________________
અનેકાન્તવાદ અને સાપેક્ષવાદ
_D ડૉ. જે. જે. રાવલ ડૉ. જે. જે. રાવલ મુંબઈ પ્લેનેટરી સોસાયટીના પ્રેસિડેન્ટ અને જ્ઞાનની પરિસીમાની નજીક પહોંચવા માત્ર અનેકાંતવાદ જ છે. ખગોળ વિજ્ઞાનને લગતા અનેક મહત્ત્વના સંશોધનો તેમણે અંતિમ રસ્તો છે. જો કે આમ કહેવું અનેકાંતવાદની વિરૂદ્ધમાં છે કર્યા છે અને તેમણે કરેલું પ્રદાન ખૂબ જ મહત્ત્વનું છે. રાષ્ટ્રીય- અને તે એકાંતવાદમાં પરિણમે છે, પણ તે સ્યાદ્વાદને લીધે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે તેમનું નામ જાણીતું છે. ૨૦૦૦ લેખો, અનેક અનેકાંતવાદ જ બની રહે છે, કારણ કે અંશની વાત કરીએ ત્યારે સંશોધન પત્રો અને ૨૪થી વધુ પુસ્તકો લખ્યા છે. તેઓએ સ્યાદ્વાદથી જ વાત કરી શકાય. આ બધાને સમજવા અને વિચારવા આઈન્સ્ટાઈનના સાપેક્ષવાદ પર સંશોધન પણ કર્યું છે. અહીં ભાષાની ક્ષમતા ઓછી પડે છે. શબ્દોની ક્ષમતા ઓછી પડે છે. તેઓએ અનેકાન્તવાદની વાત સાપેક્ષવાદના સંદર્ભે ખૂબ જ છેલ્લા અઢી હજાર વર્ષમાં મહાજ્ઞાની, કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત મહાવીર રસપ્રદ રીતે રજૂ કરી છે.]
સ્વામીનો આ સિદ્ધાંત મહાસિદ્ધાંત તરીકે ઉપસી આવે છે. તેની આધુનિક સમયમાં સાપેક્ષવાદનો સિદ્ધાંત આઈન્સ્ટાઈનના અંદર અહિંસા ભારોભાર ભરી છે. વિચારોની હિંસાને તે સાપેક્ષવાદના સિદ્ધાંતના નામે વિખ્યાત છે. તથ્યમાં તે હજારો પૂર્ણવિરામ આપે છે. હું પોતે શંકરાચાર્યનો અનુયાયી છું, જે વર્ષો થી ભારતીય મનીષીઓને જાણીતો હતો. વેદો અને અદ્વૈતવાદના સિદ્ધાંતના પ્રવર્તક છે પણ હું સંમત થયો છું કે ઉપનિષદોમાં માનવીના મનોવિજ્ઞાન સંદર્ભે તેનો ઉલ્લેખ છે. અદ્વૈતવાદ કરતાં અનેકાંતવાદ શિખરે બેસે છે, તે ડેડ-એન્ડ નથી. મનીષીઓએ કહેલું કે માનવીના માઈન્ડની એટલી શક્તિ છે કે તે શંકરાચાર્યને કદાચ આઈન્સ્ટાઈનનો સિદ્ધાંત, E=mc2 અને ગમે તે કરી શકે છે. સુખદુઃખ એ બધું સાપેક્ષ છે.
કવૉન્ટમ સિદ્ધાંત, વેવ પાર્ટીકલ ડુઆલીટી (Duality), તરંગ અને મહાવીર સ્વામીએ અનેકાંતવાદમાં સાપેક્ષવાદને સમાવી, પદાર્થકણના દ્વિસ્વરૂપની જાણ ન હતી. જો તેમને આ સિદ્ધાંતોની માનવીને બ્રહ્માંડને નીરખવાની અને સત્યના સ્વરૂપનો અહેસાસ ખબર હોત તો તે અદ્વૈતવાદ જરૂર સુધારતે. આઈન્સ્ટાઈને દર્શાવ્યું કરવાની દૃષ્ટિ આપી.
કે પદાર્થ એ પદાર્થ નથી અને ઉર્જા એ ઉર્જા નથી. પદાર્થ ઉર્જામાં આઈન્સ્ટાઈને ગણિતશાસ્ત્રીય અને ભૌતિકશાસ્ત્રીય રીતે રૂપાંતર પામી શકે છે અને ઉર્જા પદાર્થમાં. આમ પદાર્થકણ અને સાબિત કર્યું કે ગતિ, સમય, પરિમાણો, પદાર્થ, રંગ બધું જ તરંગો એકબીજાના રૂપક છે. પ્રકાશકણ ફોટોન પદાર્થકણ છે અને સાપેક્ષ છે. તમે તેને અને બ્રહ્માંડને કયા પ્લેટફોર્મ પરથી જુઓ તરંગો પણ છે. પદાર્થકણ એટલે પદાર્થ (Mass-m) અને ઉર્જા છો તેના પર બધો આધાર છે. કઈ દૃષ્ટિથી તમે બ્રહ્માંડને જુઓ એટલે તરંગો (Waves). આ સાબિત કરવામાં પ્લાન્ક E=hv, છો તેવું બ્રહ્માંડ દેખાય. બ્રહ્માંડમાં કશું પણ નિરપેક્ષ નથી. માટે E= ઊર્જા, V એટલે તરંગનું આવર્તન (ફિકવન્સી) અને n એ અચળ હંમેશાં વસ્તુને સાપેક્ષમાં, સંદર્ભમાં જોવાની રહે છે. ગરમ-ઠંડું, (constant) જેને પ્લાન્કના માનમાં “પ્લાન્ટનો અચળ' કહે છે. ડાબું-જમણું, હોંશિયારઠોઠ, નાનું-મોટું બધું જ સાપેક્ષ છે. પ્લાન્કે આમ કુદરતના વિરોધાભાસી રૂપને પ્રગટ કર્યું. આમ
અત્રો આપણે મહાવીર સ્વામીના અને કાંતવાદને, અનેકાંતવાદ વસ્તુનું વિરોધાભાસી ચિત્ર પણ ખડું કરી શકે છે. સ્યાદવાદને, નયવાદને – સાપેક્ષવાદની પાર્શ્વભૂમિકામાં જેમ કે સૂર્ય આપણને જીવાડે છે તેમ તે આપણને મૃત્યુ પણ સમજવાનો પ્રયત્ન કરીશું.
પમાડી શકે છે. કાર્બન ડાયોક્સાઈડ અંગારવાળું છે. ગ્લોબલઅનેકાંતવાદ એટલે પોતાના જ મંતવ્યો, વિચારો અને વોર્મીગ કરે છે પણ તે વૃક્ષોનો ખોરાક પણ છે અને આ વાયુથી માન્યતાઓને ન વળગી રહી બીજાના મંતવ્યો, વિચારો અને જ આપણે પૃથ્વી પર હુંફ પામી શકીએ છીએ, નહીં તો આપણે માન્યતાઓને પણ એટલો જ આદર આપવો અને તેના પર પણ ઠંડા થઈ જાત. ઠંડીમાં જ્યારે ખૂબ જ ઠંડી લાગે છે ત્યારે આપણે વિચાર કરવો અને ધ્યાન આપવું, કારણ કે “સત્ય એક જ નથી.' કો ચલું વળીને માથે ઓ ઢીને સૂઈ જઈએ છીએ , પણ સત્યને પામવાના ઘણા રસ્તા છે. બીજાના વિચારોને પણ સમજમાં કાર્બનડાયોક્સાઈડને લીધે આપણે હૂંફ પામીને પગ પસારવા લેવા. એકાંતવાદ એટલે માત્ર પોતાની માન્યતા જ સાચી અને એ શક્તિમાન બનીએ છીએ. અગ્નિ આપણને બાળી શકે છે પણ તે જ સત્ય છે, બીજું સત્ય નથી એવો ભાવ. અનેકાંતવાદને અંત જ અગ્નિ આપણને જીવાડે પણ છે. હોતો નથી, તેને છેડો હોતો નથી. જ્યારે એકાંતવાદને છેડો આપણે પૃથ્વી પર મેદાનમાં જઈએ તો આપણને લાગે કે હોય છે. અંત ( Dead End) હોય છે. જ્યાંથી આગળ વધી શકાય આપણે જ વિશ્વના કેન્દ્રમાં છીએ. મુંબઈથી દિલ્હી જઈને જોઈએ
તો પણ એમ જ લાગે કે આપણે વિશ્વના કેન્દ્રમાં છીએ. તો ખરેખર ૨૪મા જૈન તીર્થકર મહાવીર સ્વામી (ઈ. પૂ. ૫૯૯- વિશ્વના કેન્દ્રમાં ક્યું બિન્દુ છે? દરેકે દરેક બિન્દુ વિશ્વનું કેન્દ્ર છે ૫૨૭)એ કેવળજ્ઞાન પામ્યા પછી અનેકાંતવાદનો પ્રથમ બોધ અને કોઈ પણ બિન્દુ વિશ્વનું કેન્દ્ર નથી. તે અનેકાંતવાદને પ્રદર્શિત આપ્યો. આ દર્શાવે છે કે મહાવીર સ્વામી ફક્ત જ્ઞાન જ પામ્યા ન કરે છે. હતા, પણ કેવળજ્ઞાન પામ્યા હતા. આ વિષયને સંલગ્ન બધું આપણે આપણી ફરતે દૂર દૂર ક્ષિતિજ (Horizon) જોઈએ સાહિત્ય વાંચતા હું એવા નિર્ણય પર આવ્યો છું કે અનેકાંતવાદ છીએ. તે આભાસ છે. આપણે ચાલીએ તો આપણી સાથે ક્ષિતિજ એ સુપ્રીમ સિદ્ધાંત છે. માનવકલ્યાણ માટે, માનવના ઉત્થાન માટે પણ ચાલવા લાગે. તે આપણા વિશ્વને બાંધતી હોય તેમ લાગે,
નહીં.
પ્રબુદ્ધ સંપદા
૨૪૬
