________________
શ્રી નિરયાવલિકા સૂત્ર
|| ડૉ. પાર્વતી નેણશી ખીરાણી
કોઈ પણ ધર્મનું સ્વરૂપ જાણવું હોય તો એના સાહિત્યનો અર્ધમાગધી ભાષા કહેવાય છે. એ અનુસાર આ આગમ પણ અભ્યાસ કરવો જોઈએ. જેથી એ ધર્મનું સંપૂર્ણ ચિત્ર પ્રાપ્ત થઈ શકે. અર્ધમાગધી ભાષામાં રચાયું છે. એ ન્યાયે જૈનદર્શનની જાણકારી માટે આગમ સાહિત્યનો અભ્યાસ આગમની શૈલીકરવો જોઈએ. એ આગમ સાહિત્યની વિચારણા પૂર્વે જણાવી છે આ આગમ ધર્મકથાનુયોગની શૈલીનું છે. અનુયોગ એટલે સૂત્ર એમાંથી વર્તમાને પ્રચલિત ૧૨ ઊપાંગોમાંથી અહીં આઠમું ઉપાંગ અને અર્થનો ઉચિત્ત સંબંધ (યોગ) એ ચાર પ્રકારના છે. નિરયાવલિકાજીનું વિવેચન પ્રસ્તુત છે.
ચરણકરણાનુયોગ, ધર્મકથાનુયોગ, ગણિતાનુયોગ અને દ્રવ્યાનુયોગ. નામકરણ
ધર્મકથાનુયોગ એટલે જેમાં કથાના માધ્યમથી કષાય આદિનું પ્રસ્તુત સૂત્ર અંતકૃતદશાંગ સૂત્રનું ઉપાંગ છે. જે ૧૨ નિરાકરણ કરીને મોક્ષમાર્ગની પ્રરૂપણા કરાય. ચોવીસમા તીર્થંકર ઉપાંગોમાંથી છેલ્લા પાંચ ઉપાંગોના સંગ્રહરૂપે મનાય છે. પ્રભુ મહાવીર પાસે ભક્તિ કરવા દેવો તથા દેવીઓ આવે છે. પ્રભુના નિરયાવલિકા નામથી પ્રસિદ્ધ આ ઉપાંગનું બીજું નામ કપ્પિયા (કલ્પિક) દર્શન કરીને રવાના થાય છે ત્યારે ગૌતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે તે છે. એમાં સમાવિષ્ટ પાંચ ઉપાંગો આ પ્રમાણે છે (૧) નિરયાવલિકા ભગવન્! એ કોણ હતા? અને એમનો મોક્ષ ક્યારે થશે? તેના કે કલ્પિકા (૨) કલ્પાવતસિકા (૩) પુષ્યિકા (૪) પુષ્પચૂલિકા અને જવાબમાં કર્મની વિચિત્રતા માટે સામ્રાજ્યના સમ્રાટ રાગકેસરી (૫) વૃષ્ણિદશા. જે પ્રાકૃતમાં નીચે મુજબના નામથી પણ ઓળખાય રાજાના કેદી થયેલા, દ્વેષ યુવરાજના હાથથી બંધાયેલા બાવન છે. (૧) નિરયાવલિયા (૨) કમ્પવડંસિયા (૩) પુફિયા (૪) આત્મામાંથી કેટલાક આત્માઓનું રોમાંચક કથાનક સ્વયં શ્રી મુખેથી પુષ્કચૂલિયા અને (૫) વહિદશા (વિહિદશા).
કહે છે તો કેટલાકનું વૈરાગ્યપૂર્વક ગ્રહણ કરેલ સંયમી જીવન પણ. આ પાંચે ઉપાંગ નાના નાના હોવાથી એક જ આગમમાં પાંચ કહે છે. એમાંથી આ સૂત્રમાં ઉત્તમ એવા મનુષ્યભવમાં કેવા કાર્યો વર્ગના રૂપમાં સમાવિષ્ટ છે. આ પાંચેનો પરસ્પર સંબંધ છે. પ્રથમ કરે છે એને કારણે નરકગામી થવું પડે છે એવા દસ જીવોનું કથાનક સૂત્ર નિરયાવલિકા હોવાને કારણે નિરયાવલિકા નામથી પ્રસિદ્ધ છે. વર્ણવ્યું છે, જે દસ અધ્યયનમાં છે. પરંતુ પૃથક-પૃથક છે.
આ સૂત્ર ગદ્ય શૈલીમાં છે. ૭૨ ગદ્યાશમાં આ સૂત્ર રચાયેલું જાણકારોના મતે આ પાંચે ઉપાંગ પહેલાં નિરયાવલિકાના છે. પાંચ વર્ગના બાવન અધ્યયન છે. સંપૂર્ણ સૂત્રનું પરિમાણ નામથી જ હતા. પરંતુ પછીથી ૧૨ ઉપાંગોનો ૧૨ અંગો સાથે ૧૧૦૯ શ્લોક પ્રમાણ માનવામાં આવ્યું છે. સંબંધ સ્થાપિત કરવા માટે એમને અલગ અલગ ગણવામાં આવ્યા. વ્યાખ્યા સાહિત્ય(પ્રો. વિન્ટરનિન્જનો પણ આ જ અભિપ્રાય છે.).
આ એક કથા સાહિત્ય હોવાને કારણે આના પર નિર્યુક્તિભાષ્ય નિરયાવલિકા
કે ચૂર્ણિઓ ન હોય એ સ્વાભાવિક છે. માત્ર શ્રીચન્દ્રસૂરિએ સંસ્કૃત નિરય આવલિકા એમ બે શબ્દથી બનેલું છે. નિરય એટલે નરક ભાષામાં નિરયાવલિકા પર સંક્ષિપ્ત અને શબ્દાર્થસ્પર્શી વૃત્તિ લખી અને આવલિકા એટલે પંક્તિબદ્ધ. જે આગમમાં નરકમાં જવાવાળા છે. શ્રીચન્દ્રસૂરિનું બીજું નામ પાર્શ્વદેવગણિ હતું. તેઓ શીલભદ્રસૂરિના જીવોનું પંક્તિબદ્ધ વર્ણન છે તે નિરયાવલિયા કે નિરયાવલિકા છે. શિષ્ય હતા. એમણે વિ. સં. ૧૧૭૪માં નિશીથચૂ િપર દુર્ગપદ્ર નિરયાવલિકા આગમ ગ્રંથના કર્તા
વ્યાખ્યા લખી હતી અને શ્રમણોપાસક પ્રતિક્રમણ, નંદી, જીતકલ્પ, આ આગમના કર્તાનું નામ સ્પષ્ટતયા પ્રાપ્ત થતું નથી. સ્થવિર બૃહજૂ િઆદિ આગમો પર ટીકાઓ લખી છે. ભગવંતો રચિત હોવાનું અનુમાન કરી શકાય.
પ્રસ્તુત આગમોની વૃત્તિના પ્રારંભમાં આચાર્યએ ભગવાન રચનાકાળ
પાર્શ્વને નમસ્કાર કર્યા છે. - ભગવાન મહાવીર પછી અને આચાર્ય શ્રી ભદ્રબાહુના સમયની પાર્શ્વનાથ નમસ્કૃત્ય પ્રાયોગજગ્રન્થfક્ષતા | પૂર્વેનો હોવાનો સંભવ છે.
निरयावलिश्रुत स्कन्ध-व्याख्या काचित् प्रकाश्यते ।। આગમ ગ્રંથની ભાષા
આમાં એમના ગુરુનો કે એમનો પોતાનો નામનિર્દેશ નથી આગમ સાહિત્ય અનુસાર તીર્થકર ભગવંત અર્ધમાગધી તેમ જ ગ્રંથ રચનાનો સમય પણ નથી. ગ્રંથની જે મુદ્રિત પ્રત છે ભાષામાં ઉપદેશ આપે છે. એને એ સમયમાં દિવ્ય ભાષા કહેવામાં એમાં ‘તિ શ્રી વસૂરિ વિરચિતં નિરયાવનિ શ્રુતસ્વલ્પવિવા૨ આવતી અને એનો પ્રયોગ કરવાવાળાને ભાષાર્ય કહ્યા છે. આ ભાષા સમાપ્તમતા શ્રી રસ્તુ' એટલો ઉલ્લેખ છે. વૃત્તિનું ગ્રંથમાન ૬૦૦ પ્રાકૃતનું જ એક રૂપ છે. એ મગધના એક ભાગમાં બોલાય છે માટે શ્લોક પ્રમાણ છે. અર્ધમાગધી કહેવાય છે. એમાં માથ્થી અને બીજી ભાષાઓ એટલે બીજી સંસ્કૃત ટીકા ઘાસીલાલજી મ.સા.ની છે, જે સ્થાનકવાસી કે અઢારદેશી ભાષાઓના લક્ષણ મિશ્રિત છે તે થી અર્ધ માગધી જૈન પરંપરાના છે, એમની ટીકા સરળ અને સુબોધ છે. આ બે ટીકાઓ કહે વાય છે. ભગવાન મહાવીરના શિષ્ય મગધ, મિથિલા, કૌશલ સિવાય અન્ય કોઈ સંસ્કૃત ટીકા લખવામાં આવી નથી. ઘાસીલાલજી આદિ અનેક પ્રદેશ, વર્ગ અને જાતિના હતા એટલે જૈન સાહિત્યની મ.સા. ટીકાનું હિન્દી અને ગુજરાતી ભાષાંતર પણ છે. આ ઉપરાંત પ્રાચીન પ્રાકૃત ભાષામાં દેશ્ય શબ્દોની બહુલતા છે. માટે તેને અમો લખઋષિજીની હિન્દી ટીકા, જૈનધર્મ પ્રચારક સભાની મૂળ ટીકા પ્રબુદ્ધ સંપદા
૫૪
