________________
સામાન્ય વ્યવહારમાં અનેકાન્તદર્શન હકારાત્મક વાતાવરણનું નિર્માણ કરે છે, જ્ઞાનની ક્ષિતિજ વિસ્તારે છે અને તમામને સ્વીકારવાનું વલા સંવાદિતા સર્જે છે. આમ, વિસંવાદમાં કે વિભિન્ન મતવાદીઓ વચ્ચે સંવાદિતા સ્થાપિત કરનારું ઘટક અનેકાન્ત છે. સર્વ વસ્તુમાં સર્વધર્મને જોવાથી અને સ્વીકારવાથી અર્થાત્ એની દરેક અપેક્ષાઓ વસ્તુ સ્વરૂપનિર્ણિત કરતું હોઈને આ દર્શન માટે “અનેકાન્તદર્શન' એવી સંજ્ઞા સમુચિત રીતે પ્રર્યા જાઈ છે.
સપ્તભંગી, નય, નિક્ષેપ અને પ્રમાણ જેવી જૈનદર્શનની સંજ્ઞાઓથી અનેકાન્તને વધુ સ્પષ્ટ, સુરેખ રીતે સમજી શકાય છે કે સમજાવી શકાય છે. સપ્તભંગીના સાત રૂપો, નયના સાત રૂપી, નિક્ષેપના ચાર રૂપો અને પ્રમાણના બે રૂપો અને એના પેટા ભેદરૂપોની, એના સ્વરૂપની, અર્થસંદર્ભની વિગતે વાત અને વિભાવનાને સમજવાથી અનેકાન્તદર્શન સુસ્પષ્ટ બની રહે છે. મૂળે તો મહાવીરે પુરોગામીઓની પરંપરાને પોતીકા વ્યવહાર, વર્તન અને વાણીથી જૈનદર્શનના ખરા પરિચાયક અનેકાન્તદર્શનને વિગતે
વ્યક્તિ સંબંધી માન્યતા- ‘આ તો આવા જ છે. ખોટા કામ જ કરતા હોય છે. તેને ધર્મ ગમતો જ નથી.' આમ સાચી વાત જાણ્યા-સમજ્યા વિના કોઈના માટે ગ્રંથિ બાંધી બેસીએ છીએ, પણ ભાઈ કાલની ખરાબ વ્યક્તિ આજ સુધરી પણ શકે છે. શું તમે બધા સારા જ છો ? તમારામાં કોઈ દોષ-દુર્ગુશ નથી? હોય, કોઈનાથી બે ભૂલ થાય તો કોઈનાથી એક.
જો વ્યક્તિ ક્યારેય સુધરી શકતી ન હોય તો કોઈનો મોક્ષ થાય જ નહિ, માટે ખોટા સર્ટિફિકેટ આપવાનું છોડી દો. તમે તમારી જાતને સુધારવા માંડો. અર્જુનમાળી રોજની સાત હત્યા ક૨ના૨ સુધરી ગયા છે કે નહિ? જીવન બદલાવવા માટે વર્ષોની કે મહિનાની જરૂર નથી, પણ ઘડી બેઘડી કાફી છે.
પૂર્વગ્રહ
એક ઘડી આવી ઘડી, આથી મેં પુની આપ તુલસી સંગત સાધુ કી, કટે કોટી અપરાધ.'
બસ, જાગ્યા ત્યારથી સવાર. ચેતી જશો તો કર્મબંધથી અટકી. જશો. તીવ્ર૨સ રેડશો તો નિકાચિત કર્મ બંધાશે. પછી જેવા ૨સે કર્મ બાંધ્યું હશે, તેવા રસે ભોગવવું પડશે. એની કોઈ દવા નથી. દૂધ-પાણી એક થઈ ગયા. એ ગમે તે રીતે ઉદયમાં આવે. ‘ઉંચગતાથી નિકાચિત કર્મ ખપી શકે * એક કર્મગ્રંયકારક કહે છે.
મેતાર્યમુનિ આદિ મહાપુરુષોને કર્મો ઉષમાં આવ્યા છતાં પણ તે સ્થિતપ્રજ્ઞ રહ્યા. ફક્ત સાક્ષીભાવ રાખતા શીખી જાઓ. માનો કે તમારા ઉપર ૫૦૦૦ રૂપિયાની ચોરીનું આળ આવ્યું. તમે રહી શકો શાંતિથી? તમે નથી સીધા તો થૈ કૅમ મૂંઝવણ
વિચાર્યું એનો ઘણો મહિમા એ કારણે પણ સ્થિર થો, સ્થાપિત થયું, અનેકાન્તદર્શનને સમજનારા અને સમજાવનારાઓ પણ નિધિ અને તીર્થસ્થાનો સંદર્ભે એકમત નથી, જડતા, રૂઢિદાસ્ય અને પરંપરાને માટે દુરાગ્રહીપણું અનેકાન્તના ઉપાસકો દ્વારા પ્રગટે ત્યારે આ દર્શન અને પરંપરા પરત્વે, એમાં સાધકો- ઉપાસકો પરત્વે અહોભાવ પ્રગટતો અટકે છે.
૨૨૯
અનેકાન્તવાદ સંજ્ઞા ભલે પ્રચલિત હોય કે પ્રસ્થાપિત હોય પા વાદ-વિવાદમાંથી આ સંજ્ઞા જન્મી નથી કે સંજ્ઞા માટે કોઈ વાદ-વિવાદ નથી. વાદ એ ઈઝમ-smનો ગુજરાતી અનુવાદ છે. અંગ્રેજી અર્થચ્છાયા પણ પ્રતિબદ્ધતાની પરિચાયક છે. અનેકાન્ત દર્શન એ જીવન- વ્યવહાર- વર્તનની શૈલી છે, જૈન મતાનુસારી જીવનપદ્ધતિનું એક લક્ષણ છે.
આગમના સૂર્ગા, મહાવીર અનુપ્રાણિત સાહિત્યનું અધ્યયન અને પંડિતો સાથેના વિમર્શમાંથી પ્રાપ્ત પરિચયને પ્રસ્તુત કરવાનું બન્યું, એ નિમિત્તે ધર્મલાભ રળવાનું બન્યું એની પ્રસન્ના સાથે.
થવા લાગી ? તમને ખાતરી છે કે- ‘તમે નથી લીધા. તમને તમારા પર પૂરો વિશ્વાસ છે, તો પછી બીજા ભલેને ગમે તે બોલે!' પૂર્વે મેં આળ ચડાવાવનું કર્મ બાંધ્યું. તે ઉદયમાં આવ્યું. બે-ચાર દિવસમાં સત્ય વાત બહાર આવે. સામેવાળા માફી માંગવા આવે કે- ‘મારી ભૂલ થઈ ગઈ તમારા ઉપર ખોટો આક્ષેપ મૂક્યો.’ પણ તમે બે દિવસ અર્તધ્યાન કર્યું. ખોટા વિચાર કરી કેવા કર્મ બાંધ્યા! મનથી તમે પા વિચારી લીધું- 'હું પણ એના પર આળ ચડાવી બદલો લઈશ.' અરે! કયારેક એવા નસીપાસ થઈ જાય તો આપઘાત ક૨વાના પણ વિચાર આવે ને ?
સાયનો અભાવ હોય અને માત્ર યોગ હોય તો એક સમયનો કર્મબંધ થાય. કધાર્યા ચોંગમાં ન મળે તો કેટલી શાંતિ રહે ! કાર્યો આવે તો આપણે સામેવાળા સાથે ઝઘડો કરીએ, બાંલાચાલી કરીએ, કષાય ન આવે તો વિચારીએ- એ એના રસ્તે હું મારા રસ્તે.’ સમભાવ ભીતરમાં છે. પાતાળકૂવો છે એમાંથી પાણી ફૂટ્યા જ કરશે. નીકળ્યા જ કરશે. કુદરતની કરામત એવી કે નારિયેળનાં મૂળમાં પાણીમાં રેડો, પણ નારિયેળમાંથી પાણી નીકળે. નીચેનું પાણી ઉપર ચઢે.
તમે એક ડાયરી બનાવી. દરરોજ કેટલી વાર કષાય આવ્યો ? કર્યુ નિમિત્ત હતું તે બધું લો. આઠમે દિવસે ડાયરી વાંચો તો તમને ખબર પડશે કે આપણા જેવો મુર્ખ કોઈ નથી!
તમે તમારા ભાવમાં રહો, એટલે કાંઈ પણ કર્યા વિના પુણ્યબંધન ચાલુ. પુણ્યબળ પ્રબળ બનશે. કર્મનિર્જરા થશે. (સુપર ડુપર આત્મા- ચાતુર્માસ વ્યાખ્યાન સંગ્રહ)માંથી *
અનેકાન્તદર્શનઃ તત્ત્વ અને તંત્ર
