukaraNa karake gar3hA hai? kamase kama mujhe to yaha saMbhava jAna par3atA hai / isake kaI kAraNa haiN| 1 eka to akalaMkadevakI tArAghaTasphoTakI kathA prabhAvakavaritase purAnI hai; kamase kama vi0 saM0 1185 ke pahalekI to avazya hai jaba ki malliSeNaprazasti likhI gaI hai| 2 dUsare haMsa paramahaMsakI kathAkA yaha zAstrArthAdikA aMza yoM hI parase noDA huA mAlUma par3atA hai-kathAsaMgati ThIka nahIM jAna For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 jainahitaiSI par3atI / paramahaMsako jabardastI kucha dinoMke lie jItA rakhakaraH usake dvArA zAstrArtha karavAyA hai aura Akhira use phira maravA diyA hai / isakI gaDhanta sAfa mAlUma hotI hai| ... 3 tIsare prabhAvakacaritase pahalekA koI graMtha aisA dekhanemeM nahIM AyA jisameM isakA ullekha ho / haribhadrake granthoMmeM bhI isakA koI AbhAsa nahIM miltaa| 4 haMsake zAstrArthakI bAta yadi aitihAsika hotI to zvetAmbarasampradAyake aura aura granthoMmeM avazya milatI; para nahIM milatI / 4 cauthe sabase bar3A pramANa kathAke isa bhAgake kalpita honemeM yaha hai ki rAjazekharasUri ( zvetAmbara ) ke caturvizatiprabandha nAmaka aitihAsika granthameM isa bAtakA nAma mAtrako bhI ullekha nahIM hai ki eka bhAIke mAre jAne para dUsarA bhAI kisI rAjAkI zaraNameM gayA aura vahA~ usane bauddhoMse zAstrArtha kiyA, yA devIkA parAjaya kiyA / caturvizatiprabandha vikramasaMvat 1405 kA banA huA hai| jaba isameM haMsake zAstrArthAdikA jikra nahIM hai, taba yaha bAta bilakula spaSTa ho jAtI hai ki prabhAvakacaritake karttAne kathAkA uttarArdha akalaMkadevakI kathAse hI ur3AyA hai-cAhe vaha malliSeNaprazastise ur3AyA ho yA kisI digambarakathAgranthase ur3AyA ho| yaha nahIM ho sakatA ki caturvizati prabandhake kartAne saMkSiptatAke khayAlase ukta bAtakA jikra nahIM kiyA ho / nahIM, unhoMne jisa prAcInagranthake AdhArase ukta kathA likhI hogI usameM yaha bhAga For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaTTAkalaGkadeva | 453 na hogA; aura pramAvakacaritake karttAke samAna unhoMne isa ayathArtha bhAgake bar3hAnekI AvazyakatA na samajhI hogI / mahAkavi vAdirAjasarikA pArzvanAthacarita zaka saMvat 948 kA banA huA hai / usameM likhA hai:T tarkabhUvallabho devaH sa jayatyakalaGkadhIH / jagadravyamuSo yena daNDitAH zAkyadasyavaH // isase mAlUma hotA hai ki maliSeNaprazastise bhI pahale yaha bAta prasiddha thI ki akalaMkadevane bauddhadasyuoMko daNDita kiyA thA yA unake sAtha zAstrArtha kiyA thA / arthAt akalaMkakathAkA yaha zAstrArthAdi sambadhI bhAga kalpita nahIM haiM / pIcheke bhI diga mbara granthakAra isa zAstrArthakA ulekha karate haiM: akalaGkoskalaMkaH sa kalau kalayatu zrutam / pAdena tADitA yena mAyAdevI ghaTasthitA // [ pANDavapurANa, piTarsanakI cauthI riporTakA pRSTha 157 ] akalaMkagururjIyAda kalaMkapadezvaraH / bauddhAnAM buddhivaidhavyadIkSAgururudAhRtaH // [ brahmAjitakRtaH hanumazcarita ] ukta kathAoMke viSayameM maiMne jo anumAna kiye haiM saMbhava hai ki ThIka hoM; adhika chAnavIna karanese zAyada inase viruddha pramANa mila jAveM, arthAt domeMse koI eka kathA hI ThIka ho, dUsarI pahalIkI athavA pahalI dUsarIkI nakala mAtra ho; parantu isa tarahakA vizvAsa karaneke lie to hRdaya taiyAra nahIM hotA hai ki donoM hI kathAyeM sahI haiM-- haMsa paramahaMsakI ghaTanAyeM bhI sahI aura akalaMka nikalaMkakI bhI sahI / For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 jnhitaissii| prAcIna bhAratIya itihAsameM jainmt| . su prasiddha vartamAna itihAsajJa mi. vinseMTa e. smitha ema. e. sAhabake -- bhAratakA prAcIna itihAsa' ( History of India ) nAmaka granthakI tRtIyAvRtti hAla hI prakAzita huI hai| isameM jainadharmake sambandhameM bahutasI mahattvakI bAteM likhI gaI haiN| hitaiSIke pAThakoMke jAnaneke lie yahA~ para hama unasabakA anuvAda prakAzita karate haiM: - pRSTha 10|jainoNkii dhArmika pustakeM bhI bhAratake prAcIna itihAsakI pUrtikI eka sAdhana haiN| unameM kitanI hI bahumUlya kathAoM aura ghaTanA oMkA saMgraha hai; parantu jainagrantha aba taka bhI pUrNarUpase prakaTa nahIM haiN| pro. jaikobIne kucha jaina granthoMkA anuvAda kiyA hai| jainamatake prakAzita granthoMke viSayameM DAkTara garanaTakI pustakase vizadarUpase patA lagatA hai| barodiyA mahAzayakI * jainasAhitya aura itihAsa' nAmaka pustaka jo bambaImeM san 1909 meM prakAzita huI hai tathA miseja siMkleyara sTIveMsanakI jainadharma viSayaka pustaka bhI dekhane yogya hai| jainamatake prAcIna itihAsakA sarvottama sArAMza DAkTara haranalakI baMgAla eziyATika sosAyaTIkI prejADeMziyala spIcameM diyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455 prAcIna bhAratIya itihAsameM jainamata / armirmimmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm - pRSTha 29 / yadyapi jainadharma tathA bauddhadharma ina donoM dharmokA prAdurbhAva bahuta prAcInakAlameM huA thA jisakA ki itihAsa mAlUma nahIM hai| parantu jaisA hama unake viSayameM jAnate haiM unako varddhamAna mahAvIra aura gautamabuddhane sthApita kiyA hai / ye donoM tattvavettA--jo kitane hI varSoMtaka samakAlIna rahe magadha ( vartamAna dakSiNIya vihAra ) meM paidA hue, vahIM para bar3e hue aura vahIM para unhoMne nirvANa prApta kiyA / mahAvIrakA-jo vaisAlI ( gaMgAke uttarakA eka nagara) ke eka saradArake lar3ake the-magadhake rAjagharAnese nikaTa sambandha thA / inakA pAvAmeM-jo vartamAna paTanA jilemeM hai-nirvANa huA thaa| mahAvIra-jo bimbisArakI rAnI aura ajAtazatrukI mAtAke nikaTasambandhI the-saMbhavatayA bimbisArake rAjyakAlake antameM nivANako prApta hue; parantu gautamabuddha ajAtazatruke rAjyake prAraMbhameM hI mukta hue| ajAtazatru jo jainoMmeM kuNikake nAmase prasiddha haiMjaba I0 san se 500 yA 502 varSa pUrvake lagabhaga rAjAsiMhAsana para AsIna hue usa samaya gautamabuddha nissandeha vRddha the| - pRSTha 46 / ____ aneka kathAoM aura yuktiyoMse jinameM bahuta kucha satya mAlUma hotA hai yaha bAta acchI taraha siddha hotI hai ki mahAvIra tathA gautamabuddha bahuta dinoMtaka eka dUsareke tathA bimbisAra ( zreNika ) aura ajAtazatruke samakAlIna rahe haiN| yaha bAta bhI kathAoM aura For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 jainahitaiSI - uktiyoMse vidita hotI hai ki mahAvIra gautamabuddha se pahale nirvANako prApta hue / ina donoM mahAtmAoMkI nirvANatithiyA~ bhAratIya dharmo ke itihAsa meM bar3e mahattvakI haiM, itihAsameM naye yugako utpanna karatI haiM aura dhArmika granthakarttA kAlanirNaya viSayaka bAteMmeM bar3I bahulatAse inakA upayoga karate haiM; parantu paraspara viruddha kathAoM aura uktiyoMkI parIkSA karanese bar3I kaThinAiyA~ paidA hotI haiM / I0 sanse 127 varSa pUrva jo Ama taura se mahAvIrakA nirvANasaMvat batAyA jAtA hai aneka kalpita uktiyoMmeMse eka hai| jaina uktiyoMko Apasa meM milAna karanA athavA candraguptakI nizcita tithise milAna karanA asaMbhava hai / DAkTara haranalane parasparaviruddha jainatithiyoM para vivecanA karate hue likhA hai ki yadyapi digambara aura zvetAmbara donoM hI mahAvIrake nirvANako vikramase 470 varSa pUrva mAnanemeM - jisakA I0 sanse 18 varSa pUrvase prAraMbha hotA hai - sahamata haiM tathApi digambara vikramake janmase aura zvetAmbara rAjyAbhiSekase gaNanA karate haiM / pustakoMse prakaTa hotA hai ki 191, 543 yA 127 varSa pUrva ye saba kalpita samaya haiM / yaha bAta vizeSa rUpase yAda rakhane yogya hai ki mahAvIrake naveM paTTAdhikArI sthUlabhadra - jo naveM nandake maMtrI themahAvIranirvANase 215 yA 219 varSa pIche mare the aura isI varSa nandako candraguptane mArA thA / merutuMga puSpamitrako - jo I0 san 185 varSa pUrva takhtapara baiThe the - mahAvIrase 323-13 ke bIca batalAte haiM / For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhAratIya itihAsa meM jainamata | pRSTha 146 / jainakathAoMmeM ullekha hai ki candragupta maurya jaina thA / jaba 1 12 varSakA duSkAla par3A taba candragupta antimazrutakevalI bhadrabAhu ke sAtha dakSiNakI ora calA gayA aura maisUrake antargata zravaNabelagolAmeM-jahA~ abataka usake nAmakI yAdagAra hai - munike taura para rahA aura antameM vahIM para usane upavAsapUrvaka prANa tyAga diye / maiMne apanI pustakakI dvitIyAvRttimeM isa kathAko radda kara diyA thA aura bilakula kalpita qhayAla kiyA thA, parantu isa kathAkI satyatAke viruddhameM jo jo zaMkAyeM haiM una para pUrNarUpase punaH vicAra karanese aba mujhe vizvAsa hotA hai ki yaha kathA saMbhava - tayA saccI hai aura candraguptane vAstavameM rAjapATa chor3a diyA hogA aura vaha jainasAdhu ho gayA hogA / nissandeha isa prakArakI kathAyeM bahuta kucha samAlocanAke yogya haiM aura likhita sAkSIse ThIka ThIka.. patA lagatA nahIM, tathApi merA vartamAnameM yaha vizvAsa hai ki yaha kathA satya para nirdhArita hai aura isameM sacAI hai / rAisasAhabane isa kathAkI satyatAkA aneka sthaloM para bar3e jorase samarthana kiyA hai / hAlameM unhoMne ' zilAlekhoMse maisUra tathA kurga' nAmaka pustaka meM isakA jikra kiyA hai / pRSTha 193 / pazcima bhAratakI jainakathA azokake uttarAdhikArI sampratiko jainadharmakA prasiddha saMrakSaka mAnatI hai aura usakI bar3I prazaMsA karatI hai ki usane anArya dezoM meM bhI jainamaTha banavAye / prAyaH 457 For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 jainAhitaiSI B jitane prAcIna jainamaMdira athavA maTha guphAyeM vagairaha haiM - jinake ki AdikA kucha patA nahIM hai - saba eka svarase sampratikI hI banavAI huI batalAI jAtI haiM / vAstavameM vaha jaina azoka samajhA jAtA hai / eka granthakAra usako sampUrNa bhAratakA svAmI batalAtA hai. / usakI rAjadhAnI pATalIputra ( paTanA ) thI; parantu anya kathA - oMke anusAra usakI rAjadhAnI ujjaina thI / ina tamAma paraspara viruddha kathAoMko Apasa meM milAnA athavA inase satyakI khoja karanA asaMbhava hai / bauddha aura jainakathAoMke sahamata honese isa bAtakA patA avazya lagatA hai ki samprati vAstavameM koI vyakti huA hai / zAyada azokakI mRtyuke bAda turanta hI usake potoMmeM rAjya do bhAgoM meM vibhakta ho gayA thA / dazarathane pUrvIya deza le liyA thA aura sampratine pazcimIya pradezoMko le liyA thA / parantu isa pakSa ke samarthanameM koI spaSTa sAkSI nahIM hai / pRSTha 202 - 203 / jainadharma tathA bauddhadharmake hrAsakA eka kAraNa yaha bhI hai ki anyamatAvalambiyoMne bauddhoM tathA jainoMko bahuta duHkha diyA aura unako mrvaayaa| sasAMka, mihirakulane bauddhoM para jo jo anyAya kiye unakA hAla hyUnasA~ga Adi samakAlIna lekhakoM ke lekhoMse spaSTa rUpase jJAta hotA hai / sAtavIM zatAbdimeM isI prakAra dakSiNa bhAratameM jainadharma para bhI AkramaNa hue aura jainoMkA ghAta kiyA gayA / I0 san 1974-76 meM gujarAtake ajayadeva nAmaka eka zaiva rAjAne rAjyako grahaNa karate hI jainoMkA bar3I nirdayatAse vadha For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhAratIya itihAsameM jainamata / 459 karavAyA aura unake guruko maravAyA / isI tarahake aura bhI aneka prAmANika udAharaNa diye jA sakate haiM jinase jJAta hotA hai ki kaisI nirdayatAse jainoMkA vadha kiyA gayA hai| - pRSTha 429 / -. . . . . . rAjA amoghavarSa digambara jainadharmakA bar3A premI thA / vRddhAvasthAmeM usane rAjapATako chor3akara sAdhuke vrata dhAraNa kara liye the| san 815 meM vaha rAjA huA aura san 877 taka rAjya karatA rhaa| vaha adhika samaya taka beMgAke pUrvIya cAlukya rAjAoMse lar3atA rhaa| usane apanI rAjadhAnI nAsikase (?) badalakara mAnyakheTa (nijAma rAjyakA vartamAna malakheDa) meM banA lI thii| navIM zatAbdike antameM tathA dazavIMke prAraMbhameM jinasena, guNabhadra Adi aneka prasiddha guruoMke kAraNa jina para ekase adhika rAjAoMkI kRpA rahI jainadharmane bahuta kucha unnati kii| pRSTha 440 / jainakathAke anusAra dakSiNameM jainamatakA pracAra candragupta mauryake samayameM una logoM dvArA huA ki jo uttarase bAraha varSake ghora durbhikSake kAraNa dakSiNameM cale gaye the / kucha itihAsakAra isa ghaTanAko I0 sanse 309 varSa pUrvakI batalAte haiN| ye loga maisUrameM zravaNabelagulameM Thahara gaye jahA~ unake dharmaguru bhadrabAhune jainamatAnusAra tapa aura parISaha sahakara prANoMko tyAga kiyA / vartamAnameM zravaNabelagulake prAcIna jainamandirakA jo dharmAdhyakSa hai vaha apaneko bhadrabAhukA paTTAdhikArI batalAtA hai aura dakSiNa For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .460 jainahitaiSI Home bhAratake samasta jaina usako dharmaguru mAnate haiN| isa kathAkA jaina hama pRSTha 146 meM kaha Aye haiM candragupta mauryake antima samaya hAlase sambandha hai / kucha itihAsajJa isako. mAnate haiM, parantu kurva loga nahIM mAnate / ukta maurya rAjAke rAjya chor3ane aura svayaM prANa tyAganeke viSayameM satya cAhe jo ho; parantu aisA koI kAphI subUta vidyamAna nahIM hai ki jisake kAraNa hama isa kathAko raha kara deM ki jaina uttarase dakSiNameM gaye aura unhoMne mahAvIrake matako dakSiNameM bauddhapracArakoMke vahA~ pahu~canese 50 varSa pahale phailAyA kahate haiM ki azokake pote sampratiko suhastine jaina banAyA thaa| sampratine aneka pracArakoMko jainadharmakA pracAra karaneke lie dakSi NameM bhejA / dakSiNameM nissandeha jainamatane itanI unnati kI vi rAisa sAhabakA yaha mAnanA yuktiyukta hai ki IsvI sanke prathama 1000 varSoMmeM maisUrameM jainamatakA jora rahA aura vaha vahA~kA mukhya dharma rahA hai / kevala maisUrameM hI isa dharmakA pracAra na thA kintu nyUnAdhika yaha mata sarvatra phailA thA / pANDya dezameM jainamata sAtavIM zatAbdimeM hI kSINa hone lagA; parantu maisUra aura dakSiNameM yaha usake . saikar3oM varSa bAda taka phailA rahA / pRSTha 453 / prasiddha cInIyAtrI hyUnasA~ga mahArAja harSake samaya meM bhAratameM AyA thA / vaha likhatA hai ki malakUTa ( yaha nAma usane pANDyadezake lie diyA hai) meM bauddhamata to lagabhaga miTa gayA thA, prAcIna maTha prAyaH naSTa bhraSTa ho gaye the; parantu hindevoMke For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhAratIya itihAsameM jainamata / 461 saikar3oM mandira the aura digambara jaina vipula saMkhyAmeM maujUda the| pRSTha 454,455 / jaba rAnasA~ga san 640 IsvImeM dakSiNameM gayA taba pallavadeza ( drAvir3a ) tathA pANDyarAjya ( malakUTa ) donoM jagahoMmeM digambara jaina prajA aura jainamandira behada the / usake hAlase isa bAtakA tanika bhI patA nahIM lagatA hai ki vahA~ kisI prakArakA dhArmika vadha huaa| ata eva hameM yaha bAta mAnanI cAhie ki vadha jo usI samayake lagabhaga avazya huA hai hyUnasA~gake vahA~se jAneke bAdameM huA hai| yaha bAta pUrNarUpase mAnya hai ki rAjA kUna, sundara vA nedumArana pANDya ( Kuna, Sundara, or Nedumaran Pandya) bhI jainakulameM utpanna huA thA, usI dharmameM jisane paravariza pAI thI aura jisakA vivAha colakI eka rAjakumArIse huA thA sAtavIM zatAbdike bIcameM apanI rAnI tathA prasiddha mahAtmA tirujJAnasambaMdara ( Tirujnana sambandar ) dvArA zaiva ho gayA thA ki jisa dharmakA colarAjyameM bar3A jora thA / kahate haiM ki sundara rAjAne navIna dharmake lie bar3A hI utsAha dikhalAyA aura yahA~ taka kiyA ki apane pahale sahadharmI bhAiyoM arthAt jainoMko jinhoMne zaiva honese iMkAra kiyA bar3I hI nirdayatAse mArA ! 8000 niraparAdha jainoMko isa rAjAne sUlIpara car3havAkara maravA DAlA ! arakATameM TviTUrake mandirakI dIvAloMke kitane hI aprakAzita takSaNazilpameM isa vadhakA ullekha mAnA jAtA hai aura ukta bAtakI satyatAmeM unako peza kiyA jAtA hai| isa vadhakA aneka pustakoMmeM For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 jainahitaiSI aneka sthaloMmeM ullekha hai| isa ghAtase dakSiNameM jainadharmako bar3a dhakkA lagA / yaha ghAla huA hai isameM to koI sandeha nahIM, parantu hA~, yaha ho sakatA hai ki isameM kucha atyukti ho| pRSTha 472 / - pallavarAjA mahendrabarmana-jo sAtavIM zatAbdike AdimeM huA hai. mAlUma hotA hai ki zurUmeM jaina thaa| kisI tAmila mahAtmA usako zaiva banA liyA thaa| isa rAjAne zaiva hokara dakSiNa a kATake 'pATalI puttirima nAmaka' sthAnameM eka bar3ebhArI jainamaThava barabAda kiyA aura usakI jagaha zaivamandira banavA diyaa| . .. . -dayAcandra goyalIya bI. e.| jainsiddhaantbhaaskr| (samAlocanA) bhA skarake abataka 4 aMka nikale haiN| traimAsiva HOME patra hai / pahalA aMka julAI-agasta-sitamba 1912 kA nikalA thA aura cauthA aMka arbha SN mArca san 1915 meM prakAzita huA hai lagabhaga tIna varSameM cAra aMka nikale / traimAsika hisAbase abhItava isake 11 aMka nikalane cAhie the|shriiyut seTha padamarAjanI rAnIvAra isake AnarerI sampAdaka haiM / sunate haiM isakA sArA kharca bhI ve apana - gA~Thase lagAte haiM aura abataka isa kAmameM lagabhaga cAra haz2Ara rupayA For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainsiddhaantbhaaskr| 463 . varca kara cuke haiM ! ve eka vyApArI puruSa haiM, isase saMbhava hai ki unheM avakAza kama milatA hogA aura ve isa ora yatheSTa lakSa na de sakate hoNge| aisI avasthAmeM yadi bhAskara samaya para nahIM nikalatA hai aura usakA sampAdana yogyatApUrvaka nahIM hotA hai to hama kevala yahI kaha sakate the ki seThajI. apane kartavyake pAlana pramAda kara rahe haiM unheM isa kAryameM apanA vizeSa samaya aura cetta lagAnA cAhie; isase adhika kahanekA hameM koI adhikAra na paa| seThajI bhI itanA hI kahakara chuTTI pA sakate the ki kyA kiyA nAya, avakAzAbhAvase hama bhAskarako samaya para nahIM nikAla sakate hai aura jaisA cAhie vaisA sampAdana bhI nahIM kara sakate hai / antu cauthe aMkase mAlUma huA ki seThajI apane isa vilamba yA pramAdako aura sAtha hI apanI ayogyatAko bhI apanI pratiSThAkA kAraNa banAnA cAhate haiM / isakA bhI unheM behada abhimAna haiM / ve likhate haiM " yaha kArya aisA hai vaisA hai, gaMbhIra hai andhakArameM hai, isameM aTUTa parizrama karanA par3atA hai, eka eka lekhako bIsoM bAra likhanA par3atA hai, varSoM khojeM karanI hotI haiM, derase nikalane para bhI bhAskarane bahuta kArya kiyA hai, kyA kiyA hai so amuka vidvAnake jyAkhyAnase mAlUma hogA, itihAsake sabhI patra derIse nikalate haiM, baMgAla eziyATika susAiTI jaisI sAdhanabahula vizAla saMsthAoMke janarala tIna tIna cAra mahInekI derIse nikalate haiM taba pAThaka hI soceM ki bhAskara derIse nikalatA hai yA jaldI ? yaha itanA kaThina kAma hai ki yadi bhAskara trimAsikakI jagaha traivArSika bhI banAyA For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 jainahitaiSI - jAya to bhI kucha anucita na hogA, " ityAdi / seThajIkI isa abhiprAyakI likhAvaTa batalA rahI hai ki ve jitanA kArya kara rahe haiM usase daza bIsa guNA yaza lUTanA cAhate haiM aura eka bhole bhAle samAja para apane mahAn itihAsajJa honekA dAvA karate haiM / hamArI samajhameM yaha sarvathA anucita hai aura isa tarahake vizvAsase samAjako hAni pahu~canekI saMbhAvanA hai / bhAskarameM abhItaka jitane lekha prakAzita hue haiM unameM eka bhI lekha aisA mahattvakA yA maulika likhA huA nahIM hai jisake viSayameM yaha kahA jA sake ki usakI sAmagrI saMgraha karanemeM yA chAnabIna karane meM varSoM to kyA mahInoM yA saptAhoM bhI parizrama karanA par3A ho / aisa eka bhI lekha nahIM hai jisameM kisI aprakaTa bAta para navIna prakAra DAlA ho yA koI navIna khoja kI ho| koI lipi bhI aisI maha tvakI nahIM nikalI jisakA nayA AviSkAra kiyA gayA ho ya jisake par3hanemeM varSoM laga gaye hoM / pramAda aura bhUleM itana bharI huI haiM ki par3hakara Azcarya hotA hai / lekhapraNAlI itihAsakI maryAdAse bilakula bahirbhUta hai / use par3hakara koI yaha nahIM kaha sakatA ki usake lekhakako itihAsakA yatkiJcit bhI paricaya hai / prAyaHsaba hI lekha atyuktiyoM se bhare hue haiM / taba yaha kaise mAna liyA jAya ki vilamba honekA kAraNa viSayakA gorava yA gaharI chAnabIna karanA hai / . isake sivAya bhAskarameM jo kucha likhA gayA hai, usakA adhikAMza kirAyekA hai--vaitanika karmacAriyoMkA likhA huA hai| yadi usameM seTha For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainasiddhAntabhAskara / 465 I jIkA kucha hai to yahI ki use loga ApakA hI likhA huA samajhate haiM / bhAskarakA saMyukta aMka ( dvitIya tRtIya ) yahIM bambaI meM taiyAra karAyA gayA thA / jahA~taka hama jAnate haiM use zrIyuta tAtyA neminAtha pAMgala aura paM0 haranAtha dvivedIne milakara sampAdata kiyA thA / ye donoM mahAzaya lagabhaga savAsau rupayA mAsika vetana lekara koI cAra pA~ca mahIne taka kAma karate rahe the : pahale aura cauthe aMka meM bhI seThajIkA khudakA parizrama bahuta kama dikhalAI detA hai / aisI avasthAmeM bhI seThajI jainasamAjako yaha batalAtA cAhate haiM ki maiM svayaM lekhaka aura itihAsajJa hU~ aura niHsIma parizrama karake mAska - rakA sampAdana karatA / pazyatu sAhasam / yaha jainasamAjakA saubhAgya hai ki seTha padamarAjajI jaise puruSa to thor3e hI samaya pahale grantha chapAneke bhI kaTTara virodhI theitihAsapara kRpA dRSTi karane lage haiM aura unheM itanA zauka laga gayA hai ki isa kAmameM apanI girahake hajAroM rupayA bar3I khuzI se kharca kara rahe haiM / seThajIMkI isa udAratAkI sabhI loga muktakaNTha se prazaMsA karate haiM-hai bhI yaha yathArtha; parantu seThajI apanI isa ucita prazaMsA se santuSTa na hokara jo bar3I bhArI itihAsajJatAkA bhI samAja para dAvA karane lage haiM vaha anucita hai aura isase na kevala samAkI hI hAni hogI; kintu seThajI bhI isa viSaya meM apanI unnati na kara sakeMge / ataeva hama Avazyaka samajhate haiM ki bhAskarakI yathArtha samAlocanA karake batalA diyA jAya ki usameM itihAsatva kitanA hai aura kisa yogyatAse usakA sampAdana huA hai / For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 janahitaiSI . hama koI itihAsajJa nahIM jo eka aitihAsika patrakI samAlocanA kara sakeM / isa viSayameM hamArA jJAna bahuta hI parimita hai| -- itihAsakA vidyArthI' kahalAnA bhI hama apane lie kAfIse jyAdA sammAnakA kAraNa samajhate haiM; parantu bhAskara abhItaka jo kucha likhA gayA hai vaha prAyaH itanA sAdhAraNa hai ki yadi koI itihAsakA prAraMbhika vidyArthI hI use dhyAna pUrvaka par3he to bahuta kucha kahanekA avakAza pA sakatA hai| ___ bhAskarake cAroM aMkoMkI hama kramazaH AlocanA kareMge; para usameM hama saMbhavataH itihAsakA hI vicAra kreNge| usakI bhASA AdikI AlocanAke lie hamAre pAsa kAfI jagaha nahIM / itanA hI kahanA yatheSTa hogA ki usakI bhASA bahuta hI kliSTa, saMskRtabahula, ADambarapUrNa aura banAvaTI hotI hai / aisA mAlUma hotI hai ki lekhakane use apane vicAra prakaTa karaneke lie nahIM kintu apanA pANDitya prakaTa karaneke lie likhA hai / pAThaka use samajheMge yA nahIM, isase lekhakako koI matalaba nahIM / eka aitihAsika patrakI bhASA mAmUlI patroM jaisI rahe yaha bAta zAyada usake sampAdakakI zAnake khilApha hai| prthmaangk| sabase pahale hama pAThakoMkA dhyAna isa aMkake AThaveM pRSTha para chape hue " patrakA mukhyoddezya' zIrSakakI ora AkarSita karate haiN| sampAdaka mahAzaya kahate haiM ki " isameM aitihAsika viSayakI carcA tathA bhavanameM surakSita zAstroMke paricayake sivAya rAjanaitika aura For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainsiddhaantbhaaskr| ~~~~~~~~ sAmAjika viSayakA ullekha bilkula hI na rahegA aura yaha bhI isakA eka mukhya uddezya rahegA ki kisI samAcArapatrake viSayoMkI AlocanA na karanA / " aba pAThaka ina uddezyoMke sAtha bhAskarake naye aMkake lekhoMkA milanA kara dekheM / jainabradarsa esoziyezana prayAga, jainamitrake sampAdaka, morenA pAThazAlA Adi para Apane jo amaryAdita AkramaNa kiye haiM, mAlUma nahIM ve itihAsake kisa aMgase tAlluka rakhate haiM / sAmAjika bAtoMmeM nahIM par3anekA aura samAcArapatroMkI AlocanA na karanekI pratijJA karanekA bhalA aura kaunasA anokhA artha hai ? mAnA ki esosiezanake membaroM ke vicAra acche nahIM, brahmacArIjIne galtI kI; para isase Apake itihAsapatrakA kyA sambandha ? kyA Apa apanA ukta sAmAjika krodha anya kisI sAmAjika patrake dvArA prakaTa na kara sakate the? bar3e aphasosakI bAta hai ki apane uddezyoMko bhI. bhUla jAnevAle loga abhimAnake mAre jamIna para paira nahIM rakhanA cAhate / bhAskarake kisI bhI lekhako Apa par3ha lIjie, Apako yaha kadApi mAlUma nahIM par3a sakatA ki hama koI itihAsakA lekha par3ha rahe haiM / itihAsalekhakakI bhASA a~cI tulI, ADambarazUnya hotI hai-binA a~cA tulA eka zabda bhI usakI kalamase nahIM nikalatA; para yahA~ isa bAtakA sarvathA abhAva hai| mahApurANakA paricaya dete hue Apa likhate haiM:-" jinhoMne isa paramotkRSTa granthakA svAdhyAya vicArapUrvaka kiyA hogA unako yaha mAlUma hogA ki kaise mahattva tathA itihAsake aneka abhAvoMkI pUrtikA kAraNa yaha grantha hai| For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI nnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnn. itihAsake liye jitanI sAmagriyoMkI jarUrata hai hamAre AcArya pravarane prAyaH sabhI viSayoMkA samAveza isakI racanAmeM kiyA hai / yaha bhAratavarSakA eka saccA sarvAMgapUrNa itihAsa mAnA jAya to isameM kucha bhI atyukti na hogii|" ityAdi / lIjie, seThajIne bhAratavarSake sarvAMgapUrNa sacce. itihAsakA patA lagA liyA; aba vidvAnoMko kisI tarahake prayatna karanekI z2arUrata nahIM / isa viSayameM loga nAhaqa sira khapA rahe haiM / bhalA, isa belagAmI prazaMsAkA bhI kucha ThikAnA hai ? samajhameM nahIM AtA ki hama ise purANabhakti kaheM yA mUrkhatA ! bhagavAn AdinAthake samayakA athavA adhikase adhika mahAvIra svAmItakakA, guruparamparAse calA AtA huA, vinA san saMvatkA, mukhyataH dhArmika jagatkA itihAsa to hama bhI ise kaha sakate haiM, parantu bhAratakA saccA sarvAMgapUrNa itihAsa kahanA to Apa hI jaise sAhasiyoMkA kAma hai| mAlUma nahIM 'sarvAgapUrNa' kA artha Apa kyA samajhate haiN| hA~, mahApurANakI ve ' sabhI itihAsakI sAmagriyA~ ' to prakaTa kara dIjie aura unase aura nahIM to mahAvIrabhagavAnkA samaya hI nizcita kara dIjie aura usa samayakI rAjanItika sAmAjika sthiti kyA thI so bhI batalA diijie| are bhAI ! jisa itihAsakI DugaDugI Apa bhAskarake pratyeka pRSThameM pITA karate haiM kyA vahI itihAsa Apake bhavanake isa AdipurANameM maujada hai! ___ Age AdipurANa-uttarapurANake maMgalAcaraNa aura prazastiyA~ hindI anuvAdasahita prakAzita kI gaI haiN| mUlameM jo azuddhiyA~ haiM For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina siddhAntabhAskara / 469 ve mAmUlI haiM; parantu anuvAda to bahuta hI aMDabaMDa likhA gayA hai / anuvAdaka mahAzaya paM0 jhammanalAlajI haiM / ve itihAsajJa nahIM haiM; parantu sampAdaka mahAzaya to itihAsajJaziromaNi haiM ! aitihAsika azuddhiyA~ unakI dRSTimeM to AjAnI thIM / yaha eka bahuta hI prasiddha bAta hai ki prabhAcandra nyAyakumudacandrodaya nAmaka nyAyagranthake banAnevAle haiN| saMkSepameM isa granthako 'candrodaya' bhI kahate haiM / parantu maMgalAcaraNake 47 veM zlokake arthameM anuvAdaka mahAzaya kahate haiM ki " prabhAcandrane candrodaya nAmaka kAvya banAkara jagatko AlhAdita kiyA ! " para jAna par3atA hai 'candrodaya' kA yahI artha sampAdaka mahAzayako bhI maMjUra hai, isalie ve Age 49 veM pRSThameM jinasena svAmIkA paricaya dete hue likhate haiM:- " candrodayake racayitA zrIprabhAcandra kavikI Apane bar3I pUjya zraddhA bharI stuti kI hai aura inakI bar3I gauravatA ( ? ) darzAyI ( ? ) hai| isase mAlUma hotA hai ki candrodaya kAvya usa samaya sarvazreSTha mAnA jAtA thA ! " bAharI itihAsajJatA ! ajI itanA aura likha dete ki " bhavanameM yaha kAvya maujUda hai " to bAta aura bhI pakkI ho jAtI / 49 veM zloka meM zivakoTike 'bhagavatI ArAdhanA' nAmaka granthakA spaSTa ullekha hai; parantu anuvAdaka mahAzaya use nahIM batalA sake-yoM hI zabdArtha mAtra kara diyA hai / 50 veM zlokakA artha bahuta hI aspaSTa hai / 51 veM kANabhikSuke ' kathAlaGkAra' kA ullekha hai; parantu vaha bhI saSTa karake nahIM batalAyA gayA / 52 veM zlokakA artha to bahuta hI gANDitya pUrNa hai: - For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 jainahitaiSI EPAL kavInAM tIrthakRddevaH kiM tarAM tatra vrnnyte| viduSAM vAGmaladhvaMsi tIrtha yasya vacomayam // isakA artha yaha hai ki " deva' kaviyoMke tIrthakara hue haiM, arthAt vidvAnoMmeM tIrthakarake tulya (bar3e pUjya ) hue haiN| unake viSayameM adhika kyA kahA jAya ? unakA vacomayatIrtha (vyAkaraNa zAstra vidvAnoMke vacanamalako naSTa karanevAlA hai|" isa zlokameM devanandi yA pUjyapAda AcAryakA smaraNa kiyA gayA hai| 'deva' unakA saMkSipta kiyA huA nAma hai| ___ akalaMkadevakA bhI nAma 'deva' hai; parantu ukta zlokake Age hI ' bhaTTAkalaGkazrIpAlapAtrakesariNAM guNAH' kahakara unakA judA smaraNa kiyA gayA hai| isalie isakA artha akalaMka nahIM kiyA jA sktaa| aba dekhie bhAskarameM isakA kitanA bar3hiyA artha kiyA gayA hai:-" kaviyoMmeM kitane hI tIrthakara bhI ho gaye haiM, kina kinakA varNana kiyA jAya ? ina logoMke vacanamaya tIrthane vidvAnoMke vAGmalako naSTa kara diyaa|" lIjie, yaha bilakula naI bAta mAlUma huI ! acchA hotA yadi aise paMcakalyANakaprApta kaviyoMke nAma bhI batalA diye jaate| __ Age uttarapurANake 76 veM adhyAyake kucha zloka diye haiN| unameM dvAdazAMgake pAThI jina 11 muniyoMke nAma haiM unakA artha karanemeM bahuta hI bhaddI bhUla kI gaI hai| vijayI buddhilo gaGgAdevazca kramazo mtH|' isakA 'kramazo' zabda yaha batalAtA hai ki ye saba AcArya kramase-ekake bAda eka-hue haiN| parantu artha For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainsiddhaantbhaaskr| 471 karanevAle ' kramazo ' kI jagaha 'kramaNo' pATha mAnakara eka 'kramaNa' nAmaka AcAryakA AviSkAra karate haiM aura sAtha hI * nAgasena' kA astitva hI miTA dete haiM ! ' jayanAmAnugAMkaH nahIM ' jayanAgAnugAMkaH' pATha hai jisakA artha jayasena aura nAgasena hotA hai| isake bAda uttarapurANakI prazasti dI hai| usameMse mAlama nahIM ki 5-6-7-8 zloka kyoM chor3a diye ? ve to itihAsakI dRSTi se bahuta mahattvake haiN| unameM vIrasenasvAmIkA paricaya diyA gayA hai aura unake batAye hue 'siddhabhUpaddhatiH' nAmaka granthakA ullekha kiyA gayA hai| zloka z2arA kaThina avazya hai, zAyada isIlie anuvAdakamahAzayane unako chor3a diyA ho| khaira, icchA unakI ! ___ isI prazastike 13-14-15 zlokoMmeM yaha batalAyA hai ki jinasenake satIrtha yA gurubhAI dazarathaguru the aura guNabhadra ina donoMke ziSya the ( ziSyaH - zrIguNabhadrasUriranayo AsIjagadvizrutaH ) / ina zlokoMmeMse pahaleke arthameM to Apa kahate haiM ki " candramAke sahavartI AkAzake eka netra sUryakese dazarathaguru jinasenAcAryake sahadharmI hue / " paraMtu Age 6-7 paMktiyoMke bAda hI 15 veM zlokake arthameM pharamAte haiM--" dazarathaguru aura guNabhadrAcArya jinasena ke priya ziSya hue|" bAharI itihAsajJatA ! tujhe dhanya hai jo dazarathaguruko jinasenakA satIrtha bhI batalAtI hai aura ziSya bhI batalAtI hai ! aisI itihAsajJatAke binA hama jaisoMko itihAsakI zikSA kaise dI jA sakatI ? Age 16-17-18-19- zlokoMkA yaha kulaka hai:kaviparamezvaranigaditagadyakathAmAtRkaM purozcaritaM / sakalacchandolankRtilakSyaM sUkSmArtha gUDhapadaracanam // 16 // vyAvarNanorusAraM sAkSAtkRtasarvazAstrasadbhAvam / apahastitAnyakAvyaM zravyaM vyutpannamatibhirAdeyam / For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 jainahitaiSI www. jinasenabhagavatoktaM mithyAkavidarpadalanamatilalitam / . siddhAntopanibandhanaka; bha; cirAdvinAyAsAt // 18 // ativistarabhIrutvAdavaziSTaM sNgRhiitmmldhiyaa| guNabhadrasUriNedaM prahINakAlAnurodhena // 19 // inameMse pahale tIna zlokoMmeM to jinasenasvAmIke AdipurANake vizeSaNa haiM jinameM mahattvakA vizeSaNa yaha hai ki vaha purANa * kavi paramezvaranigaditagadyakathA mAtRkaM ' hai, arthAt kaviparamezvarake kisI gadyapurANake AdhArase usakI racanA huI hai-mUla usakA ukta gadya purANa hai| Age 19 veM zlokameM batalAyA hai ki usake avaziSTa bhAgako guNabhadrasUrine bnaayaa| ____aba dekhie, bhAskarameM ina zlokoMkA kyA artha prakAzita huA hai:-" sabhI chanda aura alaGkArakA lakSya, sUkSmArtha tathA gUDhapadakI racanAvAlI eka 'gadyakathA' kaviparamezvarane banAyI / ........" acchA banAI hogI; para usakA sambandha bhI to batalAie ki isa prakaraNameM kyA hai! anuvAdakase jarA Apa bhI to pUcha lete ki 'kavi paramezvarane banAI' yaha artha kahA~se AkUdA / pahale zlokameM to kriyAkA kahIM cinha bhI nahIM hai / aura nahIM to jainahitaSImeM prakAzita hue 'jinasena aura guNabhadrAcArya' zIrSaka vistRta lekhako hI uThAkara dekha lete; usameM to ina zlokoMkA acchI taraha khulAsA kiyA hai / ApakA jinasena aura guNabhadravAlA sArA lekha hI to usIko sAmane rakhakara likhA gayA hai| Age 29 veM zlokake arthameM likhA hai ki " lokasena munIza kavivara jinasenAcAryake mukhya ziSyoMmeM the !" balihArI hai isa For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainsiddhaantbhaaskr| 473 itihAsajJatAkI ! guNabhadrake ziSyako Apa jinasenakA ziSya banAte haiM ! -- tasya ziSyeSu mukhyaH' meM 'tasya' kA sambandha 19 veM zlokake guNabhadrasUrise hai, yaha buddhiko jarAsA hI jora denese mAlUma par3a jAtA; para jora lagAnekI Apa AvazyakatA samajheM taba na ! kisI paNDitase artha likhavA diyA ki chuTTI pAlI / svayaM artha lagAneke lie to yogyatAkI bhI avazyakatA hotI hai ! ___ maMgalAcaraNa aura prazastike anuvAdameM aura aura doSa bhI bahuta adhika haiM; para kheda hai ki sthAnAbhAvake kAraNa hama unakI AlocanA nahIM kara sake / ___ isake Age senagaNakI sArtha paTTAvalI hai jo do aMkameM samApta huI hai| isake AdhebhAgakA anuvAda paM0 jhammanalAlajIne aura zeSakA paM0 haranAthajI dvivedIne kiyA hai / anuvAdakI kliSTatA durbodhatA aura arthacyutike viSayameM hama kucha nahIM kahanA cAhate / hama usakI itihAsatAke viSayameM hI kucha nivedana kareMge / paTTAvalIkA mUlya usa samaya samajhameM AtA jaba sampAdaka mahAzaya usakI prAmANikatA satyatA Adike viSayameM kucha noTa dete; parantu isa parizramasAdhya kAryameM ve kyoM par3ane lage? acchA, to Aie hama hI kucha vicAra kreN| hamArI samajhameM itihAsakI dRSTise yaha paTTAvalI adhika mahattvakI nahIM hai / yaha paTTAvalI hai bhI nahIM / yaha purAnI paddhati hai ki jaba bhagavAnakA abhiSeka kiyA jAtA hai taba abhiSeka karanevAle apanI gurvAvalIkA uccAraNa karate haiM / avazya hI kisI "samaya yaha paddhati guruparamparAko smaraNa rakhanemeM bahuta upayogI For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 jainahitaiSI rahI hogI; parantu pIche isakI yathocita rakSA na huI aura eka rIti mAtra raha gii| jisako jitane nAma yA jitanI parasparA yAda rahI, pIche usIse kAma liyA jAne lgaa| pahale vidvAn loga ise svayaM saMskRta bhASAmeM racakara par3hate the; parantu pIche dUsaroMkI racIracAI hI par3ha jAne lgii| isa tarahakI pratidina par3haneke lie likhI huI gurvAvali yA~ akasara milatI haiM aura bhaTTAraka tathA unake ziSyoMko to prAyaH kaNTha AtI haiM / yaha paTTAvalI bhI usI tarahakI gurvAvaliyoMmeMse eka hai / isake antima vAkyoMse mAlUma hotA hai ki yaha dilIkI gaddIke puSkaragacchIya bhaTTAraka chatrasenakI abhyudayasamRddhikI siddhike lie abhiSekake samaya par3hI gaI thI / avazya hI isameM jina AcAyA~ke nAma Aye haiM ve saca hoMge aura unameMse bahutoMkI prazaMsA bhI zAyada saca hogI; parantu vaha kramabaddhaparamparA hai isako to bhAskarake sampAdakako chor3akara aura koI saca nahIM mAna sakatA / zAyada unakI samajhameM koI bhI likhI huI bAta asatya nahIM ho sakatI ! sampAdaka mahAzayane yaha paTTAvalI jinasena guNabhadra svAmIkA paricaya karAneke lie unakI vaMzaparamparA batalAneke lie prakAzita kI hai; parantu yaha bhI batalAnekI kRpA na kI ki isakI prAraMbhakI guruparamparA AdipurANake 76 veM adhyAyakI paramparAse kyoM nahIM milatI hai ? AdipurANake karttA ( aura indranandi Adi bhI ) pA~ca zrutakevaliyoMke bAda vizAkha Adi 11 dvAdazAGgajJAtAoMkA nAma batalAte haiN| para ApakI paTTAvalImeM sirpha 9 hI AcArya batalAye gaye haiM siddhArtha aura nAgasenakA unameM patA hI nahIM hai| Age pA~ca ekA For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainsiddhaantbhaaskr| 475 dazAMgadhAriyoMke nAma paTTAvalImeM ThIka haiM; parantu Apake anuvAdaka mahAzaya unameM eka munIndrako aura jor3akara chaha kara dete haiM / vAstavameM yaha 'munIndra' zabda pANDukA vizeSaNa hai koI judA nAma nahIM / inake Ageke cAra AMcAryoMmeM eka jinasena nAma bhI mAlUma nahIM kyoM baDhAyA gayA hai / apane pAThakoMko paTTAvalIkI manoyogapUrvaka paryAlocanA karanekI sammati na dekara usakI ina bhinnatAoM para sampAdaka mahAzaya svayaM hI kucha vicAra karate to acchA hotA / usase ApakI aura ApakI paTTAvalIkI donoMkI hI yogyatAkI jA~ca ho jaatii| ___ paTTAvalIke 8 veM gadyameM gaNitajJa mahAvIrAcAryakA ullekha hai jo ( gaNitasArasaMgrahake maMgalAcaraNase mAlUma hotA hai ki ) amoghavarSa rAjAke samayameM hue haiM aura isa kAraNa ve vIrasena jinasenake samakAlIna siddha hote haiM; parantu dekhate haiM ki usake Ageke 11 veM gadyameM nandisenAdi saMghasthApaka arhadvalikA smaraNa hai jo vikramakI pahalI zatAbdimeM batalAye jAte haiN| unake Age cAmuNDarAyakRta bAhubalikI pratiSThA karAnevAle ajitasenAcAryakA ullekha hai jo zakakI 10 vIM zatAbdimeM hue haiN| inake bAda 15 veM gadyameM zivakoTi mahArAjako muni banAnevAle samantabhadra svAmIkA ullekha hai jo kundakunda svAmIse kucha hI pIcheke batalAye jAte haiN| isa tarahakI kramabhaMgatA usameM jagaha jagaha dikhalAI detI hai jisase yaha kabhI nahIM kahA jA sakatA ki usameM senasaMghake AcAryoMkI kramabaddha paramparA hai| For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 jainahitaiSI-- atyuktiyoMkA to vaha bhaNDAra hai| prazaMsA karanemeM usakA lekhaka bahuta hI udAra hai| isI lie vaha guNabhadrasvAmIko dvAdazAMga caturdazapUrvakA jJAtA batalAtA hai ! jinasenasvAmIko dhavalamahAdhavalapurANAdi| sakala granthoMkA kartA kahatA hai, yadyapi unhoMne jayadhavalATIkAke hI zeSa aMzako banAyA hai, mahAdhavalaTIkAko nahIM / zravaNabelagulamtha bAhubali svAmIkI mUrtikI pratiSThA karAnevAle cAmuNDarAyako vaha dakSiNa-tailaGga-karNATaka dezAdhipati batalAtA hai ! parantu asalameM ve gaMgavaMzIya rAjA rAcamalake maMtrI aura senApati the / lekhakako kyA khabara thI ki kucha samayake bAda merI isa racanAko koIitihAsakI cIz2a samajhegA, isIlie usane jo manameM AyA-karNa madhura aura yamakAnuprAsayukta jo vizeSaNa sAmane Aye unheM hI likha diyA hai| vaha apane eka Adhunika somasena nAmaka bhaTTArakako naulAkha dhanurdharoMke svAmI, dakSiNa karnATakIya 17 lAkha rAjAoMse pUjita batalAtA hai !!! buddhizUnya andhavizvAsiyoMko chor3akara aura koI to zAyada hI isa paTTAvalIkI bAtoMko mAnaneke lie taiyAra hogA ___ isake Age : jinasena aura guNabhadrAcAryakA paricaya ' zIrSaka lekha hai / isake prAraMbhameM hI Apa likhate haiM ki " jinasena aura guNabhadrAcAryane apane samayAdikA nirNaya kahIM nahIM kiyA aura na apanI pUrIpUrI paTTAvalI hI kisI granthameM dI / " seThajI, jinasenasvAmIne to avazya hI apanA samaya grantha likhanekA nahIM batAyA hai; parantu guNabhadrane to batalAyA hai ! uttarapurANakI prazasti jo Apane isI aMkameM prakAzita kI hai, usameM sApha zabdoMmeM likhA hai For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainsiddhaantbhaaskr| ki zaka saMvat 810 meM uttarapurANa samApta huA / guNabhadrane apane saMghakA paricaya bhI kAphI de diyA hai / acchA hotA yadi Apa lekha likhate samaya ekabAra prazastiko acchI taraha bA~ca jaate| inake samayanirNayako Apane jo mahAkaSTasAdhya batalAyA hai so bhI ThIka nahIM / inake samaya nirNayake to inake granthoMmeM hI aneka sulabha sAdhana maujUda haiN| __Age Apane kAlidAsa aura jinasenakI samakAlInatA dikhalAne vAlI kathAkA ullekha karake usako ThIka batalAyA hai / para vaha nirI gappa hai| usake siddha karaneke lie Apane 2-3 kiraNameM eka lekha likhA hai, para abhI taka vaha apUrNa hI hai; cauthI kiraNameM bhI Apako usake pUrNa karanekA avakAza na milA ! khaira, to use pUrA ho jAne dIjie, hama bhI usake viSayameM tabhI kucha likheNge| __ Age Apa likhate haiM ki samantabhadrake ziSya zivakoTi, zivakoTike vIrasena aura unake jinasena the, arthAt vIrasena samantabhadrake praziSya the ! isa bar3I bhArI bhaddI bhUlakA kAraNa yaha hai ki eka to seTha jI svayaM saMskRta nahIM jAnate haiM aura dUsare paTTAvaliyoM para Apako kevalIke vacanoM jaisI zraddhA hai / hastimalla kavi apane nATakakI prazastimeM samantabhadra aura unake do ziSya zivakoTi aura zivAyanakA ullekha karake kahate haiM: tadanyavAye viduSAM variSThaH syAdvAdaniSThaH sakalAgamajJaH / zrIvIrasenojani tArkikazrIH prdhvstraagaadismstdossH| isa zlokameM jo yaha pada hai ki unake ' anvavAyameM ' so For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 jainahitaiSI isakA artha vaMza yA ziSyaparamparA hI hotI hai / arthAta hastimallakA kathana kevala itanA hai ki zivakoTi aura zivAyanakI vaMzaparamparAmeM vIrasenasvAmI hue / paTTAvalImeM bhI yaha kahIM nahIM kahA ki ve unake ziSya the| phira Apane yaha AvikAra kahA~se kara DAlA ? jarA socie to sahI ki samantabhadra aura vIrasena svAmIke samayameM kitanA antara hai ? unheM ApakI paTTAvaliyoMke anuyAyI to vikramakI dUsarI zatAbdIkA mAnate haiM aura zrIyuta satIzacandra vidyAbhUSaNa Adi IsAkI chaThI zatAbdimeM mAnate haiN| para vIrasena svAmI vikramakI navavIM zatAbdike vidvAn haiM / harivaMza aura AdipugaNake kartA donoMne pUjyapAda svAmIkA stavana kiyA hai aura pUjyapAdane apane vyAkaraNameM samantabhadrake vyAkaraNakA ullekha kiyA hai, ataeva ve unase bhI prAcIna haiN| AvazyakatA honepara isa viSayameM aura bhI vIsoM pramANa diye jA sakate haiM ki samantabhadra aura vIrasenake bIcameM kamase kama 200. 250 varSakA antara avazya hai / kahA~ to ApakI aisI bhaddI nAsamajhI aura kahA~ cauthe aMkakA AsamAnase bAteM karanevAlA aitihAsika abhimAna ! sacamuca hI hameM isase bar3A Azcarya hotA hai| jinadattacaritra guNabhadrakA banAyA huA svataMtra grantha hai / yaha prApya bhI hai / parantu bhAskarasampAdaka ise uttarapurANakA hI eka bhAga batalAte haiM / isIse to patA lagatA hai ki Apane uttarapurANakA svAdhyAya kitane manoyogase kiyA hai| jinasena aura guNabhadrake viSayameM bhAskarameM jo kucha likhA gayA For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainsiddhaantbhaaskr| 472 hai aura usakA jitanA aMza sahI hai; yadi hama para svaprazaMsAkA . doSa na lagAyA jAya to hama kaheMge ki vaha sabakA saba hamAre jinasena aura guNabhadrAcArya' zarSika lekhako dekhakara likhA gayA hai| usameM aisI eka bhI mahattvakI bAta nahIM hai jo hamAre lekhase adhika ho / usakI auMdhIsIdhI nakalake sivAya seThajI aura kucha nahIM kara sake haiN| yadi kucha adhika kara sake haiM to ve hI saba aTTasaTTa besira pairakI bAteM jinakA ki Upara ullekha kiyA jA cukA hai| basa, sirpha ve hI bAteM seThajIkI nijI cIjeM haiM aura zAyada unhIM nijI cIz2oMke kAraNa seThajIko ukta lekhake likhanekA abhimAna hai / seThajIkI itihAsajJatAmeM zAyada baTTA laga jAtA yadi ve yaha likha dete ki isa lekhakI sAmagrI nainahitaiSaki lekhoMse lI gaI hai / astu / pAThaka cAheM to hitaiSIkI purAnI phAileM nikAlakara dekha sakate haiM ki hamArA ukta lekha bhAskarake janmake lagabhaga eka varSa pahale prakAzita ho cukA thA aura anumAna kara sakate haiM ki seThajIkA sAhasa kitanA bar3hA car3hA hai| - akhilaprabandhaM harke sAhasakartre namastubhyam / ' (kramazaH) For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 jainahitaiSI LONaam 1698 BE HSSS itihaas-prsngg| [ isa staMbhameM hama ve saba phuTakara itihAsasambandhI bAteM prakAzita kiya kareMge jo hameM samaya samaya para mAlUma hotI rahatI haiN| hamArI samajhameM itihAsa premiyoMko ina bAtoMse bahuta lAbha hogaa| ] (1) samantabhadra rAjaputra the| zra vaNabelagulameM paM0 daurbali jinadAsa zAstrIke AL yahA~ eka acchA pustakAlaya hai| usase AptaAMO mImAMsAkI eka prati hai| usake antameM likhA POSTAN hai:-"iti phaNimaNDalAlaMkArasyoragapurAdhipasUnoH zrIsvAmisamantabhadramuneH kRtau AptamImAMsAyAm / " isase mAlUma hotA hai ki ve uragapurake rAjAke putra the / yaha zAyada vahI uragapura hai jisakA kAlidAsane raghuvaMzameM ullekha kiyA hai aura jo colarAjyake antargata hai| phaNimaNDala bhI zAyada use hI kahate rahe hoM / samantabhadra svAmIke jinazataka nAmaka kAvyameM eka citrabaddha padya hai jisase mAlUma hotA hai ki unakA gRhasthAzramakA nAma zAntivarma thA / yaha nAma bhI rAjagharAnoMke aisA hai| . (2) ___ ratnakaraNDakI prAcInatA / bahuta logoMkA khayAla hai ki ratnakaraNDazrAvakAcAra suprasiddha samastabhadrasvAmIkA banAyA huA nahIM hai / koI aura samantabhadra nAmake AcAryakA racA huA hogA / parantu zrIvAdirAjasUrine For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihaas-prsngg| 481 apane pArzvanAthakAvyake prAraMbhameM samantabhadrakA smaraNa karate samaya unheM ratnakaraNDakA racayitA batalAyA hai| pArzvanAtha kAvya vikramasaMvat 1083 meM racAgayA hai / arthAt Ajake samAna usa samaya bhI ratnakaraNDake kartA samantabhadra samajhe jAte the / ve zloka ye haiM: svAminazcaritaM tasya kasya no vismyaavhN| devAgamena sarvajJo yenAdyApi pradaryate // 17 // acintyamahimA devaH so'bhivandyo hitaissinnaa| zabdAzca yena siddhayanti sAdhutvaM pratilaMbhitAH // 18 // tyAgI sa eva yogIndro yenAkSayyasukhAvahaH / athine bhavyasArthAya diSTo ratnakaraNDakaH // 19 // dUsare zlokase yaha bhI spaSTa hotA hai ki samantabhadrasvAmI vaiyAkaraNa bhI the aura unakA banAyA huA koI grantha thaa| pUjyapAdasvAmIne bhI jainendra vyAkaraNameM unake vyAkaraNakA ullekha kiyA hai| dhanaMjaya mhaakvi| dvisandhAnakAvyake kartA prasiddha kavi dhanaMjayakA samaya nizcita nahIM huA; para aisA mAlUma hotA hai ki ve vikramakI dazavIM zatAbdike pUrvameM ho cuke haiN| kyoMki eka to bAlabhArata bAlarAmAyaNAdi nATakoMke kartA rAjazekharane jo dazavIM zatAbdike pUrvArdhameM ho cuke haiM--unakI prazaMsA kI hai: dvisandhAne nipuNatAM satAM cake dhnNjyH| - yayA jAtaM phalaM tasya satAM cakre dhnNjyH|| inake sivAya vAdirAjasUrine vi0 saM0 1083 meM apane sAzvakAvyameM kahA hai:- . For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 jainahitaiSI - anekabhedasaMdhAnAH khananto hRdaye muhuH / bANA dhanaMjayonmuktAH karNasyevApriyAH katham // (8) vAgbhaTa kavi / paM0 daurbali zAstrIke pustakAlaya meM eka neminirvANa kAvyakI prati hai / usake antameM yaha zloka hai jo anya pratiyoMmeM nahIM milatA- ahicchatrapurotpannaH ... bhaTakulazAlinazchAdasya sutazcakre prabandhaM vAgbhaTaH kaviH // isase mAlUma hotA hai ki vAgbhaTa kavi ahicchatrapura meM utpanna hue the aura unake pitAkA nAma 'chAda' thaa| kAvyAnuzAsana ke karttA vAgbhaTa nemikumArake putra haiM / unhoMne apane granthameM ekaM vAgbhaTakA ullekha kiyA hai| ve vAgbhaTAlaMkArake karttA haiM aura unake pitAkA nAma 'soma' hai / vAgbhaTAlaMkArameM Adiyamakake udAharaNameM 'neminirvANa' ke 6 The sargakA 46 vA~ zloka ' kAntArabhUmau' Adi uddhRta kiyA hai / isase kAvyamAlAke sampAdakane likhA thA ki zAyada neminirvANa aura vAgbhaTAlaMkArake karttA eka hI haiM; parantu aba ukta lokase nizcaya ho gayA ki neminirvANake karttA donoMse bhinna tI - mare hI haiM / vAgbhaTAlaMkArake karttA zvetAmbara haiM; parantu ye digambara mAlUma hote haiN| yaha smaraNa rakhanA cAhie ki aSTAMgahRdaya vaidyakake karttA vaidya vAgbhaTa ina tInoM se bhinna siMhaguptake putra haiM / 1 For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsaprasaGga | (1) dharmabhUSaNake guru / zrIdharmabhUSaNayatike guru zrIvardhamAna bhaTTAraka the aisA nyAyadI - pikAkI pratike antameM likhA hai / yaha prati bhI ukta daurbali zAstrI ke pustakAlaya meM hai / isa prakAra likhA hai: - " zrImadvardhamAnabhaTTArakAcAryagurukAruNyasiddhasArasvatodayAnAM padAbjabhRGgazrImadabhinavadharma bhUSaNayativiracitA nyAyadIpikA / " ukta pustakAlayakI nyAyadIpikAkI dUsarI pratimeM bhI yahI likhA hai / ( 6 ) aSTAMgahRdayake karttAkA paricaya / maisUrake zrIyukta paNDita padmarAja ke pustakAlaya meM aSTAGgahRdaya vaidyaka ( vAgbhaTa ) kI eka kanar3I prati hai / usake antameM nimnalikhita do loka bahuta mahattvake haiM: yajjanmanaH sukRtinaH khalusindhudeze, yaH putravantamakarodbhuvi siMgha (ha) guptam / tenoktametadubhayajJabhiSagvareNa sthAnaM samAptamiti // 1 // namo vADava (vAgbhaTa ? ) tIrthAya viduSe lokabandhave / yenedaM vaidyavRddhAnAM zAstraM saMgraha nirmitam // 2 // 483 ...... isase jAna par3atA hai ki vAgbhaTa sindhudezake rahanevAle the aura unake pitAkA nAma siMhagupta thA / For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 jenahitaiSI hastimallakavikA sthAna / daurbalizAstrIke bhaMDArake aMjanApavanaMjaya nATakake antaH likhA hai: " zrImatpANDyamahezvare nijabhujAM daNDAvalambIkRtaM karNATAvanimaNDalaM padanatAnekAvanIze'vati / tatpItyAnusaransvabandhunibahairvidvadbhirAptaissamaM jainAgArasametasantaraname ( ? ) zrIhastimallo'vasat // iti goviMdabhaTTArasvAminaH sUnunA zrIkumArasatyavAkyadevaravallabhadayabhUSaNanAmAryamizrANAmanujena kavardhamAnasyAgranena kavinA hastimallena viracitam / ' ___ pahale padyake cauthe caraNameM koI akSara raha gayA hai isase spaSTa nahIM ho sakatA ki nivAsasthAna kaunasA thA / pANDyamahezvara nAmaka karNATaka narezake vaha AdhIna thaa| isase samayakA bhI patA laga jAyagA / hastimalla kavi, zrIgovindabhaTTake putra the / zrIkumAra, satyavAkya, devaravallabha aura udayabhUSaNa ye cAra kavi unake bar3e bhAI aura gaNaratnamahodadhike kartA vardhamAnakavi choTe bhAI the / arthAt ye chahoM bhAI vidvAn the| isa bAtakA paricaya unake vikrAntakauravIya nATakakI prazastise bhI lagatA hai| ye dAkSiNAtya the aura inake pitA devAgamastotrako sunakara jaina ho gaye the| (8) arhadAsa kvi| . ahaMdAsakA -- munisuvratakAvya ' eka sundara kAvya hai / dakSiNa For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihaasprsngg| 485 mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm mmmmmmmmmmmmmmm karNATakameM isake paThanapAThanakA bahuta pracAra hai / madrAsakI oriyaNTala lAyabrerImeM isakI eka saTIka prati maujUda hai| TIkA svayaM arhaddAsakI hI banAI huI hai| usakA nAma hai sukhabodhinI / isa kAvyakA apara nAma ' kAvyaratna ' hai / isakI prazastimeM likhA hai ki kavine AzAdharake upadezase jainadharma grahaNa kiyA thAH-- mithyAtvakarmapaTalaizciramAvRte me . yugme hazoH kupathayAnanidAnabhUte / AzAdharoktivilasaJjanasaMprayogaracchIkRtedya pRthusatpathamAzritosmi // isase arhaddAsakA samaya bhI nizcita ho jAtA hai| (9) mahAkavI viranandikA samaya / candraprabhakAvyake kartA vIranandikA samaya abhatika nizcita nahIM hai; para ve vAdirAjaMsArike pahaleke avazya haiM / kyoMki unhoMne pArzvanAthacaritameM unakA ullekha kiyA hai: candraprabhAbhisaMbaddhArasapuSTA manaHpriyam / kumudvatIva nodhatte bhAratI vIranandinaH // 30 // unake candraprabhacarita kAvyakA bhI isameM spaSTa ullekha hai / (10) madanakIrtiprabandha / vidvadratnamAlAmeM hamane paM0 AzAdharake viSayameM eka vistRta lekha prakAzita kiyA hai / usameM pAThakoMne par3hA hogA ki paM0 AzAdharake samayameM vAdIndra vizAlakIrti, madana For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 jainahitaiSI - kIrti yatipati aura udayasena muni Adi kaI digambara jaina vidvAn the| inameMse vizAlakIrtine AzAdhara ke pAsa padarza aura nyAya zAstroMkA adhyayana kiyA thA / madanakIrti vizAlakIrti ziSya the / ina madanakIrtikA ullekha bhI AzAdharane apane granthoMka prazastimeM kiyA hai / madanakIrtine AzAdharako prajJApuMja kahA thA" prajJApuJjosi ca yo'bhihato madanakIrtiyatipatinA / " madanakIrtiko yatipati kahA hai / isase mAlUma hotA hai ki ve jainasA / the / inhIM madanakIrtike viSayameM eka lekha ' caturviMzatiprabandha nAmaka granthameM hamane abhI hAla hI par3hA hai / ' caturviMzatiprabandha' zvetAmbarAcArya rAjazekharakA banAyA huA saMskRta grantha hai / isameM prAcIna AcAryoM aura vidvAnoMke 24 carita haiM / grantha vi0 saMvara 1405 kA banA huA hai / gAyakavAr3a sarakArane isakA gujarAta anuvAda prakAzita karavAyA hai / isa kathA se mAlUma hotA hai ki madanakIrti apane caritrase gira gaye the / kathAkA sArAMza yaha hai :" ujjayinI meM vizAlakIrti nAmaka digambara sAdhu the / unakA madana kIrti nAmaka ziSya thA / usane cAroM dizAoMke vAdiyoMko parAjita karake ' mahAprAmANika' padavI prApta kI aura apane gurukI kIrti phailAI eka bAra usane dAkSiNAtya vAdiyoMko jItane kI icchA prakaTa kI guruke rokane para bhI vaha dakSiNakI ora cala diyA aura bar3e bar3e vidvAnoMko parAjita karake karNATakameM pahu~cA / vahA~ vijayapura nareza kuntibhoja rAjAkI sabhA meM jAkara usane apane pANDityase rAjAko mohita kara liyA / rAjAne use apane mahalake pAsa hI Thaharaneko 1 For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsaprasaGga / 487 sthAna diyA aura kahA ki Apa hamAre pUrvajoMke caritakA varNana karanevAlA eka grantha raca diijie| madanakIrtine kahA, maiM 500 zloka pratidina raca sakatA hU~; para unake likhanevAlekA prabandha ho jAnA cAhie / rAjAne apanI putrI madanamaMjarIko yaha kAma sauMpa diyA aura vaha paradekI oTameM baiThakara grantha likhane lagI / kucha samayameM donoM paraspara mohita ho gaye aura eka dUsarekI prAptikA upAya karane lage / aba grantharacanAmeM bAdhA paDane lgii| zloka kama race jAne lage / rAjAko sandeha ho gyaa| usane eka dina chupakara dekhA / usa samaya madanakIrti apanI praNayinIko sundara sundara zloka kahakara manA rahA thaa| rAjAko vizvAsa ho gyaa| use bar3A krodha aayaa| usane tatkAla hI apane sthAna para pahu~cakara madanakIrtiko bulAyA aura usa zlokakA artha puuchaa| madanakIrti tAr3a gayA, isalie tatkAla sa~bhalakara bolA "do dinase merI A~kheM A rahI haiM, isalie unakA anunaya karaneke lie maiMne yaha padya banAyA thaa|" Azcarya yaha ki A~khoMke pakSameM bhI ukta zloka. ThIka baiTha gyaa| rAjAko usake isa buddhivaicitryase hRdayameM Ananda huA; para apakRtyakA qhayAla karake usane use mAra DAlanekI AjJA de dii| madanamaMjarIne yaha samAcAra suna liyA / vaha tatkAla hI apanI 32 sakhiyoMko sAtha lekara AI aura apane pyAreke sAtha paraneko taiyAra ho gaI ! yaha dekha maMtriyoMne rAjAko samajhAyA ki : isameM ApakA hI doSa hai jo eka yuvA aura yuvatIko samIpa rahanekA avasara diyA / yuvAvasthAkA yaha svabhAva hI hai| aba Apa krodha For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 jainahitaiSI chor3a deM aura putrI isIko de deM / aisA hI huA; rAjAne madanakItike sAtha apanI lar3akIkA vivAha kara diyA / madana bhogI banakara rahane lgaa| kucha samayameM guru vizAlakIrtiko yaha samAcAra, milA / unhoMne apane cAra ziSyoMko ise samajhAneke lie bhejaa| ziSyoMne Akara bahuta kucha samajhAyA, para phala na huA / ziSya lauTa gaye; unake sAtha madanane kucha zloka likhakara rakha diye / unakA abhiprAya yaha thA-- ' priyAdarzana hI sArabhUta darzana hai; aura darzana kisa matalabake? isa darzanameM rAga hone para bhI citta nirvANa prApta karatA hai / hoThoMke Dasanese cakita huI, hAtha chur3AnekA prayatna karatI huI, kopase bhauMheM nacAkara bolatI huI, cArucandravadanameM sItkAra karatI huI mAninIkA jisane cumbana kiyA usane hI amRta prApta kiyA; mUrkha devatAoMne sAgara maMthana karanekA parizrama vyartha hI kiyA / ' ityAdi / ye zloka bA~cakara guru stabdha ho rahe / madanakIrtine aneka prakArake bhogoMkA anubhava kiyA / " __ AzAdhara vikramasaMvat 1300 ke lagabhaga hue haiM aura yahI samaya madanakIrtikA hai| ataH caturvizatiprabandha inase sirpha 100 varSa pIchekA banA huA hai / vidvAnoMko isa viSayameM aura bhI chAnabIna karanA cAhie aura patA lagAnA cAhie ki isa kathAmeM satyAMza kitanA hai / yaha bAta smaraNa rakhanekI hai ki zvetAmbara hone para bhI lekhakane madanakIrtike prabandhameM koI bAta aisI nahIM likhI hai jo digambara sampradAya para khAsa AkSepa karanevAlI ho / For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihaasprsngg| 489 AAA (11) vAdirAjamUrikA eka aprasiddha grantha / ekIbhAva, pArzvanAthakAvya, yazodharakAvya Adike kartA vAdirAja bar3e bhArI naiyAyika the, yaha bAta prasiddha hai| isI lie unheM ' vAdirAjamanutArkikasiMhaH' kahA hai; parantu abhI taka unakA koI nyAya grantha nahIM milA thaa| aba unake eka nyAyagranthakA patA lagA hai jo bhaTTAkalaMkadevake / nyAyavinizcaya' kI TIkA hai / isakA nAma hai ' nyAyavinizcayavivaraNa ' athavA ' nyAyavinizcayakI tAtparyAvaghotinI vyaakhyaanrtnmaalaa'| yaha grantha ArAke siddhAntabhavanameM maujUda hai| pUjya paM. pannAlAlajIke pAsa jo prazasti saMgraha hai usake dekhanese mAlUma huA ki yaha vAdirAjasUrikA hI hai| yadyapi prazastimeM vAdirAjakA spaSTa ullekha nahIM hai| isake antameM likhA hai:-- " zrImatsiMhamahIpateH pariSadi prakhyAtavAdonnatiHstarkanyAyatamopahodayagiriH sArasvataH zrInidhiH / ziSya zrImatisAgarasya viduSAM patyustapazrIbhatAm bhartuH siMhapurezvaro vijayate syAdvAdavidyApatiH / ityAcAryavaryasyAdvAdavidyApativiracitAyAM nyAyavinizciyatAtparyAvadyotinyAM vyAkhyAnaratnamAlAyAM tRtIyaprastAvaH smaaptH|" syAdvAdavidyApati vAdirAjakA upanAma hai / siMhamahIpati yA caulukya jayasiMhakI sabhAke ve prasiddha vAdI the| matisAgara munike ziSya the aura siMhapurake svAmI the / ina vizeSagose jarA bhI zaMkA nahIM rahatI hai ki yaha grantha vAdirAjakA hI hai| vidvadratnamAlAmeM jo ' vAdirAjasUri' zIrSaka lekha hai usake par3ha1 dekho, vidvadalamAlA pRSTha 141 / 2 dekho zravaNabelagulakI maliSeNaprazasti / / For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .490 jainahitaiSI nese yaha bAta aura bhI nizcita ho jaaygii| maMgalAcaraNameM apane guru matisAgara, guruke guru zrIpAla aura gurubhAI dayApAlakA meM granthakartAne smaraNa kiyA hai| prAraMbhameM likhA hai ki isa granthapara ya dyapi aneka TIkAyeM haiM; parantu ve sarvasAdhAraNake lie agamya haiM, isa lie maiM yaha atizaya sarala vRtti banAtA huuN| yaha vRtti chapakara prakAzita hone yogya hai / kaThinAI yaha hai ki yaha ArAke siddhAntabhavanameM hai isalie sahaja hI na milegI aura yadi mila bhI jAyagI to niyamAnusAra 15 dinameM vApisa kara denI pdd'egii| (12) kucha aprasiddha grantha aura grnthkrtaa| aneka zilAlekhoM aura prazastiyoMse aise aneka granthoM aura granthakartAoMkA patA lagatA hai jo bilakula aprasiddha haiN| malliSeNa prazastimeM AcArya vajranandike navastotrakA ullekha hai: na vaH stotraM tatra prasajati kavIndrAH kathamapi praNAmaM vajrAdau racayata paraM nandini munau| navastotraM yena vyaraci sakalAhatpravacanaprapazcAntarbhAvapravaNavarasandarbhasubhagam // jAna par3atA hai yaha -- navastotra' devAgama jaisA hogA, kyoMki usameM samasta arhatpravacanake bhAva maujUda haiN| kyA ye ve hI vajranandi haiM jo pUjyapAdake ziSya the aura jinheM devasenane drAviDasaMghakA sthApaka batalAyA hai ? isI prazastimeM sumatidevake sumatisaptakakA ullekha hai: sumatidevamamuMstuta yena vaH sumatisaptakamAptatayA kRtaM parihRtApadatattvapadArthinAM sumatikoTivivarti bhavAtihat // [zeSa Age] For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhaprasaGga / vividha prasaGga / 1 eka itihAsajJa vidvAnkA saMdezA | suprasiddha itihAsajJa DA 0 vinseMTa smithane jainasamAjake lie jo sandeza bhejA hai vaha isa aMkake prAraMbha meM diyA gayA hai / hama apane samAjake netAoMkA aura dhanI mahAzayoMkA dhyAna usakI ora vizeSa rUpase AkarSita karate haiN| vAstavameM aba samaya AgayA hai ki hama loga apanA eka svataMtra purAtattva vibhAga kholeM aura apane prAcIna itihAsako sarvAgapUrNa banAne ke sAdhana taiyAra kara deM / isakI AvazyakatA ke lie sAhabane jo jo bAteM kahIM haiM ve bahuta hI mahattvakI haiN| unase mAlUma hotA hai ki jaba taka jainavidvAnoMkA dhyAna isa ora na jAyagA aura jainasamAjake dhanI isa kAma meM utsAha na dikhalAyeMge taba taka jina bAtoMkI khojakI AvazyakatA hai vaha na ho sakegI / yaha ThIka hai ki hamArI sarakAra apane purAtattvavi - bhAgakI orase bahuta kucha prayatna karatI hai aura usake dvArA bhI bahutasI naI naI bAtoMkA patA lagatA jAtA hai; parantu yaha kAma itanA bar3A hai aura sarakArakA kAryakSetra itanA vistRta hai ki usameM jainaitihAsakA bhAga prAyaH nahIMke barAbara hotA hai / isa lie jainasamAjako khuda cAhie ki vaha eka aisI saMsthA sthApita kara de jisake dvArA prAcIna sthAna khode jAveM, jamInake nIce dabe hue maTha mandiroM pratimAoM aura zilAlekhoM kA patA lagAyA jAve, purAne tIrthasthAnoMkI khojeM kI jAveM, prAcIna grantha talAza kiye jAveM aura jainarAjAoMke sikke For Personal & Private Use Only 491 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 jainahitaiSI ekaTTe kiye jAveM / isa kAmameM yadi jainavidvAn niyata kiye jAyeMge aura ve jainadRSTi se purAnI bAtoMkI khoja kareMge to itihAsakI bar3I bar3I gA~The khula jAveMgI / jainadharmakI bhItarI bAtoMko jAnanevAle itihAsajJa loga jo bar3I bar3I bhUleM kara baiThate haiM jaise jainapratimAoMko buddhapratimA, jainamaThoMko bauddhamaTha, jainadharmakI yakSayakSiyoMko bauddhadevadeviyA~ samajha lenA Adi, ve bhUleM jainavidvAnoMke dvArA bahuta kama hoMgI / hama vinseMTa smitha sAhabake isa kathanase sahamata haiM ki jainasamAjake dhanI rupayA kharca kara sakate haiM aura yadi ve cAheM to unake lie isa kAmameM lAkha do lAkha rupayA kharca kara DAlanA koI bar3I bAta nahIM hai / pAThakoMko mAlUma hai ki bambaIke pArasI dhanika TATAke dharmakA yA jAtikA paTanAse koI bhI sambandha nahIM hai, to bhI ve paTanAke khaNDaharoMkI khudAIke lie 25 haz2Ara rupayA vArSika kharca kara rahe haiM aura vaha kevala isalie ki bhAratavarSakI purAnI rAjadhAnI paTanA yA pATaliputrake viSayameM logoMko kucha vizeSa bAteM mAlUma ho / taba kyA jainasamAjake dhanika zravaNabelagulameM cakravartI rAjA candragupta aura pUjya bhadrabAhuke smAraka DhU~Dhaneke lie, kozAmbImeM apane paramapUjya tIrthake prAcIna cihna khojaneke lie, bhagavAn mahAvIrake janma aura nirvANasthaloMkA vAstavika patA pAneke lie, pANDya aura drAviDadezake hyUnasAMgake samayake hajAroM jainamandiroMkA anusandhAna karaneke lie aura isI tarahake dUsare kAmoMke lie jinase jainadharmakI kalpanAtIta prabhAvanA ho sakatI hai, lAkha do lAkha rupayA kharca kara nahIM sakeMge? vicAra karake dekhA jAya to For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhaprasaGga / 493 yaha kAma mandirapratiSThAdi kAryoMkI prabhAvanAse haz2Ara guNI prabhAvanA karanevAlA hai aura yadi eka hI do pratiSThA karAnevAle soca leM to yaha sthAyIrUpase cala sakatA 1 2 jaina samAja meM itihAsajJoMkA abhAva / bhAratavarSa ke prAcIna itihAsake sabase adhika sAdhana jainapustakAlayoM, jainagranthoM, jainamandiroM, aura jainalekhoMse prApta hue haiM; parantu khedakA, nahIM nahIM lajjAkA viSaya hai ki jainasamAjameM itihAsa ke jAnanevAloMkA eka taraha se sarvathA abhAva dikhalAI detA hai / samUce jainasamAjameM--teraha lAkha jainoMmeM- kaI sau grejyueToM aura paNDitoMmeM eka bhI aisA vidvAn nahIM hai jise hama itihAsajJa kaha sakeM aura jisake lie hama kucha abhimAna kara sakeM / itihAsajJa honA to bahuta bar3I bAta hai; abhItaka hamAre yahA~ vAstavika itihAsakA svarUpa samajhanevAle bhI nahIM dikhate / sAdhAraNa manoraMjana karanevAlI kathAoM meM aura itihAsameM ve bahuta hI thor3A bheda samajhate haiM / unheM nahIM mAlUma hai ki prakRta itihAsa kyA hai, usake taiyAra karanevAlemeM kitanA vizAla jJAna aura nAnA bhASAoMkA pANDitya honA cAhie aura vaha kitane parizramase taiyAra hotA hai / samaya A gayA hai ki aba hama apanI isa kamIko pUrNa karanekI cintA kareM aura daza pA~ca itihAsake vidvAn taiyAra kareM / yoM to itihAsake vidyArthIko samAja zAstra, arthazAstra, zilpazAstra, sthApatya, bhAskarya, Adi sabhI viSayoM kA thor3A bahuta jJAna cAhie; parantu sabase mukhya bAta hai ki use vividha bhASAoMkA aura lipiyoMkA jJAtA honA cAhie / kamase For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 jainahitaiSIwwwwwwwwwwwwwwwwwwwmmmmmmmmmmmm kama a~garejI, saMskRta, prAkRta aura pAlIkA jJAna to use avazya honA cAhie / bhAratavarSake viSayameM jina dezI aura videzI vidvAnoMne abataka jitanA kucha likhA hai vaha saba par3ha jAnA cAhie aura isake bAda itihAsakI khojAmeM hAtha lagAnA caahie| itanI yogyatAke binA koI prakRta itihAsajJa nahIM bana sakatA hai| isalie jainasamAjako cAhie ki vaha kucha aise vidyArthiyoM ko jo isa viSayakA zauka rakhate hoM aura saMskRtake sAtha bI. e. taka paDhe hoM khAsa vRttiyA~ dekara itihAsakA adhyayana karAve / itihAsake ema. e. ho jAnepara unheM kucha samaya itihAsajJa vidvAnoMke pAsa rakkhe jisameM ve apane anubhavako bar3hAveM aura usI samaya aneka bhASAoMkA jJAna bhI sampAdana kreN| isake bAda unheM apane purAtattvavibhAgameM niyata kara deve aura unase vaha kAma leve jisake lie smitha sAhaba preraNA kara rahe haiN| 3 zikSitoMko itihAsakA adhyayana karanA caahie| parantu isa tarahake dazapA~ca itihAsajJa taiyAra kara lenese hI kAma na calegA; anyAnya zikSita janoMko bhI isa ora dhyAna denA cAhie / jo sajjana kAlejoMke prophesara, skUloMke adhyApaka yA vakIla Adi haiM aura jo saMskRta tathA a~garez2IkI yogyatA rakhate haiM unheM cAhie ki avakAzake samaya isa viSayakI ora lakSya deM aura dhIre dhIre apanA jJAna baDhAte jAyeM / zurUmeM unake dvArA naI khojeM bhale hI na hoM parantu sarva sAdhAraNa logoMmeM itihAsake jJAnakI to bahuta kucha vRddhi ho sakatI hai / For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhprsNg| 495 yadi ve zurU zurUmeM itanA hI kareM ki a~garez2I Adi bhASAoMmeM jainadharma aura itihAsake sambandhameM jo lekha nikalA karate haiM unake anuvAda hI dezabhASAoMke dvArA sarvasAdhAraNa taka pahu~cAnekA prayatna karane lageM to bahuta lAbha ho sakatA hai| Aja kala jainadharma aura itihAsakI AlocanAmeM a~garejImeM itane lekha nikalate haiM ki yadi sirpha unhIMkA anuvAda prakAzita kiyA jAya to eka acche mAsika patrakA kAma cala sakatA hai / anuvAda karate karate hI unakA anubhava bar3ha jAyagA aura ve itihAsake maulika lekha likhane meM bhI samartha ho sakeMge / hamArI paNDitamaNDalIko bhI isa ora kucha kRpA karanI cAhie / unake lie eka vizAla kAryakSetra par3A huA hai / saMskRta prAkRtake granthoMkA yadi ve acchI taraha adhyayana kareM, unakI prazastiyA~ maMgalAcaraNa Adi par3heM, aura unameM jina jina AcAryoM aura vidvAnoMkA ullekha milatA hai unapara vicAra kareM to a~garejI Adi bhASAoMkI sahAyatAke vinA bhI ve jainadhamake samasta saMghoMkA gacchoM aura AcAryoMkA eka zrRGkhalAbaddha itihAsa taiyAra kara sakate haiM jisakI ki bahuta bar3I AvazyakatA hai| 4 itihAsakA uddeza aura lAbha / hamAre yahA~ itihAsake viSayameM bahutase bhrAmaka vicAra pracalita ho rahe haiN| isakA kAraNa yaha hai ki loga vAstavika itihAsakA svarUpa nahIM jAnate / yahA~ para hama adhyApaka zrIyukta yadunAtha sarakArake vyAkhyAnakA--jo unhoMne varddhamAnasAhityasammelanameM par3hA thA-- kucha aMza uddhRta kiye binA nahIM raha sakate / ve kahate haiM-"itihAsa For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 jainahitaiSI - 1 1 kA uddezya kyA hai, yaha jAnalenese itihAsa likhanekI zreSTha: 'praNAlI jAnI jAsakatI hai| jo saccA itihAsa hai vaha atItako sajIva banAkara A~khoM ke sAmane khar3A kara detA hai aura hama mAnoM usI bahuta prAcIna samayake logoM ke zarIrameM praveza karake unhIM ke vicAroMse vicArane lagate haiM aura unake sukha:dukha AzA bhaya AdikA apane hRdaya meM anubhava karane lagate haiM / isa taraha atIta kAlake sambandhameM avikala pUrNAGga satyakI prApti karanA hI itihAsakA prakRta uddezya hai / itihAsa satyakI majabUta pASANamaya dIvAlapara khar3A rahatA hai | yadi usase satya nirdhArita na huA, yadi atIta kAlakI eka manamAnI mUrti khar3I karake athavA AMzika mUrti banAkara hI hama zAnta ho gaye, taba to kahanA hogA ki hama kalpanAke hai jagatameM raha gaye / isake bAda usa viSayameM hama cAheM jo likheM yA vizvAsa kareM vaha saba bAlUkI dIvAla para tInatalA makAna banAneke tulya hogA / satya nizcita karanekI paddhati kyA hai? sabase pahale to apane manako isa kAryake yogya aura upayogI banAnA cAhie / yaza, dhana, pratiSThA aura lAbhakI AzA dUra karake, apane antaraMgakA anurAga virAga damana karake, pUrvake saba saMskAra tyAga karake pakkI pratijJA karana cAhie ki ' maiM Aja apaneko satyapara samarpaNa kara dU~gA, maiM satyako samajha~gA, satyako pUju~gA aura satyakI hI khoja karU~gA / ' satya cAhe priya ho cAhe apriya ho, loga mAneM yA na mAneM, loga ha~sI kare yA nindA kareM, usako prakAza karanA hI cAhie / basa, itihAsajJoMkI yahI pratijJA hotI hai| " Age calakara adhyApaka For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhprsNg| 497 mahAzaya kahate haiM-" itihAsa kAvya nahIM hai / cittavinodaka lalita AkhyAna athavA sUkhI chAnavIna hI isakA antima phala nahIM hai / adhyApaka ' sIlI ' ne acchI taraha siddha karake dikhAyA hai ki samAjanetA aura rASTranetAke lie itihAsa sarvazreSTha zikSaka, pathapradarzaka, aura mahAn bandhu hai / itihAsakI sahAyatAse bhUtakAlakA svarUpa jAnakara usI jJAnako vartamAnameM prayoga karanA hogA / bahuta prAcIna kAlameM hamAre pUrvaja kina kAraNoMse uThe kina kAraNoMse gire, rAjya samAja dharma kisa prakAra gaThita hue, ve kisa kAraNa naSTa ho gaye, ina saba tattvoMko samajhakara hameM apane sajIva samAjakI gati badalanA hogI / bhUtakAlase uddhAra "kiyA huA satya aura dRSTAntoMkI dIpazikhA hamAre mArgameM rozanI ddaalegii| yahI itihAsacarcAkA antima phala hai|" AzA hai ki hamAre pAThaka ina avataraNoMse itihAsake svarUpako bahuta kucha samajha leMge aura itihAsake nAmase jo asatya bAtoMkA pracAra karate haiM unase bace rheNge| . 5 maurya candraguptakA jaintv| bhAskara bar3I dhUmadhAmake sAtha mauryasamrATa candraguptake jainatvakA DaMkA pITa rahA hai aura apanI orase nizcaya kara cukA hai ki ve nissandeha jaina the| pichale aMkoMmeM to usane unake jainatva siddha karaneke lie kucha ceSTA bhI kI thI; parantu aba vinseTa smitha sAhabake prasiddha itihAsakI navIna AvRtti prakAzita ho jAnese to vaha usa ceSTAkI bhI AvazyakatA nahIM samajhatA hai / use yaha bAta eka svayAMsaddha For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 jainahitaiSI siddhAntake samAna jAna par3ane lagI hai aura isa kAraNa vaha ise yuktikI kasauTI para kasanA nirarthaka tathA piSTapeSaNa tulya samajhatA hai / usane isa cauthI kiraNameM hameM upadeza kiyA hai ki "premIjI ! acchA hotA yadi Apa vinseMTa smithakI abhI hAlakI chapI navI AvRtti ma~gAkara kisI bI. e. se candraguptake itihAsakA anuvAda karAkara smjhlete| unhoMne cAlIsa varSakI saparizrama avizrAnta aitihAsika paryAlocanAse aneka aitihAsika pramANoM dvArA apanI itihAsa pustakameM yaha siddha kara dikhAyA hai ki candragupta jaina the aura antameM inhoMne munivRtti dhAraNa kara isa lokako chor3A hai|" hamane tatkAla hI usake upadezako mAthe para car3hAyA aura vinseMTa sAhabake itihAsameM maurya candraguptake tathA jainadharmake sambandhameM je kucha likhA thA usakA anuvAda apane mitra bAbU dayAcandrajI goya. lIya bI. e. se karavA ma~gAyA / vaha isI aMkameM anyatra prakAzita hai| isake sivAya vinseMTa smithane jaina samAjake lie jo saMdeza bhejA hai aura usameM candraguptake sambandhameM jo kucha likhA hai usaka anuvAda bhI anyatra diyA hai / pAThakoMse prArthanA hai ki vinseMTa sAhabake ukta donoM sthaloMko vicAra pUrvaka par3heM aura phira unake abhiprAyakA milAna bhAskarake vicAroMke sAtha kareM / vinseMTa e. smitha sAhaba candraguptamAyake jainatvakI saMbhA. vanA svIkAra karate haiM / ve kahate haiM ki jainatattvakI kathAke viruddhameM jo jo zaMkAyeM thIM ve saba hala ho gaI haiM; aura isa kAraNa mujhe vizvAsa hotA hai ki candragupta jainasAdhu ho gaye the For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhaprasaMga / oramarrrrr aura yaha kathA satya para nirdhArita jAna par3atI hai; parantu isase ve yaha nahIM samajhate ki candraguptakA jainatva siddha hogayA aura aba isa viSayameM prayatna karanekI koI jarUrata nahIM hai / ve apane jainoMke saMdezameM isa viSayake khoja karanekI-candraguptake jainatvakI kathA kahA~taka ThIka hai isake jA~ca karanekI-bahuta bar3I AvazyakatA prakaTa karate haiM aura jainavidvAnoMko apanI dRSTise vAdavivAda karaneke lie AhvAna karate haiN| isase sApha mAlUma ho jAtA hai ki bhAskarake sampAdaka mahAzayakA vizvAsa vinseMTa smitha sAhabase bhI bahuta Age bar3ha gayA hai / smitha sAhabake itihAsameM ve azrAntaparizramake aitihAsika pramANa aura paryAlocana bhI kahIM dikhalAI nahIM diye jinakA bhaya dikhalAkara, sahayogI hama para tAneM kasatA hai| isase to yahI mAlUma par3atA hai ki sampAdaka mahAzayane vinseMTa smitha sAhabake itihAsakI bAta kahIMse suna-sunA lI hogI; use kisIse anuvAda karAke par3hA bhI na hogA / yadi par3ha liyA hotA to isa taraha candraguptake jainatvakI bAtako ve svayaMsiddha siddhAnta na samajha lete / bhAratavarSakA suprasiddha samrAT candragupta maurya yadi jaina siddha ho jAya to isake samAna prasannatAkI aura jainadharmake gauravakI bAta aura kyA ho sakatI hai ? isako kauna nahIM cAhatA ? parantu kevala hamAre kahanese hI to dUsare nahIM mAna sakate haiM ? jainoMke. mAnaneke lie to itanA hI kAphI hai ki hamAre yahA~ isa viSayakI kathA milatI hai; para hamArI kathA dUsaroMke lie to sarvajJakathita nahIM ho sakatI hai ? dUsare to anyAnya pramANa bhI cAhate haiM / una For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - pramANoMke saMgraha karaneke lie bhI svayaM bhI kucha prayatna karanA cAhie; vyarthakI uchalakUda macAnA itihAsajJatA nahIM hai | auroMkI pU~jI para -- auroMkI zakti para aura kisIko burA bhalA kahanA hI aura thor3I dera ke lie yaha bhI mAna liyA jAya ki candraguptakA jainatva sarvathA siddha ho cukA hai, usake lie yuktiyoMkI kamI nahIM; to bhI Apa jisa bhASA meM apanA patra nikAlakara itihAsajJa bana rahe haiM usake pAThakoM ko to ve yuktiyA~ mAlUma honI cAhie, Apake jAna lenese hI kyA hotA hai ! bhAskara meM jo kucha likhA gayA hai usameM to kucha bhI dama nahIM hai / 500 7 jaina siddhAntabhavanakI carcA / harSakA viSaya hai ki sahayogI jainamitrakA dhyAna bhI ArAke jainasiddhAnta bhavanakI ora AkarSita huA hai| usane bhI bhavanake kAryakarttAoMkI zithilatA batalAI hai aura bhavanako ArAmeM nahIM kintu kAzIhI pratiSThita karanekI AvazyakatA batalAI hai / sahayogIkA yaha kathana vizeSa dhyAna dene yogya hai ki svargIya bAbU devakumArajI jo dAnapatra likha gaye haiM usameM bhavanako kAzImeM hI sthApita karanekI bAta likhI hai / yadi yaha sahI hai to phira kyA kAraNa hai ki bAbU sAhabakI icchA ke viruddha bhavanake lie ArA jaisI choTIsI jagaha tajabIja kI gaI ! kyA koI yaha batalA sakatA hai ki bhavanakA kAzIkI apekSA ArAmeM rahanA vizeSa lAbhakArI hogA : kahA~ kAzI aura kahA~ ArA ! ArAkA bhavana ArAkA hI hokara raha jAyagA; para kAzI -- vidyApIThameM vaha sAre bhAratavarSakA bana jAyaga 1 For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhprsNg| aura sAre bhAratakA banAneke lie hI svargIya bAbUsAhabane usake sthApita karanekA manoratha kiyA thA / bhavanake TUsTiyoMko isa ora dhyAna denA cAhie aura bhavanake saMcAlakoMse darayAphta karanA cAhie ki kyA kAraNa hai jo ve bhavanakA sthAyI mandira ArAmeM banAnA cAhate haiN| yaha bhI pUchanA cAhie ki usake sUcIpatrAdi banAnekA prabandha abataka kyoM na kiyA gayA ? jainasamAja cAhatA hai ki bhavanameM granthoMkA saMgraha barAbara hotA rahe, sUcIpatra sarvasAdhAraNako dekhaneke lie mile, naye naye granthoMkI sUcanA milatI rahe, granthoMkI prazastiyA~ aura mahattvakI bAteM prakaTa karanevAlI riporTa chapavAI jAve, granthoMkI nakala karAnekA pUrA pUrA prabandha ho, lAgatase pA~ca yA daza rupayA saikar3A adhika mUlya para jo cAhe use grantha likhAkara bheja diye jAveM, AvazyakatA hone para cAhe jisa granthakI prAcIna prati ucita zartoM para bAharake bhAI bhI dekhaneke lie ma~gA sakeM, granthaprakAzakoM yA sampAdakoMko adhika dinoMke lie granthoMkI pratiyA~ denekA prayatna kiyA jAya, patrottara samaya para diye jAnekA prabandha ho, prazna karanevAlekI bAtoMkA saMtoSayogya pUrA pUrA uttara diyA jAya aura bhavanameM baiThakara hara kisIko grantha dekhanekA subhItA kiyA jAve / ina saba bAtoMkA prabandha hue vinA na jainasamAja yatheSTa lAbha uThA sakatA hai aura na svargIya bAbUsAhabakI icchA va pUrNa ho sakatI hai| For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI / T 7 bhavana aura purAtattvavibhAga / kyA hI acchA ho yadi jainasiddhAntabhavanakI hI eka 'purAtattvaprakAzinI ' zAkhA khola dI jAve aura usake dvArA vaha kAma kiyA jAya jisake lie zrIyukta vinseTa smitha sAhabane dhanika jai noMse Agraha kiyA hai / kyoMki purAtattvakA kArya bhI bhavana ke udde zyoMse pRthaka nahIM hai / sammilita saMsthA rahane se kAma bhI subhIte ke sAtha hogA / bhavanake kAryakartA yadi prayatna kareMge to hamArI samajhameM isake lie jainasamAjase sahAyatA bhI acchI milegI / bhavana lie jo yatheSTa sahAyatA nahIM milatI hai isakA kAraNa sivAya isake aura kucha nahIM hai ki usake saMcAlaka na to usakA prabandha sudhArate haiM aura na sahAyatA ke lie prayatna hI karate haiM / 1 502 8 zruta paJcamI parva | jyeSTha sudI 5 phira A gii| avasara AgayA ki prativarSa kI nAI hama phira bhI apane pAThakoMko isakI cetAvanI de deM / para isa kA phala kyA hotA hai ? yahI ki dazavIsa sthAnoM meM zAstroMke veSTana badala diye jAte haiM aura sarasvatIkI pUjA kara dI jAtI hai| isa taraha yaha bhI aura tyohAroM kI taraha eka abhyasta tyohAra banatA jAtA hai / para kyA isI lie hama isa tyohArakI punaH pratiSThA karanA cAhate haiM ? nahIM, jaba taka pratyeka jainake hRdayameM zAstrakI jJA nakI pratiSThA aura mahattva sthApitaM na ho jAya, prAcIna zAstroMkI rakSA karanA unake jJAnakA vistAra karanA, unake lie bar3e bar3e bhaMDAra sthApita karanA, sulabha vAcanAlaya kholanA, Adi pavitra kA - For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhprsNg| 503 yoko jainasamAjakA pratyeka vyakti apanA kartavya na samajhane lage taba taka isa parvakI saphalatA nahIM kahI jA sktii| ina saba bAtoMke lie isa parva para pratyeka sthAnameM Andolana honA caahie| pratyeka grAma, paMcAyata yA mandirameM zrutapaMcamIparvakA utsava honA cAhie aura usa samaya zAstradAna aura zAstrasaMgrahakI kucha na kucha vyavasthA avazya honA cAhie / cAhie to yaha ki pratyeka vyakti ye puNyakArya kareM; parantu gadi na hosake to kamase kama paMcAyatIkI orase eka do naye grantha prativarSa likhAkara ma~gAye jAya~ aura bhaMDArameM saMgraha, kiye jAveM / yadi zakti kama ho to chape grantha hI ma~gAye jAveM / kucha grantha vidyArthiyoMko yA svAdhyAyapremiyoM ko bA~Te jAveM -aura kucha rupayA sanAtana jainagranthamAlA, mANikacandra jainagranthamAlA siddhAntabhavana jaisI saMsthAoMko diyA jAve / jo loga samartha haiM, unheM kisI eka granthake jIrNoddhAra karAnekA-chapAkara ardhamUlyameM yA muphtameM bA~TanekA bhI isa pavitra dinako nizcaya karanA cAhie / yadi isa taraha pacAsa paMcAyatiyA~ hI vicAra leveM to prativarSa 50 granthoMkA uddhAra ho jAya / hameM isa avasara para pratyeka hRdayameM yaha bAta ThasAra denI cAhie ki jainadharmakI rakSA usake granthoMkI rakSA-usake prakAza aura pracArase hI hogii| __9 maannikcndrjaingrnthmaalaa| granthamAlAkA kArya zurU hogayA hai / pahalA grantha sAgAra dharmAmRta saTIka chapa rahA hai, dUsarA hastimallakRta vikrAntakauravIya nATaka presameM hAla hI diyA gayA hai aura tIsare vAdirAjasUrikRta pArzva For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainahitaiSI - 1 1 nAthakAvyakI presa kApI taiyAra karAI jA rahI haiN| prUphasaMzodhakakA prabandha na honese aura presakI zithilatA se pahale granthake taiyAra honemeM AzAse adhika vilamba hogayA; parantu aba aisA prabandha kiyA gayA hai ki tInoM grantha jalda taiyAra ho jAya~ / pAThakoM ko yaha to mAlUma hI hai ki yaha mAlA kevala granthoddhAra aura grantha pracArakI dRSTise jArI kI gaI hai aura isIlie isake tamAma grantha lAgata ke mUlya para bece jAveM / isameM isake saMsthApakoM yA saMcAlakoMkA nijI svArtha kucha bhI nahIM hai / isalie hama AzA karate haiM ki zrutapaMcamI ke avasara para hamAre pAThaka granthamAlAko avazya smaraNa kara leMge aura isake lie kucha na kucha sahAyatA bhejeMge / sAgAradharmAmRta kIeka haz2Ara pratiyA~ chapAI jA rahI haiM / pAThaka yaha jAnakara prasanna hoMge ki amarohA murAdAbAda nivAsI bAbU bihArIlAlajI ke putra ne isakI 250 pratiyA~ muphta meM vitaraNa karane ke lie kharIda lI haiM jo taiyAra hote hI bheja dI jaaveNgii| bAbU sAhabako aura unake suputrako hama hRdaya se dhanyavAda dete haiM aura AzA karate haiM ki anyAnya dharmAtmA bhAI bhI isI taraha granthamAlAko sahAyatA pahu~cAyeMge / 250 pratiyA~ kharIdanevAle sajjana yadi cAheM to unakA phoTo granthake sAtha lagavA diyA jAyagA / ina tInoM granthoMmeM tIna tIna sau rupayoMse adhika kharca na par3egA / eka granthakI 250 pratiyA~ vitaraNa karaneke lie le lenA, jisameM lagabhaga 75 ) kharca hoMge, eka sAdhAraNa sthitike gRhasthako bhI bhArI na hogA / 504 For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhaprasaMga | 10 ve0 kA0 heralDakA sAhitya aura itihAsakA aMka | jabase isa mAsika patrake sampAdaka zrIyuta mohanalAla dalIcandrajI desAI bI. e. ela ela. bI. hue haiM tabase isakI bahuta unnati ho gaI hai| aba yaha eka par3hane yogya patra bana gayA hai / desAI mahAzayako itihAsakA bar3A zauka hai / apane jIvikAke kAryase unheM jitanA samaya milatA hai usako ve prAyaH itihAsake adhyayanameM hI vyatIta karate haiN| jahA~ taka hama jAnate haiM jainasamAjameM ve hI eka yuvaka haiM jo jaina itihAsakI chAnabIna meM nirantara lage rahate haiM / isa viSaya meM ve hamAre dUsare grejyueTa sajjanoMke 'lie anukaraNIya haiM / gatavarSa unhoMne apane patrake do bar3e bar3e aMka prakAzita kiye the jinameM kevala ' mahAvIra svAmI ' ke sambandhake hI tamAma lekha the / ukta aMkoMkI carcA jainahitaiSI meM yathAsamaya ho cukI hai / aba ve 'jaina itihAsa aura sAhitya' kA eka khAsa aMka nikAlanA cAhate haiM aura usake lie taiyArI kara rahe haiM / unhoMne eka vijJApana prakAzita kiyA hai aura jainasamAjake tInoM saMpradAyake lekhakoM se itihAsa aura sAhityasambandhI lekha bhejane kI prArthanA kI hai / isa vijJApanake sAtha - jina jina viSayoMpara ve lekha cAhate haiM unakI eka sUcI hai| itihAsakI sUcI meM 28 aura sAhitya meM 30 viSaya unhoMne cune haiN| pAThakoMkI jAnakArIke lie hama unameM se kucha mahatvake viSayoMkA yahA~ ullekha kiye dete haiM: - itihAsa - 1 gaNadharoMkA itihAsa 505 For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jainAtaiSI 2 sudharmAsvAmIse lekara aba takakI paTTAvaliyA~,3samasta gacchoMke nAma aura unakA itihAsa, 4 jainaprabhAvaka-kavi-maMtrI aura striyoMkA itihAsa, 5 jainatIrthoMkA itihAsa, 6 candragupta, azoka, kuNika, saMprati, Adi mauryavaMzI rAjAoMkA itihAsa, 7 akabara aura jaha~gIrake pharamAna, ( vallabhasampradAyakA jainoM para par3A huA prabhAva, 9 gujarAtake jaina rAjA, 10 kumArapAlake samayakA gujarAta, 11 gujarAtake itihAsameM jainoMkI sevA, 12 allAuddIna khilajI Adi musalamAna aura jainamaMdira, mandiroMkI , banI huI mamajideM; zilAlekha aura jainazilpakalAke isa viSayameM vizvastapramANa, 13 jainoMke saba sampradAya aura unakI mAnyatAoMkI bhinnatA, 14 prAcIna jaina vyApArI aura unakI vyApAra paddhati, 15 bhojakoMkAra utpatti, 16 mahAvIra svAmIkI nirvANatithikA nirNaya, 17 jainadarzanakI prAcInatA, 18 jaina itihAsake sAdhana / sAhitya 1 jainetara sAhityameM jainadharmakA yA jainoMkA ullekha, 2 jainasaMskRta auprAkRta sAhitya, 3 prAkRtabhASAkA uddhAra kaise ho ? 4 jainanyAyara sAhitya, dharmasAhitya, kathAsAhitya, nATakasAhitya, 5 baMgAlI, marAThI, kAnaDI, Adi dezabhASAoMmeM jainasAhitya, 6 apabhraMzabhASA, 7 jaina pustakAlaya, ( prAkRta sAhityakA saMskRtameM anuvAda, jainadarzanakI anyadarzanoMse tulanA / Adi / AzA hai ki hamAre digambarI vidvAn bhI inameM se kisI viSayameM kucha likhanekI kRpA kareMge / sampAdaka mahAzaya hindI lekhoMke prakAzita karanekA bhI AzvAsana dete haiN| For Personal & Private Use Only . Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhprsNg| 11 jainahiteSIkA prastuta aMka / hamArI yaha bahuta dinoMse icchA ho rahI hai ki jainahitaiSIkA bhI varSa bharameM kamase kama eka khAsa aMka nikAlA jAya aura usameM . kisI eka hI viSayakI khAsa taurase carcA ho; parantu isa kAryakI gurutAkA aura parizramakA vicAra karake, sAtha hI logoMkI abhiruciH kAbhI khayAla karake apanI ukta icchAko bArabAra rokalenA par3atA hai| kintu abakI bAra yaha icchA itanI prabala ho gaI ki ise hama kisI taraha na roka sake aura samayake na rahane para-pahalese sUcanA Adi diye vinA hI hamane khAsa aMkake DhAcekA yaha aMka taiyAra kara DAlA yadyapi yaha anyAnya patroMke samAna vizAlakAya nahIM haiM aura isameM citrAdi bhI nahIM haiM to bhI jisa tarahake khAsa aMka hama nikAlanA cAhate haiM unakA yaha choTAsA namUnekA rUpa hai / eka do lekhoMko choDakara isake prAyaH saba hI lekha itihAsame sambandha rakhanevAle haiM / hameM Dara hai ki aise lakhe viSayakI carcAko pAThaka pasanda kareMge yA nahIM, to bhI yaha AzA hai ki jo vicArazIla sajjana haiM ve ina lekhoMko aura nahIM to hamArI prArthanAse----Agrahase hI eka bAra Adyanta par3ha jAnekI kRpA kareMge aura yadi unhoMne aisA kiyA to hama apane parizramako saphala samajheMge hamArA yaha prayatna yadi pAThakoMko rucikara huA to hama AgAmI varSakI zrutapaJcamIko isase lagabhaga dUnA bar3A aMka taiyAra karanekA prayatna kreNge| yaha. aMka samase bhI kucha pahale prakAzita hotA hai; isakA kAraNa yaha hai ki hama kAraNavaza apane ghara jA rahe haiM aura vahA~ hameM eka mahInese adhika laga jAyagA / yadi koI vighna na AyA to AgAmI aMka ASADhake anta taka avazya nikala jAyagA / For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citrazAlA sTIma presa, pUnA siTIkI anokhI pustkeN| citramayajagatH-yaha apane DhaMgakA advitIya sacitra mAsikapatra hai| "ile. sTreTeDa laMDana nyUja " ke DhaMga para bar3e sAijameM nikalatA hai| eka eka pRSThameM kaI kaI citra hote haiM / citroMke anusAra lekha bhI vividha viSayake rahate haiM / sAla bharakI 12 kApiyoMko ekameM baMdhA lenese koI 400, 500 citroMkA manohara alabama bana jAtA hai / raMgIna citra bhI isameM rahate haiM / ArTapeparake saMskaraNakA vArSika mulya 5 // ) DaoN0 vya0 sahita aura eka saMkhyAkA mUlya // ) AnA hai| sAdhAraNa kAgajakA vA0 mU0 3 // ) aura eka saMkhyAkA / hai| rAjA ravivarmAke prasiddha citra-rAjA sAhabake citra saMsArameM nAma pA cuke haiN| unhoM citroMko aba hamane sabake subhIteke liye ArTa peparapara pustakAkara prakAzita kara diyA hai / isa pustakameM 88 citra maya vivaraNaka haiN| rAjA sAhabakA sacitra caritra bhI hai / TAiTala peja eka prasiddha raMgIna citrase suzobhita hai / mUlya hai sirpha 1) 0 / citramaya jApAna-ghara baiThe japAnakI sair| isa pustakameM jApAna ke sRSTi saudarya, rItiravAja, khAnapAna, mRtyu, gAyanavAdana, vyayasAya, dharmaviSayaka aura rAjakIya, ityAdi viSayoMke 84 citra, saMkSipta vivaraNa sahita haiM / pustaka avvala nambarake ArTa pepara para chapI hai / mUlya eka rupayA / sacitra akSaragaMdha-choTe 2 baccoMke varNaparicaya karAnemeM yaha pustaka bahuta nAma pA cukI hai / akSaroke sAtha sAtha pratyeka akSarako batAnevAlI, usI akSarake AdivAlI vastukA raMgIna citra bhI diyA hai / pustakakA AkAra bar3A hai / jisase citra aura akSara saba suzobhita dekha par3ate haiM / mUlya chaha aanaa| __ varNamAlAke raMgIna tAza-tAzoMke khela ke sAtha sAtha baccoMke varNaparicaya karAneke liye hamane tAza nikAle haiN| saba tAzoMmeM akSaroM ke sAtha raMgIna citra aura khelane ke cinha bhI haiM / avazya dekhiye / pho seTa cAra Ane / sacitra akSarAlipi-yaha pustaka bhI uparyukta " sacitra akSarabodha " ke DhaMgakI hai / isameM bArAkhaDI aura choTe choTe zabda bhI diye haiM / vastucitra saba raMgIna haiM / AkAra ukta pustakase choTA hai| isIse isakA mUlya do Ane hai / For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) saste raMgIna citra - zrIdattatraya, zrIgaNapati, rAmapaMcAyatana, bharatabheTa hanumAna, zivapaMcAyatana, sarasvatI, lakSmI, muralIdhara, viSNu, lakSmI, gopI. canda, ahilyA, zakuntalA, menakA, tilottamA, rAmavanavAsa, gajeMdramokSa, harihara - bheTa, mArkaNDeya, rambhA, mAninI, rAmadhanurvidyAzikSaNa, ahilyoddhAra, vizvAmitra menakA, gAyatrI, manoramA, mAlatI, damayantI aura haMsa, zeSazAyI, damayantI ityAdike sundara raMgIna citra / AkAra 745, mUlya prati citra eka paisA / zrI sayAjIrAva gAyakavADa bar3odA, mahArAja paMcama jArja aura mahArAnI merI, kRSNaziSTAI, svargIya mahArAja saptama eDavarDa ke raMgIna citra, AkAra 8410 mUlya prati saMkhyA eka AnA / lithoke baDhiyA~ raMgIna citra - gAyatrI, prAtaH sandhyA, madhyAhna sandhyA, sAyaMsandhyA pratyeka citra | ) aura cAroM milakara // ) nAnaka paMtha ke dasa gurU, svAmI dayAnanda sarasvatI, zivapaMcAyatana, rAmapaMcAyatana mahArAja jArja, mahArAnI merI, / AkAra 16x20 mUlya prati citra | ) Ane / anya sAmAnya - isake sivAya sacitra kArDa, raMgIna aura sAde, svadezI baTana, svadezI diyAsalAI, svadezI cAkU, aitihAsika raMgIna khelane ke tAza, Adhunika dezabhakta, aitihAsika rAjA mahArAjA, bAdazAha, saradAra, aMgrejI rAjakartA, gavarnara janarala ityAdi ke sAde citra ucita aura raste mUlya para milate haiM / skUloM meM kiMkaragArDana rItise zikSA deneke liye jAnavaroM ke citra saba prakArake raMgIna nakaze, DrAIMgakA sAmAna, bhI yogya mUlyapara milatA hai isa pate para patravyavahAra kIjiye / mainejara citrazAlA presa, pUnA siTI / jainapaJcAMga / jyotiSaratna paM0 jIyAlAlajI jainIkA prasiddha paMcAMga jo sAre dezameM pracalita hai hamane bikrIke lie ma~gAyA hai / jainI aura ajainI sabake kAma kA hai / jainatithi judI batalAI gaI hai | jalda ma~gAie / mUlya Der3a AnA / jainagraMtharatnAkara kAryAlaya giragA~va, bambaI / For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -rASTrIya granthaH bl`yn 1 sarala-gItA / isa pustakako par3hakara apanA aura apane dezakA kalyANa kIjiye / yaha zrImadbhagavadgItAkA sarala-hindI anuvAda hai / isameM mahAbhAratakA saMkSipta vRttAnta, mUla zloka, anuvAda aura upasaMhAra ye cAra mukhya bhAga haiM / sarasvatIke suvidvAna saMpAdaka likhate haiM ki yaha ' pustaka divya hai / ' mUlya // jayanta / zeksapiyarakA iMglaiMDameM itanA sammAna hai ki vahAMke sAhityapremI apanA sarvasva usake granthoMpara nyochAvara karane ke lie taiyAra hote haiM / usI zeksapiyarake sarvottama ' haimlaiTa ' nATakakA yaha bar3A hI sundara anuvAda hai| mUlya // 3; sAdI jilda // 3 dharmavIra gAndhI / isa pustakako par3hakara eka bAra mahAtmA gAndhIke darzana kIjiye, unake jIvana kI divya kA anubhava kIjiye aura da0 aphrikAkA mAnacitra dekhate hue apane bhAiyoMke parAkrama jaaniye| yaha apUrva pustaka hai / mUlya / 4 mahArASTra rahasya / mahArASTra jAtine kaise sAre bhAratapara hindU sAmrAjya sthApita kara saMsArako kaMpA diyA isakA nyAya aura veda nasaMgata aitihAsika vivecana isa pustakameM hai ! parantu bhASA kucha kaThiNa hai / mUlya - // 5sAmAnya-nItikAvya / sAmAjika rItinItipara yaha eka anThA kAvya grantha hai| saba sAmayika patroMne isakI prazaMsA kI hai / mUlya ina pustakoMke atirikta hama hindIkI cunI huI uttama pustakeM bhI apane yahA~ vikrayArtha rakhate haiN| navanIta-mAsika patra / rASTrIya vicAra / vA0 mUlya 2 / / yaha apane DhaMgakA nirAlA mAsika patra hai / hindI deza, jAti aura dharma isa patrake upAsya deva haiN| atmika unnati isakA dhyeya hai / itanA paricaya paryApta na ho to / ke TikaTa bhejakara eka namUnekI kApI maMgA lIjiye / granthaprakAzaka samiti, navanIta pustakAlaya. pattharagalI, kAzI. For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaza aura puNyaprAptikI icchA rakhanevAle dAnavIra mahAzayo ! yahi Apa thoDese kharca meM saikar3oM graMthoMke dAna karanekA yazaHpuNya lUTanA cAhate haiM to Aiye aura isa sUcanAko dhyAna dekara bA~ciye / ki bhAratIyajainasiddhAMtaprakAzinIsaMsthA kAzIke sthApana karanekA eka mAtra uddezya yaha hai ki-jainiyoMke sivAya deza videzoMke samasta ajaina vidvAnoMmeM jainadharmasaMbaMdhI uttamottama prabhAvazAlI saMskRta, prAkRta, hiMdI tathA baMgalA, aMgarejI bhASAmeM vividhaprakArake graMtha chapA 2 kara pracAra karanA arthAt muphta denA vA lAgatake bhAvase dete rhnaa| jisakI siddhikeliye isa saMsthAne prathamahI to gavarnameMTakI kalakattA saMskRtayUnivarsiTIke korsameM jainamatake nyAya vyAkaraNAdi graMtha bharatI karAkara sanAtanajainagraMthamAlAke dvArA prakAzita karanA prAraMbha kiyA thaa| so dhArAzivanivAsI zrIyuta zreSTivarya gAMdhI nemicaMda bahAla. caMdajI, vakIla AdikI dravyasahAyatAse Age likhe 9 graMtha chapAye haiM aura anyamatI vidvAnoMke pAsa va pustakAlayoMmeM vinAmUlya savAsavAsau prati barAbara bhejate rahe haiN| phira bhI dAnI mahAzayoMse sahAyatA milegI to zlokavAttika, padmapurANa, nyAyavinizcayAlaMkArAdi saMskRtake mahAn graMtha chapA 2 kara sarvasAdhAraNa vidvAnoMmeM vitaraNa kiye jaayge| isake zivAya anya sarva sAdhAraNameM jainadharmake siddhAMtoMkA pracAra karanekeliye hiMdI, baMgalA, aMgarejI Adi bhASAoMmeM choTe bar3e saba hI prakAra ke jainagraMtha cunnIlAlajainagraMthamAlAmeM chapA 2 kara pracAra karanekA vicAra kiyA thA paraMtu dravyasahAyatA na milaneke kAraNa yaha kArya gata do varSoM meM kucha bhI nahiM kara paaye| isakAraNa isavarSa yadi Apa loga thor3I 2 dravyasahAyatA deM to aba ina tInoM bhASAoMmeM aneka graMtha chapA 2 kara sarva dezoMke anyamatI vidvAnoMmeM tathA sarvasAdhAraNameM vinAmUlya vitaraNa karanekA kAma bar3e jorazorase calAyA jAve / ___ yaha to Apako riporTa dvArA vidita hI hogayA hogA ki yaha saMsthA kisI khAsa manuSyakI nahIM hai aura na koI isase apanA pAramArthika prayojanake sivAya sAMsArika prayojana hI sAdhana karatA hai| jisaprakAra Apa loga dhanase sahAyatA karake puNyopArjana karanA cAhate haiM, usIprakAra isa saMsthAke kAryakartA bhI yathAzakti apanA tana aura mana lagAkara parizrama karate rahate haiN| isI kAraNa akhabAroMdvArA va vijJApanoMdvArA bAraMbAra prArthanA kI jAtI hai ki aura 2 dhArmika For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) saMsthAoMkI taraha isa dhArmika saMsthAkI bhI sahAyatA hamezA karate rahA kareM / Apa loga anya anya dharmakAryoMmeM saiMkar3oM hajAroM rupayA dAna karate haiM paraMtu isa kAryameM dAna karanese jitanA phala hotA hai vA puNya yazakI prApti ho sakatI hai anya kisI bhI kAryameM nahiM hotI hogii| isaliye hamane eka bahuta hI sarala upAya nikAlA hai jisake dvArA samartha asamartha saba koI mahAzaya saiMkar3oM hajAroM zAstroMkA dAna kara sakate haiM vaha sarala upAya yaha hai ki____ Apa apanI sAmarthyAnusAra 50) 100) 500) yA 1000) jitanI icchA ho eka rakama isa saMsthAmeM bheja dIjiye / hama Apake nAmase saMsthAkI bahImeM eka dAna khAtA lagAkara jamA krleNge| usa rakamase Apake vA Apake pitA AdikA jinakA nAma deMge unake smaraNArtha nAmadi sahita kisIbhI eka graMthakI 1100 prati chpaaveNge| unameMse 400 yA 500 prati jainiyoMmeM becakara lAgatakI rakama uThAkara usI khAtemeM jamA karake phira koI bhI dUsarA graMtha chapAnA zurU kara deMge aura zeSa rahI 600 yA 500 pratiyoMmeMse AdhI to Apake pAsa dAna karaneke liye bheja degeM aura AdhI hama apane jaina ajaina grAhakoMko vinA mUlya vitaraNa kara deNge| isIprakAra dUsare graMthakI bhI 400-500 prati becakara mUla lAgatakI rakama hastagata karake usa graMthakI bhI zeSa pratiyoMmeMse AdhI pratiyA~ Apako dAna karaneke liye bheja deMge aura AdhI hama dAna kara deNge| isI prakAra hamezaha varSameM eka do yA tIna bAra ApakI rakamase graMtha chapA 2 kara vikraya karake mUla rakama hAthameM rakhakara saiMkar3oM hajAroM graMthoMkA vinA TakA paiseke dAna hotA rhegaa| anyamatI vidvAnoM aura sarvasAdhAraNa bhAiyoMmeM jainadharmake graMthoMkA pracAra honese kitanA lAbha hogA so Apa hI vicAra leM aura Apake dhyAnameM A jAve to zIghra hI koI eka rakama bhejakara AjJA deM jo hama graMtha chapAkara ApakA yaha zAstradAnakA kArya zurU krdeN| ApakI rakamakA chapAI vikrI vagairaha kharcakA pAI pAIkA hisAba prativarSa Apake pAsa bheja diyA jAyagA aura vArSika riporTameM bhI chapA diyA jaaygaa| yadi yaha upAya ApakI samajhameM nahiM AyA ho to phirase eka bAra ise bAMcakara samajha lIjiye / isa viSayameM patravyavahAra karanekA patA pannAlAla bAkalIvAla vyavasthApaka-bhAratIyajainasiddhAMtaprakAzinIsaMsthA Thi. maMdAgina jainamaMdira, po0 banArasa siTI / For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanAtana jainagraMthamAlAmeM chape huye prAcIna saTIka saMskRta prAkRta graMtha / do varSa huye banArasameM eka sanAtanajainagraMthamAlA nAmakI prAcIna graMthamAlA nikalatI hai jisameM nIce likhe prabhAvazAlI graMtha saMskRtajJa va dharmapipAsu jaina ajaina samasta vidvAnoMke hitArtha chape haiN| koI bhI vidvAn kyoM na ho ina graMthoMko thor3AsA bAMcate hI inakI mahattAko namaskAra kregaa| ina graMthoMkA sarvasAdhAraNameM pracAra karanese jainadharmakI bar3I bhArI prabhAvanA hogii| isaliye pratyeka jainamaMdira jainapAThazAlA vA jainalAibrerI vA bAcanAlayoMmeM eka eka sITa avazya hI magAkara saMgrahIta karanA cAhiye aura jo koI bhI saMskRtajJa vidvAn ho, vA Ave unako dAna kareM vA dekara par3haneko kaheMge to bar3A bhArI lAbha hogaa| dAna karanevAloMkeliye bahuta hI kiphAyata kI jAtI hai arthAt 270) rupayeke 10 sITa graMtha sirpha 100) rupayoMmeM bheja dete haiM / eka sITa graMthoMkA mUlya 26ma) hote haiM so sabakesaba ( ekasITa ) lenese hama kevala 14) rupayoMmeM bheja dete haiM paraMtu phuTakara (chUTA ) lenevAloMse nIce likhI nyochAvara lI jAtI hai| 1-2. AptaparIkSA saTIka aura patraparIkSA--ye donoM graMtha syAdvAdavidyApati sakalatArkikacakracUDAmaNi zrIvidyAnaMdasvAmIke banAye huye haiN| AptaparIkSApara TIkA bhI svopajJa savistara hai| isameM samasta matoMkA nirAkaraNa karake satyArtha AptakI siddhi kI hai / yaha graMtha kalakattA gavarnameMTakI saMskRta yUnivarsiTIkI jainanyAya madhyamAparIkSAmeM bharatI hai| mUlya 2) rupye| 3. samayaprAbhRta ( samayasAra nATaka ) do TIkA sahita chapA hai| mUla graMtha prAkRtameM bhagavatkuMdakuMdasvAmIkRta hai| isapara jayasenAcAryakRta tAtparyavRtti aura amRtacaMdrasUri kRta AtmakhyAti TIkA sAthameM hai| jainasamAjameM adhyAtma viSayakA graMtha isakI barAbara aura koI nahIM hai / mUlya 5.) ru. hai| 4 / tattvArtharAjavArtika-yaha graMtha umAsvAmIkRta mokSazAstra tattvArthasUtroMpara syAdvAdavidyApati bhaTTAkalaMkadeva kRta bar3I TIkA hai / jainadarzanakI yaha baDI prAcIna sarvopayogI TIkA hai| kisI 2 sUtrapara to cAlIsa 2 vArtikeM haiM aura pratyeka vArtikapara vistRta vyAkhyA hai / jainadarzanake apUrva siddhAMta jAnane vAle vidvAnoMke liye yaha bahuta hI upayogI manana karane yogya graMtha hai / mU. 9) ru. -- 5. jaineMdraprakiyA-pUjyapAda guNanaMdikRta-yaha prasiddha aSTavyAkaraNoMmeMse jagatprasiddha jaineMdravyAkaraNasamudra meM praveza karaneke liye naukAkI samAna bahuta hI . For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) sarala prakriyA TIkA hai / saMskRta paDhanevAle vidyArthiyoMke liye bahuta hI upayogI hai / isI liye yaha graMtha bhI kalakattA saMskRta yUnivarsiTIkI prathamA parIkSAmeM bharatI hogayA hai / nyochAvara 1 // ) rupayA / 6. zabdArNavacaMdrikA-somadevakRta yaha bhI. ukta jaineMdravyAkaraNakI zabdArNavacaMdrikA nAmakI bahuta hI sugama TIkA hai| yaha bhI kalakattA saMskRta parIkSAko vyAkaraNa madhyamA ( paMDita ) parIkSAmeM bharatI hai / mUlya 5) - 7-8. AptamImAMsA saTIka sabhASya aura pramANaparIkSA-ye donoM graMtha eka hI jildameM haiN| AptamImAMsA bhagavatsamaMtabhadrAcAryakRta 84000 zlokamaya gaMdhahastamahAbhASyake maMgalAcaraNasvarUpa 115 kArikA haiN| isakA nAma devAgamanyAya va devAgamastotra bhI hai| isa para eka to vasanaMda siddhAMtacakravatiM kRta TIkA hai dUsarA akalaMkadeva kRta aSTazatI nAmakA bhASya hai| dUsarA graMtha pramANaparIkSA-vidyAnaMdasvAmI kRta pramANanirNayaviSaya bahuta hI upayogI graMtha hai / yaha graMtha bhI kalakattAkI jainanyAya madhyamA parIkSAmeM bharatI hai| mUlya 2) ru. 9. zabdAnuzAsana saTIka-yaha bhI jagatprasiddha aSTa vyAkaraNoMmeMse / zAkaTAyana vyAkaraNa hai yakSavAkRta ciMtAmaNi TIkAsahita chapA hai| isI vyAka. raNake sUtroMkA tAtparya pANinIyamahArAjane apane vyAkaraNameM laGa zAkaTAyanasya ityAdi sUtroMmeM grahaNa kiyA hai| isakA prathama khaMDa mAtra chapA hai / mUlya 2) 10. zAkaTAyanadhAtupATha--yaha dUsarekA chapAyA huA hai| mUlya / ) bhASAke graMtha / 1. jinazataka-saMmatabhadrasvAmIkRta saMskRta aura bhASATIkA sahita citrakAvya // ) 2. dharmaratnodyota-copAIbaMdha zrAvakAcAra Adi aneka viSaya bhUSita) 3. dharmapraznottara-(praznottarazrAvakAcAra) yaha bhI aneka viSayoMkI carcA sikhAnevAlA bahutahI sarala praznottararUpa bar3A upayogI graMtha hai / mUlya 2) ru0| 4. mahAvIrasvAmIkA caritra-eka AnA 100 lenevAloMko 3)saikar3A / milanekA patA-pannAlAla bAkalIvAla vyavasthApaka-bhAratIyajainasiddhAMtaprakAzinI saMsthA Thi. maidAgina jainamaMdira-poSTa banArasa siTI / karnATaka chApakhAnA, bambaI, Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvazyakIya praarthnaa| mahAzayo ! yaha bAta nirvivAda siddha hai isake kahanekI koI AvazyakatA nahIM ki saMmAra meM vahI dharma jIvita rahasakatA hai aura usIkI gaNanA jIbita dharmoM meM kI jA sakatI hai ki jisakA prAcIna sAhitya surakSita vidyamAna ho, jisake itihAsAdi ASagraMthoMkA yatheSTa uddhAra hotA jAtA ho, jisakA zAstrabhaMDAra nityazaH baDhatA jA rahA ho aura jisake taka, chaMda, vyAkaraNa jyotiSa vijJAna itihAsAdi sAhityake samasta aMgoMkI puSTi hotI jAtI ho / vaha dharma isa unnatizIla prakAzamayI 20 vIM zatAbdImeM kadApi unnati nahiM kara sakatA aura usake siddhAMta kadApi vizvavyApI nahiM ho sakate jisakA ki sAhityabhaMDAra aMdhakUpameM par3A huA ho, prAcIna mahattvazAlI graMtha dImakoMke AhAra bana rahe hoN| isI kAraNa hI saba samAjeM hajAroM lAkhoM rupaye kharca karake apane 2 sAhityakI rakSA vRddhikara rahe haiN| hamane bhI isI mArgako uttama samajhakara sabase pichar3e huye apane pavitra jainadharmakI sthiti kAyama rakhaneko icchAse tathA sarakArI saMskRta yunivarsiTiyoM meM jainanyAyavyAkaraNAdi graMtha bharatI karAne vA sarvatra pracAra karane ke liye eka bhAratIyajainasiddhAMtaprakAzinIsaMsthA kholakara prAcIna saMskRta graMthoMke prakAzanArtha to sanAtanajainagraMthamAlA aura hiMdI baMgalA aMgarejIbhASAmeM naye DhaMgake itihAsAdi graMtha vA TrekTa prakAza karanekeliye eka cunnIlAlajainagraMthamAlA prakAzita karanA prAraMbha kiyA thA, paraMtu pUrI 2 dravyasahAyatA na milaneke kAraNa kalakattA saMskRtayUnivarsiTImeM bharatI hue jainanyAya jainavyAkaraNa graMthoMkA paThanakrama ( korsa ) abhI taka chapAkara pUrNa nahiM kara sake, lAcAra rAjavArtika, jaineMdra zAkaTAyanAdi vyAkaraNa adhUre hI rakhakara chapAnA baMda karanA par3A hai| paraMtu aba kalakattA Adike aneka sajjana mahAzayoMkI preraNA va sammatise utsAhita hokara pacAsa 2 rupayoMke 60 aura daza daza rupayoMke 200 isa prakAra pAMca hajAra rupayoMke zeara becakara usI rakamase atyaMta zuddhatAse manohara chapAI karane ke liye eka choTAsA jainapresa kholakara usake dvArA donoM graMthamAlAyeM naye utsAhase barAbara nikAlate rahanekA prabaMdha kiyA gayA hai| ataeva samasta sajjana vidvajana mahAzayoMse prArthanA hai ki nIce likhe niyama vAMcakara Apa svayaM zeara ( hisse ) kharIdeM tathA anyAnya mahAzayoMko kharIdadAra banAkara zeara bharanekA phArama (jo ki isake sAtha hai ) likhavAkara zIghrahI hamAre pAsa bhejeM / For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vilaMba karanese avazya hI pachatAnA par3egA / saba zeara bharatehI presa TAIpa maMgAkara kAzI yA kalakattemeM kArya prAraMbha kara diyA jaaygaa| niymaavlii| 1 / jo mahAzaya pacAsa rupayoMkA eka zeara (hissA) leMge unako sanAtanajainagraMthamAlAmeM chapanevAle samasta graMthoMkI ( aba isameM bhASATIkAsahitabhI graMtha chapeMge ) tathA cunnIlAlajainagraMthamAlAmeM hiMdI baMgalA aMgarejImeM chapane. vAle kisI bhI ekabhASA ke samasta graMthoMkI eka eka prati vinAmUlya barAbara bhejate rheNge| yadi koI mahAzaya graMthamAlA na lenA cAheM to unako 8 ) rupaye saiMkar3e vArSikake hisAbane 50 ) rupayoMkA viyAja 4 ) ru. prativarSa bhejadiyA jaaygaa| 2 / jo mahAzaya daza daza rupayoMke zeara kharIdeMge unako pratyeka zearake pIche cunnIlAlajainagraMthamAlAmeM chapanevAle kisI eka bhASAke samasta graMthoMkI ekaekaprati vinA mUlya bhejate rheNge| yadi koI mahAzaya graMtha na lenA cAheM to unheM 10 rupayoMkA viyAja prativarSa // ) bAraha Ane bhejate rheNge| 3 / uparyukta lAbhake sivAya koI bhI hissedAra mahAzaya dAna karanekeliye adhika pratiyAM kharIdeMge to unheM saba graMtha paunI kImatase bheja yei jAyage / 4 / jo mahAzaya apane zearake rupaye vApisa lenA cAheM to tInavarSa bAda le sakate haiM tathA jaba cAhe taba kisI anya kharIdadArako beca sakate haiN| 5 / isa saMsthAke samastakArya saMsthAke mUlasaMsthApaka, paramasaMsthApaka, saMrakSaka ( koSAdhyakSa ), saMsthApaka, ( 500 rupayoMke zeara kharIdanevAle ) mahAmaMtrI, maMtrI, upamaMtrI ina sabakI bahusammatise hote raheMge / agara pacAsa 2 rupayoMke zeara kharIda lenevAloMkI bahuta sammati hogI to eka judI kameTI banAkara usake dvArA kAma calAyA jaaygaa| mhaamNtrii| patra aura phArama bhejanekA pattA panAlAla bAkalIvAla mahAmaMtrI-bhAratIya jaina siddhAMta prakAzinI saMsthA, Thi0 madAgina jainamaMdira, po0 banArasa sittii| % AT... - or Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha phArama bharakara bhejiyegaa| zrIyuta mahAmaMtrI bhAratIyajainasiddhAMtaprakAzinI saMsthAkAzI-bAda jayajineMdrake ApakA prakAzita vijJApanapatra AdyopAMta bAMcakara dekhA Apake prakAzita niyamoMke anusAra maiM daza daza rupayoMke* zeara, pacAsa 2 rupayoMvAle* -- zearoMkA kharIdadAra banatA hUM so nIce likhe anusAra merA nAma zeara kharIdanevAloMke rajiSTarameM likhakara sUcanA deM aura jaba kAma calAne lAyaka zeara bhara jAMya aura kArya prAraMbha karanA cAheM, usavakta sUcanA dekara rupaye maMgAleveM / mujhe ina zearoMke badale Apake prakAzita niyamake anusAra graMtha x viyAja bhejate rheN| mena nAma varSa - mere pitAjIkA nAma --------------- jAti ----- grAma -- - poSTa -- - jilA patra pahuMcanekA pUrA ThikAnA--- umara Site * yahAMpara jisaprakArake zeara bharane hoM unakI saMkhyA likhakara dUsareprakAra / ke zearakA majamUna cheka deN| i x yahAMpara graMtha lenA ho to viyAja zabda cheka deM, viyAja lenA ho to graMtha zabda cheka deN| karnATaka chApakhAnA, bambaI. For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalakatte ke prasiddha DAktara barmana kI kaThina rogoM kI sahaja dvaaeN| gata 30 varSa se sAre hindusthAnameM ghara ghara pracalita hai| vizeSa vijJApana kI koI AvazyakatA nahIM hai, kevala kaI eka davAiyoM kA nAma nIce dete haiN| haijA garmI ke dasta meM peTa darda,bAdIka lakSaNa miTAne asala arkakapUra arkapUdInA[sabja] mola / DAmmaH41 se4 zAzI mola DAHmaH aan| andarake athavA bAharI peciza, maror3a,aiThana, zUla, AMva dardamiTAnameM ke dastama pena hIlara kloroDina mola // DAHmaH |-paaNc eka mola / darjana 4 rupayA sahaja aura halakA julAbake li kaleje kI kamajorI miTAnemeM julAbakI golI aura bala bar3hAne meM- 2 golI rAtako khAkara sove kolA TAnika 16goliyoMkI ddivvii|tuddaaHm savere khulAsA dasta hogaa| mola 1 ) ddaaH| Ane se 8 taka pAMca Ane.. pUre hAlakI pustaka vinA mUlya milatI hai davA saba jagaha hamAre ejenTa aura davA pharozoMke pAsa milegI athavA DAH esa,ke, bamena 5,6,tArAcaMda dataM TrITa, klktaa| 31 or Personala Private Use only e 96- Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAla hI chapIhuI naI pustakeM / pitAke upadeza--eka Adarza pitAne apane honahAra vidyArthI putrako jo ciTThiyA~ likhI thIM unakA isameM saMgraha hai| pratyeka ciTThI uttamase uttama upadezoMse bharI huI hai / jo pitA apane putroMko sadAcArI, parizramI, mitavyayI, vinayavAn aura vidvAn banAnA cAhate haiM unheM yaha choTIsI pastaka avazya maMgAnA caahie| mUlya sirpha DeDa aanaa| acchI AdateM DAlanekI zikSA--yaha bhI vidyArthiyoMke lie| likhI gaI hai| bahuta hI acchI hai / mUlya vA) sikkhoMkA parivarta--paMjAbakA sikkhadharma eka sIdhA sAdhA pAralaukika dharma hokara bhI dhIre dhIre rAjanItika yoddhAoMkA dharma kaise bana gayA isa granthameM isI bAtakA aitihAsikadRSTi se vistArapUrvaka vivecana kiyA gayA hai| DAkTara gokulacanda ema. e., pI. eca. DI., bairisTaraeTa lAke a~garejI grantha The Transformation of Sikhism kA anubAda hai / mUlya 1 // ) svAmI rAmadAsakA jIvanacarita-mahArASTra kesarI zivAjI mahArAjake dharmaguru rAmadAsasvAmIkA par3hane yogya jIvanacarita / muuly|) phijIdvIpameM mere 21 varSa-paM0 totArAmajI nAmake eka sajjana kulI banAkara phijIdvIpameM bheja diye gaye the| vahA~ ve 21 varSa taka rahe / usasamaya unheM aura dUsare bhAratavAsiyoMko jo asahya duHkha diye gayeM the unakA isa pustakameM romAMcakArI varNana hai / mUlya ) svAmI rAmatIrthake upadeza-pahalAbhAga / mUlya / ) padyapuSpAMjali-hindIke prasiddha kavi paNDita locanaprasAda zarmAkI lagabhaga 40 kavitAoMkA saMgraha / kavitAyeM khar3I bolIkI haiN| dezabhakti, jAtIprema, Adike bhAvoMse bharIhuI haiN| mUlya sirpha chaha aanaa| jarmanIke vidhAtA--arthAt kesarake sAthI-jina logoMke prayatna aura udyogase jarmanIne vartamAna zakti prApta kI hai una 24 puruSoMkA saMkSipta carita isa pustakameM saMgRhIta hai| vartamAna yuddhakI gati samajhanake lie yaha pustaka avazya par3hanA cAhie / mUlya / mainejara, hindIgrantharatnAkara kAyAlaya, For Personal hota kA nATalA, po. gitalAka kahakalAI /