________________
અપેક્ષા
| | શ્રી ચંદુલાલ સકરચંદ શાહ
[દેશની આઝાદી માટે સત્યાગ્રહમાં જોડાનાર ચંદુલાલ આવે છે. સાકરચંદ શાહ પત્રકાર હતા. તેના પ્રવાસના પુસ્તકો બહાર પડ્યા “In relation to' (...ના સંબંધમાં) એમ કહેવામાં એક છે. અધ્યાત્મના રંગે રંગાઈ એ દિશામાં ચિંતન કર્યું હતું. વિષયનું વસ્તુ સાથે બીજા કશાકનો સંબંધ જોડવામાં આવે છે. સપ્તભંગીમાં તબક્કાવાર વર્ણન કરવાની તેમની શક્તિનો પરિચટ વાચકોને જ્યારે આ “અપેક્ષા’ શબ્દનો ઉપયોગ થાય છે ત્યારે તેમાં પણ તેમની લેખિનીમાં થશે જ. પ્રસ્તુત લેખમાં સપ્તભંગીને સમજવા આવો જ અર્થ રહેલો છે. માટેની ‘અપેક્ષા'ની ભૂમિકા સરળ શબ્દોમાં તેમણે સમજાવી છે.] ‘દ્રવ્યની અપેક્ષાએ, કાળની અપેક્ષાએ, ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ
“સપ્તભંગી’ એ જુદી જુદી અપેક્ષાએ યોજાતા સાત વાક્યોનો તથા ભાવની અપેક્ષાએ’ એમ ચાર પ્રકારની અપેક્ષાએ કોઈ એક સમૂહ છે. એટલે એની વિચારણામાં “અપેક્ષા' એ શબ્દનો પ્રયોગ વસ્તુનો, દાખલા તરીકે એક આભૂષણનો ઉલ્લેખ જ્યારે કરવામાં આપણે સતત આપણી નજર સમક્ષ રાખવાનો છે.
આવે ત્યારે તેમાં રહેલાં દ્રવ્યનો એટલે સુવર્ણનો, સમયનો, ચાર આધાર વિષે જે વિચારણા અગાઉ આપણે કરી ગયા, સ્થળનો તથા તેના સ્વરૂપ-આકાર ઇત્યાદિનો સંબંધ જોડવામાં તેમાં ‘દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ' એ “અપેક્ષાચતુષ્ટય’ વિશે આવે છે. થોડીક સમજણ તો અપાઈ ગઈ છે. આમ છતાં, “સપ્તભંગી’ આ ‘અપેક્ષા’ શબ્દ, ઉત્તર ભારતની લગભગ બધી જ અંગેની વિચારણા આપણે શરૂ કરીએ, તે પહેલાં આ “અપેક્ષા’ ભાષાઓમાં તે તે ભાષાઓના અંગભૂત શબ્દ તરીકે દાખલ થઈ શબ્દને આપણે બરાબર સમજી લઈએ તે અત્યંત આવશ્યક છે. ગયો છે. એ શબ્દનો સ્પષ્ટ અર્થ તે તે ભાષાભાષીઓ સમજે છે
સામાન્ય વ્યવહારમાં “અપેક્ષા’ શબ્દના જદા જ દા અર્થ ખરા, પરંતુ બીજા વ્યાવહારિક અર્થોમાં તેઓ પણ આ શબ્દનો કરવામાં આવે છે. અથવા તો . જ દા જુદા અર્થમાં એ શબ્દનો ઉપયોગ કરે છે. આપણી ગુજરાતી ભાષામાં જે જે માન્ય શબ્દકોષો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. ભાષાનો ઉપયોગ કરતી વખતે જેમ છે તેમાં આ શબ્દના વ્યવહારિક અર્થો નો જ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો રૂઢી અને પરંપરાથી પણ ઘણાં શબ્દોને જ દા જ દા અર્થમાં છે. ‘નવજીવન પ્રકાશન મંદિર’ તરફથી પ્રગટ થયેલા ‘સાથે વાપરવામાં આવે છે તેમ એમની વ્યુત્પતિના હિસાબે વિવિધ મૂળ ગુજરાતના જાડા કા'માં 'અપલા' શબ્દને ઇચ્છા, અગત્ય અને અર્થમાં પણ વાપરવામાં આવે છે. શબ્દકોષ તૈયાર કરનારાઓ આકા શા *
એ આકાંક્ષા એવો અર્થ લખ્યા પછી તેમાં ‘ક્ષિત' ઉમેરીને, એ રીતે કરવામાં આવતા પરંપરાગત અર્થને તથા અનેક મૂળ
અપેક્ષાવાળું’ એવો અર્થ બતાવવામાં આવ્યો છે. આ જોતાં એમ અર્થને કબૂલ રાખે છે. અને શબ્દકોષમાં તે તે શબ્દોની સામે
અને શબ્દ હોય છે તે વાહોની શીએ લાગે છે કે વ્યવહારોપયોગી કરવામાં આવતા અર્થો વધારે એના અનેક મૂળ અર્થ તથા રૂઢિજન્ય અર્થોને શામેલ કરે છે.
પ્રચલિત બન્યા છે. પરંતુ, અહીં આપણે તત્ત્વજ્ઞાનની વિચારણા
કરી રહ્યા છીએ; એટલે તત્ત્વજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં આ શબ્દ કયા અર્થમાં આ અનેક અર્થ પદ્ધતિમાં “અપેક્ષા’ શબ્દને “આશા, ઈચ્છા
વાપરવામાં આવે છે તે વાતને, એ શબ્દના હાર્દને, સમજી લેવાનું અને આકાંક્ષા' એવા અર્થમાં વાપરવામાં આવે છે. પરંતુ તેનો
સવિશેષ આવશ્યક છે. સ્યાદ્વાદના સંબંધમાં મૂળ અર્થ જુદો જ થાય છે.
જૈન તત્ત્વવેત્તાઓએ આ “અપેક્ષા' શબ્દનો ઉપયોગ ચોક્કસ “તમે શાની અપેક્ષા રાખો છો ? એવી અપેક્ષા રાખશો નહિ' અર્થમાં કર્યો છે, “..... ' ના સંબંધમાં, ‘.....” ને લક્ષ્યમાં લઈને... આવી મતલબના વાક્યોને ઉપયોગ આપણે ત્યાં સામાન્ય છે. એક જ દર્શાવતા શબ્દ પ્રયોગો આપણે આ ‘અપેક્ષા’ શબ્દ માટે આમાં આ “અપેક્ષા’ શબ્દને ઉપર જણાવ્યા-તે ‘આશા, ઈચ્છા કરી શકીશ. અને આકાંક્ષા–અર્થ માં વાપરવામાં આવ્યો છે. અહીં આ શબ્દની જ્યારે ‘દ્રવ્યની અપેક્ષાએ' એમ આપણે કહીશું, ત્યારે કોઈ આ રીત થતા પ્રયાગના ચચામાં આપણા ઉતરતા નથી. પણ એના પણ વસ્તુમાં દ્રવ્ય (Substance of basic material) રહેલું જે સ્યાદવાદને ઉપયોગી અર્થ છે, તેને આપણે બરાબર સમજી છે. તે દ્રવ્યને લક્ષ્યમાં લઈને આપણે વાત કરીશું. દાખલા તરીકે, લઈએ.
એક ખુરશીની આપણે ‘દ્રવ્યની અપેક્ષાએ” વાત કરીશું ત્યારે પ્રસ્તુતમાં ‘અપેક્ષા’ શબ્દનો અર્થ “સંદર્ભ' અથવા ‘આધાર’ વ્યાવહારિક અર્થમાં લાકડું ” આપણા મનમાં આવશે. આ લાકડું એવો થાય છે. અંગ્રેજીમાં એને માટે “With reference to cer- આંબાનું, જંગલી, સાગ કે સીસમ એ બાબત તુરત જ આપણા tain context', 2429L 'From certain point of view' al 21414 241921. વાક્ય વપરાય છે. એટલે એનો અર્થ કોઈ અમુક વસ્તુ અથવા સોનાના કોઈ અલંકારની વાત કરીશું, ત્યારે એનો ઘાટબાબતના દૃષ્ટિબિંદુથી, કોઈ એક બાબતને અનુલક્ષીને, એવો આકારગમે જેવો હોવા છતાં, દ્રવ્યની એપેક્ષાની વાત જ્યારે થાય છે. “In certain respect' કોઈ એક પ્રકારે એવો અર્થ આવશે, ત્યારે “સુવર્ણ'ના મૂળ સ્વરૂપની જ આપણે વાત કરતા પણ તેનો થાય છે. અંગ્રેજી ભાષામાં આ માટે વધારે સ્પષ્ટ હોઇશું. આવી જ ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવની અપેક્ષાની વાત આપણે શબ્દો “Relativity' અર્થાત્ 'In relation to’ એવા વાપરવામાં જ્યારે કરીશું ત્યારે જે વસ્તુ વિશેની ચર્ચા થતી હશે તે વસ્તુના પ્રબુદ્ધ સંપદા
૨૮૬
